SANTIAGO RAMIREZ,
CONSEJO
SUPERiOR
DE
INVESTIGACIONES
CIFNt
C’ENTIFIcaS
JACOBUS M. RAMIREZ, O. P.
DE ANALOGIA
Editio praeparata a Victorino Rodriguez,
INSTITUTO
DE
FILOSOFIA "LUIS
MADRID, 1971
VIVES"
Nihil obstat: Fr. Guillelmus Fraile, O.P.
Fr. Victorinus Rodriguez, O.P.
Imprimi
potest:
Fr. Sigismundus Cascôn, O.P.
Provincialis Provinciae Hispaniae.
Imprimatur: Dr. Constantius Palomo
Vicarius Generalis.
Salmanticae, 22 novembris 1970.
© C. S. I. C.
Deposito Legal: S. 334-1970
Impreso en Espana
Print at in Spain
FEEHAN MEMORIAL LIBRARY
ST. MARY OF :
LAKE SEMINARY
MUNDELEIN, ILLINOIS
Imprenta «Calatrava». Libreros, 9. - SalamaJ^T]?^
: d
Art. 2.—Investigatio definitionis analogiae per viam de
ductivam.
[A. Analogia ut medium inter univocationem et aequivocationem].
B. De conceptu analogo eiusdemque abstractione ..............
483
§ I.—Comparatio univocorum, aequivocorum et ana
logorum quantum ad eorum nomen et conceptum
483
1. Notio conceptus formalis et conceptus obiectivi ...................................................................................................
486
2. Divisio conceptus formalis et conceptus obiectivi .................................................................................
532
3. Comparatio conceptus formalis et conceptus
obiectivi ................................................................................
544
4. Radix ultima omnium dictorum de conceptu
formali et de conceptu obiectivo..............................
640
5. Quaestionis resolutio ..........................................................
719
§ II.—Comparatio univocorum, aequivocorum et ana
logorum quantum ad eorum abstractionem et uni
versalitatem .................................................................................
754
1. Notio abstractionis ............................................................
754
2. Divisio abstractionis .........................................................
756
3. Quaestionis resolutio ........................................................
858
Ml
a) Abstractio reflexa aequivocorum eorum859
que praecisio ...................................................................
b) Modi abstractionis et praecisionis univo
860
corum .............................................................................
c) Modi abstractionis et praecisionis analo
981
gorum ............................................................................
PRIORIS PARTIS
SECTIO PRIMA COMPLETUR
·· !
«
Art. 2.- Investigatio definitionis analogiae per via II
II
deductivam.
[a.
analogia ut medium inter uni vocationem
ET AEQUIVOCATIONEM]
( remissive* )
B. DE CONCEPTU ANALOGO EIUSDEMQUE ABSTRACTIONE
t
L
281. Postremo ex omnibus, quae hucusque dicta sunt,
facilis et perspicua manet comparatio sive habitudo uni
vocorum, aequivocorum et analogorum tum quoad eorum
nomen et conceptum, tum etiam quoad ipsorum abstractionem et universalitatem: de quibus tam acriter dispu
taverunt scholastici posterioris aetatis, ultro fatentes rem
esse difficilem intellectur.
COMPARATIO UNIVOCORUM,
AEQUIVOCORUM
ET ANALOGORUM
QUANTUM AD EORUM NOMEN ET CONCEPTUM
i
282. Quantum ad nomen quidem et conceptum. Ut
enim optime notat S. Thomas post Aristotelem, «tria quaeam per ordinem inveniuntur [scilicet nomina, conceptus
t resJ, nam voces sunt signa intellectuum, intellectus au$em sunt rerum similitudines» 12*: «comparantur enim pas2^nes an™ae [=conceptus] ad voces sicut primum ad
1 J!}de suPra, p. 283.
a. 5 ed
A S’ Thoma, Cursus Philosophicus, Logica, II P., q. 13,
2 c ' i11 - l· L P· 491.
lect. 3 n 7°'^S’ Qli°dhb. IV, 17c. Cf. in Perihertn., lect. 2, nn. 4 et 7
’ in "brum de sensu et sensato, lect. 2, n. 3; I, 13, Ic.
484
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
secundum; voces enim non proferuntur nisi ad exprimen
dum interiores animae passiones» \ «quia voces signifi
cativae formantur ad exprimendas conceptiones intellec
tus» 12: conceptus autem comparantur ad res conceptas
ut secundum ad primum, quia formantur conceptus ad
exprimendas res intellectas. Quo fit, ut ordine naturae,
primum sit res ipsa, dein conceptus de re, tertium vox
sive nomen de conceptu eodem: «non enim vox exterior
significat ipsum intellectum [ = facultatem cognoscitivam] aut formam ipsius intelligibilem [= speciem im
pressam] aut ipsum intelligere [ = operationem intelligendi], sed conceptum intellectus, quo mediante signifi
cat rem, ut cum dico: homo, vel: homo est animal»3;
«et sic patet quod voces referuntur ad res significandas
mediante conceptione intellectus»4. Horum ergo trium,
«unum, scilicet vox, est signum tantum et non signatum 5;
intellectus autem [=conceptus] signum et signatum»6;
res vero signatum tantum et non signum 7. Quae omnia
S. Augustinus his paucis contraxit: «inventae sunt autem
1 In I Periherm., lect., 2, n. 9.
2 Ibid., lect. 3, n. 2.
3 De Potentia, 9, 5c.
4 I, 13, 1c. «Voces significant intellectus conceptiones immediate,
et, eis mediantibus, res» (In I Periherm., lect. 2, n. 5 in fine).
5 Quod, ut patet, intelligendum est si, per modum unius, suman
tur vox oralis et vox scripta —utrique enim convenit nomen vocis—;
nam, si distinctim et proprie accipiantur, vox scripta est signum vocis
oralis, iuxta illud eiusdem S. Doctoris: «nomina et verba quae scri
buntur signa sunt eorum nominum et verborum quae sunt in voce»
(In I Periherm., lect. 2, n. 7).
6 Quodlib. IV, 17c.
7 Solus enim Deus uti potest rebus ad aliquid aliud significandum,
non homo. «Est enim, inquit S. Thomas, duplex significatio: una est
per voces, alia est per res quas voces significant. Et hoc specialiter
est in Sacra Scriptura et non in aliis, cum eius Auctor sit Deus in
cuius potestate est quod non solum voces ad designandum accommo
det, quod etiam homo facere potest, sed etiam ipsas res. Et ideo in
aliis scientiis ab hominibus traditis, in quibus non possunt accommo
dari ad significandum nisi tantum verba, voces solum significant: sed
hoc est proprium in ista scientia, ut voces et ipsae res significatae per
eas aliquid significent» (In epist. ad Galatas, cap. 4, lect. 7, ed. Vives
t. 21, p. 230b. Cf. etiam I, 1, 10c; et S. Augustinum, De doctrina Chris
tiana, lib. I, cap. 2, n. 2, ML 34, 20.
C. II, a. 2, B, § I: Nomen
et conceptus analoga
485
litterae per quas possemus et cum absentibus colloqui;
sed ista signa sunt vocum, cum ipsae voces in sermone
nostro earum, quas cogitamus, signa sint rerum»
283. Haec tamen ratio signi non eodem modo con
venit verbo scripto et orali, et conceptui qui est verbum
mentis. Voci enim tam orali quam scriptae convenit ra
tio signi instrumentalis et artificialis, idest ad placitum,
et ideo non est idem apud omnes homines; conceptui, e
contra, convenit ratio signi naturalis et formalis, atque
idcirco est idem apud omnes homines. Propter quod
Aristoteles, verbo vigilanti utens, scripturam et voces
(= γραφόμενα xat φωναι) apellat simpliciter signa, σύμβολα,
οημεϊα; ex adverso, conceptus, νοήματα, vocat similitu
dines, ομοιώματα 12. Quam diferentiam ita perspicue expo
nit S. Thomas: «attendendum est quod litteras dixit esse
notas, idest signa vocum, et voces passionum animae si
militer [=conceptuum]; passiones autem animae dicit
esse similitudines rerum. Et hoc ideo, quia res non co
gnoscitur ab anima nisi per aliquam sui similitudinem
exsistentem vel in sensu vel in intellectu: litterae autem
ita sunt signa vocum et voces passionum, quod non at
tenditur ibi aliqua ratio similitudinis sed sola ratio in
stitutionis, sicut et in multis aliis signis, ut tuba est sig
num belli; in passionibus autem animae oportet attendi
rationem similitudinis ad exprimendas res, quia natura
liter eas designant, non ex institutione» 3.
Et limpidius alio in loco: «signum, proprie loquendo,
non potest dici nisi aliquid ex quo deveniatur in cogni
tionem alterius quasi discurrendo...; et propter hoc
etiam in nobis signa sunt sensibilia, quia nostra cogni
tio, quae discursiva est, a sensibilibus oritur, [et tale sig
num est verbum orale et scriptum apud nos]: sed com
muniter possumus signum dicere quodcumque notum in
quo aliquid cognoscatur, et secundum hoc forma intelli*
1 S. Augustinus, De Trinitate, lib. XV, cap. 10, n. 19, ML 42, 1071.
2 Aristoteles, Perihermenias, cap. 1, nn. 1-5 (I, 24, 20-33).
2 S. Thomas, In I Perih., lect. 2, n. 9.
486
P. I, Sec. ί. De
natura analogiae
gibilis [expressa] potest dici signum rei quae per ipsam
cognoscitur» *.
1. Notio conceptus formalis et conceptus obiectivi.
284. At est insuper notandum bifarie conceptum su
mi posse: primo, pro ipso mentis conceptu; secundo,
pro re conceptui subiecta vel obiecta. Quae duplex ac
ceptio, post Capreoluma quo mutuo accipere solent
posteriores thomistae ut Soncinas12
3, Dominicus de Flandria4, Caietanus5, Ferrariensis6, Dominicus de Soto7,
1 De Vent., 9, 4 ad 4. Cf. ibid, ad 9.
2 Conceptus formalis est conceptio «quam intellectus format dum
concipit» rem; obiectivus autem «non est aliud quam intelligibile quod
obiicitur intellectui formanti dictam conceptionem, sicut natura hu
mana diceretur conceptus obiectalis illius intellectionis qua intelligitur
homo in quantum huiusmodi» (I Sent., d. 2, q. 1, a. 2, ad arg. Scoti
contra nonam conclusionem, ed. cit., t. I, p. 141a). Quod quidem «ideo
est, quia obiectum intellectus creati duo dicit, praesertim in via:
unum ex parte intelligentis, puta conceptum vel idolum formatum de
re·, aliud est res ipsa de qua conceptus formatur. Et ideo ista duo
non sunt proprie loquendo duo obiecta, sed unum; actus enim intel
lectus non sistit nec terminatur in suo conceptu, sed in re» (III
Sent., d. 14, q. 1, a. 3, ad 3 arg. Joannis de Ripa, ed. cit., t. V, p. 190a).
Consequenter «conceptus formalis dicitur ipsum verbum vel conceptus
aut idolum formatum per actum intelligendi aut cognoscendi»; con
ceptus vero obiectivus «est ipsum obiectum, quod est res extra intellec
tum vel potentiam cognoscitivam» (Ibid., p. 189b).
3 «Conceptus est duplex, scilicet formalis et obiectivus. Conceptus
formalis... secundum S. Thomam est verbum formatum de re per
actum intelligendi; conceptus obiectivus est res ipsa quae actu vel
potentia intelligitur» (Soncinas,, In IV Metaph., q. 1, ed. cit,. p. 2b).
4 Dominicus Flandrensis, Quaestionum super XII libros Metaphysice, Venetiis, 1499
5 «Conceptus est duplex: formalis et obiectalis. Conceptus forma
lis est idolum quoddam quod intellectus possibilis format in seipso
repraesentativum obiectaliter rei intellectae; quod a philosophis voca
tur intentio seu conceptus, a theologis vero verbum. Conceptus autem
obiectalis est res per conceptum formalem repraesentata, in illo ter
minans actum intelligendi. Verbi gratia: conceptus formalis leonis
est imago illa quam intellectus possibilis format de quidditate leonina,
cum vult ipsam intelligere; conceptus vero obiectalis eiusdem est natu
ra ipsa leonina repraesentata et intellecta» (Caietanus, Comment, in
De ente et essentia, cap. 1, q. 2, n. 14, ed. H. Laurent, 0. P., p. 25).
6 Ferrariensis, In I contra Gent., cap. 34, nn. 12-13 ed Leon
t. 13, pp. 107-108.
7 Do.\i. de Soto, In Dialecticam Aristotelis, q. 1 super prolog Porphyrii, ed. cit., p. 30b.
C. II, a. 2, B, § I: Notio conceptus
487
Aquarius *, Joannes a S. Thoma 2, alii, quos inter Suarezius3, vocari consuevit conceptus formalis et conceptus
objectivus4.
285. Proprie loquendo, solus conceptus mentalis di
citur conceptus; nam conceptus obiectivus sive res con
ceptui mentali obiecta improprie appellatur conceptus:
rhetorice quidem per απαλλαγήν 5, quam alii μετωνομίαν
vocant6; logice vero per denominationem extrinsecam,
παρωνυμίαν vel παρονομασίαν, sive per analogiam attribu
tionis. Qua de causa, S. Thomas verbum mentis sive for
male asserit esse verbum proprie dictum; improprie
vero sive -figurative, verbum obiectivum, hoc est, «id quod
verbo significatur vel efficitur, sicut consuevimus dicere:
hoc est verbum quod dixi tibi, vel quod mandavit rex,
demonstrato aliquo facto quod verbo significatum est:
I
1 Aquarius, Formalitates iuxta doctrinam D. Thomae, cap. 24, p. 59.
Neapoli, 1605.
2 «Dicitur conceptus obiectivus ipsa res concepta et attacta per
cognitionem; formalis vero ipsa repraesentatio expressa concipiens
et attingens» (Joannes a S. Thoma, Cursus theol., in I, 16, disp. 22,
a. 22, n. 1, ed. Solesm., t. II, p. 604. Cf. ibid., nn. 6-8, pp. 605-606;
et in q. 15, disp. 21, a. 1, n. 6, p. 535b).
3 Suarez, Disp. Metaphysicae, disp. 2, sect. 1, n. 1, ed. Barcinone,
1883, t. II, pp. 7-8.
4 Conceptus formalis dicitur etiam mentalis a Caietano (in de Ente
et essentia, cap. 3, n. 48, ed. cit., p. 73; de nominum Analogia, cap. 4,
nn. 36-40, ed. cit., pp. 34-38; de Conceptu entis, nn. 2-9, ed. N. Zammit,
pp. 97-102, Romae, 1934) et a Ferrariensi (in I Contra Gentiles, cap.
34, nn. 12-13, ed. leon., t. 13, pp. 107b-108a); obiectivus autem appellatus
est primo obiectalis a Capreolo (Op. et loc. cit.) et a Caietano iuniore
(in De ente et essentia, cap. 1, q. 2, n. 14, p. 25; cap. 3, n. 48, p. 79),
quem Ferrariensis potius reddit obiectivalem (Op. et loc. cit.) et
Aquarius nominat materialem (Op. et loc. cit.); sed, post Soncinatem
(Op. et loc. cit.) et Caietanum maiorem (De nominum analogia, cap. 4,
n. 31, p. 31; n. 39, p. 37; De conceptu entis, n. 9, p. 101), invaluit apud
scholasticos posteriores forma: conceptus obiectivus.
5 «Hanc υπαλλαγήν rhetores, quia quasi submutantur verba pro
verbis; μετωνυμίαν grammatici vocant, quod nomina transferuntur» vel
potius transmutantur (Tullius Cicero, Orator, cap. 27, ed. cit., t. I,
p. 519). «Haec inventa ab inventore, et subiecta ab obtinentibus signi
ficat, ut: Cererem corruptam undis, et: receptus terra Neptunus classes
Aquilonibus arcet» (Quintilianus, Institutiones, lib. 8, cap. 6, n. 23,
ed. cit., t. III, p. 266).
6 Cf. Quintilianum, ibid., pp. 265-266.
2
488
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
vel simpliciter enuntiantis, vel etiam imperantis» Ac
de veritate, quae verbo correspondet, ait eam proprie dici
de veritate formali; improprie autem et secundario —quod
quandoque, more rhetorum reddit metaphorice vel similitudinarie seu potius per μετωνυμίαν 2; nonnumquam
vero, logicorum more, denominative sive per analogiam
attributionis3— de veritate obiectiva4.
286. Quare autem conceptus mentalis dicatur concep
tus explicat egregie S. Thomas hisce verbis: «id autem
quod in intellectu continetur ut interius verbum, ex com
muni usu loquendi conceptio intellectus dicitur. Nam
corporaliter aliquid concipi dicitur quod in utero anima
lis viventis vivifica virtute formatur, mare agente et fe
mina patiente in qua fit conceptio5: ita quod ipsum con
ceptum pertinet ad naturam utriusque quasi secundum
speciem conforme. Quod autem intellectu comprehendi
tur, in intellectu formatur, intelligibil quasi agente et
intellectu quasi patiente: et ipsum quod intellectu com
prehenditur intra intellectum exsistens, conforme est et
intelligibili moventi cuius quaedam similitudo est, et in
tellectui quasi patienti secundum quod esse intelligibile
habet. Unde id quod intellectu comprehenditur non inmerito conceptio intellectus vocatur»6.
287. Et inde etiam patet cur dicatur conceptus for
malis. Ita enim appellatur triplici de causa. Prima qui
dem ex parte principii, quia intellectus fecundatur intelle-
-
·· 1
S. Thomas, I, 34, le. Cf. ibid. ad 4; et I Sent., d. 27, 2, 2, qla.
2 ad 1 et 3; De Verit., 4, 2c; 4, 3c et ad 2.
2 De Verit., 1, 7c.
3 I Sent., d. 19, 5, Ic.
De Verit., 1, 4c.
5 •Conceptio
«Conceptio proprie dicitur generatio alicuius intra uterum· (IV
Sent., d. 14, 1, 2, qla. 1 ad 2); nam generatio, prout extra uterum emit
titur, dicitur proprie nativitas (III Sent., d. 3, 1, 1, qla. 3 obi. 2 et
resp., nn. 19 et 33; d. 8, 1 ad 6, nn. 18-19; IV Sent., d. 42, 1, 2 ad 1).
Et ideo «id quod generatur, quamdiu in generante manet, dicitur esse
conceptum· (IV Contra Gent., cap. 11, considerandum est etiam).
6 Comp, theol. I P., cap. 38.
USfl**
C. II, a. 2, B, § I: Norio conceptus
489
gibili, mediante specie eius impressa qua informatur ut
forma intelligibili, iuxta illud S. Thomae: «species intelligibilis est forma secundum quam intellectus intelli
git» *, «cum intellectus substantiam aliquam intelligere
non possit nisi fiat actu secundum aliquam speciem in
formantem ipsum« 12; «species enim intelligibilis princi
pium formale est intellectualis operationis, sicut forma
cuiuslibet agentis principium est propriae operationis» 3.
288. Secunda, ex parte ipsius operationis producti
vae verbi sive conceptus mentis, quae dicitur formatio
verbi: non solum ratione communi qua omnis effectio
dicitur formatio4; verum et praecipue quia sicut in ge
neratione corporali formatio prolis est actus proprius
virtutis formativae5, ita in generatione intelligibili for
matio conceptus, qui est proles quaedam mentis, est pro
prius actus virtutis formativae intellectualis, quae est
nativa vis intellectiva intellectus possibilis informati et
fecundati specie intelligibili seminata per intellectum
I
1 I, 85, 2c. Cf. ad 1.
2 III Contra Gent., cap. 51. Cf. etiam I, 34, 1 ad 3.
3 I Contra Gent., cap. 46, arg. 1. «Illa species se habet ut princi
pium formale quo intellectus intelligit» (De Spiritualibus creaturis,
9 ad 6).
4 Haec enim est differentia inter creationem et simplicem genera
tionem vel productionem, quod haec fit per meram transformationem
et informationem, quatenus generabile transit de una forma in aliam
a qua informatur prima reiecta. «Est enim, ait S. Thomas, duplex
modus causandi. Unus quidem quo aliquid fit praesupposito altero;
et hoc modo dicitur aliquid fieri per informationem, quia illud quod
posterius advenit se habet ad id quod praesupponebatur per modum
formae. Alio modo causatur aliquid nullo praesupposito; et hoc modo
dicitur aliquid fieri per creationem» (In librum de causis, lect. 18,
circa finem).
5 «Ad conceptionem humani corporis duo concurrunt, scilicet ma
teria ex qua formatur conceptum, et iterum vis formativa quae con
ceptum format: quorum primum Augustinus vocat corpulentam sub
stantiam, secundum vero seminalem rationem» (Quodlib. 8, 5 ad 3).
Et hoc est principale in conceptione, iuxta illud eiusdem S. Doctoris:
«in conceptione prolis invenitur triplex actio. Una, quae est principalis,
scilicet formatio et organizatio corporis...» (Ill Sent., d. 3, 2, Ic,
n. 83). Cf. II Sent., d. 18, 2, 3c et ad 3 et 5; II Contra Gent., cap. 89, §
Non igitur ipsamet virtus: «virtus formativa... operatur formationem
corporis prout agit ex vi animae».
490
P. I, Sec. I. De natura
analogiae
agentem; qua de causa, productio verbi dicitur formatio
conceptus ab Augustino 1 et ab Avicenna2, ab Averroe3
1
4
1
C. II, a. 2, B, § I: Notio conceptus
>
1 S. Augustinus, De Trinitate, lib. 15, cap. 15, n. 25, ML 42, 1078.
2 Cf. A. M. Goichon, Lexique de la langue philosophique d'Ibn
Sina, p. 84, 179, 184, 192, Paris, 1938.
3 «Intellectus sunt duae actiones, quarum una dicitur formatio et
alia fides» (Averroes, In III de Anima, n. 21, Venetiis 1489). Et alibi
fidem appellat verificationem, quia in secunda operatione mentis, idest 1
in iudicio completur ratio veritatis in cognoscendo, quae inchoata erat
in formatione vel simplici apprehensione. «Dicamus itaque quod [id]
ex quo fuerunt omnes quaestiones, quarum cognitio appetitur ab omni
bus artibus speculativis duarum specierum, videlicet formatio et verificatio: et fuit formatio id quod est intellectus rei per id quod con
stituit substantiam rei vel per id quod aestimatur quod constituat
substantiam suam, et erit id de quo quaeritur ut plurimum dictione
quid [est res]; et verificatio est intellectus rei per id quod dicitur }
ipsius dispositio quaedam, et est id de quo quaeritur ut plurimum
dictione utrum sicut est dictum nostrum utrum vacuum sit, et con
ditione ut est dictum nostrum an mundus sit novus: et haec species
quaestionis est de qua quaeritur a nobis semper dictione an, ut an
mundus sit novus, fuit quod quaeritur a nobis.
Et oportuit quod praecedat quamlibet istarum discipulo duae partes
notitiae, aut agens aut dirigens. Agens quidem ad formationem est quae
significatur per dictionem separatam [ = incomplexam]: agens vero est
ex rebus quibus sibi constat res, et illae sunt partes definitionum et ·
definitiones. Verificationis vero dirigens est detentio veritatis apud
quaestionem duarum partium oppositionis, sed agens ipsam est syllo- |
gismus. Et haec ars est quae tradit dispositiones et regulas quibus
dirigitur intellectus ad has duas notitias, hoc est, ad formationem et
verificationem. Sicque dividemus perscrutationem huius artis neces
sario ad has quatuor partes: et incipiemus a tractactu significationis t
dictionum in universali [=de Praedicabilibus]; deinde procedemus ad
sermonem de rebus simplicibus agentibus formationem [ = de Praedi
camentis]; ulterius procedemus ad sermonem de rebus quibus oppo
sita sunt opposita, adeo quod veritas transeat in unam earum [=De
Interpretatione sive Perihermeneias]; postea loquemur de syllogismo
et speciebus eius simpliciter [=Priora Analytical; rursus progrediemur
ad id quod proprie terminantur singulae formationes et verificationes
simpliciter; et illa est disciplina propria quae fit in singulis quinque
artium, dico demonstrativam [=Posteriora Analytica] et topicam et
ceteras» (Epithoma Averrois in libros Logicae Aristotelis, interprete
Abrahamo de Balmes, Praefatio auctoris. Opera, t. II, fol. 156, coi.
3-4. Lugduni, 1542). Et idem brevius repetit in Epitome Rhetoricae
demonstrativae (ibid., fol. 191, col. 4, fol. 192, col. 1) et Elenchorum
(fol. 193, col. 1-2).
Neque est ergo adeo extranea et insolita neque adeo rudis huiusmodi terminologia, ut opinatur vir egregius Menendez y Pelayo (Histo
ria de las ideas estéticas en Espana, Obras completas, ed. nacional
t. I, cap. 3, p. 367. Madrid, 1940), sed omnino communis inter arabos'
e quibus in maiores scholasticos saeculi ΧΠΙ manavit, et apprime
respondens doctrinae Aristotelis.
’
p
491
et Algazele *, e quibus hanc formulam mutuo accepit
S. Thomas2 dicens: «in parte sensitiva invenitur duplex
operatio. Una, secundum solam immutationem, et sic
perficitur operatio sensus per hoc quod immutatur a
A
1 Scientiarum «duae sunt proprietates: imaginatio [ = formatio]
et credulitas. Imaginatio est apprehensio rerum quas significant sin
gulae dictiones...; credulitas est sicut quod dicitur: mundus incoepit
rxu , Logica, initio, apud L. W. Keeler, S. J., ed. Quaest.
esse» (Algazel
disp. S. Thomae De Spiritualibus creaturis, p. 113, nota 9. Romae,
1938). «Haec virtus [intellectus] est qua apprehendit homo scientias
ignotorum mediante medio termino in credulitatibus, et mediante
descriptione et definitione in imaginationibus» (Metaphysica, II P.,
tract. 4, cap. 5, ed. J. I. Muckle, p. 174, 21-24. Toronto, 1933. Cf. etiam
I P. tract. I, cap .1, p. 6, 3-6). Similiter scientia incomplexorum «dici
tur ab Avicenna scientia per informationem et non per actum intellec
tus» iudicantis vel ratiocinantis (S. Albertus Magnus, I Post., tract.
1, cap. 3, ed. cit., t. II, p. llb); «hic autem intellectus [indivisibilium
seu incomplexorum] vocatur apud Arabes informatio, eo quod intelligere talia est informari intellectum possibilem naturis formalibus
rerum; intellectus autem complexorum vocatur fides, per assensum
intellectus ad talia» (S. Albertus Magnus, III de Anima, tract. Ill,
cap. 1, t. 5, p. 368b); «intellectus dicitur simpliciter accipere illud quod
accipit in actu ab eo in quo est in potentia, sicut a phantasmate quod
universale in potentia est universale in actu, et haec acceptio dicitur
a Philosophis informatio: fides autem acceptio complexorum» (S.
Albertus Magnus, in librum Dionysii de Caelesti hierarchia, cap. 2,
§ 1, dub. le, t. 14, p. 34b). In textu falso legitur incomplexorum.
2 Est «duplex operatio intellectus: quarum una dicitur a quibus
dam imaginatio intellectus, quam Philosophus III de Anima [cap. 6]
nominat intelligentiam indivisibilium, quae consistit in apprehensione
quidditatis simplicis, quae alio nomine formatio dicitur: alia est quam
dicunt fidem, quae consistit in compositione vel divisione propositio
nis. Prima operatio respicit quidditatem rei; secunda respicit esse
ipsius» (S. Thomas, I Sent., d. 19, 5, 1 ad 7). «Primum enim quod cadit
in imaginatione intellectus est ens, sine quo nihil potest apprehendi
ab intellectu; sicut primum quod cadit in credulitate intellectus sunt
dignitates, et praecipue ista: contradictoria non esse simul vera» (I
Sent., d. 8, 1, 3c).
«Cum in re duo sint: quidditas et esse eius, his duobus respondet
duplex operatio intellectus. Una quae dicitur a philosophis formatio,
qua apprehendit quidditates rerum, quae etiam a Philosopho in III de
Anima dicitur indivisibilium intelligentia. Alia autem comprehendit
esse rei, componendo affirmationem, quia etiam esse rei ex materia et
forma compositae a qua cognitionem accipit, consistit in quadam com
positione formae ad materiam vel accidentis ad subiectum» (I Sent.,
d. 38, 2c. Cf. etiam III Sent., d. 23, 2, 2, qla. Ic, n. 135).
«Duplex est operatio [intellectus]: una, qua format simplices rerum
quidditates, ut quid est homo vel quid est animal...; alia operatio
intellectus est secundum quam componit et dividit, affirmando et
!
.7^
492
P. I. Sec. I. De
C. II, a. 2, B, § I: Notio
natura analogiae
sensibili. Alia operatio est formatio, secundum quod vis \
imaginative format sibi aliquod idolum rei absentis, vel
etiam numquam visae. Et utraque haec operatio coniungitur in intellectu. Nam primo quidem consideratur passio
intellectus possibilis, secundum quod informatur specie
intelligibili. Qua informatus format, secundo, vel defini
tionem vel divisionem vel compositionem quae per vo
cem significatur. Unde ratio quam signficat nomen est
definitio, et enuntiatio significat compositionem et divi
sionem intellectus. Non ergo voces significant ipsas spe
cies intelligibiles [impressas], sed ea quae intellectus si
bi format ad iudicandum de rebus exterioribus» *.
Et alio in loco: «Quia enim intellectus nititur in quid- }
ditatem rei venire, ideo in specie praedicta est virtus
quidditatis substantiae spiritualiter per quam quidditas
spiritualiter recte formatur: sicut in calore est virtus I
formae ignis per quam attingitur in generatione ad for
mam substantialem ignis, quod accidens per se non at
tingeret» 2; vel sicut in semine est virtus formativa pronegando... Et apud Arabes prima operatio intellectus vocatur imagina
tio, secunda autem vocatur fides, ut patet ex verbis Commentatoris
[=Averrois] in III de Anima» (De Verit., 14, Ic).
«Intellectus divini operatio non est similis operationi nostri intellec
tus qua propositiones formamus, quae dicitur compositio et divisio
vel secunda [operatio] a quibusdam, sed tantum similis illi operationi (
qua intellectus noster cognoscit quod quid est, quae quidem dicitur
indivisibilium intelligentia vel formatio intellectus vel etiam imagi
natio per intellectum a quibusdam» (I Contra Gent., cap. 68, in prima
redactione, postea deleta, ed. leon. t. XII, Appendix, p. 23b*. 68-74).
«Has enim duas operationes intellectus Aristoteles assignat in III
de Anima, unam scilicet quam vocat intelligentiam indivisibilium, qua
videlicet intellectus apprehendit quod quid est alicuius rei, et hanc
Arabes vocant formationem vel imaginationem per intellectum: aliam
vero ponit, sicilicet compositionem et divisionem intellectuum, quam
Arabes vocant credulitatem vel fidem» (De Spiritualibus creaturis,
9, ad 6, ed. L. W. Keeler, S.J., p. 113).
«Una enim actio intellectus est intelligentia indivisibilium sive incomplexorum, secundum quam concipit quid est res; et haec operatio
a quibusdam dicitur informatio intellectus sive imaginatio per intellec
tuum... Secunda vero operatio intellectus est compositio vel divisio
intellectus...» (I Post., lect. 1, n. 4).
1 I, 85, 2 ad 3.
2 De natura verbi intellectus, Opuscula selecta, ed. cit., t. I p 497
conceptus
~
493
lis conceptae ex anima parentum derivata: «est enim in
semine virtus formativa, quae hoc modo comparatur ad
materiam concepti sicut comparatur forma domus in
mente artificis ad lapides et ligna; nisi quod forma artis
est omnino extrinseca a lapidibus et lignis, virtus autem
spermatis est intrinseca» «Ista enim virtus agit dispo
nendo materiam et formando ad susceptionem animae» 2;
nam «illa vis activa quae est in semine, ex anima generan
tis derivata, est quaedam motio ipsius animae generan
tis»3, et ita est in semine ut virtus instrumentalis gene
rantis, hoc est, «magis per modum motionis quam per
modum formae, etsi forma eius aliquo modo sit», scilicet
forma instrumentalis, quae non est forma quiescens sed
fluens4.
289. Tertia, ex parte ipsius termini formalis opera
tionis intellectivae, qui est ipse conceptus mentis con
stitutus et formatus per intellectum in intelligendo, quasi
«ultimum quod potest intellectus in se operari» 5; «anima
enim quasi transformata est in rem per speciem [intelligibilem impressam] qua agit quidquid agit: unde, cum
ea informatus est actu, verbum producit in quo rem illam
dicit cuius speciem habet»6; «id enim quod intellectus
in concipiendo format, est verbum» 7.
In VII Metaph., lect. 8, n. 1.451.
De Pot., 3, 9 ad 9, circa finam. Cf. ibid. ad 16 et 28.
3 I, 118, 1 ad 3. Cf. etiam III, 32, 1 ad 1.
II Sent., d. 18, 2, 3c.
De natura verbi intellectus, ed. cit., p. 494.
6 Ibid., p. 498.
7 I, 34, 1 ad 2. Et iam pridem scribebat: « forma in intellectu
potest esse dupliciter. Uno modo, ita quod sit principium actus intelli
gent: sicut forma quae est intelligentis in quantum est intelligens,
et haec est similitudo intellecti in ipso. Alio modo, ita quod sit termi
nus actus intelligendi: sicut artifex intelligendo excogitat formam
domus, et, cum illa forma sit excogitata per actum intelligendi et
quasi per actum effecta, non potest esse principium actus intelligendi
ut sit primum quo intelligitur, sed magis se habet ut intellectum quo
intelligens aliquid operatur. Nihilominus tamen forma praedicta est
secundum quod intelligitur; quia per formam excogitatam artifex
intelligit quid operandum sit.
Sicut in intellectu speculativo videmus quod species, qua intellectus
informatur ut intelligat actu, est primum quo intelligitur: ex hoc
1
2
I»
.£1·-
4*5*
P. I, Sec. I. De
494
natura analogiae
Et ideo S. Doctor frequenter inculcat verbum esse
terminum formalem, hoc est, formatum et consummatum
intellectionis, ut apparet ex textibus sequentibus: «ver
bum intellectus nostri... est id ad quod operatio intellec
tus nostri terminatur, quod est ipsum intellectum, quod
dicitur conceptio intellectus» ’; «verbum est terminus
actionis intellectus»2.
Et alibi: «est autem de ratione interioris verbi, quod
est intentio intellecta, quod procedat ab intelligente se
cundum suum intelligere, cum sit quasi terminus intellec
tualis operationis; intellectus enim intelligendo concipit
et -format intentionem sive rationem intellectam, quae
est interius verbum3. Rursus: «praedicta conceptio con
sideratur ut terminus actionis et quasi quoddam per ip
sam constitutum; intellectus enim sua actione format
rei definitionem, vel etiam propositionem affirmativam
seu negativam: haec autem conceptio intellectus in nobis
proprie verbum dicitur»4.
Denique: «intellectum autem sive res intellecta se
habet ut constitutum vel formatum per operationem in
tellectus, sive hoc sit quidditas simplex, sive sit com
positio et divisio propositionis»5; quia «in operationibus
rationis est considerare ipsum actum rationis, qui est
intelligere et ratiocinari, et aliquid per huiusmodi actum
constitutum-, quod quidem in speculativa ratione primo
quidem est definitio, secundo enuntiatio, tertio vero syllo
gismus vel argumentatio»6.
autem quod est effectus in actu per talem formam, operari iam potest
formando quidditates rerum, et componendo et dividendo; unde ipsa
quidditas formata in intellectu, vel etiam compositio et divisio, est
quoddam operatum ipsius, per quod tamen intellectus venit in cogni
tionem rei exterioris: et sic est quasi secundum quo intelligitur» (De
Verit., 3, 2c).
1 De Verit., 4, 2c.
1 De natura verbi intellectus, ed. cit., p. 497.
3 IV Contra Gent., cap. 11. § Et quamvis haec in Deo unum sint
verissime.
4 De Pot,. 8, Ic.
De spiritualibus creaturis, 9, ad 6, ed. cit., p. 113. 14.
6 III, 90, 1 ad 1. Cf. etiam Quodlib. V, 9c.
.i**
I
I
C. II, a. 2, B, § I: Notio
»
conceptus
495
Qua de causa in nobis, cum discurrendo et inquiren
do procedimus, distinguitur, cogitatio informis, quae ideo
formabilis adhuc est utpote in concipi, et cogitatio for
mata idest in conceptum esse, qui est ipse conceptus for
matus et terminatus de re. Id quod S. Thomas, ex Au
gustino egregrie hisce verbis expendit: «verbum nos
trum prius est formabile quam formatum. Nam cum volo
concipere rationem lapidis, oportet quod ad ipsam ratio
cinando perveniam: et sic est in omnibus aliis quae a
nobis intelliguntur, nisi forte in primis [notionibus et]
principiis quae, cum sint simpliciter [=per se] nota,
absque discursu rationis statim sciuntur. Quamdiu ergo
sic ratiocinando intellectus iactatur hac atque illae, nec
dum formatio perfecta est, nisi quando ipsam rationem
rei perfecte conceperit, et tunc primo habet rationem rei
perfecte, et tunc primo habet rationem verbi. Et inde
est quod in anima nostra est cogitatio, per quam signifi
catur ipse discursus inquisitionis, et verbum, quod est
iam formatum secundum perfectam contemplationem
veritatis. Sic ergo verbum nostrum primo est in potentia
quam in actu»12; «ipsum enim intelligere non perficitur
nisi aliquid in mente intelligentis concipiatur quod dici
tur verbum: non enim dicimur intelligere sed cogitare
ad intelligendum antequam conceptio aliqua in mente
nostra stabiliatur»3. Ut enim dicit ipse S. Augustinus
«cogitatio quippe nostra perveniens ad id quod scimus,
atque inde formata, verbum nostrum verum est» 4.
290. Hanc triplicem rationem denominationis con
ceptus formalis ipse S. Thomas simul, uno veluti ictu,
proposuit scribens: «cum ergo intellectus informatus
specie natus sit agere..., prima autem actio eius per spe-
I
1 De Trinitate, lib. 15, cap. 15, n. 25. ML 42, 1.078.
2 In Evangelium secundum Joannem, cap. 1, lect. 1 ed. Marietti,
p. 10b. Cf. etiam De Verit., 4, 1, arg. 4 sed contra; De rationibus fidei
contra graecos, armenos et saracenos, cap. 1, § Est autem aliud; Il
li, 2, le.
2 De Pot., 9, 9c.
4 S. Augustinus, De Trinitate, lib. 15, cap. 15, n. 25 ML 42, 1.078.
■
■ >
I
•/
-·
496
I
V.
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
ciem est formatio sui objecti, quo formato intelligit; si
mul tamen tempore ipse format et formatum est, et
simul intelligit, quia ista non sunt motus de potentia ad
actum —quia iam factus est intellectus in actu per spe
ciem—, sed processus perfectus de actu in actum, ubi
non requiritur aliqua species motus...: sed verbum se
quitur inmediate intellectum in actu per speciem, a qua
procedit verbum ut actus ex actu et non ut actus ex po
tentia» \
Et alibi nitidius et nervosius: «intellectus per speciem
rei formatus, intelligendo format in seipso quandam in
tentionem rei intellectae, quae est ratio ipsius quam sig
nificat definitio... Haec autem intentio intellecta, cum sit
quasi terminus intelligibilis operationis, est aliud a specie
intellegibili quae facit intellectum in actu quam oportet
considerare ut intelligibilis operationis principium: licet
utrumque sit rei intellectae similitudo. Per hoc enim quod
species intelligibilis quae est forma intellectus et intelligendi principium, est similitudo rei exterioris, sequitur
quod intellectus intentionem formet illi rei similem; quia
quale est unumquodque, talia operatur. Et ex hoc quod
intentio intellecta est similis alicui rei, sequitur quod
intellectus, formando huiusmodi intentionem, rem illam
intelligat»12. «Istud ergo sic expressum, scilicet formatum
in anima, dicitur verbum interius: et ideo comparatur
ad intellectum, non sicut quo intellectus intelligit, sed
sicut in quo intelligit, quia in ipso expresso et formato
videt naturam rei intellectae»3.
Id quod mirum non est; quia, et «species nominat
causam formalem», et «verum [quod formaliter convenit
verbo mentis] dicit rationem causae formalis» 4.
·.
b
1 S. Thomas, De natura verbi intellectus, ed. cit., p. 497 circa finem.
Cf. etiam in Evangelium secundum Joannem, cap. 1, lect 1 ed cit
p. 10a.
.....................
2 I Contra Gent., cap. 53.
3 In Evangelium secundum Joannem, cap. 1, lect 1 n 10a Cf
Quodlib. V, 9c.
’
♦ De Vent., 21, 6 obi. 3, quam concedit ex hac parte. Cf. etiam
De Verit., 1, 4 obi. 5.
C. II, a. 2, B, § I: Notio
conceptus
497
Maxime tamen conceptus denominatur formalis ex
ultimo sui, ita ut conceptus formalis significet in recto
conceptum formatum et completum, iuxta illud Aristote
lis: από του τέλου άπαντα προσαγορεύει^ δίκαιον quod ita inter
pretatur S. Thomas: «iustum est ut omnia definiantur et
denominentur a fine»2. Et inde venit proloquium illud:
«unumquodque denominatur a fine»3; quod sic etiam
effertur: «res denominantur a fine et complemento»*.
!
1
291. Et inde etiam apparet cur conceptus obiectivus
dicatur conceptus, scilicet per denominationem a con
ceptu formali, quasi per analogiam attributionis; quia
ratio conceptus primo et perfecte et complete invenitur
in conceptu formali. Ut enim eleganter scribit S. Doctor,
«in illis quae dicuntur per prius et posterius de multis,
non semper oportet quod id quod per prius recipit prae
dicationem communis sit ut causa aliorum, sed illud
in quo primo ratio illius cmmunis completa invenitur:
sicut sanum per prius dicitur de animali, in quo primo
perfecta ratio sanitatis invenitur, quamvis medicina di
catur sana ut effectiva sanitatis. Et ideo, cum verum di
catur de pluribus per prius et posterius, oportet quod de
illo per prius dicatur in quo invenitur perfecta ratio veri
tatis. Complementum autem cuiuslibet motus est in suo
termino. Motus autem cognitivae virtutis terminatur ad
animam: oportet enim ut cognitum sit in cognoscente
per modum cognoscentis»5. Et ideo veritas per prius et
formaliter invenitur in intellectu cognoscente cognitione
terminata et completa et formata, quae hac de causa di
citur veritas formalis; et nonnisi per posterius, hoc est,
per denominationem et attributionem ab hac veritate,
nominatur vera res cognita, quae ob hoc dicitur veritas
1
2
3
4
talis,
quod
5
Aristoteles, II De anima, cap. 4, n. 15 (III, 450, 29-30).
S. Thomas, In II de Anima, lect. 9, n. 347
IV Contra Gent., cap. 74, § Quia vero potestas ordinis.
III, 60, 2 ad 3. Et ideo conceptus formalis dicitur simpliciter
quia «secundum hoc dicitur aliquid esse simpliciter, secundum
est in sui complemento» (De Verit., 1, 5 obi. 12).
De Verit. 1, 2c.
Ç· ·.'
P. I, Sec. I. De natura
498
Λ
analogiae
obiectiva1. Quod autem dicitur de veritate, eodem iure
dicendum est de conceptu sive de verbo, utpote quae
mutuo se involvunt veluti subiectum et forma propria,
secundum illud S. Thomae: conceptus speculativus est
«repraesentatio rei tantum, sicut est in omnibus cogni
tionibus acceptis a rebus; et tunc veritas conceptionis
II
praesupponit entitatem rei sicut propriam mensuram»
et causam et fundamentum2, nec res dicitur vera nisi
«in quantum nata est de se formare veram aestimatio
nem* intellectus3.
Sic ergo nomen conceptus dicitur de conceptu obiectivo per analogiam attributionis ad conceptum formalem
cui primo et per se et complete convenit nomen et ratio
conceptus, veluti de causa et fundamento et mensura
eius: eo fere modo quo veritas obiectiva dicitur analo
gice ad veritatem formalem, et certitudo obiectiva ad cer
titudinem formalem, et evidentia obiectiva ad evidentiam
formalem, et ratio obiectiva ad rationem formalem, et in
tentio obiectiva ad intentionem formalem, et abstractio
vel praecisio obiectiva ad abstractionem vel praecisionem
formalem, et beatitudo obiectiva ad beatitudinem for
malem.
Quo etiam in sensu distinguimus voluntatem in subiectivam sive formalem quae est actus et potentia vo
lendi, et in voluntatem obiectivam quae est res volita4;
et conscientiam in subiectivam seu formalem quae est
actus consciendi, et obiectivam quae est res conscita, ut
cum dicitur: «dicam tibi conscientiam meam, idest quod
est in conscientia mea» ’. Eodemque iure theologi dis
tinguunt fidem in formalem vel subiectivam quae est ac
tus vel habitus credendi, et obiectivam quae est res cre
dita6; et spem in subiectivam vel formalem quae est
■
——
i
■
■ ■■ ■■
1 De Verit. 1, 1 et 3.
2 IV Sent., d. 8. 2, 1, qla. 4c.
De Verit., 1, 2c.
Ill Sent., d. 17, 1, 1, qla. 1 ad 3, n. 19.
De Verit., 17, le; II Sent., d. 24, 2, 4c.
Ill Sent.,
d. 23, expositio textus, n. 301;InIV Sent., d 13
IS « ?z> 1b ni,
I.
tr—:, 17 In· T.TT SI 1 ad 1·
Qla·
1 ad 2; De Verit., 17, le; III, 51, 1 ad 1; 94, le.
*
C. II, a. 2, B, § I: Conceptus formalis
499
actus vel habitus sperandi, et objetivam quae est res
sperata et caritatem in formalem vel subiectivam quae
est actus vel habitus amandi, et obiectivam quae est res
amata2.
292. His dictis de duplici acceptione conceptus, su
perest iam ut videamus quid proprie significent secun
dum rem conceptus formalis et conceptus obiectivus
apud S. Thomam, attentis diversis nominibus vel expres
sionibus idem significantibus, et quomodo se habeant
inter se et qualiter dividantur.
293. Conceptus ergo formalis plura suscipit nomina
apud S. Doctorem. Si enim loquamur de conceptu for
mali speculativo, quandoque appellatur conceptus inte
rior3, conceptio intellectus4, conceptio mentis5, concep
tus mentis6, interior mentis conceptus7, proles mentis 8,
conceptio animae9, conceptio intellecta 10, conceptio ex
pressa ”, conceptio rei intellectae 12, immo et conceptio
et conceptus sine addito 13; aliquando vocatur passio ani» III Sent., d. 26, 2, 1 ad 3, n. 90.
2 I Sent., d. 17, 1, 5c.
3 De Verit., 9, 4c in fine.
4 I Sent., d. 2, 1, 3c; 27, 2, 2, qla. 1, obi. 4 et 7 et corp.; De
Verit., 1, Ic; 1, 5c; 1, 7 obi. 3 et resp.; De Pot., 7, 6c et ad 4; 8,
Ic; 9, 5c; Comp. theol., I P., cap. 37 et 52; De rationibus jidei, cap. 4
et 5; Responsio ad lectorem venetum de articulis 36, a. 3; Collationes
de Credo in Deum, cap. 4, ed. Vives, t. 27, p. 210a; in librum Aristotelis
de Sensu et sensato, lect. 2, n. 31; in I Perihermeneias, lect. 2, nn.
36, 10; lect. 3, nn. 2 et 4.
5 Collationes de Credo in Deum, cap. 11, ed. cit., p. 220b in fine;
in Evangelium secundum Joannem, cap. 1, lect. 1, ed. cit., p. 9b;
III Contra Gent., cap. 97.
6 De rationibus fidei, cap. 3; I, 34, 1; 107, 1.
7 De rationibus fidei, cap. 3; Comp, theol. I P. cap. 38.
» De rationibus fidei, cap. 3; IV Contra Gent., cap. 11, § considerandum est etiam.
9 I Sent., d. 2, 1, 3c; in I Perihermeneias, lect. 3, n. 11.
io De Verit., 1, 7 abi. 3 et resp.
n De Verit., 4, 2 ad 5.
12 I, 27, Ic.
13 De Verit., 9, 4c et ad 10 et 15; 9, 5c; 10, 6; 11, 1 ad 5; 11, 3c;
De Pot., 7, 6c in fine.
SOÛ
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
mael; interdum dicitur verbum mentis2, verbum men
tale3, verbum cordis4, verbum intellectus 5, verbum intelligibile6, verbum interius7, immo et verbum rei8; nonnunquam expressio trahitur ab extremo facultatis aut
extremo obiecti et vocatur intellectus 9, et intellectu II 10.
subinde dicitur quoque notitia expressasimilitudo
rei n, similitudo expressa ,3; aliquoties nominatur inten
tio intellectus 14, intentio intellecta ‘5, intentio rei intellec
tae 16, intentio intelligibilis 17 ; appellatur insuper ratio 1S,
9
1 / Sent., d. 14, 1, 2 ad 3; De Pot., 7, 6c; in I Periherm., lec. 2,
nn. 3-6, 10.
2 I Sent., d. U, 1 ad 4; De Pot., 9, 5c; 9, 9c; De rationibus fidei,
cap. 3;in Evangelium secundum Joannem, cap. 1, lect. 1, edit, cit., p. 9b.
3 I, 36, 2 ad 1; I-II, 92, 1 ad 2.
4 I Sent., d. 27, 2, Ic; d. 27, 2, 2, qla. le; De Verit., 4, le; De ra
tionibus fidei, cap. 6. Quodlib. V, a. 9.
5 De Verit., 4, 2c; De Pot., 2, le; de Rationibus fidei, cap. 3; Colla
tiones de Credo in Deum, cap. 4, § sciendum est igitur, ed. cit., p. 210a.
Quodlib. V, a. 9 ad 2.
6 I, 42, 5c.
7 De Verit., 4, 1 ad 1 et 9; IV Contra Gent., cap. 11; I, 107, le;
in Evangelium secundum Joannem, cap. 1, lect. 1, p. 9b; Comp. theol.,
I P., cap. 38.
8 / Sent., d. 27, 2, le; De natura verbi intellectus, paulo post
initium.
9 De Verit., 1, 2c in fine; 1, 5c; 4, 5c; 17, 1; I, 13, Ic; 17, 3;
29, 4 ad 3; 33, 2c; Quodlib. IV, 17c; in I Periherm., lect. 2, n. 6; lect.
3, nn. 2, 7, 9; lect. 4, n. 9; Comp. theol. I P. cap. 24 et 27 et passim
alibi.
10 IV Contra Gent., cap. 11; De Spiritualibus creaturis, 9, ad 6,
ed. L. W. Keeler, S. J., p. 113, 1-4. Romae 1938; De unitate intellectus
contra averroistas, cap. 5, n. 109, ed. L. W. Keeler, p. 71, 49; in III
de Anima, lect. 9, n. 724; / Contra Gent., cap. 52; I, 55, 1 ad 2.
11 De Verit., 4, 2c et ad 2. Cf. ibid., ad 6; 4, 4 ad 3; 4, 5c.
« I Sent., d. 27. 2, le; d. 27, 2, 2, qla. 1; De Pot., 7, 6c; 8, le;
Comp, theol., I P., cap. 39.
B De Pot., 2, le.
14 Comp, theol., I P. cap. 52.
is I Sent., d. 19, 5, 3 ad 3; / Contra Gent., cap. 53; IV Contra Gent.,
cap. 11 et 36; Comp, theol., I P., cap. 52; in librum Aristotelis de sensu
et sensato, lect. 2, n. 31.
16 I Contra Gent., cap. 53.
n De Verit., 11, 2 ad 11 et 14.
18 I Sent., d. 2, 1, 3c et ad 6; I Contra Gent., cap. 53; De Pot., 7,
6c saepe alibi.
C. Π, a. 2, B, § I: Conceptus formalis
ratio intellecta1, definitio2, enuntiatio3, enuntiabile4, ra
tiocinatio5, syllogismus6, conclusio 7 sive conceptio con
clusionis8; tandem dicitur species intellecta9, species rei
intellectae ‘°, species concepta H, species constituta vel expresa u, species intelligibilis formata 13.
Si vero sermo fiat de conceptu formali practico,
adhuc opus est distinguere conceptum formalem practicum factibilium et conceptum formalem practicum agibilium, qui diversis nominibus vel locutionibus expri
muntur. Nam si agatur de conceptu formali practico
fadibilium, apellatur idea 14, exemplar 15, forma exempla
ris ‘6, et forma operativa ,7. Si autem agatur de conceptu
formali practico agibilium, eius expressio magis propria
'
I
i
*
/
1 In librum Dionysii de Divinis nominibus, cap. 5, lect., 3, ed.
Vives, t. 29, p. 508a; I, 16, 2 ad 1.
2 De Pot., 8, 1; 9, 5; De Spiritualibus creaturis, 9, ad 6; Quodlib.
V, 9c; in Evangelium secundum Joannem, cap. 1, lect. 1, ed. cit., p. 10a;
I, 85, 1 ad 3; I-II, 90, 1 ad 2.
3 De Pot., 9, 5c; De Spiritualibus creaturis, 9 ad 6; Quodlib. V,
9c; in Evangelium secundum Joannem, cap. 1, lect. 1, p. 10a; I, 85,
1 ad 3; I-II, 90, 1 ad 2.
4 I Sent. d. 38, 3; d. 41, 5; De Verit., 2, 7; I Contra Gent., cap. 5859, 66; Quodlib. IV, 17; I, 14, 14; II-II, 1, 2.
5 I-II, 57, 3 ad 3; 91, 1 ad 2; II-II, 47, 2 ad 3.
6 Ibid.
7 Cf. in Evangelium Joannis, cap. 1, lect. 1, ed. cit., pp. 10-11;
De Verit., 11, 1 ad 18 una cum De Verit., 4, 4c; I, 107, 1 ad 3, et
I Post. Analyticorum, lect. 4, n. 9.
8 De Verit., 4, 2c.
9 I Sent., d. 27, 2, 2, qla. Ic; De malo, 16, 8c, § ad huius ergo
difficultatis inquisitionem.
10 / Sent., d. 27, 2, 2, qla. c.
n I Sent., d. 27, 2, 3c.
12 Quodlib. V, 9c; De Verit., 3, 2c; 4, 2 ad 7; 4, 4 ad 5; et notitia
expressa (De verit., 4, 2 ad 2 et 5). Cf. De Spiritualibus creaturis, 9
ad 6; I-II, 91, 1 ad 2; 94, Ic.
» I Sent., d. 27, 2, 1, qla. 1, obi. 4.
H / Sent., d. 26, 2, 1; De Verit., 3, 1; I, 15, 1.
13 De Verit., 3, 3 ad 3; 8, 8 ad 1; Quodlib. 8, 2c; in librum Dionysii
de divinis Nominibus, cap. 5, lect. 3, ed. cit., p. 508; I, 44, 3.
i« Quodlib. IV, 1.
17 / Sent., d. 36, 2, 1; De Verit., 3, 3c; 3, 6c.
P. I, Sec. I. De natura analogiae
502
est vel iudicium1, vel sententia2, vel praeceptum3 aut
lex4. Hoc quoad nomina.
294. Quoad rern autem, apud S. Thomam, idem sunt
conceptus formalis et verbum mentis: «Verbum cordis
videtur esse quaedam conceptio intellectus»5; «concep
tio autem intellectus est verbum»6; «intelligibiles con
ceptiones... verba interiora dicuntur7; intellectualis con
ceptio dicitur verbum»8; «interior mentis conceptus di
citur verbum9; «ipse conceptus mentis interius verbum
vocatur10; «id autem quod in intellectu continetur ut
interius verbum, ex communi usu loquendi conceptio in
tellectus dicitur. Nam corporaliter aliquid concipi dici
tur quod in utero animalis viventis vivifica virtute forma
tur, mare agente et femina patiente, in qua fit conceptio,
ita quod ipsum conceptum pertinet ad naturam utriusque quasi secundum speciem conforme. Quod autem in
tellectus comprehendit, in intellectu formatur, intelligi1 I, 13, 1 ad 2; 74, 7c.
2 IV Sent., d. 35, 1, 3 ad 1; De Verit., 22, 15 ad 2; I-II, 13, 1 ad 2;
13, 6 ad 2; II-II, 67, Ic. Licet sententia dicatur etiam de intellectu spe
culativo, ut patet in his verbis: «sententia, secundum Avicennam, est
definitiva et certissima conceptio» (/ Sent., prolog., expo, textus, circa
finem); «ab assentiendo sententia dicitur, quae, ut dicit Isaac, est
determinata acceptio alterius partis contradictionis» (III Sent., d. 23,
2, 2, qla. 1, n. 137. Cf. Isaac Israeli, Liber de definitionibus, ed. J.
I. Muckle, apud «Archives d'histoire doctrinale et littéraire du moyenage» 11 (1938), p. 312, 7-8: «sententia est credulitas vel firmitudo rei
alicuius»; p. 340·. «sententia est certa comprehensio alterius [partis]
contradicti[onis]»; «sententia autem, ut dicit Isaac et Avicenna, est
conceptio distincta vel certissima alterius partis contradictionis» (De
Verit., 14, lc).
3 I-II, 90, 2 ad 1; II-II, 67, lc.
I-II, 90, 1 ad 2; 92, 2c; 94, lc.
5 I Sent., dl. 27, 2, 1, obi. 4. «Verbum dicit conceptionem intellectus» (Ibid., a. 2, qla. 1, obi. 4); «significat conceptionem intellectus»
(De Verit., 1, 7, obi. 3).
6 De rationibus fidei, cap. 4.
IV Contra Gent., cap. 11. «Ipsa conceptio intellectus... est interius verbum» (IV Contra Gent., cap. 12).
8 IV Contra Gent., cap. 19.
9
01
I, 107, 1c. «Verbum cordis est ipsa conceptio intellectus» (In
Evangelium secundum Matthaeum, cap. 1, ed. Marietti, p7*22a)"
C. II, a. 2, B, § I: Conceptus formalis
503
bili quasi agente et intellectu quasi patiente; et ipsum
quod intellectu comprehenditur, intra intellectum existens, conforme est et intelligibili moventi, cuius quaedam
similitudo est, et intellectui quasi patienti secundum quod
esse intelligibile habet. Unde id quod intellectu comprenhenditur, non inmerito conceptio intellectus vocatur»
Et inde est quod S. Doctor gemina serie textuum no
tionem tradidit realem conceptus formalis; una, quando
directe considerat ipsum formalem conceptum; alia,
quando explicat verbum mentis nostrae, ut analogum Ver
bi divini, cuius similitudines et dissimilitudines magna
cura exponere solet cum theologum agit Trinitatis.
295. In prima igitur serie definit conceptum formalem dicens
quod est «similitudo [immediata] rei exsistentis extra animam,
sicut hoc quod concipitur de hoc nomine homo [qui est nomen
rei]; et talis conceptio intellectus habet fundamentum in re im
mediate, in quantum res ipsa, ex sua conformitate ad intellectum
[=conceptum], facit quod intellectus sit verus, et quod nomen
significans illum intellectum proprie dicatur de re»2.
296. Nimirum conceptus formalis est «ipsa rei definitio»3,
et ideo «significatur per nomen rei»4 eo ipso quo «conceptio
intellectus est [immediata] similitudo rei»5, siquidem «nomina
non significant res nisi mediante intellectu» sive conceptu, qui
immediate refertur ad res6. «Conceptio enim nostri intellectus
secundum hoc vera est, prout repraesentat per quandam assimilationem rem intellectam...; cum enim intellegit aliquam crea
turam, concipit formam quandam quae est similitudo rei secun
dum totam perfectionem ipsius, et sic definit res intellectus»'1.
Sic ergo «tunc intellectus dicitur scire de aliquo quid est quando
definit ipsum, idest quando concipit aliquam formam de ipsa
re, quae per omnia ipsi rei respondet»8. Quapropter «ratio quam
1 Comp, theol. I P., cap. 38. «Omne agens voluntarium per concep
tionem intellectus agit; quae verbum ipsius dicitur» (Op. tit., cap. 96).
2 I Sent., d. 2, 3 c, § et ex hoc patet secundum.
Ibid., § quantum ad primum.
Ibid., paulo post.
Ibid., § et ex hoc patet secundum.
6 De Verit., 2, lc, circa finem.
Ibid., § et ideo dicendum est.
Ibid., ad 9.
i
504
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
significat nomen est definitio, ut dicitur in IV Metaph., et ideo
illud est nomen proprie aliucuius rei, cuius significatum est defi
nitio* 1 eius.
Alibi autem explicat uberius notionem conceptus formalis,
qui est species intelligibilis expressa, eumque accurate distinguit
a specie intelligibili impressa, tam in intellectu speculativo quam
in practico, hisce verbis: «forma enim [ = species intelligibilis]
in intellectu [practico] potest esse dupliciter. Uno modo ita quod
sit principium actus intelligendi, sicut forma [ = secies intelligi
bilis impressa] quae est intelligentis in quantum est intelligens;
et haec est similitudo intellecti in ipso. Alio modo, ita quod sit
terminus actus intelligendi [ = species intelligibilis expressa]: si
cut artifex, intelligendo, excogitat formam domus et, cum illa
fonna sit excogitata per actum intelligendi et quasi per actum
effecta, non potest esse principium actus intelligendi ut sit pri
mum quo intelligatur, [hoc enim est species intelligibilis impres
sa]; sed magis se habet ut intellectum, quo intelligens aliquid
operatur. Nihilominus tamen forma praedicta est secundum quo
intelligitur, quia per formam excogitatam artifex intelligit quid
operandum sit2.
Sicut in intellectu speculativo videmus quod species [impres
sa] qua intellectus informatur ut intelligat actu, est primum quo
intelligitur: ex hoc autem quod est effectus in actu per talem
formam, operari iam potest formando quidditates [definitiones]
rerum, et componendo et dividendo, [idest formando enuntiatio
nes]. Unde ipsa quidditas formata in intellectu, vel etiam com
positio et divisio [ = enuntiatio affirmativa et negativa], est quod
dam operatum ipsius [species expressa per primam et secundam
operationem mentis]; per quod tamen intellectus venit in cogni
tionem rei exterioris, et sic est quasi secundum quo intelligitur*3.
297. Quibus per omnia consentiunt quae docet in Quaestione
disputata de Spiritualibus creaturis. «Oportet dicere quod res
intellecta non se habet ad intellectum possibilem ut species intel
ligibilis [impressa] qua intellectus possibilis fit actu, sed illa spe
cies se habet ut principium formale quo intellectus intelligit.
1 ibid., ad 11.
2 Et sic «idea [ = species intelligibilis expressa sive conceptus for
malis intellectus practici] non habet rationem eius quo primo aliquid
intelligitur, sed habet rationem intellecti in intellectu exsistentis* (De
Verit., 3, 2 ad 9).
'■
3 De Verit., 3, 2c.
C. II, a. 2, B, § I: Conceptus formalis
505
Intellectum autem, sive res intellecta [ = species intelligibilis ex
pressa sive conceptus formalis] se habet ut constitutum vel for
matum per operationem intellectus: sive hoc sit quidditas sim
plex [=definitio], sive sit compositio et divisio propositionis
[=enuntiatio affirmativa et negativa]. Has enim duas operationes
intellectus Aristoteles assignat in III de Anima, cap. 6: unam
sicilicet quam vocat intelligentiam indivisibilium, qua videlicet
intellectus apprehendit quodquid est alicuius rei, et hanc Arabes
vocant formationem vel imaginationem per intellectum; aliam ve
ro ponit, scilicet compositionem et divisionem intellectuum
[=conceptuum], quam Arabes vocant credulitatem vel fidem.
Utrique autem harum operationum praeintelligitur species in
telligibilis impressa qua fit intellectus possibilis in actu; quia
intellectus possibilis non operatur nisi secundum quod est in
actu, sicut nec visus videt nisi secundum quod est factus in actu
per speciem visibilem» h
298. Praesertim vero hanc notionem tradit in Summa contra
Gentiles. «Considerandum est, inquit, quod res exterior intellecta
a nobis, in intellectu nostro non exsistit secundum propriam na
turam, sed oportet quod species eius [impressa] sit in intellectu
nostro per quam fit intellectus in actu. Exsistens autem in actu
per huiusmodi speciem sicut per propriam formam, intelligit
rem ipsam. Non autem ita quod ipsum intelligere sit actio trans
iens in intellectum [=rem intellectam] sicut calefactio transit
in calefactum, sed manet in intelligente: sed habet relationem
ad rem quae intelligitur, eo quod species praedicta, quae est
principium intellectualis operationis ut forma, sit similitudo
illius.
I
Ulterius autem considerandum est quod intellectus, per speciem
[impressam] rei formatus, intelligendo format in seipso inten
tionem rei intellectae, quae est ratio ipsius quam significat defi
nitio [et species expressa vel formata dici potest]. Et hoc qui
dem necessarium est, eo quod intellectus intelligit indifferenter
rem absentem et praesentem, in quo cum intellectu imaginatio
convenit; sed intellectus hoc amplius habet, quod etiam intel
ligit rem ut separatam a conditionibus materialibus sine quibus
in rerum natura non exsistit, et hoc non posset esse nisi intellectus sibi intentionem praedictam formaret.
1 De Spiritualibus creaturis, 9 ad 6.
506
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
Haec autem intentio intellecta, cum sit quasi terminus intel
ligibilis operationis, est aliud a specie intelligibili [impressa]
quae facit intellectum in actu, quam oportet considerari ut intelligibilis operationis principium: licet utrumque [scilicet species
intelligibilis impressa et species intelligibilis expressa] sit rei
intellectae similitudo [sed illa impressa, haec vero expressa].
Per hoc enim quod species intelligibilis [impressa], quae est for
ma intellectus et intelligendi principium, est similitudo [impres
sa] rei exterioris, sequitur quod intellectus intentionem formet
[=speciem intelligibilem expressam vel formatam} illi rei simi
lem [similitudine expressa}] quia quale unumquodque est, talia
operatur. Et ex hoc, quod intentio intellecta est similis [simili
tudine expressa} alicui rei, sequitur quod intellectus, formando
huiusmodi intentionem, rem illam intelligat» >.
Quod quidem vividius et magis ample exprimebat in prima
redactione huiusce capituli, quod tres habuit succesivas redaetiones, ut editores leonini demonstrant1
2. «Intellectus, scribebat
S. Doctor, per formam intelligibilem qua intelligit, refertur qua
dam similitudinis relatione ad rem extra quam intelligendo co
gnoscit. Unde et dicitur quod scientia est assimilatio scientis ad
rem scitam. Forma igitur quae est in intellectu non se habet
ad intelligere ut quod intelligitur sed ut quo intelligitur, quod
enim intelligitur extra est: si autem sit ut quod intelligitur, hoc
est per quandam reflexionem, in quantum intellectus intelligen
do rem intelligit se intelligere et ulterius redit ad cognoscendam
speciem qua intelligit. Ex hac autem specie intelligibili qua pri
mo intellectus informatur, procedit, componendo et dividendo
vel qualitercumque conferendo, ad inveniendam aliquam formam
intelligibilem quae dicitur per intellectum formata.
Et hoc patet tam in intellectu speculativo quam practico.
Intellectus edim speculativus ex aliquibus communibus quae
cognoscit, per hoc quod est eorum speciebus [impressis] infor
matus, definitionem investigat, quandam formam intelligibilem
formans [=speciem intelligibilem expressam vel formatam],
quam accipit quasi essentiam definiti.
Similiter intellectus prae tiens formam artificiati excogitat ex
aliquibus praeconceptis quae per aliquarum specierum informa
tionem cognovit. Sic etiam et imaginatio, informata speciebus a
1 I Contra Gent., cap. 53.
2 Ed. leon., t. XIII. Appendix, pp. 20*-21‘.
C. II, a. 2, B, § I: Conceptus formalis
507
sensu secundum actum relictis, novam formam adinvenit com
ponendo et dividendo, quam nunquam sensus percepit, sicut
montes aureos vel chimaeram.
Huiusmodi autem forma se habet primo quidem ut intellecta,
secundum quod intelligentis operatio ad eam intelligitur per
relationem aliquam terminari; secundo vero ut quo intelligitur,
prout per huiusmodi formam excogitatam relatio quaedam simi
litudinis innascitur intelligentis ad rem exteriorem quae per
huiusmodi formam cognoscitur. Sic igitur respectu secundorum
cognitorum in intelligente duplex, intelligibilis forma considera
tur. una, qua intelligit tantum, utpote per eam ad intelligendum
formata [=formatus?], alia, qua intelligit et quae intelligitur
simul, utpote per intellectum formata et intellectum rei exteriori
conformata» *.
Et analogice transferens ad intellectum divinum, subiungit:
«ipsa igitur essentia divina, considerata prout est, accipitur ut
prima species qua intelligitur; ut autem ipsamet est intellecta
secundum se, consideratur ut res cuius cognitio habetur; ut
autem est intellecta cum respectu ad rem aliam, consideratur
ut forma excogitata per intellectum quae est quod intelligitur
et quo intelligitur res quae est extra»
Additque: «et hoc per simile videri potest in homine qui per
artem suam artificiatum quodcumque producit. Habet enim
apud se formam artificiati secundum quam operatur; nam domus
quae est in materia est a domo quae est in mente, secundum
Philosophum in VII Metaph. Haec autem forma est in mente
ut per intellectum artificis excogitata, in cuius excogitationem
deducitur ex aliqua praecedenti cognitione, scilicet finis, ex quo
ratio omnis artificiati sumenda est, et per hanc formam sibi
notam in factionem et cognitionem devenit illius domus quae
est in materia. Et sic forma illa est primo [=primum?] quod
intelligitur et secundo [ = secundum?] quo intelligitur»1
3.
2
299. Denique in Summa Theologica breviter contrahit ean
dem doctrinam.
I
«Secundum Philosophum in I Perihermenias, cap. 1, voces
sunt signa intellectuum [=conceptuum formalium] et intellectus
1 Ibid., Appendix, p. 20b*, 6-35.
2 Ibid., p. 20b*, 69-72; 21a*, 1-3.
3 I Contra Gent., cap. 54, in paragrapho deleta, ed. cit., Appendix,
p. 21b‘, 48-58.
P. I, Sec. I. De natura analogiae
508
sunt renun similtudines; et sic patet quod voces referuntur ad
res significandas mediante conceptione intellectus...', sicut hoc
nomen homo exprimit sua significatione essentiam hominis se
cundum quod est; significat enim eius definitionem declarantem
eius essentiam: ratio enim quam significat nomen est definitio»1,
«Ratio enim quam significat nomen est conceptio intellectus
de re significata per nomen»2.
Quod quidem patet tum in intellectu practico tum in intellec
tu speculativo. In intellectu quidem practico, ubi considerandum
est «ideam operati esse in mente operantis sicut quod intelligitur, non autem sicut species impressa qua intelligitur: forma
enim domus in mente aedificatoris est aliquid ab eo intellectum,
ad cuius similitudinem domum in materia format»3.
In intellectu etiam speculativo. Nam «in parte sensitiva in
venitur duplex operatio [separata pro diversis sensibus]. Una,
secundum solam immutationem [speciei sensibilis impressae];
et sic perficitur operatio sensus [exterioris] per hoc quod immu
tatur a sensibili. Alia operatio est formatio, secundum quod
vis imaginativa [quae est sensus internus] format sibi aliquod
idolum rei absentis vel etiam nunquam visae. Et utraque haec
operatio coniungitur in intellectu [possibili, qui est una sola po
tentia]. Nam primo quidem consideratur passio intellectus pos
sibilis, secundum quod informatur specie intelligibili [impres
sa]: qua informatus, format, secundo, vel definitionem, vel divi
sionem vel compositionem, quae per vocem significatur. Unde
ratio, quam significat nomen, est definitio, et enuntiatio signi
ficat compositionem et divisionem intellectus. Non ergo voces
significant ipsas species intelligibiles [impressas], sed ea quae
intellectus sibi format ad indicandum de rebus exterioribus»*,
quaeque vulgo appellantur species intelligibiles expressae vel
formatae sive conceptus formales.
Atque simul iungens utrumque intellectum, scribit: «sicut in
actibus exterioribus est considerare operationem et operatum,
puta aedificationem et aedificatum: ita in operibus rationis, est
considerare ipsum actum rationis qui est intelligere et ratio
cinari, et aliquid per huiusmodi actum constitutum. Quod quidem
»
2
3
I, 13, le.
85, 2 ad
C. II, a. 2, B, § I: Conceptus formalis
509
in speculativa ratione, primo quidem est definitio, secundo enun
tiatio, tertio vero syllogismus vel argumentatio. Et quia ratio
etiam practica utitur quodam syllogismo in operabilibus..., ideo
est invenire aliquid in ratione practica quod ita se habet ad ope
rationes sicut se habet propositio in ratione speculativa ad con
clusiones: et huiusmodi propositiones universales practicae ordi
natae ad actiones, habent rationem legis» i. Nam «lex naturalis
est aliquid per rationem constitutum; sicut etiam propositio
est quoddam opus [operatum vel constitutum] rationis» specula
tivae 1
2
300. In secunda vero serie textuum luculentius adhuc notio
nem tradidit conceptus formalis, cum data opera essentiam de
terminat verbi mentis. «Verbum cordis, inquit, in scripto super
Sententias, ...ab aliis dicitur verbum rei3, quia est immediata
similitudo ipsius rei»4; quia «verbum nihil aliud dicit quam
quondam emanationem ab intellectu [in ipso intellectu exsisten
tem] per modum manifestantis» ipsi intellectui rem intellec
tam 5, et se habet ut quo et in quo aliquid intelligitur 6: siquidem
«verbum... dicit ordinem cuiusdam exitus et conceptionem intel
lectus»!, eo ipso quod «dicit quandam emanationem intellectus
I
1 I-II, 90, 1 ad 2.
2 I-II, 94, lc.
3 Ad rem S. Albertus Magnus: «Magistri distinguunt etiam triplex
verbum, scilicet rei, vocis et speciei vocis» {In I Sent., d. 27, a. 6c,
ed. cit., t. 26, p. 46b). Et alibi definit verbum rei hisce terminis:
«verbum enim, quod movet intellectum ut intelligat, verbum rei est,
quod est scientia mentis et conceptus» (Summa Theol., I P., tract.
8, ql. 35, memb. 3, a. 2 ad 4, t. 31, p. 356b); «verbum est ratio rei
definitiva» (ibid., a. 1, ad 1 quaest., p. 365b); «verbum rei... est id quod
formatur in mente et a mente fluit: sicut scientia ipsius quando mens
novit se et dicit se» (ibid., ad 2 quaest., p. 365b in fine). Et comparans
illud cum cogitatione, scribit: «cogitatio duobus modis dicitur proprie
scilicet et communiter. Proprie cogitatio est cogitatio eorum quae in
mente sunt et revolutio conceptuum mentis... Cogitatio etiam com
muniter dicitur intuitio sive visio per intellectum, quando mens vel
intellectus conversa ad se, intuetur se; et formans ex se suam simi
litudinem, dicit se et dicit suum proprium verbum, quod est verbum
rei quae est ipsa, et in verbo dicit quidquid est in ipsa: sed primo
dicit verbum, et oblique et ex consequenti omnia quae in ipso sunt
dicit in verbo» (ibid., a. 2c, p. 368b).
S. Thomas, I Sent., d. 27, 2, lc.
Ibid.
Ibid., a. 1 ad 4; a. 2, qla. 1, obi. 4.
Ibid., a. 2, qla. 1, arg. 3 sed contra.
• i
I
P. I, Sec. I. De
510
natura analogiae
et exitum in manifestationem sui» l; et ideo «est terminus hius
actus qui est dicere»2, «quia non est intelligibile quod aliquid
dicatur et non sit verbum»3.
Quam ob rem, «si inquiratur quid sit istud verbum quo aliquis
sibi loquitur, non invenitur esse nisi conceptio intellectus. Con
ceptio autem intellectus... est... species intellecta [=species intelligibilis expressa vel formata, sive constituta per actum intel
ligendi]. Unde oportet quod verbum... dicatur... ipsa species [intellecta] quae est similitudo rei intellectae» sive «species rei in
tellectae» *.
Sic ergo «in nobis, ut dictum est, nihil aliud est verbum quam
species intellecta»5 seu «quaedam similitudo in intellectu ipsius
rei intellectae»6. Unde «conceptus intellectus nullus est nisi spe
cies intelligibilis formata in intellectu ipsius rei intellectae»1.
301. Eandem doctrinam uberius et nitidius proponit in Quaes
tionibus disputatis de Veritate. «Oportet, inquit, quod verbum
interius sit illud quod significatur per verbum exterius; verbum
autem quod exterius profertur significat id quod intellectum est,
non ipsum intelligere neque hoc intellectum quod est habitus
vel potentia nisi quatenus et haec intellecta sunt. Unde verbum
interius est ipsum interius intellectum..., scilicet id quod per
intellectum concipitur, ad quod significandum verbum exterius
profertur»8. Nimirum «verbum cordis nihil est aliud quam id
quod actu consideratur per intellectum»9, «cum verbum interius
sit id quod intellectum est, nec hoc sit in nobis nisi secundum
quod actu intelligimus», et ideo «verbum interius semper requi
rit intellectum in actu suo qui est intelligere» 10.
Consequenter «verbum intellectus nostri... est id ad quod ope
ratio intellectus nostri terminatur, quod est ipsum intellectum,
quod dicitur conceptio intellectus: sive sit conceptio significabilis
per vocem incomplexam, ut accidit quando intellectus format
2
3
5
6
8
9
10
Ibid., ad 1.
Ibid., obi. 3.
Ibid., corp.
Ibid.. corp., paulo post,
Ibid., versus finem corporis.
I Sent., d. 38. 2, 3c, circa finem.
/ Sent., d. 27, 2, 2, qla. 1, obi. 4, quam concedit ex hac parte.
De Verit., 4, 1c.
Ibid., paulo post.
Ibid., ad 1.
i*· r
C. Π, a. 2, B, § I: Conceptus formalis
511
quidditates [=dcfinitiones] rerum; sive per vocem complexam,
quod accidit quando intellectus componit et dividit [formando
enuntiationem affirmativam et negativam].
Omne autem intellectum in nobis est aliquid realiter progre
diens ab altero: vel sicut progrediuntur a principiis conceptiones
conclusionum, vel sicut conceptiones quidditatum rerum poste
riorum a quidditatibus priorum, vel saltem sicut conceptio ac
tualis progreditur ab habituali cognitione. Et hoc universaliter
verum est de omni quod a nobis intelligitur, sive per essentiam
intelligatur, sive per similitudinem: ipsa enim conceptio est effec
tus actus intelligendi. Unde etiam quando mens intelligit seipsam, eius conceptio non est ipsa mens, sed aliquid expressum
a notitia mentis.
Ita ergo verbum intellectus in nobis duo habet de sua ratione,
scilicet quod est intellectum et quod est ab alio expressum» h
Quae cum ita sint,
est intelligenda notitia
actualis»2 et perfecta
ideo dicitur «cogitatio
«notitia quae ponitur in definitione verbi,
expressa ab alio, quae in nobis est notitia
et consummata in suo genere, quaeque
formata»3.
Sic igitur «conceptio intellectus est media inter intellectum
et rem intellectam, quia ea mediante intellectus pertingit ad
rem. Et ideo conceptio intellectus non solum est id quod intdi
lectum est, sed etiam id quo res intelligitur; ut sic id quod intel
ligitur possit dici, et res quae dicitur per verbum, et verbum
ipsum; et similiter id quod dicitur potest dici, et res quae dicitur
per verbum, et verbum ipsum, ut etiam in exteriori verbo patet:
quia et ipsum nomen dicitur, et res significata per nomen dicitur
ipso nomine»4.
Et sic patet quod «intellectus habet in seipso aliquid progre
diens ab eo, non solum per modum operationis, sed etiam per
modum rei operatae; et ideo verbum significatur ut res proce
dens» et operata et formata et expressa per operationem intellec
tus, quae est dicere5. Nam «dicere nihil est aliud quam ex se
emittere verbum»6, proindeque «in nobis dicere non solum sig
nificat intelligere, sed intelligere cum hoc quod est ex se expriDe Vent., 4, 2c.
Ibid., ad 2.
De Verit., 4, 1, arg. 4 sed contra.
De Verit., 4, 2 ad 3.
Ibid., ad 7.
Ibid., ad 4.
512
P. I, Sec. I. De natura analogiae
mere aliquam conceptionem; nec aliter possumus intelligere
nisi huiusmodi conceptionem exprimendo, et ideo omne intelli
gere in nobis proprie loquendo est dicere» >.
302. Idem breviter docet in opusculo de Rationibus fidei
contra graecos, armenos et saracenos tam respectu intellectus
speculativi quam practici.
Quoad intellectum speculativum quidem, dum scribit: «quandocumque autem [intellectus noster] actu intelligit, quoddam
intelligibile format quod est quoddam proles ipsius·, unde et
mentis conceptus nominatur. Et hoc quidem est quod voce ex
teriori significatur. Unde sicut vox significans, verbum exterius
dicitur; ita interior mentis conceptus verbo exteriori significatus,
dicitur verbum intellectus seu mentis»2.
Quoad intellectum etiam practicum, cum ait: «Omne per in
tellectum agens per conceptionem sui intellectus quam dicimus
verbum, operatur, ut patet in aedificatore et quolibet artifice qui,
secundum formam quam mente concipit, exterius operatur»3.
303. Fusius eandem rem expendit in Quaestionibus disputatis
de Potentia. «Cum enim, inquit, alicuius rei extra animam per
se subsistentis noster intellectus concipit quidditatem, fit quae
dam communicatio rei quae per se exsistit, prout a re exteriori
intellectus noster eius formam aliquo modo recipit: quae quidem
forma intelligibilis in intellectu nostro exsistens, aliquo modo
a re exteriori progreditur. Sed quia res exterior diversa a natura
intelligentis est, aliud est esse formae intellectu comprehensae
et rei subsistentis.
Cum vero intellectus noster sui ipsius quidditatem concipit,
utrumque servatur: quia videlicet et ipsa forma intellecta ab
intelligente in intellectum aliquo modo progreditur cum intellec
tus eam format, et unitas quaedam servatur inter formam con
ceptam quae progreditur et rem unde progreditur, quia utrumque
habet intelligibile esse, nam unum est intellectus et aliud intelli
gibilis forma [intellecta et concepta et formata et expressa] quae
dicitur verbum intellectus. Quia tamen intellectus noster non est
secundum suam essentiam in actu perfecto intellectualitatis,
Ibid., ad 5.
De rationibus fidei, cap. 3.
Op. cit., cap. 5, § ad incarnationis ergo mysterium
C. Π, a. 2, B, § I: Conceptus formalis
513
nee idem est intellectus hominis quod humana natura, sequitur
quod verbum praedictum, etsi sit in intellectu et ei quodam
modo conforme, non est tamen idem quod ipsa essentia intellec
tus, sed eius expressa similitudo» >.
Et postea: «ex hoc enim quod intellectus in seipsum reflec
titur, sicut intelligit res extra animam ita intelligit eas esse intel
lectas; et sic, sicut est quaedam conceptio intellectus vel ratio
cui respondet res extra animam, ita est quaedam conceptio vel
ratio cui respondet res intellecta secundum quod huiusmodi:
sicut rationi hominis vel conceptioni hominis respondet res extra
animam, rationi vero vel conceptioni generis aut speciei respon
det solum res intellecta»2.
«Huiusmodi ergo conceptio, sive verbum, qua intellectus in
telligit rem aliam a se, ab alio exoritur et aliud repraesentat.
Oritur quidem ab intellectu per suum actum, est vero similitudo
rei intellectae.
Cum vero intellectus seipsum intelligit, verbum praedictum
sive conceptio eiusdem est propago et similitudo, scilicet intellec
tus seipsum intelligentis. Et hoc ideo contingit, quia effectus
similatur causae secundum suam formam: forma autem intellec
tus est res intellecta; et ideo verbum, quod oritur ab intellectu,
est similitudo rei intellectae, sive sit idem quod intellectus, sive
aliud»3
Quod rursus illustrat, scribens: «de ratione autem eius quod
est intelligere, est quod sit intelligens et intellectum. Id autem
quod est per se intellectum non est res illa cuius notitia tantum
per intellectum habetur, cum illa quandoque sit intellecta in po
tentia tantum et sit extra intelligentem, sicut cum homo intelli
git res materiales, ut lapidem vel animam vel aliquid huiusmodi;
cum tamen oporteat quod intellectum sit in intelligente, et unum
cum ipso.
Neque etiam intellectum per se est similitudo rei intellectae
per quam informatur intellectus ad intelligendum. Intellectus
enim non potest intelligere nisi secundum quod est in actu per
hanc similitudinem: sicut nihil potest operari secundum quod
in potentia, sed secundum quod fit actu per aliquam formam.
Haec ergo similitudo [impressa, quae et species impressa dici-
i
2
De Pot., 2, le.
De Pot., 7, 6c.
De Pot., 8, le.
514
P. I. Sec. I. De
natura analogiae
tur], se habet in intelligendo sicut intelligendi principium, ut
calor est principium calefactionis; non sicut intelligendi terminus
[qui est similitudo sive species expressa].
Hoc ergo est primo et per se intellectum, qu
intellectus
in seipso concipit de re intellecta-, sive illud sit definitio, sive
aliqua enuntiatio, secundum quod ponuntur duae operationes
intellectus in III de Anima, cap. 6. Hoc autem sic ab intellectu
conceptum dicitur verbum interius. Hoc enim est quod signifi
catur per vocem: non enim vox exterior significat ipsum intellec
tum [=potentiam intellectivam], aut formam ipsius intelligibilem [speciem impressam], aut ipsum intelligere [ = actum in
telligendi], sed conception intellectus quo mediante significat
rem, ut cum dico: homo, vel: homo est animal.
Et quantum ad hoc non differt utrum intellectus intelligat
se vel intelligat aliud a se. Sicut enim cum intelligit aliud a
se, format conceptum illius rei quae voce significatur; ita cum
intelligit seipsum, format conceptum sui, quod voce etiam po
test exprimere» *.
Denique: «ipsum enim intelligere non perficitur nisi aliquid
in mente intelligentis concipiatur, quod dicitur verbum; non
enim dicimur intelligere, sed cogitare ad intelligendum, ante
quam conceptio aliqua in mente nostra stabiliatur», formetur,
constituatur et exprimatur2. Et hoc est proprie loquendo dicere.
Nam *dicere potest dupliciter sumi. Uno modo, proprie, secun
dum quod dicere idem est quod verbum concipere» et exprime
re·, «alio modo, communiter, prout dicere nihil est aliud quam
intelligere»3, etiamsi sit adhuc informe, ut mera cogitatio.
304. Eandem doctrinam proponit in Summa contra Gentiles,
magna cum profunditate et limpiditate. «Dico autem intentionem
intellectam id quod intellectus in seipso concipit de re intellecta.
Quae quidem in nobis neque est ipsa res quae intelligitur, neque
est ipsa substantia intellectus, sed est quaedam similitudo con
cepta in intellectu de re intellecta quam voces exteriores signi
ficant; unde et ipsa intentio verbum interius nominatur, quod
est exteriori verbo significatum»4.
1 De Pot., 9. 5c.
2 De Pot., 9, 9c.
3 Ibid., ad 8.
4 IV Contra Gent., cap. 11.
C. II, a. 2, B, § I: Conceptus formalis
515
Quod ulterius explicat, dicens: «intellectum autem in intelligente est intentio intellecta et verbum. Est igitur in Deo intelligente Verbum Dei quasi Deus intellectus, sicut verbum lapidis
in intellectu est lapis intellectus» >. «Unde oportet quod in homi
ne intelligente seipsum, verbum interius conceptum non sit homo
verus, naturale [sive reale] esse habens [sicut est homo in re
exsistens extra intellectum], sed sit homo intellectus tantum,
quasi quaedam similitudo [expressa] hominis veri ab intellectu
apprehensa... Verbum enim hominis non potest dici simpliciter
et absolute homo, sed secundum quid, scilicet homo intellectus.
Unde haec falsa esset: homo est verbum; sed haec vera potest
esse: homo intellectus est verbum» 1
2
Et idem dic de ipsa mente quando seipsam intelligit. «Ipsa
enim mens, ex hoc ipso quod se actu intelligit, verbum suum
concipit in seipsa; quod nihil aliud est quam ipsa intentio intelligibilis mentis, quae et mens intellecta dicitur, in mente exsis
tens» 3*.
Sic ergo «verbum interius conceptum... est conceptio intellec
ta»*. «Est autem de ratione interioris verbi, quod est intentio
intellecta, quod procedat ab intelligente secundum suum intelli
gere, cum sit quasi terminus intellectualis operationis: intellectus
enim, intelligendo, concipit et format intentionem sive rationem
intellectam, quae est interius verbum»5. «Verbum autem interius
conceptum est quaedam ratio et similitudo rei intellectae»6*:
«verbum igitur in intellectu conceptum est imago vel exemplar
substantiae rei intellectae»et ideo «intelligibiles conceptiones...
verba interiora dicuntur»8. «Conceptio autem et partus intelligibilis verbi non est cum motu nec cum successione; unde simul
dum concipitur, est; et simul dum parturitur, distinctum est» 9:
nam et intelligere «est quaedam emanatio intellectus actu exsis
tentis per similitudinem intellecti» 10.
1 Ibid., § hoc autem sic manifestari oportet.
2 Ibid., § cum autem intellectus divinus.
3 IV Contra Gent., cap. 26, § huius autem divinae Trinitatis simi
litudo.
IV Contra Gent., cap. 11, § hoc autem sic manifestari oportet.
Ibid., § et quamvis haec in Deo.
6 Ibid., paulo post.
7 Ibid., § est autem differentia.
Ibid., § rursus considerandum est.
9 Ibid., § considerandum est autem. Cf. ibid., cap. 14, η. 1.
10 I Contra Gent., cap. 53, secunda redactio, ed. leon., t. XIII, Appendix, p. 21a*, 31-32.
516
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
305. Similiter in Quaestionibus Quodlib etalibus, ubi scribit:
«verbum nostri intellectus... nihil est aliud quam acceptio actualis
nostrae notitiae; cum enim id quod scimus, actu considerando
concipimus, hoc verbum nostri intellectus est, et hoc est quod
verbo exteriori significamus» *.
Et uberius: «secundum Augustinum, XV de Trinitate, verbum
cordis importat quoddam procedens a mente sive ab intellectu.
Procedit autem aliquid ab intellectu in quantum est constitution
per operationem ipsius. Est aeutem duplex operatio intellectus
secundum Philosophum in III de Anima, cap. 6: una quae voca
tur indivisibilium intelligentia, per quam intellectus format in
seipso definitionem vel conceptum alicuius incomplexi; alia au
tem operatio est intellectus componentis est dividentis, secundum
quam format enuntiationem. Et utrumque istorum per operatio
nem intellectus constitutorum vocatur verbum: quorum primum
significatur per terminum incomplexum, secundum vero signi
ficatur per orationem.
Manifestum est autem quod omnis operatio intellectus pro
cedit ab eo secundum quod est factus in actu per speciem intelligibilem [impressam], quia nihil operatur nisi secundum quod
est in actu. Unde necesse est quod species intelligibilis [impres
sa], quae est principium operationis intellectualis, differat a
verbo cordis, quod est per operationem intellectus formatum:
quamvis ipsum verbum possit dici forma vel species intelligibi
lis [expressa} sicut per intellectum constituta; prout forma artis,
quam intellectus adinvenit, dicitur quaedam species intelligibilis»
formata vel expressa sive constituta per operationem intellec
tus» 2.
Et utraque specie intellectus intelligit, licet diversimode. Nam
«intellectus intelligit aliquo dupliciter. Uno modo [pure] formaliter, et sic intelligit specie intelligibili [impressa] qua fit in actu.
Alio modo, sicut instrumento quo utitur ad aliud intelligendum
[ut medio in quo intelligit]; et hoc modo intellectus verbo intel
ligit, quia format verbum ad hoc quod intelligat rem»\
306. Quod quidem rursus explicat in opusculo De natura verbi
intellectus. «Similitudo autem [impressa] rei dictae est princi-
1 Quodlib. IV, a. 6c.
2 Quodlib. V, a. 9c.
3 Ibid., ad 1.
C. II, a. 2, B, § I: Conceptus formalis
517
pium quo verbum rei efficitur, quae etiam in verbo reperitur
a dicente sibi communicata; et ideo ipsum verbum quandoque
dicitur similitudo rei, quandoque vero verbum rei» 1.
Et iterum: «prima autem actio eius [ = intellectus] per speciem
[impressam] est formatio sui obiecti, quo formato intelligit’,
simul tamen tempore ipse format et formatum est et simul
intelligit, quia ista non sunt motus de potentia ad actum, quia
iam factus est intellectus in actu per speciem [impressam], sed
processus perfectus de actu in actum, ubi non requiritur aliqua
species motus. Et quia, ut dictum est, huiusmodi obiectum in
ipsa anima formatur et non extra, ideo erit in anima ut in
subiecto; est enim similitudo [expressa] rei extra»1
2. Et sic
«unum in fine relinquitur, similitudo scilicet perfecta, genita et
expressa ab intellectu; et hoc totum expressum est verbum, et
totum rei dictae expressivum et totum in quo res exprimitur:
et hoc [est] intellectum principale, quia res non intelligitur nisi
in eo; est enim tanquam speculum in quo res cernitur, sed non
excedens id quod in eo cernitur... Verbum igitur cordis est ulti
mum quod potest intellectus in se operari: ad ipsum enim in
quo quidditas rei recipitur, immo quia ipsum et quidditatis similitudo, terminatur intelligere; sic enim habet rationem obiecti
intellectus. Ut vero est per intellectum expressum, ei coniungitur
dicere; et sic ipsum idem verbum est effectus actus intellectus
qui est formativus obiecti, et ipsius dicere» 3*.
Quae cum ita sint, dicendum est quod «verbum... est expres
sivum rei quae intelligitur» sive «expressivum rei quae concipitur»*, ut «terminus actionis intellectus», quia est id «ad quod
terminatur actio intellectus, scilicet similitudo rei formata ab
intellectu»5. Unde et verbum est «in quo aliquid intelligitur»6.
.
'
,
307. Insuper splendidam dedit explicationem in Evangelium
secundum Joannem. «Si ergo, inquit, volumus scire quid est inte
rius verbum mentis, videamus quid significat quod exteriori
verbo profertur.
1
1 De natura verbi intellectus, opuscula selecta, ed. de Maria, t. I,
P. 492.
2 Ibid., p. 493.
3 Ibid., p. 494.
< Ibid., p. 495.
5 Ibid., p. 497.
« Ibid., p. 496.
4-·
518
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
in intellectu autem nostro sunt tria, scilicet ipsa potentia
intellectus; species [impressa] rei intellectae, quae est forma eius,
se habens ad ipsum intellectum sicut species coloris ad pupillam;
et tertio, ipsa operatio intellectus, quae est intelligere.
Nullum autem istorum significatur verbo exteriori voce pro
lato. Nam hoc nomen, lapis, non significat substantiam intellec
tus, quia hoc non intendit dicere nominans; nec significat speciem
[impressam], quae est qua intellectus intelligit, cum etiam hoc
non sit intentio nominantis; non significat etiam ipsum intelli
gere, cum intelligere non sit actio exterius progrediens ab intelli
gente, sed in ipso manens.
Illud ergo proprie dicitur verbum interius quod intelligens,
intelligendo, format.
Intellectus autem duo format, secundum duas eius operatio
nes. Nam, secundum operationem suam quae dicitur indivisibi
lium intelligentia, format definitionem; secundum vero operatio
nem suam qua componit et dividit, format enuntiationem, vel
aliquid huiusmodi. Et ideo illud sic formatum et expressum per
operationem intellectus, vel definientis vel enuntiantis, exte
riori voce significatur: unde dicit Philosophus quod ratio, quam
significat nomen, est definitio.
Istud ergo sic expressum, scilicet formatum in anima, dicitur
verbum interius; et ideo comparatur ad intellectum, non sicut
[purum] quo intelligit [hoc enim est species impressa], sed sicut
in quo intelligit; quia in ipso formato et expresso videt naturam
rei intellectae» >, et ideo dici potest species intelligibilis expressa
et formata.
Et inde patet quod «verbum semper est aliquid procedens
ab intellectu in actu exsistente. Iterum, quod verbum semper
est ratio et similitudo rei intellectae... Quia de ratione intelligendi
est quod intellectus, intelligendo, aliquid formet: huius autem
formatio dicitur verbum; et ideo in omni intelligente oportet
ponere verbum»1
2. In nobis autem verbum est ratio intellecta,
quam intellectus, intelligendo, format de re intellecta, habens
esse intelligibile tantum, et manens in ipso intellectu sicut in
subiecto 3.
1 In Evangelium secundum Joannem, cap. 1, lect. 1, ed. Marietti,
pp. 9-10.
2 Ibid., p. 10a.
3 Ibid., p. Ha
i
C. II, a. 2, B, § 1: Conceptus formalis
519
308. In Summa vero Theologica paucis contrahit doctrinam
hucusque explicatam. «Quicumque enim intelligit, ex hoc ipso
quod intelligit, procedit aliquid intra ipsum quod est conceptio
rei intellectae, ex vi intellectiva proveniens et ex eius notitia pro
cedens. Quam quidem conceptionem vox significat, et dicitur ver
bum cordis, significatum verbo vocis» ’. Et quidem «in intellectu
nostro utimur nomine conceptionis, secundum quod in verbo
nostri intellectus invenitur simiiit udo rei intellectae, licet non
inveniatur naturae identitas», ut in verbo divino 2, quia in nobis
«conceptio intellectus est similitudo rei intellectae» 3, et per hanc
«conceptionem verbi, res dicta vel intellecta est in intelligente» 4.
Processio igitur quae attenditur est secundum rationem simili
tudinis; et in tantum potest habere rationem generationis, quia
omne generans generat sibi simile»5; et ita similitudo pertinet
ad verbum «in quantum ipsum est quaedam similitudo rei intel
lectae, sicut genitum est similitudo generantis»6.
«Ex hoc ergo dicitur verbum vox exterior, quia significat inte
riorem mentis conceptum», idest verbum mentis, nam verbum
mentis nominat «conceptum intellectus»: «ipse autem conceptus
cordis de sua ratione habet quod ab alio procedat, scilicet a
notitia concipientis»1. Et cum «dicitur quod verbum est notitia,
non accipitur notitia pro actu intellectus vel pro aliquo eius
habitu, sed pro eo quod intellectus concipit cognoscendo»8;
«et mediante verbo, importat habitudinem ad rem intellectam,
quae in verbo prolato manifestatur intelligenti»9: «verbum au
tem in mente conceptum est repraesentativum [et expressivum]
omnis eius quod actu intelligitur» 10.
Itaque verbum cordis manet quidem «in dicente, tamen cum
habitudine ad rem verbo expressam» 11 ; et quidem «ex notitia
quam habemus, cogitando, interius verbum formamus12, quod
2
I, 27, 2 ad 2.
Ibid., carp, in fine.
I, 27, 3c, circa finem.
6
Ibid
9
10
11
12
ad 2.
le.
Ibid ad 2.
Ibid ad 3.
I, 37, 1 ad 2.
I, 93, 7c.
520
Sec. I. De natura analogiae
pleonastice nominat S. Doctor «verbum conceptum» «Quando
autem mens convertit se ad actu considerandum quod habet in
habitu, loquitur aliquis sibi ipsi; nam ipse conceptus mentis
verbum interius vocatur»2.
Ad cuius pleniorem intelligentiam notandum est «quod, circa
verbum quodcumque, duo possunt considerari, scilicet ipsum
verbum et ea quae verbo exprimuntur. Verbum enim vocale est
quiddam, ab ore hominis prolatum, sed hoc verbo exprimuntur
quae verbis humanis significantur. Et eadem ratio est de verbo
hominis mentali, quod nihil est aliud quam quiddam mente con
ceptum quo homo exprimit mentaliter ea de quibus cogitat»^;
«non enim formamus [definitiones vel] enuntiabilia, nisi ut per
ea de rebus cognitionem habeamus, sicut in scientia ita et in
fide»4.
Haec est tamen differentia inter verbum intellectus specula
tivi et verbum intellectus practici, quod verbum intellectus spe
culativi est expressivum et manifestativum tantum eius quod
verbo dicitur·, verbum autem intellectus practici non solum est
expressivum, sed etiam operativum5. Qua de causa, «verbum
artificis, idest conceptus eius, est similitudo exemplaris eorum
quae ab artifice fiunt»; et ideo «artifex, per formam artis con
ceptam qua artificiatum condidit, ipsum, si collapsum fuerit,
restaurat»6.
309. Postremo, in Compendio Theologiae, scribit: «intellectum
est in intelligente in quantum intelligitur»1; «intellectum autem
prout est in intelligente, est verbum quoddam intellectus·, hoc
enim exteriori verbo significamus, quod interius in intellectu
comprehendimus·, sunt enim, secundum Philosophum, I Periherm.,
cap. 1, voces signa intellectuum»8, «cum nomina immediate signi
ficent conceptiones intellectus, quae sunt rerum similitudines»9.
I,^93,^8c. «Vox est significativa verbi in corde concepti» (III,
39, 8, obi. 2).
2 I, 107, Ic.
I-II, 93, 1 ad 2.
IMI, 1, 2 ad 2.
5 I, 34, 3c et ad 5.
6 III, 3, 8c.
7 Comp. theol. I, P. cap. 45.
8 Comp, theol. I P., cap. 37.
Op. cit
C. II, a. 2, B, § I: Conceptus formalis
521
«Nam, cum id quod intellectu concipitur sit similitudo rei in
tellectae, eius speciem repraesentans, quaedam proles ipsius esse
videtur. Quando igitur intellectus intelligit aliud a se, res intel
lecta est sicut pater verbi in intellectu concepti; ipse autem in
tellectus magis gerit similitudinem matris, cuius est ut in ea fiat
conceptio. Quando vero intellectus intelligit seipsum, verbum con
ceptum comparatur ad intelligentem sicut proles ad patrem» L
Sic ergo, «secundum quod intellectus actu intelligit, est in
ipso id quod intelligitur. Hoc igitur quod est intellectum esse in
intelligente, procedit ex virtute intellectiva intellectus; et hoc est
verbum ipsius»2·. «procedit enim verbum secundum operationem
intellectus ut in ipso intellectu dicentis exsistens, non quasi loca
liter in eo contentum nec corporaliter ab eo separatum, sed in
ipso quidem exsistens secundum ordinem originis»3, et esse intelligibile habens. «Homo [si] quidem, secundum quod in natura
sua consideratur, quaedam res subsistens est; secundum autem
quod est in suo intellectu, non est res subsistens, sed intentio
quaedam [intellecta] rei subsistentis»4. Consequenter verbum
mentis sive «conceptio intellectus... est intentio intellecta» rei
quae intelligitur5, in ipso intellectu dicentis exsistens et ab eo
expressa.
Ibid., cap. 39.
Ibid., cap. 49.
Ibid., cap. 52.
4 Ibid., cap. 50.
Ibid., cap. 52. S. Thomae per omnia consentit S. Bonaventura
quantum ad notionem verbi mentalis. Ita enim scribit: «verbum est
quod emanat a mente per modum conceptionis» (I Sent. d. 27, a. unie.,
q. 1, fund. 4, ed. Quarachi, t. II, p. 481a); «verbum dicitur quod ema
nat per modum perfectae expressionis» (Ibid., fund. 5); «verbum est
quo res manifestatur et exprimitur» (Ibid., arg. 2 in contrarium,
p. 481b); tdicere idem est quod loqui: loqui autem est dupliciter, vel
ad se, idest apud se, vel ad alterum. Loqui ad se nihil est aliud quam
aliquid mente concipere. Mens autem concipit intelligendo, et intelligendo aliud concipit simile sibi, quia intelligentia assimilatur intellecto.
Mens igitur dicendo se apud se concipit per omnia simile sibi; et hoc
est verbum conceptum. Alio modo, dicere ad alterum est conceptum
mentis exprimere; et huic dicere respondet verbum prolatum: (Ibid.,
corp. p. 482b).
Et postea: «verbum dicit similitudinem interius conceptam» (ibid.
q. 3, arg. 3 in contrarium, p. 487b).
Praesertim vero cum ait: «in intellectu verbi cadunt istae conditiones, scilicet cognitio, similitudinis conceptio et alicuius expressio»
(ibid., q. 3, corp. p. 487b); et ideo dat huiusmodi definitionem verbi:
^similitudo expressa et expressiva, concepta vi spiritus intelligentis,
i
522
P. I, Sec. I. De natura analogiae
II
310. Ex quibus omnibus
ita describi potest concep
tus formalis secundum authenticam doctrinam S. Tho
mae: ratio, intentio, similitudo, forma, speciesve intelligibilis rei intellectae, ex intellectu et intelligibili proce
dens intra ipsum intellectum possibilem per operationem
intelligendi ab eaque formata et expressa per modum ma
nifestantis ipsi intellectui rem intellectam, quae ab eo in
tali specie intellecta et expressa intelligitur.
311. Quam doctrinam brevius contraxit Javelli hisce
verbis: «Dico quod in via Beati Thomae conceptus est
quid productum per actum intelligendi, et est terminus
intellectionis, in quo primo res intellecta cognoscitur et
manifestatur intellectui»
312. Conceptus autem obiectivus ita se habet ad con
ceptum formalem sicut veritas obiectiva sive ontologica
ad veritatem formalem. Est enim veritas formalis pro
prietas conceptus formalis producti per secundam opera
tionem mentis, quae est iudicium affirmativum vel nega
tivum de re prout est in se, secundum quod iudicando
cognoscitur et exprimitur conformitas sive adaequatio
talis conceptus et rei. Quod quidem perfete iudicat defi
nitio illa celeberrima veritatis formalis: adaequatio rei
et intellectus*12.
secundum quod se vel aliud intuetur. Unde patet quod intellectus
verbi praesupponit intellectum notitiae et generationis et imaginis:
intellectum notitiae in intuitu spiritus intelligentis; intellectum gene
rationis in conceptione interiori; intellectum imaginis in similitudine
per omnia conformi: et superaddit his omnibus intellectum expressio
nis* (ibid., p. 488a). Est ergo verbum «similitudo concepta* et expressa
rei intellectae per actum intelligendi (ibid., ad 3, p. 488b).
1 Chrysostomus Javelli, O. P., Quaestiones subtilissimae in tres
libros Aristotelis de Anima, De conceptu intellectus, q. 1, fol. 176r.
Venetiis, 1555.
2 Haec definitio, quam S. Albertus Magnus tribuit aliquando Aris
toteli: «dicit enim Aristoteles in V [=VI] Primae Philosophiae quod
veritas est adaequatio rerum et intellectuum» (Summa theol. II P.
tract. 1, q. 4, memb. 2, a. 1, obi. 4, ed. cit. t. 32, p. 80a), ubi provocare
videtur ad suam Expossitionem in Mctaphysicam Aristotelis, ubi scri
bit: «dicitur quod veritas est adaequatio rerum et intellectuum» (VI
C. II, a. 2, B, § I: Definitio
veritatis
523
313. Nomine enim intellectus in hac definitione intelligit S. Thomas conceptum formalem productum et for
matum per secundam operationem mentis, hoc est, per
iudicium, non ipsam potentiam intellectivam, neque ac
tum intelligendi, neque habitum intellectualem. Nomine
autem rei intelligit rem ipsam prout est in se, extra intel
lectum, non prout est intellecta et in intellectu; hoc enim
modo dicitur simpliciter res, iuxta illud S. Doctoris:
«quia quidditas potest habere esse, et in singulari quod
est extra animam, et in anima secundum quod est ap
prehensa ab intellectu, ideo nomen rei ad utrumque se
habet: et ad id quod est in anima, prout res dicitur a
reor, reris; et ad id quod est extra animam, prout res
dicitur quasi aliquid ratum et firmum in natura» l. Et
hoc secundo sensu dicitur res simpliciter: «.simpliciter
enim dicitur res quod habet esse ratum et firmum in
natura»2.
Quod autem haec fuerit germana mens. S. Doctoris,
luculenter apparet ex his eius verbis: «cum enim veritas
Metaph., tract. Ill, cap. 1, t. 6, p. 397b); et S. Thomas adscribit Isaac
Ben Salomon Israeli (De Verit., 1, lc; I, 16, 2 obi. 2), licet quandoque
referat sine auctore: «sicut dicitur, veritas est adaequatio rei ad
intellectum» (I Sent., d. 19, 5, lc), neutrius revera est, sed ex quibus
dam formulis quoad rem et fere quoad verba aequivalentibus Avicennae et Averrois. Scribit enim Avicenna: «veritas autem... intelligitur
dispositio dictionis vel intellectus qui signat dispositionem in re exte
riori cum est ei aequalis» (Metaphysica, sive Prima Philosophia, tract.
I, Lib. II, cap. 4, Venetiis 1495, sine num. foliorum). Averroes autem:
•veritas namque, ut declaratum est in sua declaratione, est aequare
rem ad intellectum, scilicet quod reperiatur in anima sicut est extra
animam» (Destructio destructionum, una commentariis Augustini Niphi,
disp. 1, dub. 22, fol. 53r. Papiae, 1521). Et alio in loco dicit quod «dictio
fallit quando non coaequatur rei» (In I Elenchorum, cap. 2, fol. 117rb.
Lugduni 1542).
Quibus consonare videntur haec verba Alga zelis «scientia est ipsum
scitum et simulacrum [ = imago, similitudo] eius sibi coaequale» (Me
taphysica, I P. tract. Ill, cap. 2, ed. cit., p. 65, 16-17); «apprehensio
vero intelligentiae coaequatur apprehenso, ita quod nec plus nec mi
nus» (ibid., cap. 11, p. 83, 21-22); «quoniam scientia est exemplum
[=simulacrum, similitudo, imago] coaequale scito» (II P., tract. IV,
cap. 5, p. 177, 34).
1 S. Thomas, I Sent., d. 25, 4c.
2 II Seni., d. 37, 1, lc.
*3
524
P. I, Sec. I. De natura analogiae
intellectus [seu formalis] sit adaequatio intellectus et rei,
secundum quod intellectus dicit esse quod est vel non
esse quod non est, ad illud in intellectu veritas pertinet
quod intellectus dicit, non ad operationem qua id dicit.
Non enim ad veritatem intellectus exigitur ut ipsum intelligere rei aequetur, cum res interdum sit materialis,
intelligere vero immateriale; sed illud quod intellectus
intelligendo dicit et cognoscit, oportet esse rei aequatum,
ut scilicet ita sit in re sicut intellectus dicit» l.
lam vero constat intellectum intelligendo dicere et
cognoscere intra se rem conceptam et intellectam ut re
duplicative conceptam et intellectam, hoc est verbum
mentis sive conceptum formalem. Et ideo S. Thomas alio
in loco dicit: «in intelligibilibus in quibus est verum et
falsum, est iam quaedam compositio intellectuum [ = con
ceptuum formalium simplicium], idest rerum intellecta
rum» qua talium2; nam «intellectus multa incomplexa
prius separata componit et facit ex eis unum intellec
tum; in qua compositione quandoque est veritas, quan
doque falsitas»3.
«Ubi oportet intelligere quod una duarum operatio
num intellectus est indivisibilium intelligentia, in quan
tum scilicet intellectus intelligit absolute cuiusque rei
quidditatem sive essentiam per seipsam, puta quid est
homo vel quid est album vel quid aliud huiusmodi. Alia
vero operatio intellectus est secundum quam huiusmodi
simplicia concepta simul componit et dividit. Dicit ergo
[Aristoteles] quod in hac secunda operatione intellectus,
idest componentis et dividentis, invenitur veritas et fal
sitas [formalis, idest ut dicta et cognita per intellectum],
relinquens quod in prima operatione non invenitur»4.
Quod quidem egregie explicat, subiungens: «cum conI Contra Gent., cap. 59. arg. 1.
2 In III de Anima, lect. 11, n. 747.
Ibid.
4 In I Periherm., lect. 3, n. 3. Cf. etiam in VI Metaph
nn. 1232, 1241.
lect 4
C. II, a. 2, B, § I: Definitio
'
\
*
veritatis
ceptiones intellectus sint similitudines rerum, ea quae
circa intellectum sunt dupliciter considerari et nominari
possunt. Uno modo, secundum se. Alio modo, secundum
rationes quarum sunt similitudines. Sicut imago Hercu
lis secundum se quidem dicitur et est caprum·, in quan
tum autem est similitudo Herculis, nominatur homo. Sic
etiam, si consideremus ea quae sunt circa intellectum
secundum se, semper est compositio [in secunda opera
tione mentis] ubi est veritas vel falsitas; quae nunquam
invenitur in intellectu nisi per hoc quod intellectus com
parat unum simplicem conceptum alteri. Sed, si refera
tur ad rem, quandoque dicitur compositio, quandoque
dicitur divisio. Compositio quidem, quando intellectus
comparat unum conceptum alteri, quasi apprehendens
conjunctionem aut identitatem rerum quarum sunt con
ceptiones: divisio autem, quando sic comparat unum con
ceptum alteri, ut apprehendat res esse diversas. Et per
hunc etiam modum in vocibus affirmatio dicitur compositio, in quantum coniunctionem ex parte rei significat;
negatio vero dicitur divisio, in quantum significat rerum
separationem» ’.
Consequenter, «veritas in aliquo invenitur dupliciter.
Uno modo, sicut in eo quod est verum. Alio modo, sicut
in dicente vel cognoscente rerum. Invenitur autem veri
tas sicut in eo quod est verum tam in [rebus ipsis] sim
plicibus quam in compositis; sed sicut in dicente vel
cognoscente verum, non invenitur nisi secundum compo
sitionem et divisionem intellectus»2. «Unde et Philoso
phus dicit in VI Metaphysicae quod veritas [formalis]
est solum in mente, sicut scilicet in cognoscente verita
tem. Cognoscere autem praedictam conformitatis habitu
dinem [rei et intellectus] nihil est aliud quam iudicare
ita esse in re vel non esse [sicut intellectus concipit],
quod est componere et dividere; et ideo intellectus non
•
1 Ibid., n. 4.
2 Ibid., n. 5.
526
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
cognoscit veritatem nisi componendo vel dividendo per
suum iudicium. Quod quidem iudicium, si consonet re
bus, erit verum, puta cum intellectus iudicat rem esse
quod est vel non esse quod non est. Unde patet quod
veritas et falsitas sicut in cognoscente et dicente non
est nisi circa compositionem et divisionem.
Et quia voces sunt signa intellectuum, erit vox vera
quae significat verum intellectum; falsa autem quae sig
nificat falsum intellectum: quamvis vox, in quantum
est res quaedam, dicatur vera sicut et aliae res» ’.
Et sic apparet quod definitio veritatis formalis «datur
secundum commensurationem eius quod est in intellectu
[componente et dividente, idest conceptus formalis iudicii] ad id quod est in re, sicut dicitur: veritas est adae
quatio rei ad intellectum»123
.
314. Quod autem per rem intelligat S. Thomas rem
extra intellectum, idest prout est in se, manifeste appa
ret. Nam in eodem loco hanc rem appellat rem naturalem*; dum e contra, res intellecta seu concepta qua
concepta vel intellecta non est res naturalis sed intelli
gibilis. Et alibi expresse dicit: «ibi primo invenitur ratio
veritatis [formalis], ubi primo intellectus incipit aliquid
proprium habere quod res extra animam non habet sed
aliquid ei correspondens, inter quae adaequatio haberi
potest. Intellectus autem formans quidditates non habet
nisi similitudinem rei exsistentis extra animam; sed
quando incipit iudicare de re apprehensa, tunc ipsum in
dicium est quoddam proprium ei, quod non invenitur
extra in re. Sed quando adaequatur ei quod est extra in
re, dicitur iudicium verum esse» 4. «Veritas enim nostri
intellectus mensuratur a re quae est extra enimam; ex
1 Ibid., n. 9.
2 I Sent., d. 19, 5, Ic. Cf. etiam De Verit., 1, 10c· I. 16, 2c; Ι-Π,
3c.
3 In I Periherm., lect. 3, n. 7.
4 De Verit., 1, 4c.
C. Il, a. 2, B, § I: Definitio
veritatis
527
hoc enim intellectus noster verus dicitur, quod consonat
rei»
Quod si nomine rei non intelligeretur res extra intel
lectum sed intra intellectum intellecta, definitio veritatis
esset penitus nugatoria: «veri enim ratio consistit in
adaequatione rei et intellectus; idem autem non adaequa
tur sibi ipsi, sed aequalitas diversorum est» 12.
315. Ex quibus apparet auctorem opusculi Summa
totius Logicae Aristotelis optime reddisse, pro more et
quidem magna limpiditate, germanum sensum S. Tho
mae circa notionem veritatis formalis, cum scribit: «ut
communiter dicitur, veritas est adequatio rei ad intellec
tum; secundum Isaac, verum dicitur adaequatum, fal
sum vero non adaequatum...
Quae autem sit haec conformitas [vel adaequatio],
dico quod in intellectu quaedam sunt subiective, ut spe
cies intelligibiles, actus intelligendi, et huiusmodi; quae
dam sunt obiective, ut ea quae intellectus intelligit [ut
reduplicative intellecta].
Quando ergo res quae est in intellectu obiective est
conformis sibi ipsi ut est in rerum natura, tunc talis
conformitas dicitur veritas. Unde in hoc consistit veritas,
quod res sic apprehenditur ab intellectu sicut est in rerum
natura; et per oppositum falsitas est in difformitate rei
ut apprehensa est ab intellectu a seipsa ut est in natura
sua... Unde quando intellectus intelligit rem sic esse sicut
est in rerum natura, vel non esse sicut non est, talis
conformitas dicitur veritas: quando vero apprehendit
rem esse ut non est vel non esse ut est, tunc est falsitas.
Sciendum est [autem] quod in tali conformitate, quae
veritas dicitur, est considerare quatuor, scilicet rem ut
est intellecta seu ut est in intellectu obiective, et ipsum
intellectum eam intelligentem, et actum intelligendi qui
est subiective in intellectu, et rem ut est in natura sua.
1 / Contra Gent., cap. 62, arg. ult.
i Ibid.
P. I, Sec. I. De natura
analogiae
In re autem ut est intellecta seu ut est objective in in
tellectu, est per prius veritas quam sit in intellectu [^po
tentia intellectiva], vel quam sit in actu intelligendi, vel
quam sit in re ut est in sua natura: intellectus enim et
actus intelligendi non dicuntur veri nisi quia sunt de
vero obiecto. Intellectus enim dicitur verus quia apprehen
dit verum; et actus intelligendi dicitur verus quia est
apprehensio alicuius veri; et res in natura sua dicitur
vera quia nata est apud intellectum causare apprehen
sionem conformem entitati suae» 1
Et addit quod veritas perfecte et completive non con
venit primae operationi mentis» 2.
Notat insuper aliquos tenere «quod veritas est conformitas rei ad intellectum informatum similitudine rei; falsitas vero est difformitas intellectus sic informati ad
rem»3. Quam explicationem ipse reputat probabilem.
Et quidem merito, si sane intelligatur. Potest enim
dupliciter accipi intellectus informatus similitudine sive
specie impressa et informatus similitudine vel specie ex
pressa. In primo sensu, falsum est veritatem formalem
esse adaequationem rei et intellectus; quia secus, eodem
iure veritas formalis inveniretur in sensu specie sensibili
impressa informato. In secundo autem verum est, dum
modo per speciem expressam intelligatur species sive
conceptus secundae operationis mentis. lam vero talis
species expressa est ipsa res intellecta ut intellecta, idest
prout habet esse intelligibile in intellectu non sub mate
riali ratione accidentis cuiusdam, sed sub formali ratione
similitudinis expressae ipsius rei. Et sic incidit in ipsam
expositionem ab auctore propositam.
316. Hoc etiam modo intellexit Herveus definitionem
veritatis formalis. Veritas formalis sive formaliter sump
ta dicitur «conformitas rei secundum id quod est ad illud
i Summa totius Logicae Aristotelis, tract. V, cap. 4, ed. cit., t. I,
pp. 79-80.
2 Op. et loc. cit., cap. 5, p. 81.
3 Ibid., cap. 4, p. 80.
;
|
1
C. II, a. 2, B, § I: Definitio veritatis
529
quod de ea intelligitur enuntiative: vel affirmative, sicut
cum dicitur; homo est animal; vel negative, ut cum dici
tur: homo non est asinus... Veritas formaliter accepta
est conformitas rei secundum id quod est ad id quod de
ea intelligitur intellectu enuntiativo [ = iudicativo]».
Quod quidem ita ostendit: «veritas dicit quandam
conformitatem. Aut ergo rei ad intellectum, aut intellec
tus ad rem, aut rei secundum id quod est ad id quod de
ea intelligitur. Si rei ad intellectum [ = facultatem vel ac
tum intelligendi] vel e converso, hoc non potest esse, ut
patuit ex praemissis; quia veritas non consistit in intel
lectu formaliter nisi sicut in repraesentante. Et ideo se
quitur quod non est formaliter in actu intelligendi, sed
in re intellecta; nec etiam in re intellecta in habitudine
ad repraesentans, sic scilicet quod talis sit res quale est
repraesentativum suum: sed in hoc quod talis qualiter
repraesentatur, scilicet qualiter repraesentari dicit qua
litatem repraesentatam vel intellectam. Ergo veritas con
sistit in conformitate rei secundum id quod est ad seipsam
secundum quod intellecta est. Aut ergo intellectu simpli
ci aut enuntiativo. Non intellectu simplici, quia in eo non
est veritas etiam sicut in repraesentante formaliter. Ergo
prout est in intellectu enuntiativo» ’objective - represen
tative.
317. Nec dissentit Capreolus. «Dico enim quod veri
tas dicit respectum consequentem rem ut est in anima.
Sed res ut est in anima vel in intellectu non est aliud a
specie rei [expressa]. Et ideo dicere quod species vel
forma [ = species formata vel expressa] rei in anima est
primo vera et quod res ut est obiective in anima est pri
mo vera, idem est dicere, si bene intelligatur» *2.
318. Sic ergo, iuxta S. Thomam, veritas formalis est
adaequatio rei extra intellectum et intellectus, idest conj Herveus Natalis, Quodlib. Ill, q. 1. Venetiis 1486, sine mensuratione fol.
2 Capreolus, 1 Sent., d. 19, q. 3, a. unie., ad 4, arg. Durandi et Hervei, ed. Palau-Pègues, O. P., t. II, p. 163a.
530
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
ceptus enuntiativi sive iudicativi de ipsa re; seu aliis ver
bis: est adaequatio rei extra intellectum cum seipsa in
tra intellectum ut concepta, intellecta vel expressa per
judicium intellectus. Veritas autem obiectiva, materialis
vel ontologica dicitur veritas denominative et per attri
butionem ad veritatem formalem, quatenus ipsa res ex
tra intellectum nata est adaequari intellectui practico vel
adaequare sibi intellectum speculativum, iuxta illud
S. Doctoris: veritas «quae est in ipsa re... nihil est aliud
quam entitatas intellectui adaequata, vel intellectum sibi
adaequans» ’; «quia ex hoc quod aliquid habet de entitate, secundum hoc natum est aequari intellectui»12.
319. Et similiter conceptus obiectivus dicitur concep
tus denominative et per attributionem ad conceptum for
malem, quatenus ipsa res extra intellectum nata est intelligi et concipi et exprimi ab intellectu formante concep
tiones simplices vel conceptiones enuntiativas sive iudicativas.
Ubi notandum est aliud esse conceptum obiecti et
aliud conceptum obiectivum. Conceptus obiecti est ipse
conceptus formalis, sicut verbum mentis est verbum rei:
nihili enim non est conceptus, sed omnis conceptus debet
esse alicuius. Conceptus autem obiectivus est ipsum obiec
tum sive ipsa res prout nata est obiici sive obversari con
ceptui mentali.
Quapropter S. Thomas frequenter inculcat quod «id
quod intellectus concipit est similitudo rei exsistentis ex
tra animam»3, «in quantum in re extra animam est ali
quid quod respondet conceptioni animae, sicut significa
tum signo»4; «quando videlicet intellectus concipit for1 S. Thomas, De Verit., 1, 4c.
2 De Verit., 1, 1 ad 5. Quam sententiam optime reddidit Capreolus,
dicens quod veritas ontologica est ipsa «esssentia rei non absolute,
sed cum respectu ad intellectum» cui nata est adaequari (Z Sent.,
d. 19, q. 3, a. unie., ad 4 arg. aliorum contra primam conclusionem,
ed. cit., t. II, p. 163b).
3 I Sent., d. 2, 1, 3c.
4 Ibid., paulo antea.
C. Π, a. 2, B, § I: Conceptus obiectivus
531
mam rei alicuius extra animam exsistentis, ut hominis
vel lapidis» «Cum enim alicuius rei extra animam per
se subsistentis noster intellectus concipit quidditatem, fit
quaedam communicatio rei quae per se exsistit, prout a
re exteriori intellectus noster eius formam aliquo modo
recipit: quae quidem forma intelligibilis in intellectu nos
tro exsistens aliquo modo a re exteriori progreditur. Sed
quia res exterior diversa a natura intelligentis est, aliud
est esse formae intellectu comprehensae et rei per se sub
sistentis» 2.
Conceptus ergo obiectivus, qui est ipsum obiectum
conceptionis mentalis directae, est res extra animam prout
est in seipsa3. Et sic conceptus formalis «est quaedam
conceptio intellectus vel ratio, cui respondet [conceptus
obiectivus, idest] ipsa res quae est extra animam»4, quae
alibi appellatur a S. Thoma «res exterior intellecta a no
bis»’, res extra, obiectum extra5
6, ipsa res ut est in se7,
et primum intellectum8; vel etiam simpliciter res910
, ipsa
11
res ‘°, res ipsa n. Quatenus vero conceptus obiectivus con
sideratur ut actu denominatus a conceptu formali et non
ut mere denominabilis, tunc dicitur res intellecta 12, res
quae intelligitur13, ipsa res intellecta 14, ipsa res quae in
telligitur 15, res dicta 16, res dicta per verbum 17, substantia
i
De Pot., 1, 1 ad 10.
2
De Pot., 2, Ic.
De Pot., 7, 6c.
Ibid.
5 I Contra Gent.,
cap. 53.
6
De natura verbi intellectus, ed. cit., t. I, p. 493.
7 Ibid., p. 497.
8 De Pot., 7, 9c; 8, Ic.
9 I Sent., d. 2, 1, 3c et ad 6.
10 I Sent., d. 27, 2, lc.
11 Ibid., paulo post.
12 / Sent., d. 27, 2, 2c; De Verit., 4, 2 ad 3; De Pot., 8, le; IV Contra
Gent., cap. 11; in Evang, secundum Joannem, cap. 1, lect. 1; I, lo,
1 et 8; 27, 1 et 4; 34, 1 ad 4.
B De Pot., 8, lc; De natura verbi intellectus, loc. cit. p. 495.
14 I Sent., d. 28, 3c.
15 IV Contra Gent., cap. 11.
16 De natura verbi intellectus, ed. cit., p. 492, 494.
17 De Verit., 4, 2 ad 3.
■ « ,
p
S32
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
rei intellectae ’, natura rei intellectae12: sicut quando res
extra animam consideratur ut actu adaequata conceptui
indicative, non dicitur simpliciter res, sed res vera; tunc
enim est actu denominata a veritate formali.
2. Divisio conceptus formalis et conceptus abiectivi.
320. Conceptus autem tam formalis quam obiectivus
multipliciter dividuntur, et quidem modo proportionali,
quia et ipsi ad invicem proportionales sunt.
Quia ergo conceptus dicitur essentialiter per ordinem
ad intellectum possibilem qui potest esse et speculativus
et practicus, dividitur primo in conceptum intellectus spe
culativi et in conceptum intellectus practici.
Conceptus formalis intellectus speculativi dicitur con
ceptus speculativus, quia est verbum mentis conceptum
per actum speculativum et essentialiter ordinatur ad cog
nitionem sive speculationem rei speculationi subiectae et
obversatae; conceptus vero obiectivus intellectus specu
lativi est ipsa res speculabilis vel speculata conceptu for
mali speculativo.
Similiter conceptus formalis intellectus practici est
verbum mentis conceptum per actum intellectus practici,
et ideo dici potest conceptus practicus, utpote essentiali
ter ordinatus ad actionem vel effectionem producendam;
obiectivus autem est ipsa res agibilis vel factibilis con
ceptu formali practico.
Hanc distinctionem conceptus speculativi et practici
recolit S. Thomas dum scribit: «quia potest esse duplex
intuitus, vel veri simpliciter, vel ulterius secundum quod
verum extenditur in bonum et conveniens..., ideo est du
plex verbum, scilicet rei prolatae quae placet, quod spi
rat amorem... et verbum rei quod etiam displicet»3.
1 IV Contra Gent., cap. 11.
2 In Evangelium secundum Joannem, cap. 1, feet 1
3 I Sent., d. 27, 2, lc. Cf. etiam I-II, 90, 1 ad 2
C. II, a. 2, B, § I: Divisio conceptus
533
321. Rursus, conceptus speculativus subdividitur in
conceptum entis realis et in conceptum entis rationis.
Conceptus entis realis vocari potest conceptus realis, cum
sit conceptus de re sive de ente reali; e contra, conceptus
entis rationis appellari potest conceptus logicus, quia est
conceptus de ente rationis, quod dicitur ens logicum utpote proprium obiectum Logicae.
Ad cuius evidentiam —nam haec divisio conceptus est
maioris momenti— considerandum est quod «ens dupli
citer dicitur. Uno modo, secundum quod significat entitatem rei, prout dividitur per decem praedicamenta... Alio
modo dicitur ens quod significat veritatem propositionis
quae in compositione consistit, cuius nota est hoc ver
bum est» ‘. Primo sensu «ens significat aliquid in natura
exsistens; sive sit substantia, ut homo; sive accidens,
ut color». Secundo sensu ens «significat veritatem pro
positionis, prout dicitur quod affirmatio est vera quando
significat esse de eo quod est; et negatio, quando signifi
cat non esse de eo quod non est: et hoc ens compositionem
significat quam intellectus componens et dividens adin
venit»I2. Priori modo ens est obiective «in rerum natura»;
secundo modo ens est obiective «in ratione tantum» 3; quia
ibi est ens «extra animam... quod est ens perfectum»; hic
autem est ens «tantum in mente» 4, hoc est, «ut aliquid
intellectum» tantum5, nam totum esse entis rationis est
intelligi: «esse intentionis intellectae in ipso intelligi con
sistit» 6, «cum intentionis intellectae esse sit ipsum intelli
gi»7. «Et hoc deo est, quia ens est duplex: ens scilicet
rationis et ens naturae. Ens autem rationis dicitur proprie
de illis intentionibus quas ratio adinvenit in rebus consi
deratis [sive intellectis ut reduplicative sunt consideratae
1 I, 48, 2 ad 2. Cf. etiam III Contra Gent., cap. 9 in fine; De Malo,
1, 1 ad 19.
2 I Sent., d. 34, 1c.
De Verit., 21, 1c.
In V Metaph., lect. 9, n. 889.
De Malo, 1, 1 ad 20.
6 IV Contra Gent., cap. 1, § Dico autem intentionem intellectam.
7 Ibid., § Cum autem intellectus divinus.
534
P. I, Sec. I. De natura analogiae
et secundum statum intelligibilem et abstractum quem
habent in intellectu]; scut intentio generis, speciei et si
milium, quae quidem non inveniuntur in rerum natura,
sed considerationem rationis consequuntur. Et huiusmodi,
scilicet ens rationis, est proprium subiectum Logicae»1.
322. Neque tamen ens rationis est ens pure fictum
et chimericum absque ullo fundamento in re, sed verum
habet fundamentum in re extra animam. Ut enim egregie
scribit S. Thomas, «eorum quae significantur nominibus
invenitur triplex diversitas. Quaedam enim sunt quae se
cundum esse totum completum sunt extra animam; et
huiusmodi sunt entia completa [sive realia], sicut homo
et lapis. Quaedam autem sunt quae nihil habent extra
animam, sicut somnia et imaginatio chimaerae [et talia
sunt entia pure conficta et mere chimerica]. Quaedam
autem sunt quae habent fundamentum in re extra ani
mam, sed complementum rationis eorum quantum ad
id quod est formale, est per operationem animae, ut
patet in universali [logico, idest in ipsa intentione secun
da universalitatis; et haec sunt entia rationis stricte dic
ta]. Humanitas enim est aliquid in re, non tamen habet ibi
rationem universalis, cum non sit extra animam aliqua
humanitas multis communis; sed, secundum quod acci
pitur in intellectu [ut intellecta et abstracta a singulari
bus], adiungitur ei per operationem intellectus intentio
[universalitatis], secundum quam [intentionem] dicitur
species»2. «In omnibus autem [huiusmodi] intentionibus
hoc communiter verum est, quod intentiones ipsae non
sunt in rebus sed in anima tantum; sed habent aliquid
in re respondens, scilicet naturam, cui intellectus huius
modi intentiones attribuit: sicut intentio generis non est
in asino, sed natura animalis cui per intellectum haec
intentio attribuitur» ’. Nam «sicut genus est quaedam in
tentio quam intellectus ponit circa formam intellectam,
In IV Metaph., lect. 4, n. 574.
I Sent., d. 19, 5, 1c.
I Sent., d. 33, 1 ad 3.
C. II, a. 2, B, § I: Divisio CONCEPTUS
535
ita etiam differentia et omnia quae significant secundas
intentiones. Tamen huic intentioni intellectae respondet
natura quaedam quae est in particularibus; quamvis, se
cundum quod est in particularibus, non habeat rationem
generis vel speciei»
*
323. Et inde apparet differentia conceptus formalis
realis a conceptu formali mere logico. Etenim «ipsa con
ceptio intellectus tripliciter se habet ad rem quae est
extra animam. Aliquando enim hoc, quod intellectus con
cipit, est similitudo rei exsistentis extra animam, sicut
hoc quod concipitur de hoc nomine homo; et talis con
ceptio intellectus habet fundamentum in re immediate;
in quantum res ipsa, ex sua conformitate ad intellectum,
facit quod intellectus sit verus et quod nomen significans
illum intellectum proprie de re dicatur [et hic est con
ceptus formalis realis, sive de re extra animam].
Aliquando autem hoc quod significat nomen non est
similitudo rei exsistentis extra animam, sed est aliquid
quod consequitur ex modo intelligendi rem quae est ex
tra animam; et huiusmodi sunt intentiones quas intel
lectus noster adinvenit, sicut significatum huius nominis
genus non est similitudo alicuius rei extra animam exsis
tentis, sed ex hoc, quod intellectus intelligit animal ut
in pluribus speciebus, attribuit ei intentionem generis:
et huiusmodi intentiones, licet proximum fundamentum
non sit in re sed in intellectu, tamen remotum fundamen
tum est res ipsa. Unde intellectus non est falsus, qui has
intentiones adinvenit. Et simile est de omnibus aliis quae
consequuntur ex modo intelligendi, sicut est abstractio
mathematicorum et huiusmodi [et conceptus formalis
harum intentionum intellectarum, scilicet notarum vel
attributorum quae conveniunt rei intellectae quatenus
intellectae et in intellectu objective esse habens, est
conceptus formalis mere logicus, utpote de re mere
logica, quae non habet esse obiective nisi in intellectu].
•n
1 III Sent., d. 5, 3, 1 ad 1, n. 100.
536
P I, Sec. I. De natura analogiae
Aliquando vero id quod significatur per nomen non
habet fundamentum in re, neque proximum neque remo
tum, sicut conceptio chimerae; quia neque est similitudo
alicuius rei extra animam, neque consequitur ex modo
intelligendi rem aliquam naturae; et ideo ista conceptio
est falsa», cum revera sit conceptio vel potius imaginatio
nihili, proindeque non dicitur conceptus nisi pure aequivocel.
Hac ergo imaginatione mere chimerica relicta, quae
non potest esse verus conceptus formalis mentis, evidens
est distinctio conceptus formalis eiusque fundamentum
in conceptum formalem realem et conceptum formalem
logicum. Qua de re placet audire iterum limpidam expli
cationem S. Thomae: «Sunt autem, inquit, quaedam ra
tiones [ = conceptiones] quibus in re intellecta nihil re
spondet; sed ea, quorum sunt huiusmodi rationes, intel
lectus non attribuit rebus prout in seipsis sunt, sed solum
prout intellectae sunt: sicut patet in ratione generis et
speciei et aliarum intentionum intellectualium, nam nihil
est in rebus extra animam cuius similitudo sit ratio ge
neris vel speciei.
Nec tamen intellectus est falsus; quia ea quorum
sunt istae rationes, scilicet genus et species, non attribuit
rebus secundum quod sunt extra animam, sed solum se
cundum quod sunt in intellectu. Ex hoc enim quod in
tellectus in seipsum reflectitur, sicut intelligit res exsis
tentes extra animam, ita intelligit eas esse intellectas: et
sic, sicut est quaedam conceptio intellectus vel ratio cui
respondet res ipsa quae est extra animam [=conceptus
formalis realis], ita est quaedam conceptio vel ratio cui
respondet res intellecta secundum quod huiusmodi
[ = conceptus formalis logicus]. Sicut rationi hominis
vel conceptioni hominis respondet res extra animam;
rationi vero vel conceptioni generis aut speciei respondet
solum res intellecta»2.
1 1 Sent., d. 2, 1, 3c.
2 De Pot., 7. 6c.
C. II, a. 2, B, § I: Divisio conceptus
l
537
324. Cui duplici generi conceptus formalis respondet
duplex genus nominum, scilicet nominum realium quae
etiam dicuntur nomina primae intentionis, et nominum
logicorum quae vocantur quoque nomina secundae inten
tionis; v. gr., homo est nomen reale, species vero est no
men logicum. Apposite S. Thomas: «nomina primae in
tentionis sunt quae rebus sunt imposita absolute, me
diante conceptione [reali] qua fertur intellectus super
ipsam rem in se, ut homo vel lapis; nomina autem se
cundae intentionis sunt illa quae imponuntur rebus, non
secundum quod in se sunt, sed secundum quod subsunt
intentioni [sive conceptui formali logico] quam intellec
tus facit de eis, ut cum dicitur: homo est species, animal
est genus»
Itaque dicere possumus cum Capreolo, qui optime vi
detur reddidisse mentem S. Thomae, quod «sicut prima
intentio [idest primus conceptus formalis12 qui est con
ceptus formalis realis] est similitudo [intelligibilis ex
pressa] rosae vel hominis immediate eam repraesentans,
ita secunda intentio [hoc est, secundus conceptus forma
lis, qui est conceptus formalis logicus] est similitudo [in
telligibilis expressa] talis conceptionis [formalis realis]
immediate repraesentans eam relative ad res extra, et
mediante tali conceptione est similitudo rei extra ut est
in intellectu»3. «Huiusmodi enim intentiones secundae
non sunt similitudines rei extra animam, sed similitudines
rerum prout sunt in intellectu» et intellectae4. «Ex quo
patet quod secundae intentiones sunt conceptiones con
ceptionum immediate fundatarum in re; ipsae autem con
ceptiones quae sunt similitudines rerum extra animam,
sunt primae intentiones» 5. Et ideo «secundae intentiones
sunt quidam conceptus respectivi rerum ut intellectarum,
1 De natura generis, cap. 12, ed. cit., t. I, p. 306.
2
Γ0 r*
>-τ»
330. Quae cum ita sint, divisio completa conceptus
tam formalis quam obiectivi potest sequenti exhiberi ta
bella:
“ c £
φ a
S’.3
P
ω
»
544
P. I, Sec. I. De
natvra analogiae
3. Comparatio conceptus formalis et conceptus obiectivi.
331. His dictis de notione et divisione conceptus tam
formalis quam obiectivi, superest ut videamus quomodo
se habeant inter se conceptus formalis et conceptus obiectivus. Qua in re sumimus comparando conceptus specu
lativos directos: tum quia de eis primo dictum est no
men conceptus, tum etiam quia nobis sunt faciliores in
tellectu utpote minorem reflexionem postulantes. Quod
autem de eis dicitur, proportionaliter valet de ceteris spe
ciebus conceptus in suo quoque ordine.
Ad huius igitur rei plenam intelligentiam, notandum
est sex posse considerari ut concurrentia ad intellectio
nem:
primo, potentiam intellectivam;
secundo, habitum intellectualem;
tertio, actum intelligendi;
quarto, speciem intelligibilem impressam;
quinto, speciem intelligibilem expressam, quae est ip
se conceptus formalis;
sexto, ipsam rem intellectam, quae est conceptus
obiectivus.
332. Porro, manifestum est in primis conceptum
formalem re et essentia differre a potentia intellectiva
sive ab intellectu possibili, quidquid in contrarium opina
ti fuerint nonnulli cum Joanne Pecham, O.F.M. (t 1292),
si fidem facimus eius confratri Rogerio Marston (t c. 1303)
asserenti se audiisse «quendam Magistrum dicentem et...
determinantem quod notitia et amor vere sint de essen
tia animae»1, ubi ad Pecham alludere videtur2.
Quod patet primo quidem ex reali separatione. Potest
1 Rogerius Marston, Quaestiones disputatae de emanatione aeter
na. de statu naturae lapsae et de anima, q. 6, ad 2, p. 122. Quaracchi 1932.
2 Ita opinantur editores collegii S. Bonaventurae, ibid., nota 3.
Revera Pecham docet quod notitia et amor non differunt a potentia
intellectiva et amativa, «quoniam [amor] se habet ad potentiam amativam sicut virtus visiva ad oculum, nec differt a potentia amativa
C. II, a. 2, B, § I: Conceptus differt ab intellectu
545
enim exsistere intellectus possibilis absque ullo conceptu
mentis, ut patet in perpetuo amentibus et in parvulis an
te usum rationis, qui revera habent intellectum possibi
lem cum sint veri homines, et tamen nullum habent
conceptum mentalem cum nihil intelligant. Apposite
S. Thomas: «secundum intellectum etiam non statim
a principio est aptus ad intelligibiles conceptus for
mandos, sed postquam ad statum perfectionis venit;
unde non semper actu intelligit, sed potentia est intelligens tantum, et post fit intelligens actu, et iterum desinit
actu intelligere, et remanet intelligens in potentia vel ha
bitu tantum. Sic ergo verbum homine posterius inveni
tur tempore, et desinit aliquando esse antequam homo»
Cuius ratio est, tum quia nullus intellectus creatus est
suum intelligere sicut nullum ens creatum est suum es
se, tum etiam quia intellectus possibilis re distinguitur a
specie intelligibili impressa sine qua dari nequit actus
intelligendi neque ideo conceptus mentis ab eo productus.
Unde et intellectus possibilis, ut pura potentia, est sicut
tabula rasa in qua nihil est scriptum2.
Quam ob rem, S. Thomas: «hic autem mentis nostrae
conceptus non est ipsa mentis nostrae essentia, sed est
quoddam accidens eius; quia nec ipsum intelligere nos
trum est ipsum esse intellectus: alioquin, nunquam in
tellectus esset quin actu intelligeret» 3. Et iterum: «con
ceptio intellectus, quae est intentio intellecta, distingui
tur ab intellectu intelligente [in creaturis]...; sed hoc pro
prium habet intellectus divinus, quod cum intelligere eius
sit esse ipsius, oportet quod conceptio intellectus, quae
nisi sicut differunt quo est et quod est; unde nihil addit supra poten
tiam, sicut nec addit humanitas supra hominem» (In I Sent., q. 31,
ed. H. Spettmann, O.F.M., p. 203, 23-25. Münster i. Westf. 1918).
1 S. Thomas, De rationibus fidei, cap. 3. Cf. etiam De anima, 5 ad 1.
2 In III de Anima, lect. 9, n. 720 et 738; De Verit., 8, 5, arg. 3 sed
contra; I, 79, 2c.
2 De rationibus fidei, cap. 3. Ouod valet etiam de specie impressa.
Unde S. Thomas: «in intellectu... humano similitudo rei intellectae est
aliud a substantia intellectus et est sicut forma eius» (II Sent., d. 3,
546
P. I, Sec. I. De
natura analogias
est intentio intellecta, sit substantia eius» ’. Rursus:
«huiusmodi autem verbum nostri intellectus est quidem
extrinsecum ab esse ipsius intellectus —non enim est de
essentia, sed est quasi passio ipsius—; non tamen est ex
trinsecum ab ipso intelligere intellectus, cum ipsum intelligere compleri non possit sine verbo praedicto»12.
333. Deinde, quia intellectus possibilis est nobis con
genitus vel potius concreatus cum ipsa anima rationali
cuius est naturalis potentia, non acquisitus nostris acti
bus; e contra, conceptus formalis est essentialiter aliquid
productum ideoque acquisitum nostro actu intelligendi.
334. Tertio, quia intellectus possibilis apud unum
quemque est unus tantum specie et numero; ex adverso,
conceptus mentales sunt in eodem homine plures specie
et numero. Quod quidem patet, tum per comparationem
ad obiectum intelligendum et concipiendum, quia «intel
lectus noster non simul intelligit [nec intelligere potest]
omnia, neque unico actu sed pluribus et diversis, et ideo
verba intellectus nostri sunt multa»3: «aliud enim est
intelligere nostrum quo intelligimus lapidem et quo intelligimus plantam..., et ideo intellectus noster concipit
multa verba» 4; tum etiam per comparationem ad ipsam
potentiam intellectivam, nam «verbum intellectus nostri
non adaequat intellectus virtutem, quia, cum aliquid
mente concipimus, adhuc possumus alia multa concipere;
unde verbum nostri intellectus imperfectum est, et in
eo potest compositio accidere, dum ex multis imperfectis
fit unum verbum perfectius, sicut cum intellectus conci
pit aliquam enuntiationem seu definitionem alicuius rei»5.
335. Quarto, quia omnis effectus differt re a propria
causa eius efficienti. lam vero, conceptus formalis est
1 Comp. theol. I P., cap. 52.
2 De Pot„ 8. lc.
3 De rationibus fidei, cap. 3.
4 De Pot., 9, 5c.
s De rationibus fidei, cap. 3.
C. II, a. 2, B, § I: Conceptus differt ab
\
5
intellectu
547
effectus potentiae intellectivae in genere causae efficien
tis. Ergo realiter ab ea differt.
336. Quinto, quia esse intellectus nostri est aliud re
ab esse conceptus formalis, sive sit conceptus formalis
rei exterioris sive ipsius intellectus intelligentis. Ergo et
essentia utriusque est realiter differens, quia talis est
essentia quale est esse sibi proprium et correspondens,
sicut talis est potentia qualis et actus.
Quod autem esse intellectus nostri sit aliud ab esse
conceptus formalis directi alterius rei, patet ex eo quod
esse conceptus formalis est ipsum suum intelligi ab intel
lectu; dum esse intellectus non est ipsum suum intelligi;
quia suus intellectus non exsisteret nisi quando actu in
telligitur. Cum enim conceptus formalis sit terminus ac
tionis intelligendi ut primo cognitus et intellectus, eius
esse est cognosci vel intelligi: «verbum enim nostrum
semper est in continuo fieri, quia perfectum esse suum
est in fieri...; non enim transit formatio verbi ipso for
mato, sed, cum actu intelligitur, continue formatur ver
bum, quia semper est ut in fieri et ut in egrediendo ab
aliquo, scilicet a dicente» ’. Eius ergo esse est ipsum fieri,
hoc est, egredi et dici actu a dicente et cognoscente ut
reduplicative est actu cognoscens et dicens. Unde iterum
S. Thomas: «quod autem dicitur, potest esse dictum, sed
non potest manere dictum nisi cum actu dicitur»; et
«inde est quod verbum non est sine intelligere in actu» 12,
cui correlativum est intelligi in actu, non quidem semper
in actu signato, semper tamen in actu exercito: in hoc
enim actu exercito quo dicitur et intelligitur, consistit
esse verbi, cum sit essentialiter quid dictum ab intel
lectu dicente ut terminus inseparabilis ab ipsa dictione
qua dicitur.
Et sic optime intelligitur argumentum S. Thomae scri
bentis: «quod autem intentio intellecta [= verbum men
tis sive conceptus formalis] non sit ipse intellectus in
I
1 De natura verbi intellectus, ed. cit. p. 495.
1 Ibid., p. 494.
548
P. I» Sec. 1. De natura analogiae
nobis, ex hoc patet quod esse intentionis intellectae in
ipso intelligi consistit; non autem esse intellectus nostri,
cuius esse non est suum intelligere»’, eo ipso quod potest
esse et plerumque est sine intelligere actuali. Quod si
sumatur ut reduplicative est actu intelligens et dicens,
cui correlativum est intelligi et dici verbi mentis, tunc
constitutivum intellectus in esse actuali intelligendi est
intelligere actu sicut constitutivum verbi est intelligi et
dici actu. Quo in sensu plene formali et reduplicativo,
omnino vera sunt haec verta Ch. Javelli: «sicut constitu
tivum intellectus in esse cognoscitivo [actuali, actualitate
actus secundi] est ipsum intelligere, sic constitutivum rei
intellectae in esse intellecto [actuali, actualitate actus se
cundi] est intelligi; res autem intellecta in esse intellecto
[qua tali] est intelligi: et eadem est ipsum verbum»2.
Neque aliud contingit quando intellectus, per actum
reflexum, format conceptum suiipsius. «Cum enim intel
lectus noster seipsum intelligit, aliud est esse intellectus,
et aliud ipsum eius intelligere: substantia enim intellectus
erat in potentia intelligens antequam intelligeret actu
[et remanet in potentia postquam cessat actu intellige
re]. Sequitur ergo quod aliud sit esse intellectionis intel
lectae, et aliud intellectus ipsius, cum intentionis intel
lectae esse sit ipsum intelligi. Unde oportet quod in ho
mine intelligente seipsum, verbum interius conceptum
non sit homo verus, naturale hominis esse habens, sed
sit homo intellectus tantum, quasi quaedam similitudo
hominis veri ab intellectu apprehensa»3. Et similiter,
quando ipse intellectus intelligit seipsum, verbum mentis
non est intellectus realis et simpliciter dictus qui est ipsa
potentia intellectiva in secunda specie qualitatis constitu
ta, sed intellectus intellectus tantum, nempe similitudo
1 /V Contra Gent., cap. 11, § Dico autem intentionem intellectam.
- Cii. Javelli, Expositio praeclarissima in I. P. Summae theologi
cae, q. 27, a. 2, § ad evidentiam igitur propositi, fol. 48, coi. 3 Moguntiae, 1611.
3 S. Thomas, /V Contra Gent., cap. 11, § cum autem intellectus
divinus.
C. 11, a. 2, B, § I: Conceptus differt λβ intellectu
549
expressa et dicta intellectus realis ab ipso intellectu ap
prehensa.
337. Neque urget difficultas ex eo quod ipse intellec
tus habet esse intelligibile cum sit essentialiter immate
rialis, et similiter conceptus formalis de ipso intellectu;
non enim est idem esse intelligibile utriusque, quia esse
intelligibile intellectus est esse intelligibile reale, dum es
se intelligibile conceptus formalis eius est esse intelligi
bile intentionale tantum, idest intelligibile intellectum ut
reduplicative intellectum.
Quapropter S. Thomas, hanc apparentem difficultatem
radicitus solvens, profundissime.scribit: «cum... alicuius
rei extra animam per se subsistentis noster intellectus
concipit quidditatem, fit quaedam communicatio rei quae
per se exsistit, prout a re exteriori intellectus noster eius
formam aliquo modo recipit; quae quidem forma intelli
gibilis, in intellectu nostro exsistens, aliquo modo a re
exteriori progreditur. Sed quia res exterior diversa a
natura intelligentis est, aliud est esse formae intellectu
comprehensae et rei per se subsistentis.
Cum vero intellectus noster suiipsius quidditatem con
cipit, utrumque servatur: quia videlicet, et ipsa forma in
tellecta ab intelligente in intellectum aliquo modo pro
greditur cum intellectus eam format, et unitas quaedam
servatur inter formam conceptam quae progreditur et
rem unde progreditur, quia utrumque habet intelligibile
esse; nam unum est intellectus, et aliud intelligibilis for
ma quae dicitur verbum intellectus.
Quia tamen intellectus noster non est secundum suam
essentiam in actu perfecto intellectualitatis, nec idem est
intellectus hominis quod humana natura, sequitur quod
verbum praedictum, etsi sit in intellectu et ei quodammo
do conforme, non tamen sit idem quod ipsa essentia in
tellectus, sed eius expressa similitudo» ‘. «Nam ratio in
tellecta quam intellectus videtur de aliqua re formare
1 De Pot., 2, le.
•
■■
550
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
[etiam de ipso intellectu intelligente], habet esse intelligibile tantum in anima nostra [ = intellectu nostro]: intelligere autem in anima nostra non est idem quod na
tura animae, quia anima non est sua operatio. Et ideo
verbum quod format intellectus noster [etiam de seipso]
non est de essentia animae [nec de essentia ipsius po
tentiae intellectivae], sed est accidens ei»1.
Sic ergo «verbum [mentis] semper est ratio et simili
tudo [intellecta] rei intellectae. Et si quidem eadem res
sit intelligens et intellecta, tunc verbum est ratio et simi
litudo [expressa et intellecta ipsius] intellectus a quo pro
cedit; si autem sit aliud intelligens et intellectum, tunc
verbum non est similiudo et ratio intelligentis, sed rei
intellectae: sicut conceptio quam aliquis habet de lapide
est similitudo lapidis tantum; sed quando intellectus intelligit se, tunc huiusmodi verbum est similitudo et ratio
[intellecta ipsius] intellectus» 23
. Neque tamen est ipsemet
intellectus realis, sed intellectus intentionalis et intelligibilis tantum, idest intellectus intellectus. Ünde iterum
S. Thomas: «cum in nobis sit aliud esse naturale et in·
telligere, oportet quod verbum in nostro intellectu concep
tum, quod habet esse intelligibile tantum, alterius natu
rae sit quam intellectus noster, qui habet esse naturale» \
338. Sexto, huiusmodi realis distinctio evidenter ap
paret a posteriori ex immediata et formali significatione
verbi vocalis exteriori voce prolati; nam verbum mentis
sive conceptus formalis est id quod immediate et formaliter significatur verbo oris. Atqui verbum oris non sig
nificat ipsam potentiam intejlectus; verbi gratia, «hoc
nomen, lapis, non significat ipsam substantiam intellectus,
quia hoc non intendit dicere nominans», sed lapidem in
tellectum, idest conceptum formalem lapidis realis4*: se1 In Evangelium secundum Joannem, cap. 1, lect. 1, ed cit p Ha
2 lbid.t p. 10a.
9 *
3 Comp. theoL, I P., cap. 4L
4 In Evangelium secundum Joannem, cap 1
lect 1 „ qr rf
etiam De Pot., 8. lc.
P'
lect· b P- 9b. Cf.
Λ·
Μ]
τ
C. II, a. 2, B, § I: Conceptus differt a specie impressa
551
eus, si verbum oris formaliter significaret ipsum intellec
tum intelligentem, cum iste sit idem qui intelligit in omni
sua intellectione, omnia nomina sive verba oris essent
eiusdem significationis formalis, ideoque penitus synonima; quod manifeste falsum est. Ergo conceptus for
malis differt re et essentia ab ipsa potentia intellectus.
I
339. Deinde certum est conceptum formalem sive
speciem intelligibilem expressam re et essentia differre
a specie intelligibili impressal. Quod patet tum a priori
tum a posteriori.
1 Haec denominatio speciei intelligibilis impressae et expressae
non est ipsius S. Thomae formaliter, sed aequivalenter, ut patet ex
textibus supra citatis: fere tamen nominavit speciem intelligibilem
impressam, cum scribit: «ex quo species in intellectum possibilem
imprimuntur...» (IV Sent., d. 50, 1, 2c); expressam vero, cum ait quod
conceptus intellectus est «species intelligibilis formata in intellectu»
(I Sent., d. 27, 2, 2, qla. 1, obi. 4), et quod verbum mentis est «species
intelligibilis... per intellectum [possibilem] constituta» (Quodlib. V, 9c).
Quae tamen species expressa non est confundenda cum specie expressa
de qua videntur loqui suppares eius, ut Matthaeus de Aquasparta et
Rogerius Marston, qui potius loqui videntur de specie expressa a re
intelligibili materiali vel immateriali potius quam ab intellectu intelli
gente (Cf. M. de Aquasparta, Quaestiones disp. selectae, t. I, q. 5, pp.
317-341. Quaracchi, 1903; R. Marston, Quaestiones disputatae de emana
tione aeterna, de statu animae lapsae et de anima, q. 9, ed. cit., p. 414,
licet iste aliquando etiam loquatur de specie expressa a mente de
thesauro memoriae in acie intelligentiae, ut videre est ibid., q. 6,
p. 118). Sed hac denominatione in sensu S. Thomae loquuntur expresse
priores thomistae: de impressa quidem Joannes Quidort (Correctorium
corruptorii «circa», a. 1, p. 5, 7, 9, ed. J. O. Müller, O.S.B. Romae 1941);
de expressa vero Richardus Clapwell (Correctorium corruptorii «qua
re», a. 1, pp. 8-9; cf. etiam J. Quidort, op. cit., pp. 9-10); de utraque
denique Herveus de Nedellec qui, cum sibi obiecisset: «quod immedia
tius recipit a re magis eam repraesentat; sed species impressa imme
diatius recipit a re quam expressa; ergo species [expressa] quam tu
ponis, non expressius repraesentat rem; quod est contra te»; respon
det: «licet immediatius res una cum intellectu agente causet speciem
impressam quam expressam, vel etiam quam intellectionem confusam,
non tamen oportet quod expressius repraesentetur res per illam spe
ciem impressam quae agit ut instrumentum obiecti et intellectus agen
tis quam per speciem expressam, quae inter species est ultimus effec
tus et prinicpaliter intentus» (Quodlib. II q. 8, ed. cit. sine numera
tione fol.). Et inde communiter transivit ad thomistas posteriores, e
quibus liceat Capreolum citare: «dico quod verbum [mentis] est species
expressa per intellectum in actu, non autem est species quae constituat
intellectum in actu; quia illa dicitur impressa ab obiecto vel ab intel-
552
P. I. Sec. I. De natura
analogiae
A priori quidem.
Primo, ex parte propriae causae efficientis earum;
quia species impressa est producta per operationem abstractivam intellectus agentis abstrahentis illam a sensi
bilibus, et phantasmatibus, et ideo dicitur impressa ab
obiecto intelligibili quod relucet in illis sub abstractione
intellectus agentis: species vero expressa est producta
per operationem cognoscitivam intellectus possibilis per
cipientis et dicentis illudmet intelligibile iam abstractum
abstractione intellectus agentis. Et ideo S. Thomas docet
quod «intellectus agens accipit intentiones intelligibiles
[ = species impressas] et describit eas in intellectu pos- ,
sibili» quibus informatus et actuatus et fecundatus for
mat conceptus sive verba mentis de re, quae sunt species
expressae2; «quia quale est unumquodque, talia opera
tur»3: et sic «intellectus [possibilis], per speciem [im
pressam] rei formatus, intelligendo, format in seipso
quandam intentionem rei intellectae, quae est ratio ip
sius, quam significat definitio», et dicitur species ex
pressa 4.
340. Secundo, ex parte sui. Qua de re oportet consi
derare ambas species essentialiter dicere ordinem ad
quatuor. Primo, ad ipsum intellectum possibilem actuandum. Secundo, ad obiectum, quod intelligitur, repraesenlectu agente et phantasmate, ista autem ponitur in conspectu intellec
tus in actu et est quasi proles eius» (/ Sent., d. 27, q. 2, a. 2, ad 3 arg.
Gerardi de Carmelo contra primam conclusionem, ed. cit., t. II, p. 258b).
Et similiter Petrus Bergomensis: «species seu similitudo in intellectu
est duplex, scilicet species impressa in eo per modum formae quies
centis et manentis, quae est principium intellectionis; alia est species
expressa seu conceptio et formata ab intellectu, et in eo per modum
emanationis, et est terminus intellectionis: et sic verbum est species,
non autem primo modo» (Concordantia dictorum et conclusionum
Divi Thomae, n. 755)..
1 De Verit., 11, 1 ad 11. «Species intelligibilis [impressa] eadem
comparatur ad intellectum agentem et possibilem; sed ad intellectum
possibilem ut ad recipientem, ad intellectum autem agentem sicut ad
facientem hujusmodi species per abstractionem» (De anima 4 ad 9)
2 De Verit., 5, 2c.
3 / Contra Gent., cap. 53.
4 Ibid., paulo supra.
C. II, a. 2, B, § I: Conceptus differt
a specie impressa
553
tandum. Tertio, ad actum intelligendi intellectus possibi
lis. Quarto, ad cognitionem obiecti extra producendam,
lam vero, secundum haec quatuor apparet realis diffe
rentia utriusque speciei.
341. Secundum comparationem quidem ad ipsum in
tellectum possibilem reducendum in actum: quia species
impressa, natura sua, reducit intellectum possibilem in
actum primum tantum, sicut habitus, hoc est, potentem
intelligere, et ideo intellectus possibilis informatus specie
impressa non semper intelligit actu; e contra, species
expressa reducit eum in actum secundum perfectum, cum
sit terminus intellectionis et eius esse sit ipsum intelligi
actu, ut patet ex supra dictis. Quare S. Thomas, contra
Avicennam, recte dicit: «ex hoc ergo quod [intellectus
possibilis] recipit species intelligibilium, habet quod pos
sit operari cum voluerit, non autem quod semper opere
tur, quia tunc est quadammodo in potentia, licet aliter
quam ante intelligere: eo scilicet modo quo sciens in ha
bitu est in potentia ad considerandum in actu» h Et ite
rum: «species intelligibilis [impressa] aliquando est in
intellectu [possibili] in potentia tantum [nempe ante
quam actu abstrahatur ab intellectu agente et imprimatur
in intellectu possibili] et tunc dicitur intellectus esse in
potentia; aliquando autem est secundum ultimam com
pletionem actus [scilicet quando actu informatur specie
eaque utitur intelligendo] et tunc intelligit actu; aliquan
do, medio modo se habet inter potentiam et actum, et
tunc dicitur intellectus in habitu [quia licet ea informe
tur, non tamen ea utitur intelligendo]: et secundum hunc
modum, intellectus conservat species, etiam quando actu
non intelligit»2.
Quem in locum Caietanus splendidum edidit commen
tarium, dicens: «cognoscitivum enim tripliciter potest se
habere ad cognitum, scilicet in pura potentia, et tunc nec
1
2
I, 79, 6 ad 3.
-: <
554
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
est cognoscibile in actu nec cognitum in actu, sed utrum
que in potentia; vel partim in actu et partim in potentia,
et tunc est cognoscibile in actu et non est cognitum in
actu, sed est in potentia ut sit cognitum in actu; vel tota
liter in actu, et tunc est ipsum cognitum in actu. Unde
cum species [impressa] conservatur, obiectum est in cognoscitivo cognoscibiliter, quia ut cognoscibile, non ut
cognitum» *.
Species ergo impressa conservata in intellectu possi
bili est in ipso cognoscibiliter quidem et in actu; non
tamen in actu secundo, sed in actu primo tantum, hoc
est, in habitu. Ut enim egregie scribit Ferrariensis, «spe
cies [impressae] possunt esse in actu dupliciter, scilicet
in actu imperfecto et habitualiter, et hoc est quando in
tellectus [possibilis] actu non intelligit per eas; alio mo
do, in actu perfecto, scilicet quando intellectus [possi
bilis] utitur eis «ad intelligendum» 2. Quare speciem in
telligibilem impressam definit, dicens quod est «qualitas
repraesentativa rei intelligibilis in quantum intelligibilis
est, a re intelligibili mediante phantasmate et intellectu
agente in intellectu possibili causata, ad hoc ut intelligere
possit et ut sibi sit obiectum praesens habitualiter»3:
eamque iustificat consequenter, quantum ad omnes eius
partes.
342. Secundum comparationem ad obiectum intelligibile repraesentandum. Nam licet utraque species sit
essentialiter similitudo formalis obiecti, et quidem actua
lis, non tamen eodem modo eademque ratione sed diver
simode. Una enim ex parte species impressa est formalis
et actualis similitudo obiecti ut motivi, dum species ex
pressa est formalis et actualis similitudo obiecti ut ter
minati vi; quia, ut scite animadvertit Cosmas de Lerma,
μγ
1 Caietanus, In I, 79, 6, n. 4.
2 Ferrariensis, Quaestiones luculentissimae in tres libros de Anima
Aristotelis, lib. III, q. 8, ad 1, p. 165b. Venetiis 619
J Ibid., p. 163b.
·
C. II, a. 2, B, § I: Conceptus
differt a specie impressa
555
illa «se tenet ex parte obiecti moti vi», haec vero «se
tenet ex parte obiecti terminativi»
Ex alia vero, cum
idem re est obiectum motivum et terminativum, species
impressa repraesentat illud ut actu intelligibile tantum,
non ut actu intellectum; dum species expressa repraesen
tat illud ut actu intellectum: et ideo haec est magis ac
tualis et perfecta quam illa, eo ipso quod repraesentat
obiectum actu secundo et consummato intelligibilitatis;
illa vero actu secundo inchoato tantum quando actu ap
plicatur ad intelligendum, vel actu primo tantum et qua
si habitu quando actu non applicatur ad intelligendum
sed in memoria retinetur. Quo in sensu recto scribit Joan
nes a S. Thoma: «in esse repraesentativo non habet spe
cies impressa ita perfectam et in actu secundo reprae
sentationem sicut expressa», quia «expressa species seu
conceptus repraesentat rem vitaliter ut imago viva pro
cedens ab intellectu et rem ipsam ut terminum cognitum
et intellectum in ipsa; species vero impressa ut cognos
cibilem et in actu primo: et sic magis formatur reprae
sentatio per speciem expressam magisque ponitur in actu
secundo et determinatur in esse cognito quam erat in
specie impressa, et quoad hoc species impressa se habet
ut semen obiecti et virtualis repraesentatio 12 magis de
terminanda et exprimenda in conceptu»3.
Quod uberius explicat postea duplici momento: «tum quia
species impressa continet obiectum per modum intelligibilis, non
1 Cosmas de Lerma, Quaestiones in tres libros Aristotelis de Anima,
lib. III, q. 11, n. 4, p. 158b. Matriti 1666.
2 Quibus in verbis Joannes sequitur Banezium dicentem: «adverte
differentiam inter speciem intelligibilem et verbum, quod illa
non repraesentat obiectum intellectui in actu secundo, sed in actu
primo; est enim similitudo quaedam rei veluti semen quod implicite
[=virtualiter] continet rem cuius est semen aut eius similitudinem
[expressam]: alias autem, si species intelligibilis [impressa] consti
tueret [obiectum] intellectum in actu secundo tanquam expressa et
formalis imago rei, sequeretur quod, quamdiu species intelligibilis est
in intellectu, semper intellectus esset in actu secundo, intelligendo
rem cuius est illa species» (D. Banez, In I. P., q. 27, a. 1, dub. II, conclu.
2, col. 497. Venetiis, 1585).
.
3 Joannes a Sancto Thoma, Cursus Philosophicus, Phil. Nat. IV P.,
q. 6, a. 3 ad 1 difficultatem, ed. cit., t. III, pp. 183-184.
556
P. I, Sec. I. De natura analogiae
per modum intellecti et expressi in actu secundo [sicut species
expressa]. Quod enim aliquid sit intellectum et expressum, ne
cessario dependet ab intelligere et exprimere: species autem in
telligibilis [impressa] praecedit ipsum intelligere et exprimere;
ergo non potest in ipsa repraesentari obiectum ut expressum et
intellectum in actu ubicumque operatio intelligendi et exprimendi
est aliquid accidentaliter superveniens ipsi speciei et intellectui.
Et ita species impressa exsistit in intellectu, etiam ipso non in
telligente per illam; species autem expressa cessante intellectio
ne cessat, quia repraesentat rem ut intellectam in actu. Tum
denique, quia species impressa repraesentat cum aliqua indiffe
rentia et potentialitate determinabili per expressionem verbi et
intellectionem; siquidem intellectio, quae est accidens superve
niens intellectui, potest variari fierique modo cum diversa atten
tione, modo cum diversa intensione. Ergo oportet quod species
impressa reducatur in actum et terminetur per ipsum intelligere,
et consequenter quod ipsum verbum distinguatur a specie im
pressa, eo quod in verbo expresse et determinate repraesentatur
obiectum ut taliter vel taliter intellectum in actu secundo, non
solum ut intelligibile in actu primo»
Quae omnia ex amussim respondent his quae docet ipse
S. Thomas scribens: «verbum [ = species expressa]... magis trans
it in similitudinem substantiae [rei intellectae] quam species
ipsa [impressa]. Quia enim intellectus nititur in quidditatem rei
venire, ideo in specie praedicta est virtus quidditatis substantae spiritualiter, per quam quidditas spiritualiter recte formatur,
sicut in calore est virtus formae ignis per quam attingitur in
generatione ad formam substantialem ignis, quod accidens per
se non attingeret: unde verbum, quod est ultimum quod potest
fieri intra per speciem, magis accedit ad ipsam rem repraesen
tandam quam nuda species rei»1
2.
Et inde est quod obiectum aliter redditur praesens
intelligibiliter intellectui possibili per speciem impres
sam et per speciem expressam: hoc enim modo reddunt
illud praesens intelligibiliter intellectui possibili quo illud
formaliter et intelligibiliter repraesentant; repraesentatio
namque praesentiam importat et causât. Per speciem ergo
impressam fit obiectum praesens intelligibiliter intellectui
1 Op. et loc. cit.. q. 11, a. 2, ad 1 arg., p. 362b
2 S. Thomas, De natura verbi intellectus, ed. cit., pp. 496-497.
C. II, a. 2, B, § I: Conceptus
differt λ specie impressa
557
possibili ut intellibile actu vel habitu tantum; per speciem
vero expressam fit intelligibiliter praesns ut intellectum
in actu secundo perfecto et consummato, et non solum ut
intelligibile actualiter vel habitualiter.
t
Qua de re placet exscribere splendida verba Caietani dicentis:
«res extra, secundum quod est actu intelligibilis, est obiective in
intellectu agente; sic enim terminat eius actionem, quia ad hoc
positus est ab Aristotele intellectus agens, ut faciat rem intelligibilem in potentia intelligibilem in actu... Fit autem actu intelli
gibilis res extip, non per hoc quod recipiat aut perdat aliquid
secundum esse per illius actionem, sed ex hoc quod eius species
intelligibilis [impressa] producitur ab intellectu agente. Per hoc
enim res extra repraesentatur non repraesentatis conditionibus
individualibus cum quibus in potentia intelligibilis erat, non in
actu. Unde ipsa productio speciei intelligibilis est factio rei extra,
intelligibilis in actu. Habet autem ratio illa duos terminos: unum
intra animam, scilicet speciem intelligibilem [impressam], quae
realiter producitur de novo in intellectu possibili; et alium extra,
scilicet rem cuius est illa species, quae nihil reale ex hoc acquirit,
sed tantum denominationem extrinsecam, scilicet quod est abs
tracta ab hic et nunc, quod est actus intelligibilis, et cetera.
Natura autem extra, secundum quod est actu intellecta, est
obiective in intellectu possibili: sic enim terminat eius actionem
quae est intelligere. Fit autem et est actu intellecta res extra,
non per hoc quod aliquid accipiat aut amittat per actionem in
tellectus possibilis, sed ex hoc quod conceptus eius formatur ab
intellectu possibili: tunc enim res intelligitur, quando eius con
ceptum formamus. Unde ipsa conceptus formatio est factio rei
extra, actu intellectae. Habet enim et haec actio duos terminos:
unum intra animam, scilicet conceptum [ = speciem expressam]
qui realiter fit, qui nihil aliud est quam expressa similitudo rei,
rem praesentem obiectaliter faciens intellectui possibili; et alte
rum extra, scilicet rem quae ex producto conceptu extrinsece de
nominatur actu intellecta.
Ex his patet quae sit differentia et quae sit convenientia inter
rem obiective in intellectu agente et intellectu possibili. Diffe
rentia siquidem est, quia ex hoc quod obiective in intellectu agen
te fit, est actu intelligibilis, non autem actu intellecta; ex hoc vero
quod est obiective in intellectu possibili, quae iam erat actu intel
ligibilis, sit actu intellecta. Convenientia autem est, quia tam ex
hoc quod est obiective in intellectu agente quam ex hoc quod
. r
558
P. I, Sec. I. De natura
analogiae
est objective in intellectu possibili, habet quod sit repraesentata
absque individualibus conditionibus, et consequenter quod sit
abstracta ab hic et nunc, et cetera» l.
343. Secundum comparationem ad actum intelligendi, qui est proprius actus intellectus possibilis. Quia spe· |
cies impressa «consideratur ut principium actionis intel
lectus, cum omne agens agat secundum quod est in actu,
actu autem fit per aliquam formam quam oportet esse
actionis principium [et causam]»; species vero expressa
sive «conceptio [mentis] consideratur ut terminus actio
nis et quasi quoddam per ipsam constitutum»2 et ut ef
fectus eius: «ipsa enim conceptio est effectus actus intelligendi»3. Unde S. Doctor nervose scribit: «haec autem
intentio intellecta [ = species expressa], cum sit quasi
terminus intelligibilis operationis, est aliud a specie
intelligibili [impressa] quae facit intellectum in actu,
quam oportet considerari ut intelligibilis operationis prin
cipium, licet utrumque sit rei intellectae similitudo. Per
hoc enim quod species intelligibilis [impressa], quae est
forma intellectus et intelligendi principium, est similitu
do rei exterioris, sequitur quod intellectus intentionem
formet [ = speciem expressam] illi rei similem, quia qua
le est unumquodque talia operatur: et ex hoc quod in
tentio intellecta est similis alicui rei, sequitur quod in
tellectus, formando huiusmodi intentionem, rem illam
intelligat»4.
II pos
Sic ergo species impressa se habet ad intellectum
sibilem ut semen fecundans ipsum intelligibiliter; «unde
reddit intellectum quasi praegnantem»5: species autem
1 Caietanus, Comment, in de ente et essentia, cap. 4, n. 67, ed. cit..
p. 105. Cf. etiam in I. P., q. 27, a. 1, n. 16; Ferrariensis, in III de Anima,
q. 8, ed. cit., p. 164.
* S. Thomas, De Pot., 8, Ic. Cf. etiam De Pot., 9, 5c; Quodlib. V, 9c.
3 De Verit,, 4, 2c.
4 I Contra Gent., cap. 53.
5 Capreolus, I Sent., d. 27, q .2, ad 7 arg. Durandi et Petri Paludani
contra primam conclusionem, ed. cit., t. II, p. 257b.
C. II, a. 2, B, § I: Conceptus differt
►
a specie impressa
559
expressa se habet ad intellectum ut proles eius 1 ideoque
reddit ipsum quasi parturientem 2.
Et quia omnis causa est naturaliter prior suo effectu,
effectus autem est naturaliter sua causa posterior, ideo
species impressa est naturaliter prior actu intelligendi,
et consequenter est species praevia3, dum species expres
sa est naturaliter posterior tali actu proindeque dici de
bet species subsequens, «Prius enim natura est intellectus
informatus specie [impressa], quae est principium suffi
ciens intelligendi, quam gignatur verbum [ = species ex
pressa]; et ideo intelligere in radice prius est verbo et
verbum est terminus actionis intellectus» 4.
Quae omnia simul complectens Caietanus, egregie scribit:
«obiectum enim intellectus dupliciter potest esse praesens intel
lectui [possibili]. Primo, ut comprincipium actus intelligendi; et
hoc fit per speciem intelligibilem [impressam]. Secundo, ut obiec
tum: obiectum enim ut obiectum non significat causam vel prin
cipium actus, sed terminum actus. Et hoc oportet fieri per con
ceptum, qui verbum, speciesque expressa quandoque dicitur:
alioquin obiectum intellectus non esset intra actualiter, actualitate actus secundi.
Quod enim ad hoc officium non sufficiat species intelligibilis
impressa, ex eo patet, quia hoc est officium termini, illi autem
competit ratio principii.
Quod etiam non sufficiat ipse actus intelligendi, ex eo proba
tur quod officium obiecti non est officium ipsius actus secundi
nisi intellectione reflexa [qua intellectus intelligit intellectionem
suam, quae ideo est obiectum intellectionis reflexae].
Unde conceptus seu verbum apud nos est res, non intelligibilis
sed intellecta actu in esse intentionali; et ea necessitate ponitur,
qua ponitur obiectum intellectus in actu intra»5.
344. Secundum comparationem ad cognitionem
obiecti exterioris producendam. Ad cuius explicationem
1
2
3
in 1.
4
5
S. Thomas, De rationibus fidei, cap. 3.
IV Contra Gent., cap. 11, § Considerandum est etiam.
Capreolus, / Sent., d. 27, q. 2, a. 1, conci. 2, p. 243a; Caietanus,
P. q. 27, a. 1, n. 18, ad 2 obi. Durandi.
S. Thomas, De natura verbi intellectus, ed. cit., p. 497.
Caietanus, In I. P., q. 27, a. 1, n. 16.
I
560
P. I, Sec. I. De natura analogiae
prae oculis habenda est gemina distinctio: una ex parte
ipsarum specierum intelligibilium, alia ex parte obiecti
exterioris intelligendi.
Ex parte ipsarum specierum intelligibilium recolen
dum est tam speciem impressam quam expressam posse
bifariam sumi: uno modo, materialiter, ut specifiicative
res quaedam sunt sive in esse entis; alio modo, formaliter, ut reduplicative species sunt sive in esse repre
sentative obiecti exterioris intelligendi.
Sub primo respectu sunt quaedam res singulares de
genere accidentis, cum reducantur ad primam speciem
qualitatis, et in ipso intellectu possibili residentes sicut
in subiecto, a quo et individuantur: sunt enim formae
quaedam accidentales intelligibiles ei advenientes per ac
tionem intellectus agentis [ = species impressa] et possi
bilis [ = species expressa].
Sub secundo respectu autem sunt essentialiter signa
formalia obiecti exterioris intelligendi, non secundum
quod est in singularibus et vestitum qualitatibus sensi
bilibus et materialibus, sed secundum quod abstrahit ab
eis et est universale universalitate directa et metaphysica: et ideo sunt universales in significando vel repraesen
tando.
S. Thomas ipse huius distinctionis meminit, scribens:
«species intellecta potest dupliciter considerari: aut se
cundum esse quod habet in intellectu, et sic habet esse
singulare; aut secundum quod est similitudo talis rei
intellectae, prout ducit in cognitionem eius, et ex hac
parte habet univeralitatem, quia non est similitudo huius
rei secundum quod haec res est, sed secundum naturam
in qua cum aliis suae speciei convenit»: et «species istae
individuantur per individuationem intellectus» ’. Unde
«species... intelligibiles [ut specificative sunt entia quae
dam accidentalia intellectus possibilis] individuantur per
1 S. Thomas II Sent d. 17, 1, 1 ad 3. ubi provocat ad auctoritatem
Avicennae in V P. de Anima, cap. 7.
561
1 II Contra Gent., cap. 75 ad 2.
2 De Verit., 3, 1 obi. 3, quam concedit ex hac parte.
3 Quodlib. VII, 4c.
—
■
g;
■
suum subiectum, qui est intellectus possibilis, sicut om
nes aliae formae» accidentales indiviuantur per propria
subiecta quibus inhaerent
Rursus: «species rei quae est in intellectu, secundum
quod habet esse in eo est particulata; secundum autem
quod comparatur ad scitum, habet rationem universalis,
quia est similitudo secundum naturam communem et non
secundum conditiones particulares: et tamen cognitio
quae est per illam speciem non est singularis, sed univer
salis» 2.
Item: notitia sive proles mentis «dupliciter potest
considerari: vel secundum quod comparatur ad cognos
centem, et sic inest cognoscenti sicut accidens in subiecto; et sic non excedit subiectum, quia nunquam invenitur
inesse alicui nisi menti: vel secundum quod comparatur
ad cognoscibile, et ex hac parte non habet quod insit,
sed quod ad aliud sit. Illud autem quod ad aliquid dicitur
non habet rationem accidentis ex hoc quod est ad aliquid,
sed solum ex hoc quod inest: et inde est quod sola rela
tio secundum rationem sui generis, cum substantia, re
manet in divinis; nec tamen est ibi accidens. Et propter
hoc notitia secundum considerationem istam non est in
anima sicut in subiecto: et secundum hanc comparatio
nem excedit mentem, in quantum alia a mente per noti
tiam cognoscuntur»3.
Ita «ipsa... natura humana [secundum quod est intel
lecta et expressa in verbo mentis] habet esse in intellectu
abstractum ab omnibus individuantibus, et ideo habet ra
tionem uniformem ad omnia individua quae sunt extra
animam, prout aequaliter est similitudo omnium et in
ducens in cognitionem omnium in quantum sunt homi
nes... Et quamvis haec natura intellecta habeat rationem
universalis secundum quod comparatur ad res extra ani
mam [idest in esse repraesentativo] quia est una simili-
■
differt a specie impressa
■'
c. II, a. 2, B, § I: Conceptus
» V
562
■<··. s
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
tudo omnium; tamen secundum quod habet esse in hoc
intellectu vel in illo [hoc est, in esse entis], est species
quaedam intellecta particularis. Et ideo patet defectus
Commentatoris [Averrois] in III de Anima, qui voluit
ex universalitate formae intellectae unitatem intellectus
in omnibus hominibus concludere: quia non est univer
salitas illius formae secundum hoc esse quod habet in
intellectu [scilicet specificative ut ens], sed secundum
quod refertur ad res ut similitudo rerum [nempe redu
plicative ut signum formale sive in esse representative]:
sicut etiam, si esset una statua corporalis repraesentans
multos homines, constat quod illa imago vel species sta
Π quod
tuae haberet esse singulare et proprium secundum
esset in hac materia; sed haberet rationem communitatis
secundum quod esset comune repraesentativum plu
rium»Sic ergo «formae in anima exsistentes [ = spe
cies intelligibiles] repraesentant res quae sunt extra ani
mam; quas aequaliter repraesentant, sive sint propin
quae sive sint distantes: sicut imago Herculis aequaliter
repraesentat Herculem ubicumque sit Hercules»12.
1 De ente et essentia, cap. 4. Haec doctrina invenitur etiam apud
Algazelem, dicentem: «id vero quod concipitur de individuo Petro,
est forma singularis in intellectu·, sed quod ipsa universalis intelligitur,
est ex hoc, scilicet quod eius comparatio ad omne individuum quod
est, et fuit, et erit, est una; et qualecumque unum primum propositum
fuerit intellectui, hanc depictionem habebit, et aliud superveniens non
augebit. Verbi gratia, sicut si sint multa sigilla eiusdem penitus ima
ginis, quorum uno si ceram aliquam impresserimus, provenit inde for
ma, super quam si posuerimus secundum vel tertium sigillum, non
variabitur prima forma, nec subiectum imprimetur. Dicitur ergo quod
depictio quae est in cera est depictio universalis, eo quod est depictio
omnium singulorum sic quod convenit omnibus illis uno et eodem
modo nec differt unum eorum ab alio in comparatione sui ad illam;
et hoc est res intellecta... Similiter ergo oportet intelligi sigillationem
definitionum rerum in intellectu et sensum universalitatis earum»
(Metaphysica, IP., tract. I, divisio 2, cap. 3, ed. cit., p. 28, 1-23, Cf.
etiam II P., tract. V, cap. 3, pp. 184-185).
Nitide eandem doctrinam exposuit auctor opusculi primi de univer
salibus, inter opuscula spuria S. Thomae, ed. de Maria, t. I, p. 511
et 516, ubi (p. 516) autcor ille conflatum fecit verborum S. Thomae
in loco citado De ente et essentia et verborum Algazelis.
Algazelis
2 IV Sent., d. 50. 1, 4c.
'Ati
C. II, a. 2, B, § I: Conceptus
dipfert a specie impressa
563
Quod autem huiusmodi distinctio non sit solum intelligenda de specie expressa, sed etiam de impressa, aperte
indicat ipse S. Doctor cum dicit: «licet utrumque sit ac
cidens [in esse entis], species scilicet [impressa] et ver
bum [=species expressa] ex specie [impressa] genitum,
quia utrumque est in anima sicut in subiecto, verbum ta
men [in esse representative] magis transit in similitu
dinem substantiae [exterioris intelligendae] quam species
ipsa» impressa
345. Ceterum haec distinctio fundamentum habet in Aristo
tele, qui phantasmata et species intelligibiles comparat animali
depicto in tabula; «quod quidem et est animal pictum, et est
imago animalis vivi. Et, cum idem subiecto [re] sit cui conve
niunt haec ambo, differunt tamen haec duo ratione: et ideo
alia est consideratio eius in quantum est animal pictum [ = spesificative ut pictura quaedam est sive in esse entis] et alia in
quantum est imago animalis veri»1
2, idest reduplicative ut imago
animalis vivi sive in esse repraesentativo: και έστι θεωρεΐν ώς
ζώον ζαί ώς εικόνα3: «ita etiam et phantasma quod est in nobis
potest accipi vel prout est aliquod in se, vel prout est phantasma
[=imago sive repraesentatio alterius] alterius»4; et similiter
species intelligibiles.
Quare S. Thomas frequenter inculcat quoi «imago rei dupli
citer potest considerari: uno modo, in quantum est res quae
dam»5, «sicut quando aliquis considerat imaginem in quantum
est corpus lapideum» vel ligneum vel alterius materiae6; «alio
modo, consideratur prout est imago»7, verbi gratia, «in quantum
est similitudo Socratis vel Platonis»8.
Et ad species intelligibiles applicans, scribit: «similitudo rei
1 De natura verbi intellectus, ed. cit., pp. 496-497.
2 S. Thomas, in librum Aristotelis de Memoria et reminiscentia,
lect. 3, n. 340.
5 Aristoteles, De memoria et reminiscentia, cap. 1, ed. cit., t. III,
p. 495, 53-54.
4 S. Thomas, loc. cit.,
i De Verit., 8, 2 ad 18.
ί I Sent., d. 27, 2, 3c.
77 De Vent., 8, 2 ad 18.
_
« 1 Sent., d. 27, 2, 3c. Cf. etiam III Sent., d. 9, 1, 2 qla. 2c, n. 65,
/V S^rd?49?2?7 adi;’ Π-ϊΐ7 817'3'ad 3; 103, 3 ad 3; III, 25, 3.
*
(
564
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
quae est in anima dupliciter consideratur: vel secundum quod
est similitudo rei, et sic nihil attribuitur sibi nisi quod in re
invenitur; aut secundum esse quod habet in anima, et sic attri
buitur sibi intelligibilitas vel universalitas: sicut etiam patet in
imagine corporali, cui convenit esse lapideum ex parte eius in
quo est, et non ex parte eius cuius est similitudo» ’. Consequen
ter «potest... intellectus converti ad speciem quam apud se habet,
dupliciter: aut considerando ipsam secundum quod est ens quod
dam in intellectu, et sic cognoscit de ea quod est intelligibile vel
universale vel aliquid huiusmodi1
2; aut secundum quod est simi
litudo rei, et sic intellectus consideratio non sistit in specie, sed
per speciem transit in rem cuius est similitudo: sicut oculus
per speciem quae est in pupila videt lapidem. Et est simile de
imagine lappidea, quae potest considerari secundum quod est res
quaedam, vel [secundum quod esf] similitudo rei»3.
346. Ex parte autem obiecti exterioris intelligendi
similis distinctio est ob oculos habenda. Potest enim
huiusmodi obiectum dupliciter considerari: Uno modo,
materialiter seu specificative ut est res quaedam extra
animam sive secundum esse suum naturale prout est in
se a parte rei; alio modo, formaliter seu reduplicative ut
est obiectum intellectus secundum rationem actualem
obiecti, et tunc est res intra animam ideoque habet esse
intelligibile actu perfecto, quia cognitio contingit secun
dum quod cognitum est in cognoscente: cognitum autem
1 / Sent., d. 36, 1, 3 ad 3.
2 «Licet autem dixerimus quod species intelligibilis in intellectu
possibili recepta non sit quod intelligitur sed quo intelligitur, non
tamen removetur quin per reflexionem quandam intellectus seipsum
intelligat, et suum intelligere, et speciem qua intelligit. Suum autem
intelligere intelligit dupliciter: uno modo, in particulari, intelligit enim
se nunc intelligere; alio modo, in universali, secundum quod ratio
cinatur de ipsius actus natura. Unde et intellectum et speciem intelligibilem intelligit eodem modo dupliciter: et percipiendo se esse et
habere speciem intelligibilem, quod est cognoscere in particulari [et
quoad exsistentiam tantum], et considerando suam et speciei intelli
gibilis naturam [sive essentiam], quod est cognoscere in universali> et
ut species est reduplicative species, nempe in esse repraesentativo.
«Et secundum hoc de intellectu et 'mtelligibili
‘
tractatur in scientiis>
(II Contra Gent., cap. 75 ad 2).
3 II Sent., d. 12, 3 ad 5.
C. II, a. 2, B, § I: Conceptus differt
a specie impressa
565
est in cognoscente secundum modum cognoscentis» ’,
idest cognoscibiliter sive intelligibiliter.
Ipse S. Thomas huius etiam distinctionis meminit, cum ait:
«de ratione autem eius quod est intelligere, est quod sit intelligens et intellectum. Id autem quod est per se intellectum [ut
reduplicative intellectum] non est res illa [ut specificative res
est] cuius notitia per intellectum habetur, cum illa quandoque
sit intellecta in potentia tantum et sit extra intelligentem, sicut
cum homo intelligit res materiales, ut lapidem vel animal aut aliud
huiusmodi; cum tamen oportet quod intellectum [qua tale] sit
in intelligente et unum [intelligibiliter] cum illo»2. Quare «ipsa
res quae est extra animam [secundum esse suum naturale quod
habet a parte rei] omnino est extra genus intellibile» qua tale3;
e contra, «omne intellectum, in quantum intellectum, oportet
esse in intelligente...: intellectum autem in intelligente est in
tentio intellecta et verbum»4. Et alio in loco: «species intelligi
bilis est similitudo ipsius essentiae rei, et est quodammodo ipsa
quidditas et natura rei secundum esse intelligibile, non secundum
ese naturale prout est in rebus; et ideo omnia quae non cadunt
sub sensu et imaginatione, sed sub solo intellectu, cognoscuntur
per hoc quod essentiae vel quidditates eorum sunt aliquo modo
in intellectu» secundum esse intelligibile5.
■
fu
347. Sic igitur species intelligibilis causai cognitio
nem obiecti exterioris non ut materialiter et specificative
est accidens quoddam animae et secundum esse indivi
duate quod habet ab anima et in anima, sed ut redupli
cative et formaliter est species repraesentativa et sig
num formale obiecti, ideoque universalis in repraesentan
do: sicut statua vel pictura non ducit in cognitionem ho
minis ea repraesentati in quantum materialiter est res
quaedam lapidea vel lignea, sed in quantum formaliter est
imago repraesentativa eius. Tunc enim eodem motu fer
tur intellectus in speciem rei et in rem ipsam; quia to' i*
2
De Pot., 9, 5.
De Pot., 7, 10c.
IV Contra Gent., cap. 11, § Hoc autem sic manifestari oportet.
Quodlib. VIII, a. 4c.
5?
566
P. I, Sec. I. De natura analogiae
tum esse speciei est esse repraesentatio vel similitudo
formalis obiecti, et totum eius munus est ducere intellec
tum in rem ipsam cognoscendam. Quare S. Thomas pro
funde dixit: «virtutis cognoscitivae est una conversio in
speciem rei et in rem ipsam; unde ex hoc quod aliquis
per speciem rei quam apud se habet, rem illa cognoscit,
non dicitur conferre», sed simpliciter videre vel intellige
re1: sicut «eodem actu visus videt colorem et lucem»2,
et universaliter omnis potentia vel habitus eodem actu
attingit obiectum formale quo et obiectum formale quod.
Et radicitus aperiens hanc veritatem, prosequitur: «ad cuius
evidentiam sciendum est quod, cum unitas actus ex unitate obiec
ti pensanda sit, si sint aliqua duo quae per aliquem modum sunt
unum, actus qui fertur in ea secundum quod sunt unum, erit
unus; actus vero qui fertur in ea secundum quod sunt duo, erunt
duo: sicut partes lineae sunt quodammodo duo et quodammodo
unum, prout scilicet uniuntur in toto. Et ideo actus visionis, si
feratur in duas partes lineae secundum quod sunt duae, idest in
utramque per se secundum id quod est proprium sibi, erunt
terunt simul videri; si autem feratur in
duae visiones, nec
totam lineam comprehendentem utramque partium, erit una vi
sio, et simul tota linea videbitur.
Omnia autem quae sunt ad invicem ordinata, sunt quidem
plura in quantum sunt res quaedam per se consideratae; sunt
vero unum in ordine quo ad invicem ordinantur: et ideo actus
animae qui fertur in ea secundum quod sunt ad invicem ordi
nata, est unus; actus vero animae qui fertur in ea secundum
quod sunt in se considerata, est multiplex. Sicut patet in consi
deratione statuae Mercurii, quam si aliquis consideret ut est
quaedam res, erit alia consideratio eius et [alia] consideratio
Mercurii cuius statua est imago; si autem consideratur statua
ut imago Mercurii, erit idem motus considerationis in statuam
et in Mercurium»3; quia «motus qui est in imaginem in quan
tum est imago, est unus et idem cum illo qui est in rem» cuius
est imago4.
1
2
3
4
11 Sent., d. 4, 1 ad 4.
De Verit., 22, 14, arg. 2 sed contra.
Ibid., corp- art.
III, 25, 3c.
I
z
C. π, a. 2, B, § I: Conceptus differt λ specie
impressa
567
348. Diversimode tamen causant cognitionem obiecti
1
exterioris species intelligibilis impressa et species intelligibiiis expressa pro diverso modo quo sunt species ideo, que pro diverso modo quo formaliter repraesentant illud.
Cum enim istae species causent cognitionem in genere
I causae formalis eo ipso quod essentialiter sunt formae
repraesentativae obiecti utpote signa formalia eius, eo
modo causant cognitionem quo sunt et sicut sunt; quia
in genere causae formalis non differt esse et agere, sed
forma, essendo, causai.
lam vero, ut patet ex dictis species impressa est for
malis repraesentatio obiecti ut motivi, expressa vero ut
terminativi; et ideo illa repraesentat consequenter obiec
tum formale terminativum ut actu intelligibile, haec au
tem ut actu intellectum; illa quasi in actu primo et in
habitu tantum, haec in actu secundo; illa ut principium
intelligibilitatis eius, haec ut terminus ipsius; illa inchoa, tive tantum et ut in intelligi, haec consummative et ut in
intellecto esse.
Consequenter species intelligibilis impressa concurrit
ad causandam cognitionem obiecti realis extra animam ut
purum principium intelligendi et nullo modo ut termi
nus, expressa vero ut principium et terminus intellectio
nis simul; impressa ut primum quo intelligitur res extra
et nullo modo ut quod intelligitur, expressa autem ut
secundum quo intelligitur res extra et ut primum quod
intelligitur, nempe ut res illa est intra animam; impressa
ut purum signum formale quo rei exterioris, expressa
vero non ut purum signum formale quo eiusdem rei, sed
ut signum formale in quo repraesentatur et cognoscitur.
349. Cuius ratio fundamentalis est, quia species im
pressa est pura species obiecti et nullo modo obiectum
quod cognitionis directe, utpote species pure intelligibilis
intellectus possibilis, non species ab eo intellecta; dum
species expressa, utpote species essentialiter intellecta et
1 Supra, n. 342.
’
i
568
P. I, Sec. I. De natura analogiae
non mere intelligibilis, non est pura species obiecti, sed
simul est ipsum obiectum secundum esse intelligibilis et
intellecti intra intellectum.
Est enim diligenter considerandum quod species ex
pressa est essentialiter media inter speciem impressam
et obiectum intelligendum extra prout est in suo esse
naturali. Est autem de ratione medii quod participet ali
quo modo utrumque extremum, non quidem secundum
modum extremorum sed secundum modum ipsius medii.
Porro species impressa est purum signum formale obiecti
extra et nullo modo signatum; et ideo ita est pura spe
cies et principium formale cognoscendi ut nullo modo
sit terminus et obiectum quod cognitionis: e contra, res
exterior extra animam secundum esse suum naturale est
purum signatum specie intelligibili et nullo modo sig
num; et propterea ita est purum obiectum et purus ter
minus cognitionis ut nullo modo sit species et principium
eius. Ergo species expressa utrumque simul habere debet
aliquo modo, scilicet rationem speciei et rationem obiec
ti, rationem signi formalis et rationem termini: non ta
men secundum modum quo ratio speciei et signi formalis
convenit speciei impressae, neque secundum modum quo
ratio obiecti et termini intellectionis convenit rei extra,
sed medio quodam et proprio modo.
Ac revera speciei expressae convenit ratio speciei non
primo sed secundo, quia essentialiter est secunda species
non prima, idest non mere intelligibilis sed intellecta, non
mere formans sed formata, non mere constituens sed
constituta; ac similiter, ratio signi formalis convenit ei
non primo sed secundo, non mere quo sed quo ut in quo.
Eodemque iure convenit ei ratio obiecti et termini
intellectionis non ultimi sed primi; non secundum esse
naturale prout est in re extra animam, sed secundum
esse intelligibile actuale et perfectum et ultimatum in hoc
ordine prout est intra animam; et ideo est primum quod
intelligitur, dum res extra animam est secundum quod
intelligitur.
C. Il, a. 2, B, § I: Conceptus
differt
\
specie impressa
569
Sic ergo species expressa ex hoc quod est species con
venit cum specie impressa, ex hoc autem quod est ex
pressa convenit cum obiecto, licet non sit species nisi
ut expressa nec sit obiectum nisi ut expressum et dictum
intra intelligentem. Quapropter, dum comparatur ad spe
ciem impressam quae est pura species et purum princi
pium intellectionis, habet rationem termini et operati et
obiecti eius; dum vero comparatur ad ipsam rem intel
lectam prout est in se, quae est purus terminus et purum
obiectum intellectionis, habet rationem speciei ideoque
principii intellectionis eius ut quo secundo et in quo pri
mo intelligitur. Ut enim egregie animadvertit S. Albertus
iMagnus, «medium non nominatur nomine extremi nisi
ad extremum aliud comparetur» b
350. Unde apparet quidam parallelismus proportio
nalis inter duas species intelligibiles et duos status obiec
ti intellecti, quasi inter principia cognitionis et terminos
eus. Nam species impressa, eo ipso quod est prima in
linea speciei, est primum quo intelligitur obiectum; ex
pressa vero, eo ipso quod est secunda in linea speciei,
est secundum quo idem obiectum intelligitur. Et similiter
obiectum, eo ipso quod est primum intelligibile ut est
actu perfecto intra intellectum —tunc enim habet redu
plicative esse intelligibile—, est primum quod intelligitur
et primus terminus intellectionis; eo autem ipso quod
est secundum intelligibile prout est extra intellectum, utpote specificative consideratum secundum esse naturale
quod non habet esse intelligibile nisi per attributionem
ad primum et per denominationem a primo et quasi per
informationem ab ipso, est secundum quod intelligitur.
Et cum haec quatuor sint eiusdem ordinis, inter ea
dari potest non solum proportio continua, sed et permu
tata, ita quidem ut dicere liceat: ita se habet species im
pressa ad expressam sicut species expressa ad obiectum;
1
1 S. Albertus Magnus, III Sent., d. 10, a. 17, arg. sed contra, ed.
cit., t. 28, p. 209a.
570
P. I, Sec. I. De natura
analogiae
quia sicut impressa est principium ut ratio causandi spe
ciei expressae, ita expressa est principium ut ratio cog
noscendi obiecti extra ut cognoscibilis. Et vicissim, ita se
habet obiectum extra ad speciem expressam sicut species
expressa ad impressam; quatenus obiectum extra est ul
timus terminus exterior cognitionis speciei expressae ut
qui cognoscitur, sicut species expressa est ultimus termi
nus interior cognitionis speciei impressae ut quo cognos
citur: comparatur siquidem obiectum extra ad speciem
in linea termini et obiecti quod cognoscitur ut secundum
ad primum, sicut species expressa comparatur ad im
pressam in linea principii et medii formalis quo cognitio
nis ut secundum ad primum.
351. Haec doctrina, quae necessario fluit ex ipsa na
tura speciei impressae et expressae prout a S. Thoma ex
posita est, explicite fuit deducta ab eodem S. Doctore,
quin ullam habuerit haesitationem neque evolutionem
circa hanc rem, ut patebit ex sequentibus testimoniis.
Ex Scripto super Sententiis. Primo ergo statuit universale
principium nostrae cognitionis naturalis, dicens quod «omnis
cognitio est per speciem aliquam cogniti in cognoscente»
Dein, ex parte rei intelligendae, distinguit esse naturale [=extra animam] et esse intelligibile [=intra animam]: «esse enim
quod est in propria natura rei in eo quod est substantiale, ex
cedit esse rei in anima quod est accidentale; sed exceditur ab
eo, secundum quod hoc est esse materiale, et illud intellectuale»2.
Tertio, ex parte speciei intelligibilis, distinguit pariter esse
entitativum earum et esse repraesentativum: «similitudo rei quae
est in anima [ = species intelligibilis] dupliciter consideratur: vel
secundum quod est similitudo rei [ = secundum esse repraesenta
tivum], et sic nihil attribuitur sibi nisi quod in re [repraesen
tata] invenitur; aut secundum esse quod habet in anima [^se
cundum esse entitativum], et sic attribuitur sibi intelligibilitas
vel universalitas»3, in quantum est forma quaedam immaterialis
ideoque intelligibilis vel in quantum est abstracta a singularibus
i
2
3
S. Thomas, I Sent., d. 36, 2, 3 arg. sed contra
/ Sent., d. 36. 1, 3 ad 2.
Ibid., ad 3.
C. II, a. 2, B, § I: Conceptus
differt a specie impressa
571
·'
ideoque universalis et non mere individualis ut species sensibilis
sesuum externorum; nisi secundum quod est subiective in intel
lectu, quia tunc habet esse individuate, utpote accidens quoddam
eius.
Sic igitur «similitudo rei quae est in anima dicitur vita, in
quantum est forma quaedam et perfectio intellectus; el lux, in
quantum est principium intellectualis operationis», hoc est, se
cundum esse repraesentativum sive loquamur de cognitione spe
culativa sive de practica; «forma enim rei in intellectu exsistens
utriusque cognitionis principium est. Quamvis enim secundum
usum loquentium idea sumatur pro forma quae est principium
practicae cognitionis, secundum quod ideas exemplares, rerum
formas nominamus; tamen etiam principium speculativae co
gnitionis est, secundum quod ideas contemplantes, formas rerum
nominamus»1
2.
Et ideo species intelligibiles, secundum esse repraesentativum,
sunt essentialiter medium formate cognoscendi nempe «id quo
quis intelligit formaliter... sicut medium cognoscendi se ha
bens»3, «cum medium [formate) cognoscendi sit cognitionis prin
cipium»4; et non medium pure instrumentale: quo fit, ut co
gnitio rerum per has species non sit discursiva; nam «cognitio
discursiva est quando ex prius notis in ignotum devenitur, et
non quando per similitudinem rei apprehenditur res ipsa, quia
sic etiam oculus videns lapidem [per speciem impressam lapidis]
haberet cognitionem collativam de ipso»5. Tunc enim est idem
motus in speciem et in rem ea repraesentatam, quia actus co
gnitionis fertur in speciem secundum esse repraesentativum tan
tum, «et sic nihil attribuit sibi nisi quod in re [repraesentata]
invenitur»6. Quare S. Doctor iterum: «in illud medium non con
vertitur [intellectus] ut est res quaedam, sed ut imago illius
rei quae per ipsam cognoscitur; idem autem est motus intellec
tus in imaginem in quantum est imago et in imaginatum, quam
vis alius motus sit intellectus in imaginem in quantum est res
quaedam et in id cuius est imago»7.
1 Ibid., paulo post.
1 I Sent., d. 36, 2, Ic.
3 I Sent., d. 27, 2, 2c.
4 / Sent., d. 36, 2, 1 ad 3. Species intelligibilis impressa «est intelligendi principum» (IV Sent., d. 50, 1, 3c).
J Ibid., ad 4.
6 1 Sent., d. 26, 1, 3 ad 3.
7 IV Sent., d. 49, 2, 7 ad 7.
[
.
·
■
572
P. I. Sec. I. De natura
analogiae
Est autem magna differentia inter cognitionem signi instrumentalis seu medii ex quo aliquid cognoscitur et signi formalis
seu medii quo cognoscitur aliquid, si loquamur de cognitione di
recta; nam medium ex quo debet esse prius et magis cognitum
ut quod quam obiectum per illud cognitum, non autem medium
quo. Ut enim egregie scribit S. Doctor, «dupliciter cognoscitur
aliquid ab altero. Uno modo, sicut ex cuius cognitione devenitur
in cognitionem alterius; et sic illud quo cognoscitur est magis
notum, sicut principia conclusionibus. Alio modo, sicut perficiens
cognoscentem ad cognoscendum: sive sit forma, sicut species
lapidis in oculo perficit oculum ad videndum; sive principium
effectivum huius formae, sicut dicitur quod oculus videt per
solem. Et hoc modo id quo aliquid cognoscitur non oportet quod
sit magis notum [ut quod}, immo possibile est quod non cognos
catur [ut quod sive ut obiectum cognitum]; cognoscitur enim per
quandam reflexionem intellectus ab obiecto cognoscibili in id
quod erat cognitionis principium»
«prout scilicet ex obiecto
proprio redit ad cognoscendum suum actum, ex quo actu redit
in speciem, quae est intelligendi principium»2: sive ut cognoscat
eam particulariter ut est accidens quoddam animae ab ea individuatum, sive ut cognoscat universaliter et quoad essentiam prout
natura sua est obiecti universaliter repraesentativa. Qua de causa,
S. Thomas ait «quod artifex potest converti ad speciem artis
quae apud ipsum est, tripliciter: vel secundum quod est simili
tudo rei per ipsum fiendae, et sic absolute convertitur in rem artificiatam, nullam considerationem habens de arte sua; vel in
ipsam speciem artis secundum esse quod habet in anima eius,
et sic est consideratio absoluta ipsius speciei in quantum est
res quaedam, nec aliquid tunc de re artificiata considerat; vel
comparando unum ad alterum, dum considerat illan speciem quae
apud se est esse causam eorum quae ab ipso fiunt»3.
Differenter tamen species impressa et species expressa sunt
medium formale intelligendi: illa enim est medium quo tantum,
cum sit purum principium intelligendi; haec vero simul est me
dium quo et in quo, eo ipso quod simul est principium et terminus
interior intellectionis. Qua de causa, S. Doctor, appellat aliquando
speciem expressam sive verbum mentis id quo intelligitur obiec
tum extra anima, quandoque vero medium in quo. Medium quidem
2
3
Ibid., ad 10.
IV Sent., d. 50. 1, 3c.
I Sent., d. 27, 2, 3 ad 4.
c. II, a. 2, B, § I: Conceptus differt a specie impressa
|
i
573
quo, est cum dicit: «essentia [divina] se habet ut intelligens, et
ut intellecta et ut quo intelligitur. Et in quantum se habet ut
intelligens, sic vere et proprie est ibi ratio intellectus; et in
quantum se habet ut id quod intelligitur, est ibi ratio intellecti;
sed in quantum se habet ut quo intelligitur, sic est ibi ratio
verbi»1*III
. Quod proportionaliter applicat ad verbum humanum2.
Medium quo et in quo simul, cum ait quod «hoc est principium
intelligendi in quo aliquid intelligitur et quo intelligitur»3, «sicut
principium videtur in eo cuius est principium, quamvis et in seipso videatur: possum enim videre hominem in imagine sua, quam
vis ipsum etiam per se videam»4.
Quod si loquatur de specie expressa ut contradistincta ab
impressa, eam vocat simpliciter medium in quo. «Illud, inquit,
in quo aliquid videtur est ratio cognoscendi illud quod in eo
videtur. Ratio autem cognoscendi est forma rei in quantum est
cognita, quia per eam fit cognitio in actu. Unde sicut ex materia
et forma fit unum esse, ita ratio cognoscendi et res cognita sunt
unum cognitum: et propter hoc utriusque, in quantum huiusmo
di, est una cognitio secundum habitum et secundum actum» 5.
Quibus in verbis aequivalenter innuit id quod in posterioribus
operibus aperte docuit, scilicet speciem expressam esse intentio
nem intellectam, ideoque simul cognitam in actu exercito ut quod
cum ipsa re exteriori per eam cognita; quia cognoscit rem exte
riorem in et per speciem cognitam.
Speciem autem impressam cognoscit exercite simul cum re
cuius est formalis repraesentatio mere ut quo sive ut purum
principium formale cognitionis et nullo modo ut in quo neque
ut quod, quia species impressa se habet ad obiectum intelligibile
sicut lux ad obiectum visibile6, sive coloratum: «color [autem
sive coloratum] videtur ut obiectum [=ut quod] et lumen ut
ratio per quam color est visibilis in actu [ut quo tantum]», et
quidem «eodem actu videtur color et lux»7; nempe lux videtur
ut obiectum formale quo, color vero ut obiectum formale quod8.
Se habet autem obiectum formale quo ad obiectum formale quod
1
2
6
8
I Sent., d. 27, 2, 1 ad 4.
I Sent., d. 27, 2, 2, qla. lc.
Ibid., obi. 4.
Ibid., ad 4.
, , ,
III Sent., d. 14, 1, qla. 4c, n. 54. Cf. etiam ibid., a. 3, qla. lc, n. 131.
// Seni., d. 20, 2, 2 ad 2. Cf. etiam I Sent., d. 35, 1 ad 3.
I Sent., d. 17, 1, 5c.
Ill Sent., d. 24, 1, qla. lc, nn. 14 et 15.
574
p. I, Sec. I. De
NATURA ANALOGIAE
ut primum ad secundum, cum se habeat ad illud ut motivum
ad terminativum. Et inde plane intelliguntur haec alia verba
S. Thomae: «intellectum dupliciter dicitur, sicut visum etiam.
Est enim primum visum, quod est ipsa species [impressa] rei
visibilis in pupilla exsistens, quae est etiam perfectio videntis
et principium visionis et medium rei visibilis; est et visum se
cundum, quod est ipsa res extra oculum. Similiter intellectum
primum est ipsa rei similitudo [ = species intelligibilis impressa]
quae est in intellectu; et est intellectum secundum, quod est
ipsa res quae per similitudinem illam intelligitur» Et si dicatur
«quod intellectum est perfectio intelligentis, verum est de intellec
to primo et non de intellecto secundo: non enim lapis, qui est
extra animam, est perfectio intellectus, sed similitudo lapidis
que est in anima»2. Quae quidem similitudo sive species impressa
est primo ut quo rintellecta actu»3, et hoc solo sensu dicitur
primum intellectum.
352. In Quaestionibus de Veritate.
Hoc etiam in opere repetit universale principium, scilicet: «ad
hoc quod aliquid cognoscatur requiritur quod similitudo eius
sit in cognoscente»4; «quia cognitio non dicit effluxum a co
gnoscente in cognitum, sicut est in actionibus, sed magis dicit
exsistentiam cogniti in cognoscente» secundum esse intentionale
vel repraesentativum5; et ideo «forma qua intellectus intelligit,
oportet quod sit intra intelligentem in actu»6: «similitudo autem
cogniti, qua informatur potentia cognoscitiva, est principum co
gnitionis secundum actum, sicut calor calefactionis: et ideo opor
tet ut quaelibet cognitio sit per modum formae quae est in
cognoscente. Unde, cum similitudo rei quae est in intellectu
nostro, accipiatur ut separata a materia et ab omnibus materia
libus conditionibus quae sunt individuantionis principia, subse
quitur quod intellectus noster, per se loquendo, singularia non
cognoscat, sed universalia tantum; omnis enim forma, in quan
tum huiusmodi, universalis est»7.
2
3
I Sent., d. 35, 2c.
Ibid., ad 1.
De
De
De
De
Verit.,
Verit.,
Verit.,
Verit.,
2, 5c.
2, 5 ad 15.
8, 7c.
2, 6c.
C. II, a. 2, B, § I: Conceptus
differt a specie impressa
575
Haec autem similitudo cogniti in cognoscente est species intel
ligibilis eius tam impressa quam expressa. lam vero «ad speciem,
quae est medium cognoscendi, duo requiruntur, scilicet reprae
sentatio rei cognitae quae competit ei secundum propinquitatem
ad cognoscibile, et esse spirituale vel immamteriale quod ei com
petit secundum quod habet esse in cognoscente» >. Propter quod
forma quae est in intellectu habet respectum duplicem: unum
ad rem cuius est [similitudo repraesentativa], aliud ad id in quo
est [scilicet ad intellectum possibilem]. Ex primo respectu non
dicitur aliqualis, sed alicuius tantum; non enim materialium est
forma materialis, nec sensibilium sensibilis [sed omnium est for
ma pure repraesentativa universaliter]; sed secundum alium re
spectum, aliqualis dicitur [scilicet immaterialis et intelligibilis]
quia sequitur modum eius in quo est»2. Et inde est quod «in
cognitione est duo considerare, scilicet ipsam naturam cognitio
nis, et haec sequitur speciem secundum comparationem quam
habet ad intellectum in quo est; et determinationem cognitionis
ad cognitum, et haec sequitur relationem speciei ad rem ipsam:
unde quanto est similior species rei cognitae per modum reprae
sentationis, tanto est cognitio determinatior; et quanto magis
accedit ad immaterialitatem, quae est natura cognoscentis, tanto
efficacius cognoscere potest»3.
7
Principalis tamen respectus est ad rem ipsam: «unde formae
quae sunt in mente nostra, primo et principaliter respiciunt res
extra animam existentes quantum ad formas earum», quas formaliter repraesentant4 et formaliter cognoscere faciunt; quia «for
ma recepta in aliquo non movet illud in quo recipitur, sed ipsum
habere talem formam est ipsum motum esse»5: et sic «cognitio
sequitur formae repraesentationem» quasi effectus formalis
eius6*8
.
At in hoc munere exercendo diversimode se habent species
impressa et species expressa, tam in cognitione speculativa quam
practica: illa ut principium intellectionis, haec ut terminus eius
intra intelligentem; illa ut primum quo intelligitur obiectum ex
tramentale, haec ut secundum quo intelligitur, ita tamen ut simul
De
De
De
De
De
Verit.
Verit.
Verit
Verit
Verit.
Verit
3, 1 ad 2.
3, 2 ad 5. Cf. similia De Verit., 10, 4c, initio.
3, 1 ad 3.
10, 4c.
22, 5 ad 8.
8, 16, ad 11.
P. I. Sec. I. De
576
natura analogiae
sit primum quod intelligitur, licet in ordine essentiali ad secun
dum et ultimum quod intelligitur, quod est res sive obiectum
in proprio suo esse extramentale. «Forma enim in intellectu
potest esse dupliciter. Uno modo, ita quod sit principium actus
intelligendi, sicut forma quae est intelligentis in quantum est
intelligens; et haec est similitudo intellecti in ipso [=species
impressa]. Alio modo, ita quod sit terminus actus intelligendi.
Sicut [in cognitione practica] artifex, intelligendo, excogitat
formam domus, et, cum illa forma sit excogitata per actum
intelligendi et quasi per actum effecta, non potest esse principium
actus intelligendi ut sit primum quo intelligatur, sed magis se
habet ut intellectum quo intellectus aliquid operatur: nihilominus
tamen forma praedicta est secundum quo intelligitur, quia per
formam excogtiatam artifex intelligit quid operandum sit.
Sicut [etiam] in intellectu speculativo videmus quod species
[impressa] qua intellectus informatur ut intelligat actu, est pri
mum quo intelligitur; ex hoc autem quod est effectus in actu
per talem formam, operari iam potest formando quidditates re
rum et componendo et dividendo: unde ipsa quidditas formata
in intellectu, vel etiam compositio et divisio, est quoddam ope
ratum ipsius [ = pecies expressa seu intellecta], per quod tamen
intellectus venit in cognitionem rei exterioris·, et sic est quasi
secundum quo intelligitur» res illa: simul tamen est primum
intellectum, dum res exterior est secundum et ultimum intel
lectum
Nulla enim est diversitas quantum ad hoc, in linea formali
cognitionis ut cognitio est, inter ordinem speculativum et praeticum: quo in sensu «idea est ratio rei vel similitudo»2 sicut
ipsa species intelligibilis expressa, licet haec sit larga sive quasi
generica acceptio nominis idea3. Porro «idea non habet rationem
eius quo primo aliquid intelligitur [sicut species impressa], sed
habet rationem intellecti in intellectu exsistentis», nempe primi
quod intelligitur et secundi quo intelligitur; nam secundum sive
ultimum quod intelligitur est intellectum extramentale4. Quam
ob rem S. Doctor expresse affirmat: «verbum cordis... nihil est
aliud quam id quod actu consideratur per intellectum»5, quia
1 De Verit.,
2 De Verit.,
De Verit.,
a
De Verit.,
5 De Verit.,
3, 2c.
3, 3c.
3, 5c.
3, 2 ad 9.
4, lc. circa Enem.
C. II, a. 2, B, § I: Conceptus
f
f
differt λ specie impressa
577
«verbum nihil est aliud quam intellectum·» ’: «nec aliter possu
mus intelligere nisi huiusmodi conceptionem exprimendo; et ideo
omne intelligere in nobis, proprie loquendo, est dicere», hoc est,
«intelligere cum hoc quod est ex se exprimere aliquam concep
tionem»2.
Et rursus: «verbum intellectus nostri... est id ad quod opera
tio intellectus nostri terminatur, quod est ipsum intellectum quod
dicitur conceptio intellectus: sive sit conceptio significabilis per
vocem incomplexam, ut accidit quando intellectus format quidditates rerum; sive per vocem complexam, quod accidit quando
intellectus componit et dividit. Omne autem intellectum in nobis
est aliquid realiter progrediens ab altero: vel sicut progrediun
tur a principiis concetiones conclusionum, vel sicut conceptio
nes quidditatum rerum posteriorum a quidditatibus priorum, vel
saltem sicut conceptio actualis progreditur ab habituali cogni
tione; et hoc universaliter verum est de omni quod a nobis intel
ligitur, sive per essentiam intelligatur, sive per similitudinem. Ipsa
enim conceptio est effectus actus intelligendi: unde etiam quando
mens intelligit seipsam, eius conceptio non est ipsa mens, sed
aliquid expressum a notitia mentis. Ita ergo verbum intellectus
in nobis duo habet de sua ratione, sicilicet quod est intellectum
et quod est ab alio expressum» 3.
Neque tamen verbum mentis sive species expressa est sim
pliciter ultimum ad quod terminatur operatio intellectus, sed
ultimum tantum intra ipsum intellectum; nam per ipsum verbum
mentis movetur et pergit et pervenit mens in cognitionem rei
exterioris4, quae est terminus simpliciter ultimus operationis
intellectus. Et ita, sicut, «scientia dicitur, in quantum scientia,
relative ad scibile; sed, in quantum est accidens quoddam vel
forma, refertur ad scientem: ita etiam hoc nomen, verbum, habet
respectum ad dicentem et ad id quod per verbum dicitur; ad
quod potest dici dupliciter: uno modo, secundum convertentiam
nominis, et sic verbum dicitur ad dictum', alio modo, ad rem cui
convenit ratio dicti»5.
Quae cum ita sint, verbum sive species expressa simul est,
licet diverso respectu, medium cognitionis et terminus eius: me-
1
2
5
De Verit., 4,
Ibid., ad 5.
De Verit., 4,
De Verit., 3,
De Verit., 4,
2 obi. 5.
2c.
2c.
5c. versus finem.
I‘ î
578
P. I. Sec. I. De natura analogiae
dium quidem, si comparetur ad terminum ultimum quod est res
extramentalis, respectu cuius non est quod sed quo cognoscitur;
terminus autem si conferatur ad speciem impressam, quae est
purum principium quo cognitionis, respectu cuius est id quod
cognoscitur. Et ideo S. Thomas egregie scribit: «conceptio intel
lectus est media inter intellectum et rem intellectam, quia ea
mediante operatio intellectus pertingit ad rem; et ideo conceptio
intellectus non solum est id quod intellectum est, sed etiam id
quo res intelligitur: ut sic \d quod intelligitur possit dici, et res
ipsa, et conceptio intellectus. Et similiter id quod dicitur potest
dici, et res quae dicitur per verbum, et verbum ipsum; ut etiam
in verbo exteriori patet; quia, et ipsum nomen dicitur, et res
significata per nomen dicitur ipse nomine» *.
Aliunde vero, cum inter intellectum et verbum mentis sit
species impressa, quae est primum medium quo res intelligitur
utpote primum principium formale intellectionis, sicut «ipsa
species rei sensibilis in oculo exsistens, quae, sicut forma videntis
in quantum est videns, principium est visivae operationis» et
«medium quo videtur»2: verbum mentis, quod est ipsa species
expressa, non est primum, sed secundum medium quo res intel
ligitur, utpote medium intellectum et non mere intellectivum
sicut species impressa. Qua de causa, dici debet medium formale
in quo, intellecto, intelligitur res extramentalis: ut sic ratio
principii formalis intellectionis conveniat plene et perfecte spe
ciei impressae; ratio vero termini conveniat perfecte et consum
mate ipsi rei extramentali, ut sic verificetur illud S. Thomae:
«principium... cuiuslibet rei est in sua causa a qua fluit, terminus
autem ipsius est in ipsa re ad quam actio causae producentis
terminatur»3.
Ac revera S. Thomas semper appellat speciem impressam
«principium cognoscendi»4 et medium quo cognitionis5 seu for
ma qua cognoscitur6; dum, e contra, verbum nominat formam
seu medium in quo res cognoscitur7.
Sive autem species impressa sive expressa simul cognoscuntur
2
3
5
6
De Verit., 4, 2 ad 3.
De Verit., 18, 1 ad 1.
De Verit., 8, 16c.
De Verit., 8, 11 ad 3; 10, 4 obi. 4 et corpo. art · 10
De Verit., 2, 3 ad 1 et 8; 2, 5 ad 10.
’
De Verit., 8, 7 ad 4.
Cf. De Verit., 2, 3 ad 10; 9, 4 ad 4
C. Π, a. 2, B, § I: Conceptus
■
differt λ specie impressa
579
eodem actu directo cum re extramentali, «quia ipsa res cognita
per intellectualem visionem sunt res ipsae et non rerum ima
gines», siquidem «obiectum intellectus est ipsa rei essentia, quam
vis essentiam rei cognoscat per eius similitudinem sicut per me
dium cognoscendi, non sicut per obiectum in quod primo fertur
eius visio»1; nam «similitudo rei quae est in intellectu est simi
litudo directe essentiae eius»2, et, «in quantum repraesentat
eam, sic est principium ducens in cognitionem eius»3. «Si enim
aliqua duo ita se habeant quod unum sit ratio intelligendi aliud,
unum eorum erit quasi formale et aliud quasi materiale, et sic
illa duo sunt unum intelligibile, cum ex forma et materia unum
constituatur. Unde intellectus quando intelligit aliquid per alte
rum, intelligit unum tantum intellibile; sicut patet in visu; lumen
enim est quo videtur color, unde se habet ad colorem quasi
formale; et sic color et lumen sunt unum tantum visibile et
simul a visu videntur»4. Et inde est quod «lumen quodammodo
est obiectum visus, quodammodo non. In quantum enim lux non
videtur nostris visibus nisi per hoc quod ad aliquod corpus
terminatur per reflexionem vel alio modo coniungitur, dicitur
non esse per se visus obiectum, sed magis color, qui semper est
in corpore terminato: in quantum autem nihil nisi per lucem
videri potest, lux ipsum visibile esse dicitur» 5.
Nec est differentia quantum ad hoc inter medium sub quo
et medium quo videndi: in visu enim corporali, medium sub
quo videndi est lumen; medium autem quo est species visibilis
impressa6. Nam «visus, cognoscens lapidem per speciem lapidis
in ipso exsistentem..., non dicitur discurrere; quia idem est ferri
in similitudinem rei et in rem quae per talem similitudinem co
gnoscitur» 7.
Et idem dicendum est de cognitione per speciem expressam,
licet sit medium in quo. «Quando aliquid in aliquo cognoscitur,
uno motu fertur cognoscens in utrumque; sicut patet quando
aliquid cognoscitur in aliquo ut in forma cognoscibili: et talis
cognitio non est discursiva»8. Tunc enim «dicitur aliquid cog*
2
3
4
J
<
7
«
De
De
De
De
De
De
De
De
Verit.,
Verit.,
Verit.,
Verit.,
Verit.,
Verit.,
Verit.,
Verit.,
10. 4 ad 1. Cf. 10, 8 ad 2 sed contra.
8, 7 ad 4.
8, 11 ad 3.
8, 14 ad 6.
14, 8 ad 4.
2, 5 ad 10.
2, 3c. Cf. etiam 8, 15c.
8, 15c, initio.
S80
P- I» Sec. I. De natura analogiae
nosci sicut in quo cognoscitur; et sic non oportet ut id quo
cognoscitur alia cognitione cognoscatur quam id quod cognos
citur eo»
353. In Quaestionibus de Potentia.
Hic etiam similiter affirmat speciem impressam esse princi
pium formale actionis intellectus, expressam vero sive verbum
mentis esse terminum eius «et quasi quoddam per ipsam consti
tutum..., cum ipsum intelligere compleri non possit sine verbo
praedicto»1
2; «ipsum enim intelligere non perficitur nisi aliquid
in mente intelligentis concipiatur, quod dicitur verbum»3.
Non tamen est terminus ultimus, sed terminus primus, quia
ulterius ordinatur essentialiter ad rem ipsam intelligendam ut
ad ultimum terminum; nam «conceptio intellectus ordinatur
ad rem intellectam sicut ad finem: propter hoc enim intellectus
conceptionem rei in se format, ut rem intellectam cognoscat»4.
Sic ergo species intelligibilis impressa est purum principium
formale quo intelligendi rem; res ipsa est purus terminus intel
lectionis qui intelligitur; conceptus vero formalis sive species
expressa medio modo se habet inter speciem impressam et rem;
nam respectu speciei impressae habet rationem termini intellecti
intra intellectum ideoque est primum quod intelligitur, respectu
autem rei habet rationem principii formalis secundi, noc est, me
dii intellecti, quo mediante intellectus refertur ad rem5. «Hoc
ergo est primo et per se intellectum, quod intellectus in seipso
concipit de re intellecta: sive illud sit definitio, sive aliqua enun
tiatio, secundum quod ponuntur duae operationes intellectus»6.
Et sic verbum est id *quod mente concipitur» et intelligitur7 et
dicitur8.
Sed quia verbum est essentialiter relativum ad rem dictam
et expressam per ipsum, ideo «quandocumque intellectus per
suam formam intelligibilem alicui rei assimilitur, tunc illud quod
concipit et enuntiat secundum illam intelligibilem speciem veri1
2
3
4
5
6
7
8
De Verit., 10, 8 ad 9.
De Pot., 8, le. Cf. De Pot., 9, 5c.
De Pot., 9, 9c.
De Pot., 8, Ic.
Ibid., Cf. De Pot., 7, 6c; 9, 5c.
De Pot., 9, 5c.
De Pot., 1, 3 ad 1 sed contra.
De Pot., 2, 4 ad 7.
C. II, a. 2, B, § I: CONCEPTUS DIFFERT Λ SPECIE IMPRESSA
581
ficatiir de re illa cui per suam speciem similatur; nam scientia
est assimilatio intellectus ad rem scitam»
et sic «scientia
refertur ad scibile, quia sciens, per actum intelligibilem ordinem
habet ad rem scitam quae est extra animam»2; et consequenter,
conceptioni intellectus «respondet res ipsa quae est extra ani
mam»3, ad quam ultimatim terminatur.
Quae cum ita sint, oportet distinguere in verbo mentis, sicut
et in relatione, duplex esse. «In quantum enim [relatio] accidens
est, habet esse in subiecto, non autem in quantum est relatio vel
ordo, sed solum quod ad aliud sit quasi in aliud transiens»4.
Et similiter verbum mentis, in quantum est accidens quoddam
intellectus, habet esse in intellectu et ab intellectu individuationem accipit5; sed in quantum est verbum, dicitur essentialiter
ad rem extra animam, cum sit essentialiter similitudo formalis
et immediata ipsius rei intellectae6: et sic intellectus, dum for
mat verbum de re, non sistit ultimate in ipso verbo, sed me
diante verbo tendit in «res extra animam, in quae primo intel
lectus intelligenda fertur»7.
Unde et ipse S. Doctor in Quodlibeto VII, quod scripsit eodem
tempore ac Quaestiones de Potentia, ait: notitia sive proles aut
verbum mentis «dupliciter potest considerari. Vel secundum
quod comparatur ad cognoscentem, et sic inest cognoscenti sicut
accidens in subiecto; et sic non excedit subiectum, quia nun
quam invenitur inesse nisi menti. Vel secundum quod compa
ratur ad cognoscibile, et ex hac parte non habet quod insit, sed
quod ad aliud sit.
Illud autem quod ad aliquid dicitur, non habet rationem acci
dentis ex hoc quod est ad aliquid sed solum ex hoc quod inest...;
et propter hoc notitia, secundum considerationem istam, non
est in anima sicut in subiecto: et secundum hanc comparatio
nem, excedit mentem, in quantum alia a mente per notitiam
cognoscuntur», eo ipso quod est forma quaedam universalis in
significando et repraesentado8.
1
2
6
De Pot.,
De Pot.,
De Pot.,
De Pot.,
De Pot.,
De Pot.,
De Pot.,
Quodlib.
7, 5c.
7, 10c.
7, 6c.
7, 9 ad 7.
8, Ic.
7, 6c; 8, Ic; 9, 5c.
7, 9c.
VII, 4c.
582
P. I, Sec. I. De natura
analogiae
354. In Summa contra Gentiles.
In hoc opere recolit principium universale saepe traditum tam
in Sententiis quam in De Veritate, scilicet «intellectum oportet
esse in intelligente» *; «omnis cognitio fit secundum quod in
cognoscente est similitudo cogniti»2: «omne autem intellectum
in quantum intellectum, oportet esse in intelligente: significat
enim ipsum intelligere apprehensionem eius quod intelligitur per
intellectum; unde etiam intellectus noster, seipsum intelligens,
est in seipso, non solum ut idem sibi per essentiam, sed etiam
ut a se apprehensum intelligendo»3.
Est autem in intelligente dupliciter: primo quidem per speciem
impressam, quae est «principium formale intellectualis operatio
nis»4, «sicut forma qua agitur» intellectio5, et ideo «habet se
species intelligibilis recepta in intellectu possibili sicut id quo
intelligitur, non sicut id quod intelligitur, sicut et species coloris
in oculo non est id quod videtur sed id quo videmus»6; secundo,
per speciem expressam sive verbum mentis, quod est intentio
intellecta et «quasi terminus intelligibilis operationis»7, nam «est
de ratione interioris verbi, quod est intentio intellecta, quod
procedat ab intelligente secundum suum intelligere, cum sit quasi
terminus intellectualis operationis: intellectus enim, intelligendo,
concipit et format intentionem sive rationem intellectam, quae
est interius verbum»8.
Et huiusmodi species est simul quo et quod intelligitur:
quod intelligitur quidem, quatenus est terminus intellectus ope
rationis intellectualis, «sicut verbum lapidis in intellectu est lapis
intellectus»9 et verbum hominis est homo intellectus 10, iuxta illud
S. Doctoris: «intelligibile est intra intellectum quantum ad id
quod intelligitur» n; quo intelligitur autem, quatenus essentialiter
1 1 Contra Gent., cap. 51, arg. ult.
2 II Contra Gent., cap. 98, arg. 1.
3 IV Contra Gent., cap. 11, § Hoc autem sic manifestari oportet.
4 I Contra Gent., cap. 46, arg. 1; cap. 53; IV Contra Gent., cap. 11.
5 / Contra Gent., cap. 54, paulo post initium.
6 II Contra Gent., cap. 75, ad 2. Cf. etiam ibid. § Licet autem
dixerimus.
7 I Contra Gent., cap. 53.
8 IV Contra Gent., cap. 11, § Et quamvis haec in Deo unum sint.
9 IV Contra Gent., cap. 11, § Hoc autem sic manifestari oportet.
10 Ibid., § Cum autem intellectus divinus.
π /Z Contra Gent., cap. 98, arg. ult. Ita legitur in ed. leonina ma
nuali, p. 223a, Romae 1934; in ed. maiori habetur quo it XTIT n 582b
Rornae 1918).
V
’ P’
C. II, a. 2, B, § I: Conceptus differt a specie
impressa
583
est imago vel similitudo expressa ipsius rei intellectae >, et ideo
intellectus non sistit ultimatim in ipsa, sed ea mediante fertur
in rem intellectam. Quare S. Thomas: «per hoc enim quod forma
intellectus et intelligendi principium est similitudo rei exterio
ris, sequitur quod intellectus intentionem formet illi rei similem,
quia quale unumquodque est talia operatur. Et ex hoc quod in
tentio intellecta est similis alicui rei, sequitur quod intellectus,
formando huiusmodi intentionem, rem illam intelligat»2.
355. Idemque asserit in Quaestione disputata de Spiritualibus
creaturis.
«Oportet dicere quod res intellecta non se habet ad intellectum
possibilem ut species intelligibilis [impressa] qua intellectus pos
sibilis fit actu, sed illa species se habet ut principium formale
quo intellectus intelligit. Intellectum autem sive res intellecta se
habet ut constitutum vel formatum per operationem intellectus,
sive hoc sit quidditas simplex, sive sit compositio et divisio pro
positionis: has enim duas operationes intellectus Aristoteles as
signat in III de Anima, cap. 6... Utrique autem harum opera
tionum praeintelligitur species intelligibilis qua fit intellectus pos
sibilis in actu quia intellectus possibilis non operatur nisi secun
dum quod est in actu, sicut nec visus videt nisi per hoc quod
est factus in actu per speciem visibilem: unde species visibilis
non se habet ut quod videtur, sed ut quo videtur» λ E contra,
species expressa sive verbum mentis, eo ipso quod est intellectum
sive res intellecta ut reduplicative intellecta et intra intellectum,
est terminus intellectus operationis intellectualis, et consequen
ter se habet ut quod intelligitur.
Ceterum, alio in loco uberiorem explicationem dedit respon
dendo eidem obiectioni Averrois. «Intellectum..., inquit, est ipsa
natura vel quidditas rei. De rebus enim est scientia naturalis
et aliae scientiae, non de speciebus intellectis [ = impressis]. Si
enim intellectum esset, non ipsa natura lapidis quae est in rebus,
sed species [impressa] quae est in intellectu, sequeretur quod
ego non intelligerem rem quae est Iapis, sed solum intentionem
quae est abstracta a lapide. Sed verum est quod natura lapidis,
prout est in singularibus, est intellecta in potentia; sed fit intel
lecta in actu per hoc quod species a rebus sensibilibus, median-
2
IV Contra Gent., cap. 11, § Verbum autem interius conceptum.
I Contra Gent., cap. 53.
De Spiritualibus creaturis, 9 ad 6.
584
P. I, Sec. I. De natura analogiae
tibus sensibus, usque ad phantasiam perveniunt, et per virtutem
intellectus agentis species intelligibiles [impressae] abstrahuntur,
quae sunt in intellectu possibili. Hae autem species non se habent
ad intellectum possibilem ut intellecta, sed sicut species quibus
intellectus intelligit (sicut et species quae sunt in visu non sunt
ipsa visa sed ea quibus visus videt), nisi in quantum intellectus
reflectitur supra seipsum, quod in sensu accidere non potest...
Est ergo unum quod intelligitur a me et a te, sed alio intelligitur
a me et a te, idest alia specie intelligibili [impressa]; et aliud
est intelligere meum, et aliud tuum; et alius est intellectus meus,
et alius tuus»
356. Eamdem doctrinam fusiori calamo tradit in Quodlibetis,
ubi recolit in primis generale principium, scilicet: «ad hoc quod
intellectus intelligat nihil aliud videtur requiri nisi quod intelligibile fiat in actu et quod intellectui coniungatur»2; et iterum:
«cognitio fit per similtudinem cogniti in cognoscente»3.
Haec autem similitudo cogniti in cognoscente est species eius
intelligibilis, quae duplex est: una impressa, «quae est princi
pium operationis intellectualis»4, nam species intelligibilis est
principium intelligendi ipsi potentiae» intellectivae»5; alia ex
pressa, quae est verbum mentis et terminus intellectionis, cum
sit «per intellectum constituta»6.
Species ergo impressa est purum medium formale quo intel
lectus intelligit7, et ideo non potest esse id quod cognoscitur
cognitione directa8, sed «se habet ad intellectum possibilem sicut
species lapidis ad oculum...; immediate enim dicitur aliquis vi
dere lapidem, quamvis eum per speciem eius in oculo receptam
et per lumen videat, quia visus non fertur in haec media tanquam in visibilia, sed per haec media fertur in unum visibile
quod est extra oculum»9. «Unde species intelligibilis est simili
tudo ipsius essentiae rei, et est quodammodo ipsa quidditas
» De unitate intellectus contra averroistas, cap. 5, n. 110, ed. L. W.
Keeler, S. pp. 71-72.
2 Quodlib. VII, 1, arg. 2 sed contra.
3 Quodlib. XII, llc.
Quodlib.
Quodlib. IX, 7c.
6 Quodlib.
7 Ibid, ad 1; Quodlib. VII, lc.
8 Quodlib. XII, llc.
9 Quodlib. VII, lc.
C. II, a. 2, B, § I: Conceptus differt a
specie impressa
585
et natura rei secundum esse naturale prout est in rebus», qua
tenus est eius signum formale ’.
E contra, species expressa se habet ad rem quodammodo «sicut
forma artis quam intellectus [practicus] adinvenit»2 ad opus
artis cognoscendum et producendum. «Hoc enim significat no
men ideae, ut sit scilicet quaedam forma intellecta ab agente,
ad cuius similitudinem exterius opus producere intendit: sicut
aedificator in mente sua praeconcipit formam domus, quae est
quasi idea domus in materia flendae»3. Et ideo species expressa
se habet simul ut medium et ut terminus cognitionis, nempe ut
quo et ut quod intelligitur. Ut quo quidem, quia intellectus verbo
rei ab eo formato et constituto intelligit rem ipsam; et hoc
sensu dici potest instrumentum cognoscendi. Nam «intellectus
intelligit aliquid... sicut instrumento quo utitur ad aliud intelligendum; et hoc modo intellectus verbo intelligit; quia format
verbum ad hoc quod intelligat rem» 4. Ut quod etiam, quia «ver
bum nostri intellectus... nihil est aliud quam quaedam acceptio
actualis nostrae notitiae: cum enim id quod scimus actu consi
derando concipimus, hoc verbum nostri intellectus est, et hoc
est quod verbo exteriori significamus»5. Neque tamen in eo sistit
nostra cognitio, sed ad rem ipsam conceptu expressam fertur
et terminatur, eo quod «intellectus sunt rerum similitudines»6:
et sic verbum mentis dici potest signum formale in quo res co
gnoscitur, secundum illud eiusdem S. Thomae: «communiter pos
sumus signum dicere quodeumque notum in quo aliquid cognos
citur; et secundum hoc forma intelligibilis potest dici signum
rei quae per ipsam cognoscitur» 7. Hoc enim modo, ut reduplica
tive signum et species est rei intellectae, verbum est essentialiter
relativum ad rem extra animam prout est in se8; et ideo simul
eodem actu cognoscitur verbum et res.
Verbum igitur, est prius notum ut quod, ordine naturae, quam
ipsa res verbo expressa, licet utrumque cognoscatur simul tem
pore ut quod eodem actu et quidem in actu exercito: ex adverso,
species impressa non est prius cognita ut quod, sed solum ut
i
«
7
Quodlib. VIII, 4c.
Quodlib. V, 9c.
Quodlib. IV, lc.
Quodlib. V, 9 ad 1.
Quodlib. IV, 6c.
Quodlib. IV, 17c.
De Verit., 9, 4 ad 4.
Quodlib. VII, 4c.
i
• i
586
P. I, Sec I. De
natura analogiae
quo. Quo in sensu S. Thomas scribit: «operari aliqua sive mo
vere dicitur dupliciter. Uno modo, sicut principio formali opera
tionis vel motus; et sic oportet quod motio moventis vel opera
tio operantis terminetur ad id quod operatur: non enim ignis
calefacit calorem quo calefacit. Alio modo, sicut instrumento;
et sic motio moventis terminatur ad id quod movet: sicut ma
nus baculo movet lapidem, et baculum movet. Id ergo quo co
gnoscimus sicut instrumento oportet esse nobis primo notum [ut
quod], et sic cognoscimus conclusiones per principia naturaliter
nota, ad quae comparatur intellectus agens sicut ad instrumenta,
ut dicit Commentator in III de Anima. Sed id quo cognoscimus
sicut forma cognoscentis, non oportet esse [prius] notum [ut
quod]; quia nec oculus videt lucem quae est in oculi composi
tione, neque speciem per quam videt: et ita etiam non est neces
sarium ut quicumque intelligit aliquid, intelligat intellectum
suum quo intelligit, vel lumen intellectuale» L
Verbum autem mentis neque est pura forma intelligibilis, hoc
est, purum principium formale intellectionis ut species impres
sa, neque est purum instrumentum eius ut principia respectu
conclusionum, sed medio quodam modo se habet; quatenus simul
est forma quaedam intelligibilis expressa et cognita per intel
lectum, utpote terminus intellectionis, et insuper est quasi in
strumentum quo utitur intellectus ad cognoscendam rem eo re
praesentatam. Quatenus ergo est forma intelligibilis, est id quo
res cognoscitur; quatenus vero est instrumentum quoddam co
gnitionis eiusdem rei, est id quod cognoscitur in actu exercito si
mul cum re: tunc enim exercet operationem reduplicative instrumentalem per virtutem eius instrumentariam, quae essentia
liter intentionalis est, utpote essentialiter ordinata ad principa
lem effectum, qui est cognitio ipsius rei extra animam prout
est in se2.
357. Idipsum nitidius exprimit in sua expositione super Evan
gelium secundum loannem.
Sspecies intelligibilis impressa «est forma... se habens ad ip
sum intellectum sicut species coloris ad pupilam», et ideo «est
qua intellectus intelligit»3. Species vero expressa sive verbum
mentis est id «quod intelligens intelligendo format», «et ideo illud
2
3
Quodlib. X, 7 ad 2.
Cf. Quodlib. XII, 14.
In Evangelium secundum loannem, cap. 1, iect. 1, ed. cit., p. 9b.
C. II, a. 2, B, § I: Conceptus differt a
specie impressa
587
sic formatum et expressum per operationem intellectus vel defi
nientis vel enuntiantis» dicitur verbum mentis. «Istud ergo sic
expressum, scilicet formatum in anima dicitur verbum interius;
et ideo comparatur ad intellectum, non sicut quo intellectus in
telligit, sed sicut in quo intelligit, quia in ipso expresso et for
mato videt naturam rei intellectae» *. Qua de causa, est «ratio
intellecta, quam intellectus» format de re2, et hoc in sensu dici
potest terminus intellectionis et id quod intelligitur ut habet
esse intelligibile intra ipsum intellectum.
358. Et similiter in opusculo de natura verbi intellectus.
>
I
Species impressa est «principium quo verbum rei efficitur»3,
sicut est «principium actionis intellectivae»4, cuius terminus est
ipsum verbum, quod «est effectus actus intellectus»5. Hoc autem
verbum est obiectum intellectum ut intra intelligentem, quia
«terminus cuiuslibet actionis est eius obiectum»; et, cum actio
intellectiva sit essentialiter immanens, «huiusmodi obiectum in
ipsa anima formatur et non extra», «quia ipse facit in se obiectum quod est in eo intellectum»6: ideoque «erit in anima sicut
in subiecto; est enim similitudo rei extra»7. Attamen «verbum
cum re dicta per verbum convenientiam habet maiorem in na
tura sua quam cum dicente, licet in dicente sit sicut in subiecto»e, quia per ordinem ad rem dictam specificatur.
Sic ergo «idem lumen quod intellectus possibilis recipit cum
specie [impressa] ab [intellectu] agente, per actionem intellec
tus informati tali specie diffunditur cum obiectum formatur et
manet cum obiecto formato; et hoc habet plenam rationem
verbi, cum in eo quidditas rei intelligatur. Sicut [enim] in prin
cipio actionis, intellectus et species [impressa] non sunt duo,
sed unum est ipse intellectus et species illustrata; ita unum in
fine relinquitur, similitudo scilicet perfecta, genita et expressa
ab intellectu: et hoc totum expressum est verbum, et est totum
rei dictae expressivum, et totum in quo res exprimitur; et hoc
est intellectum principale, quia res non intelligitur nisi in eo.
2
6
7
Ibid., p. 10a.
Ibid., p. Ila.
De natura verbi intellectus, ed. cit
Ibid p. 495.
Ibid pp. 494, 497.
Ibid p. 497.
Ibid p. 493.
Ibid p. 492.
I, p. 492.
588
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
Est enim tanquam speculum in quo res cernitur, sed non excedens
id quod in eo cernitur: efficitur enim opere naturae ut in eo
aliquid cernatur; natura autem non agit aliquid superflue, et
ideo non excedit speculum hoc, idest id quod in eo videtur. Ver
bum igitur cordis est ultimum quod potest intellectus in se ope
rari; ad ipsum enim in quo quidditas rei percipitur, immo quia
ipsummet est quidditatis similitudo, terminatur intelligere: sic
enim habet rationem obiecti intellectus» i.
«Directe igitur a specie ipsa [impressa] itur in ipsum verbum,
cum non percipiatur eius subiectum, sed res cuius est ipsa simi
litudo»; et a verbo itur in ipsam rem, quia «verbum magis trans
it in similitudinem substantiae quam species ipsa» impressa.
Consequenter «verbum est in quo aliquid intelligitur sicut lux
est in qua perficitur cognitio»2.
359. In Summa Theologica recolit iterum universale princi
pium, scilicet: «cognitio contingit secundum quod cognitum est
in cognoscente»3; «sic enim cognoscitur unumquodque secun
dum quod similitudo eius est in cognoscente»4; et quidem «sic
cognoscitur unumquodque sicut forma eius est in cognoscente»5.
Est autem cognitum in intellectu nostro cognoscente secun
dum speciem eius intelligibilem impressam et expressam: im
pressam quidem, quae «est principium intellectualis operatioInis»6, et ideo non est id quod directe et primo intelligitur, sed
solum id quo res intelligitur7; expressam vero sive verbum men
tis, quod est terminus operationis intellectualis, est «id quod in
tellectus in concipiendo format» seu id «quod intellectus con
cipit cognoscendo»8 et intelligendo9, «et mediante verbo impor-
Ibid., p. 494. Cf. pp. 496. 498.
2 Ibid., pp. 496-497.
3 Ï, 12,
I, 12.
6 I, 75. 5c.
6 I. 14. 5 ad 3.
7
I, 85, 2c. Nam «species intelligibilis se habet ad intellectum sicut
species sensibilis ad sensum. Sed species
non est. illud________
quod
" "■ sensibilis
; .
sentitur, sed magis id quo sensus sentit. Ergo species intelligibilis
non est id quod intelligitur, sed id quo intelligit intellectus® (Ibid.non cognoscit lapidem secundum esse
quod habet in oculo, sed per speciem lapidis quam habet in se co
gnoscit lapidem secundum esse quod habet extra oculum» (I, 14, 6 ad 1),
t ‘ *
*
>
I, 34, 1 ad 2.
9
Ibid
ad 3.
C. II, a. 2, B, § I: Conceptus
differt a specie impressa
589
tat habitudinem ad rem intellectam quae in verbo prolato mani
festatur intelligent]·» et ab eo cognoscitur ', eo quod «intellectus
sunt rerum similitudines»2.
Itaque verbum mentis est simul id quod intelligitur ut intra
intelligentem exsistens, leo ipso quod intellectio est operatio
immanens; et «in operationibus quae sunt in operante, obiectum
quod significatur ut terminus operationis est in ipso operante»3:
-et id in quo intelligitur res extra sive ipsum obiectum prout
est in rerum natura, cuius est formalis similitudo expressa et
intellecta.
Quare S. Thomas haec duo simul asserit, scilicet quod «voces
significant res intellectas, id enim voce significamus quod intelligimus» <; et quod voces significant verbum mentis, hoc est, «ea
quae intellectus sibi format ad iudicandum de rebus exterio
ribus»5, nam «intellectus hominis verbo quod concipit intelligendo lapidem, lapidem dicit»6, eo quod «voces referuntur ad
res significandas mediante conceptione intellectus»7: nam res
intellecta ut intellecta, est in intelligente, et est verbum mentis
de re illa prout est in se; quo fit ut «id quod intelligitur primo
est res»8, siquidem «quando [intellectus] directe eius similitu
dine informatur, tunc cognoscitur illud secundum se»9.
Et sic etiam obiectum principale fidei theologicae, quod est
Veritas Prima in essendo, si consideretur secundum quod redu
plicative est obiectum intellectui credentis, idest intra intellectum
credentis ut creditum ab ipso, est aliquid complexum per mo
dum enuntiabitis, cum sit terminus creditus operationis credendi
sive verbum mentis credentis: nec tamen actus credentis termi
natur ultimatim ad ipsum ut intra credentem et dictum atque
expressum a credente, sed mediante tali verbo, fertur in ipsam
Veritatem Primam prout est in rerum natura, quae hoc modo est
omnino simplex. Quapropter S. Doctor scribit: «actus... credentis
non terminatur [ultimatim] ad enuntiabile, sed ad rem; non enim
3
6
7
Ibid.,
I, 13,
I, 14,
I, 85,
Ibid.,
I, 34,
I, 13,
ad 3.
1c.
2c.
2 obi. 3.
ad 3.
1 ad 3.
1c. Cf. Ibid. 4, ad 1.
6 I, 12, 9c.
;‘ r» >·
*
590
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
formamus enuntiabilia nisi ut, per ea, de rebus cognitionem
habeamus, sicut in scientia ita et in fide»1.
i*.
360. Denique in Compendio Theologiae eandem doctrinam in
culcat maiori adhuc cum claritudine: «Intellectum, ait, est in
intelligente in quantum intelligitur»2, quia «secundum quod
intellectus actu intelligit, est in ipso id quod intelligitur»3. «Cum
enim intelligere fiat per assimilationem aliquam intelligentis ad
id quod intelligitur, necesse est id quod intelligitur in intelli
gente esse, secundum quod eius similitudo in eo consistit»4.
Est autem duplex similitudo sive species rei in intellectu:
una, quae est principium intellectionis et appellatur species im
pressa, quia «omnis ratio cognoscitiva eo modo cognoscitur quo
species cogniti est apud ipsum, nam haec est sibi principium
cognoscendi»5, et haec species est «qua intelligit»6; alia, quae
est terminus intellectionis et vocatur species expressa sive ver
bum mentis, eo quod «intelligere perficitur in similitudine intel
lecti»7, «procedit enim verbum secundum operationem intellec
tus ut in ipso intellectu dicentis exsistens»8.
Hoc autem verbum est ipsa res intellecta et expressa ab
intelligente intra ipsum intellectum, et ideo in hoc statu non
habet esse naturale, sed esse intelligibile sive intentionale tantum; nam «homo quidem [exempli gratia], secundum quod in
sua natura consideratur, quaedam res subsistens est; secundum
autem quod est in suo intellectu, non est res subsistens, sed
intentio quaedam rei subsistentis» 9: non quidem ad modum quo
species intelligibilis impressa est intentio rei, sed «intentio intel
lecta* 10 et expressa per actum intelligendi.
Et inde est quod verbum mentis est simul obiectum intellec
tionis quod intelligitur ut intra intelligentem, et species sive me
dium formale in quo, intellecto et expresso, cognoscitur obiectum
extramentale prout est in seipso.
2
3
5
6
8
9
10
II-II, 1, 2 ad 2.
Comp. theol., I P. cap. 45.
Op. cit., cap. 49.
Op. cit., cap. 46.
Op. cit., cap. 79,arg. 2.
Op. cit., cap. 85, ad 1.
Op. cit., cap. 46.
Op. cit cap. 52.
Op. cit cap. 50.
Op. cit cap. 52, § Est igitur commune in omni intellectu.
C. ΓΙ, a. 2, B, § I: Conceptus
r
f
r
differt
\ specie
impressa
591
Obiectum quidem quod intelligitur intra intellectum, quia
•intellectum, prout est in intelligente, est verbum quoddam intel
lectus»1: «dico autem intellectum id quod est intellectus obtec
tum; obiectum autem intellectus non est species intelligibilis
[impressa], sed quidditas rei... sicut etiam obiectum visus est
colon non species coloris quae est in oculo»2. Et sic verbum
mentis est «id quod intellectus comprehendit» ut in intellectu
formatum3, vel etiam «ipsum quod intellectu comprehenditur
intra intellectum exsistens»4.
Medium etiam vel signum formale in quo obiectum extramen
tale intelligitur, quia «id quod intellectu concipitur, est simili
tudo rei intellectae, eius speciem ( = essentiam sive quidditatem]
repraesentans»5, et sic necessario ducit in cognitionem rei extramentalis eo ipso quod est intentio eius6, nam «per definitionem
hominis proprie cognoscitur homo, et per definitionem equi
equus»7: et hoc est quod proprie significatur per verbum homo,
«cum nomina immediate significent conceptiones intellectus,
quae sunt rerum similitudines»8.
361. Nihil ergo mirum si maiores et politiores thomistae hoc
in sensu intellexerunt doctrinam S. Thomae.
Ita, ut nonnullos referam, intellexit Richardus Clapwell, qui
duo distinguit in specie intelligibili, scilicet rationem specificativam entis et rationem reduplicativam speciei, et concludit quod
«non repraesentat species ut est accidens, sed ut est similitudo
substantiae»9.
Haec autem species duplex est: una, impressa, «quae est
ratio et principium intelligendi»10; alia, expressa sive verbum
mentis, «quod non est principium intelligendi..., sed effectus ac
terminus intellectualis operationis; est enim ratio rei intellec
tae, quam significat nomen»n, et «per actum cognoscendi in
i
Op. cit., cap. 37.
2
Op. cit., cap. 85 ad 1.
Op. cit., cap. 38.
Ibid.
5 Op. cit.,
cap. 39.
6 Op. cit.,
cap. 50 et 52.
Op. cit., cap. 30.
_
Op. cit., cap. 25.
__
.. Λ__ I ._
. T „
9 Richardus Clapwell, Correctorium Corruptorii «Quare», in I^P·
a. 1, ed. P. Glorieux, «Bibliothèque thomiste», t. IX, Ρ· 12, Paris 1927.
io Ibid., p. 10.
11 Ibid., p. 10.
592
P. I, Sec. I. De natura
analogiae
acie mentis formatur» ’. Sic erpo «verbum mentis... non est
principium cognoscendi rem, sed illud quod cognoscendo et
intelligendo in ipsa mente formatur sive exprimitur», et ideo
«se tenet ex parte obiecti et non est principium cognoscendi»1
2,
«et est ipsa ratio rei intellectae in intellectu cognoscente expres
sa»3. Quod si in Deo «idea non est illud quo Deus intelligit»4,
in nobis idea, quae est verbum mentis intellectus practici, debet
esse quoque id quod intellectus intelligit.
. z]
362. Eodem Joannes Quidort asserit quod verbum mentis
est «verbum expressum de notitia ipsa», siclicet quidditas rei
apprehensae ut obiective se habet ad intuitum mentis»5.
363. Quibus consentit Herveus de Nédéllec, dum affirmat quod
«verbum est quaedam forma specularis in qua, sicut in quadam
forma speculari cognoscitur veritas de rebus exterioribus»6,
et quod «verbum nostrum non se habet ad dicentem ut notitia
qua cognoscit, sed ut illud in quo cognoscit», et ita «est quae
dam forma specularis in qua res cognoscitur»7. Notat insuper
quod «duplex potest esse cognitio taiis conceptus: una qua per
ipsum et in ipso aliquid cognoscitur principaliter, et talis co
gnitio est cognitio actus recti [et exerciti]; alia est cognitio qua
talis conceptus consideratur secundum id quod est in se princi
paliter, et talis cognitio est cognitio reflexa [et signata], sicut
aliquis considerat de ipsis conceptibus qualis naturae sunt»8.
Verbum igitur est id quod cognoscitur in actu exercito per
omnem actum intelligendi, non autem in secundo sensu, nisi
quando universaliter et reflexe cognoscitur quid est verbum.
364. Similiter Capreolus, iuxta quem «illud est verbum intel
lectus possibilis quod intellectus possibilis dicit per actum
suum»9, nam «intellectus duplicem formam aspicit, scilicet con1 Ibid., p. 11.
Ibid., pp. 8-9. Cf. etiam in I. P., a. 37 ad 1, p. 174; in Quaest. de
Vent., a. 5, p. 331.
3 Op. cit., in I. P., a. 37 ad 1, p. 174.
4 Op. cit., in I. P„ a. 20 ad 1, p. 89.
5 Joannes Quidort, Correctorium Corruptorii «circa» in I P ai
ed. J. Müller. O.S.B., p. 9, 62-63. Romae 1941
'
'
‘ /Md^col^^' Q“oiIib· "■ ’· »· ed cit. (p. 87, col. 1).
s Ibid., p. 89, col. 1.
9 Capreolus, I Sent., d. 27, q. 2, a. 1, conci. 1, ed. cit., t. I, p. 2Mb.
C. II, a. 2, B, § I: Conceptus
differt a specie impressa
593
I
ceptum quem format, qui est quod intelligitur et quo natura
quae est extra intelligitur, et secundario aspicit naturam extra
animam exsistentem» ', et sic «primum intellectum est verbum
quod est in intellectu»1
2: «licet enim species [impressa] aut actus
aut habitus intellectus non cognoscatur [ut quod] nisi reflexe,
secus est de verbo, quia illud est terminus intellectionis, non
autem actus nec alia numerata»3. Eodem tamen actu exercito
cognoscitur una cum ipsa re verbo expressa: qua de causa «non
experimur nos per diversos actus ferri in rosam et in conceptum
rosae, immo eodem actu intelligimus utrumque; nam conceptus
est quod intelligitur et quo aliud, scilicet res, eodem actu intel
ligitur... Non est ergo ibi prioritas nisi naturae, et non successio
actuum»4.
Consequenter verbum mentis ita est terminus intellectionis
ut non sit terminus absolute ultimus, sed intra ipsum intellectum
tantum; terminus enim absolute ultimus est ipsa res intellecta
prout est in se. Conceptus siquidem formales «non ultimate in
tellectionem terminant, sed sunt media quibus intellectus cognos
cit res, et in illis habet obiecta sibi praesentia, cum secundum
esse reale obiecta quandoque non sint, vel absentia sint, vel
saltem non sint intelligibilia in actu»5; nam «obiectum intellec
tus est res ut in intellectu»6.
r
Sic ergo species intelligibilis impressa est actui intelligendi
praevia, cum sit principium eius, et ideo se habet ut quo intel
lectus rem intelligit; e contra, species expresa sive verbum men
tis consequitur actum intelligendi veluti «terminus eius intrin
secus», hoc est, ut «terminus actum complens» 7, et ideo se habet
ut medium in quo intellectus intelligit simulque ut quod intelligit
una cum re eo expressa: nam, «quia verbum intellectus est ratio
1 Ibid., a. 2, ad 3 arg. Aureoli contra primam conclusionem, p. 253b.
2 Ibid., ad 4 arg. Aureoli, p. 254b.
3 Ibid., ad 4 arg. Durandi contra primam conclusionem, p. 258a.
4 Ibid., ad 4 arg. Aureoli contra primam conclusionem, p. 254a.
5 Ibid., ad 5 arg. Aureoli, p .254b. Ideo dicitur etiam «primus ter
minus» (III Sent., d. 14, q. 1, a. 3 ad 4 probationem quarti argumenti
principalis Joannis de Ripa contra primam conclusionem, ed. cit.,
t. V, p. 191a.
6 Ibid., ad 3 arg. Durandi et Petri de Palude contra primam con
clusionem, p. 257a.
1 Ibid., ad 1, 5 et 8 arg. Durandi et Petri de Palude, p. 2û6a, 257b,
quarti argumenti principalis Joannis de Ripa contra primam conclu
sionem, ed. cit., t. V, p. 191a.
ÎEi
( 1 1
594
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
intelligibilitatis rei exterioris [et quidem intellecta sive cognita],
est prius cognition quam res extra» *.
Quae cum ita sint, dicendum est quod «repraesentatio [obiecti
extra], quam facit species intelligibilis [impressa], non terminat
actum intellectus nec obiicitur illi [ut quod]; unde reddit intel
lectum quasi praegnantem, cum sit ab alio impressa. Ideo opor
tet quod intellectus, dum fertur in obiectum suum, exprimat
conceptum ante suum intuitum, in quo speculetur obiectum. Unde
non sufficit primum repraesentativum [speciei impressae], quia
illud est quo, non quod intellectus intelligit»1
2; sed omnino sequiritur secundum repraesentativum speciei expressae, quae simul
est id quod intelligitur ut intra intelligentem et in quo, intellecto,
intelligit rem extra quam formaliter- expresse repraesentat.
Nimirum verbum mentis intrat in consititutionem obiecti in
tellectus ut forma vel quasi pars formalis eius, «quia obiectum
intellectus creati duo dicit, praesertim in via: unum ex parte
intelligentis, puta conceptum vel idolum formatum de re; aliud
est res ipsa, de qua conceptus formatur. Et ista duo non sunt
proprie loquendo duo obiecta, sed unum; actus enim intellectus
non sistit nec terminatur in suo conceptu, sed in re»3.
Quapropter «illud quod immediate obiicitur intellectui est res
cum suo conceptu vel sub conceptu, ita quod principalius obiici
tur res quam conceptus, ut dici possit quod res est illud quod
obiicitur, et conceptus est ratio obiiciendi et id quo [et in quo]
res obiicitur»4.
«Ex quibus omnibus patet quod nec species [impressa] nec
actus intelligendi sunt primum aut immediatum obiectum intel
lectionis rectae (quia non loquimur de reflexa), sed immediatum
obiectum intellectionis rectae est res sub conceptu, ita quod ex
conceptu et re integratur unum completum obiectum tanquam
ex formali et materiali, tanquam ex quo et quod»5.
1
2
a. 3,
t. V,
3
4
5
Ibid., ad 9 arg. eorundem, pp. 257b-258a.
Ibid., ad 7 arg. eorundem, p. 257b. Cf. Ill Sent., d. 14, q. 1,
ad 3 arg. Joannis de Ripa contra primam conclusionem, ed. cit.,
p. 188ab.
Ibid., ad 4 principale Joannis de Ripa, p. 190a
Ibid., paulo post, p. 190b.
Ibid., ad 4 probetionem 4 arg. principalis eiusdem, p. 191ab.
C. II, a. 2, B, § I: Conceptus differt a specie impressa
595
365. Brevius ac nervosius idem tradit Caietanus, dicens quod
«verbum, ut verbum, est ipsum intellectum in actu interius»
iObiectiun enim intellectus dupliciter potest esse praesens in
tellectui. Primo, ut coprincipium actus intelligendi, et hoc fit per
speciem intelligibilem [impressam]. Secundo, ut obiectum-, obiec
tum enim ut obiectum non significat causam vel principium actus,
sed terminum actus. Et hoc oportet fieri per conceptum, qui
verbum speciesque expressa quandoque dicitur: alioquin obiec
tum intellectus non esset intra actualiter, actualitate actus secun
di. Quod enim ad hoc officium non sufficiat species intelligibilis
[impressa] ex eo patet, quia hoc est officium termini, illi autem
competit ratio principii. Quod etiam non sufficiat ipse actus
intelligendi, ex eo probatur, quod officium obiecti non est offi
cium ipsius actus secundi, nisi in cognitione reflexa. Unde con
ceptus seu verbum apud nos est res, non intelligibilis sed intel
lecta actu, in esse intentionali; et ea necessitate ponitur qua
ponitur obiectum intellectus in actu intus»2. Et ex eo «quod est
interius intellectum», sequitur quod sit id «in quo res intellecta
actu intelligendi [intelligitur et] exprimitur»3, et quod eodem
actu directo intelligendi simul intelligatur ut obiectum cum ipsa
re intellecta et expressa.
Ad cuius evidentiam recolendum est quod «tam species intelligibiles [impressae] quam conceptiones formatae possunt du
pliciter sumi. Uno modo, secundum quod res sunt quaedam in
anima; et sic de neutris est scientia nisi reflexa. Alio modo,
secundum quod sunt rerum imagines aut intentiones: et sic inter
eas haec est differentia, quod species [impressae], ut imagines,
sunt quibus intellectus intelligit...; conceptiones autem, ut inten
tiones, sunt quas intelligit. Et hoc ideo, quia species [impressa]
praesentat intellectui rem ut comprincipium intelligendi; concep
tus autem praesentat illam obiective.
Significari autem et sciri res extra primo, et conceptiones, non
ut res sed ut intentiones sunt rerum extra, idem est; quia idem
est motus animi in imaginem ut imago est et in rem, ut dicitur
in De Memoria et Reminiscentia», cap. 14.
«Sicut itaque verbum sensibile, sive simplex sive compositum,
est id quod dicitur, ita intelligibile verbum est id quod intellectus
1
2
Caietanus, In I, 27, 2, n. 6.
In I, 27, 1, n. 16.
In I, 85, 2, n. 11.
I
C. Il, a. 2, B, § I: Conceptus
natura analogiae
apud se dicit intelligendo aliquid: loquitur enim sibi ipsi intelligens dum explicat actuali intellectione aliquid» *,
366. Pariter Ferrariensis, qui scribit: «non alia ratione po
nitur verbum ab ipso [=S. Thoma] nisi ut fiat obiectum praesens
actu intellectui in esse obiectivo, et in ipso sic praesenti videatur
per actum intelligendi res quae intelligitur»2; quia «necesse est
ad hoc quod obiectum praessens sit intellectui sufficienter, quod
ipsi sit intrinsece praesens obiective, et sic actum intellectus ter
minat. Quantumcumque enim res aliqua sit secundum se actu
intelligibilis et per speciem suam sit intellectui unita, si non
sit actu praesens intellectui in esse obiectivo et terminativo co
gnitionis, quod fit per conceptionem intellectus, non intelligetur;
quia secundum esse naturale quod habet extra intellectum non
est sufficienter praesens intellectui ut sit actu obiectum et ter
minus operationis intellectualis»3: per speciem autem impressam
est solum praesens intellectui «ut principium intellectionis»4,
lam vero res intelligitur «quando actu est in intellectu per mo
dum obiecti et termini operationis»5. «Ex quo sequitur quod in
tellectus, formando huiusmodi intentionem, rem intelligit»6.
Est tamen «advertendum pro hoc ultimo dicto quod duplici
ter potest ferri intellectus in intentionem rei intellectae: uno
modo, materialiter, in quantum est res talis naturae, puta qua
litas aut accidens intellectus; alio modo, in quantum est rei simi
litudo et intentio.
Si primo modo accipiamus, sic non fertur intellectus in rem
extra dum conceptionem intelligit. Sed secundo modo, in utrum
que fertur, iuxta illud Aristotelis, De memoria et reminiscentia,
cap. 1: idem est motus in imaginem et in id cuius est imago.
Et quia non cognoscitur ipse conceptus in quantum res est
dum primo producitur, sed tantum ut rei similitudo, quia ad
hoc tantum formatur ab intellectu ut in ipso res intellecta vi
deatur, ideo absolute inquit S. Thomas quod intellectus, formando
huiusmodi conceptionem, rem intelligit cuius est conceptio; et
1 Comment, in Evangelium secundum Joannem, cap. 1, 1. Opera
exegetica, ed. Lugduni 1639, t. IV, p. 279b.
2 Ferr.arie.nsis, In I Contra Gent., cap 53 η 8
3 Ibid., η. 4.
' * '
4 Ibid., η. 5.
s Ibid., η. 6.
6 Ibid., η. 1.
!
differt a specie impressa
597
quod est quasi terminus, non autem simpliciter terminus, quia
non terminatur ad ipsum ultimate intellectio, licet sit immedialus terminus et proximus» *: et sic «per verbum hoc loco intelli
gitur id ad quod immediate terminatur actus intelligendi»2, «nam
verbum est terminus intrinsecus intellectionis, quae est ultima
actualitas intellectus»3.
Quod quidem ulterius explicans, prosequitur: «licet res intel
lecta in intelligente per speciem intelligibilem [impressam] sit,
ex illa tamen non habet rationem actualiter intellecti. Nam actu
intellectum, in quantum huiusmodi, nominat terminum intellectio
nis per ipsam intellectionem apprehensum: ideo, praeter ipsam
speciem intelligibilem, oportet esse in intellectu actu intelligente
intentionem intellectam·, nam quod apprehenditur, est in appre
hendente aliquo modo»4.
Ad cuius «evidentiam considerandum est quod de ratione ver
bi intellectus est esse repraesentativum per modum obiecti in
trinseci [=intra intellectum] illius rei quae intelligitur. Nam
non ponimus verbum in intellectu nisi ut intellectui repraesentet
obiectum in esse intelligibili repraesentatione actuali et expressa,
terminante actum intellectus: sicut species [impressa] ponitur
ut repraesentet obiectum habitualiter, et constituat intellectum
in actu primo»5. Propter quod «apud S. Thomam verbum ponitur
in intellectu ad hoc ut intellectus in rem intellectam feratur,
cum per ipsum verbum sit res intellecta in actu completo quan
tum ad esse intelligibile et obiectivum. Et ideo non est prius
ipsum intelligere ut ad rem intellectam terminatur quam sit
verbi productio, alioquin nulla esset necessitas ponendi verbum
propter intellectionem; sed e contrario, prius oportet intelligere
actum intelligendi producere verbum quam terminari ad rem
intellectam ut est in se tanquam ultimate terminans intellectio
nem: verbum enim est id in quo videtur res intellecta»6.
Simul ergo eodemque actu intellectus intelligit rem et verbum
rei in quo res exprimitur, quia formaliter sunt idem obiectum;
«nam eadem est ratio conceptionis lapidis in intellectu et lapidis
1 Ibid., paulo post.
2 Ibid., post pauca.
3 In IV Contra Gent., cap. 14, η. II, 3.
4 In IV Contra Gent., cap. 11, n. 9.
5In IV Contra Gent., cap. 13, η. VII, 2. Cf. etiam in III de Anima,
q. 8, ed. cit., p. 164b.
6 Ibid., n. 9.
i *wwwW W M M M
P. I, Sec, I. De
...... —
596
598
P. I. Sec. I. De
natura analogiae
extra intellectum; sed in intellectu habet esse immateriale, extra
intellectum vero habet esse materiale... Verbum enim alicuius
rei intellectae non est alia natura, in quantum verbum, quam
natura rei intellectae secundum quod habet esse intelligibile in
actu: nam conceptus, quem format intellectus de homine, non
est aliud quam ipse homo, qui extra intellectum exsistens habet
esse materiale, in intellectu vero habet esse immateriale et in
telligibile; et ipse homo exsistens extra intellectum causât in
intellectu ipsum conceptum eandem naturam indivisibilem for
maliter quam ipse habet intelligibiliter continentem» *. Itaque
in intellectu aliquod operatum producitur, quod est intellectus
obiectum: per ipsum enim actum intelligendi producitur intrin
sece [ = intra ipsum intellectum] obiectum intellectus in esse ac
tuali intelligibili» 2.
367. Idipsum breviter recolit Conradus Koellin, dicens quod
«oportet in parte intellectiva, praeter potentias, actus et habitus,
ponere terminum actionis, ut obiectum actus secundi habeatur
praesens ipsi actui obiective: quamvis enim per speciem intelligibilem obiectum sit praesens ut comprincipium actus intelligen
di, non tamen est per ipsam praesens ut obiectum, sed per ver
bum»3.
Docet insuper «quod res ut intellecta actu vel concepta nihil
aliud est quam verbum per intellectum conceptum ut est simi
litudo et imago» rei intellectae. «Quare in ista re post principia
Doctoris Sancti oportet semper se fundare, quod conceptus ut
signum est ipsum primum intellectum, et res eo ipso intelligitur
quod conceptus mentalis de ipsa formatur...; quia idem motus
est in imaginem et in rem cuius est imago»4. Unde conceptus
formalis «non progreditur [ab intellectu] nisi cognitus et co
gnito obiecto», et «ideo oportet et cognitionem et cognitum esse
in anima: quod quidem cognitum est verbum ut imago» rei
cognitae extra animam 5.
368. Omnium tamen nitidius et apertius id edocuit Dom. Bâüez. «Adverte, inquit, differentiam inter speciem intelligibilem et
verbum, quod illa non repraesentat obiectum intellectui in actu
In IV Contra Gent., cap. 14, n. Ill, 3.
In IV Contra Gent., cap. 19, η. X, 4.
Conradus Koellin Μ I-II, 90, 1 ad 2, p. 723a. Venetiis 1589.
In I II, 94, 1, p. 748a.
Ibid., ad 1, p. 748a.
C. II, a. 2, B, § I: Conceptus
differt λ specie impressa
599
secundo, sed in actu primo: est enim [species impressa] simili
tudo quaedam rei veluti semen quod implicite continet rem cuius
est semen aut eius similitudo; alias autem, si species intelligibilis
constitueret intellectum in actu secundo tanquam expressa et
formalis imago eius, sequeretur quod, quamdiu species intelligibilis est in intellectu, semper intellectus esset in actu secundo,
intelligendo rem cuius est illa species. Et quidem, secundum
sententiam Divi Thomae, q. 8 de Potentia, a. 1, et lib. I Contra
Gent., cap. 53, species et verbum, licet rem eandem repraesentent,
differunt tamen: quia species habet rationem principii consti
tuentis intellectum in actu primo, verbum autem habet rationem
termini intellectionis actualis» ’.
Et alio in loco: «species intelligibilis et verbum mentis in hoc
differunt, quod species est forma et principium intelligendi, ver
bum vero mentis est terminus intellectionis productus per ipsam
intellectionem; vel, ut aliis verbis dici solet, species est imago
impressa tantum, conceptus vero est imago expressa ipsius obiec
ti. Ex quo consequitur quod intellectio terminatur directe ad ip
sum verbum secundum quod est imago obiectiva, propterea quod,
secundum regulam Aristotelis in libro de Memoria et Reminis
centia, cap. 2, idem est motus in imaginem et in rem cuius est
imago; ad speciem vero intelligibilem non potest terminari di
recte intellectio, cum non habeat rationem termini: sicut neque
visio exterior potest terminari ad speciem rei coloratae... Cete
rum, si verbum mentis cognoscatur, non ut est imago obiectiva
sed ut res quaedam est recepta in ipso intellectu, tunc necessario
debet cognosci per actum reflexum: in quo sensu solet dici a
Dialecticis quod conceptus directus cognoscitur per alium con
ceptum reflexum»1
2.
Itaque «verbum est obiectum elicitum [ = productum vel con
stitutum actu intelligendi] quod cognoscitur et in quo intellectus
sua intellectione cognoscit res extra»3; «quia verbum non solum
est terminus intellectionis, sed etiam est immediatum obiectum
illius»4, siquidem «intellectus non potest rem aliquam intelligere
nisi habeat illam intra semetipsum in esse intelligibili tanquam
1 Dominicus Banez, In I, 27, 1, dub. 1, conci, secunda, coi. 497.
Venetiis 1585.
2 In I, 85, 2, § circa secundam conclusionem, coi. 1453-1454. Venctiis, 1591.
3 Ίη I, 27, 1, dub. 3, § altera sententia, ed. cit., coi. 505.
4 Ibid., ad 2 arg., coi. 505.
600
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
obiectum actu cognitum et intellectum» *, et ideo «necesse est
quod sit intra intellectum in ratione obiecti actu intellecti»1
2.
Quod quidem quomodo sit intelligendum, explicat consequen
ter hisce verbis: «nota esse differentiam inter thomistas circa
modum quo verbum dicitur obiectum intellectionis. Quidam enim
negant esse obiectum quod intellectus directe intelligit, sed aiunt
esse obiectum in quo intellectus cognoscit rem; concedunt tamen
cognitione reflexa verbum habere rationem obiecti quod cognos
citur. Alii vero doctrinam D. Thomae diligentius considerantes,
dicunt verbum cognosci non solum ut obiectum in quo, sed
etiam ut quod directe cognoscitur. Et probant ex D. Thoma,
q. 4 de Veritate, a. 2 ad 3, ubi ait quod verbum non solum est
id quod intelligitur, sed etiam id in quo res intelligitur, et ita
inquit quod verbum et res ipsa potest dici quod intelligitur. Hoc
ipsum docet q. 9 de Potentia, a. 5; et lib. IV contra Gentiles,
cap. 11, ait verbum esse intentionem intellectam, hoc est, con
ceptionem intellectam.
369. Hanc sententiam amplectitur Capreolus in I Sent., d. 27,
q. 2, a. 3; et Caietanus, dub. 4 huius articuli, idipsum videtur
sentire.
Et haec sententia nobis probabilior est. Et probatur, quia si
intellectus cognoscit rem in verbo tanquam in expressa imagine,
necesse est quod simul cognoscat imaginem; quemadmodum ut
aliquis cognoscat Regem in eius imagine, necesse est quod co
gnoscat imaginem3.
Sed pro maiori intelligentia, nota quod verbum et quaelibet
1 In I, 56, 1, dub. 2, ed. cit., coi. 800.
2 Ibid., paulo post, coi. 801.
3 Quod quidem intelligendum est secundum analogiam sive pro
portionem, non secundum perfectam aequalitatem, quia verbum mentis
non est signum instrumentale proprie dictum, sed signum formale, iux
ta illud eiusdem Banezii: «similitudo ex parte rei visae vel cognitae
est triplex. Quaedam dicitur similitudo objectiva quae instrumentaliter,
mediante sui cognitione, repraesentat rem aliam, ad quam principaliter
terminatur motus intellectualis: v. gr., imago corporalis Petri est quae
dam similitudo, ex cuius cognitione assurgit intellectus in notitiam
Petri; et omnis creatura similitudo quaedam imperfecta est ad cognos
cendum creatorem. Altera est similitudo impressa in potentia cognoscitiva, cuius unione potentia actuatur et proportionatur ad cognos
cendam rem, cuius species est repraesentativa. Tertia similitudo est
quidam conceptus mentis seu verbum mentale, quod producitur per
intellectionem tanquam formalis et expressa imago in qua videtur vel
cognoscitur res> tin I, 12, 2, dub. 1, § Pro resolutione est notandum,
ed. cit., coi. 243).
C. II, a. 2, B, § I: Conceptus
differt a specie impressa
601
imago dupliciter potest considerari: Uno modo, ut res quaedam
est in proprio genere, abstrahendo ab ordine ad rem cuius est
imago. Altero modo, potest considerari in esse repraesentativo
rei cuius est imago.
Si primo modo consideretur, verbum non est quod cognoscitur
cognitione directa, bene tamen potest cognosci cognitione reflexa.
Si autem secundo modo consideretur, verbum cognoscitur di) recte cognitione qua cognoscitur et res ipsa simul. Considerat
enim imaginem in esse repraesentativo: quod quidem adhuc intel
ligendum est de motu in imaginem quatenus in actu exercito est
imago rei; non autem quatenus in actu signato, hoc est, qua
tenus intellectus iudicat quod verbum est imago rei; hoc enim
per quendam discursum et reflexionem cognoscitur ab intellectu,
et sic non est idem motus in imaginem et in rem imaginatam.
At vero si consideretur imago prout exercet officium imaginis,
sic idem motus esse potest in imaginem et in rem cuius est
imago»
(
370. Denique, ne plura consecter, idem docent expresse Ζύmel1
2, Navarrete3, Raphael de Ripa4, Complutenses carmelitani5,
Marcus Serra6, Martinez de Prado7, Michael Zanardi8, Nazarius9, Dionysius Leo10 aliique, ac nostris diebus Billot11, Sertillanges12, de la Raille13, Gaetani14 et Kuiper15.
1 In l, 27, 1, dub. 1, ad 3 arg., ed. cit., coi. 500.
o
13 , In I, 27, 1, disp. 1.
2 Zumel
3 Navarrete, In I, 27, 1, controv. 34, § 4 ad 6.
4 Raphael de Ripa, In de Ente et essentia, cap. 4, a. 5.
3 Complutenses Carmelitani, In III de Anima, disp. 21, n. 46.
6 Marcus Serra, In I, 27, 1, dub. unie., ad 2 arg., pp. 125-126.
Romae 1662.
7 Martinez de Prado, In III de Anima, q. 18, § 1, nn. 7-23, pp. 558563. Compluti, 1652.
» Michael Zanardi, In IX Metaph., lect. 18, q. 17, p. 450b. Vene
dis 1615.
9 Nazarius, In I, 27, 1, controv. 1, § Tertio considerandum est,
pp. 7-8. Bononiae 1620.
10 Dionysius Leo, In I, 27, disp. 38.
11 Billot, De Deo uno et trino.
12 Sertillanges, Saint Thomas d'Aquin.
13 De la Raille, Acta primi congresus thomistici intemationalis
(Romae 1925) pp. 199, 204, 218, 220, 221, 222.
14 Gaetani, Qua ratione verbum mentis se habeat in modum obiecti
cogniti, apud «Acta Pont, academiae Romanae S. Thomae Aquinatis
et Religionis cathholicae» 1935, pp. 70-79. Romae 1936.
15 Kuiper, Ragione et perfezione delVimmanenza secondo S. Thommaso d'Aquino, apud «Angelicum» 12 (1935), pp. 145-170.
602
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
Unde vel ipsi Vâzquez1 et Urrâburu2, qui contrariam senten
tiam tenent, candide fatentur hanc esse germanam mentem S.
Thomae; et Gabriel Marietta concedit quod «maior pars thomistarum absolute censere videtur verbum in cognitione directa co
gnosci immediate et ut quod, esseque etiam id in quo cognoscitur
obiectum ad extra»3, licet ipse hanc doctrinam non admittat.
Ac revera, ut ex hucusque dictis patet, haec est sincera mens
S. Thomae et maioris meliorisque thomistarum partis, neque
ullum fundatum dubium circa hoc moveri potest. Quodsi alii
contrarium doceant, ut auctores scholae scoticae et plerique e
Societate Jesu, in causa esse videtur quod: vel non admittunt
verbum mentis sicut neque speciem impressam in cognitione
nostra intellectuali, vel non satis distinguunt verbum mentis ab
ipsa operatione intellectuali; qua de re postea redibit sermo.
Sic ergo a priori evidenter apparet differentia realis
et essentialis conceptus formalis a specie impressa.
371. Idem etiam constat a posteriori, tum ex reali
separatione utriusque, tum etiam ex reali multiplicatione
et diversitate unius non multiplicato nec diversificato
alio.
Ex reali quidem separatione; quia dari potest species
impressa sine verbo mentis correspondent!, itemque ver
bum mentis sine specie impressa.
Primum constat ex eo, quod species impressae manent
in intellectu quasi in habitu vel in memoria, etiamsi ho
mo non intelligat actu; dum e contra, verbum mentis ita
consequitur actum intelligendi ut terminus intrinsecus,
ut ab eo separari nequeat, ideoque non manet in intellectu
cessante actu intelligendi. Unde S. Thomas haec duo si
mul docuit: primum, «quod esse intentionis intellectae
in ipso intelligi consistit»4, «cum intentionis intellectae
esse sit ipsum intelligi»5: «unde simul dum concipitur,
1 Vazquez, In I, 12, 2, disp. 39, cap. 2, n. 13, p. 313b. Compluti 1598.
2 Urraburu, Institutiones philosophicae, t. V, n. 68, p. 265. Vallisoleti 1896.
3 Gabriel Marietta, In I, 12, 2, controv. 2, memb. 8, n. 138, p. 133.
Neapoli 1667.
4 S. Thomas, IV Contra Gent., cap. 11, § Dico autem intentionem
intellectam.
5 Ibid., § cum autem intellectus divinus.
C. II, a. 2, B, § I: Conceptus differt a
specie impressa
603
est; et simul dum parturitur, distinctum est»
«verbum
enim nostrum semper est in continuo fieri, quia perfec
tum esse suum est in fieri; sed hoc non est imperfectum
quasi totum simul non exsistens sicut est de aliis quae
sunt in fieri quae etiam simul sunt imperfecta, immo ver
bum in principio sui est perfectum, quia conceptio per
fecte formata est: nihilominus esse eius perfectum serva
tur eodem modo quo gignebatur; non enim transit for
matio verbi ipso formato, sed cum actu intelligitur, con
tinue formatur verbum, quia semper est ut in fieri et ut
in egrediendo ab aliquo, scilicet a dicente»2; et hoc ideo,
quia «conceptio et partus intelligibilis verbi non est cum
motu nec cum sucessione» 3: unde «simul tempore ipse
[intellectus] format [obiectum intellectum] et [tale
obiectum] formatum est et simul intelligit, quia ista non
sunt motus de potentia ad actum..., sed processus per
fectus de actu in actum, ubi non requiritur aliqua species
motus»4; secundum, «quod species intelligibiles [impres
sae] quandoque sunt in habitu in intellectu possibili,
quamvis actu non operetur»s: «intellectus enim possibi
lis est in actu perfecto secundum species intelligibiles
cum considerat actu; cum vero non considerat actu, non
est in actu perfecto secundum illas species, sed se habet
medio modo inter potentiam et actum» 6.
Quare profunde concludit: «quod enim intelligitur,
potest esse in intellectu et manere in intellectu non intel
lectum in actu; quod autem dicitur, potest esse dictum,
sed non potest manere dictum nisi cum actu dicitur. Unde
in intellectu potest manere species obiecti in habitu: illud
enim dico quod formatum est, sed manet id quo forma-
Ibid., § Considerandum est etiam.
2 De natura verbi intellectus, ed. cit., t. I, p. 495.
IV Contra Gent., cap. 11, § Considerandum est etiam.
De natura verbi intellectus, p. 493.
Quodlib. Ill, 21c. Cf. Quodlib. XII, 12; De Verit., 10, 2; 19, 1;
1,79, 6; 89, 5-6; I-II, 67, 2, et saepe alibi.
ί II Contra Gent., cap. 74, ad obiecta Avicennae, circa finem ca
pituli.
J
Γ':
604
PI, Sec. I. De natura
C. II, a. 2, B, § I: Conceptus
analogiae
372. Alterum etiam constat exinde, quod angelus co
gnoscit seipsum per seipsum sine media specie intelligibiii
impressa2, et tamen hac cognitione producit verbum men
tis quod est accidens eius; «quia, licet intentio intellecta
est eorum substantia, quia non est idem in eis intelligere
et esse»3, sicut neque in ulla re creata, «cum tamen inten
tionis intellectae esse sit ipsum intelligere»4.
Quod etiam valet de anima separata5; et tamen, «etiam
quando mens intelligit seipsam, eius conceptio non est
ipsa mens, sed aliquid expressum a notitia mentis»6.
374. Tertio, evidens est conceptum formalem realiter
et essentialiter differre ah habitu intellectuali. Quod os
tenditur tum a priori tum a posteriori.
373. Ex reali quoque multiplicatione et diversitate
unius non multiplicato nec diversificato alio.
1 De natura verbi intellectus, p. 494.
2 I. 56, 1.
3 IV Contra Gent., cap. 11, § Est igitur supremus et perfectus
gradus vitae.
4 Ibid., § Cum autem intellectus divinus
5 I, 89, 2c.
6 De Verit., 4, 2c.
605
mere naturale intellectus possibilis. Qua de causa, com
muniter theologi docent cum S. Thoma dari posse veram
infusionem luminis prophetici vel fidei quin eo ipso neces
sario infundantur novae species impressae h
tum est sine lumine in quo actu aliquid intelligitur. Inde
est quod verbum non est sine intelligere in actu, licet ip
sum intellectum in habitu manere possit» l.
Manentibus enim iisdem speciebus impressis, variari
possunt conceptus formales in plures vel pauciores; sicut
manente una eademque specie intelligibiii impressa ani
mae humanae, formari potest conceptus triplex de ipsa
secundum triplicem mentis operationem; et positis dua
bus speciebus impressis subiecti et praedicati, proferi
mus unum verbum per modum enuntiationis.
Similiter, datis iisdem speciebus intelligibilibus natu
raliter acquisitis, potest quis, per lumen supernatural
divinitus receptum, eas supernaturaliter ordinare et com
ponere ut subserviant cognitioni supernatural! fidei vel
prophetiae: et sic aliud iudicium aliamque enuntinationem profert fidelis vel propheta essentialiter distincta a
iudicio et enuntiatione quae formabat secundum lumen
differt ab habitu
l
>
375. A priori quidem, ex ipsa natura verbi mentis et
habitus intellectualis. Ut enim patet ex dictis, verbum
mentis essentialiter se habet ex parte obiecti, cum sit
imago actualis et expressa eius, qua fit cognoscibiliter
praesens intellectui ut actu intellectum, et ideo est pri
mum quod intelligitur ut intra intellectum. Ex adverso,
habitus intellectualis essentialiter se habet ex parte poten
tiae intellectivae ut comprincipium operationis intellec
tualis; et consequenter non est id quod primo intelligitur
cognitione directa, sed solum est quo intellectus intelligit.
«Habitus enim, ait S. Thomas, non est dispositio obiecti
ad potentiam, sed magis dispositio potentiae ad obiec
tum» 2. Et iterum: «habitus non est de ordine obiectorum
in quantum est habitus, nec propter habitum aliqua
cognoscuntur sicut propter obiectum cognitum; sed
sicut propter dispositionem vel formam qua cognoscens
cognoscit»3.
Quapropter, cum prius docuisset legem essentialiter
esse verbum mentis rationis practicae imperantis quasi
aliquid per actum eius constitutum4, postea concludit le
gem non esse habitum proprie et essentialiter dictum, hoc
argumento: «lex... est aliquid per rationem constitutum,
sicut etiam propositio est quoddam opus rationis. Non
est autem idem quod quis agit et quo quis agit; aliquis
enim per habitum grammaticae agit orationem congruam.
Cf. De Verit., 18, 7; II-II, 173, 2.
I-II, 50, 4 ad 1.
I, 87, 2 ad 3.
■
606
P. I, Sec. I. De natura
·
analogiae
Cum igitur habitus sit quo quis agit, non potest esse quod
lex aliqua sit habitus proprie et essentialiter», ex quo lex
est id quod per rationem constituitur» l.
Et ad rem nostram veniens, expresse ait: «verbum vo
cale ad hoc a nobis exprimitur, ut interius verbum mani
festetur; unde oportet quod verbum interius sit illud
quod significatur per verbum exterius. Verbum autem
quod exterius profertur significat id quod intellectum est,
non ipsum intelligere, neque hoc intellectum quod est ha
bitus vel potentia, nisi quatenus et haec intellecta sunt:
unde verbum interius est ipsum interius intellectum»
cognitione directa2. Habitus vero non cognoscitur ut quod
cognitione directa, sed solum cognitione reflexa. «Cuius
ratio est, quia cuiuslibet potentiae animae virtus est de
terminata ad obiectum suum: unde et eius actio primo
et principaliter in obiectum tendit; in ea vero quibus in
obiectum tendit, non potest nisi per quandam reditio
nem: sicut videmus quod visus primo dirigitur in colo
rem, sed in actum visionis suae non dirigitur nisi per
quandam reditionem, dum videndo colorem videt se vi
dere. Sed ista reditio est incomplete quidem in sensu,
complete autem in intellectu, qui reditione completa redit
ad cognoscendum essentiam suam.
Intellectus autem noster in statu viae hoc modo com
paratur ad phantasmata sicut visus ad colores, ut dicitur
in III de Anima: non quidem ut cognoscat ipsa phantas
mata ut visus cognoscit colores, sed ut cognoscat ea quo
rum sunt phantasmata. Unde actio intellectus nostri pri
mo tendit in ea quae per phantasmata apprehenduntur,
et deinde redit ad actum suum cognoscendum, et ulterius
in species [impressas] et habitus et potentias et essen
tiam ipsius mentis: non enim comparantur ad intellectum
ut obiecta prima [quae directe cognoscuntur], sed ut ea
quibus in obiectum [primum] feratur»3.
I-II, 94, Ic. Cf. Coxradum Koellin, in h. I., ed. cit., p 747b
De Verit. 4, Ic.
De Verit., 10, 9c.
C. II, a. 2, B, § I: Conceptus differt ab habitu
607
Sic ergo «habitus non est causa cognoscendi alia sicut
quo cognito alia cognoscantur»; quia «habitus, in quan
tum huiusmodi, non est causa cognitionis ut quod est
cognitum, sed ut quo aliquid est cognitum»
Unde et concludit: «cum ergo dicitur quod verbum est
notitia, non accipitur notitia pro actu cognoscentis vel
pro aliquo eius habitu, sed pro eo quod intellectus conci
pit cognoscendo»12.
376. A posteriori etiam, ex reali separatione verbi
mentis et habitus intellectualis. Datur enim quandoque
habitus intellectualis sine verbo mentis; e vicissim, ver
bum mentis sine habitu intellectuali.
Primum patet: tum in ordine naturali ex eo quod ver
bum mentis non exsistit actu cessante actuali intellectio
ne qua producitur et formatur3, dum e contra habitus
intellectualis manet actu in intellectu post cessationem
actus intelligendi; quia «nihil prohibet aliquid sciri in
habitu, quod tamen actu non consideratur... puta cum
homo sciens geometriam non intendit ad considerandum
geometriae conclusiones»4: «uti enim habitu non est
necessarium sed subiacet voluntati habentis; unde et
habitus definitur esse quo quis utitur cum voluerit»5;
«unde simul habitu in homine exsistente, potest non uti
habitu aut agere contrarium actum» 6: quod et universa
liter uno verbo dixerat alio in loco: «continuatio habitus
in subiecto non requirit continuationem actus»7; tum
etiam in ordine supernatural!, ut videre est in parvulis
1 Ibid., ad 3.
2 I, 34, 1 ad 2.
5 «Verbum cordis nihil est aliud quam id quod actu consideratur
per intellectum» (De Verit., 4, Ic), «Cum verbum interius sit id quod
intellectum est, nec hoc sit in nobis nisi secundum quod actu intelligimus, verbum interius semper requirit intellectum in actu suo qui est
intelligere» (ibid., ad 1).
I II, 77, 2c.
I-II, 78, Ic.
6 I-II, 71, 4c.
7 IMI, 24, 12c.
I
:
608
P. I, Sec. I. De natura analogiae
C. II, a. 2, B, § I: Conceptus
vel perpetuo amentibus rite baptizatis qui certo possident
habitum fidei, quin tamen ullum fidei actum exerceant,
neque ideo forment enuntiabilia sive verba interia eius;
et in adultis fidelibus, cum cessant ab actu credendi.
377. Patet et secundum tam in angelis quam in homi
nibus. In angelis sane respectu cognitionis propriae natu
rae, quam cognoscunt, sine media specie impressa et abs
que ullo habitu, iuxta illud S. Doctoris: «quantum ad
hoc quod convenit angelis per suam essentiam [scilicet
cognoscere seipsos], non indigent habitu» l; et tamen pro
ferunt de necessitate verbum mentis, ut ex dictis patet2.
In hominibus quoque, ut videre est in cognitione qua
anima separata seipsam per seipsam cognoscit absque
ulla media specie impressa et absque ullo habitu, cum
tamen necessario verbum mentis producat3; et in co
gnitione intellectus practici in statu unionis animae ad
corpus antequam acquirat habitus prudentiae vel artis:
non enim isti habitus acquiruntur primo actu, sed pluri
bus repetitis4, et tamen de necessitate datur verbum men
tis veluti terminus intellectus uniuscuiusque actus, «sicut
in nobis totaliter unum verbum ex aliis oritur, ut con
clusio ex principiis»5.
Quod si habitus intellectuales speculativi, ut intellec
tus, scientia et sapientia, primo actu acquiruntur quoad
eorum essentiam vel substantiam6, non tamen identificantur cum verbo mentis per illum actum producto, sed
necessario praecedit ipsum habitum, ad quem causandum
concurrit una cum ipso actu intelligendi. Nec enim actus
cognoscendi causât habitum intellectivum nisi ut forma
tus et consummatus suo verbo. Ceterum, semel habitu
producto, hic est causa, una cum intellectu possibili, ac-
2
3
Supra, η. 372.
Ibid.
Λ-
609
tuum subsequentium ideoque verborum eis correspondentium. Qua de causa, tam actus quam verba mentis
per eos producta nomen habitus a quo procedunt sus
cipere solent, ut egregie explicat S. Thomas hisce verbis:
«sapientia in homine dicitur habitus quidam quo mens
nostra perficitur in cognitione altissimorum, et huiusmo
di sunt divina. Cum vero secundum sapientiae habitum
in intellectu nostro aliqua formatur conceptio de divinis,
ipsa conceptio intellectus, quae est interius verbum, sa
pientiae nomen accipere solet, secundum illum modum
loquendi quo actus et effectus nominibus habituum a qui
bus procedunt, nominantur: quod enim iuste fit, inter
dum iustitia dicitur; et quod fit fortiter, fortitudo; et
generaliter quod virtuose fit, virtus dicitur. Et per hunc
modum quod sapienter excogitatur, dicitur sapientia ali
cuius»: eo vel magis quod «ipsum sapientiae verbum est
quaedam manifestatio sapientiae intelligentis». Unde et
«ipsum Dei Verbum, tanquam sapienter divina mente
conceptum, proprie concepta seu genita sapientia nomi
natur» ’.
/
378. Et inde sumitur nova confirmatio huius argu
menti. Respectu enim eorum quae cognoscibilia sunt eo
dem motivo formali quo, idem est habitus cognoscitivus
specie et numero apud unumquemque; sicut unus est
habitus Metaphysicae specie et numero in unoquoque
metaphysico respectu omnium quae cadunt sub ratione
formali considerationis metahpysicae: et tamen concep
tus mentales eius sunt plures specie et numero. Alius
enim est conceptus formalis substantiae, alius accidentis;
alius causae, alius effectus; alius possibilis, alius impos
sibilis; alius necessarii, alius contingentis; alius princi
piorum, alius conclusionum; alius creaturae, alius Crea
toris. Evidenter ergo differunt re et essentia verbum men
tis et habitus intellectualis.
1 IV Contra Gent., cap. 12.
’.τι
differt λβ habitu
t
610
P. I, Sec. I. De natura analogiae
379. Pariter verbum mentis essentialiter differt, quar
to, ab actu intelligendi, quidquid in contrarium opinentur
Scotus eiusque schola ’, quibus adstipulantur Durandus2,
Paludanus3, plures nominales4 et maior pars philosopho
rum et theologorum Societatis Jesu5. Ipse S. Thomas, qui
mere opinative defenderat in Sententiis realem differen
tiam utriusque6, postmodum eam incunctanter docuit in
ceteris operibus posterioribus.
Ac revera huiusmodi realis et essentialis distinctio
constat tum directe seu ostensive tum indirecte seu ad
absurdum.
380. Directe quidem constat in primis argumento a
priori ex ipsa natura intellectionis et verbi mentis.
Differunt realiter, quia causa efficiens et eius effectus
realiter differunt. lam vero actus intelligendi est causa
efficiens verbi mentis, quia est «terminus actus intelligendi», cum sit «forma excogitata per actum intelligendi et
quasi per actum effecta...·, unde ipsa quidditas formata
in intellectu, vel etiam compositio et divisio, est quoddam
operatum ipsius» 7; «ipsa enim conceptio est effectus acScotus, I Sent., d. 3, q. 6-7; d. 27, q. 1.
Durandus, I Sent., d. 27, q. 2.
3 Paludanus, I Sent., d. 27.
Apud Capreolum, I Sent., d. 27, q. 1, a. 2.
5 Quorum nomina videri possunt apud Urraburu, Inst. Philosophicae, . I, p. 287.
6 Ita enim scribit: «conceptio autem intellectus est vel operatio
ipsa quae est intelligere, vel species intellecta. Unde oportet quod
verbum vel dicatur ipsa operatio intelligendi, vel ipsa species quae
est similitudo rei intellectae: et sine utroque istorum non potest quis
intelligere; utrumque enim istorum est id quo quis intelligit formaliter:
et ideo impossibile est quod, accipiendo hoc modo verbum, aliquis
intelligat nisi verbo intellectus sui, quod sit vel operatio eius, vel
ratio operationis ad eam sicut medium cognoscendi se habens, quae
est species rei intellectae»» (S. Thomas, I Sent., d. 27, 2, 2, qla. Ic).
Potius tamen inclinat in realem distinctionem, ut patet ex his quae
post pauca subiungit: «quia in nobis, ut dictum est, nihil est aliud
verbum nisi species intellecta, vel forte ipsa operatio intelligentis»
(Ibid.). Lnde et semper describit verbum in hoc ipso opere veluti spe
ciem intelligibilem formatam in intellectu, ut patet ex supra dictis,
nn. 296 , 300, 351.
7 De Verit., 3, 2c.
C. Π, a. 2, B, § I: Conceptus differt ab intellectione
611
Ilis intelligendi» *, «et sic ipsum idem verbum est effectus
actus intellectus, qui est formativus obiecti et ipsius di
cere»2, utpote «constitutum per operationem ipsius» et
«per operationem intellectus formatum»3. «Est autem de
ratione interioris verbi, quod est intentio intellecta, quod
procedat ab intelligente secundum suum intelligere, cum
sit quasi terminus intellectualis operationis: intellectus
enim intelligendo concipit et format intentionem sive ra
tionem intellectam, quae est interius verbum»4: «intel
lectum autem sive res intellecta se habet ut constitutum
vel formatum per operationem intellectus, sive hoc sit
quidditas simplex, sive sit compositio et divisio proposi
tionis»5. «Illud ergo proprie dicitur verbum interius quod
intelligens intelligendo format; intellectus autem duo for
mat secundum duas eius operationes; nam secundum
operationem suam quae dicitur indivisibilium intelligentia format definitionem; secundum verbo operationem
suam qua componit et dividit format enuntiationem vel
aliquid huiusmodi: et ideo illud sic formatum et expres
sum per operationem intellectus, vel definientis vel enun
tiantis, exteriori voce significatur»6. «Cum ergo dicitur
quod verbum est notitia, non accipitur notitia pro actu
intellectus cognoscentis vel pro aliquo eius habitu, sed
pro eo quod intellectus concipit cognoscendo» 7.
Itaque «differt [verbum mentis] ab actione intellec
tus, quia praedicta conceptio consideratur ut terminus
actionis et quasi quoddam per ipsam constitutum» 8.
Et inde est quod verbum oris «significat id quod intel
lectum est, non ipsum intelligere, neque hoc intellectum
quod est habitus vel potentia, nisi quatenus et haec intel-
1
6
De Verit., 4, 2c.
De natura verbi intellectus, ed. cit., t. I, p. 494.
Quodlib. V, 9c.
.
IV Contra Gent., cap. 11, § Et quamvis haec in Deo unum sint.
De Spiritualibus creaturis, 9 ad 6.
In Evangelium secundum Joannem, cap. 1, lect. 1, p. lUa.
I, 34, 1 ad 2.
De Pot., 8, Ic.
612
P. I, Sec. I. De natura analogiae
lecta sunt [intellectione reflexa]; unde verbum interius
est ipsum interius intellectum» ‘. «Hoc autem sic ab in
tellectu conceptum dicitur verbum interius, hoc enim est
quod significatur per vocem: non enim vox exterior sig
nificat ipsum intellectum [ = potentiam intellectivam] aut
formam ipsius intelligibilem [= speciem impressam] aut
ipsum intelligere, sed conceptum intellectus, quo median
te significat rem, ut cum dico: homo, vel: homo est ani
mal»12. Nam «in intellectu nostro sunt tria, scilicet ipsa
potentia intellectus, species [impressa] rei intellectae
quae est forma eius se habens ad ipsum intellectum sicut
species coloris ad pupillam, et tertio ipsa operatio intel
lectus quae est intelligere. Nullum autem istorum signifi
catur verbo exteriori voce prolato: nam hoc nomen lapis
non significat substantiam intellectus, quia hoc non in
tendit dicere nominans; nec significat speciem, quae est
qua intellectus intelligit, cum etiam hoc non sit intentio
nominantis; non significat etiam ipsum intelligere, cum
intelligere non sit actio exterius progrediens ab intelli
gente, sed in ipso manens. Illud ergo proprie dicitur ver
bum interius quod intelligens intelligendo format»3 de
re intellecta: «quam quidem conceptionem vox significat,
et dicitur verbum cordis significatum verbo vocis»4;
«nam et in nobis expressio interioris verbi per vocem di
citur verbum, quasi sit verbum verbi, quia est interioris
verbi ostensivum»5.
381. Differunt etiam essentialiter. Ad cuius eviden
tiam considerandum est quod «conceptio intellectus est
media inter intellectum et rem intellectam, quia ea me
diante operatio intellectus pertingit ad rem»6: insuper
«cognitio media est inter cognoscentem et obiectum»7.
1
2
3
4
5
6
7
De Verit., 4, Ic.
De Pot., 9, 5c.
In Evang. secundum Joannem, cap. 1, lect. 1 pp 9-10
I, 27. Ic.
IV Contra Gent., cap. 13, § Sed quia Apostolus.
De Verit., 4, 2 ad 3.
De Verit., 2, 5 obi. 15.
C. II, a. 2, B, § I: Conceptus differt ab intellectione
613
Consequenter tam actus intelligendi quam verbum men
tis media essentialiter consistunt inter intellectum a quo
procedunt et rem intellectam ad quam ordinantur; et
ideo eorum essentialis differentia, quae secundum pro
priam essentiam sumenda est, ex duplici capite accipi po
test: primo, secundum diversum modum procedendi ab
intellectu; dein, secundum diversum modum respiciendi
rem intellectam.
Ac revera ex utraque parte apparet eorum differentia
essentialis. Secundum comparationem quidem ad intel
lectum a quo procedunt. Nam «dupliciter potest aliquid
procedere ab altero: uno modo, sicut actio ab agente vel
operatio ab operante; alio modo, sicut operatum ab ope
rante» ’. Atqui intellectio procedit ab intellectu sicut ope
ratio ab operante; quia eo modo procedit aliquid ab alte
ro quo est, nam modus essendi respondet modo fiendi
sive procedendi: intellectio autem est essentialiter ope
ratio intellectus; e contra, verbum mentis procedit ab
intellectu «per modum rei operatae» 2, nam «verbum cor
dis importat quoddam procedens a mente sive ab intellec
tu; procedit autem... ab intellectu in quantum est con
stitutum per operationem ipsius» 3; «unde ipsa quidditas
formata in intellectu, vel etiam compositio et divisio, est
quoddam operatum ipsius, per quod tamen intellectus
venit in cognitionem rei exterioris» 4. Quod si aliquando
Damascenus «dicit verbum interius esse motum mentis»,
ita interpretari debet ut «accipiatur motus pro eo ad quod
motus terminatur, idest operatio pro operato, sicut intel
ligere pro inellecto» 5. Quare S. Doctor profunde scribit:
«sicut in actibus exterioribus est considerare operatio
nem et operatum, puta aedificationem et aedificatum; ita
in operibus rationis est considerare ipsum actum rationis
2
De Verit., 4, 2 ad 7.
Ibid.
Quodlib. V, 9c.
De Verit., 3, 2c.
De Verit., 4, 1 ad 1.
SI
614
P. I, Sec. I. De natura analogiae
qui est intelligere et ratiocinari; et aliquid per huiusmodi
actum constitutum: quod quidem in speculativa ratione
primo quidem est definitio, secundo enuntiatio, tertio
syllogismus vel argumentatio» ’, quae sunt verba mentis
respondentia triplici mentis operationi. Et «sicut natura
producit aliquid in similitudinem sui, ita et intellectus
tam intra quam extra: intra quidem, sicut verbum est
similitudo rei intellectae et intellectus intelligentis seipsum; extra autem, sicut forma intellecta inducitur in
artificiatum»2.
In quo apparet differentia inter sensus exteriores et
imaginationem ac intellectum possibilem: a sensu enim
exteriori non procedit aliquid per modum operati, sed
per modum operationis tantum, nempe sensatio, quia
haec perficitur sine specie expressa; ex adverso, ab ima
ginatione et intellectu possibili procedit aliquid per mo
dum operationis et per modum operati, quia eorum co
gnitio non perficitur sine specie expressa imaginabili vel
intelligibili. «Est enim, ait ad rem S. Thomas, aliqua cognoscitiva potentia quae cognoscit tantum recipiendo, non
autem ex receptis aliquid formando: sicut sensus [exte
rior] simpliciter cognoscit illud cuius speciem recipit, et
nihil aliud. Aliqua vero potentia est quae non solum
cognoscit secundum quod recipit, sed etiam ex his quae
recipit potest aliquam aliam speciem formare; sicut pa
tet in imaginatione, quae ex forma auri recepta et forma
montis format quoddam phantasma aurei montis: et si
militer est in intellectu, quia ex forma generis et diffe
rentiae comprehensa format quidditatem speciei»3.
382. Secundum comparationem quoque ad rem intel
lectam. Etenim verbum mentis essentialiter se habet ex
parte obiecti, cum essentialiter sit signum formale ex
pressum seu in quo rei intellectae, et ideo est id quo forI-II, 90, 1 ad 2.
De Pot., 10. 2 ad 11.
De Verit., 8. 5c. Cf. I, 85, 2 ad 3; Quodtib. V, 9, ad 2.
C. II, a. 2, B, § I: Conceptus differt ab intellectione
615
maliter res est actu secundo intellecta et exsistens ut
obiectum intellectum intra intellectum, siquidem «per
conceptionem verbi res dicta vel intellecta est in intelli
gente»1: e contra, actus intellectus essentialiter se habet
exparte subiecti, cuius est operatio vitalis et maxime im
manens, ac proinde non est signum formale rei intel
lectae neque id quo formaliter redditur obiective prae
sens intellectui in actu secundo, sed essentialiter est id
quo intellectus redditur actu secundo intelligens. Tantum
ergo differunt sicut intellectus et intellectum sive sicut
subiectum et obiecum, quia eadem proportione se habet
actus intelligendi ad intellectum intelligentem quo se ha
bet verbum mentis ad obiectum intellectum. Unde Joan
nes a S. Thoma merito scribit: «similitudo proprie est res,
non actio; significatur enim actio ut via vel ut actus se
cundus quo agens denominatur agere, similitudo autem
alterius rei significatur ut res, vel repraesentative vel entitative, alteri similis»2.
Itaque actus intelligendi est essentialier formatio
obiecti intra intellectum et apprehensio vel contemplatio
eius iam formati3, hoc est, ipsa actualis perceptio sive
attingentia obiecti ut intra intelligentem eoque mediante
obiecti extramentalis: verbum autem mentis est essen
tialiter ipsum obiectum formatum intra intellectum, et,
ut tale, apprehensum vel attactum ut primum intellectum
in quo intelligit ipsam rem extramentalem, cuius est sig
num formale expressum. Sic ergo «intellectio formaliter
non repraesentat, sed apprehendit et percipit rem reprae
sentatam...; verbum autem est qualitas repraesentans
in qua intellectus contemplatur rem intellectam» et re
praesentatam 4.
1 I, 27, 3c in fine.
2 Joannes a S. Thoma, Jn I, 27, disp. 12, a. 5, n. 6, p. 48a. Colo
niae 1711.
3 Cf. S. Thomas, De Spiritualibus creaturis, 9 ad 6; IV Contra Gent.,
cap. 11: «significat enim ipsum intelligere apprehensionem eius quod
intelligitur per intellectum».
.
« Joannes a S. Thoma, Op. et loc. cit., n. 16, p. 52a. Videsis etiam
Mich. Zanardi, O.P., in IX Metaph., q. 19, lect. 20, ed. cit., p. 459;
616
P. I, Sec. I. De natura analogiae
383. Idem constat a posteriori ex reali separatione
verbi mentis et actus intellectus tam in via quam in ter
mino.
In via quidem, quia dubitatio et inquisitio sunt veri
actus intellectus, et tamen in eis non datur verbum. Qua
de re scribit S. Thomas: «verbum nostrum prius est for
mabile quam formatum; nam, cum volo concipere ra
tionem lapidis, oportet quod ad ipsam ratiocinando per
veniam, et sic est in omnibus aliis quae a nobis intelliguntur, nisi forte in primis principiis, quae, cum sint
simpliciter nota, absque discursu rationis statim sciun
tur. Quamdiu ergo sic ratiocinando intellectus iactatur
hac atque illae, necdum formatio perfecta est, nisi quando
ipsam rationem rei perfecte conceperit: et tunc primo
habet rationem rei perfectae, et tunc primo habet ratio
nem verbi. Et inde est quod in anima nostra est cogitatio,
per quam significatur ipse discursus inquisitionis; et ver
bum, quod est iam formatum secundum perfectam ratio
nem veritatis» Quando ergo dubitatio et inquisitio non
perveniunt ad visionem veritatis per modum affirmatio
nis vel negationis, non formant enuntiationes quae sunt
verbum mentis eis correspondens. Quin etiam experimur
nos saepe multiplicare actus intellectus inquirentis ut tan
dem perveniamus ad efformandum unum verbum mentis,
verbi gratia quid est anima vel quid est Deus.
384. /n termino etiam, quia visio facialis divinae es
sentiae est verus et summus actus intellectus, nec tamen t
ibi formatur verbum in quo Deus videatur; quia tale ver
bum esset creatum utpote productum per actum visionis
et se haberet ad divinam essentiam ut signum formale
in quo ideoque in ratione obiecti visi, cum tamen talis
visio sit «nulla mediante creatura in ratione obiecti visi
Dionysius Leone de Lycio, O.P., in I, 12, 2, disp. 34, cap. 2, n. 7 et
Sqq ; Gujua. Marleoa. O.P., in I, 12. 2. controv. 2. memb. 5, n. 93.
S. Thomas, In Evangelium secundum Joannem, cap. 1. lect. 1. ed.
cit., p. lUo.
r
C. II, a. 2, B, § I: Conceptus
differt ab intellectione
617
se habente, sed divina essentia immediate se nude et
aperte se ostendente» Quare S. Thomas excludit a vlsione beatifica omne medium creatum obiectivum, scri
bens: «dicere Deum per similitudinem [creatam] videri,
est dicere divinam essentiam non videri» prout est in se12.
Immo, si tale verbum daretur, non posset esse unum,
sed necessario deberet esse multiplex, iuxta illud S. Doctoris: «si intellectus videns Deum per essentiam impo
neret nomen rei quam videret et nominaret mediante con
ceptione quam de ea habet, oporteret adhuc quod impo
neret plura nomina, quia impossibile est quod conceptio
intellectus creati repraesentet totam perfectionem divi
nae essentiae»3; quod absurdum est, nam visio beatifica
est essentialiter operatio una et unica 4. Unde et expresse
negat in illa visione formali enuntiationem de Deo viso 5.
Huc accedit quod in divinis solus Pater generat Ver
bum, non autem Filius neque Spiritus Sanctus, licet sint
actu intelligentes. Quare S. Thomas: «sicut generare soli
Patri convenit in divinis, ita et concipere [et dicere Ver
bum]; unde solus Pater suam similitudinem concipit
in intellectu, quamvis Filius et Spiritus Sanctus intelligant»6: «et sic sola persona quae profert Verbum est
dicens in divinis, cum tamen singula personarum sit intelligens et intellecta»7. Et hoc ideo quia «oportet quod
121
1 Benedictus
XII, Const. Dogmatica Benedictus Deus, Denz. n. 530.
2 S. Thomas, I, 12, 2c.
2 I Sent., d. 2, 1, 3c. Hic articulus, qui est quaestio quaedam S.
Thomae disputata Romae circa 1265-1267 occassione quarundam diffi
cultatum motarum in doctrinam Petri de Tarantasia, superaddita fuit
postea hoc in loco Sententiarum, probabiliter ante mortem ipsius S.
Thomae. Qua de re videri potest A. Dondaine, O.P., Saint Thomas et la
dispute des attributs divins, apud «Archivum fratrum Praedicatorum»
8 (1938), pp. 253-262, et H. D. Simonin, O.P., Les écrits de Pierre de
Tarantaise, apud Beatus Innocentius PP. V {Petrus de Tarantasia, O.P.),
Studia et documenta, p. 300. Romae 1943.
« HI, 3, 2 ad 4.
J II-II, 1, 2 ad 3.
4 De Pot., 2, 4 ad 9.
7 I, 34, 1 ad 3.
610
P. J. Sec. I. De natura analogiae
nomen Verbi secundum quod proprie in divinis accipitur,
non sumatur essentialiter sed personaliter tantum»'.
385. Postremo, idem patet indirecte seu ad absurdum,
eo quod secus omnis actus intellectus esset essentialiter
reflexus. Ut enim constat ex supra dictis 12, verbum mentis
cognoscitur ut quod cognitione directa; nam «sicut in
prima operatione intellectus primum intellectum est ver
bum quod est in intellectu, quod est significabile per vo
cem incomplexam; ita in secunda operatione intellectus
primum intellectum est verbum complexum, idest signinificabile per vocem complexam, licet in tali obiecto in
tellectus non sistat, sed per illud tendat in rem extra»3*:
ex adverso, actus intellectus non est cognoscibilis neque
de facto cognoscitur ut quod cognitione directa, sed so
lum cognitione reflexa, sicut et species impressa et habi
tus intellectuales, quae non sunt prima quae intelligun-
1 Ibid., corpo. in fine. Qua in re S. Doctor omnino retractat quae
tradiderat in I Sent., d. 27, 2, 2, qla. 1, ut iam notaverunt Capreolus
(7 Sent., d. 27, q. 2, a. 2, ad ultimum arg. Aureoli contra primam conci.,
t. II, p. 256b) et Caietanus (In I, 34, I, n. 11). Cuius diversae positionis
causa videtur fuisse diversa notio verbi mentis hinc et inde; nam in
Sententiis nondum distinguebat verbum ab ipso intelligere, quod in
divinis dicitur essentialiter; dum in operibus posterioribus expresse
distinguit utrumque, attribuens verbum τφ dicere ut terminum ab eo
productum, et sic Verbum in divinis, sicut et dicere, solum dicitur
personaliter.
Ceterum, istius retractationis luculentum testimonium habetur apud
Roceril.m Marston, O.F.M., narrantem: «ego tamen praesens fui Parisius et corporeis auribus audivi, quando incoepit Cantor de Perona,
assistente Magistro Girardo de Abbatisvilla, praesentibus fratre Thoma
de Aquino et fratre Joanne de Pecham et aliis doctoribus sacrae theo
logiae usque ad triginta tres vel circiter, ubi haec opinio [quod scilicet
Verbum dicatur essentialiter in divinis] fuit excommunicato solemniter,
tanquam contraria Sanctorum assertionibus et doctrinae, et praecipue
Augustini et Anselmi» (Quaestiones disputatae de emanatione aeterna,
de statu naturae lapsae et de anima, q. 6, pp. 116-117. Quaracchi 1932).
Quae magistrorum congregatio locum habuit anno 1270 vel 1271,
quando S. Thomas secunda vice magistralem cathedram regebat (cf.
Op. cit., pp. XIII-XIV).
2 Supra, nn. 348-351.
3 Capreolus, in I Sent., d. 27, q. 2, a. 2, ad 4 arg. Aureoli contra
prunam conci., ed. cit., t. II, p. 254b.
8
C. II, a. 2, B. § I: Conceptus
)
differt ab intellectione
615
tur, sed quibus intelliguntur» Cuius ratio est, quia «in
omnibus potentiis quae possunt converti in actus suos,
prius oportet quod actus illius potentiae feratur in obiec
tum aliud et postmodum feratur in suum actum. Si enim
intellectus intelligit se intelligere, prius oportet poni quod
intelligat rem aliquam, et consequenter quod intelligat
se intelligere: nam ipsum intelligere quod intellectus in
telligit, alicuius obiecti est; unde oportet quod vel pro
cedatur in infinitum vel, si est devenire ad primum in
tellectum, hoc non erit ipsum intelligere, sed aliqua res
intelligibilis»12. «Patet ergo quod ipsum intelligere non
potest esse primum obiectum intellectus»3.
Hoc argumentum, quod classicum est inter thomistas4, fuit propositum ab ipso S. Thoma hisce verbis:
«verbum, quod est expressivum rei quae intelligitur, non
est reflexum; nec actio qua formatur verbum, quod est
expressivum quidditatis rei quae concipitur, est reflexa;
alioquin, omne intelligere esset reflexum, quia semper,
cum actu intelligitur aliquid, verbum formatur. Unde
manifestum est quod intellectus intra seipsum actionem
rectam exercere potest, et haec semper est actio sua pro
pria quae terminatur ad obiectum factum in se et a se» 5.
Quae omnia ita suadent doctrinam S. Thomae, ut me
rito subscribere possimus iudicio Lud. Billot, S. J., asse
rentis quod «prior quidem sententia [non distinguens
verbum mentis ab ipsa operatione intelligendi] apparet
1 S. Thomas, De Verit., 10, 9c; III de Anima, lect. 8, n. 718; II Contra
Gent., cap. 65, ad 2; 1, 85, 2c; Comp, theol., IP., cap. 85 ad 1.
2 III Contra Gent., cap. 26, § Hoc autem esse impossibile manifeste
ostenditur, arg. 3.
3 IV Sent., d. 49, 1, 1, qla. 2c. Cf. etiam Quodlib. VIII, 19c; I,
87,3c et ad 2; I-II, 1, 1 ad 2; 3, 4 ad 2.
4 Ut videre est, exempli gratia, apud Herveum, Quodlib. II, q. 8,
§ Tertium eorum dictum est falsum, ed. cit., sine numeratione fol.,
revera tamen p. 87a; apud Capreolum, I Sent., d. 27, q. 2, a. 1, conci,
prima, ed. cit., t. II, p. 241b; III Sent., d. 14, q. 1, a. 3, ad 4 arg. Joannis
de Ripa contra primam conci., t. V, p. 191a in fine-b initio, p. 192;
et apud Banez, in I, 27, 1, dub. 3, § altera sententia, confirmatur, ed. cit.,
col. 505b.
.
. ·*
Λος
5 S. Thomas, De natura verbi intellectus, ed. cit., p.
Iff*
Λ
620
. I, Sec. I. De
C. II, a. 2, B, §1: Conceptus
natura analogiae
1 Lud. Billot, De Deo uno et trino, in I, 27, t. II, p. 19. Prati 1895.
2 Ut enim recte scribit Gaetani, SJ., «verbum non esse speciem
intelligibilem impressam, non esse operationem intellectivam, non esse
ipsam rem inteliectam» adeo perspicuum est, ut nulla circa hoc adsit
controversia «inter veros thomistas» (De verbo mentis·, qua ratione
verbum mentis se habeat in modum obiecti cogniti, apud «Acta Pont.
Academiae Romanae S. Thomae Aquinatis et Religionis Catholicae»,
anno 1935, p. 71. Romae 1936.
3 Card. Satolli, In I, 27, 2, n. 3, p. 29. Romae 1884; 34, 1 ad 2, p. 231.
Card. Lorenzelli
, Philosophia theoretica, t. II, pp. 383-384. RoM3
mae 1896.
5 Card. Lepicier, In I, 12, 2, n. 9, p. 394. Parisiis 1901.
6 L. Janssens, In I, 27, 2, pp. 34-35. Friburgi Brisgoviae 1900.
7 Paquet, In I, 27, 2, p. 339. Romae 1905.
8 Geny, Critica de cognitionis humanae valore disquisitio, η. 40,
p. 32. Romae 1927.
9 Marcellus a Puero Jesu, Cursus philosophiae scholasticae, t. II,
n. 290, p. 426. Burgis 1922.
10 Penido, Le rôle de l'analogie en théologie dogmatique, p. 278. Pa
ris 1931.
11 Galtier, De SS. Trinitate in se et in nobis, n. 211, p. 152. Pari
siis 1933.
12 Maquart, Elementa philosophiae, t. II, p. 248, 389.
J. Gredt, Elementa philosophiae aristotelico-thomisticae, n. 476,
t. I, p. 376. Friburgi Brisgoviae, 1936.
14 Gaetani, Op. cit., p. 71.
15 Parente, De Deo trino, p. 102. Romae 1938.
621
387. Argumentum a priori sumitur ex propria natura
utriusque. Etenim:
falsa ex rationibus intrinsecis, sententia vero opposita,
quae est S. Thomae, videtur omnino vera» Nihil ergo
mirum si huiusmodi positio S. Thomae non solum te
neatur a thomistis communiter2, verum etiam in dies
crescat numerus eidem adhaerentium. Ita, ut nonnullos
referam, ipsi calculum adiiciunt ultimis temporibus Card.
Satolli3, Card. Lorenzelli4, Card. Lépicier, O.S.V.M.5,
Laur. Janssens, O.S.B.6, Paquet7, Gény, S.J.8, Marcellus
a Puero Jesu, O.C.D.9, Penido 10, Galtier, S.J.n, Maquart12,
Jos. Gredt, O.S.B. u, Gaetani, S.J.14, et Petrus Parente15.
386. Quinto tandem verbum mentis realiter et essen
tialiter differt a ipsa re intellecta, si loquamur de utrisque in esse entis, nam in esse representative) sive cognos
cit ivo idem formaliter sunt.
Et quidem quod realiter differant in esse entis con
stat tum a priori turn a posteriori.
differt a re intellecta
Primo, verbum mentis habet esse accidentale, cum
sit in intellectu possibili sicut in subiecto ’; res autem
intellecta habet primo et per se esse substantiale, siqui
dem «intellectus secundum suum nomen importa cogni
tionem pertingentem ad intima rei. Unde cum sensus
et imaginatio circa accidentia occupentur quae quasi
circumstant essentiam rei, intellectus ad essentiam ipsam
pertingit: unde secundum Philosophum in III de Anima,
cap. 6, obiectum intellectus est quid» 2.
I
I
Secundo, hoc esse accidentale verbi mentis est reduc
tive in prima specie qualitatis; res vero intellecta, etiam
si habeat esse accidentale ut cum intelligimus accidentia,
est plerumque alterius generis vel speciei, nam prima spe
cies qualitatis est minimum quid respectu novem gene
rum accidentium et quatuor specierum qualitatis. Unde
et cum intellectus seipsum intelligit, aliud est esse con
ceptus formalis, quod pertinet ad primam speciem qua
litatis; et aliud esse ipsius intellectus, quod pertinet ad
secundam speciem qualitatis, nempe ad potentiam natu
ralem.
Tertio, hoc idem esse accidentale verbi mentis est es
sentialiter: a) intra ipsum intellectum; b) immateriale;
c) intellectum in actu; d) productum vel operatum ab
intellectu per actum intelligendi; e) terminus priimus
cognitionis directae; f) signum formale rei intellectae.
Ex adverso, res intellecta: a) est extra ipsum intellectum,
nisi quando intellectus reflexe intelligit seipsum; b) est
plerumque materialis, quia proprium obiectum intellec
tus nostri sunt res sensibiles; c) est pariter intelligibilis
in potentia tantum, quia res sensibiles sive materiales
1 Vide supra, n. 344.
.
2 S. Thomas, III Sent., d. 35, 2, 2, qla. Ic, n. 136. Cf. etiam De Verit
1, 12c; II-II, 8, Ic.
622
P. I, Sec. I. De
C. II, a. 2, B, §1: Conceptus
natura analogiae
non sunt intelligibiles in actu; d) non est quid productum
vel operatum per actum intelligendi, quia intellectio non
est operatio transiens quae effectio dicitur, sed essen
tialiter immanens; e) est terminus ultimus cognitionis
directae; f) non est signum, sed signatum tantum.
388. Quapropter S. Thomas haec omnia docet: a) conceptio
intellectus «differt a re intellecta, quia res intellecta est interdum
extra intellectum, conceptio autem intellectus non est nisi in
intellectu» >; «cum enim alicuius rei extra animam per se sub
sistentis noster intellectus concipit quidditatem, fit quaedam
communicatio rei quae per se exsistit, prout a re exteriori intel
lectus noster eius formam aliquo modo recipit: quae quidem
forma intelligibilis in intellectu nostro exsistens aliquo modo
a re exteriori progreditur. Sed quia res exterior diversa a natura
intelligentis est, aliud est esse formae intellectu comprehensae
et rei per se subsistentis. Cum vero intellectus noster suiipsius
quidditatem concipit, utrumque servatur; quia videlicet et ipsa
forma intellecta ab intelligente in intellectum aliquo modo pro
greditur cum intellectus eam format, et unitas quaedam servatur
inter formam conceptam quae progreditur et rem unde progre
ditur, quia utrumque habet intelligibile esse, nam unum est in
tellectus et aliud est intelligibilis forma quae dicitur verbum
intellectus. Quia tamen intellectus noster non est secundum es
sentiam suam in actu perfecto intellectualitatis nec idem est
intellectus hominis quod humana natura, sequitur quod verbum
praedictum etsi sit in intellectu et ei quodammodo conforme,
non tamen sit idem quod ipsa essentia intellectus, sed eius
expressa similitudo»1
2.
b) Docet insuper quod «intellectum est in intelligente immaterialiter, per modum intellectus; non autem materialiter, per
modum rei materialis» extra animam 3.
c) Praeterea docet quod «verbum interius est id quod intel
lectum est nec hoc est in nobis nisi secundum quod actu intelligimus»4, dum e contra «habere esse materiale repugnat ei
quod est esse intellectum in actu, et ideo formae individuates
1 De Pot., 8, lc.
2 De Pot., 2, lc.
3 I, 85, 1 ad 1.
4 De Verit., 4, 1 ad 1.
f
differt a re intellecta
623
quae individuantur per materiam non sunt intellectae in actu,
sed in potentia tantum» >. «Id autem quod est per se intellectum
non est res illa cuius notitia per intellectum habetur, cum illa
quandoque sit intellecta in potentia tantum et sit extra intelligentem, sicut cum homo intelligit res materiales ut lapidem vel
animam aut aliud huiusmodi, cum tamen intellectum oportet
quod sit in intelligente et unum cum eo»2.
d) Asserit quoque verbum mentis esse terminum actionis
intellectivae et quasi quoddam per ipsam constitutum et opera
tum3; rem vero intellectam non esse operatam vel constitutam
per actum intelligendi: «non enim patitur intelligibile ex hoc
quod intelligitur, sed intelligens perficitur»4; «Quia sciens, per
actum intelligibilem, ordinem habet ad rem scitam quae est extra
animam: ipsa vero res quae est extra animam omnino non attin
gitur tali actu, cum actus intellectus non sit transiens in exte
riorem materiam mutandam; unde et ipsa res quae est extra
animam, omnino est extra genus intelligibile»5. Et alio in loco
nervose scribit: «licet in operationibus quae transeunt in exte
riorem effectum, obiectum operationis, quod significatur ut ter
minus, sit aliquid extra operantem; tamen in operationibus quae
sunt in operante, obiectum, quod significatur ut terminus ope
rationis, est in ipso operante: et secundum quod est in eo, sic
est operatio in actu»6.
e) Tradit etiam verbum mentis esse primum intellectum, cum
sit primum obiectum intellectus in quod ducit species impres
sa7; rem autem intellectam extra animam esse ultimum ter
minum cognitum cognitione directa. Quare S. Doctor differen
tiam utriusque ostendit, dicens: «et iterum conceptio intellectus
ordinatur ad rem intellectam sicut ad finem; propter hoc enim
intellectus conceptionem rei in se format, ut rem intellectam
cognoscat»8. Unde verbum mentis est primum quod intelligitur
exercite cognitione directa, et secundum quo intelligitur res
1
2
3
De Spiritualibus
De Pot., 9, 5c.
De Verit., 3, 2c;
I Contra Gent.,
De Pot., 7, 10c.
6 I 14 2c
7 De natura verbi
turis, 9, ad 6.
8 De Pot., 8, lc.
creaturis, 9 ad 15.
De Pot., 8, lc.
cap. 45, arg. 1.
intellectus, ed. cit., p. 495; De Spiritualibus crea-
624
P. I. Sec. I. De
natura analogiae
exterior; res vero exterior intellecta est id quod ultimo cognos
citur directe, nec habet rationem medii quo intelligendi >.
f) Docet finaliter conceptum formalem esse signum formale
rei intellectae et signatum verbo oris; rem vero intellectam non
esse signum formale alicuius, sed signatum verbo mentis, eoque
mediante, verbo oris. Scribit enim: «in re extra animam est
aliquid quod respondet conceptioni animae sicut significatum
signo»2; «nam voces sunt signa intellectuum, intellectus autem
sunt rerum similitudines»3.
389. Quod quidem argumentum confirmatur, primo,
ex eo quod verbum mentis essentialiter medium consistit
inter intellectum et rem intellectam 4. Est autem de ratio
ne medii realiter differre ab extremis. Sicut ergo verbum
mentis realiter differt ab intellectu, ut patet ex dictis5,
ita etiam differre debet a re intellecta.
390. Confirmatur, secundo, ex definitione veritatis:
Est enim veritas adaequatio rei et intellectus, idest rei
intellectae et verbi mentis de re illa 6: «idem autem non
adaequatur sibi ipsi, sed aequalitas diversorum est, unde
ibi primo invenitur ratio veritatis in intellectu ubi primo
intellectus incipit aliquid proprium habere quod res extra
animam non habet, sed aliquid ei correspondens, inter
quae adaequatio attendi potest»: et hoc est verbum men
tis productum per secundam operationem, qua intellec
tus «dicit quod aliquid est vel non est, quod est intellec
tus componentis et dividentis» 7. In ipsa ergo definitione
veritatis involvitur differentia verbi mentis et rei inteleclectae extra animam.
391. Tertio, confirmatur ex eo quod res intellecta
extra animam est obiectum actus cognoscitivi directi
2
5
6
7
De Verit., 3, 2c; 4, 2 ad 3.
I Sent., d. 2, 1, 3c.
Quodlib. IV, 17c.
De Verit., 4, 2 ad 3.
Supra, nn. 332-337.
Vide supra, nn. 312-319
C. Π, a. 2, B, §1: Conceptus differt a re intellecta
625
tantum; verbum autem mentis est quidem obiectum cog
nitionis directae in actu exercito tantum, at in actu sig
nato et per modum cognitionis scientificae est tantum
modo obiectum cognitionis reflexae. Unde et aliae sunt
scientiae de rebus prout sunt in se, et aliae de verbis
mentis. Quare S. Doctor scribit: «et quidem quod prae
dicta intentio [intellecta sive verbum mentis] non sit in
nobis res intellecta, inde apparet quod aliud est intelli
gere rem et aliud est intelligere ipsam intentionem intel
lectam, quod intellectus facit dum super suum opus re
flectitur; unde et aliae scientiae sunt de rebus, et aliae
de intentionibus intellectis» *.
De rebus prout sunt in seipsis sunt praecipue Philo
sophia naturalis et Metaphysica, iuxta illud S. Thomae:
«ad Philosophiam naturalem pertinet considerare ordinem
rerum quem ratio humana considerat, sed non facit, ita
quod sub Naturali Philosophia compehendamus et Metaphysicam»12; de intentionibus intellectis sive de verbis
mentis possunt esse tres scientiae, scilicet Logica, Psychologia et Metaphysica, licet diverso ordine diversaque
ratione.
Primo enim et per se pertinet ad Psychologiam trac
tare de verbis mentis, quatenus verbum mentis est essen
tialiter accidens quoddam intellectus possibilis operatum
per actionem intelligendi, et ideo pertinet primo et per
se ad scientiam de ipso intellectu possibili et de actu
eius, quae quidem scientia est Psychologia. Unde iterum
S. Thomas: «huiusmodi autem verbum nostri intellectus
est quidem extrinsecum ab esse ipsius intellectus (non
enim est de essentia, sed est quasi passio ipsius), non
est tamen extrinsecum ab ipso intelligere intellectus, cum
ipsum intelligere compleri non possit sine verbo prae
dicto» 3.
1 IV Contra Gent., cap. 11, § Dico autem intentionem intellectam.
2 In I Ethic., lect. 1, n. 2.
3 De Pot., 8, lc.
626
Ρ· I. Sec. I. De natura
analogiae
Ad Metaphysicam autem spectat agere de verbo men
tis, tum sub ratione entis realis, quatenus verbum men
tis reducitur ad primam speciem praedicanmenti quali
tatis; tum etiam sub ratione entis immaterialis: quia
revera verbum mentis est ens essentialiter spirituale; et
quatenus essentialem relationem dicit ad intelligibile,
quod est immateriale in quantum huiusmodi; ac finaliter
in quantum verbum invenitur in intellectu animae sepa
ratae et angelorum et Dei ipsius, qui sub sola Metaphy
sicae consideratione cadunt.
Tandem ad Logicam pertinet agere de verbo mentis
duplici de causa: prima, quatenus verbum mentis im
mediate significatur verbo oris, de quo sub ratione signi
pertinet tractare ad Logicam, eodem Thoma docente quod
«nihil commune potest esse substantiae corruptibili et
incorruptibili nisi nomine tenus, quae est logica conside
ratio, cum nomina sint notae intellectus, ut dicitur I Perihermeneias» ’; nam «quia Logica ordinatur ad cogni
tionem de rebus sumendam, significatio vocum quae est
immediata ipsis conceptionibus intellectus, pertinet ad
principalem considerationem ipsius»*2: secunda, quatenus
ratione abstractionis a materia et singularitate, modum
induit essendi fundantem intentionem secundum univer
salitatis, qua essentia sic formata et expressa nata est
in multis esse et de multis praedicari; et huiusmodi se
cunda intentio est proprium obiectum Logicae3. Qua de
re scribit rursus S. Thomas: «sunt autem quaedam ratio
nes quibus in re intellecta nihil respondet, sed ea quorum
sunt huiusmodi rationes intellectus non attribuit rebus
prout in seipsis sunt sed solum prout intellectae sunt,
sicut patet in ratione generis et aliarum intentionum
intellectualium; nam nihil est in rebus quae sunt extra
animam, cuius similitudo sit ratio generis vel speciei.
Nec tamen intellectus est falsus, quia ea quorum sunt
’ De natura generis, cap. 5 in fine, ed. cit., t I o 294
2 In I Periherm. lect. 2, n. 3.
’
3 In IV Metaph., lect. 4, n. 574.
ts II, a. 2, B, §1: Conceptus
differt a re intellecta
627
istae rationes, scilicet genus et species, non attribuit re
bus secundum quod sunt extra animam, sed solum se
eundum quod sunt in intellectu: ex hoc enim quod intel
lectus in seipsum reflectitur, sicut intelligit res exsisten
tes extra animam ita intelligit eas esse intellectas; et
sic, sicut est quaedam conceptio intellectus, vel ratio
[=conceptus formalis realis] cui respondet res ipsa quae
est extra animam, ita est quaedam conceptio vel ratio
[=conceptus formalis logicus] cui respondet res intel
lecta in quantum huiusmodi: sicut rationi hominis vel
conceptioni hominis respondet res extra animam, ratio
ni vero vel conceptioni generis aut speciei respondet so
lum res intellecta» ’.
Maxime ergo pertinet ad Psychologiam agere de verbo
mentis, quia tale verbum est quid essentialiter intra in
tellectum, utpote ab ipso intellectu productum, et ter
minans formaliter ipsum actum intelligendi; ac insuper
non est formaliter ens rationis obiective, sed verum ens
reale de praedicamento qualitatis; dein ad Metaphysi
cam; ac fiinaliter et quasi in obliquo et de connotato,
ad Logicam.
Unde et ipse S. Thomas, loquens de specie intelligibili
impressa, cui proportionaliter respondet species expres
sa sive verbum mentis, quandoque ait eam cadere sub
consideratione Phychologiae, aliquandlo sub considera
tione Metaphysicae, nonnunquam sub consideratione
Logicae.
Eam pertinere ad considerationem Psychologiae et
Metaphysicae, docet in II contra Gentiles et in Quaes
tione disputata de Anima. Respondens enim argumentis
Averrois pro unitate intellectus possibilis omnium homi
num, ait secundam rationem eius deficere «ex hoc quod
non distinguit inter id quo intelligitur et id quod intelli
gitur. Species enim recepta in intellectu possibili non se
habet ut quod intelligitur: cum enim de his quae intelli1 De Pot., 7, 6c. Cf. etiam ibid., 7, 9c.
!
a
□ ·
i ■i : * I
P
I I
I
!
628
P. I, Sec. I. De natura analogiae
guntur sint omnes artes et scientiae, sequeretur quod
omnes scientiae essent de speciebus exsistentibus in in
tellectu possibili; quod patet esse falsum: nulla enim
scientia de eis aliquid considerat nisi Naturalis et Metaphysica·, sed tamen, per eas, quaecumque sunt in omni
bus scientiis cognoscuntur»
i II Contra Gent., cap. 75 ad 2, arg. 1.
Editores quidem leonini loco Naturalis, idest Physica, cuius una *
pars est Psychologia pro qua hic stat Naturalis, legunt Rationalis, hoc
est, Logica, contra ceteras omnes editiones, ut ipsiment adnotant (ed.
leon., hoc loco, t. XIII, p. 474, nota. Romae 1918). Retinendam tamen
ducimus vulgatam lectionem Naturalis cui manifeste respondet sensus
huius textus, non Rationalis, uti apparet ex hic quae postmodum
scribit quasi seipsum authentice explicans: «licet autem, inquit, dixe
rimus quod species intelligibilis in intellectu possibili recepta non sit
quod intelligitur sed quo intelligitur, non tamen removetur quin, per
reflexionem quandam, intellectus seipsum intelligat et suum intelligere
et speciem qua intelligit [quae omnia evidenter spectant ad Psychologiam, non ad Logicam, ut videre est in De Verit., 10, 8 et 9, et in
III Contra Gent., cap. 46, una cum cap. 38 eiusdem libri, arg. 1]. Suum
autem intelligere intelligit dupliciter: uno modo, in particulari [et qui
dem cognitione mere vulgari, nondum scientifica, et in actu exercito,
et quantum ad meram exsistentiam eius]; intelligit enim se nunc intel
ligere [dum intelligit]: alio modo, in universali [hoc est, in actu
signato et cognitione plene scientifica et quantum ad essentiam eius],
secundum quod ratiocinatur de ipsius actus natura. Unde et intellec
tum et speciem intelligibilem intelligit eodem modo dupliciter: et per
cipiendo se esse et habere speciem intelligibilem, quod est cognoscere
in particulari [cognitione scilicet vulgari et in actu exercito, quantum
ad meram eorum exsistentiam]; et considerando suam et speciei intel
ligibilis naturam, quod est cognoscere in universali [cognitione vere
scientifica et in actu signato], et secundum hoc de intellectu et intelligibili tractatur in scientiis» (Ibid., in fine totius resp. ad 2). Non ergo
pertinet ad Logicam investigare naturam actus intelligendi et ipsius
potentiae intellectivae et speciei intelligibilis impressae, cum haec om
nia sint entia realia, sed primo et per se ad Psychologiam et conse
quenter ad Metaphysicam, ratione iam dicta.
Et idem dicendum est de cognitione scientifica et in actu signato
veritatis formalis, iuxta illud eiusdem S. Doctoris: «in intellectu enim
est [veritas formalis] sicut consequens actum intellectus et sicut co
gnita per intellectum. Consequitur namque intellectus operationem, se
cundum quod iudicium intellectus est de re secundum quod est: co
gnoscitur autem ab intellectu secundum quod intellectus reflectitur su
pra actum suum, non solum secundum quod cognoscit actum suum, sed
secundum quod cognoscit proportionem eius ad rem; quod quidem
cognosci non potest nisi cognita natura ipsius actus, quae quidem
cognosci non potest nisi cognoscatur natura principii activi quod est
ipse intellectus, in cuius natura est ut rebus conformetur: unde secun-
C. II, a. 2, B, §1: Conceptus differt a re intellecta
629
«Quamvis species [intelligibiles impressae] receptae
in intellectu possibili sint individuatae ex illa parte qua
inhaerent intellectui possibili, tamen in eis, in quantum
sunt immateriales, cognoscitur universale quod concipi
tur per abstractionem a principiis individuantibus; uni
versalia enim de quibus sunt scientiae, sunt quae cognos
cuntur per species intelligibiles, non ipsae species intelligibiles: de quibus planum est quod non sunt scientiae
omnes, sed sola Physica [ = Psychologia] et Metaphysica.
Species enim intelligibilis est [id] quo intellectus intelligit, non id quod intelligit, nisi per reflexionem, in quantum intelligit se intelligere id quo intelligit» ’.
Ad Logicam autem ait spectare in Commentariis super
III librum de Animai2: aliis vero in locis, ut in Quaesdum hoc cognoscit veritatem intellectus, quod supra seipsum reflec
titur» (De Verit., 1, 9c).
Ceterum alio in loco rationem reddit cur tractare de intellectu et
intelligibili pertineat ad Metaphysicam, cum ait: «maxima enim con
cretio eius [ad corpus] est in anima, summa autem eius abstractio
est in Substantiis Separatis; et ideo praeter librum de anima Aristo
teles non fecit librum de intellectu et intelligibili: vel, si fecisset, non
pertineret ad scientiam Naturalem sed magis ad Metaphysicam, cuius
est considerare de Substantiis Separatis» (In librum de sensu et sensa
to, lect. 1, n. 4), et «ad quem pertinet considerare diversos gradus
intellectuum» (In librum de Memoria et Reminiscentia, lect. 2, n. 317).
Praesertim vero hanc quaestionem determinavit in II Physicorum,
lect. 4, n. 10, ubi ait quod «Naturalis non considerat de forma in quan
tum est forma, sed in quantum est in materia»; «nam considerare
formas et quidditates rerum obsolute, videtur pertinere ad Philosophum
Primum». Iam vero «anima, quae est forma humana, est forma in ma
teria. Unde usque ad animam rationalem se extendit consideratio Na
turalis quae est de formis.
Sed quomodo se habeant formae totaliter a materia separatae, et
quid sint; vel etiam quomodo se habeat haec forma, idest anima ratio
nalis, secundum quod est separabilis et sine corpore exsistere potens,
et quid sit secundum essentiam suam separabile, hoc determinare
pertinet ad Philosophum Primum».
Et inde est «quod Philosophus [ = Aristoteles] in III de Anima non
loquitur nisi de intellectu corpori coniunctio [scilicet de intellectu hu
mano in statu unionis animae rationalis ad corpus]; alias, considera
tio de intellectu ad Naturalem non pertinet», sed ad Metaphysicam
(De Verit., 19, 1 ad 4).
i Quaestio disp, de Anima, 2 ad 5.
i «Species intelligibiles [impressae] quibus intellectus possibilis fit
in actu non sunt obiectum intellectus; non enim se habent sicut quod
Ê3Û
P. I, Sec. I. De natura analogiae
tione disputata de Spiritualibus creaturis in Summa
Theologica*12, in Opusculo de Unitate intellectus contra
averroistas 3 et in Compendio Theologicae4, eadem indeterminatione de aliis et aliis scientiis loquitur sicut in
textu citato ex IV contra Gentiles 5 pro specie expressa.
392. Argumentum a posteriori procedit ex triplici
medio.
Primo, ex reali separatione utriusque. Dantur enim res
quarum nullum est verbum mentis apud nos: vel quia
eas omnino ignoramus, ut secreta cordis aliorum et plura
mysteria naturae; ea enim quae scimus minima sunt
respectu eorum quae sunt in rerum natura: vel quia de
eis actu non cogitamus, licet prius sciverimus, et tunc
desinit actu esse verbum mentis, cum tamen res actu
exsistant. Pariter dantur plerumque apud nos verba men
tis falsa, quibus nihil in re correspondet, ut cum erro
nee iudicamus esse quod non est vel non esse quod est.
Quare S. Thomas: «aliquando, inquit, id quod significa
tur per nomen non habet fundamentum in re neque pro
ximum neque remotum, sicut conceptio chimaerae·, quia
intelligitur, sed sicut quo intelligit. Sicut enim species quae est in visu
non est quod videtur, sed est quo visus videt; quod autem videtur est
color qui est in corpore: similiter quod intellectus intelligit est quiddi·
tas quae est in rebus, non autem species intelligibilis, nisi in quantum
intellectus in seipsum reflectitur. Manifestum est enim quod scientiae
sunt de his quae intellectus intelligit: sunt autem scientiae de rebus,
non autem de speciebus vel intentionibus intelligibilibus nisi sola
scientia Rationalis [ = Logica]. Unde manifestum est quod species intel
ligibilis non est obiectum intellectus, sed quidditas rei intellectae»
(In III de Anima, lect. 8, n. 718).
1 De Spiritualibus creaturis, 9 ad 6.
2 I, 85, 2c, § Sed haec opinio manifeste apparet falsa, arg. 1.
3 De unitate intellectus contra averroistas, cap. 5, § 110, ed. L. W.
Keeler, S.J., p. 71, 53 sqq., ubi tamen in explicationem super III de
Anima, lect. 8, n. 718, inclinare videtur, dum ait: «de rebus enim est
scientia Naturalis et aliae scientiae, non de speciebus intellectis».
4 Comp, theol. IP., cap. 85, § Prima enim ratio multipliciter deficit:
«non enim scientiae intellectuales omnes sunt de speciebus intelligibilibus, sed sunt de naturis rerum; sicut etiam obiectum visus est
color, non species coloris quae est in oculo».
5 IV Contra Gent., cap. 11, § Dico autem intentionem intellectam.
C. II, a. 2, B, §1: Conceptus differt a re intellecta
neque est similitudo alicuius rei extra animam, neque
consequitur ex modo intelligendi rem aliquam naturae,
et ista conceptio est falsa» ’.
393. Secundo, ex reali varietate vel multiplicatione
unius sine reali varietate vel multiplicatione alterius. Ita,
potest esse unum verbum mentis specie et numero, exem
pli gratia, verbum mentis animalis vel substantiae unius
, hominis intelligentis; et tamen sunt plures res intellec
tae specie et numero, nempe plures substantiae specie
et numero diversae, vel plura animalia specie et numero
distincta illo uno verbo mentis expressa et intellecta.
Similiter dari potest una res intellecta specie et nu
mero, verbi gratia, unus lapis vel una domus; simul ta) men plures conceptus formales eius, quatenus sunt plu
res homines rem illam intelligentes diversis numero spe
ciebus impressis et diversis actibus intelligendi et diver
sis speciebus expressis. Potest insuper unus habere de
eadem re conceptum verum et alius falsum; unus con
ceptum verum scientia vel experientia acquisitum, alius
conceptum verum ex lumine supernatural! fidei prola
tum, prouti revera accidit circa exsistentiam Dei auctoris
naturae.
Et circa unam Dei naturam unus idemque homo plu
res conceptus veros habere potest et plura nomina vere
proferre, eo quod non valet uno mentis conceptu totam
Dei immensitatem perfecte comprehendere. Quare S. Tho
mas profunde scribit: «diversa nomina, licet idem in Deo
secundum rem significent, non tamen sunt synonima. Ad
hoc enim quod nomina aliqua sint synonima, oportet
quod significent eandem rem et eandem intellectus con
ceptionem repraesentent: ubi vero significatur eadem res
secundum diversas rationes, idest apprehensiones quas
habet intellectus de re illa, non sunt nomina synonima,
quia non est penitus significatio eadem, cum nomina
1 1 Sent., d. 2, 1, 3c.
632
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
C. II, a. 2, B, § I: Unitas
conceptus et rei intellectae
633
ergo verbum mentis humani intellectus realiter differt a
immediate significent conceptiones intellectus quae sunt
re intellecta, si utrumque consideretur in esse entis.
rerum similitudines. Et ideo, cum diversa nomina dicta
de Deo significent diversas conceptiones quas intellectus
395. At, si verbum mentis et res intellecta accipian
noster habet de ipso, non sunt synonima, licet omnino
tur formaliter et reduplicative in esse cognoscitivo sive
eandem rem significent» ‘.
intelligibili, idem revera sunt·, immo et species impressa
Quin etiam, de una eademque re immutata permanen
et ipse intellectus possibilis prout est intelligens in actu.
te potest unus idemque homo plures conceptus eosque
Ad cuius evidentiam recolendum est haec quatuor
varios habere, nempe verum vel falsum, certum vel opinativum, directum et reflexum, vulgarem et scientificum, ) esse ad invicem proportionata, scilicet intellectum possi
bilem intelligentem, rem intellectam, speciem impressam
in potentia vel in habitu et in actu. Et ex adverso, potest
qua res intellecta redditur nobis actu intelligibilis et spe
conceptus formalis permanere idem specie et numero,
ciem expressam qua illamet res nobis redditur actu in
licet res intellecta mutetur, quod quidem contingit, non
tellecta. Consequenter, sicut in intellectu possibili distin
solum quando conceptus ille evadit falsus ex rei concep
guimus rationem specificativam potentiae subiectivae
tae mutatione, sicut «eadem propositio, scilicet Socrates
sedet, quae prius erat vera Socrate sedente, eodem sur- y sive subiecti in quo cognitionis et rationem reduplicati
vam potentiae ut cognoscitivae obiecti, ita in specie tam
gente efficitur falsa»2; verum etiam quando retinet veri
impressa quam expressa distinguimus rationem specifi
tatem non obstante rei mutatione, quod quidem accidit
cativam entis accidentalis, scilicet qualitatis primae spe
quando conceptus mentis abstrahit a diversis statibus
ciei, et rationem reduplicativam speciei, idest imaginis
contingentibus rei intellectae, sicut idem est conceptus
formalis humanae naturae sive numerus hominum augea . repraesentativae sive signi formalis rei intellectae; ac
similiter in ipsa re intellecta distinguimus rationem spe
tur vel diminuatur aut etiam penitus dispareat a natura,
cificativam entis physici concreti prout est a parte rei
quia talis conceptus abstrahit ab individuis et ab exsis
extra suas causas, et rationem reduplicativam eius ut est
tentia reali humanitatis intellectae.
' intelligibile, idest abstractum abstractione formali et
394. Tertio, ex inductione. Omne verbum mentis aut | immateriale et universale universalitate directa sive meest intellectus speculativi aut practici. Si ergo sit intel I taphysica. Hoc enim modo res intellecta sive obiecta re
lectus speculativi, verbum mentis dependet a re intellecta
praesentatur formaliter a specie expressa ut actu intelextra animam sicut effectus a causa vel sicut mensuratum [ lecta et a specie impressa ut actu intelligibilis, et hoc
a mensura: sin vero sit intellectus practici, ex adverso se
etiam modo respondet intellectui possibili ut reduplica
se habet, quia verbum mentis intellectus practici com
tive cognoscitivo et cognoscenti quasi obiectum eius for
paratur ad rem intellectam ut causa ad effectum vel ut
male terminativum. Quam ob rem S. Thomas profunde
mensura ad mensuratum3. lam vero causa et effectus
scribit: «hoc modo aliquid cognoscitur secundum quod
sive mensura et mensuratum realiter differunt. Omne
est in cognoscente repraesentatum et non secundum quod
est in cognoscente exsistens. Similitudo enim in vi cognoscitiva exsistens non est principium cognitionis rei
secundum esse quod habet in potentia cognoscitiva, sed
1 Comp. theol., IP., cap. 25.
secundum relationem quam habet ad rem cognitam; et
2 / Sent., d. 41, 5c. Cf. De Verit., 1, 5c.
5 De Verit., 1, 2c; 2, 3c; in I Periherm., lect. 3, n. 7
inde est quod non per modum quo similitudo rei habet
634
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
esse in cognoscente res cognoscitur, sed per modum quo
similitudo in intellectu exsistens est repraesentativa rei»1.
396. Si ergo quatuor haec considerentur materialiter
sive specificative secundum proprias rationes entis, realiter et essentialiter differunt inter se, ut constat ex hu
cusque dictis: et tunc intellectus non fit nec est ipsum
intellectum, sed unitur ei per informationem speciei im
pressae et expressae; ex qua unione et informatione re
sultat tertia res composita ex eis quasi ex forma et ma
teria vel ex potentia et actu vel potius quasi ex subiecto
et accidenti.
Quo in sensu S. Doctor scribit: «intellectus humanus qui
aliquando est in potentia et aliquando in actu, quando est in
potentia intelligens non est idem cum intelligibili in potentia,
quod est aliqua res extra animam; sed ad hoc quod sit intel
ligens in actu, oportet quod intelligibile in potentia fiat intelligibile in actu per hoc quod species eius denudatur ab omnibus
appenditiis materiae per virtutem intellectus agentis: et oportet
quod haec species, quae est intellecta in actu, perficiat intellec
tum in potentia, ex quorum coniunctione efficitur unum perfec
tura quod est intellectus in actu, sicut ex anima et corpore
efficitur unum quod est homo habens operationes humanas. Unde
sicut anima non est aliud ab homine, ita intellectum in actu
non est aliud ab intellectu intelligente actu, sed idem: non
tamen ita quod species illa fiat substantia intellectus vel pars
eius, nisi formalis; sicut nec anima fit corpus»2.
Et alibi: «in intellectu vero humano similitudo rei intellectae
est aliud a substantia intellectus et est sicut forma eius; unde
ex intellectu et similitudine rei efficitur unum completum, quod
est intellectus in actu intelligens»3. «Sicut enim ex forma natu
rali qua aliquid habet esse et materia fit unum ens simpliciter,
ita ex forma qua intellectus intelligit et ipso intellectu fit unum
in intelligendo... In intellectu autem oportet accipere ipsum in
tellectum in potentia quasi materiam et speciem intelligibilem
« '"S’Tï y
- I Sent., d. 3d, 1 ad 3.
3 II Sent., d. 3, 3, lc.
C. II, a. 2, B, § I: Unitas
§ E·3 ideo9: “ Praeser,im * 1 Λ
alius modus intelligendi.
conceptus et rei intellectae
635
quasi formam et intellectus in actu intelligens erit quasi com
positum ex utroque»1.
Denique: «sicut sensus in actu est sensibile in actu, ut dicitur
in III de Anima, non ita quod ipsa vis sensitiva sit ipsa simili
tudo sensibilis, quae est in sensu, sed quia ex utroque fit unum
sicut ex actu et potentia; ita et intellectus in actu dicitur esse
intellectum in actu, non quod substantia intellectus sit ipsa
similitudo per quam intelligit, sed quia illa similitudo est forma
eius»2; et hoc ideo, quia «illud quo intellectus intelligit compa
ratur ad intellectum ut forma eius, quia forma est quo agens
agit»3. Et sub hoc respectu species tam impressa quam expressa
individuae sunt eo modo quo ipse intellectus possibilis in quo
recipiuntur sicut in subiecto, a quo et individuationem accipiunt.
Unde iterum S. Thomas: «species autem intelligibiles individuantur per suum subiectum qui est intellectus possibilis, sicut et
omnes aliae formae»4.
397. Sin autem considerentur haec quatuor formali
ter sive reduplicative secundum rationem cognoscitivi
et cogniti, non differunt inter se, sed cognoscitivum fit
ipsum cognitum, et consequenter cognoscens in actu est
ipsum cognitum in actu: quia tunc non unitur cognitum
cognoscenti per formationem sive per modum formae in
formantis, ex qua unione resultat tertia res composita ex
partibus vel quasi partibus unitis; sed unitur pure obiective sive terminative, per modum formae pure actuantis
et terminantis et perficientis.
Et ideo S. Thomas ipse ait: «species autem intelligibilis unita
intellectui non constituit aliquam naturam, sed perficit ipsum ad
intelligendum»5. Species ergo intelligibilis tam impressa quam
expressa materialiter sumpta ut forma quaedam accidentalis
de genere qualitatis primae speciei, recipitur in intellectu pos
sibili subiective eique unitur per informationem, ex qua resultat
tertia res ex eis conflata, quae est intellectus in actu; at redu
plicative ut species, essentialiter se habet ex parte obiecti, et
1
2
3
4
5
IV Sent., d. 49, 2, le. Cf. ibid., ad 10.
I. 55, 1 ad 2.
Ibid., corp.
II Contra Gent., cap. 74 ad 2.
III Contra Gent., cap. 51.
636
P. I, Sec. I. De natura
c. II, a. 2, B, § I: Unitas conceptus
analogiae
ideo obiective tantum recipitur in intellectu eique unitur, ipsum
pure obiective actuans et perficiens et terminans absque ulla
compositione. Unde et in visione beatifica, ipsa divina essentia
prout est in se vices gerit speciei impressae et expressae qua
tenus reduplicative ut species est forma obiectiva pure actuans
et terminans absque ulla informatione vel compositione: haec
enim unio et actuatio pure terminativa et perfectiva non repug
nat absolutae perfectioni divinae essentiae. Quapropter S. Doctor
scribebat in prima redactione cap. 51 tertii libri Summae contra
Gentiles: «Deus autem intellectus creati esse potest ut species
intelligibilis qua aliquid intelligitur, licet non possit esse alicuius
forma qua aliquid sit; esse enim intelligibile non contrahitur
ad unum sicut esse substantiale rei, nam quod in se tantum
substantiale esse habet, in multis habet intelligibile esse, cum
quod ab uno intelligitur non per hoc prohibeatur a multis intelligi sicut quod unum est prohibetur multa esse. Ipsa igitur di
vina essentia uniri potest intellectui creato ut faciat ipsum intelligentem, non autem ut faciat ipsum exsistentem»1. Et in
Compendio Theologiae: «ad hoc igitur, inquit, quod ipse Deus
per essentiam cognoscatur, oportet quod ipse Deus fiat forma
intellectus ipsum cognoscentis et coniungatur ei, non ad unam
naturam constituendam, sed sicut species intelligibilis intelli
gent i» 2
Et inde est quod S. Thomas affirmat speciem impressam tam
sensibilem quam intelligibilem esse repraesentative sive cognoscitive aut obiective ipsam rem sensatam vel intellectam cuius
sunt propriae species. «Ad hoc autem quod visus cognoscat
albedinem, oportet quod recipiatur in eo similitudo albedinis
secundum rationem suae speciei, quamvis non secundum eun
dem modum essendi, quia habet esse alterius modi forma in
1 Ibid., ed. leon., t. 14, Appendix, p. 17b*, 51-60.
2 Comp. theol., IP., cap. 105. Quod si secundum primum sensum
intellectus noster videns Deum non fit ipsa essentia divina, sed utrum
que movet in propria sua natura distinctum {IV Sent., d. 49, 2, 1 ad
10 in fine), secundum alium sensum tamen asserendum est quod «qui
contemplantur ipsum [ = Deum] quodammodo unum cum ipso efficiun
tur, secundum quod intellectus in actu est quodammodo intellectum
in actu» {In Librum Dionysii de divinis nominibus, cap. 1 lect 1,
ed. Vives, t. 29, p. 381b).
et rei intellectae
637
sensu et in re extra animam l; si enim fuerit in oculo forma
citrini, non dicetur videre albedinem. Et similiter ad hoc quod
intellectus intelligat aliquam quidditatem, oportet quod in eo
fiat similitudo eiusdem rationis secundum speciem, quamvis forte
non sit idem modus essendi utrobique: non enim forma exsis
tens in intellectu vel sensu est principium cognitionis secundum
modum essendi quem habet utrobique, sed secundum rationem
qua communicat cum re exteriori»2.
Ac specialiter de ipsa specie intelligibili impressa ait alio in
loco: «species intelligibilis est similtudo ipsius essentiae rei,
et est quodammodo ipsa quidditas et natura rei secundum esse
naturale»3. Qua de causa, «postquam aliquis desinit habere ca
ritatem secundum esse naturale, adhuc caritas in ipso manet
secundum esse intelligibile, et sic potest scire quid sit caritas» 4;
et hoc modo «in non habente caritatem, non secundum esse
naturae sed secundum esse intelligibile, est essentia caritatis» 5.
De expressa autem scribit: «similitudo intelligibilis per quam
intelligitur aliquid secundum suam substantiam, oportet quod
sit eiusdem speciei, vel magis species eius; sicut forma domus
quae est in mente artificis est eiusdem speciei cum forma domus
quae est in materia, vel potius species eius: non enim per spe
ciem hominis intelligitur de asino vel equo quid sit»6. Et hoc
ideo, quia «omnis intelligibilis species per quam intelligitur quid
ditas, vel essentia alicuius rei, comprehendit in repraesentando
1 «Similitudo rei corporalis recipitur in visu secundum eandem
rationem qua est in re, licet non secundum eundem modum essendi;
et ideo similitudo illa ducit in illam rem directe» {IV Sent., d. 49,
2,1, ad 16).
2 IV Sent., d. 49, 2, lc, § Et ideo alius modus intelligendi. Quibus
omnino consonant haec alia verba: «nunquam potest aliquid per essen
tiam cognosci per similitudinem quae non conveniat cum re illa in
specie; lapis enim non potest cognosci secundum illud quod est nisi
per speciem lapidis quae est in anima: nulla enim similitudo ducit
in cognitionem essentiae alicuius rei si differat a re illa secundum
speciem, et multo minus si differat secundum genus; non enim per
speciem equi vel albedinis potest cognisci essentia hominis et multo
minus essentia angeli» {In I Cor., cap. 13, lect. 4, ed. Marietti, p. 369b).
Quodlib. VIII, 4c.
Ibid., ad 2.
5
III Contra Gent., cap. 49, arg. 2. Videsis Ferrariensem m h. I.,
nn. II, 2-3, et III, 1-2, ed. leon t. 14, p. 136.
6
!
I
P. I. Sec. I. De
638
C. II, a. 2, B, § I: Unitas
natura analogiae
1
2
3
4
5
6
7
*
Ibid., arg. 4.
IV Contra Gent., cap. 14, ad 3.
De natura verbi intellectus, ed. cit., p. 498.
Ibid., paulo antea, p. 497.
Cf. De Pot., 8, Ic.
In III de Anima, lect. 9, n. 724.
I Contra Gent., cap. 44, arg. 4.
I Contra Gent., cap. 47, prima redactio. pd ipnn
t n Annendfi.
639
ratio eius est in intellectu. Non autem ab intellectu distinguitur
ex ea parte qua est ratio in intellectu, sed magis ei unitur. Ex
hac sola parte res ab intellectu actu intelligente distinguitur,
quod est in materia. Omnis igitur res immaterialis ab intellectu
actu intelligente non distinguitur, immo in eis ipsum intellectum
est intellectus actu intelligens» *.
rem illam; unde et orationes significantes quod quid est, termi
nos et definitiones vocamus» *.
Praesertim vero cum ait: «manifestum est enim quod, si
Deus se intelligit, oportet quod tota plenitudo ipsius contineatur
in Verbo: nec tamen substantia Filio data desinit esse in Patre;
quia nec etiam apud nos desinit esse propria natura in re quae
intelligitur, ex hoc quod verbum nostri intellectus ex ipsa re
intellecta habet ut intelligibiliter eandem naturam contineat*1.
Ac de utraque specie simul dicit: «anima enim quasi trans
formata est in rem per speciem, qua agit quidquid agit; unde
cum ea informatus est actu, verbum producit, in quo rem illam
dicit cuius speciem habet»3; siquidem «verbum sequitur im
mediate intellectum in actu per speciem a qua procedit verbum
ut actus ex actu et non ut actus ex potentia»4.
Porro de ipso intellectu et specie impressa ait esse idem qua
tenus idem est esse intelligibile quod species impressa formaliter dat intellectui possibili et quod ipse intellectus recipit, et
sic idem est actus intellectus in actu et speciei actu informantis
et actuantis ipsum5; «species igitur rei intellectae in actu est
species ipsius intellectus»6: de intellectu vero et specie expressa
pronuntiat: «formae intellectae in actu fiunt unum cum intellectu
actu intelligente»7.
Tandem de ipso intellectu et intelligibil scribit: «intellectus
quandoque est in potentia, quandoque in actu; et similiter intel
lectum quandoque est in potentia et quandoque in actu. Intel
lectus autem in potentia et intelligibile in potentia differunt,
sed quando idem actu intellectus intelligit et res aliqua, ut lapis,
actu intelligitur, tunc intellectus et intellectum efficiuntur unum.
Secundum hoc ergo solum intellectus ab intelligibili distinguitur,
quod est in potentia» 8.
Et paulo post: «res aliqua materialis dupliciter considerari
potest, scilicet secundum quod est in materia et secundum quod
conceptus et rei intellectae
4
398. A primo ergo ad ultimum, species intelligibilis
impressa est ipsa essentia vel natura rei intellectae, non
quidem in esse rei vel physico prout est in seipsa extra
intellectum, sed in esse intelligibili, cognoscitivo, intentionali, repraesentativo, prout est abstracta ab esse rei
per intellectum agentem et impressa in intellectu possi
bili: qua actuatus intellectus possibilis, exprimit in seipso interius eandem essentiam per actum intelligendi
«quia quale est unumquodque talia operatur» 2 et «ex for
ma qua intellectus intelligit et ipso intellectu fit unum
in intelligendo» 3; et sic ipsamet essentia rei ut actu ex
pressa et formata, est ipsa species intelligibilis expressa,
quae est ipsa essentia rei intellectae ut actu intellecta in
tra intellectum: ipse autem intellectus possibilis est actu
secundo intelligens actu completo et terminato per talem
speciem vel essentiam intellectam et expressam intra
seipsum, et ideo est ipsamet essentia rei intellectae ut
dicens et exprimens sive ut cognoscens. Quo fit, ut ipsa
natura rei prout est in se a parte rei est obiective et
formaliter fundans abstractionem intellectus agentis et
speciem impressam inde consequentem; quae quidem sic
abstracta et impressa intellectui possibili, est eadem na
tura rei in esse intelligibili intra intellectum, et formaliter
ac obiective actuans ipsum in actu primo proximo veluti
formale principium cognitionis: cognitio autem inde con
sequens et resultans, producit verbum rei intellectae,
quod est ipsamet natura rei ut intellecta et expressa per
j Ibid., 1. 65-73.
1Q _ ,
.
2 I Contra Gent., cap. 53; IV Contra Gent., cap. 19, § ad cuius
evidentiam.
3 IV Sent., d. 49, 2, le, in fine.
*
640
P. I, Sec. I. De natura
analogiae
actum cognitionis; et in tali specie expressa sive verbo
mentis, attingit ac cognoscit ipsam naturam rei intel
lectae prout est in se. Itaque intelligibiliter sive cognoscitive haec omnia sunt una natura: ante cognitionem,
ipsa essentia rei est intelligibilis in potentia et formaliter
fundans cognitionem sive intellectionem; species intelli
gibilis impressa est eadem essentia ut intelligibilis obiec
tive in actu primo et ut reddens intellectum possibilem
formaliter intelligentem in actu quoque primo; species
expressa est ipsamet essentia ut actu secundo intellecta
obiective et ut reddens intellectum possibilem formaliter
intelligentem in actu secundo completo et terminato;
ipse vero intellectus actu intelligens est quasi passive for
matus specie impressa et quasi active formans speciem
expressam, ideoque est passivo-active seu in ipso actu
secundo utraque species ut intelligibiliter sive represen
tative et obiective est eadem essentia rei actu intellectae,
quae in specie expressa attingitur et cognoscitur prout
est in sua realitate extramentali; et sic eadem essentia
rei quae ante cognitionem erat intelligibilis in potentia
tantum, post cognitionem est actu intellecta et attacta.
4. Radix ultima omnium hucusque dictorum de con
ceptu formali et de conceptu obiectivo.
399. Radix ultima horum omnium est propria natura
vel essentia cognitionis, quae vicissim tota nititur in ipsa
natura cognoscentis et cognoscibilis in quantum huius
modi, et haec tota fundatur in immaterialitate.
Quod quidem Aristoteles probat quasi inductive, per
currendo singulos modos cognitionis. Plantae, licet sint
viventia, non sentiunt, eo quod formas sensibilium, verbi
gratia caloris aut frigoris, recipiunt materialiter secun
dum esse eorum physicum, non immaterialiter et inten
tionaliter et obiective
animalia, e contra, cognoscunt
sentiendo, quia eorum sensus nati sunt recipere formas
I II de Anima, cap. 12, n. 4, III, 461, 5-10.
* ίTr
C. II, a. 2, B, § I: Immaterialitas radix
cognitionis
641
sensibilium sine materia, hoc est, non per modum calo
ris aut frigoris vel albedinis aut nigredinis prout sunt in
ipsis sensibilibus, sed intentionaliter et obiective secun
dum eorum rationes: non enim sensus, sentiendo, colo
ratur aut frigescit vel calefit, et tamen recipit formas
sensibilium ut formae sunt, quemadmodum cera recipit
formam annuli ferrei vel aurei sine receptione auri vel
ferri; ita quidem ut figura sigilli ut est recepta et impres
sa in cera, sit quidem figura auri vel ferri, non tamen
figura aurea vel ferrea ’.·
Quia ergo sensus sensibile suscipere valet sine mate
ria, ανευ της όλης, consequens est ut sensus et sensibilis
sit idem actus eademque forma in quantum huiusmodi,
ita sane ut visum actu sit visus actu et sonus actu sit,
auditus actu: ή δέ τοΰ αισθητού ενέργεια και τής αίσθήσεως ή
αύτή μέν έστι καί μία, το διείναι ου ταυτόν αύταΐς. Et, cum
eadem ratio sit de omnibus sensibus et sensibilibus, di
cendum est quod unus idemque est actus sensibilis et
sensus in quantum huiusmodi, hoc est, sensibiliter sive
cognoscibiliter, licet materialiter ut res non sint idem:
μία μέν έστιν ένέργεια ή τοΰ αισθητού καί ή τού αισθητικού, το
ο είναι ετερον
nimirum sensus in actu est sensibile
in actu non quidem in esse physico rei, sed in esse physico
sensationis sive cognitionis.
Quod autem dicitur de sensu et sensibili, eodem iure
affirmandum est de intellectu et intelligibili, eo quod sicut
se habet sensibile ad sensum ita se habet intelligibile ad
intellectum: ώσπερ το αισθητικόν προς τά αίσθητα, ούτω τον
νοδν προς τά νοητά3. Sicut ergo sensus recipit formam sen
sibilis per modum formae et non per modum materiae,
1 En eius verba: ή μέν αίσθμσίς έστι τό δεκτικόν των αισθητών^ ειδών
iwo
ύλης, οίον 6 κηρός τοΰ δακτυλίου άνευ τοΰ σιδήρου και τοΰ χρυσοΰ δέχεται
*4 σημχϊον. Λαμβάνει δε τό χρυσοΟν ή τό χαλκοΰν σημεϊον, άλλ ούχ η χρυσός, η
/αλχδς. Όμοίως δε καί ή αί’σθησις έκαστου ύχό του έχοντος χρώμα, ή χυμόν,
η ύόσον χασγει, αλλ* ούχ ή έκασον εκείνον λεγεται, αλλ η τοιονδι, καί λατα ^ον
IfpJ- (Z/ 'de Anima. cap. 12. n. 1HI, 460, 41-W).
2 III de Anima, cap. 2, nn. 3, 4 et 7
21?328)·
3 III de Anima, cap. 4, n. 3 (III, 467, 1647).
μ
I
642
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
hoc est, immaterialiter, ita etiam intellectus suscipere
debet formam intelligibilis immaterialiter, idest per mo
dum formae et non per modum materiae. Hoc autem non
potest contingere si dicatur cum Empedocle sensum ha
bere sensibilia et intellectum intelligibilia secundum eun
dem modum physicum quo sunt in rebus extra sensum et
intellectum; sed tam sensus quam intellectus debent esse
impermixti et immateriales ut sensibilia et intelligibilia
possint immaterialiter suscipere ideoque cognoscere, ut
Anaxagoras recte dixit: secus non valerent formas sensi
bilium et intelligibilium qua tales suscipere, quia illud
esse materiale et physicum impediret huiusmodi recep
tionem: παρεμραινόμενον γάρ κωλύει’ τό'αλλότριον και άντιφράττει *.
Itaque intellectus possibilis est sicut tabula rasa in
qua nihil physice est scriptum, ita tamen ut in eo possint
omnia physice scribi, et sic est in potentia omnia intelli
gibilia 2. Quapropter, necesse est ponere intellectum agen
tem, qui possit omnia facere intelligibilia actu sicut lux
omnia visibilia (τώ αοιεϊν πάντα); et intellectum possibi
lem, qui possit omnia intelligibilia suscipere et fieri (τώ
πάντα γίνεθαι): et hoc modo, intellectus in actu est ipsum
intellectum in actu; sicut sensus in actu est ipsum sen
satum in actu: τό δ’αύτο έστιν ή καθ' ενέργειαν έπισθήμη τώ
πράγματι 3; καί το [αισθάνομαι] δ’όμοίως λέγεται τω θεωρείν 4.
Quae cum ita sint, iure affirmare possumus animam
esse quodammodo omnia; quia omnia quae exstant, aut
sunt sensibilia, aut intelligibilia: anima autem habet sen
sus et intellectum; sensus vero sunt quodammodo omnia
sensibilia, et intellectus omnia intelligibilia. Dicitur autem quodammodo et non simpliciter et absolute, quia
►
1 III de Anima, cap. 4, n. 3 (III, 467, 20-21).
2 III de Anima, cap. 4, n. 11 (III, 468, 12-17)
Cap- 5· nn· 1-2 (ΙΠ· 4é8· 28· 31, 36-37); cap. 7, n. 1
y 111?
/·
Il de Anima, cap. 5, n. 6 (HI, 451, 47-48).
Hi
C. II, a. 2, Β, § I: Immaterialitas
radix cognitionis
643
sensus non est ipsum sensibile in esse materiali et phy
sico, sed in esse immateriali et psychico sive intentionali;
ac similiter intellectus non est ipsum intelligibile in esse
rei materiali et naturali, sed in esse immateriali et intelligibili et intentionali: non enim lapis est in anima, sed
forma lapidis, quia lapis secundum esse suum naturale
non est in oculo vidente ipsum, sed species sensibilis eius,
pariterque non est in intellectu cum intelligente secundum
suum esse physicum, sed species intelligibilis eius.
Sed placet audire ipsa verba praeclarissima Philoso
phi: ”vuv δέ περί φυχής τά λεχθέντα συγκεφαλαιώσαντες, είσωμεν
πάλιν ότι ή φοχή τά δντα πώς έστι παντα ή γάρ αίσθητα τά δντα, ή
νοητά, έστι δ’ή έπιστήμη μέν τά έπιστητά πώς, η δ’ αίσθησις τά
αίσθητα” h Et iterum: ή δέ νόησις τά νοήματα 2. Quemadmo
dum ergo manus est instrumentum instrumentorum
in se quodammodo habens omnia instrumenta, ita in
tellectus est forma formarum intelligibilium et sensus
forma formarum sensibilium utpote in se habentes cognoscibiliter et obiective omnes formas intelligibiles et
sensibiles: ή χειρ δργανόν έστιν οργάνων, καί ό νους είδος ειδών,
καί ή αίσθησις είδος αισθητών 3.
Quod autem dicitur de sensu et sensibili et de intel
lectu et intelligibiii in sensibilibus, a fortiori asserendum
est de intellectu et intelligibiii a sensibilibus separato;
nam in istis quae sunt intelligibilia et intellecta et intelligentia per seipsa, idem prorsus sunt intellectus et in
tellectum: ”έπί μέν γάρ των άνευ ύλης τό αύτό έστι τό νοοΰν καί τό
νοούμενον ή γάρ έπιστήμη ή θεωρητική καί τό ούτως επιστητόν το
από ισιιν” 4. Unde et concludit alio in loco: ”ούχ ετέρου ούν
όντος τοο νοούμενου καί τού νοΰ, δσα μή ύλην έχει, τό αύτό έσται, καί
η νοηοις τω νοουμενφ μια °.
t
·
i
2
·
»
·
FL
III de Anima, cap. 8, n. 1 (III, 470, 36-39).
I de Anima, cap. 3, n. 13 (III, 437, 37-38).
Ill de Anima, cap. 8, n. 2 (III, 470, 47-49).
HI de Anima, cap. 4, n. 12 (III, 468, 18-21).
XI Metaph., cap. 9, n. 5 (II, 609, 17-19).
644
P. I, Sec. I. De natura analogiae
C. II, a. 2, B, § I: Immateriai.itas radix cognitionis
645
I
I
Et ex Aristotele hanc doctrinam mutuo acceperunt
philosophi arabes, ut Alfarabi1, Avicenna2, AlgazeP,
Avempace4 ac praesertim Averroes 5, licet eam exaggera·
rint confundentes unitatem in esse rei cum unitate in
esse intelligibili sive repraesentativo, ut scite animadver
tit S. Albertus Magnus6. Et tamen verum est ac plene
1 Alfarabi, De intellectu et intellecto, ed. St. Gilson apud «Archives
d’histoire doctrinal et littéraire du moyen-âge», 4 (1930), pp. 118-119.
2 Avicenna, Nietaphysices compendium, ed. N. Carame, tract 3,
cap. 1, pp. 111-112, Romae 1926.
3 Algazel, Metaphysica, tract. 3, cap. 2, ed. J. I. Muêkle, C.SJB.,
pp. 64-65. Toronto 1933.
4 Avempace, La carta de adiôs, ed. et versio hispanica M. Asin Pala
cios, apud «Al-Andalus», 8 (1943), pp. 68-69; Tratado sobre la union
del intelecto con el hombre, ed. et vers. hisp. M. Asin Palacios, apud
«Al-Andalus», 7 (1942), pp. 30, 32-33, 35-36.
5 Averroes, In III de Anima, comment. 5, 37, 38, fol. 366v, 368r,
378v, Venetiis 1507; in XII Metaphysicorum, comment. 39, fol 304r,
Venetiis 1542.
6 S. Albertus Magnus: «Species quae sunt in anima non sunt eadem
numero cum formis rerum extra, nec una [=unius?] scientia est eadem
cum scientiis aliorum. Unde deceptio est in rationibus [averroistarum]
prius inductis. Est enim considerare speciem in anima duobus modis,
scilicet in comparatione ad animam in qua est [=in esse entis]; et
sic est accidens et passio exsistens in anima, secundum quod dicit
Philosophus [I Perih. cap. 1] quod voces sunt notae passionum quae
sunt in anima: est etiam considerare eam in quantum est intentio rei
[=in esse intentionali sive repraesentativo vel obiectivo speciei]; et
sic, cum una sit res, est intentio una apud omnes: et, si illa intentio
numeretur a parte intendentium per eam ad rem, tot sunt quod sunt
intendentes per eam» et quod sunt actus intendendi {I Sent., d. 37,
a. 28c, ed. A. Borgnet, t. 26, p. 273a).
Et ad argumenta sumpta ex Aristotele male interpretato, respon
det: «ad omnia illa quae obiiciuntur ex verbis Philosophi, quod dicitur
intellectus secundum actum res intellecta et scientia et scitum idem
secundum actum: bene verum est hoc quoad hoc quod utrumque
est in actu ab actu uno qui est species rei. Si enim quaeram a te quid
facit materiam rei in actu, tu dices quod species rei: et si quaeram
a te, cum accipit intellectus rem in intellectu, quid facit eum esse in
actu, tu dices iterum: species rei. Ergo sunt idem in actu; quia ab
eodem actu qui est in re secundum esse, in intellectu autem secundum
quod est intentio separata. Et sic patet quod non idem est esse [reale
vel physicum] ipsius actus, licet sit semper actus eiusdem, scilicet
rei: sed in uno ut intentio rei, in alio ut dans esse rei; et ideo non
sunt idem numero [secundum esse physicum]: et hoc intendit Phi
losophus» {Ibid., ad obi. 8-11, p. 273b).
Et in hoc sensu, nimia certe cum benignitate, interpretatur verba
ipsius Averrois: «ipse, inquit, accipit intentionem ex parte illa qua
respondens doctrinae aristotelicae verbum celeberrimum
Averrois dicentis quod ex intellectu et intellecto fit ma
gis unum quam ex materia et forma; quia ex intellectu
et intellecto in actu non fit tertia res ut ex materia et
forma, sed una eademque l: non quidem in esse naturali
sive rei, sed in esse intelligibili sive cognoscitivo.
400. Quo in sensu doctrinam Aristotelis interpreta
tus est S. Albertus Magnus.
Statuit ergo in primis S. Doctor, veluti universale principium,
.
Est ergo magna differentia inter modum quo materia recipit
formam rei et quo intellectus vel sensus, idest potentia cognoscitiva, recipit eandem: materia enim recipit formam materia
liter, secundum esse physicum formae; potentia vero cognoscitiva recipit eam formaliter, secundum esse psychicum sive intentionale et cognoscitivum eiusdem. Ideo profunde scribit Al
bertus: «passibile, [quod] est in intellectu, non est receptivum
alicuius secundum esse physicum sicut materia recipit, sed est
receptivum eorum quae recipit secundum esse intentionale tan
tum et simplex»1
2.
Consequenter, materia recipit formam physice et subjective
secundum esse rei; potentia vero cognoscitiva in quantum huius
modi recipit eam psychice et objective secundum esse intentio
nale et cognoscibile; quia «nulla potentia animae recipit omnino
receptione subiecti», sed receptione obiecti3.
Qua ratione, «forma sensibilis extra prout est in ipso sen
sibili non recipitur in sensu, sed intentio eius: et, si reciperetur
in sensu secundum esse quod habet in re, tunc haberet duo esse,
et oporteret dicere quod oculus aliquando esset albus, aliquando
niger, aliquando alterius coloris: quod non est verum»4. Forma
ergo sensibilis «in obiecto [=in re sensibili] habet esse secun
dum naturam, in sensu autem habet esse intentionis: et voco
intentionem speciem quae principium est cognitionis sensibilis»5;
«hoc est, non secundum esse materiale et naturale sensibilis, sed
secundum quod species est intentio vel imago rei sensatae et
principium cognoscendi ipsam»6: «haec tamen species nihil est
1 II de Anima, tract. 3, cap. 4, p. 238a.
2 Summa theol. II P., tract. 12, q. 72, memb. 2 ad 6, ed. cit., t. 33,
p. 37b.
3 Libellus de unitate intellectus contra Averroem, cap. 7, ad 27,
ed. cit., t. 9, p. 472a.
4 II de Anima, tract. 3, cap. 3, t. V, p. 236b.
’ Summa de creaturis, II P., q. 34, a. 2, & Quaeritur ergo iuxü
hoc, ed. cit., t. 3o, p. 298a.
Ü ·
OK
in ocJlo,dp.q41455â æ 2 § Ad id quod Quaeritur quare color non videatur
C. II, a. 2, B, § I: Imamterialitas
radix cognitionis
647
de esse materiali et naturali rei sensibilis, sed est similitudo
illius generata ab illa; et per similitudinem quam habet cum re
sensata, ducit in illam» l. Quapropter «omnis sensus est susceptivus specierum sensibilium sine materia»2, «idest obiectorum
ipsius sensus sine materia3, «materia tamen praesente»4, quia
nimirum sensus est «susceptivus speciei tantum secundum quod
est species» et non secundum esse quod habet in materia5: et
sic, exempli gratia, «species coloris in oculo non habet esse
coloris, sed intentionem et imaginationem, per quae efficitur
principium cognitionis sensibilis; et ideo remanet res sensata
in suo colore, quia non abstrahitur secundum suum esse» natu
rale et physicum6.
Similiter in intellectu possibili recipiuntur species intelligibilium sine materia et sine esse rei quod habent in seipsis, quia
eas formaliter recipit ut intentiones intelligibiles ipsius rei quae
intelligitur: non ergo ipsas recipit subiective et materialiter,
sed objective et formaliter ut reduplicative sunt species rei intel
lectae: «haec enim receptio per actum qui est actus [intellectus]
possibilis est receptio speciei hoc modo, quod species specierum
recipit species»7. Et hac de causa, «in veritate intellectus [pos
sibilis] nihil rei recipit [secundum modum essendi quem habet
extra animam], sed accipit speciem abstractam, quae est intentio
et quidditas rei secundum rationem, licet non secundum esse»8;
et per eam apprehendit et cognoscit formaliter ipsam rem, quia
«rei species est sicut in quam [=rem] ducit per hoc quod est
ratio rei et quidditas»9: «ratio enim est quidditas rei et sub
stantia» in esse intelligibili10 et universali repraesentative; cons-
1 Ibid., corpo. art., p. 414b.
1 Ibid., q. 34, a. 3, Solutio, p. 303a.
3 Ibid., ad 3, p. 303b.
4 II de Anima, tract. 3, cap. 1, p. 293a.
3 II de Anima, tract. 3, cap. 25, t. V, p. 277a. «Sensus accipit unius
cuiusque sensibilis speciem, colorem scilicet et saporem et sonum,
patiturque ab huiusmodi sensibilibus speciebus, non in quantum una
quaeque sensibilium est unumquodque sensibilium secundum esse ma
teriale, sed in quantum unumquodque illorum est in esse intentionali
et secundum rationem» (II de Anima, tract. 4, cap. 1, p. 293).
6 Summa de creaturis, II P. q. 45, a. 2, ad 3, t. 35, p. 414b.
7 De unitate intellectus contra Averroem, cap. 7 ad 27, t. 9, p. 472b.
3 Summa de creaturis, II P., q. 45, a. 2 ad 1, t. 35, p. 414b.
9 Op. cit,. q. 57, a. 1 ad 1 sed contra respectu secundae definitionis,
t. 35, p. 489b. Cf. q. 45, a. 2 ad 2.
10 Op. cit., q. 57, a. 3 ad 6, p. 494a.
648
P. I, Sec. I. De
C. II, a. 2, B, § I: Immaterialitas radix cognitionis
natura analogiae
tat autem quod «receptio universalis in intellectu possibili est
receptio [obiectiva, non subiectiva, quin sit receptio] universalis
secundum esse universalis et rationem» *, «quoniam formae quae
sunt in intellectu possibili [ut reduplicative cognoscens est] sunt
in eo non individuatae, eo quod non omnino uniuntur sibi sicut
subiecto nec sicut materiae»2.
Quia ergo potentia cognoscitiva ut reduplicative cognoscitiva
non recipit species rei cognitae physice et subiective ut materia
formam vel ut subiectum accidens, sed psychice et obiective ut
formas et imagines obiecti cogniti, unio cognoscentis et cogniti
in cognoscendo non est unio physica sed psychica, et consequen
ter unum inde resultans non est compositum physicum ex his
neque cum his, sed simplex et pure psychicum, quatenus unum
fit aliud cognoscibiliter et obiective3.
Et ideo approbans dictum Averrois de unione omnium ma
xima cognoscentis et cogniti in quantum huiusmodi, scribit de
sensu tactus et de sensibili per ipsum: «intellectus tactus et
intellectus rei [attactae] sunt unum, non sicut subiectum et
accidens, nec sicut materia et forma, sed sicut ea quae aliquo
modo sunt eiusdem formae sicut determinans et determinatum»*.
De intellectu autem possibili recipiente obiective speciem
obiecti, ait quod «licet in eo non sit transmutatio physica [vel
subiectiva per huiusmodi receptionem], tamen est transmutatio
apprehensionis», idest pure psychica et cognoscitiva5, quia «sua
transmutatio est exitus de potentia intelligendi ad actum intel
ligendi» 6: «fit enim intellectus possibilis ipsum intellectum sicut
fit potentia actus quando ad actum mutatur, sed hoc potissimum
est in intellectu, eo quod intellectus et intellectum sunt idem
1 De unitate intellectus contra Averroem, cap. 7, ad 27, t. 9, p. 472a.
2 III de Anima, tract. 2, cap. 13, t. V, p. 354a.
3 Cf. De unitate intellectus contra Averroem, cap. 7 ad 27, t. 9,
p. 472; II de Anima, tract. 3, cap. 7, p. 246b; De Spiritualibus creaturis,
II P., q. 57, a. 1 ad 1 secundae quaestionis, t. 35, p. 489a; De quindecim
problematibus, n. 1, ed. P. Mandonnet, O.P., Siger de Brabant2 t Π,
p. 31 (Collect. «Les Philosophes Belges», t. VII). Louvain, 1908· Dt
intellectu et intelligibili, lib. I, tract. 3, cap. 1, t. 9, pp. 498-499· lib II
tract, unie., cap. 4, p. 509.
’
4 III de Anima, tract. 3, cap. 6, t. V p 379b
t 25
ÂS,ri'Ualib“5 crea,“ris· 11 P- q’· 55· 3· >■ ar*· 4 “d contra.
La
· «JJU·
6 Op. cit., q. 56, a. le, p. 478b.
I
649
formaliter»
«quia speciebus non subiicitur sicut subiectum
earum, sed potius formaliter se habet ad ipsas» 2.
Sic igitur «ex his quae dicta sunt sequitur quod anima quo
dammodo est omnia. Dico quodammodo, quoniam ipsa non est
omnia secundum esse materiale, sed secundum esse intentionale
specierum. Species enim rerum uniuntur animae sicut receptum
unitur recipienti, licet haec unitas neque sit proprie subiecti et
accidentis, neque materiae et formae: large tamen modo acepto
subiecto, quod subiectum dicatur id quod quocumque modo
recipit aliud a quo non habet esse materiale sed quo perficitur
ad agere secundum potentiam naturalem, quod in anima etiam
intentiones quae sunt in ea sunt unum cum subiecto.
Quod autem sic est omnia, patet per divisionem: quoniam
omnia quae sunt, aut sunt sensibilia quae sunt coniuncta cum
materia, aut sunt intelligibilia sicut separata a materia; et anima
secundum sensum efficitur idem cum sensibilibus, et secundum
intellectum efficitur idem cum intelligibilibus, eo modo quo ea
dem actu dicuntur quorum idem est actus licet esse sit diffe
rens»3. «Et ideo dixerunt [peripatetici] quod intellectus possibilis
et id quod intelligitur ab ipso et suum intelligere est unum et
idem ratione, differens secundum esse»4: «et hoc modo eadem
natura est intellectualitatis in intellectu possibili et in eo quod
intelligitur, secundum esse intellectuale»5. Atque hoc in sensu
«intellectus possibilis est species intellectorum sicut sensus est
species sensibilium»6.
«Cum ergo intellectus possibilis dicitur quo est omnia fieri
intelligibilia, intelligitur quod ipse in potentia sit omne intelligibile unus et idem indivisus et simplex secundum suam sub
stantiam; et ideo sua substantia qua fit intelligibilia non est uni
voca ad potentiam materiae quae non est susceptibilis omnium
una et indivisibilis exsistens, sed potius secundum sui divi
sionem in multa. Et cum dicitur quod in intellectu possibili in
eo quod possibilis est contingit omnia fieri, non intelligitur quod
omnia sit sicut materia; non enim materia fit forma. Et cum
1 III de Anima, tract. 2, cap. 15, t. V, p. 357b.
2 Ibid., paulo supra, p. 357a.
3 III de Anima, cap. 12, pp. 387b-388a. Cf. De intellectu et intelligibili, lib. I, tract. 3, cap. 1, t. 9, pp. 498-499.
4 De intellectu et intelligibili, lib. II, tract, unie., cap. 5, p. 511b.
5 Ibid., cap. 5, p. 510a.
.
6 Hbd., paulo infra, p. 510a, et initio cap., p. 508b.
650
P. I, Sec. I. De
dicitur quod intellectus possibilis sit omnia intellecta, intelligitur
quod sit forma illa per quendam modum» l, in quantum scilicet
est species vel forma omnium quae intelligit, utpote reductus
in actum intelligendi per formam vel speciem eorum2.
Nullibi tamen S. Doctor adeo perspicue huiusmodi doctrinam
tradidit sicut in sua Summa de Creaturis. Hoc enim in opere
quaestionem sibi ponit in terminis: utrum intellectus speculati
vus sit in actu res scita.
Et affirmative respondet, ductus in primis auctoritate Philosophi: «Dicit enim Aristoteles in III de Anima quod in actu
scientia est rei. Item dicit Aristoteles [in II de Anima] quod
sensus est idem in actu cum sensibili, Item dicit quod scientia
in actu est res scita. Item dicit in III de Anima quod in his quae
sunt sine materia, idem est intellectus et quod intelligit; scientia
namque speculativa et quod speculatum est, idem est. Ex omni·
bus his accipitur quod intellectus speculativus idem sit in actu
cum re intellecta» 3.
Dein ex ratione. «Dicendum, inquit, quod omnia intelligibilia
denudata sunt a materia et appendiciis materiae [sicut intelli
gibilia abstracta a sensibilibus et materialibus], vel nuda per
seipsa [sicut pure immaterialia per se]: et propoter hoc intel
lectus speculativus species est omnium intelligibilium, et idem
cum omnibus actu.
Sed actus duplicem habet comparationem. Unam, ad rem
cuius est actus; et sic est ratio et quidditas, nullam differentiam
habens ab ipsa.Si enim haberet differentiam, secundum illud
in quo differret non cognosceretur per ipsum res scita: et ideo
species quae est in anima, est principium intelligendi totam rem,
et totum esse rei omnino accipitur ut actus totius rei: et, cum
sit in intellectu eo quod principium sit intelligendi, est scientia
res scita in actu, et intellectus speculativus speculatum in actu.
Aliam habet comparationem ad id in quo est ut in subiecto;
et sic non est principium intelligendi, sed principium esse [ndi].
Et quia in intellectu est similitudo accidentalis [utpote qualitas
primae specie], causât in ipso esse accidentale; quia vero in re
e' in,el,wbiti. lib· II. tract, unie., cap. 4. t. 9.
pp. JVÙ-Jir?.
2 Cf. Ibid., cap. 1, p. 504a
3 Summa de creaturis. II P.,
.
ί ο—
·>
■
C. II, a. 2, B, § I: Immaterialitas
natura analogiae
57, a. 2. t. 25, p. 490a.
radix cognitionis
651
est forma naturalis, facit in ipsa esse naturale [cum forma intel
ligibilis sit quoddam ens reale].
Et hoc attendens Philosophus, dicit quod scientia quodammo
do est res scita; et alio in loco dicit quod intellectus est idem
actu cum eo quod intelligitur [silicet secundum rationem vel
intentionem intelligibilem et intellectam], sed secundum esse [reale et physicum] est aliud. Et similiter, sensus cum sensibili est
idem actu, sed secundum esse est aliud» *.
Est enim sedulo animadvertendum «quod duplex est actus,
scilicet actus naturae [=physicus, entitativus] et rationis ^psy
chicus, cognoscitivus]. Actus naturae dat esse naturale, quod
est esse simpliciter; et quae sunt eadem in illo actu, simpliciter
sunt eadem. Actus autem rationis est intentio et ratio rei: non
principium esse [ndi], sed principium cognitionis; et propter
hoc, quae in illo actu sunt eadem, non sunt simpliciter eadem
[hoc est, in esse reali et physico sive entitativo], sed secundum
quid», nempe in esse intentionali et psychico sive cognoscitivo2.
Quod tandem confirmat explicando auctoritates Philosophi.
«Ut tamen, addit, melius intelligatur, glossabimus singula dicta
Aristotelis. Quod ergo dicit quod idem secundum actum est
scientia rei, tripliciter glossatur. Primo sic: idem, scilicet [intel
lectus] possibilis de quo ante fecit mentionem in actu exsistens,
est scientia rei; et intendit tunc dicere quod speculativus et
possibilis sunt idem in substantia et subiecto: sed quando pos
sibilis est in actu, tunc est scientia rei.
Secundo sic: speculativus intellectus, qui est formaliter scien
tia, secundum actum [sciendi vel intelligendi] est idem rei, sed
non secundum esse [idest secundum actum essendi].
Tertio modo sic: scientia speculativi intellectus actu est idem
rei»3. Quae quidem unitas et identitas n’··
P. I, Sec. I. De
eadem, in Quantum similem dispostionem materialem ad formam
acquirit ei quae erat in agente. Et hoc modo aer patitur ab igne
et quidquid patitur passione naturali.
Quandoque vero forma recipitur in patiente secundum alium
modum essendi quam sit in agente, quia dispositio materialis
patientis non est similis dispositioni materiali quae est in agente:
et ideo forma recipitur in patiente sine materia, in quantum
patiens assimilatur agenti secundum formam et non secundum
materiam. Et per hunc modum sensus recipit formam sine ma
teria, quia alterius modi esse habet forma in sensu et in re sensi
bili: nam in re sensibili habet esse naturale, in sensu autem
habet esse intentionale et spirituale.
Et ponitur conveniens exemplum de sigillo et cera. Non enim
eadem dispositio est cerae ad imaginem quae erat in ferro et
auro. Et ideo subiungit quod cera accipit signum, idest imaginem
sive figuram auream aut aeneam, sed non inquantum est aurum
aut aes: assimilatur enim cera aureo sigillo quantum ad imagi
nem, sed non quantum ad dispositionem auri. Et similiter sensus
patitur a sensibili habente colorem aut humorem, idest saporem,
sed non in quantum unumquodque illorum dicitur, idest non
patitur a lapide colorato in quantum lapis neque a meile dulci
in quantum mei, quia in sensu non fit similis dispositio ad
formam quae est in subiectis illis; sed patitur ab eis in quantum
huiusmodi, scilicet in quantum coloratum vel saporosum, vel
secundum rationem, idest secundum formam: assimilatur enim
sensus sensibili secundum formam, sed non secundum dispo
sitionem materiae»
Et hoc etiam a fortiori et perfectiori modo «intellectui con
venit»2, quia «sensus est virtus in organo corporali, intellectus
vero est virtus inmaterialis quae non est actus alicuius organi
corporalis. Unumquodque autem recipitur in aliquo per modum
sui: cognitio autem omnis fit per hoc quod cognitum est aliquo
modo in cognoscente, scilicet secundum similitudinem; nam co
gnoscens in actu est ipsum cognitum in actu. Oportet igitur quod
sensus corporaliter et materialiter [hoc est, individualiter et
singulariter] recipiat similitudinem rei quae sentitur: intellectus
autem recipit similitudinem eius quod intelligitur incorporaliter
et immaterialiter [idest universaliter]. Individuatio autem naIbid., nn. 552-553.
t Ibid., n. 554.
i
C. II, a. 2, B, § I: Immaturiai.itas
natura analogiae
radix cognitionis
657
lurae communis in rebus corporalibus et materialibus est ex
materia corporali sub determinatis dimensionibus contenta; uni
versale autem est per abstractionem ab huiusmodi materia et
materialibus conditionibus individuantibus. Manifestum est igi
tur quod similitudo rei receptae in sensu repraesentat rem se
cundum quod est singularis; recepta autem in intellectu repraesentat rem secundum rationem universalis naturae: et inde est
quod sensus cognoscit singularia, intellectus vero universalia,
et horum sunt scientiae» *.
Dicitur autem sensum recipere intentiones sensibilium mate
rialiter et corporaliter si comparetur ad modum quo intellectus
recipit intentiones intelligibilium qui est pure immaterialis et
spiritualis. Nam sensitivum est quasi medium inter vegetativum
quod pure naturale et materiale est, et intellectivum quod est
pure immateriale2. Medium autem comparatum uni extremo,
ridetur alterum extremum3. Et ideo sensitivum comparatum ad
vegetativum est immateriale, comparatum vero ad intellectivum
est materiale. Unde et in modo recipiendi formam, dicitur sen
sus recipere spiritualiter et immaterialiter si comparetur ad
modum pure materialem quo recipiunt corpora; materialiter vero
si comparetur cum modo pure spirituali et immateriali quo intel
lectus eam recipit. «Corpus enim naturale recipit formas secun. dum esse naturale et materiale...; sed sensus et intellectus reci
piunt formas rerum spiritualiter et immaterialiter secundum
esse quoddam intentionale»4: licet sensus individualiter et ideo
quodammodo materialiter prout materia est principium indiriduationis5, intellectus vero universaliter.
Quare S. Doctor alio in loco nitidissime scribit: in sensibus
«formae sunt medio modo inter modum intelligibilem et modum
materialem. Conveniunt siquidem cum formis intelligibilibus in
quantum sunt formae sine materia; cum materialibus vero for
mis in quantum nondum sunt a conditionibus materiae denu1
2
In II de Anima, lect. 12, n. 377.
In II de Anima, lect. 5, n. 285.
1,50, 1 ad 1; in V Physic., lect. 1, n. 11.
In librum di sensu et sensato, lect. 19, n. 291.
«Sensus et imaginatio sunt vires organis affixae corporalibus,
et ideo similitudines rerum recipiuntur in eis materialiter, idest cum
materialibus conditionibus, quamvis absque materia·, ratione cuius
singularia cognoscunt» (De Verit., 2, 5 ad 2). In potentia utente organo
l corporali species sensibilium «quodammodo sunt materialiter, et sic
particulariter recipiuntur» (De Verit., 19, 2c).
658
P. I, Sec, I. De
natura analogiae
datae» '. Quibus haec alia consonant: «in anima sunt nata esse
omnia secundum esse immateriale. Est enim anima quodammo
do omnia secundum quod est sentiens et intelligens. Oportet
autem esse diversum gradum huiusmodi esse immaterialis. Unus
enim gradus est secundum quod in anima sunt res sine propriis
materiis, sed tamen secundum singularitatem et conditiones individuales quae consequuntur materiam; et iste est gradus sensus,
qui est susceptivus specierum individualium sine materia, sed
tamen in organo corporali. Altior autem et perfectissimus immaterialitatis gradus est intellectus, qui recipit species omnino a
a materia et conditionibus materiae abstractas et absque organo
corporali»1
2. Itaque «sensus recipit species sensibilium in orga
nis corporalibus et est cognoscitivus particularium; intellectus
autem recipit species rerum absque organo corporali et est co
gnoscitivus universalium»3.
Sic ergo ex his omnibus apparet quod cognoscentia «aliis re
bus cognitione carentibus praeeminent in hoc quod plura entia
in se continere possunt, et ita virtus eorum ostenditur esse ca
pacior et ad plura se extendens. Et quanto quidem aliquod co
gnoscens universaliorem habet rerum cognitionem, tanto virtus
eius est absolutior et immaterialior et perfectior. Virtus autem
sensitiva quae inest animalibus est quidem capax extrinsecorum,
sed in singulari tantum: unde et quandam immaterialitatem ha
bet, in quantum est susceptiva specierum sine materia; infimam
tamen in ordine cognoscentium, in quantum huiusmodi species
recipere non potest nisi in organo corporali»4.
Indeque facile est videre qua ratione quove in sensu unum
idemque sint cognoscens in actu et cognitum in actu, idest sen
sus in actu et sensibile in actu, intellectus in actu et intellectum
in actu.
1 De Verit., 8, 9c.
2 Quaest. disp, de Anima, 13c.
3 Ibid., ad 19. Singulare ergo aliter est in rerum natura et aliter
in sensu, ut perspicue explicat S. Albertus Magnus hisce verbis: «aliud
est singulare secundum esse naturae et aliud intentio singularis in
anima. Singulare secundum esse quod habet in natura, est a materia;
sed intentio singularis in anima est ab appendiciis materiae quae sunt
praesentia materiae et apprehensio ipsius cum hic et nunc et ceteris
conditionibus individuantibus, et illa sunt bene in sensu, licet materia
secundum esse non sit in sensu» (Summa de creaturis, II P., q. 34, a. 3
ad 1, t. 25, p. 303a).
H ’
4 In librum de sensu et sensato, lect. 2 n. 20
C. II, a. 2, B, § I: Immaterial itas
radix cognitionis
659
Haec enim unitas et identitas cognoscentis et cogniti in
quantum huiusmodi explicatur ex duobus.
Primo quidem ex eo quod una eademque est forma utriusque
in esse cognoscitivo, licet diversa sit in esse entitativo sive ontologico. Eadem enim forma sensibilis ut sensibile est fit forma
sentientis ut sentiens est, quatenus obiective et immaterialiter
recipitur in sentiente; nam species sensibilis colorati, exempli
gratia, quae est in visu et est forma eius ut actu videns est,
est eadem ac forma ipsius sensibilis colorati qua coloratum et
visibile est in actu: licet in sensibili colorato habeat esse natu
rale et physicum et materiale, dum in visu habet esse intentio
nale et psychicum et immateriale; secus per eam, sicut per for
mam, non posset visus videre ipsum coloratum prout est in se.
Qua de causa scribit S. Doctor: «videns est tanquam coloratum,
quia in vidente est similitudo coloris [idest ipse color intentionaliter et obiective, non physice et subiective ut est in re colo
rata]... Et quod videns sit quodammodo coloratum, probat
[Aristoteles] per ea quae supra dicta sunt *, quia unumquodque
organum sensus est susceptivum sensibilis sine materia»2. Ubi
autem est una eademque forma, licet non uno eodemque modo
essendi, ibi est una eademque res quamvis diverso modo: nempe
una eademque res in esse cognoscitivo, licet diversa in esse
entitativo. Et similiter forma intelligibilis ut intelligibile est fit
iorma intellectus ut intelligens est, quia species intelligibilis
quae est in intellectu est ipsa forma rei intellectae in esse obiectivo et intentionali. Et ideo S. Thomas rursus ait: «si anima est
omnia, necesse est quod sit, vel ipsae res scibiles et sensibiles
sicut Empedocles posuit quod terra terram cognoscimus et aqua
aquam et sic de aliis, aut sit species ipsorum. Non autem anima
est ipsae res [in esse physico et entitativo] sicut illi posuerunt,
quia lapis non est in anima sed species lapidis. Et per hunc
modum [scilicet in esse psychico et intentionali et cognoscitivo]
dicitur intellectus in actu esse ipsum intellectum in actu, in
quantum species intellecti [qua formaliter redditur intellectum
in actu] est species intellectus in actu», idest qua formaliter
fit intellectus in actu3.
Et iterum: «intellectum in actu et intelligens in actu sunt
1 In II de Anima, lect. 15, n. 427; lect. 24, nn. 552-554.
1 In III de Anima, lect. 2, n. 590.
3 In III de Anima, lect. 13, n. 789.
.·
*
GCO
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
unum, sicut et supra dixit quod sensibile in actu et sensus in
actu sunt unum... Idest, si accipiamus intelligibilia actu» idem
est intellectus et quod intelligitur, sicut idem est sentiens in
actu et quod sentitur in actu: ipsa enim scientia speculativa
et sic scibile, idest scibile in actu, est idem. Species igitur rei
intellectae in actu est species ipsius intellectus» >.
Secundo, ex eo quod unus idemque est actus cogniti et co
gnoscentis qua talium. Unus idemque est actus motivi et moti
in quantum huiusmodi: «actus motivi non est alius ab actu
mobilis» 1
2*; «oportet unum actum esse utriusque, scilicet moven
tis et moti»5, quia «motus est actus potentiae activi et passivi»4,
lam vero in cognitione actus cogniti est actus motivi, actus vero
cognoscentis est actus moti, quia cognitum qua tale se habet
ad cognoscentem in quantum huiusmodi ut obiectum formale
motivum et primo terminativum ad potentiam obiective passi
vam et formaliter motam obiective, quae ideo a tali obiecto specificatur in suo actu vel motu cognoscitivo. Si ergo in ordine
physico motus corporalis idem re est actus motivi et moti, qui
subiective est in ipso, multo magis in ordine psychologico et
spirituali motus cognoscitivi idem re debet esse actus motivi
[=cogniti] et moti [ = cognoscentis], qui subiective est in ipso
cognoscente, eo quod actus cognoscentis et cogniti potius accedit
ad altiorem et puriorem rationem motus metaphysici, cum sit
formaliter immaterialis et spiritualis5.
1 In III de Anima, lect. 9, n. 724.
2 In III Physicorum, lect. 4, n. 8.
5 Ibid., n. 10.
* Ibid., lect. 5, n. 18. Vel, ut ait Aristoteles, motus est έντβλέχβα
τοϋ ϊσνάαει τμγ.·μ·, ζαι χαβητ-.ζοΟ, τ, τοιοντον (III Physic., cap. 3, η. 6,
Π, 276, ‘33-34).
5 «Est autem duplex immutatio: una naturalis et alia spiritualis.
Naturalis quidem, secundum quod forma immutantis recipitur in
immutato secundum esse naturale, sicut calor in calefacto. Spiritualis
autem secundum quod forma immutantis recipitur in immutato se
cundum esse spirituale, ut forma coloris in pupilla, quae non fit per hoc
colorata [secundum esse physicum et subiectivum, sed solum secundum
esse intentionale et obicctivum]. Ad operationem autem sensus requi
ritur immutatio spiritualis, per quam intentio formae sensibilis fiat
in organo sensus: alioquin, si sola immutatio naturalis sufficeret ad
sentiendum, omnia corpora naturalia sentirent dum alterantur» (I,
78, 3c). Et alibi: «sensus in actu consistit in actuali immutatione
sensus ab obiecto» (ht I Metaph., lect. 1, n. 6).
C. II, a. 2, B, § I: Immaterial itas radix cognitionis
661
Quare S. Thomas profunde scribit: «non solum videns est
unquam coloratum et simile colorato [cum sit intentionaliter
etobiective ipsum coloratum], sed etiam actus cuiuslibet sensus
est unus et idem subiecto [=rej cum actu sensibilis, sed ratione
non est unus. Et dico actum sensus, sicut auditum secundum
actum; et actum sensibilis, sicut sonum secundum actum. Non
enim semper sunt in actu, quia contingit habentia auditum
non audire et habens sonum non semper sonare. Sed cum potens audire habet suam operationem et potens sonare habet
sonare, tunc simul fit sonus secundum actum qui vocatur sonatio
et auditus secundum actum qui vocatur auditio... Deinde... pro
bat [Aristoteles] quod supposuerat, scilicet quod unus et idem
sit actus sensibilis et sentientis, sed ratione differant, ex his
quaesunt ostensa in III Physicorum [cap. 3]. Ibi enim ostensum
est quod tam motus quam actio vel passio sunt in eo quod
agitur, idest in mobili et patiente. Manifestum est autem quod
auditus patitur a sono; unde necesse est quod tam sonus
secundum actum qui dicitur sonatio, quam auditus secundum
actum qui dicitur auditio, sit in eo quod est secundum po
tentiam, scilicet in organo auditus. Et hoc ideo, quia actus
activi et motivi fit in patiente et non in agente et movente... Et
sicut dicitur in III Physicorum [cap. 3], quod actio et passio
sunt unus actus subiecto, sed differunt ratione, prout actio
significatur ut ab agente, passio autem ut in patiente, ita supra
dixit quod idem est actus sensibilis et sentientis subiecto, sed
non ratione. Actus igitur sonativi vel soni est sonatio, auditivi
autem est auditio. Dupliciter enim dicitur auditus et sonus, sci
licet secundum actum et secundum potentiam. Et quod de auditu
et sono dictum est, eadem ratione se habet in aliis sensibus et
sensibilibus: sicut enim actio et passio est in patiente, et non
in agente ut subiecto sed solum ut in principio a quo; ita tam
actus sensibilis quam actus sensitivi est in sensitivo ut in sub
iecto. Sed in quibusdam sensibilibus et sensitivis nominatus est
uterque actus, et sensibilis ut sonatio, et sensitivi ut auditio:
in quibusdam autem unum tantum nominatum est, scilicet actus
sensitivi. Visio enim dicitur actus visus, sed actus coloris non
est nominatus: et gustus, idest gustatio, est actus gustativi, sed
actus saporis non est nominatus apud graecos» ’.
1 In III de Anima, lect. 2. nn. 590-593.
662
I, Sec. I. De
natura analogiae
C. 11, a. 2, B, § I: Immaterial itas radix cognitionis
El ideo «necesse est quod auditus dictus secundum actum
et sonus dictus secundum actum simul salventur et corrumpan
tur, et similiter est de sapore et gustu et aliis sensibilibus et
sensibus; sed si dicantur secundum potentiam, non est necesse
quod simul corrumpantur et salventur»1: quia secundum actum
sunt idem et simul, non autem secundum potentiam.
Eodemque iure «intelligibile in potentia non est idem cum
intellectu, sed solum intelligibile in actu»2, quia ita se habet
intelligibile ad intellectum sicut sensibile ad sensum.
Unitas ergo et identitas actus cognoscentis et cogniti in quan
tum huiusmodi, est multo maior quam unitas et identitas motivi
et moti in rebus corporalibus. Propter quod S. Doctor, cum
admitteret motum physicum proprie dictum in operationibus
vitae vegetativae, quae nullo modo sunt cognoscitivae3, subiungit: «minus vero proprie invenitur motus in operationibus ani
mae sensitivae. In his enim non est motus secundum esse natu
rae, sed solum secundum esse spirituale: sicut patet in visu,
cuius operatio non est ad esse naturale, sed spirituale, quia est
per species sensibiles secundum esse spirituale receptas in oculo;
sed tamen habet aliquid de mutabilitate, in quantum scilicet
subiectum virtutis visivae est corpus, et secundum hoc habet
rationem motus, licet minus propriam: non enim dicitur motus
in operationibus proprie, nisi cum operatio illa est ad esse na
turae.
Minimum autem de proprietate motus, et nihil nisi metapho
rice, invenitur in intellectu. Nam in operatione intellectus non
est mutatio secundum esse naturale sicut est in vegetabili, nec
subiectum spirituale [corporale?] quod immutetur sicut est in
sensibili; sed est ibi ipsa operatio, quae quodammodo dicitur
motus in quantum de intelligente in potentia fit intelligens in
actu. Differt tamen a motu eius operatio, quia eius operatio
est actus perfecti, motus vero est actus imperfecti»4.
Itaque «manifestum est quod sentire, si dicatur motus, est
alia species motus ab ea de qua determinatum est in libro [III]
Physicorum [cap. 1]: ille enim motus est actus exsistentis in
1 Ibid., n. 594.
2 In III de Anima, lect. 9, n. 727.
3 In II de Anima, lect 5 nn 7R7 7as.
r
·
n ]58
’ nn·
285> in I de Anima, lect. 10,
4 In I de Anima, lect. 10, nn. 159-160
j
663
potentia; quia videlicet recedens ab uno contrario, quamdiu
movetur, non attingit alterum contrarium quod est terminus
motus, sed est in potentia. Et quia omne quod est in potentia,
in quantum huiusmodi, est imperfectum, ideo ille motus est
actus imperfecti. Sed iste motus est actus perfecti: est enim
operatio sensus iam facti in actu per suam speciem; non enim
sentire convenit sensui nisi in actu exsistenti, et ideo iste motus
simpliciter est alter a motu physico. Et huiusmodi motus dicitur
proprie operatio, ut sentire et intelligere et velle. Et secundum
hunc motum anima jnoVet seipsam, secundum Platonem, in
quantum cognoscit et amat seipsam»1.
Ex quibus omnibus constat qualiter anima est quodammodo
omnia. Et quidem omnia quodammodo: «omnia enim quae sunt,
aut sunt sensibilia, aut intelligibilia; anima autem est quodam
modo omnia sensibilia et intelligibilia, quia in anima est sensus
et intellectus sive scientia: sensus autem est quodammodo ipsa
sensibilia, et intellectus intelligibilia sive scientia scibilia.
Et qualiter hoc sit, oportet inquirere. Sensus enim et scientia
dividuntur in res, idest dividuntur in actum et potentiam quem
admodum et res, ita tamen quod scientia et sensus quae sunt
in potentia ad sensibilia se habent ad scibilia et sensibilia quae
sunt in potentia; scientia vero et sensus quae sunt in actu ordi
nantur ad sensibilia et scibilia quae sunt in actu. Sed tamen
diversimode. Nam sensus in actu et scientia vel intellectus in
actu, sunt scibilia et sensibilia in actu; sed potentia animae
sensitivae et id quod scire potest, idest potentia intellectiva,
non est ipsum sensibile vel scibile, sed est in potentia ad ipsa:
sensitivum quidem ad sensibile; quod autem scire potest, ad
scibile. Relinquitur ergo quod anima quodammodo sit omnia»2.
Attamen «alio modo est omnia quam antiqui ponerent. Et
dicit [Aristoteles] quod, si anima est omnia, necesse est quod
sit, vel ipsae res scibiles et sensibiles, sicut Empedocles posuit
quod terra terram cognoscimus et aqua aquam et sic de aliis;
aut sit species ipsorum. Non autem anima est ipsae res sicut
illi posuerunt, quia lapis non est in anima sed species lapidis.
Et per hunc modum dicitur intellectus in actu esse ipsum intel
lectum in actu, in quantum species intellecti est species intellectus in actu». Et sic «anima data est homini loco omnium for-
a
1 In III de Anima, lect. 12, n. 766.
2 In III de Anima, lect. 13, nn. 787-788.
13
664
P. I, Sec. I. De natura
a
analogiae
I: Immaterialitas
radix cognitionis
665
Ita in Scripto stiper Sententiis ait: «nulla forma efficitur in
telligibilis nisi per hoc quod separatur a materia et ab appendidis materiae... Unde illae substantiae quae sunt intelligibiles
per naturam non videntur esse materiales; alias, species rerum
in ipsis non essent secundum esse intelligibile. Unde Avicenna,
i Metaph. tract. 3, cap. 8, dicit quod aliquid dicitur esse intellecti*
vum quia est immune a materia» l.
Et ideo probat Deum esse intelligentem et scientem ex eo
quod est immaterialis. «Cum a Deo omnis potentia et materiaI bias removeatur eo quod est actus primus et purus, oportet
essentiam eius esse denudatam a materia et esse formam tantum.
I Sicut autem particulationis principium est materia, ita formae
debetur intelligibilitas: unde forma principium cognitionis est;
unde oportet quod omnis forma per se exsistens separata a
materia sit intellectualis naturae. Et si quidem sit per se sub
sistens, erit et intelligens; si autem non sit per se subsistens,
sed quasi perfectio alicuis subsistentis, non erit intelligens, sed
principium intelligendi: quemadmodum omnis forma non in
se subsistens non operatur, sed est operationis principium, ut
■ caliditas in igne. Cum igitur ipse Deus sit immunis ab omni
i materia et sit per se subsistens quia esse suum ab alio non depen; det, oportet quod ipse sit intelligens et sciens» 2.
I Et quidem in Deo est unum et idem intelligens et intellectum,
non solum in esse intelligibili, sed et in esse rei; in aliis autem
praeter ipsum non est idem in esse rei, bene vero in esse intel
ligibili. «Sciendum et ergo quod in omni intellectu aliqualiter
est idem intelligens et intellectum: et in quibusdam etiam alil qualiter differt; in aliquibus vero sunt omnino idem. Intellectus
enim humanus, qui aliquando est in potentia et aliquando in actu,
quando est in potentia intelligens, non est idem cum intelfigibili in potentia quod est aliqua res extra animam; sed ad hoc
quod sit intelligens in actu, oportet quod intelligibile in potentia
fiat intelligibile in actu per hoc quod species eius denudatur
ab omnibus appendiciis materiae per virtutem intellectus agentis,
402. Sed et in Operibus propriis S. Doctor hanc doc
trinam fecit suam.
et oportet quod haec species, quae est intellecta in actu, perfi
ciat intellectum in potentia: ex quorum coniunctione efficitur
unum perfectum quod est intellectus in actu, sicut ex anima et
1 /bid.nn. 789-790. Cf. etiam in VI Ethic., lect. 1, nn. 1117-1119.
. In
^ct· 8' Opera, ed. Vives, t. 26, p. 535b.
. ln %1, hbros Metaph., prooemium S. Thomas § Tertio ex insa
cognitione intellectus.
S leruo, ex ipsa
1 / Sent., d. 8, 5, 2c.
2 / Sent., d. 35, lc, § Prima igitur via. Et prius dixerat: «ex hoc
a In librum de sensu et sensato, lect 1 r> i
s In I Metaph., lect. 1, n. 6.
' n’ *·
ipso quod [Deusi est immaterialis, est intelligens» (/ Sent., d. 2, 3c).
marum, ut sit homo quodammodo totum ens, in quantum se
cundum animam est quodammodo omnia prout eius anima est
receptiva omnium formarum. Nam intellectus est quaedam po
tentia receptiva omnium formarum intelligibilium, et sensus est
quaedam potentia receptiva omnium formarum sensibilium»1.
Unde et approbat propositionem centesimam septuagesimam ter
tiam Phoculi, «quae talis est: omnis intellectus intellectualiter
est et quae ante ipsum et quae post ipsum; quia scilicet tam
superiora quam inferiora sunt in intellectu secundum modum
suum, idest intellectualiter» λ
Postremo constat exinde radix et causa cognoscibilitatis prout
se tenet ex parte obiecti. Ex quo enim radix et causa propria
cognoscentis ut cognoscens est, est eius immaterialitas, sequitur
immediate causam et radicem propriam obiecti cognoscibilis qua
talis esse quoque eius immaterialitatem, cum cognoscens in actu
sit ipsum cognitum in actu. Et quia sicut se habet simpliciter
ad simpliciter ita se habet magis ad magis et minus ad minus,
dicendum est cognoscentem tanto esse magis cognoscitivum quan
to est magis immaterialis; et similiter obiectum tanto esse magis
cognoscibile quanto maiori gaudet immaterialitate. Quare S. Tho
mas: «cum unaquaeque res ex hoc ipso vim intellectivam habeat
quod est a materia immunis, oportet illa esse maxime intelligi
bilia quae sunt maxime a materia separata. Intelligibile enim et
intellectum oportet proportionata esse et unius generis, cum
intellectus et intelligibile in actu sint unum»3. «Unumquodque
enim in tantum est intelligibile in quantum est a materia sepa
rabile. Unde ea quae sunt secundum naturam a materia separa
ta, sunt secundum seipsa intelligibilia actu; quae vero a nobis
a materialibus conditionibus sunt abstracta, fiunt intelligibilia
actu per lumen nostri intellectus agentis»4.
Et iterum: «quanto... aliqua virtus cognoscitiva est imma
terialior, tanto es perfectior in cognoscendo»5.
i
J
666
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
C. II, a. 2, B, § I: Immaterialitas
radix cognitionis
667
sale»1, quatenus recipitur in ipso prout est reduplicative intel
corpore efficitur unum quod est homo habens operationes hu
ligens: tunc enim recipitur, non subiective, sed pure obiective.
manas. Unde sicut anima non est aliud ab homine, ita intellec
Quam ob rem scribit S. Doctor: «forma quae est recepta in
tus in actu non est aliud ab intellectu intelligente actu, sed idem:
intellectu potest dupliciter considerari: vel [obiective et intennon tamen ita quod species illa fiat substantia intellectus vel
lionaliter, hoc est] per comparationem ad rem cuius est simili
pars eius [in esse entis], nisi formalis, sicut nec anima fit corpus.
tudo, et sic habet universalitatem (non enim est similitudo ho
Si ergo est aliquis intellectus, sicut divinus, qui ad nihil est in
minis [intellecti] secundum conditiones individuantes, sed secun
potentia sed est totum actus et semper in actu, tunc intellectum
dum naturam commune); vel [subiective, idest] per compara
ab intellectu nullo modo differt re in eo, sed consideratione
tionem ad intellectum [ut subiectum receptionis] in quo habet
tantum: quia prout consideratur essentia eius ut immunis a
esse [reale et physicum], et sic est quid individuatum quemad
materia, sic est intelligens, ut probatum est; sed prout conside
modum intellectus, et alia numero species intellecta hominis est
ratur essentia sua secundum quod intellectus accipit eam sine
in intellectu Sortis et alia in intellectu Platonis»2.
materia, sic est intellectum; sed prout consideratur ipsum intel
lectum prout non deest ipsi intelligenti sed est in seipso quodam
Et secundum hunc sensum obiectivum et intentionalem dicitur
modo, sic est intelligentia vel scientia, quia scientia nihil est
intellectus esse quodammodo omnia vel species specierum; nam
aliud quam impressio vel coniunctio sciti ad scientem»1.
«anima dicitur species specierum in quantu/n per intellectum
agentem facit species intelligibiles actu et recipit eas in intellectu
Eandem doctrinam tradit in II libro, ad philosophos appel
possibili, sicut ibidem [III de Anima, cap. 8] sensus dicitur
lans. «Quod enim nullum intellectuale sit materiale, communiter
species sensibilium et manus organum organorum, in quantum
a philosophis tenetur. Unde etiam ex immaterialitate divina,
videlicet omnia artificialia per manus efficiuntur»3.
eius intellectum concludunt.
Idemque repetit in III et in IV Sententiarum4.
Et ratio satis manifesta est: quia materia prima recipit for
mam, non in quantum est forma simpliciter, sed in quantum
403. In Quaestionibus etiam de Veritate splendidam eiusdem
est haec. Unde forma exsistens in materia non est intellecta nisi
in potentia, quia cognosco esse formae in quantum est forma; . doctrinae dedit explicationem, quam exscribere placet. «Cum
dicitur aliquid seipsum cognoscere, dicitur illud esse cognoscens
et ideo, si intellectus aliquis poneretur habens materiam forma
et cognitum. Unde ad considerandum qualiter Deus seipsum
exsistens in eo non esset intellecta in actu, et sic per formam
cognoscat, oportet videre per quam naturam aliquid sit cognos
illam non intelligeret.
cens et cognitum.
Huius etiam signum est quod forma materialis non efficitur
Sciendum igitur quod res aliqua invenitur perfecta dupliciter.
intellectualis nisi quia a conditionibus materiae abstrahitur, et *
Uno modo, secundum perfectionem sui esse quod ei competit
sic efficitur perfectio intellectus proportionata sibi. Unde oportet
secundum propriam speciem. Sed quia esse specificum unius
intellectum non materialem esse»2.
rei
est
distinctum
ab
esse
specifico
alterius
rei,
ideo
in
qualibet
Quod si intellectus possibilis dicatur recipere formas intellire creata huiusmodi perfectioni habitae in unaquaque re tantum
gibilium, hoc non est intelligendum physice et materialiter ut
deest de perfectione simpliciter quantum perfectius in aliis spe
materia prima, sed psychice et immaterialiter. Nam «recipere
ciebus invenitur: ut cuiuslibet rei perfectio in se consideratae,
et omnia huiusmodi dicuntur aequivoce de materia et intellectu.
. ateria enim prima recipit formam, non prout est forma sim- * veluti pars totius perfectionis universi quae consurgit ex singu
larum rerum perfectionibus invicem congregatis.
p iciter se prout est haec: unde per materiam individuatur.
nnn 'inHiJdnan fecipit ormain in quantum est forma simpliciter,
eam, quia forma in intellectu habet esse univer1 Ibid., ad 3.
2 II Sent., d. 3, 1, 2 ad 3.
2 II Sent., d. 3, 3, 1 ad 1.
„
._ ... „ ,
1 Ibid., ad 3.
4 III Sent., d. 14, 1, qla. 2c, nn. 32-36; et ad 2, n. 42; IV Sent
2 II Sent., d. 3, 1, lc.
i d. 49, 2, lc et ad 10.
668
C. II, a. 2, B, § I: Immaterialitas radix cognitionis
P. I, Sec. I. De natura analogiae
Unde ut huic imperfectioni aliquod remedium esset, invenitur
alius modus perfectionis in rebus creatis, secundum quod per
fectio, quae est propria unius rei, in altera re invenitur: et haec
est perfectio cognoscentis in quantum est cognoscens, quia se
cundum hoc a cognoscente aliquid cognoscitur quod ipsum co
gnitum aliquo modo est apud cognoscentem; et ideo in III de
Anima [cap. 8], dicitur animam esse quodammodo omnia, quia
nata est omnia cognoscere. Et secundum hunc modum possibile
est ut in una re totius universi perfectio exsistat. Unde haec
est ultima perfectio ad quam anima potest pervenire secundum
philosophos, ut in ea describatur totus ordo universi et causa
rum eius...
Perfectio autem unius rei in altera esse non potest secundum
determinatum esse quod habebat in re illa; et ideo ad hoc quod
nata sit esse in re altera, oportet eam considerare absque his
quae nata sunt eam determinare. Et quia formae et perfectiones
rerum per materiam determinantur, inde est quod secundum
hoc aliqua res est cognoscibilis secundum quod a materia sepa
ratur. Unde oportet quod etiam id, in quo suscipitur talis rei
perfectio, sit immateriale: si enim esset materiale, perfectio
recepta esset in eo secundum aliquod esse determinatum, et ita
non esset in eo secundum quod est cognoscibilis, scilicet prout
exsistens perfectio unius est nata esse in altero.
Et ideo erraverunt antiqui philosopi [cum Empedoclei qui
posuerunt simile simili cognosci, volentes, secundum hoc, quod
anima, quae cognoscit omnia, ex omnibus naturaliter consti
tueretur, ut terra terram cognosceret, aqua aquam et sic de
aliis: putaverunt enim quod perfectio rei cognitae in cognos
cente habeat esse determinatum in propria natura [nempe esse
physicum et naturale prout est extra animam].
Non autem ita recipitur forma rei cognitae in cognoscente:
unde et Commentator [= Averroes] dicit in III de Anima quod
non est idem modus receptionis quo formae recipiuntur in intel
lectu possibili et in materia prima, quia oportet in intellectu co
gnoscente recipi aliquid immaterialiter. Et ideo videmus quod,
secundum ordinem immaterialitatis in rebus, secundum hoc in
eis natura cognitionis invenitur. Plantae enim et alia quae infra
plantas sunt, nihil immaterialiter possunt recipere, et ideo omni
cognitione privantur, ut patet in II de Anima; sensus autem
recipit species sine materia, sed tamen cum conditionibus mate
rialibus species depuratas recipit.
i
669
Similiter est etiam ordo in cognoscibilibus. Res enim mate
riales, ut Commentator dicit, non sunt intelligibiles nisi quia
nos facimus intelligibiles; sunt enim intelligibiles in potentia tan
tum sed actu intelligibiles efficiuntur per lumen intellectus agen
tis, sicut et colores actu visibiles per lumen solis: sed res im
materiales sunt intelligibiles per seipsas; unde sunt magis notae
secundum naturam, quamvis minus notae nobis.
Quia igitur Deus est in fine separationis a materia, cum ab
omni potentialitate sit penitus immunis, relinquitur quod ipse
est maxime cognoscitivus et maxime cognoscibilis. Unde eius
natura secundum hoc quod habet esse realiter, secundum hoc
competit ei ratio cognoscibilitatis. Et quia secundum hoc etiam
Deus est, secundum quod natura sua est sibi: secundum hoc
etiam cognoscit, secundum quod natura sua est maxime cognoscitiva. Unde Avicenna dicit in VIII suae Matephysicae [cap. 6
et 7], quod ipse intellector et apprehensor sui est eo quod sua
quidditas spoliata, scilicet a materia, est res quae est ipsemet»1.
Et ex eodem principio sequitur Deum omnia alia a se per
fectissime cognocere. «Sciendum est igitur quod, cum omne
agens agat in quantum est in actu, oportet quod id quod per
agentem efficitur, aliquo modo sit in agente; et inde est quod
omne agens agit sibi simile. Omne quod est in altero, est in
eo per modum recipientis. Unde si principium activum sit mate
riale, effectus eius est in eo quasi materialiter, quia velut in
virtute quadam materiali; si autem sit immateriale activum
principium, etiam effectus in eo immaterialiter erit.
Dictum est autem supra [a. 2], quod secundum hoc aliquid
cognoscitur ab altero, secundum quod in eo immaterialiter reci
pitur. Et inde est quod principia activa materialia non cognos
cunt effectus suos, quia non sunt effectus sui in eis secundum
quod cognoscibiles sunt [scilicet immaterialiter]; sed in prin
cipiis activis immaterialibus effectus sunt secundum quod co
gnoscibiles sunt, quia immaterialiter. Unde omne principium ac
tivum immateriale cognoscit effectum suum. Inde est quod in
libro de Causis [prop. 8], dicitur quod intelligentia cognoscit
id quod est sub se, in quantum est causa eius. Unde, cum Deus
sit rerum immateriale principium activum, sequitur quod apud
III sit rerum cognitio»2.
ipsum
> De Verit., 2, 2c. Cf. ibid, ad 4.
1 De Verit., 2, 3c.
θ7θ
Ρ· I. Sec. I. De
C. Il, a. 2, B, § h Immatbrialitas
natura analogiae
Sed redeundo ad intellectum nostrum, in ipso ut cognoscente
est perfectio cogniti ut cogniti; non enim cognitum est in co
gnoscente nisi ut cognitum, et hoc modo est perfectio eius for
malis et unum cum intellectu qui perficitur. Quare S. Doctor
scribit: «intellectum non est perfectio intelligentis secundum
illam rem quae cognoscitur [prout est in seipsa secundum esse
physicum], res enim illa est extra intelligentem; sed secundum
rei similitudinem qua cognoscitur, quia perfectio est in perfecto:
lapis autem non est in anima, sed similitudo lapidis». Et sic
respectu intellectus nostri speculativi; cuius cognitio causatur
a rebus, res ipsa est quidem «quodammodo perfectio intellectus
active, sed similitudo [sive species intelligibilis] eius [est per
fectio intellectus] formaliter» *, «quia est forma ipsius in quan
tum est cognoscens, ut patet de specie lapidis in pupila»2, et
«perfectio est quasi forma perfecti» in actu, eo quod «perfectio
cognoscentis est in hoc quod actu cognoscit, quod non est nisi
seundum quod scit aliquod cognoscibile»3.
Haec autem species intelligibilis impressa vel expressa est
obiective sive repraesentative ipsa res repraesentata et intellecta
utpote signum eius formale, licet ab ea differat essentialiter in
esse physico et reali; at identitas in esse physico et reali minime
requiritur ad cognitionem. Propter quod S. Thomas iterum scri
bit: «similitudo aliquorum duorum ad invicem potest dupliciter
attendi. Uno modo, secundum convenientiam in ipsa natura:
et talis similitudo non requiritur inter cognoscens et cognitum;
immo videmus quandoque quod, quanto talis similitudo est
minor, tanto cognitio est perspicacior, sicut minor est similitudo
similitudinis quae est in intellectu ad lapidem quam illius quae
est in sensu, cum sit a materia magis remota, et tamen intellec
tus perspicacius cognoscit quam sensus. Alio modo, quantum
ad repraesentationem, et haec similitudo requiritur cognoscentis
ad cognitum»4: «quia ad hoc quod aliquid cognoscatur, requi
ritur quod similitudo eius sit in cognoscente, non autem quod
sit per modum quo est in re»5; siquidem «perfectio cognitionis
consistit in hoc ut cognoscatur res eo modo quo est, non ut
modus rei cognitae sit in cognoscente»6.
t Ibid., ad 1.
2 Ibid., obi. 3.
3 Ibid., obi. 13.
4 Ibid., ad 9.
5 De Verit., 2, 5c, versus finem.
6 Ibid., ad 6.
radix cognitionis
671
Sic ergo «ad cognitionem non requiritur similitudo conformilatis in natura [ = in esse entis], sed similitudo repraesentationis:
sicut per statuam auream ducimur in memoriam alicuius homi
nis^', et ideo «applicatio cogniti ad cognoscentem, quae cogni
tionem facit, non est intelligenda per modum identitatis [quae
est unitas in esse reali et substantiali], sed per modum cuiusdam
repraesentationis» formalis, quae est identitas quaedam intentionalis, utpote fundata in similitudine formali cognoscentis et
cogniti: similtudo autem est convenientia sive identitas in forma
eorum quae similia dicuntur2. Et hac de causa, «quamvis in
mente non sint nisi immateriales formae, possunt tamen esse
similitudines rerum materialium. Non enim oportet quod eiusmodi esse habeat similitudo cuiusmodi est id cuius est similitudo,
sed solum quod in ratione conveniat: sicut forma hominis non
habet tale esse in statua aurea quale esse habet forma hominis
in carnibus et ossibus»3. «In omni enim cognitione quae est per
similitudinem modus cognitionis est secundum convenientiam
similitudinis ad illud cuius est similitudo: et dico convenientiam
secundum repraesentationem; sicut species in anima convenit
cum re quae est extra animam; non secundum esse naturale. Et
ideo, si similitudo deficiat a repraesentatione speciei, non autem
a repraesentatione generis, cognoscetur res illa secundum ratio
nem generis, non secundum rationem speciei; si autem deficiat
etiam a repraesentatione generis, repraesentaret autem secun
dum convenientiam analogiae tantum, tunc nec etiam secundum
rationem generis cognosceretur: sicut si cognosceretur substantia per similitudinem accidentis»4.
Unde profundissime scribit: «hoc modo aliquid cognoscitur
secundum quod est in cognoscente repraesentatum et non secun
dum quod est in cognoscente exsistens; similitudo enim in vi
cognoscitiva exsistens non est principium cognitionis rei secun
dum esse quod habet in potentia cognoscitiva, sed secundum
relationem quam habet ad rem cognitam: et inde est quod,
non per modum quo similitudo rei habet esse in cognoscente,
res cognoscitur; sed per modum quo similitudo in intellectu
exsistens est repraesentativa rei»5. Hoc est, non secundum esse
1
1
3
4
5
Ibid., ad 5.
Ibid., ad 7.
De Verit., 10, 4 ad 4. Cf. ibid., corp, art., in principio.
De Verit., 8, le.
De Verit., 2, 5 ad 17. Cf. etiam De Verit., 3, 1 ad
672
P. I, Sec, I. De
natura analogiae
subiectivum quod species intelligibilis habet in intellectu ut
accidens eius, sed secundum esse obiectivum sive repraesentativum rei extra intellectum.
Et inde facile est videre quomodo se habeant inter se intel
lectus. intellectum et intelligere. Etenim «duplex est actio. Una
quae procedit ab agente in rem exteriorem quam transmutat;
et haec est sicut illuminare, quae etiam proprie actio [praedicamentalis et physica] nominatur. Alia vero actio est quae non
procedit in rem exteriorem, sed stat in ipso agente ut perfectio
ipsius; et haec proprie dicitur operatio [non actio praedicamentalis, sed metaphysica, utpote sine motu proprie dicto]: et haec
est sicut lucere.
Hae autem duae actiones in hoc conveniunt, quod utraque
non progreditur nisi ab exsistente in actu secundum quod est
actu: unde corpus non lucet nisi secundum quod habet lucem
in actu, et similiter non illuminat.
Actio autem appetitus et sensus et intellectus non est sicut
actio progrediens in materiam exteriorem, sed sicut actio consis
tens in ipso agente ut perfectio eius; et ideo oportet quod intelligens, secundum quod intelligit, sit actu.
Non autem oportet quod intelligendo intelligens sit ut agens,
intellectum ut passum; sed intelligens et intellectum, prout ex
eis efficitur unum quid, quod est intellectus in actu, sunt unum
principium huius actus qui est intelligere. Et dico ex eis effici
unum quid, in quantum intellectum coniungitur intelligenti sive
per essentiam suam sive per similitudinem [=speciem intelli
gibilem]. Unde intelligens non se habet ut agens vel ut patiens
nisi per accidens, in quantum scilicet ad hoc quod intelligibile
uniatur intellectui requiritur actio vel passio: actio quidem, se
cundum quod intellectus agens facit species esse intelligibiles
actu; passio autem, secundum quod intellectus possibilis recipit
species intelligibiles, et sensus species sensibiles. Sed hoc, quod
est intelligere, consequitur ad hanc passionem vel actionem sicut
effectus ad causam. Sicut ergo corpus lucidum lucet quando
est lux actu in ipso, ita intellectus intelligit omne ilud quod est
actu intelligibile in eo» >. Itaque «intellectum et intelligens non
se habent ut agens et patiens, sed ambo se habent ut unum
agens, ut patet ex dictis; quamvis quantum ad modum loquendi
1 De Verit., 8, 6c. Cf. etiam De Verit., 8, 9c.
C. II, a. 2, B, § I: Immaterialitas
radix cognitionis
673
videantur ut agens et patiens significari»
nam et «illud quod
intelligitur non est ut passum, sed ut principium actionis»2, cum
se habeat ut forma intelligentis ut intelligens est3. Et hoc ideo,
quia «intellectus possibilis noster nihil potest intelligere ante
quam perficiatur forma intelligibili in actu; tunc enim intelligit
rem cuius est illa forma, nec potest intelligere nisi per formam
intelligibilem actu in se exsistentem»4. Consequenter «operatio
intelligibilis non est media secundum rem inter intelligens et
intellectum, sed procedit ex utroque secundum quod sunt unita»
et unum quid in esse cognoscitivo5.
At est insuper considerandum quod species intelligibilis tam
impressa quam expressa est simul, licet diversa ratione, species
vel forma et intellectus et intellecti, eo quod «forma quae est
in intellectu habet respectum duplicem: unum ad rem cuius est,
alium ad id in quo est»6. Spcies ergo impressa reddit formaliter
obiectum actu intelligibile, simulque reddit formaliter intellectum
actu primo intelligentem; species vero expressa formaliter red
dit obiectum actu intellectum, simulque reddit formaliter actu
secundo intelligentem ipsum intellectum. Et ideo S. Thomas haec
duo simul affirmat: primo, quod secundum respectum ad intel
lectum, forma sive species intelligibilis «facit cognoscentem actu
cognoscere»7; nam «in intellectu speculativo videmus quod spe
cies [impressa] qua intellectus informatur ut intelligat actu, est
primum quo intelligitur: ex hoc autem quod est effectus in actu
per talem formam, operari iam potest formando quidditates
rerum et componendo et dividendo; unde ipsa quidditas formata
in intellectu vel etiam compositio et divisio [ = species expressa]
est quoddam operatum ipsius, per quod tamen intellectus venit
in cognitionem rei exterioris, et sic est quasi secundum quo
intelligitur»:8 secundo, quod, secundum respectum ad obiectum,
facit ipsum formaliter actu intelligibile [ = species impressa] et
intellectum [=species expressa], in quantum reddit ipsum im
materiale et praesens intellectui9; «et ideo conceptio intellectus
Ibid., ad 3.
Ibid., ad 8.
De Verit., 3, 2c.
Ibid., corp, art., circa finem.
Ibid., ad 11, Cf. etiam De Spiritualibus creaturis, 4 ad 6.
De Verit., 3, 2 ad 5.
De Verit., 10, 4c.
De Verit., 3, 2c; 8, 9c.
De Verit., 2, 2c.
<>
P. I, Sec. I. De
674
[ = species impressa] non solum est id quod intellectum est, sed
etiam id quo res intelligitur, ut sic id quod intelligitur possit
dici et res ipsa et conceptio intellectus» l.
Propter quod S. Doctor de unitate in esse intelligibili intel
lectus et intelecti formaliter peracta per species impressas, ait:
«formis autem intelligibilibus factis, nondum per eas res intelligeremus nisi formae illae intellectui unirentur, ut sic intelligens
et intellectum sint unum»2. Et iterum: «intelligens et intellectum
in actu sunt unum quodammodo»3. De unitate vero in esse intel
lectivo intellectus et intellecti formaliter effecta per species ex
pressas, dicit: «id autem quod est per se intellectum non est
res illa cuius notitia per intellectum habetur, cum illa quandoque
sit intellecta in potentia tantum et sit extra intelligentem, sicut
cum homo intelligit res materiales ut lapidem vel animal aut
aliud huiusmodi, cum tamen oporteat quod intellectum sit in
intelligente et imum cum ipso»4.
404. Pariter in Quaestione disputata de Anima ponit radicem
intellectualitatis et intelligibilitatis in immaterialitate. «Ex hoc
enim aliquid est intellectum in actu, quod est immateriale, non
autem ex hoc quod est universale, sed magis universale habet
quod sit intelligibile ex hoc quod est abstractum a principiis
materialibus indi viduantibus... Sciendum igitur quod, quamvis
species receptae in intellectu possibili sint individuatae ex illa
parte qua inhaerent intellectui possibili [ut accidentia subiecto],
tamen in eis, in quantum sunt immateriales, cognoscitur univer
sale, quod concipitur per abstractionem a principiis individuam
tibus; universalia enim de quibus sunt scientiae, sunt quae co
gnoscuntur per species intelligibiles [impressas], non ipsae spe
cies intelligibiles»5. Nam «formae intelligibiles ex illa parte qua
sunt rerum similitudines sunt universales, repraesentantes res
secundum naturam communem et non secundum principia individuantia»6. Et hanc universalitatem facit intellectus agens, eo
quod et ipse est immaterialis: «intellectus dat formis intellectis
universalitatem, in quantum abstrahit eas a principiis materia-
2
3
C. II, a. 2, B, § I: Immaterialitas
natura analogiae
De Verit. 4, 2 ad 3.
De Verit. 8, 9c.
De Verit. 8, 14 ad 16.
De Pot., 9, 5c.
Quaest. disp. de Anima, 2 ad 5
Ibid., obi. 7.
radix cognitionis
675
libus individuantibus; unde non oportet quod intellectus [agens]
sit universalis, sed quod sit immaterialis» *.
Sic ergo, «licet species intelligibilis qua intellectus formaliter
intelligit, sit [individuata in esse entis] in intellectu possibili
istius et illius hominis, ex quo intellectus possibiles sunt plures
[numero pro diversis numero hominibus]; id tamen quod intelli
gitur per huiusmodi species est unum si consideremus [species
illas in esse intelligibili sive speciei, hoc est], habito respectu
ad rem intellectam, quia universale quod intelligitur ab utroque
est idem in omnibus. Et quod per species multiplicatas in diversis
id quod est unum in omnibus possit intelligi, contingit ex immaterialitate specierum, quae repraesentant rem absque materiali
bus conditionibus individuantibus, ex quibus una natura secun
dum speciem multiplicatur numero in diversis»2.
Et secundum hoc differunt cognoscentia a non cognoscenti
bus: «formae enim rerum corporalium in ipsis rebus corporalibus
[quae cognitione carent] sunt materialiter et particulariter; in
ipsis vero substantiis intellectualibus sunt immaterialiter et uni
versaliter»3; quia cognoscentia recipiunt formas rerum corpora
lium sine materia4 et sine transmutatione et motu physico5, et
hoc modo «in anima sunt nata esse omnia secundum esse imma
teriale» 6.
Indeque etiam sumitur differentia in ipsis cognoscentibus et
cognoscibilibus. Quanto enim cognoscens est magis immaterialis,
tanto magis immaterialiter et universaliter recipit formas alio
rum, et consequenter est magis cognoscitivus: sicut intellectus
est magis cognoscitivus quam sensus; et inter ipsos sensus ex
teriores, visus est magis cognoscitivus quam alii7. Et similiter,
quanto res est magis immaterialis, tanto est magis cognoscibilis.
Denique, per has formas sive species intelligibiles immateria
les et universales obiective sive repraesentative, quibus intellec
tus formaliter redditur actu intelligens et res intelligibilis actu
intellecta, cognoscens formaliter assimilatur cognito et fit unum
cum ipso: non quidem in esse naturali et physico, sed in esse
1
2
5
6
7
Ibid., ad 6.
Quaest. disp.
Quaest. disp,
Quaest. disp.
Quaest. disp,
Quaest. disp,
Quaest. disp.
de Anima, 3 ad 7.
de Anima, 8c.
de Anima, lc; 14c._
de Anima, 6c et ad 5.
de Anima, 13c.
de Anima, ibid.
■
P. I, Sec, I. De
676
intentionali et psychico sive cognoscitivo. Quam ob rem scribit
S. Doctor: «formae rerum materialium sunt in substantiis imma
terialibus immaterialiter; et sic est assimilatio inter utrumque
quantum ad rationes formarum, non quantum ad modum essen
di» ’. Et iterum: «substantiae cognoscenti potest aliquid assimilari dupliciter. Aut secundum suum esse naturale', et sic non
assimilantur diversa secundum speciem, cum ipsa [=Substantia
Separata] sit unius speciei. Aut secundum esse intelligibile·, et
sic secundum quod habet diversas species intelligibiles, sic pos
sunt ei assimilari diversa secundum species, cum tamen ipsa sit
unius speciei» in esse entitativo sive naturali2.
Rursusque: «intellectus possibilis [=in potentia] et res quae
intelligitur non sunt idem, sed intellectus sive scientia in actu
est idem rei scitae in actu; sicut et de sensu idem dixerat [Aris
toteles], quod sensus et sensibile in potentia differunt, sed sen
sus et sensibile in actu sunt unum et idem»3: «quia notitia in
actu est quodammodo cognitum, et amor in actu est quodam
modo ipsum amatum»4. Unde «intellectum in actu est forma intelligentis et est unum cum intelligente» secundum esse intelli
gibile 5.
405. Eodem modo in Quaestione disputata de Spiritualibus
creaturis repetit quod radix intellectualitatis et intelligibilitatis
consistit in immaterialitate.
Radix quidem intellectualitatis, quia «omnis substantia ex hoc
ipso est intellectualis, quod est immunis a materia, ut Avicenna
dicit [VIII Metaph., cap. 6]»6; et ideo «ex hoc ipso quod anima
[rationalis] est immunis a materia secundum suam substantiam,
sequitur quod habeat virtutem intellectivam»7, «cum per immu
nitatem a materia sit aliquid intellectuale»8: ergo «de ratione
substantiae intellectualis est quod sit immunis a materia a qua
dependeat secundum esse sicut totaliter comprehensum a ma
teria» ’.
2
3
5
6
7
8
9
C. II, a. 2, B, § I:
natura analogiae
Quaest. disp. de Anima, 18 ad 4.
Ibid., ad 6.
Quaest. disp. de Anima, 5 ad 1. Cf. a. 15, ad 17.
Quaest. disp. de Anima, 12 ad 5.
Quaest. disp. de Anima, 18, arg. 4 sed contra.
De Spiritualibus creaturis,
---- " ‘ 11, obi. 17.
Ibid., ad 17.
De Spiritualibus creaturis, 2, obi. 18.
Ibid, ad 18.
IMMATERIAL ITAS RADIX
COGNITIONIS
677
Radix etiam intelligibilitatis, quia «habere esse materiale re
pugnat ei quod est esse intellectum in actu; et ideo formae in
dividuates, quae individuantur per materiam, non sunt intellec
tae in actu, sed in potentia tantum»
Unde si immateriale sit substantiale, simul est intellectuale
et intelligibile in actu. Et sic, exempli causa, «si arca esset sine
materia per se subsistens, esset intelligens seipsam, quia immu
nitas a materia est radix intellectualitatis: et secundum hoc,
arca sine materia non differret ab arca intelligibili»2. Quo in
sensu verificatur dictum Averrois, in XII Metaph. comment. 36,
caP· 42, § Haec autem irrationabiliter dicuntur... Praeterea.
3
II Contra Gent., caP- 59, arg. 2 contra Averroem.
Ibtd., paulo post.
5 III Contra Gent., cap. 49, arg. 2.
i
C. II, a. 2, B, § I: Immaterialitas radix cognitionis
687
intellectum in actu secundo perfecto et consummato, et ideo
I est simul quae primo formaliter intelligitur; nam «verbum nostri
intellectus ex ipsa re intellecta habet ut intelligibiliter eandem
naturam contineat» *: et sic est species vel forma, non solum
I intellectiva, sed et intellecta, quia «intellectum in intelligente est
intentio intellecta et verbum»2.
Quam quidem unitatem et identitatem exprimit veritas for
malis, quae dicitur adaequatio rei et intellectus in esse cognoscitivo, et intelligibili. «Non enim ad veritatem intellectus exigitur
ut ipsum intelligere rei aequetur [in esse physico sive secundum
modum essendi], cum res interdum sit materialis, intelligere
rero immateriale; sed illud quod intellectus intelligendo dicit
et cognoscit, oportet rei esse aequatum [obiective sive cogcoscitive], ut scilicet ita sit in re sicut intellectus dicit»3: «non enim
intellectus modum quo intelligit rebus attribuit intellectis; sicut
nec lapidi immaterialitatem, quamvis eum immaterialiter co
gnoscat»4. Aequalitas autem sive adequatio est unitas quaedam
et identitas expressa per verbum est, quod «est identitas nota» s,
ut cum vere dicitur: homo est animal rationale.
At cognoscens et cognitum in potentia non sunt imum idemque, siquidem «intellectus, secundum quod est differens a suo
intellectu, est in potentia respectu illius» 6. Et ideo limpidissime
scribit: «intelligibile in actu est intellectus in actu, sicut et sen
sibile in actu est sensus in actu. Secundum vero quod intelligibile
ab intellectu distinguitur, est utrumque in potentia, sicut et in
sensu patet: nam neque visus est videns actu, neque visibile vi
detur actu, nisi cum visus informatur visibilis specie, ut sic ex
risu et visibili fiat unum» 7.
Ac rursus: «intellectus in actu et intelligibile in actu sunt
unum, sicut sensus in actu et sensibile in actu; non autem intel
lectus in potentia et intelligibile in potentia, sicut nec sensus
in potentia et sensibile in potentia»8.
Tandem scribit: «intellectus quandoque est in potentia, quan-
7
IV Contra Genl., cap. 14, § Et quia Filii Dei generatio.
IV Contra Gent., cap. 11, § Hoc autem sic manifestari oportet.
/ Contra Gent., cap. 59, arg. 1.
I Contra Gent., cap. 35.
Ibid.
I Contra Gent., cap. 49, arg. 4.
I Contra Gent., cap. 51, arg. 3.
IIII Contra Gent., cap. 59, arg. 5 contra Averroem.
Ml
P. I. Sec. I. De natura analogiae
θθθ
doque in actu; et similiter intellectum quandoque est in poten
tia, quandoque in actu. Intellectus autem in potentia et intelligi
bile in potentia differunt; sed quando actu intellectus intelligit
et res aliqua, ut lapis, actu intelligitur, tunc intellectus et in
tellectum efficiuntur unum. Secundum hoc ergo solum intellec
tus ab intelligibili distinguitur, quod est in potentia»1.
Et sic apparet maxima perfectio intelligentium, qua non so
lum sunt ipsa in esse rei, sed etiam omnia alia in esse obiectivo
et cognoscitivo. Unde concludit S. Doctor: «inter perfectiones
autem rerum potissima est quod aliquid sit intellectivum; nam
per hoc ipsum est quodammodo omnia, habens in se omnium
perfectionem» 2.
408. In Summa Theologiae haec omnia nervose limpideque
proponit.
Immaterialitas est radix cognoscibilitatis. «Singulare non re
pugnat intelligi in quantum est singulare, sed in quantum est
materiale, quia nihil intelligitur nisi immaterialiter; et ideo, si
sit aliquid singulare et immateriale sicut est intellectus, hoc non
repugnat intelligi»3.
Est etiam radix cognitionis. «Ex hoc convenit alicui substan
tiae quod sit intellectiva, quia est immaterialis»4; non quidem
quasi ipsa immaterialitas substantiae intelligentis creatae sit eius
intellectus, sed quia ex immaterialitate habet virtutem ad intelligendum 5.
Sic ergo «impossibile est quod substantia intellectualis ha
beat qualemcumque materiam. Operatio enim cuiuslibet rei est
secundum modum substantiae eius. Intelligere autem est ope
ratio penitus immaterialis. Quod ex eius obiecto apparet, a quo
actus quilibet recipit speciem et rationem: sic enim unumquod
que intelligitur in quantum a materia abstrahitur, quia formae
in materia sunt individuales formae quas intellectus non ap
prehendit in quantum huiusmodi. Unde relinquitur quod omnis
substantia intellectualis est omnino immaterialis»6.
.. '
1
47’ prima adactione, arg. 3, ed. cit., Appen
dix, p. 17*b, 36-63. Cf. ibid., I, 65-73.
2 I Contra Gent., cap. 44, arg. 5.
3 I, 86, 1 ad 3. Cf. etiam I, 56, 1 ad 2
* 1, 79, 1, obi. 4.
·
u z.
s Ibid., ad 4.
ο I, 50, 2c.
1
C. 11, a. 2, B, § I: Immaterialitas
radix cognitionis
689
Et ex eodem principio «necesse est dicere quod principium
intellectualis operationis, quod dicimus animam hominis, esse
quoddam principium incorporeum [ = immateriale] et subsistens.
Manifestum est enim quod homo per intellectum cognoscere po
test naturam omnium corporum. Quod autem potest cognoscere
aliqua, oportet ut nihil eorum habeat in sua natura; quia illud
quod inesset ei naturaliter, impediret cognitionem aliorum, sicut
videmus quod lingua infirmi, quae infecta est cholerico et amaro
humore, non potest percipere aliquid dulce, sed omnia videntur
ei amara. Si igitur principium intellectuale haberet in se na
turam alicuius corporis, non posset omnia corpora cognoscere:
omne enim corpus habet aliquam naturam determinatam. Im
possibile est igitur quod principium intellectuale sit corpus.
Et similiter impossibile est quod intelligat per organum cor
poreum; quia natura etiam determinata illius organi corporei
prohiberet cognitionem omnium corporum: sicut si aliquis de
terminatus color sit non solum in pupilla, sed etiam in vase
vitreo, liquor infusus eiusdem coloris videretur. Ipsum igitur
intellectuale principium, quod dicitur mens vel intellectus, habet
operationem per se, cui non communicat corpus. Nihil autem
potest per se operari nisi quod per se subsistit: non enim est
operari nisi entis in actu; unde eo modo aliquid operatur quo
est: propter quod non dicimus quod calor calefacit, sed calidum.
Relinquitur igitur animam humanam esse aliquid incorporeum
[=immateriale] et subsistens» l.
Et inde est quod, secundum gradum immaterialitatis, est et
gradus cognitionis. Nam «oportet materialia cognita esse in co
gnoscente, non materialiter, sed magis immaterialiter. Et huius
ratio est, quia actus cognitionis se extendit ad ea quae sunt ex
tra cognoscentem. Cognoscimus enim etiam ea quae extra nos
sunt. Per materiam autem determinatur forma rei ad aliquid
unum. Unde manifestum est quod ratio cognitionis ex opposito
se habet ad rationem materialitatis. Et ideo quae non recipiunt
formas nisi materialiter, nullo modo sunt cognoscitiva, sicut
plantae, ut dicitur in II libro de Anima [cap. 12].
Quanto autem aliquid immaterialius habet formam rei cogni
tae, tanto perfectius cognoscit. Unde et intellectus, qui abstrahit
1 I, 75, 2c. Cf. etiam I, 75, 5c, § Secundo, specialiter, ex ratione
animae humanae in quantum est intellectiva.
L*
690
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
speciem, non solum a materia, sed etiam a materialibus condi
tionibus individuantibus, perfectius cognoscit quam sensus, qui
accipit formam rei cognitae sine materia quidem, sed cum ma
terialibus conditionibus. Et inter ipsos sensus, visus est magis
cognoscitivus, quia est minus materialis, ut supra dictum est1:
et inter ipsos intellectus, tanto quilibet est perfectior, quanto
immaterialior»2.
Si ergo radix et causa cognitonis est immaterialitas cognos
centis, sequitur statim differentiam radicalem cognoscentis a
non cognoscente sumendam esse ex immaterialitate cognoscen
tis. «Ad cuius evidentiam considerandum est quod cognoscentia
a non cognoscentibus in hoc distinguuntur, quia non cognoscen
tia nihil habent nisi formam suam tantum, sed cognoscens na
tum est habere formam etiam rei alterius; nam species cogniti
est in cognoscente. Unde manifestum est quod natura rei non
cognoscentis est magis coarctata et limitata, natura autem rerum
cognoscentium habet maiorem amplitudinem et extensionem:
propter quod dicit Philosophus, III de Anima [cap. 8], quod ani
ma est quodammodo omnia. Coarctatio autem formae est per
materiam: unde et supra diximus3 quod formae, secundum quod
sunt magis immateriales, secundum hoc magis accedunt ad quandam infinitatem. Patet igitur quod immaterialitas alicuius rei
est ratio quod sit cognoscitiva, et secundum modum immaterialitatis est modus cognitionis. Unde in II de Anima [cap. 12],
dicitur quod plantae non cognoscunt propter suam materialitatem. Sensus autem cognoscitivus est, quia receptivus est specierum sine materia. Et intellectus adhuc magis est cognosciti
vus, quia magis separatus a materia et immixtus, ut dicitur in
III de Anima [cap. 4]. Unde cum Deus sit in summo immaterialitatis..., sequitur quod ipse sit in summo cognitionis»4.
Quibus ex amussim respondent haec alia verba: «forma autem
in his quae cognitionem participant, altiori modo invenitur quam
in his quae cognitione carent. In his enim quae cognitione carent,
invenitur tantummodo forma ad unum esse proprium determi
nans unumquodque, quod etiam naturale uniuscuiusque est... In
habentibus autem cognitionem, sic determinatur unumquodque
»
2
3
4
I,
I,
I,
I,
78, 3c.
84, 2c.
7. 1 et 2.
14, lc.
C. II, a. 2, B, § I: Immaterialitas
radix cognitionis
691
ad proprium esse naturale per formam naturalem, quod tamen
est receptivum specierum aliarum rerum: sicut sensus recipit
species omnium sensibilium, et intellectus omnium intelligibilium.
Et sic anima hominis fit omnia quodammodo secundum sensus
et intellectum. In quo cognitionem habentia ad Dei similitudinem
quodammodo appropinquant, in quo omnia praeexsistant, sicut
Dionysius dicit, De divinis nominibus, cap. 5»1.
Materialia quidem sive non cognoscentia nata sunt immutari
ab aliis, non tamen immutatione formali et spirituali et imma
teriali, sed immutatione materiali et physica tantum; e contra,
immaterialia sive cognoscentia, qua talia, immutantur ab aliis
immutatione spirituali et formali tantum, non immutatione phy
sica et materiali: et inde est quod non cognoscentia recipiunt
et habent formam alterius materialiter tantum et physice et
secundum eundem modum quo est in illo alio, ideoque mere
subiective et individualiter; cognoscentia vero, qua talia, reci
piunt et habent formas aliorum formaliter, idest per modum
l
ipsius formae, et psychice et immaterialiter, hoc est, secundum
i diversum modum ab eo quo sunt in aliis, proindeque obiective
et universaliter, si agatur de cognoscente pure immateriali sicut
est intellectivum.
Quam ob rem S. Thomas, loquens de sensu, ait: «est autem
1 duplex immutatio: una naturalis [physica] et alia spiritualis
[=psychica]. Naturalis quidem, secundum quod forma immu
tantis recipitur in immutato secundum esse naturale, sicut calor
in calefacto. Spiritualis autem, secundum quod forma immu1 tantis recipitur in immutato secundum esse spirituale, ut forma
coloris in pupilla, quae non fit per hoc colorata. Ad operationem
autem sensus [quae est cognitio sensitiva], requiritur immuta
tio spiritualis, per quam intentio formae sensibilis fiat in organo
sensus: alioquin, si sola ummutatio naturalis sufficeret ad sen
tiendum, omnia corpora naturalia sentirent dum alterantur»2.
Loquens utem de intellectu, scribit: «est autem alia potentia
receptiva in anima intellectiva a potentia receptiva materiae pri
mae, ut patet ex diversitate receptorum; nam materia prima
recipit formas individuales, intellectus autem recipit formas
absolutas»3. «Manifestum est enim quod omne quod recipitur
in aliquo, recipitur in eo per modum recipientis. Sic autem co1 I, 80, lc.
2 I, 78, 3c.
3 I, 75, 5, ad 1.
692
P. I, Sec. I. De natura
analogiae
gnoscitur unumquodque sicut forma eius est in cognoscente.
Anima autem intellectiva cognoscit rem aliquam in sua natura
absoluta, puta lapidem in quantum est lapis absolute. Est igitur
forma lapidis absolute, secundum propriam rationem formalem,
in anima intellectiva» >. Non est ergo idem modus, sed penitus
diversus, quo intellectus et materia recipiunt formam alterius.
«Materia enim recipit formam ut, secundum ipsam, constituatur
in esse alicuius speciei, vel aeris, vel ignis, vel cuiuscumque
alterius. Sic autem intellectus non recipit formam: alioquin veli
ficaretur opinio Empedoclis [apud Aristotelem, I de Anima, cap.
2], qui posuit quod terram terra cognoscimus et ignem igne;
sed forma intelligibilis est in intellectu secundum ipsam ratio
nem formae, sic enim cognoscitur ab intellectu. Unde talis re
ceptio non est receptio materiae, sed receptio substantiae imma
terialis» 2.
Ac de sensu et intellectu simul disserens, inquit: «forma sen
sibilis alio modo est in re quae est extra animam et alio modo
in sensu, qui suscipit formas sensibilium absque materia, sicut
colorem auri absque auro; et similiter intellectus species cor
porum, quae sunt materiales et mobiles, recipit immaterialiter
et immobiliter secundum modum suum, nam receptum est in
recipiente per modum recipientis. Dicendum est ergo quod anima
per intellectum cognoscit corpora cognitione immateriali, univer
sali et necessaria»3.
Sic ergo non cognoscentia recipiunt formam alterius ut suam
tantum et non ut alterius, quia accipiunt formam alterius per
transmutationem physicam qua amittunt propriam formam quam
habebant dum formam alterius suscipiunt, et ideo eam non acci
piunt obiective prout est alterius, sed mere subiective prout
efficitur sua in essendo: cognoscentia vero, qua talia, recipiunt
formam alterius reduplicative ut alterius et non ut suam in
essendo, licet accipiant quoque ut suam in cognoscendo, et con
sequenter ipsam obiective recipiunt secundum esse intentionale
et pure repraesentativum formae realis alterius ut alterius.
Insuper forma, quam recipiunt physice et materialiter non
cognoscentia, non est tota essentia, sed pars eius formalis tan
tum, et ex hac receptione consurgit tertia res realiter distincta
Ibid
2
3
corp.
2 ad 2.
I, 84. 1c, in fine.
C. II, a. 2, B, § I: Immaterialitas radix cognitionis
693
a recipiente et recepto; dum e contra forma, quam recipiunt
psychice et immaterialiter cognoscentia, est tota essentia et non
pars eius formalis tantum, neque ex tali receptione mere obiec
tive resultat tertia res distincta a cognoscente et cognito qua
talibus, sed cognoscens fit cognoscibiliter et obiective ipsum
cognitum.
Propter quod S. Thomas profunde scribit: «similitudo naturae
[=in esse physico vel entitativo] non est sufficiens ratio ad
cognitionem; alioquin oporteret dicere quod Empedocles dixit,
quod anima esset de natura omnium ad hoc quod omnia co
gnosceret: sed requiritur ad cognoscendum ut similitudo rei co
gnitae sit in cognoscente quasi forma ipsius» ut reduplicative
cognoscens est1, «prout intellectus noster fit in actu [non essendi, sed cognoscendi] per formam rei intellectae» in ipso obiective
recepta2. Nam «intellectum est perfectio intelligentis, non qui
dem secundum substantiam [sive entitatem physicam prout est
in re extra animam], sed secundum suam speciem secundum
quam est in intellectu ut forma et perfectio eius [in esse cognoscitivo]; lapis enim non est in anima, sed species eius, ut
dicitur in III de Anima», cap. 83. «Si ergo accipiamus speciem
terrae loco terrae, secundum doctrinam Aristotelis, lib. III de
Anima, cap. 8, qui dicit quod lapis non est in anima sed species
lapidis, sequitur quod anima per species intelligibiles cognoscat
res quae sunt extra animam»4: «sicut enim esse consequitur
formam, ita intelligere sequitur speciem intelligibilem»5. «Unde
intellectus noster possibilis non potest habere intelligibilem ope
rationem nisi in quantum perficitur per speciem intelligibilem
alicuius»6. «Ita [ergo] se habet obiectum unitum potentiae
[cognoscitivae per speciem vel formam cognoscitivam] ad huiusmodi actionem [cognoscendi], sicut forma [physica] quae est
principium actionis in aliis agentibus: sicut enim calor est prin
cipium formale calefactionis in igne, ita species rei visae est
principium formale visionis in oculo»7.
Consequenter «dicendum est quod species intelligibilis im-
i
I, 88, 1 ad 2.
I, 14, 5 ad 2.
I, 85, 2c in fine.
I, 14, 2 ad 3.
I, 56, lc.
694
P. I, Sec. I. De natura
analogiae
pressa se habet ad intellectum ut id quo intellectus intelligit.
Quod sic patet: cum enim sit duplex actio, sicut dicitur in
IX Metaph. [cap. 8], una quae manet in agente ut videre et
intelligere, et altera quae transit in rem exteriorem ut calefacere
et secare, -utraque fit secundum aliquam formam. Et sicut forma
[physica] secundum quam provenit actio tendens in rem exte
riorem est similitudo [physica] obiecti actionis, ut calor cale
facientis est similitudo calefacti; similiter forma [psychica vel
intentionalis] secundum quam provenit actio manens in agente
est similitudo obiecti [cogniti per ipsam]. Unde similitudo rei
visibilis est secundum quam visus videt; et similitudo rei intel
lectae, quae est species intelligibilis, est forma secundum quam
intellectus intelligit» *.
Est igitur species intelligibilis forma intelligentis in actu ut
reduplicative intelligens in actu est, siquidem «illud quo intellec
tus intelligit comparatur ad intellectum intelligentem ut forma
eius; quia forma est quo agens agit»I,
2. Et secundum modum
talis formae, est modus intellectionis rei quam formaliter sig
nificat et repraesentat. «Sic enim cognoscitur unumquodque,
secundum quod similitudo [ = species vel forma] eius est in
cognoscente. Sed hoc contingit dupliciter. Cum enim quaecumque
uni et eidem sunt similia sibi invicem sint similia, virtus co
gnoscitiva dupliciter assimilari potest alicui cognoscibili. Uno mo
do, secundum se, quando directe eius similitudine informatur;
et tunc cognoscitur illud secundum se. Alio modo, secundum
quod informatur specie alicuius quod est ei simile; et tunc
non dicitur res cognosci in seipsa, sed in suo simili [praecognito].
Alia enim est cognitio qua cognoscitur aliquis homo in seipso,
et alia qua cognoscitur in sua imagine. Sic ergo cognoscere res
per earum similitudines [directas et immediatas] in [ipso] co
gnoscente exsistentes, est cognoscere eas in seipsis seu in propriis
naturis [idest directe et immediate]; sed cognoscere eas prout
earum similitudines praeexistunt in Deo, est videre eas in Deo»
viso et quasi per speciem Dei visi3.
Eodemque iure, si species cognoscibilis sit individualis tan
tum et quodammodo materialis, ut species sensibilis, cognoscens
nequit per eam cognoscere universale, sed singulare tantum; et
I, 85, 2c, circa finem.
I, 55, Ic.
I, 12, 9c.
C. II, a. 2, B, § I: Imaiatbrialitas radix cognitionis
I
1
695
ideo sensus non cognoscunt nisi particularia sensibilia: sin autem
sit species omnino immaterialis ideoque universalis, ut species
intelligibilis abstracta per intellectum possibilem, cognoscens
ralet per ipsam cognoscere universale, non autem directe singufere; qua de causa, intellectus noster cognoscit directe univer
salia, non singularia. Quapropter S. Doctor iterum: «materialitas
cognoscentis et speciei per quam cognoscitur, universalis cogni
tionem impedit. Sicut enim omnis actio est secundum modum
formae, ut calefactio secundum modum caloris; ita cognitio est
secundum modum speciei qua cognoscens cognoscit. Manifestum
est autem quod natura communis distinguitur et multiplicatur
secundum principia individuantia quae sunt ex parte materiae.
Si ergo forma per quam fit cognitio sit materialis [ = individua
in esse speciei, idest] non abstracta a conditionibus materiae,
erit similitudo naturae speciei aut generis secundum qued est
distincta et multiplicata per principia individuantia; et ita non
poterit cognosci natura rei in sua communitate. Si vero species
sit abstracta a conditionibus materiae individualis, erit simili
tudo naturae absque his quae ipsam distinguunt et multipli
cant; et ita cognoscdtur universale» \
Et eadem de causa, si species cognoscitiva est in potentia
tantum in cognoscente, hic est cognoscens tantum in potentia;
si in actu secundo, est cognoscens in actu secundo; si medio
quodam modo, hoc est, in actu primo sive in habitu, est cognos
cens in habitu. Ob idque scribit Angelicus: «species intelligibilis
aliquando sunt in intellectu in potentia tantum, et tunc dicitur
intellectus esse in potentia; aliquando autem secundum ultimam
completionem actus, et tunc intelligit actu; aliquando, medio
modo se habet inter potentiam et actum, et tunc dicitur esse
intellectus in habitu: et secundum hunc modum intellectus con
servat species, etiam quando actu non intelligit»I,
2.
Patet autem nihil agere secundum quod est in potentia, sed
secundum quod est in actu. Intellectus igitur non intelligit per
speciem intelligibilem in potentia tantum; neque per speciem
in habitu tantum, «quia et tunc est quodammodo in potentia,
licet aliter quam ante intelligere [hoc est, in pura potentia in
telligendi], eo scilicet modo quo sciens in habitu est in potentia
ad considerandum in actu»3 cum voluerit per speciem intelliI, 76, 2 ad 3.
1,79, 6 ad 3. Cf. etiam I, 56, Ic § Sed considerandum est.
1, 79, 6c.
5
i
696
V
P. I, Sec. I. De
natura analogize
gibilem quam apud se conservat et in promptu habet; sed per
speciem intelligibilem in actu secundo applicatam ad intelligendum: et tunc intellectus actu informatus et actuatus specie illa,
se habet ut qui intelligit; species vero, prout actu informans
ipsum, se habet ut qua intelligit; prout autem est forma vel
species obiecti intellecti, se habet ut qua ipsum obiectum intelli
gitur. Et secundum hoc, quia eadem est species vel forma intel
ligibilis in actu intellectus et intellecti in actu qua talium in
ipso actu intelligendi; intellectus in actu fit ipsum intellectum
in actu et fit unum et idem cum ipso in esse intellectivo, licet
maneat diversum in esse rei. Quod si intellectus et intelligibile
considerentur in potentia tantum, tunc differunt inter se, quia
hoc modo considerantur potius secundum esse rei vel naturae.
Quae cum ita sint, plene intelliguntur haec verba S. Thomae:
«licet in operationibus quae transeunt in exteriorem effectum,
obiectum operationis quod significatur ut terminus, sit aliquid
extra operantem; tamen in operationibus quae sunt in operante,
obiectum quod significatur ut terminus est in ipso operante,
et sic est operatio in actu. Unde dicitur in III de Anima [cap. 8],
quod sensibile in actu est sensus in actu et intelligibile in actu
est intellectus in actu. Ex hoc enim aliquid actu sentimus vel
intelligimius, quod intellectus noster vel sensus informatur per
speciem sensibilis vel intelligibilis. Et secundum hoc tantum
sensus vel intellectus aliud est a sensibili vel intelligibili, quod
utrumque est in potentia» *. Ideo ergo «in actione quae manet
in agente, oportet ad hoc, quod procedat actio, quod obiectum
uniatur agenti, sicut oportet quod sensibile uniatur sensui ad
hoc quod sentiat actu» 2. Quae tamen actio non est realiter media
inter agens et obiectum, ut in actionibus transeuntibus, sed
secundum modum significandi tantum: realiter tamen resultat
ex unione et unitate utriusque in esse operative. Unde iterum
S. Thomas: «actio, quae transit in aliquid extrinsecum, est rea
liter media inter agens et subiectum recipiens actionem; sed
actio, quae manet in agente, non est realiter medium inter agens
et obiectum, sed secundum modum significandi tantum. Realiter
vero consequitur unionem obiecti cum agente: ex hoc enim quod
intellectum fit unum cum intelligente, consequitur intelligere
C. II, a. 2, B, § I: Immateriality radix cognitionis
697
•jjsi quidam effectus differens ab utroque» l; «non enim intelhgen: est motus [physicus] qui est actus imperfecti, qui est ab
ilio in aliud; sed actus perfecti, exsistens in ipso agente» 2.
Et amplius explicans huiusmodi unitatem, subiungit: «sicut
sensus in actu est sensibile in actu, ut dicitur in III de Anima
[cap. 8], non ita quod ipsa vis sensitiva sit ipsa similitudo sen
sibilis quae est in sensu, sed quia ex utroque fit unum [in sen
tiendo] sicut ex actu et potentia; ita et intellectus in actu
dicitur esse intellectum in actu, non quod substantia intellectus
iit ipsa similitudo per quam intelligit, sed quia illa similitudo
est forma eius [ut est reduplicative intelligens in actu]. Idem
est autem quod dicitur: in his quae sunt sine materia, idem
est intellectus et quod intelligitur3, ac si diceretur quod intel
lectus in actu est intellectum in actu; ex hoc enim aliquid est
intellectum in actu, quod est immateriale» 4; vel ac si diceretur:
idem est secundum actum scientia rei scitae5.
Propter quod alio in loco scribit: «verbum illud Philosophi
[scilicet in his que sunt sine materia, idem est intellectus et
quod intelligitur], universaliter verum est in omni intellectu. Sicut
enim sensus in actu est sensibile in actu propter similitudinem
sensibilis quae est forma sensus in actu, ita intellectus in actu
est intellectum in actu propter similitudinem rei intellectae quae
est forma intellectus in actu. Et ideo intellectus humanus, qui
fit in actu per speciem rei intellectae, per eandem speciem intel
ligitur sicut per formam suam. Idem autem est dicere, quod
in his quae sunt sine materia idem est intellectus et quod intel
ligitur, ac si diceretur quod in his quae sunt intellecta in actu
idem est intellectus et quod intelligitur: per hoc enim aliquid
est intellectum in actu, quod est sine materia.
Sed in hoc est differentia, quia quorumdam essentiae sunt
iprout sunt in seipsis in esse rei], sine materia, ut Substantiae
Separatae quas Angelos dicimus; quarum unaquaeque, et est
intellecta, et est intelligens: sed quaedam sunt quorum essentiae
non sunt sine materia [in esse rei, ut substantiae corporales],
ied solum similitudines ab eis abstractae», hoc est, in esse in-
1
2
5
4
3
1,54, 1 ad 3.
I, 14, 2 ad 2.
.a
Aristoteles, XII Metaph., cap. 9; III de Anima, cap. 4.
1,55, 1 ad 2.
.
_
1,79, 4 ad 2: ex Aristotele, III de Anima, cap. a.
693
P. I, Sec. L De natura analogiae
telligibili quod sunt eorum species intelligibiles in intellectu re
ceptae ».
Et in his verificatur id quod alibi dicit: «intellectum est in
intelligente per suam similitudinem [ = speciem intelligibilem];
et per hunc modum dicitur quod intellectum in actu est intellec
tus in actu, in quantum similitudo rei intellectae est forma intel
lectus [in actu] sicut similitudo rei sensibilis est forma sensus
in actu»2. Et hac ratione «dicitur... intellectus fieri singula, se »
cundum quod recipit species singulorum»3.
Perfecte autem et consummate huiusmodi unitas et identitas
cognoscitiva intellectus et intellecti in actu perficitur per speciem
intelligibilem expressam, quae non est mera «species intellectiva»
qua formaliter intelligit intellectus, ut est species impressa4,
sed proprie est species intellecta in qua obiectum est actu secun
do intellectum et expressum ab intelligente intra seipsum. Sicut
enim species expressa est principium formale intellectionis ut
quo intellectus primo formaliter intelligit, ita species expressa
est terminus formalis eius ut qui primo intelligitur velut res
intra animam et in quo formaliter intelligitur res extra animam
eo expressa.
Equidem, sicut «cum dicitur intellectum in actu, duo impor
tantur, sicilicet res quae intelligitur et hoc quod est ipsum intelligi»5; ita cum dicitur intelligens in actu, duo etiam includun
tur, nempe forma qua intelligit et hoc quod est ipsum intelligere
in actu perfecto. «Nam primo quidem consideratur passio intel
lectus possibilis, secundum quod informatur specie intelligibili
[impressa, qua fit formaliter intelligens in actu primo et qua
prinio formaliter intelligit]: qua informatus, format, secundo
[speciem expressam sive verbum mentis, scilicet] vel definitio
nem, vel divisionem, vel compositionem», qua secundo formaliter
intelligit et in qua primo intellecta ut quae, intelligit formaliter
rem extra animam, quae est ultimus terminus intellectionis;
etenim «intellectus sibi format [speciem expressam] ad [cognos
cendum et] iudicandum de rebus exterioribus»6, et «per con-
2
5
6
I,
I.
I,
I.
I.
1 ad 3.
85, 2 ad 1.
79,
85, 2c. versus finem.
85, 2 ad 2.
85, 2 ad 3.
C. II, a. 2, B, § I: Immaterialitas radix cognitionis
699
ceplionem verbi res dicta vel intellecta est in intelligente» ’, cum
sit id *quod intellectus concipit cognoscendo» rem ipsam2. Est
ergo una eademque species expressa qua intellectus formaliter
constituitur intelligens in actu secundo perfecto quatenus est
terminus formalis ipsius intellectionis, simulque est qua intellec
tum constituitur formaliter intellectum in actu secundo perfecto
quatenus reddit ipsum formatum intra intellectum in esse com
pleto intelligibili. Et ideo, secundum hanc unitatem et identita
tem speciei expressae intellectus ut exprimentis et intellecti ut
expressi, intellectus in actu fit et est perfecte et consummate
ipsum intellectum in actu.
Quam quidem unitatem et identitatem S. Thomas nitide ex
posuit hisce verbis praeclarissimis: «similitudo rei recipitur in
intellectu secundum modum intellectus et non secundum modum
rei. Unde compositioni et divisioni intellectus respondet quidem
aliquid ex parte rei; tamen non eodem modo se habet in re
sicut in intellectu. Intellectus enim humani proprium obiectum
est quidditas rei materialis, quae sub sensu et imaginatione
cadit.
Invenitur autem duplex compositio in re materiali. Prima qui
dem formae ad materiam: et huic respondet compositio intellec
tus qua totum universale de sua parte praedicatur; nam genus
sumitur a materia communi; differentia vero completiva speciei,
a forma; particulare vero, a materia individual!. Secunda vero
compositio est accidentis ad subiectum; et huic reali compositio
ni respondet compositio intellectus secundum quam praedicatur
accidens de subiecto, ut cum dicitur: homo est albus.
Tamen differt compositio intellectus a compositione rei. Nam
ea quae componuntur in re, sunt diversa; compositio autem
intellectus est signum identitatis eorum quae componuntur. Non
enim intellectus sic componit ut dicat quod homo est albedo,
sed dicit quod homo est albus, idest habens albedinem: idem
autem est subiecto quod est homo et quod est habens albedinem.
Et simile est de compositione formae et materiae: nam animal
significat id quod habet naturam sensitivam; rationale vero
quod habet naturam intellectivam; homo vero quod habet utrum
que; Socrates vero quod habet omnia haec cum materia indivi-
1 I, 27, 3c, circa finem.
1 I, 34, 1 ad 2.
700
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
C. II, a. 2, B, § I: Immaterialitas
701
recipiendo...: est enim sensus susceptivus specierum sine ma
teria, ut Philosophus dicit [II de Anima, cap. 12]. Huiusmodi
autem vires, licet quodammodo immaterialiter formas rerum
Est ergo diversitas intellectus et intellecti in esse rei. iden
suscipiant, non tamen eas suscipiunt absque organo corporali» 1
titas vero intellectus et intellecti in actu in esse intelligibili;
et absque conditionibus individuantibus quae materiae debentur:
quia idem est quod intellectus cognoscit et dicit de re cognita
«fit enim in oculo species lapidis, sed non materia; recipiuntur
et quod de re cognita cognoscitur et dicitur ab intellectu intelli
tamen in potentiis sensitivis formae rerum particulariter, nam
gente. Et hanc identitatem exprimit adaequatio rei et intellectus,
potentiis sensitivis non nisi particularia cognoscimus»2. Et hac de
idest rei conceptae et conceptus rei vel de re, eamque significat
verbum est, ut cum intelligendo dicimus: homo est animal ra causa, sunt in infimo gradu cognoscitivi. Intellectus vero est ma
xime cognoscitivus inter omnes humanas vires, quia omnino
tionale.
immaterialiter et universaliter recipit formas rerum; nam «for
Et quia sicut se habet simpliciter ad simpliciter ita se habet
mae rerum in rebus corporeis particulares sunt et materiale esse
magis ad magis et minus ad minus, sequitur tanto esse maiorem
habentes, in intellectu vero universales sunt et immateriales. Quod
et perfectiorem unitatem et identitatem cognoscentis et cogniti
in actu quanto cognoscens et cognitum et cognitio in actu maio quidem demonstrat intelligendi modus: intelligimus enim uni
versaliter et immaterialiter»3; et ideo «in eius operatione non
res et perfectiores sunt. Unde maior et perfectior est, ceteris
indiget organo corporali, sed omnino eius operatio immateria
paribus, imitas et identitas intellectus et intellecti in actu quam
lis est»4. Et sic «intelligere homini supra alia animalia convenit
sensus et sensati in actu: et in ipso ordine intellectus et intellecti,
[quibus tamen convenit sentiendo cognoscere]. Manifestum est
tanto maior et perfectior est unitas et identitas intellectus el
enim quod homo solus universalia considerat et habitudines re
intellecti in actu quanto altiores et perfectiores sunt intellectus
rum et res immateriales, quae solum intelligendo percipiuntur.
et intellectum et intellectio in actu. Quapropter S. Thomas iure
Impossibile est autem quod intelligere sit actus exercitus per
scripsit: «manifestum est enim quod quanto aliquid magis inorganum corporale, sicut visio exercetur per oculum. Necesse
telligitur, tanto conceptio intellectualis est magis intima intelkest enim quod omne instrumentum virtutis cognoscitivae careat
genti et magis unum; nam intellectus, secundum hoc quod actu
illo genere rerum quod per ipsum cognoscitur, sicut pupilla caret
intelligit, secundum hoc fit unum cum intellecto»2. Et iterum:
coloribus ex sua natura: sic enim cognoscuntur colores in quan
quanto perfectius est cognitum in cognoscente, tanto perfectior
tum colorum species recipiuntur in pupilla; recipiens autem
est modus cognitionis»3.
oportet esse denudatum ab eo quod recipitur. Intellectus autem
, 409. Idem breviter lucideque contrahit in Compendio Theolo cognoscitivus est omnium naturarum sensibilium. Si igitur co
gnosceret per organum corporale, oporteret illud organum esse
giae. Radix cognoscitivi et cognoscibilis qua talium est immaterialitas. Ita in homine vires vegetativae non cognoscunt, quia ea denudatum ab omni natura sensibili: quod est impossibile.
rum «operationes non se extendunt nisi ad corpora secundum
Item, omnis ratio cognoscitiva eo modo cognoscit quo species
quod materialia sunt». E contra, vires eius sensitivae sunt cocogniti est apud ipsam, nam haec est sibi principium cognos
gnoscitivae; quia earum «operationes, etsi corpora non transcen cendi. Intellectus autem cognoscit res immaterialiter, etiam eas
dant, tamen se extendunt ad species corporum, sine materia eas
quae in sua natura sunt materiales, abstrahendo formam universalem a materialibus conditionibus individuantibus. Impossibile
est ergo quod species rei cognitae sit in intellectu materialiter
1 I, 85, 5 ad 3.
duali. Et secundum hanc identitatis rationem intellectus noster
unum componit alteri, praedicando» *.
• ■** ■ X7 <
radix cognitionis
3 I, 14, 6 ad 1. Videri etiam potest limpida expositio eiusdem doc
trinae in opusculo De unitate intellectus contra averroistas, cap. 1,
nn. 19-^3, ed. L. W Keeler SJ., pp. 14-16, praesertim ubi dicit: intel
lectus possibilis «fit actu illa [=intelligibilia] dum ea intelligit in actu
sicut sensus in actu fit sensibile in actu» (n. 21. p. 15, 6S66)
ι Comp. Theol. I P.( cap. 52.
Comp, theol. I P., cap. 82.
Ibid., paulo antea.
Comp, theol., I P., cap. 52.
702
P. I, Sec. I. De natura analogiae
[quocumque modo]; ergo non recipitur in organo corporali, nam
omne organum corporale est materiale» ’.
Sic ergo radix intellectualitatis et intelligibilitatis est omni
moda immaterialitas.
Intellectualitatis quidem: «immunitas a materia est causa in
tellectualitatis; cuius signum est quod formae materiales effi
ciuntur intelligibiles actu per hoc quod abstrahuntur a materia
et a materialibus conditionibus»2. «Intellectus autem omnino
secundum suam naturam supra materiam elevatur, quod eius
operatio ostendit; non enim intelligimus aliqua nisi per hoc quod
ipsa a materia separatur» 3.
Intelligibilitatis etiam: «oportet enim illud quod est intellec
tum in actu, esse immateriale»4.
lam vero species intelligibiles, prout a sensibilibus et corpo
ralibus abstrahuntur per operationem intellectus agentis, sunt
quibus res sensibiles et corporales efficiuntur formaliter intelli
gibiles in actu, quia hoc modo efficiuntur obiective immateria
les5: prout vero recipiuntur in intellectu possibili et informant
ipsum, eaedem species faciunt eum formaliter intelligentem in
actu; «omnis enim intellectus intelligens per speciem aliam a
se, comparatur ad illam speciem sicut potentia ad actum, cum
species intelligibilis sit perfectio eius, faciens ipsum intelligentem
actu»6. «Cum enim intelligere fiat per assimilationem aliquam
intelligentis ad id quod intelligitur, necesse est id quod intelligitur
in intelligente esse secundum quod eius similitudo [=species
intelligibilis] in eo consistit»7: exempli gratia, «homo quidem,
secundum quod in natura sua consideratur, quaedam res sub
sistens est; secundum autem quod est in suo intellectu, non est
res subsistens, sed intentio quaedam rei subsistentis»8: «secun-
•1*
C. II, a. 2, B, § I: Immaterialitas
Comp. theol., I P., cap. 79.
2 Comp, theol. I P„ cap. 28, arg. 2.
3 Comp, theol. I P., cap. 84, arg. 2.
Comp, theol., I P„ cap. 85 ad I.
Comp, theol., I P., cap. 83. «Est enim actio intellectus possibilis
recipere intellecta et intelligere ea; actio autem intellectus agentis,
facere intellecta in actu, abstrahendo ipsa» (Cornp. theol., I P., cap. 86,
arg. D*'
6 Comp, theol. I P., cap. 30. Cf.
etiam ibid., cap. 88.
Comp, theol. I P., cap. 46.
Comp, theol., I P., cap. 50.
radix cognitionis
703
dum autem quod intellectus actu intelligit, est in ipso id quod
intelligitur» *.
Et quidem sicut species intelligibilis impressa, prout se tenet
ex parte rei cuius est et quam repraesentat, non est quae, sed
qua res illa formaliter intelligitur2; ita, prout se tenet ex parte
ipsius intellectus quem informat et actuat, non est quae, sed qua
intellectus intelligit: «non enim lapis intelligit, etiamsi eius spe
cies sit in intellectu possibili»3. Et sicut res specie repraesentata
est quae intelligitur, ita intellectus specie informatus est qui
intelligit.
Patet ergo unam eandemque esse speciem intelligibilem qua
intelligibile in potentia fit intelligibile in actu et qua intellectus
in potentia fit intelligens in actu et qua intelligibile in actu est
in intellectu in actu, eique unitur intelligibiliter fitque unum
cum ipso in actu cognoscitivo intelligentis et intellecti.
Quapropter S. Thomas iure scribit: «ad intelligendum primo
necessarius est nobis intellectus possibilis, qui est receptivus
specierum intelligibilium; secundo, intellectus agens, qui facit
intelligibilia actu. Cum autem intellectus possibilis iam fuerit
per species intelligibiles perfectus, vocatur intellectus in habitu,
cum species intelligibiles iam sic habet ut eis possit uti cum
voluerit, medio quodam modo inter potentiam puram et actum
completum. Cum vero praedictas species in actu completo habue
rit, vocatur intellectus in actu: sic enim actu intelligit res, cum
species rei facta fuerit species intellectus possibilis; propter quod
dicitur quod intellectus in actu est intellectum in actu»4.
Et applicans intellectui in actu beatorum videntium Deum
per essentiam et intellecto in actu quod est ipsa divina essentia
immediate visa, audacter pronuntiat: «per ipsam Dei visionem
mens beata fit in intelligendo unum cum Deo; oportet igitur
intelligens et intellectum esse quodammodo unum» in visione
beatifica5. Et dicit quodammodo; quia non fiunt unum in essendo,
quod est unum simpliciter, sed in intelligendo tantum, ut clarius
explicat alio in loco, dicens: «intellectum in actu fit unum [in
intelligendo] cum intellectu in actu, in quantum forma intellecti
I
3
4
5
Comp. theol. I P., cap. 49.
.
’
Il
Comp, theol., I P., cap. 85 ad L
Ibid., paulo antea, § Haec autem responsio omnino nulla est.
Comp. theol. I P., cap. 83, in fine.
Comp. theol. II P., cap. 9, § Hoc etiam manifeste apparet.
; i
T*
i
P. I, Sec. I. De natura analogiae
704
fit forma intellectus in quantum est intellectus in actu, non quod
sit ipsamet essentia intellectus» in essendo, ut videtur putasse
Averroes; «et sic nullo modo sequitur quod intellectus noster
videns Deum, fiat ipsa divina essentia [quasi unum cum ipsa in
essendo], sed quod ipsa essentia [divina] comparatur ad ipsum
quasi perfectio et forma» in videndo sive intelligendo, et hoc in
sensu fit ununm cum ipsa *. «Cum enim omnis cognitio sit per
assimilationem cognoscentis ad cognitum, oportet quod, qui vi
dent [Deum], aliquo modo transformentur in Deum; et si qui
dem perfecte vident, perfecte transformentur, ut beati in patria
per fruitionis unionem; si vero imperfecte, imperfecte, sicut hic
per fidem»*2.
Denique, principium cum fine iungens, concludit: «ex hoc
enim aliquid intellectuale est, quod immune est a materia. Quod
ex ipso intelligendi modo percipi potest: intelligibile enim in actu
et intellectus in actu sunt unum. Manifestum est autem aliquid
esse actu intelligibile per hoc quod est a materia separatum:
nam et de rebus materialibus intellectualem cognitionem habere
non possumus nisi per abstractionem a materia. Unde oportet
idem iudicium de intellectu esse, ut scilicet quae sunt immate
rialia sint intellectualia»3.
At est insuper considerandum quod haec unitas et identitas
intellectus et intellecti in actu duplicem veluti gradum suscipit.
Primus, isque imperfectus et inchoatus tantum, est qui forma
liter fit per speciem intelligibilem impressam, qua intellectus
possibilis actu quasi fecundatur et intellectum redditur actu intelligibile intra intellectum; et per eam incipit intellectus intelli
gere actu et intelligi actu ut pura forma formans sive purum
principium formale quo intellectus intelligit et intelligibile intelligitur. Quo fit, ut unitas et identitas intellectus et intellecti in
actu inde consurgens, sit adhuc imperfecta et inchoata; nam talis
est unitas et identitas huiusmodi, qualis est actualitas intellectus
et intellecti.
Secundus vero, isque perfectus et consummatus, est qui for
maliter fit per speciem intelligibilem expressam, qua intellectus
possibilis, iam actu quasi fecundatus specie impressa, actu quasi
parturit et emittit rem intellectam intra se; et intellectum, iam
i
2
3
IV Sent., d. 49, 2, 1 ad 10, in fine
In II Corinth., cap. 3, lect. 3, ed Marietti, p. 438b.
Cotnp. theol. I P„ cap. 75, arg 1
C. II, a 2, B, § I: Immaterialitas
radix cognitionis
705
redditum actu intelligibile per speciem impressam, efficitur actu
secundo et perfecto intellectum: ac per eam terminat intellectus
intelligere actu et intelligibile intelligi actu, ut forma sive specie
formata et ut termino formali interiori quo actus intelligendi con
summatur, qui primo intelligitur intra intellectum et quo ut
in quo res extra eo expressa et dicta intelligitur actu secundo
perfecto et completo. Quo efficitur, ut unitas et identitas intellec
tus et intellecti in actu inde resultans, sit vere perfecta et con
summata:
mu
talis enim est unitas et identitas haec, qualis est
actualitas intellectus et intellecti.
Quando ergo dicitur quod intellectus in actu est unum idemque
cum intellecto in actu in esse cognoscitivo, hoc intelligendum
est simpliciter et absolute de intellectu et intellecto in actu se
cundo perfecto et consummato vi speciei expressae sive verbi
mentis, in quo consummatur et perficitur actus intellectus et
actus intellecti et consequenter actus ipse intellectionis et cogni
tionis; et non nisi per posterius et secundum quid, de intellectu
et intellecto in actu per speciem intelligibilem impressam: per
hanc enim fit tantummodo et incipit esse talis unitas et identitas;
per illam vero est perfecte et consummate in suo termino ultimo,
quasi in facto esse.
410. S. Thomas ipse profunde explicavit haec omnia in Opus
culo De natura verbi intellectus. Notat ergo quod species impres
sa , «quia iam factus est intellectus
in actu per speciem» impressam; unde est «processus perfectus
de actu in actum, ubi non requiritur aliqua species motus» phy
sici proprie dicti2. Nimirum est processus ex actu imperfecto
et inchoato in eundem actum perfectum et consummatum, sicut
est processus a specie impressa rei ad speciem expressam eius.
Est enim in specie impressa a re quasi virtus quaedam formativa
speciei expressae de eadem re, qua haec redditur perfecte et
ultimate repraesentata et intellecta in actu intra ipsum intellec
tum, cum per speciem impressam esset solum inchoate et im
perfecte repraesentata et intellecta. Quare S. Thomas scribit:
«verbum tamen magis transit in similitudinem substantiae [in
tellectae] quam species ipsa [impressa]. Quia enim intellectus
nititur in quidditatem rei venire [cognoscendo], ideo in specie
praedicta est virtus formativa quidditatis substantiae spirituali
ter [hoc est, immaterialiter, intentionaliter, cognoscitive, psychi
ce; non materialiter et physice sicut est in ipsa substantia prout
est a parte rei], per quam quidditas spiritualiter recte formatur
[idest verbum mentis sive species expressa de eadem substantia
reali]: sicut in calore est virtus formae ignis, per quam attingitur
in generatione ad formam substantialem ignis, quod accidens per
se non attingeret. Unde verbum, quod est ultimum quod potest
fieri intra [intellectum] per speciem, magis accedit ad ipsam
rem repraesentandam quam nuda species rei. Quia igitur res
intelligibilis eo ipso intelligitur quo intellectus formatur sua
specie [impressa] actu, prius natura est informari [tali specie]
quam intelligere «et intelligendo formare speciem expressam,
«sed non tempore», eo quod intelligere non est motus3. «Directe
igitur a specie ipsa itur in ipsum verbum [et ab ipso verbo in
ipsam rem], cum non percipiatur [intellectione directa eius sub
iectum, quod est intellectus possibilis], sed res cuius est illa
similitudo. Huic etiam similitudini tanto intimius est verbum
quanto perfectius genitum est. Ideo verbum intelligentis intimum
est principio intellectivo, ex quo et specie fit unum»4. «Anima
enim quasi transformata est in rem per speciem [impressam]
qua agit quidquid agit: unde cum ea [intellectus] informatus
1 Op. cit., p. 497.
2 Op. cit., p. 493.
3 Op. cit., pp. 496-497.
·» Op. cit., p. 496.
C. II, a. 2, B, § I: Immaterialitas radix cognitionis
707
«I actu, verbum producit In quo rem illam dicit cuius speciem
habet, et non se» >, eo quod «verbum est expressivum rei quae
intelligitur»2 et ad eius similitudinem formatur, non ad simili
tudinem speciei impressae.
Ad cuius ampliorem evidentiam recolendum est aliud esse for
mam qua aliquid formatur et aliud formam ad quam et secundum
quam formatur. Species ergo expressa formatur specie impressa
ut forma qua formatur, essentia vero rei intellectae ut forma ad
quam et secundum quam formatur: non enim species expressa
exprimit et repraesentat speciem impressam, sed essentiam rei
intellectae, cuius est immediata et formalis similitudo et inten
tio intellecta.
Quod quidem ita explicat S. Doctor: «manifestum est quod
intellectus intra seipsum actionem rectam exercere potest, et
haec semper est actio sua propria, quae terminatur ad obiectum
factum in se et a se. Unum enim constituitur ex intellectu et
specie [impressa], quae est principium actionis suae: et huius
est agere. Unde species haec est prima qua agitur, non autem
ad quam: non enim intellectus noster inspiciens hanc speciem
tanquam exemplar sibi simile, aliquid facit quasi verbum eius;
sic enim non fieret unum ex intellectu et specie, cum intellectus
non intelligat nisi factus unum aliquid cum specie, sed ipsa specie
formatus agit tanquam aliquo sui, ipsam tamen non excedens.
Species autem sic accepta semper ducit in obiectum primum
[quod est verbum mentis]. Unde manifestum est quod ipsum
verbum intellectus perficitur per actum rectum»3.
Quod autem species impressa non sit forma ad quam nec
secundum quam formatur verbum sive species expressa, sed
ipsa essentia rei intellectae, explicat consequenter, dicens: «non
enim generatur verbum ipsum per actum intellectus, nec eius
similitudo, nec etiam similitudo illius speciei [impressae] qua
intellectus informatur, quasi verbum esset eius expressivum,
sed similitudo [expressa et intellecta] rei [quae est species eius
expressa]. Illius enim similitudo generatur quod in sua simili
tudine [expressa et genita] cognoscitur: est tamen ipsum ver
bum similitudo illius speciei [impressae] tanquam eius quo fac
ium est sibi similimum [idest ut forma qua verbum formatur
Op. cit., p. 498.
Op. cit., p. 495.
Op. cit., p. 495, paulo post.
’‘.Α’Λ
P I. Sec. I. De natura analogiae
708
et generatur]. Similitudo vero rei est ut ad quod formatur et
tanqua.ni ad eius exemplar. Nec propter hoc oportet ipsum for
mantem prius rem intueri, et post ad eam verbum seu imaginem
ipsam in se formare; quia habere speciem rei apud se, est sibi
loco aspectus exemplaris», cum sit species impressa rei et a
re ipsa l: et sic ex intellectu informato tali specie et ex specie
ipsa resultat «unum agens, cum quo et species ipsa efficitur
unum spiritualiter in participando vitam eius» intellectualem et
cognoscitivam 2.
Haec tamen unitas intellectus et intellecti in actu, sicut et
ipse actus intellectionis, consummatur et perficitur in ipso verbo
mentis sive specie expressa. Nam «sicut in principio actionis
[intellectivae] intellectus et species [impressa] non sunt duo,
sed unum est intellectus et species illustrata [lumine intellectus
agentis]; ita unum in fine relinquitur, similitudo scilicet per
fecta, genita et expressa ab intellectu [possibili intelligente et
generante et exprimente actu et ipse intellectus actu generans
et exprimens eam; quia «verbum non est sine intelligere actu»]:
et hoc totum expressum est verbum, et es totum rei dictae ex
pressivum, et totum in quo res exprimitur; et hoc est intellectum
principale [=primum], quia res [extra animam] non intelligitur
nisi in eo [intellecto et expresso]... Verbum igitur cordis est
ultimum quod potest intellectus in se operari: ad ipsum enim
in quo quidditas rei recipitur [ = reperitur?] immo quia ipsemet
[=ipsummet?] est quidditatis similitudo [expressa, consumma
ta, intellecta], terminatur intelligere; sic enim habet rationem
obiecti intellectus» ut quod primo intelligitur intra intellectum
et in quo intelligitur res extra intellectum eo expressa et perfecte
repraesentata, quae est secundum quod intelligitur et in quo
ultimatim terminatur intelligere3. Quo fit, ut ibi sit ultimus
terminus intellectionis ubi fuit primum eius principium: im
primuntur enim species impressae a re et exprimuntur species
expressae ad eandem rem; neque species impressa habet vim
formativam formandi speciem expressam ut forma qua forma
tur «nisi ex propria ratione illius cuius est species45
, hoc est,
ipsius essentiae rei, quia nimirum «in specie praedicta est vir-
1
2
3
4
Op.
Op.
Op.
Op.
cit., p. 496.
cit., p. 495.
cit., p. 494.
cit.,p. 493.
C. II, a. 2, B, § I: Immaterialitas radix cognitionis
lus quidditatis substantiae spiritualiter, per quam
[=species expressa quidditatis] recte formatur» ’.
709
quidditas
411. Ex quibus omnibus luculenter apparet unita
tem et identitatem intellectus et intellecti in actu in esse
intellectivo, et universaliter cognoscentis et cogniti in
actu in esse cognoscitivo, non necessario in esse rei, veram
et propriam esse, et non solum metaphoricam et impro
priam ut opinatur Suarez2 quem sequitur Urrâburu3,
quos solide refellit Jos. Gredt4; eamque esse sinceram
doctrinam Aristotelis, S. Alberti Magni et S. Thomae.
Constat etiam ex hucusque dictis hanc unitatem et iden
titatem intellectus et intellecti in actu, iuxta doctrinam
S. Thomae, non esse tantum intelligendam quasi in actu
primo vi speciei intelligibilis impressae, ut putat Jos. de
Tonquédec3; neque solum in actu secundo completo vi
speciei intelligibilis expressae sive verbo mentis, ut con
tendit H. D. Simonin6, sed utroque modo simul, licet di
verso gradu diversaque ratione.
Hanc germanam doctrinam aristotelico-thomisticam
nervose et profunde reassumpsit Caietanus7, qui et eam
1 Op. cit., p. 497. Idipsum limpidissime exposuerat in Summa con
tra Gentiles hisce verbis: «per hoc enim quod species intelligibilis
[impressa], quae est forma intellectus et intelligendi principium, est
similtudo rei exterioris, sequitur quod intellectus [ea informatus et
in actu constitutus] intentionem formet [=speciem expressam] illi
rei similem; quia quale est unumquodque, talia operatur. Et ex hoc
quod intentio intellecta [ = species expressa] est similis alicui rei, se
quitur quod intellectus, formando huiusmodi intentionem, rem illam
intelligat» (/ Contra Gent., cap. 53, § Haec autem intentio intellecta).
- Suarez, De Anima, lib. Ill, cap. 2, n. 5. Opera, ed. Vives, t. III,
p. 617a.
3 Urraburu, Instit. Philosophicae, t. V, pp. 419-420, 421. Vallisoleti, 1896.
4 Jos. Gredt
»! , De unione omnium maxima inter subtectum cognos
cens et obiectum cognitum, apud «Xenia thomistica», t. I, pp. 312-316.
Romae 1925.
5 Jos. Tonquedec, Critique de la connaissance selon les principes
il la philosophie thomiste, pp. 36, 41, 461-464. Paris 1929.
4 H. D. Simonin, L'identité de l’intellect et de l'intelligibile dans
"acte d'intellection, apud «Angelicum», 7 (1930), pp. 225-237.
’ Caietanus, In I, 12, 2, nn. 14-16; in I, 14, 1, nn. 3-7; in I, 14, 2,
0,5; in I, 14, 3, n. 3; in I, 27, 1, n. 1, n. 18 ad 3 rationem Durand!;
à/, 50, 2, n. 11; in I, 55, 3, nn. 12-15; in I, 56, n. 3; tn I, 75, 2, nn.
!■
i
710
P. I, Sec. I. De natura analogiae
iure maximi facit
et, post Caietanum, Ferrariensis2,
Bânez3, Complutenses Carmelitani4. Salmanticenses \
C. II, a. 2, B, § I: Immaterial itas radix cognitionis
711
Joannes a S. Thoma Marcus Serra2 ceterique thomistae,
uno vel altero excepto3; quibus nostris temporibus adhae
rent, inter alios, Satolli4, Billot5. Buonpensière6, Del
Prado7, Remer8, Gredt9, Garrigou-Lagrange ‘°, Maquart ",
Gaetani12 et Siwek n.
4, 7, 9-10; in I, 79, 2, nn. 19-20, 23; in I, 79, 3, nn. 8-9, 12; in I, 79, 6,
n. 4; in I, 85, 2, n. 6; in I, 87, 1, n. 9; in II de Anima, cap. 11, § circa
primam conclusionem,, ed. Venetiis 1514, fol. 36v (ed. I. Coquelle, O.P.,
nn. 261-263, pp. 250-251, Romae, 1939); § circa quintam conclusionem,
fol. 37r (ed. Coquelle, n. 271, pp. 257-258); § circa quaestionem ultimam,
i Joannes a S. Thoma, Cursus philosophicus, Philosophia Naturalis,
fol. 37v (ed. Coquelle, nn. 28(3-284, pp. 262-265); in III de Anima, cap. 1,
IV P., q. 4, a. 1, dico secundo, ed. Reiser, t. III, pp. 103-105; q. 5, a. 3,
§ circa determinationem intellectus in actu, fol. 45r; cap. 5, § circa
ad 2 difficultatem, pp. 185-186; Cursus theol., in I, 12, 2, disp. 13, a. 1,
primam et secundam conclusionem, fol. 53r. Eam etiam breviter reco
ed. Solesm., t. II, pp. 147-150; in I, 14, 1, disp. 16, a. 1, pp. 328-335.
luit et approbavit iam pridem Joannes Quidort, O.P. (f 1306), Correcto' Marcos Serra, In I, 12, 2, § Secunda ratio, pp. 244-245 (Romae,
rium corruptorii tCirca», a. 1, pp. 6-7, ed. J. P. Müller, O.S.B. Ro
1653); dub. 1, a. 2, pp. 257-258; in I, 14, 1, pp. 383-386.
mae, 1941.
3 Ita Joannes Martinez de Prado, in lib. Ill de Anima, q. 9, § 2,
1 Eam enim vocat «fundamentum magnae partis Metaphysicae
pp. 480487 (Compluti, 1652), quem tamen invicte confutavit Cosmas
et Philosophiae naturalis» (In I, 14, 1, n. 3), et lectorem compellat:
i œ Lerma, in II de Anima, q. 47-48, pp. 265-280 (Matriti, 1666). Martinez
«adverte diligentissime radicem hic ab Aristotele positam, a D. Thoma
de Prado conati sunt defendere contra Lermam Complutenses domiin I. P., q. 14, a. 1 et in De Veritate, q. 2, a. 2, item et ab Alberto
mclani, in II de Anima, q. 5, a. 3, pp. 356-383 (Compluti, 1741), quin
in libro de Intellectu et Intelligibili [lib. I, tract. 1, cap. 6] explicatam,
□men rem confecerint.
unde habent entia quod sint cognoscitiva, scilicet ex immaterialitate»
Tomistis consentit Silvester Maurus tum exponendo Aristotelem,
(In II de Anima, cap. 11, ed. Venetiis 1514, fol. 36v; ed. Coquelle,
at videre est in II de Anima, cap. 16, n. 1, t. IV, p. 73 (ed. Parisiis 1886);
P. 257).
.
,
cap. 18, nn. 5-10, pp. 78-79; in III de Anima, cap. 1, pp. 89-91; cap. 4,
Quando ergo Suarezius eiusque asseclae invehunt vehementer in
nn. 3-5, pp. 93-94; cap. 4, nn. 1-6, pp. 94-95; cap. 7, nn. 2-4, p. 101; in
hanc sententiam Caietani, eam appellantes falsam et inintelligibilem
XII Metaph., cap. 7, n. 3, p. 557; tum in Quaestionibus philosophicis,
(Suarez, de Deo uno, lib. II, cap. 12, n. 7, ed. cit., t. I, p. 87b; De
Eb. IV, q. 20, ad 4, t. III, pp. 8-10 (Cenomani, 1876); Quaestiones physiAnima, lib. Ill, cap. 2, n. 7, t. III, p. 617b), reapse impugnat Aristo
vmetaphysicae,, q. 1, ibid. pp. 249-258, ubi efficaciter defendit Aristotelem et S. Thomam ab eisque recedunt.
:ekm et S. Thomam contra Suarezii impugnationem: tum denique in
2 Ferr.arie.nsis, In II de Anima, q. 5, pp. 39-40, Venetiis 1619;
s» Opere theologico, t. I, lib. 1, q. 21, ad 5, n. 51, p. 94a (Romae,
q. 21, § Quantum ad secundum..., sciendum secundo, p. 107; q. 22,
1687); q. 41, nn. 10-16, pp. 131-132.
pp. 110-112; in III de Anima, q. 6, § Quantum ad secundum..., sciendum
Satolli, Praelectiones in I, 12, 2, conci, secunda, nn. 1-9, pp. 402secundo, p. 154a; q. 8, § Quantum ad secundum..., secundo..., tertio, J 15.4 Romae,
1884.
p. 155a; q. 9, § Ad secundum dicitur primo, pp. 175b-176a; § ad aliam
5 Billot, De Deo uno, in I, 12, 2, p. 132, nota 2. Prati, 1895; De Deo
[auctoritatem Aristotelis], p. 176b; in I contra Gent., cap. 44, nn. 12-17;
Trino, in I, 27, 1, pp. 19-24. Prati, 1895.
in II contra Gent., cap. 59, nn. 6-8; cap. 62, nn. 5-6; cap. 78, η. V,
i Blonpensiere, In I, 12, 2, n. 576, p. 388 (Romae, 1902); in I, 14,
4; cap. 82, nn. 2-3; cap. 98, nn. 15, 17 et 22; cap. 99, n. 4; cap. 101,
nn. 1-3; in III Contra Gent., cap. 49, n. 2; In IV Contra Gent., cap. 11, ' ; n. 815, pp. 548-550.
I N. del Prado, De veritate fundamentali philosophiae Christianae,
n. 7; cap. 11, n. 7; cap. 14, n. 3.
&. V, cap. 5, § 2, pp. 596-602.
3 Banez, In I, 12, 2, dub. 1, tertia conclusio, col. 243-244 (ed. Ve
5 Remer, Summa philosophiae scholasticae, t. V, Psychologia, nn.
netiis 1585); in I, 14, 1, col. 300-302; in I, 14, 4, § in hoc articulo no
57-58, pp. 63-67.
tandum est primo, col. 303; in I, 75, 2, dub. 2 (ed. Venetiis, 1591),
’ Gredt, Elementa phil. aristotelico-thomisticaeA, t. I, nn. 463-467
col. 493; in I, 78, 3, dub. 3, tertia conci., adverte tamen circa istam
Friburgi Brigsoviae, 1926); De unione omnium maxima inter sublectum
conclusionem, coi. 856-857; in I, 79, 2, dub. 1, quarta conci., col. 1042;
poscens et obiectum cognitum, apud «Xenia thomistica», t. I, pp.
in 7, 79, 3, dub. 1, ad 4 arg. coi. 1080; in I, 85, 2, tertia conci, coi. 14441445; ibid., dub. circa primam conci., tertia conci., coi. 1551; ad 2 arg. , 303-318. Romae, 1925.
10 Garrigou Lagrange, De Deo uno, in I, 12, 2, p. 279; in I, 14, 1,
in oppositum, coi. 1452.
328-330. Parisiis 1938.
4 Complutenses Carmelitani, De Anima, disp. 18, q. 3.
II Maolart, Elementa philosophiae, t. II, Philosophia Naturalis, q.
s Sæmanticenses. Cursus theol., in I, 14, 1, disp. 1, dub. 2, ed.
12, a. 1, pp. 240-250. Parisiis, 1937.
Palmé t. I,pp. 321-33 ; d.sp. 2, dub. 1, pp. 350-368; et praesertim ibid..
_ mentis: qua ratione verbum mentis se habeat
12
G
aetani, _
De
verbo
cogn°scentia non solum habeant formam rei
modum obiecti cogniti, apud «Âcta Pont. Academiae romanae S. Thoalterius, sed etiam fiant per identitatem aliae res in esse cognoscibili
sive repraesentativo.
«-uguustiuui
-ae Aquinatis et Religionis Catholicae», 1935, PP· ξ6-77. Romae, 1936.
15 Siwter, Psychologia metaphysica, n. 71, pp. 106-107. Romae, 1939.
1
712
C. II, a. 2, B, § I: Immaterialitas radix cognitionis
P. I, Sec. I. De natura analogiae
Et ratione huius identitatis in esse intelligibili quae
formaliter consummatur Jn verbo mentis, verificantur
illa dicta S. Thomae de intellectu et intellecto in actu:
«omnino intellectus in actu est res intellecta; quia sicut
res in sui ratione habent materiam vel non habent, sic
ab intellectu percipiuntur» *; et de verbo mentis et re
eo dicta et expressa: intellectus, idest res intellectae2;
«intellectum sive res intellecta se habet ut constitutum
vel formatum per operationem intellectus: sive hoc sit
quidditas [=definitio], sive sit compositio et divisio pro
positionis [ =enuntiatio]»3.
412. Et inde est quod definitiones essentiales indif
ferenter appellantur, quandoque quidem ipsa natura rei
definitae4 vel substantia eius 5; nam ratio definitiva ali
cuius est quod quid est eius6, idest quidditas vel species
ipsius7: aliquando autem notificatio substantiae, idest
essentiae vel quod quid est rei definitae8, quia est oratio
indicans quid est res 9, hoc est, essentiam speciei10, utpote
significans formam et essentiam rei1112
. Nam in esse for
maliter repraesentativo et cognoscitivo definitio est ipsa
res definita intra intellectum definientem. Quare S. Doc
tor scribit: «tunc intellectus dicitur scire de aliquo quid
est quando definit ipsum, idest quando concipit aliquam
formam de ipsa re quae per omnia ipsi rei respondeat»D;
et iterum: «hoc quod est esse rationem convertibilem ex
S. Thomas, In III de Anima, lect. 12, n. 784.
2 In III de Anima, lect. 11, n. 747.
De Spiritualibus creaturis, 9 ad 6.
In I de Anima, lect. 9, n. 137.
In I de Anima, lect. 11, n. 177.
6
In I de Caelo et Mundo, lect. 19, n. 4.
In I de Generatione et corruptione, lect. 14, η. 7.
8
i Ιη ίί
lect. 2, n. 10; in I de Anima, lect. 1, n. 10; in I de
n;.4 in fine· et "· 8:
VI Melaph.. lect.1
nn. 1232-1233^m V77 Metaph., lect. 11, n. 1528.
In IV Physic., lect. 5, n. 3.
10 In VII Physic., lect. 8, n. 9.
11 In II Post., lect. 10, n. 3.
12 De Verit., 2, 1 ad 9.
713
genere et differentiis constantem [ = definitionem essen
tialem], est omnino idem ei quod quid est» ‘, nempe ipsi
essentiae rei definitae.
Quibus per omnia consonant haec alia verba: «quandocumque autem intellectus per suam formam intelligibilem alicui rei assimilatur, tunc illud quod concipit et
enuntiat secundum illam intelligibilem speciem verificatur de re illa cui per suam speciem similatur; nam scien
tia est assimilatio intellectus ad rem scitam» 2. Et inde
sequitur quod «omnis intelligibilis species per quam in
telligitur quidditas vel essentia alicuius rei, comprehen
dit in repraesentando rem illam: unde et orationes sig
nificantes quod quid est, terminos et definitones voca
mus»3. Ergo «similitudo intelligibilis per quam intelligi
tur aliquid secundum suam substantiam, oportet quod
sit eiusdem speciei, vel magis species eius: sicut forma
domus quae est in mente artificis, est eiusdem speciei
cum forma domus quae est in materia, vel potius species
eius; non enim per speciem hominis intelligitur de asino
vel equo quid est»4.
413 Et secundum hoc, definitio essentialis optime
«dicitur terminus, quia includit totaliter rem', ita scilicet
quod nihil rei est extra definitionem, cui scilicet defi
nitio non conveniat; nec aliquid aliud est infra definiti
vum, cui scilicet definitio conveniat» 5. Et quidem dicitur
terminus, non solum rei quae definitur et cognoscitur,
verum etiam intellectus cognoscentis et .definientis in
quantum huiusmodi, iuxta illud eiusdem S. Doctoris:
'substantia rei, quae est essentia et defnitio significans
quod quid est res, dicitur terminus. Est enim terminus
cognitionis', incipit enim cognitio rei ab aliquibus signis
3
4
In II Post., lect. 5, n. 2.
De Pot., 7, 5c.
III Contra Gent., cap. 49, arg. 4.
In I Periherm., lect. 4, n. 2, Cf. etiam in I Sent., d. 43, 1, ic.
il
!
714
J
C. II, a. 2, B, § 1: Habitudo conceptus formalis et obiectivi
P. I, Sec. I. De natura
715
analogiae
exterioribus quibus pervenitur ad cognoscendam rei defi
nitionem: quo cum perventum fuerit, habetur perfecta
cognitio de re... Sz autem est terminus cognitionis, opor
tet quod sit rei terminus; quia cognitio fit per assimilationem cognoscentis ad rem cognitam» '. Nam «cum
quaelibet cognitio perficiatur per hoc quod similitudo rei
cognitae est in cognoscente: sicut perfectio rei cognitae
consistit in hoc quod habet talem formam per quam est
res talis, ita perfectio cognitionis consistit in hoc quod
habet similitudinem formae praedictae», quae est eius
species expressa et cognita sive definitio2. Unde apud
S. Thomam idem est formare simplicem conceptionem rei
et formare quod quid est rei3, formare definitionem et
formare quidditatem4, definitio et ipsa quidditas formata
in intellectu5; «definitio enim est idem rei» definitae6,
eo quod non solum res et quod quid erat esse eius sunt
unum quocumque modo, sed etiam sunt unum secundum
rationem» definitivam 7.
Quae cum ita sint, iure infertur quod, sumendo defi
nitionem pro eo quod significatur et dicitur per definitio
nem, «definitio et definitum sunt idem»8: et sic «defini
tio convertitur cum definito»9; et «cuicumque convenit
definitio, convenit et definitum» ,0. Quo fit ut «multipli
cata definitione, multiplicetur et definitum» n; et vicissim non multiplicato definito, non multiplicatur definitio
essentialis et adaequata: «unius enim unica est definitio,
In V Metaph., lect. 19, n. 1048.
2 In VI Metaph., lect. 4, n. 1234.
In VI Metaph., lect. 4, nn. 1232-1233.
De Verit., 1, 4c et ad 1; 3, 2, 4; 4, 2c; De Pot,. 8, Ic; 9, 5.
5 De Verit., 3, 2c.
6 In VII Metaph., lect. 9, n. 1462.
7 In VII Metaph., lect. 5, n. 1375.
/ Sent., d. 25, 1 ad 2. Si vero sumatur secundum meram inten
tionem definitionis, scilicet pro medio sive signo formali in quo res
definita intelligitur, «sic definitio non est definitum, sed ductivum in
cognitionem eius» (Ibid., circa finem).
9 III, 60, 2, arg. sed contra.
ίο II Sent., d. 27, 2 obi. 8.
π I, 108, 2, obi. 1.
sicut et unum esse» *: ac finaliter «remota definitione,
aufertur definitum»2.
414. Postremo, ex omnibus hucusque dictis, conclu
ditur, in sincera doctrina peripatetica non aliam reapse
esse quaestionem de conceptu formali et de conceptu
obiectivo alicuius in quantum huiusmodi, sed unam eandemque, si loquamur, ut patet, de vero conceptu: sibi
enim mutuo adaequant in veritate et in esse cognoscibili
simulque uno eodemque actu directe cognoscuntur in
actu exercito ut obiectum formale quod intellectionis for
matae et consummatae. Si enim sumatur conceptus obiec
tivus denominative, denominatur ab ipsa forma concep
tus formalis qui ideo natura praecedit illum; sin autem
sumatur fundamentaliter et realiter, est forma ipsius con
ceptus formalis, utpote obiectum eius formale terminativum, ideoque sub hoc adspectu naturaliter praecedit con
ceptum formalem. Quapropter S. Thomas haec duo simul
docuit: primo, quod conceptus formalis sive verbum men
tis est «tanquam speculum in quo res cernitur, sed non
excedens id quod in eo cernitur» 3; secundo, quod «intel
ligere in sua radice est prius verbo», quia radix intellec
tionis est species impressa in qua «est virtus quidditatis
substantiae [scilicet ipsius rei a qua accipitur et impri
mitur species] spiritualiter», et per ipsam [utpote virtu
tem formativam ipsius verbi] quidditas spiritualiter rec
te formatur», quae est verbum mentis «ad quod termi
natur actio intellectus»4. Ipsa ergo res extra prout est
in se, quae est conceptus obiectivus fundamentaliter sive
causaliter vel radicaliter, est naturaliter prior verbo, eo
ipso quod est naturaliter prior specie impressa ad quam
se habet ut intelligibile in potentia ad intelligibile in
actu, nam per hanc speciem fit formaliter intelligibilis in
1 / Sent., d. 1, expositio textus; II Sent., d. 27, 2, obi. 9 et resp.;
Ill Sent., d. 23, 2, 1, obi. 8 et resp.
2 !· 91 h obL L
J De natura verbi intellectus, ed. cit., p. 494.
4 Op. cit., p. 497.
· ··>.·
·..
.
■I
.
P. I, Sec. I. De natura analogiae
716
actu; species autem impressa est naturaliter prior verbo,
quia per verbum fit formaliter res ipsa intellecta in actu,
prius autem naturaliter est intelligibile in actu quam
intellectum in actu: at in linea actus intellecti, prius
naturaliter est verbum mentis quam ipsa res extra, quae
non est intellecta in actu nisi in verbo et per verbum,
ideoque non denominatur talis nisi a verbo, quod est
forma eius intellecta et formata intra intellectum per
actum intelligendi perfectum et consummatum. Cum enim
actio intelligendi sit essentialiter immanens, «impossibi
le est intellectum facere rem extra a qua speciem [im
pressam] trahit» *; necessario tamen «ipse facit in se
obiectum quod est in eo intellectum»123
, sicut quoddam
constitutum et operatum ipsius, quod est similitudo for
malis expressa sive verbum ipsius rei ut actu intellectae5,
ad quam ultimatim terminatur prout est in sua realitate4: «ut sic id quod intelligitur possit dici, et res ipsa,et
conceptio intellectus; et similiter id quod dicitur per
verbum potest dici, et res quae dicitur, et verbum ip
sum» 5. Oportet siquidem recolere verbum mentis sive spe
ciem expressam bifarie sumi posse: uno modo, materia
liter et specificative, hoc est, in esse entis; alio modo,
formaliter et reduplicative, idest in esse verbi et speciei.
Primo modo considerantur subiective et physice; se
cundo modo considerantur obiective et psychice. Et se
cundum hanc duplicem considerationem, «rationes intel
lectae [ = species expressae] habent duplicem firmitatem,
scilicet firmitatem sui esse, et hanc habent ab intellectu
[possibili in quo sunt sicut in subiecto], sicut alia acci
dentia a suius subiectis; et firmitatem suae veritatis, et
hanc habent ex re cui conformantur: ex hoc enim quod
res est vel non est, locutio et intellectus [= verbum orale
1
2
3
*
5
Op. cit., p. 498.
Op. cit., p. 497.
Op. cit., p. 492.
De Verit., 3, 2c.
De Verit., 4, 2 ad 3.
C. II, a. 2, B, § 1: Habitudo conceptus formalis et obiectivi
717
et mentale] veritatem vel falsitatem habet»
Exempli
gratia, «ratio [intellecta sive verbum] hominis non dici
tur esse in homine quasi res quaedam in ipso, sed est
sicut in subiecto in intellectu; at est in homine sicut in
eo quod praestat fulcimentum veritati ipsius»2. Hoc enim
in sensu formali et reduplicativo non consideratur spe
cies expressa, sicut neque impressa, ut est in subiecto,
sed unice ut est ad obiectum cuius est signum formale
et imago formalis expressa; et ideo tota quanta est, obiec
ti et ad obiectum reale est. Unde, secundum hanc forma
lem rationem speciei, «omnis species apud intellectum
exsistens, est species obiectiva, non... informativa; ita
quod, cum dicitur quod species lapidis est in anima, non
debet intelligi de similitudine lapidis [ut] inhaerente et
informante, sed de specie, idest quidditate et essentia
abstracta lapidis obiective se habente ad contuitum men
tis... [et ideo signanter Aristoteles] dicit [in III de Ani
ma, cap. 8] quod hic lapis non est in anima, sed species
lapidis; et hoc debet intelligi obiective, non informa
tive* \
Talis namque est propria natura speciei intelligibilis
ut reduplicative species est, ut profunde animadvertit
Caietanus. «Duo, inquit, sunt genera entium. Quaedam
ad hoc primo instituta, ut sicut, quamvis forte secundario
alia repraesentent: et haec vocamus res. Quaedam vero
ad hoc primo instituta sunt naturaliter [et formaliter],
ut alia repraesentent: et haec vocamus intentiones rerum
et species sensibiles seu intelligibiles.
Necessitas autem ponendi haec duo rerum genera est,
quia oportet cognoscitivum esse non solum ipsum, sed
alia: intellectivum vero esse omnia, ut patet ex q. 14,
a. 1, et communi animi philosophorum conceptione, con
venientium in hoc, quod simile simili cognoscitur. Nec
1 / Sent., d. 2, 3 ad 5.
2 Ibid., ad 4.
.
..
3 Joannes Quidort, O.P., Correctorium corruptorii •circa», a. 27,
«d. cit., pp. 154-155.
718
P. I, Sec. I. De natura
analogiae
naturae rerum secundum seipsas possunt esse in cognos
citivo, quia lapis non est in anima; nec ipsum cognoscitivum [creatum] secundum suam substantiam solam et
finitam potest esse tantae excellentiae ut habeat in se
unde distincte sibi assimilentur naturae rerum cognos
cibilium secundum proprias eorum rationes. Unde restat,
cum nec esse naturae cognoscitivi sit ratio cognoscibilium,
nec esse naturale cognoscibilium sit secundum se in co
gnoscitivo, ut oportuerit institui a natura ens intentiona
le quo cognoscitivum esset cognoscibilia», non subiective
et realiter, sed obiective et cognoscibiliter ’.
C. II, a. 2, B, § I: Nulla
differentia quoad nomen
719
intellecta (!) apellatur» *. Porro scimus ex supra dictis
intentionem intellectam apud Avicennam, Averroem, Algazelem, S. Albertum Magnum, S. Thomam verosque thomistas esse ipsam speciem expressam, idest verbum men
tis sive ipsummet conceptum formalem rei.
5. Quaestionis resolutio.
416. Ad quaestionem igitur redeuntes de compara
tione aequivocorum, univocorum et analogorum quantum
ad eorum nomen et conceptum, dicendum est in primis
ea non differre quantum ad merum nomen sive quantum
415. Disgregatio autem et quasi disparitas conceptus
ad verbum vocale; quia omnia univocata habent unum
formalis et conceptus obiectivi ortum duxit ex nominali
idemque nomen; exempli gratia, omnes homines conve
bus saec. XIV et XV, qui confundere videntur conceptum
niunt in uno eodemque nomine, quod est homo·, et simi
formalem cum conceptu pure logico: quod tamen falsum
liter omnia aequivocata, sicut gallus gallinaceus et gallus
esse, ex hactenus dictis patet, nam conceptus formalis
civis Galliae dicuntur uno eodemque nomine gallus·, pa
directus est vere conceptus rei ideoque vere realis. Et
terque omnia analogata, sicut ens reale et ens rationis,
inde manavit sat magna confusio in auctoribus scholas
substantia et acidens, Deus et creaturae, appellantur uno
ticis posterioris aetatis, a qua non satis liberati sunt plueodemque nomine ens. Propter quod Aristoteles tam de
res etiam thomistae maioris subsellii. Ex quo etiam con
univocis quam de aequivocies, sub quibus comprehendit
secutum est, ut non pauci dicant conceptum obiectivum
analoga ut patet ex dictis 2, asserit ea habere nomen com
id quod S. Thomas actribuit conceptui formali rei.
mune, όνομα χοινόν 3, hoc est, unum idemque; et S. Tho
Quam quidem confusionem magis adhuc cumulavit
mas, describens univoca, aequivoca et analoga, dicit: «in
Suarezius suo syncretism© incohaerenti, ut videre est
univocis enim nomen unum praedicatur de diversis...;
in his eius verbis: «conceptus formalis dicitur actus ip
se (! ) seu, quod idem est (! ! ), verbum quo intellectus rem ( inaequivocis vero idem nomen praedicatur de diversis...;
in his vero quae praedicto modo [ = analogice] dicuntur,
aliquam seu communem rationem (!!!) concipit... Con
idem nomen de diversis praedicatur...»4. lure igitur con
ceptus obiectivus dicitur res illa vel ratio quae proprie
cludit Caietanus: «quoad vocem autem non est inter ana
et immediate per conceptum formalem cognoscitur seu
loga et univoca [et pure aequivoca] differentia» 5.
repraesentatur. Ut, verbi gratia, cum hominem concipi
mus, ille actus, quem in mente efficimus ad concipiendum
hominem, vocatur conceptus formalis; homo autem co
gnitus et repraesentatus illo actu, dicitur conceptus obiec
1 Suarez, Disputationes metaphysicae, disp. 2, sect. 1, n. 1, ed. Bar
cinone, 1883, t. II, p. 7.
tivus.... Propter quod ab aliquibus, ex Averroe, intentio
•W
1 Caietanus, In I, 55, 3, n. 12.
2 Supra, n. 135.
2 Aristoteles, Categoriae, cap. 1, nn. 1 et 2 (I, 1, 1 et 7).
4 S. Thomas, In XI Metaph., lect. 3, n. 2197.
s Caietanus, De nominum analogia, cap. 4, n. 38 in fine, ed. cit.,
p. 36.
i â
720
P. I, Sec. I. De natura analogiae
C. II, a. 2, B, § I: Conceptus univocus
417. Quantum vero ad conceptum formalem, dicen
dum est ea plurimum differre inter se.
Univoca enim, in quantum huiusmodi, habent unum
eundemque conceptum formalem communem totaliter
unum et uniformem aequaliterque convenientem omni
bus univocis eodem nomine vocatis: verbi gratia, omnes
homines, qui univoce dicuntur homo, habent conceptum
formalem penitus unum, nempe animal rationale; et
similiter omnia animalia conveniunt in uno eodemque
conceptu formali, quo dicuntur et sunt substantia ani
mata sensitiva.
Quod quidem patet ex ipsamet definitione univocorum
ab Aristotele tradita: συνώνυμα δέ λέγεται ών τό τε όνομα
κοινόν καί ό κατά τούνομα λόγος τής ούσίας ό αύτός, οίον ζφον,
δ τε άνθρωπος καί ό βοΰς *; sicilicet quorum est idem no
men eademque definitio, ut homo et bos sunt univoce
animalia: utriusque enim est idem nomen, animal; ea
demque definitio ut animalia sunt, nempe substantia ani
mata sensitiva. Etenim apud Aristotelem idem sonat
λόγος τής ουσίας et ορισμός = definitio, ut patet: tum ex
contextu immediato, ubi explicans quid intelligat per
ό λόγος της ούσίας ό αύτός hominis et bovis ut animalia,
statim subiungit: έάν γάρ αποδίδω τισ τόν έκατέρου λόγον, τ,
έστιν αύτών έζατέρω το ζφω είναι, τον αυτόν λόγον αχοδωσΐΐ*5;
iam vero τί έστιν ό λόγος 3 λόγος autem idem est ac ορισ
μός: ό μέν γάρ ορισμός τοΰ τί έστιν είναι δοκεί4; ο μεν ουν οριομοςτι
έστι δηλοΐ5; et iterum: εοτι δ’ δρος μέν λόγος ο τό τι ην είναι
σημαίνον6: tum etiam ex locis parallelis, ubi docet quodô
λόγος τής ούσίας idem est ac definitio essentialis. Ita enim
scribit: τό τί ήν είναι ού ό λόγος όρισμός, και τούτο ούσία λέγεται
έκαστου7; έκαστον τε γάρ ούκ άλλο δοκεΐ είναι τής εαυτού ούσίας,καί
xi ti ήν είναι λέγεται είναι ή έκάστου ούσία Et rursus: ό γάρ
όρισμός λόγος τίς έστιν είς καί ούσίας 2; quia τδ τί ήν είναι ουσία,
τούτου ύέ λόγος δ όρισμός 3.
lure igitur S. Thomas dicit: «univoce quidem praedi
catur aliquid secundum idem nomen et secundum ean
dem rationem, idest definitionem, sicut animal praedica
tur de homine et asino; utrumque enim dicitur animal,
et uterque est substantia animata sensibilis, quod est
definitio animalis» *. Et iterum: «aequivocum et univo
cum dicitur secundum definitivam rationem eandem vel
non eandem»5; «univocatio autem et aequivocatio non
respicit suppositum, sed essentiam vel naturam, quam
significat definitio»6.
Rursus: «univocatio et aequivocatio attenditur secun
dum quod ratio nominis est eadem vel non eadem. Ratio
autem nominis est quam significat definitio; et ideo ae
quivocatio et univocatio secundum significationem atten
ditur et non secundum supposita. Et ideo hoc nomen
homo univoce dicitur de Christo et de Petro, quia utrobique significat unam naturam, scilicet humanam, com
positam ex anima [rationali] et corpore; sed in Christo
supponit suppositum aeternum, quod non supponit in
Petro»7. «Licet enim sit alia propria definitio equi et
asini, tamen univocantur in nomine animalis, quia com
munis definitio animalis convenit utrique» 8.
Et concludit: «univoce namque dici non possunt [nomina de Deo et creaturis], cum definitio eius quod de
creatura dicitur non sit definitio eius quod dicitur de
1
2
5
6
7
721
Aristoteles. Categoriae, cap. 1, n. 2 (I, 1, 7-9).
Ibid., cap. 1. η. 2 (I, 1. 11-13).
II Post. Analyt., cap. 2, n. 3 (I, 154. 30).
Ibid., cap. 3, n. 3 (I, 155, 2-3).
Ibid., cap. 3, n. 12 (I, 155, 4243).
I Topic., cap. 4, n. 2 (I, 174, 25-26).
IV Metaph., cap. 8, n. 4 (Π, 521, 45-46)
VI Metaph., cap. 6, n. 1 (II, 542, 4345)
VI Metaph., cap 12, n. 2 (II, 552, 7-8).
VII Metaph., cap. 1, n. 4 (II, 558, 16).
S. Thomas, De principiis naturae, Opuscula selecta, edit. cit
P. 388.
5 Quodlib. Ill, 4c.
6 Ibid., ad 1.
7 De unione Verbi
i
incarnati, 2 ad 4.
il·
' ■
722
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
Deo; oportet autem univoce dictorum eandem definitionem esse»
Ex quo igitur «ratio prout hic sumitur nihil est aliud
quam id quod apprehendit intellectus de significatione
alicuius nominis, et hoc in his quae habent definitionem
est ipsa definitio, secundum quod Philosophus dicit IV
Metaphysicorum: ratio quam significat nomen est defi
nitio»12; et aliunde «in univocis nomen unum praedicatur
de diversis secundum rationem totaliter eandem, sicut
animal de equo et bove significat substantiam animatam
sensibilem»3; plane sequitur univoca habere unam com
munem defnitionem totaliter eandem.
Atqui definitio est ipsemet conceptus formalis primae
operationis mentis, ut abunde constat ex supra dictis4,
praesertim ex his verbis S. Thomae: «intellectus per spe
ciem [intelligibilem impressam] rei formatus, intelligendo format in seipso quandam intentionem rei intellectae
[ = speciem expressam sive verbum mentis aut conceptum
formalem], quae est ratio ipsius, quam significat defini
tio» 5; «dico autem intentionem intellectam id quod intel
lectus in seipso concipit [ = conceptum formalem] de re
intellecta»6: et quidem, «secundum operationem suam,
quae dicitur indivisibilium intelligentia, format defini
tionem»1. Atque omnia haec simul iungens, ait: intellec-
'· ‘i
1 Comp, theol., I P., cap. 27. Optime ergo reddidit sensum Aristo
telis et S. Thomae auctor opusculi Summa totius Logicae Aristotelis,
cum ait: «univoce dicuntur praedicari quae non solum conveniunt his
de quibus praedicantur quantum ad nomen, sed etiam quantum ad
rationem essentiarum. Et dico hic rationem illud quod sumatur loco
definitionis: sicut animal praedicatur de homine et de bove; unde non
solum hoc nomen animal convenit homini et bovi, sed etiam definitio
eius essentialis, quae est corpus animatum sensibile: non solum enim
vere dicimus quod homo est animal, sed etiam quod homo est corpus
animatum sensibile; et similiter est de bove» (Tract. II, cap. 1, Opus
cula selecta,
— —*- ed. cit., p. 18).
■ , - 2 In / Sent., d. 2, 3c.
In XI Metaph., lect. 3, n. 2197.
Supra, nn. 295-309.
5
[fcomraC^t
CaP
‘
53
i
’
i
§
c
U
!i?
rius
autem
considerandum
est.
6
7 In Evang secundum 1 na § D1C° autem intentionem intellectam.
m bvang. secundum loannem, cap. 1, lect. 1, ed. cit., p. 10a.
-
C. II, a. 2, B, § I: Conceptus aequivocus
(
723
tus possibilis specie intelligibili impressa «formatus, for
matsecundo... definitionem... quae per vocem significa
tur; unde ratio quam significat nomen est definitio1:
ratio enim quam significat nomen est conceptio intellec
tus de re significata per nomen»2. Ex quibus habetur
huiusmodi perfecta et absoluta adaequatio: ratio quam
significat nomen = definition concept io intellectus, idest
conceptus formalis, de re significata per nomen.
Ergo univocorum qua talium est unus idemque con
ceptus formalis totaliter unus et penitus uniformis tan
taque unitate gaudens sicut ipsum nomen univocum,
quod omnino idem est omnium univocorum. Propter
quod S. Doctor iure scribit: «ipsa enim natura humana
habet esse in intellectu [cognoscente et concipiente ip
sam] abstractum ab omnibus individuantibus, et ideo ha
bet rationem uniformem ad omnia individua quae sunt
extra animam, prout aequaliter est similitudo omnium
et inducens in cognitionem omnium in quantum sunt
homines», qui univoce conveniunt in ratione et nomine
hominis \
418. Ex adverso, pure aequivoca, in quantum huiusmodi, nullum habent conceptum formalem communem,
sed tot habent conceptus formales quot sunt aequivocata
nomine communi aequivoco, et quidem totaliter diversos
et disparatos, absque ullo ordine subordinationis vel
coordinationis ad invicem.
Et hoc ideo, quia in pure aequivocis, solum nomen
est commune, ratio vero sive definitio significata per no
men est penitus diversa; vel ut ait Aristoteles, ώ δνομα
μόνον xolvÔVj ό δέ ισ.τά τοΰνομα λόγος τής ούσίας έτερος
et quidem omnino, παντελώς utpote diversorum generum
non subalteratim positorum, μη ύπ’αλληλα, οίον όνος τό τε
2
I, 84, 2 ad 3.
I 13 4c.
De ente et essentia, cap. 4, ed. L. Baur, PP.34, 1-5·
’2).
Aristoteles, Categoriae, cap. 1, η.
n. 1 d,
(I, b
1, 11-2)·
■■
724
P. I, Sec. I. De natura analogiae
-,φον χαΐ το σχεΰος έτερος γάρ ό χατα τοδνομα λόγος αότών
το αέν γαρ ζώον ποιόν τι ρήθήαεται, το δέ οχεΰος ποιόν τι »:
nimirum, graecum όνος significat asinum et suculam,
hispanice cabrestante, de cuius conditionibus late disse
rit Philosophus in sua Mechanica 12, et aequivoce eis con
venit.
Quapropter S. Thomas merito scribit: «in [pure] aequivocis vero idem nomen praedicatur de diversis secun
dum rationem totaliter diversam, sicut patet de nomine
canis prout dicitur de stella et quadam specie animalis»3.
Pura ergo aequi vocatio contingit «quando una vox in nullo
variata multa significat» 4 et quidem principaliter, idest
primo et per se et directe, «ut hoc nomen canis princi
paliter significat latrabile animal et marinam belluam et
caeleste sidus»5, absque ullo ordine vel respectu unius
ad alterum, «sed omnino per accidens est quod unum
nomen diversis [illis] rebus attribuitur6. Itaque rationes
totaliter diversae significatae nomine pure aequivoco et
plura significata principalia, idest aeque primo, alicuius
nominis communis, idem sunt: et haec dicuntur plura
per modum plurium in actu perfecto 7, quae alio nomine
appellantur penitus disparata8.
Per rationes autem totaliter diversas sive omnino dis
paratas intelliguntur definitiones aut quasi definitiones
omnino diversae et disparatae, quia ratio quam significat
nomen est definitio: ό γάρ λόγος, ού τό όνομα σημϊιον,
όριομός γίνεται9. Et ideo S. Thomas pleno iure ait:
1 I Topic., cap. 13, n. 12 (I, 187, 14-17).
2 Mechanica, cap. 14 (IV, 63, 14-25); cap. 17 (IV, 64 , 9-23).
3 S. Thomas, In XI Metaph., lect. 3, n. 2197.
4 De fallaciis, cap. 3, Opuscula, ed. cit., t. I, p. 198.
5 Op. cit., cap. 4, p. 199.
6 I Contra Gent, cap. 33, arg. 1; Comp, theol., I P., cap. 27.
7 De Verit., 8, 14c; I, 85, 4c; De fallaciis, cap. 3, ed. cit., p. 198.
Quod optime Joannes a S. Thoma hisce verbis: «aequivocum significat
plura ut plura, idest ut nullo modo convenientia..., sed ut explicite
diversa» (Logica,11 P. q 13 a 5, ad 2, ed. Reiser, t. I, p. 498a, 19-24).
Quodlib. VII 2 ad 4; De Pot., 3, 7 obi. 9 et resp.; Caietanus, in I,
58. 2, nn. 6-7; tn I, 85, 4, n. 5.
Ill Metaph., cap. 7, n. 9 ,11, 513, 26-27). «Nomen imponitur ad
C. II, a. 2, B, § I: Conceptus aeouivocus
725
«aequivoce praedicatur quod praedicatur de aliquibus
secundum idem nomen et secundum diversam rationem,
sicut canis dicitur de latrabili et de sidere caelesti, qui
conveniunt in nomine et non in definitione neque signi
ficatione; id enim quod significatur per nomen est defi
nitio» *.
Cum ergo definitio sit ipse conceptus formalis men
tis simpliciter intelligentis, manifestum est pure aequivoca, qua talia, nullum habere conceptum formalem com
munem, sed plures per modum plurium, et quidem om
nino diversos et disparatos, tot sicilicet quod sunt ipsa
aequivocata illo uno comuni nomine. Merito ergo Caieta
nus, explicans verba Aristotelis: ό δέ κατά τοδνομα λόγος της
ούοιαςέτερος, scribit: «ly ratio... sumitur pro conceptu
[formali] significato per nomen; qui, in habentibus
definitionem, est definitio ipsa; in non habentibus ve
ro definitionem [presse dictam], ratio quam significat
nomen vocatur, et nihil est aliud quam id quod direc
te [et principaliter] significatur per nomen. Ly substan
tiae sumitur pro quidditate, ita quod idem est dicere
ratio substantiae et ratio quidditatis. Ly secundum illud
nomen determinat ly ratio substantiae, quoniam non de
quacumque ratione substantiae ipsorum aequivocorum
sermo est, sed de ea ratione substantiae quae [directe et
principaliter] significatur in eis per illud nomen com
mune in quo [formaliter et reduplicative] aequivocantur.
Et quoniam illa est qua respondetur ad interrogationem
factam per quid est quaevis illarum rerum ut significatur
nomine illo communi, verbi gratia, quid est animal la
trabile in quantum canis, quid est piscis ille in quantum
canis [quid est sidus illud in quantum canis]: ideo talis
ratio dicta est ratio substantiae, idest quidditatis illorum
aequivocorum, non absolute [seu materialiter et specificognoscendum rem; unde significat rei substantiam, cum significatum
nominis sit definitiva ratio rei» (In epist. ad Ephes., cap. 1, lect. 7,
ed. cit., p. 17a).
i De principiis naturae, ed. cit., p. 388.
■
726
C. II, a. 2, B, § I: Conceptus aeouivocus
727
P. I, Sec. I. De natura analogiae
cative], sed [formaliter et reduplicative] secundum illud
nomen; responsio enim ad quid, quidditatis ratio recte
dicitur. Ly diversa», prout respicit pure aequivoca, intel
ligitur «simpliciter et totaliter», pro omnimoda et totali
diversitate, quia «pure aequivocis convenit habere ratio
nem substantiae diversam penitus» l. Et ideo haec est de
finitio pure aequivocorum: «quorum nomen [solum] est
commune, et ratio secundum illud nomen est diversa to
taliter» 2.
Ex quibus sequitur nullum esse nec dari posse con
ceptum formalem pure aequivocum. Ubi enim nulla est
intelligibilitas, nulla est intellectio nullusque conceptus
formalis. Atqui plura ut plura sive per modum plurium
non sunt intelligibilia. Ergo plurium ut plurium nulla est
possibilis intellectio nullusque formalis conceptus. Quam
ob rem S. Thomas urgenter scribit: «quod intellectus
simul intelligat plura intelligibilia [ut plura, idest] primo
et principaliter, est impossibile. Cuius ratio est, quia in
tellectus secundum actum est omnino, idest perfecte, res
intellecta, ut dicitur in III de Anima. Quod quidem intel
ligendum est, non quod essentia intellectus fiat res intel
lecta vel species eius [in esse entis], sed [in esse obiectivo sive cognoscitivo], qijia complete informatur per
speciem rei intellectae dum eam actu intelligit. Unde
intellectum simul plura actu intelligere primo, idem est
ac si res una simul esset plura» secundum idem3. Et Caietanus nervose dicit: «totaliter diversa ut sic absolute, et
repugnat simul intelligi, et una operatione intelligi, quem
admodum repugnat dici «interiori dictione, quae est ver
bum mentis sive conceptus formalis 4.
1 Caietanus, Commentaria in Praedicamenta Aristotelis, cap. 1,
ed. Venetiis 1519, fol. 16 va; ed. H. Laurent, pp. 9-10 (Romae 1939),
quae tamen parum correcta est.
2 Caietanus, In I, 13, 5, n. 12.
3 S. Thomas, Quodlib. VII, 2c. Cf. etiam II Sent d 3 3 4· III
d. 14, 2, qla 4; De Verit.. 8, 14; I Contra Gent cTd 55· II Cn„ rn S’
cap. 101; Quaest. disp. de Anima, 18 ad 5· I '12 %· 58 V £ i G "
■» Caietanus, In I. 58, 2, n. 6.
' ' °' 58' 2’ 85’ 4·
419. Et dico conceptum formalem pure aequivocum·,
nam, si loquamur de conceptu formali nominis aequivoI à, concedendum est talem conceptum dari posse, ut vel
• ex eo patet quod definitionem damus nominis aequivoci:
definitio autem est ipsemet formalis conceptus.
Quod quidem nullum involvit inconveniens, quia aequivocatio non afficit ipsum conceptum formalem, sed
nomen tantum, quod capax est multa simul ut multa
significare, cum non sit signum naturale, et formale rei
significatae ut conceptus formalis, sed ad placitum tan
tum. Talis ergo conceptus non est nominis aequivoci
aequivocati seu in actu exercito, quia tunc necessario in
cluderet conceptum formalem aequivocum, eo quod no
men non exercet actu significationem suam nisi mediante
conceptu formali intellectus loquentis; sed nominis ae
quivoci aequivocantis sive in actu signato tantum. Se
« habet enim nomen aequivocum aequivocans ad nomen
aequivocum aequivocatum sicut sophistica docens ad
[ sophisticam utentem. Porro Sophistica utens non est
scientia, sed e diametro ei opponitur; at Sophistica do
cens est vera scientia. Qua de re S. Thomas egregie scri
bit: «licet autem dicatur quod Philosophia [= Metaphy
sics] sit scientia, non autem Dialectica et Sophistica, non
: tamen per hoc removetur quin Dialectica et Sophistica
I sint scientiae. Dialectica enim potest considerari secun. dum quod est docens et secundum quod est utens. Seeundum quidem quod est docens, habet considerationem
I de istis intentionibus [logicis sive secundis], instituens
i modum quo per eas procedi possit ad conclusiones in
i singulis scientiis probabiliter ostendendas: et hoc de
monstrative facit, et secundum hoc est scientia. Utens
vero est secundum quod modo adiuncto utitur ad con
cludendum aliquid probabiliter in singulis scientiis, et
sic recedit a modo scientiae !. Et similiter dicendum est
' de Sophistica: quia, prout est docens, tradit per neces,
1 Cf. S. TH0MAM, in I Post., lect. 20, nn. 5-6.
xr
72Ô
P. I, Sec. I. De natura analogiae
72Ô
C. II, a. 2, B, § I: Conceptus aequivocus
sarias et demonstrativas rationes modum arguendi appa
nomen pure aequivocum, in quo tantummodo conveniunt
renter; secundum vero quod est utens, deficit a processu
omnia aequivocata sub ipso contenta.
verae argumentationis»
Sic ergo dari nequit scientia !
Neque tamen iste conceptus logicus aequivocationis
sophistica, sicut neque scientia dialectica; datur tamen
purae est omnino unus et uniformis sicut conceptus logi
vera scientia Sophisticae, sicut et Dialecticae: eo circiter
cus nominis univoci univocantis, sed potius analogus,
modo quo dari nequit vera cognitio falsa, licet detur vera
eo circiter modo analogiae qui convenit analogis attri
cognitio falsi.
butionis. Aequivocatio enim in dictione, quae fundamen
Quo in sensu recte dixit Froylanus Diaz pure «aequitum praebet fallaciis in dictione, primo et per se et quasi
voca in particulari aut exercite definiri non posse, sicut
per antonomasim dicitur de aequivocatione nominis, ac
canis terrestris, caelestis et marinus non possunt definiri
dein de aequivocatione amphibologiae, accentus, compo
ut significantur nomine canis, quia dicunt rationes om
sitionis, divisionis et figurae dictionis, secundum ordinem
nino diversas; si tamen aequivoca signate et in communi
quo se habent ad ipsum nomen aequivocum aequivocans.
considerentur et quatenus in ratione aequivoci omnia
Propter quod S. Albertus Magnus ait nomen aequivocum
aequivoca conveniunt, bene definiri possunt, nam ut sic
esse aptissimum et publicissimum inter omnes modos de
cipiendi: aptissimum quidem, quia importat immediate
in una ratione conveniunt»12.
multiplicitatem actualem significationum disparatarum;
Hic ergo conceptus formalis non est directus, hoc est,
publicissimum autem sive comunissimum seu frequenipsorum aequivocorum, sed reflexus, idest ipsius aequitissimum, «quia est in incomplexo, quod in plus et pu
vocationis prout afficit solum nomen pure aequivocum;
blicum magis est quam quod est in complexa oratione:
et ideo non est conceptus realis, hoc est, rerum aequivocatarum, sed mere logicus, nempe solius nominis aequi et quia est in nomine, maiorem habet apparentiam» *.
Quae cum ita sint, optime intelliguntur quae docet
voci: vel, quod in idem redit, non est conceptus ultimaAristoteles de aequivocis. Tradit enim, ex una parte, ae
tus, sed non-ultimatus, ut ait Joannes a S. Thoma3.
quivocorum non esse unam scientiam, θύζ έστιν ύ-ό μίαν
Eademque ratione dicit S. Thomas omnia intelligibilia
Μήμην
2
, quia non conveniunt in uno genere vel ordine
posse simul intelligi in quantum conveniunt in communi
scibili, sed eorum qua talium sunt scientiae diversae et
ratione intelligibilitatis, «et hoc est dum ipsa intelligidisparatae3; ex alia vero imam tradidit scientiam aequibilitas intelligitur»4: et similiter intelligitur et concipitur
vocationum, quam appellavit Περί σοφιστικών ελέγχων.
aequivocatio pura, dum concipitur et intelligitur ipsum
quia videlicet non datur scientia sophistica, idest sophis
tica utens; datur autem scientia Sophisticae, quae est
sophistica docens. Propter quod dicit nomina aequivoca
1 In IV Metaph., lect. 4, n. 576.
esse utilia sophistis tantum, non vere sapientibus: τών
2 Froylanus Diaz, Logica rationalis per quaestiones et articulos
ί ονομάτων τώ μέν σοφιστή ομωνυμία» χρήσιμοι, παρά ταύτας γάρ
divisa iuxta mentem D. Thomae, de Antepraedicamentis, q. 1, a. 1, § 2,
χαχουργει4.
p. 436. Vallisoleti, 1697.
'. I
» ■
3 «Conceptus ultimatus est conceptus rei significatae per terminum
[vel nomen], ut res quae est homo est significata per vocem homo;
conceptus non-ultimatus seu medius est conceptus ipsius termini [sive
nominis] ut significantis, ut conceptus huius termini homo» (Joannes a
Sto. Tho.ma, Logica, I P., lib. I, cap. 3, ed. Reiser, t. I, pp. 10-11 Cf.
etiam II P·, q. 13, a. 2, pp. 478479; q. 23, a. 4, pp. 746-749)
-* De Verit., 8, 14 ad 10.
A
A
1 S. Albertus Magnus, I Elenchorum, tract. I, cap. 2, ed. cit., t. II,
p, 529a.
1 Aristoteles, X Metaph., cap. 3, η. 1 (II, 587, 21); IIII Metaph.,
cap. 2, n. 9 (II, 501, 36-37).
i y .
n
3 Cf. I Post., cap. 7, n. 5 (I, 129, 24); S. Thomas, in h. I., lect. 15, n. 7.
4 III Rhetoric., cap. 2, n. 7 (I, 387, 15-18).
Ή
•
>·’ - ■
· ■-
(·
730
C. II, a. 2, B, § I: Conceptus analogus medius
P. ï, Sec. I. De natura analogiae
731
de stella et quadam specie animalis; in his vero quae
praedicto modo [= analogice] dicuntur, idem nomen de
diversis praedicatur secundum rationem partim eandem
et partim diversam» Nimirum, «aliquid dici de multis
secundum diversas rationes contingit dupliciter·, uno
modo, secundum rationes omnino diversas non haben
tes respectum ad unum, et ista dicuntur aequivoca
a casu, quia scilicet casu accidit quod unum nomen
unus homo imposuit uni rei et alius alii rei, ut praeci
pue patet de diversis hominibus uno nomine nomina
tis; alio modo unum nomen dicitur de multis secun
dum rationes diversas, non tamen totaliter, sed in aliquo
uno convenientes»2. Et sic idem nomen analogum simul
dicitur de diversis «secundum rationes quae partim sunt
diversae et partim non diversae [sed unae]: diversae
quidem secundum quod diversas habitudines important;
unae autem secundum quod ad unum aliquid et idem
istae diversae habitudines referuntur»3. Sic ergo «iste
modus communitatis medius est inter puram aequivoca420. Analoga vero, qua talia, medio modo se habent
inter univoca et pure aequivoca; et ideo simul habent ί tionem et simplicem univocationem: neque enim in his
quae analogice dicuntur est una ratio [omnino eadem]
conceptum formalem partim eundem et partim diversum,
idest partim unum et partim multiplicem, utpote non to sicut in univocis, nec totaliter diversa sicut in aequivo
cis; sed nomen quod sic multipliciter dicitur significat
taliter unum eundemque sicut univoca neque totaliter
diversas proportiones ad unum, sicut sanum de urina
diversum et multiplicem sicut pure aequivoca.
Ad rem S. Thomas: «manifestum est enim quod, quae dictum significat signum sanitatis animalis, de medicina
sic [ = analogice] dicuntur, media sunt inter univoca et vero dictum significat causam eiusdem sanitatis» 4.
aequivoca. In univocis enim nomen unum praedicatur
421. Per rationes autem nomine analogo significatas
de diversis secundum rationem totaliter eandem, sicut
intelligit S. Thomas definitiones aut quasi definitiones
animal de equo et bove dictum significat substantiam
analogatorum tali nomine, sicut proportionaliter intellianimatam sensibilem; in aequivocis vero idem nomen
gebat rationem nominis univoci et rationes nominis pure
praedicatur de diversis secundum rationem totaliter di
versam, sicut patet de hoc nomine canis prout dicitur aequivoci, ut ex dictis constat: hoc enim necessario pos
tulat parallelismus comparativus univocorum, aequivoEt ideo vere sapienti cavendum est maxime ne aequi·
vocorum communem tradat definitionem realem ’; nam
pure aequivoca nullam habent communitatem praeter no
men, μηδεμίαν κοινωνίαν ut si lignum et Callias dicerentur
homo12. «Illa enim dicuntur aequivoce quorum solum
nomen commune est, ratione speciei exsistente diversa.
Nec solum sequitur quod sunt quocumque modo aequi
voca, sed simpliciter aequivoca; sicut illa quibus impo
nitur unum nomen sine respectu ad aliquam communica
tionem, quae dicuntur aequivoca a casu, sicut si aliquem
hominem aliquis vocaret Calliam et aliquod lignum»3.
Qua de causa, docet S. Thomas quod nomina aequi
voca sunt primo distinguenda in diversas eius significa
tiones, et postea definiendum unumquodque diversa et
propria definitione, «sicut est consuetudo» Aristotelis;
«alias procederetur in aequivoco [ = sophistice], quod
non est in scientiis demonstrativis»4.
1 VI Topic., cap. 10, η. 3 (I, 249, 20-21).
CaP' ’’ "■ 5 <Π· 482· 4M9,: x' Me,a”h·· «>P· 4. "· »
3 S. Thomas, in h. I., lect. 14 n 273
4 II Contra Gent., cap. 61, § Nec est contra hoc quod postea subiungit.
1
2
3
<
In XI Metaph., lect. 3, n. 2197.
In I Ethic., lect. 7, n. 95.
In IV Metaph., lect. 1, n. 535.
I, 13, 5c; 10c.
P. I, Sec. I. De natura analogiae
eorum et analogorum in quantum huiusmodi. Quod et
expressis verbis indicavit alio in loco, dum scribit: «αηα·
logice dicitur praedicari quod praedicatur de pluribus
quorum rationes et definitiones sunt diversae, sed attri
buuntur uni alicui eidem-, sicut sanum dicitur de corpore
animalis et de urina et potione, sed non ex toto idem
significat in omnibus tribus: dicitur enim de urina ut
de signo sanitatis, de corpore ut de subiecto, de potione
[medicinali] ut de causa; sed tamen omnes istae rationes
attribuuntur uni fini, scilicet sanitati» l, unaquaque «se
cundum suam habitudinem ad illud unum»2.
422. Tanden per rationes vel definitiones intelligit
conceptus formales. Loquens enim de nominibus analo
gice dictis de Deo et creaturis, scribit: «conceptiones
quas intellectus noster ex nominibus attributorum con
cipit, sunt vere similitudines rei quae Deus est, quamvis
deficientes et non plenae, sicut est de aliis rebus quae
Deo similantur. Unde huiusmodi rationes non sunt tan
tum in intellectu [sicut rationes vel conceptus mere lo
gici], quia habent proximum fundamentum in re quae
Deus est»3. Etenim «ista pluralitas rationum contingit
ex hoc quod res, quae Deus est, superat intellectum nos
trum... Unde, cum Deus secundum unam et eandem
rem sit omnibus modis perfectus [intellectus noster]
una conceptione non potest integre perfectionem eius
apprehendere, et per consequens nec nominare; et ideo
oportet quod diversas conceptiones de eo habeat, quae
sunt diversae rationes, et quod diversa nomina imponat
significantia rationes illas: unde nomina illa non sunt
synonima in quantum significant rationes illas», sed ana
loga... Et sic patet quartum, quod pluralitas istorum no
minum non tantum est ex parte intellectus nostri forman
tis diversas conceptiones de Deo, quae dicuntur diversae
1 De principiis naturae, ed. cit., p. 388.
2 In IV Metaph., lect. 1, n. 535.
î I Sent., d. 2, 3c, § Alii vero dicunt.
C. II, a. 2, B, § I: Conceptus analogus medius
733
rationes, ut ex dictis patet, sed ex parte ipsius Dei, in
quantum scilicet est aliquid in Deo correspondens omni
bus istis conceptionibus, scilicet plena et omnimoda ip
sius perfectio, secundum quam contingit quod quodlibet
nominum significantium istas conceptiones, de Deo vere
et proprie dicitur» ‘. Ergo, «licet Deus sit omnino unus,
tamen istae multae conceptiones vel rationes non sunt
falsae, quia omnibus eis respondet una et eadem res
imperfecte per eas repraesentata: essent autem falsae
si nihil eis responderet» 2; «et sic rationi vel conceptioni
bonitatis respondet aliquid quod est in Deo et quod est
Deus»3.
Est igitur manifesta doctrina S. Thomae analogorum
in quantum huiusmodi esse simul unum et plures con
ceptus formales, non tamen omnino unum sicut univo
corum neque omnino plures sicut pure aequivocorum,
sed quodammodo unum et quodammodo plures sive quo
dammodo eundem et quodammodo diversum.
423. Qua vero de causa quove in sensu sit accipien
da huiusmodi unitas et diversitas conceptus formalis
analogorum, patet ex supra dictis de ratione qua con
venit analogiae esse media essentialiter inter puram aequivocationem et simplicem aequivocationem4. Hoc
enim medium essentialiter «sapit naturam extremorum»
univocationis et aequivocationis purae5, idest «habet
naturam extremorum»6, «quia medium debet habere
1 Ibid., § Quantum vero ad quartum.
2 De Pot., 7, 6 ad 4.
J Ibid., corp. Ceterum, aequipollentia rationis et conceptus formalis
praegnanter exprimitur a S. doctore hisce verbis: «sicut est quaedam
conceptio vel ratio cui respondet res ipsa quae est extra animam
[=conceptus formalis realis], ita est quaedam conceptio vel ratio cui
respondet res intellecta secundum quod huiusmodi; sicut rationi ho
minis vel conceptioni hominis respondet res extra animam, rationi vero
vel conceptioni generis aut speciei respondet solum res intellecta»
(Ibid., paulo supra).
4 Supra, n. 155.
5 / Sent., d. 20, 2, obi. 2.
« II Sent., d. 2, 1, 2, arg. 1 sed contra.
S ' Λ’ · ’Λ
734
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
aliquid de utroque extremorum» l; et ideo «participat
utrumque extremorum» 2, non quidem secundum modum
extremorum, sed suo modo, hoc est, secundum modum
ipsius medii. Quo fit, ut unitas et identitas conceptus
formalis, quam analoga participant ab univocis, non sit
absoluta et per totalem aequiparantiam ut convenit uni
vocis, sed relativa tantum et proportionalis ut postulat
ipsa natura analogorum qua talium: pariterque diversi
tas et pluralitas conceptus formalis, quam analoga ab
aequivocis participant, non sit omnimoda et absoluta
per modum perfectae disquiparantiae prout convenit ae
quivocis quae sunt omnino disparata, sed proportionalis
tantum et relativa prout exigit ipsa essentia analogorum
in quantum huiusmodi.
Unitas autem proportionalis est unitas cum quadam
pluralitate, sicut et pluralitas proportionalis est plura
litas cum quadam unitate: similiter identitas propor
tionalis est identitas cum quadam diversitate, ac vicissim
diversitas proportionalis est diversitas cum quadam iden
titate. Aequalitas enim proportionalis, cui correspondet
unitas et identitas proportionalis, est aequalitas cum
quadam inaequalitate; et vicissim inaequalitas proportio
nalis, cui respondet diversitas et pluralitas, est inaequa
litas cum quadam aequalitate.
Consequenter dicendum est conceptum formalem ana
logorum qua talium esse diversimode eundem et multi
pliciter unum, ita quidem ut et diversitas sit imbibita in
ipsa identitate et identitas sit imbibita in ipsa diversitate,
pariterque multiplicitas in unitate et unitas in multiplitate. Quam ob rem Joannes a S. Thoma optime dixit
«analoga differre entitative inter se differentia contenta
sub eadem ratione analoga in qua conveniunt, non ex
tranea ab ipsa. Et consequenter id quod contrahit ens
[quod analogum est], non est superadditum enti, sed sub
1 In I de Trinitate, cap. 1, lect. 1, ed. Marietti, p. 194a.
2 III Sent., d. 19, 5, qla. 2c, n. 104.
C. II, a. 2, B, § I: Unitas
relativa conceptus analogi
735
ente contentum; solum autem diverso modo explicat
id quod communis ratio implicat. Et in eo in quo conve
niunt analogata etiam differunt, licet sub alio respectu·,
in hoc enim consistit analogum, praesertim transcen
dens, quod habet unitatem et diversitatem·, nec est solum
ratio conveniendi, sed etiam differendi. Ratio ergo in
qua differunt non superaddit analogo, sed solum aliter
explicat analogum. Nec propter hoc analoga modaliter
solum distinguuntur inter se et non entitative: sed illa
differentia qua entitative differunt, etiam sub ente con
tinetur» J.
lure igitur subscribere possumus hisce verbis Cosmae de Lerma quibus tota doctrina hucusque tradita ni
tide reassumitur: nomen univocum sive «terminus uni
vocus est qui sua significata unico conceptu [formali]
repraesentat; aequivocus vero, qui sua significata plu
ribus conceptibus [formalibus] repraesentat» 12. Et si qui
dem sit terminus pure aequivocus sive aequivocus a casu
«sua significata pluribus conceptibus [formalibus] ex
aequo et absque habitudine et proportione unius ad alte
rum repraesentat»3; sin autem sit terminus aequivocus
a consilio sive analogus, qui medius est inter terminum
univocum et pure aequivocum, «sua significata reprae
sentat non ut omnino eadem nec ut omnino diversa, sed
ut partim eadem et partim diversa, seu, quod idem est,
ut proportionabiliter eadem repraesentat» 4: et ideo ter
minus analogus sua significata pluribus conceptibus for
malibus repraesentat, non tamen simpliciter, sed «propor
tione quadam» adunatis, quasi pluribus conceptibus for
malibus proportionaliter eisdem5. «Unde nomini aequivoco correspondent immediate plures conceptus simpli
citer; nomini univoco, simpliciter unus, secundum se
1 Joannes a S. Thoma, Logica, II P., q. 13, a. 5, ad 3, ed. cit., t. I,
,
P·499·
2
η. 1,
1
*
5
Cosma
p. 23.
Ibid.,
Ibid.,
Ibid.,
Λ
...
T
Ί
Lerma, Compendium Summularum, ed. 4, no. 1, cap. 3,
Compluti, 1663.
n. 4, p. 26.
n. 3, p. 26.
n. 4, p. 27.
de
P. I, Sec. I. De
736
natura analogiae
nullan difformitatem respectu suorum inferiorum pa
tiens; nomini vero analogo immediate correspondet unus
conceptus secundum quid et simpliciter plures» Itaque
«analogum, imum habere mentalem conceptum, et plures
habere conceptus mentales, verum est diversimode',
quamvis simpliciter loquendo, magis debeat dici analogi
esse plures conceptus»2, ut constat ex supra dictis3, ubi
ostensum est rationem significatam per nomen analogum
presse dictum esse simpliciter diversam et secundum
quid eandem.
424. Haec tamen unitas et diversitas vel pluralitas
conceptus formalis analogici non stat in divisibili, sed
latitudinem sat magnam suscipere valet pro diversis ana
logiae modis, quia et ratio medii inter puram aequivocationem et simplicem univocationem plures modos sus
cipere nata est4. Propter quod S. Thomas, loquens de
medio per participationem extremorum, scribit: «secun
dum hoc autem utrumque [extremorum] convenit ei,
quod cum utroque communicat extremorum»5, et qui
dem eo modo quo communicat, ea participando secun
dum modum participantis. Et sic, disserens de homine,
qui «est quasi horizon et confinium spiritualis et corpo
ralis naturae, ut quasi medium inter utrasque, utrasque
bonitates participet et corporales et spirituales»6, ait
eum, simpliciter loquendo, magis convenire cum angelis
[ = spiritualibus creaturis] quam cum brutis [ = creaturis
corporalibus], quia natura hominis ambo extrema parti
cipantis magis est anima spiritualis quam corpus. «Cum
1 Nicolaus Arnu, O.P., Dilucidum Philosophiae Syntagma e D. Tho
mae Aquinatis Doctoris Angelici, Beati Alberti Magni et optimorum
quorumque philosophorum effatis ac dogmatibus concinnatum varia
que eruditione locupletatum, t. II, Logicam Aristotelis complectens,
q. 2, a. 5, n. 75, p. 43, Patavii, 1685.
4
s
6
§ Et
Supra, n.
S. Thomas,
III Sent.,
ideo aliter
173.
IV Sent., d. 48, 1, 2c.
prologus S. Thomae. Cf. etiam IV Sent d 50 1 lc
dicendum est.
’ α·
lc
C. II, a. 2, B, § I: Unitas
conceptus attributionis
737
angelis, inquit, magis communicamus quam cum brutis
quantum ad animam, sed cum brutis quantum ad corpus
1 et ad virtutes corporeas. Homo autem, ut dicit Philoso
phus in IX Ethicorum [cap. 8], magis est id quod est
ex parte animae quam ex parte corporis, quia unumquod
que est id quod est potissimum in ipso; et ideo, simpli
citer loquendo, magis distamus a brutis quam ab ange
lis»1. Quibus consonant haec alia verba: «plus distat
ratio a sensu quam intellectus a ratione; quia sensus et
ratio non communicant in uno obiecto, cum sensus ap
prehendat intentiones rerum cum conditionibus mate
riae, ratio autem et intellectus intentiones a conditionibus
materiae separatas: unde in obiecto conveniunt. Differunt
autem in modo, quia in cognitionem veritatis ratio inqui
rendo pervenit, quam intellectus simplici intuitu videt.
Unde ratio ad intellectum terminatur; unde etiam in de
monstrationibus certitudo est per resolutionem ad pri
ma principia, quorum est intellectus: et ideo non est
inconveniens si homines in sui ultimo gradu ad gradum
intellectualium pertingunt»2.
J
425. Si ergo loquamur de analogis analogia attribu
tionis, dicendum est ea simul habere plures et unum con
ceptum formalem. Plures quidem et diversos, idest tot
quot sunt analogata, quia unumquodque suam propriam
habet definitionem a ceteris analogatis diversam secun
dum quod specificative sunt in tali vel tali genere entium.
Exempli gratia, sanitas dicitur analogice analogia attri
butionis de animali sano, de diaeta sana, de medicina
sana, de colore sano, et tamen singula propriam habent
definitonem ut sana sunt: animal enim ut sanum est
subiectum sanitatis; medicina ut sana est causa sanita
tis; diaeta ut sana est conservativa sanitatis; color ut
sanus, pulsus ut sanus, sunt signa sanitatis. Constat au
tem aliam esse rationem et definitionem subtecti sanita
1 III Sent., d. 28, 3 ad 4, n. 34.
2 II Sent., d. 9, 8 ad 1.
738
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
tis, aliam causae, aliam conditionis sine qua non, aliam
signi eius.
Unum etiam eundemque, quia unus idemque est ter
minus formalis omnium attributionum analogarum eo
dem nomine: verbi gratia, una eademque est sanitas
quam animal habet ut subiectum, quam medicina pro
ducit ut causa, quam diaeta conservat ut conditio sine
qua non, et quam pulsus manifestat ut signum.
Apposite S. Thomas: «quandoque vero [aliquid praedicatur
de diversis] secundum rationes quae partim sunt diversae et
partim non diversae. Diversae quidem, secundum quod diversas
habitudines important; unae autem, secundum quod ad unum
aliquid et idem istae diversae habitudines referuntur: et illud
dicitur analogice praedicari, idest proportionaliter, prout unum
quodque secundum suam habitudinem ad illud unu: H referun
tur... Sicut patet de hoc nomine sanativu: II vel salubre. Sanativum enim non dicitur univoce de diaeta, medicina, urina et
animali. Nam ratio sani secundum quod dicitur de diaeta, con
sistit in conservando sanitatem; secundum vero quod dicitur de
medicina, in faciendo sanitatem; prout vero dicitur de urina,
est signum sanitatis; secundum vero quod dicitur de animali,
ratio eius est quoniam est receptivum vel susceptivum sanitatis.
Sic igitur omne sanativum vel sanum dicitur ad sanitatem unam
et eandem: eadem enim est sanitas quam animal suscipit, urina
significat, medicina facit et diaeta conservat»
Et alio in loco: «in his vero quae praedicto modo dicuntur,
idem nomen de diversis praedicatur secundum rationem partim
eandem, partim diversam. Diversam quidem, quantum ad di
versos modos relationis; eandem vero, quantum ad id ad quod
fit relatio [idest ad terminum relationis vel habitudinis. Esse
enim significativum et esse effectivum, diversum est; sed sani
tas una est. Et propter hoc, huiusmodi dicuntur analoga, quia
proportionantur ad unum»12.
Ex quibus Caietanus notionem hausit plene thomisticai II analogiae attributionis, cum ait: «analoga autem secundum attri1 In IV Metaph., lect. 1, nn. 535 et 537
2 In XI Metaph., lect. 3, n. 2197.
C. II, a. 2, B, § I: Unitas
I
conceptus attributionis
739
butionem sunt, quorum nomen commune est, ratio autem secun
dum illud nomen est eadem secundum terminum et diversa seeundum habitudines ad illum: ut sanum commune nomen est
medicinae, urinae et animali; et ratio omnium in quantum sana
sunt, ad unum terminum, sanitatem scilicet, diversas dicunt
habitudines. Si quis enim assignat quid est animal in quantum
sanum, subiectum dicet sanitatis; urinam vero in quantum sa
nam, signum sanitatis; medicinam autem in quantum sanam,
causam sanitatis proferet. Ubi clare patet rationem sani esse nec
omnino eandem nec omnino diversam, sed eandem secundum
[ali] quid et diversam secundum [ali] quid: est enim diversitas
habitudinum et identitas termini illarum habitudinum» h
426 Et quidem huiusmodi unitas et pluralitas sive
identitas et diversitas sese mutuo involvunt et veluti compenetrant. Se habent enim analogata hacce analogia ad
terminum vel formam ad quam et secundum quam analogantur, sicut denominata ad formam denominantem.
Iam vero in conceptu denominati qua talis involvitur con
ceptus denominantis et vicissim. In conceptu ergo analogatorum secundariorum, quae plura sunt et diversa,
involvitur in obliquo et de connotato conceptus analogi
principalis, quod unum est; et in conceptu talis analogi,
quod revera est analogum analogans, imbibitur de conno
tato et in obliquo conceptus ceterorum analogatorum se
cundariorum. Quo fit, ut in unitate et identitate concep
tus formalis analogi principalis analogantis connotetur
pluralitas et diversitas conceptuum formalium inferio
rum analogatorum; et in eorundem diversitate et plura
litate connotetur identitas et unitas conceptus formalis
analogi analogantis. Conceptus igitur formalis analogi
principalis analogantis ita est unus idemque, ut simul
et necessario connotet plures et diversos conceptus for
males ceterorum analogatorum ab ipso et sub ipso; et
vicissim conceptus formales horum analogatorum secun
dariorum ita sunt plures et diversi, ut necessario simulque connotent unum eundemque conceptum formalem
i Caietanus, De nominum analogia, cap. 2, n. 8, pp. 11-12
74û
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
analogi principalis analogantis. Et sic, conceptus forma
lis analogi analogantis est simul unus et multiplex, idem
et diversus: unus quidem idemque in recto; plures auter diversique in obliquo. Pariter, conceptus formales
analogatorum secundariorum sunt simul plures et unus,
diversi et iidem: diversi quidem et plures in recto; uni
autem et iidem in obliquo.
Ceterum, pluralitas et diversitas conceptuum forma
lium analogatorum secundariorum non solum habent
unitatem et identitatem quasi extrinsecam ex identitate
et unitate termini quem respiciunt et ad quem referun
tur et a quo denominantur, verum etiam intrinsecam et
immanentem in seipsis prout sunt essentialiter ordina
ta inter se, idest coordinata. Analoga enim, qua talia,
sunt essentialiter ordinata, siquidem «omnis ordo pro
portio quaedam est»1: τάξις πάσα λόγος2.
Qua de re placet exscribere S. Alber tum Magnum egregrie disserentem: unitas analogorum attributionis est
unitas «multorum ad unum respicientium: non quidem
[in hoc sensu] quod per unam rationem est in illis, nec
etiam quod per [aliam rationem] diversam est in illis
[quasi per iuxtapositionem unius et diversae rationis]
ut quidam male dicunt; sed potius sic, quod ista diversa
aliquo modo sunt unius, et ille modus quo sunt unius
est diversus in diversis, sed quilibet diversorum modo
rum est eius [et ad illud] quod simplicter verum est*
et unum nempe supremi analogi analogantis3.
427. Et quidem analoga analogia atributionis dupli
cem ordinem habent: unum, subordinationis ad prin
ceps analogans, quasi ad principium seriei; alium, coor
dinationis inter se, cum dependentia tamen ab illo primo
cui subordinantur et ad quem referuntur secundum prius
1 S. THOMAS, In VIII Physic., lect. 3, n. 3.
2 Aristoteles, VIII Physic., cap. 1, h. 15 ((II 344 12-131
3 S. Albertus Magnus, In I Metaph., tract. I, cap. 3, ed. cit. t. VI
c. II, a. 2, B, § I: Unitas
conceptus attributionis
741
et posterius. Sicut mundus universus, qui est unus uni
tate ordinis tantum, non unitate substantiae duplex bo■ num habet pro duplici ordine quo gaudet, nempe « par
tium universi ad invicem» et «totius universi» ad Deum:
«sicut etiam est in exercitu ordo partium exercitus ad
invicem secundum diversa officia,
et est ordo ad bonum
A
ducis quod est victoria; et hic ordo est praecipuus, prop
ter quem est primus ordo»1
2. Nam, «quia omnia quorum
! unum est finis oportet quod in ordine ad finem conve
niant, necesse est quod in partibus universi ordo aliquis
inveniatur; et sic universum habet et bonum separatum
[=transcendens] et bonum ordinis» = immanens 3.
Quae quidem unitas ordinis non est unitas simplici
ter4, idest totalis et absoluta, sed unitas tantum relativa
et proportionis, quae simul importat pluralitatem quandam et diversitatem. Etenim «ordo duo requirit, scilicet
ordinatorum distinctionem et communicantium distinc
torum»5: hoc est, distinctionem cum convenientia. «Duo
l autem distinctionem cum convenientia; quia ubi non est
distinctio, ordo locum non habet6: si autem quae distin
guuntur, in nullo convenirent, unius ordinis non essent» 7.
Et inde proloquium illud: «ubi est pluralitas sine ordi
ne [=sine distinctione], ibi est confusio»8. Convenientia
autem importat connexionem quandam distinctorum con
venientium, et ideo «distinctio... ordinatorum ad invi
cem et ad aliquod unum..., connexionem non excludit,
1 S. Thomas, I, 47, 4c.
2 I Sent., d. 44, 2c. Cf. etiam II Sent., d. 1, 1, Ic; d. 9, 6c; IV Sent.,
d. 19,2, 2, qla. c; in XII Metaph. lect., 12, nn. 2627-2637; I Contra Gent.,
cap. 78, arg. 3; II Contra Gent., cap. 39, arg. 6; I, 21, 1 ad 3; I, 103,
2 ad 3; I-II, 5, 6, obi. 1.
3 In XII Metaph., lect. 12, n. 2629.
4 In I Ethic., lect. 1, n. 5.
3 In XII Metaph., lect. 12, n. 2637.
6 «Quia non est ordo aliquorum nisi distinctorum» (/ Sent., d. 20,
3, qla. Ic).
7 In librum Dionysii de divinis Nominibus, cap. 4, lect. 1, ea. Vives,
/ Sent., d. 20, 3, qla. 1, arg. sed contra; I, 42, 3, arg. sed contra;
1,108, 2c.
P. I, Sec. I. De
742
natura analogiae
sed ponit» \ unde «et ipse ordo connexionem ponit»1:
«connexio autem importat unitatem aliquorum duorum»
vel plurium quae connectuntur3.
Denique, tam analogi analogantis quam analogorum
analogatorum est simul unus idemque conceptus forma
lis et multipex ac diversus. Unus quidem idemque; quia
tive analogans et analogata, sunt essentialiter correlativa; correlativa autem qua talia sunt simul cognitione4;
multiplex etiam et diversus, quia sunt correlativa disquiparantiae tantum, non solum nomine sed et re ac defi
nitione. Totum enim analogum analogia attributionis non
est totum universale, quia hoc est totum univocum; ne
que totum intégrale; sed totum quoddam potestativum,
«cuius haec est natura, quod totum secundum comple
tam rationem est in uno [hoc est, in analogo analogante,
quod ideo dicitur analogum princeps], in aliis autem
[scilicet analogis analogatis], est aliqua participatio ip
sius» secundum prius et posterius, ideoque diversa pro
modo proprio uniuscuiusque. Quo in sensu, «omnes or
dines sunt unum sacramentum». Ordinis, licet «tota ple
nitudo huius sacramenti» sit in solo sacerdotio, in aliis
vero ordinibus inferioribus sit tantum «quaedam partipatio» eius secundum prius et posterius, prout magis
vel minus accedunt ad sacerdotium 5.
Et sic verificatur illud S. Alberti Magni: «quorum or
do ad unum est, una est ratio illius ordinis... per quam
formaliter ordinantur ad unum»6, diversimode tamen
participata pro modo proprio singulorum: «sicut eandem
doctrinam [quam Magister proponit, diversimode reci
piunt eius discipuli pro singulorum capacitate; nam]
II Sent., d. 9, 6, ad 1.
Ibid., ad 3.
I, 39, 8c.
Cf. I, 13, 7 ad 6.
IV Sent., d. 24. 2, 1, qla. 1 ad 2.
S. Albertis Magnus, In librum Dionysii de Caelesti hierarchia.
cap. 10, § 1, dub. 1, arg. 1 sed contra, ed. cit., t. 14, p. 288a
1
2
3
4
5
6
C. Π, a. 2, B, § I: Unitas
conceptus attributionis
743
quidem recipit per modum demonstrationis, quidam per
modum inductionis, alius per auctoritatem», idest per
. modum fidei ‘.
428. Quae cum ita sint, excesisse dicendi sunt Caie
tanus1
2, Dominicus Soto3, Joannes a S. Thoma4 et alii,
asserentes analogorum attributionis non esse unum con
ceptum formalem, sed plures uno solum nomine aduK natis.
At longe verius docet Arnu talem unitatem dari pos
se hac duplici ratione: «primo, quia ubi plura aliquo
modo sunt convenientia seu habent unitatem quomodo
cumque, unicus conceptus dari potest; sed in omnibus
analogatis tam proportionis seu attributionis quam proportionalitatis, est quaedam convenientia; ergo ipsa om
nia unum conceptum, imperfectum saltem, habere pos
sunt. Minor probatur. In analogis attributionis est unitas
formae respectae a pluribus, sub diversa tamen habitudi
ne, denominantis omnia sua analogata; in analogis au
tem proportionalitatis est similis proportio seu conve1 nientia in habendo aliquid illius formae, a qua radicali
ter originatur illa proportio; ergo in omnibus illis est
quaedam convenientia et unitas. Secundo, quia intellec-
1 Ibid., corp, in fine, p. 288b.
2 «Nomen sic analogum, unum certum significatum commune om
nibus partialibus eius modis seu omnibus analogatis non habet; et
consequenter... nec conceptum obiectivum, nec conceptum formalem
abstrahentem a conceptibus analogatorum habet, sed sola vox cum
identitate termini diversimode respecti communis est» (Caietanus, De
nominum analogia, cap. 2, n. 15, ed. cit., pp. 17-18). Unde huiusmodi
analogum «commune est omnibus analogatis secundum vocem tantum»
(Ibid., n. 16, p. 18). Ita legendum esse hunc textum suadet eius paralielismus cum praecedenti quem omnes editiones admittunt, licet editio
paririensis 1511 et plures aliae, quas sequitur N. Zammit (Romae, 1934),
habeant: non secundum vocem tantum. Ceterum, editiones venetianae
1506 et 1519 omittunt non.
3 Dominicus Soto, In praedicamenta Aristotelis, cap. 1, q. unica,
a.2, corol. 4, ed. cit., pp. 119-120; cap. 4, a. 1, conci. 3, § Differt tamen
inter sanum et ens, pp. 131-132.
* J. a Sancto Thoma, Logica, II P., q. 13, a. 5, § Dico ergo primo,
ed. cit., pp. 491-492, 496-497.
18
P. I, Sec. I. De
744
natura analogiae
tus audiens nomen analogum ad unum colligitur con
ceptum nec ad plures dividitur: quod a posteriori et in
ductive convincit unum conceptum de analogo haberi
posse»
sicut audiens nomen, sanum, intelligit id quod
habet sanitatem quomodocumque1
2, nempe sive ut sublec
tum, sive ut causa, sive ut conditio sine qua non, sive ut
merum signum. Habere enim, utpote postpraedicamentum quoddam, circuit plures categorias; et ideo vere est,
et ipsum, nomen analogum 3.
429. Neque exinde ullum periculum habetur conver
tendi nomen analogum in univocum, ut timere videtur
Caietanus4; quia ille conceptus non est unus unitate ab
soluta et totali ut conceptus univocorum, sed unitate
relativa tantum et proportionali ut convenit analogis.
Quod quidem finaliter admittere videtur ipsemet Caieta
nus, dum ait dari posse unum conceptum formalem «re
praesentantem analogum quidem determinate, nullum
autem eorum quae fundant analogiam explicite. Contin
git autem hoc, cum intelligens, mentalem conceptum...
expoliat ab illa determinata natura quam repraesentabat,
et loco illius naturae concipit pronomen aliquod referens
naturas fundantes analogiam indeterminate: verbi gra
tia, si conceptus ossis est os sustinens carnes, intelligens,
loco ossis, ponat quod et dicat: quod sustinet carnes;
tunc enim manifeste repraesentatur analogum explicite,
implicite autem tantum naturae fundantes analogiam»5,
quia tunc importatur explicite solum formalissimum sig
nificatum nominis analogi ut sic6: ut si ens, quod est
analogum analogia proportionalitatis, dicatur: quod ha
bet esse quomodocumque’, et sanum, quod est analogum
Arnu, Op. cit., Logica, q. 2, a. 3, cap. 4, n. 68, t. II, p 40
n. 66, p. 39.
' P
2
Ibid
3 S. Thomas, I-II, 49, le. et ad 1.
* CAITAJll!5 De
analogia, cap. 5, n. 52, p. 45. Cf. ibid.,
n. 54, pp. 46-47; cp. 4, n. 38, p. 36.
;
"nT"/'!» n- 6' Cd Zammit’ O P · PP- "-100·
1934.
C. II, a. 2, B, § I: Unitas
conceptus attributionis
745
analogia attributionis, dicatur: quod respicit vel aliqualiter se habet ad sanitatem, ut verbis utar ipsiusmet Caietani Idemque admittit Ferrariensis 2.
Neque plus urgent quae Joannes a S. Thoma inducit
de suppositione impropria vel de alienatione nominis
analogi analogia attributionis 3. Primo quidem, quia non
est confundenda analogia attributionis cum analogia metaphorica, quae potius spectat ad analogiam proportiona
litatis. Deinde, quia in analogia attributionis non datur
proprie loquendo alienatio terminorum, sed potius re
strictio quaedam, eodem Joanne a S. Thoma dicente:
«quando ponitur ut adiectivum ex parte subiecti, restrin
git illud quasi adiacens ei, non vero alienat, ut si dicas:
homo pictus est imago [hominis vivi], ly pictus non alie
nat, sed restringit ipsum analogum ac trahit ad minus
principale»4. Tertio, quia tam analoga analogia metaphorica quam analoga analogia attributionis dicuntur aequivoca a consilio: quod quidem intelligendum est de con
silio non mere consiliante et pure arbitrario absque ullo
fundamento in re, sed de consilio consiliato, idest fun
dato in re. Nec enim metaphorae et attributiones sunt
pure fictae ad placitum loquentis, sed omnino debent
esse fundatae in ipsis rebus et ab eis quasi sponte et na
turaliter exhibitae homini illas adhibenti. Quo fit, ut non
tantummodo afficiant nomina sive modum loquendi ut
putare videtur Joannes a S. Thoma, verum etiam ipsum
modum cognoscendi et ipsos conceptus formales. At de
his infra redidit quaestio, cum loquemur de analogia
attributionis et de analogia metaphorica.
430. Si vero fiat sermo de analogis analogia propor
tionalitatis, pariter asserendum est ea simul habere unum
et plures conceptus formales. Plures quidem ac diversos,
i
u
i
11·
■ >
·
•II
IW.
1 De nominum analogia, cap. 5, n. 52, p. 45.
2 Ferrariensis, In I Contra Gent., cap. 34, nn. 15-16.
J J. a Sancto Tiio.ma, Logica, II P., q. 13, a. 5, ed. cit., PP- 491-492
^M97, una cum I P., q. 6, a. 2 ad 1, p. 174; a. 3, pp. 178-17 .
4 Summulae, lib. II, cap. 14, ibid., p. 39b.
746
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
nempe tot quot sunt ipsa analogata tali analogia: tum
quia huiusmodi analogia est essentialiter plurium ad plu
ra; tum etiam quia unumquodque secundum suum mo
dum respicit suum terminum proportionalem et exercet
proportionem suam. Verbi gratia, actus dicitur analogice
analogia proportionalitatis de forma substantiali et de
esse exsistentiae; potentia vero, de materia prima et de
tota essentia creata. Et inde resultat huiusmodi proportionalitas: ita se habet materia prima ad suam formam
substantialem, sicut se habet tota essentia creata ad
suum esse exsistentiae, scilicet in similitudine propor
tionis propriae potentiae ad proprium actum sibi correspondentem. Quo in sensu S. Thomas scribit: «ipsa sub
stantia angeli quodammodo se habet ad esse eius ut ma
teria ad formam. Materia autem, si eius essentia defi
niretur, haberet pro differentia ipsum suum ordinem ad
formam, et pro genere ipsam suam substantiam: et si
militer in angelis ex ipsa natura substantiae ipsorum acci
pitur genus; ex proportione vero huiusmodi substantiae
ad esse, accipitur specifica differentia» «Nam potentia
substantiae spiritualis attenditur solum secundum ordi
nem ipsius ad esse, potentia vero materiae [primae] se
cundum ordinem... ad formam» substantialem1
2. Nimi
rum diversa est ratio potentiae materiae primae et po
tentiae totius essentiae creatae: itemque diversa est ra
tio actus formae substantialis et actus esse exsistentiae.
Et propter hoc, diversa est definitio materiae primae et
essentiae creatae; diversa est quoque definitio formae
substantialis et esse exsistentiae: sicut etiam diversa est
compositio materiae et formae, et essentiae et esse; et
consequenter, diversa definitio substantiae corporeae et
substantiae creatae ut sic.
Unum etiam eundemque, quia omnes illae diversae
proportiones sunt proportionaliter convenientes inter se,
1 S. Thomas, Quodlib. IX, 6 ad 3. Cf ibid ad 4
2 De Substantiis separatis, cap. 8 circa finem.’
C. II, a. 2, B, § I: Unitas
conceptus proportionalis
747
et ideo sunt proportionaliter unae eaedemque. Exempli
causa, proportio essentiae creatae ad suum esse est simi
lis proportioni materiae primae ad suam formam sub
stantialem; quia utrobique est proportio propriae poten
tiae ad proprium actum, quae est ratio formalis propor
tionis materiae ad formam et essentiae ad esse, in qua
duae istae proportiones adunantur.
Qua de causa, inter diversos modos unitatis, ponitur
ad Aristotele έν αναλογία sive κατ' αναλογίαν \ quod consistit
in hoc ut unum se habeat ad alterum ut aliud ad aliud, ut
si dicamus: ita se habet scientia ad scibile sicut sensus
ad sensibile: ώς έτερον προς έτερον τι, ούτως άλλο προς άλλο, οων
ώζ επιστήμη προς έπιστητόν, ούτως αίσθησις προς αισθητόν1
2. «Est
enim proportio, ait S. Albertus Magnus, identitas habi
tudinum»3: «secundum analogiam enim sunt unum quae
cumque se habent in una habitudine aliud et aliud, ut:
sicut tria ad unum, ita sex ad quatuor; et sicut guber
nator navis ad navem, ita rector civitatis ad civitatem» 4.
Et S. Thomas docet analogiam proportionalitatis ha
beri «secundum unam proportionem [diversorum] ad
diversa subiecta; eandem enim habent proportionem vi
sus quoad corpus et intellectus quoad animam: unde
sicut visus est potentia organi corporalis, ita etiam intel
lectus est potentia animae absque participatione corpo
ris»5. Et unitatem huiusce analogiae ait consistere «in
eo quod est eadem proportio duorum [vel plurium] ad
diversa, sicut tranquillitas ad mare et serenitas ad aerem;
tranquillitas enim est quies maris, serenitas [est quies]
aeris»6.
Quae quidem applicans enti, dicit quod ens est «unum
analogia seu proportione, sicut substantia et qualitas in
1 Aristoteles, IV Metaph., cap. 6, n. 15 (II, 520, 34, 38).,
2 / Topic., cap. 15, n. 1 (I, 184, 32-34).
3 S. Albertus Magnus, V Metaph., tract. II, cap. 7, ed. cit., t. VI,
p. 309a.
4 V Metaph., tract. I, cap. 9, p. 290a.
3 S. Thomas, In I Ethic., lect. 7, n. 95.
4 In V Metaph., lect. 8, n. 879.
748
P. I, Sec. I. De
C. II, a. 2, B, § I: Analogia
natura analogiae
ipsius nominis analogi
749
ex communi definitione nominis analogi qua dicimus
ente; quia sicut se habet substantia ad esse sibi debitum,
esse nomen unum idemque cui convenit plura significare
ita et qualitas ad esse sui generis conveniens» *: «cum
secundum rationes partim easdem et partim diversas:
natura entitatis sit unius rationis in omnibus secundum
diversus
autem,
quia
identitas
et
diversitas
rationis
se
analogiam» 12.
cundum quam significat illa plura est diversa in diversis
nominibus
analogis;
alia
enim
est
in
nomine
analogo
431. Neque tamen unitas et pluralitas, identitas et
analogia
attributionis
et
alia
in
nomine
analogo
analogia
diversitas conceptus formalis analogorum sunt intelligenproportionalitatis.
Quo
fit,
ut
nomen
analogum
ut
no
dae quasi duae rationes iuxtapositae, alia unitatis et
men
sit
et
ipsum,
analogum
1
et
non
univocum.
identitatis, .alia pluralitatis et diversitatis, ac si huiusmo
Quin etiam et ipsius nominis aequivoci aequivocantis
di conceptus formalis esset compositus ex conceptu uni
in communi, prout complectitur aequivocum a casu et
tatis et identitatis et ex conceptu pluralitatis et diversi
aequivocum a consilio, datur conceptus formalis reflexus
tatis; sed potius est conceptus omnino simplex et indi
sive logicus simul unus et diversus: unus quidem, qua
visus, simul tamen identicus et diversus: quia unitas et
tenus est nomen unum cui convenit significare plura seidentitas eius est proportionalis, idest aliquo modo mul
tiplex et diversa; et similiter pluralitas et diversitas ip 1 eundum rationes diversas; diversus etiam, quatenus is
tae diversae rationes, secundum quas plura significat,
sius est proportionalis, hoc est, aliquo modo una et idensunt totaliter diversae et disparatae, ut contingit in no
tica. Eius ergo unitas est diversa, et eius diversitas est
mine pure aequivoco: vel non totaliter diversae sed aliuna.
Quae quidem valent primo et per se de conceptu for , quo modo eaedem, ut accidit in nomine non pure aequimali analogorum analogia proportionalitatis propriae, . voco, quod est nomen analogum. Quo fit, ut ipsum nomen
aequivocum in communi, prout complectitur aequivocum
et nonnisi per posterius et diminute de conceptu formali
simpliciter et aequivocum secundum quid sive analogum,
analogorum analogia proportionalitatis metaphoricae, in
qua minor est unitas et maior diversitas, eo quod pro non sit pure aequivocum neque pure univocum in ra
portio metaphorica, quam praesefert, est accidentalis tan tione nominis, sed analogum. Et in hoc communi sensu
definivit aequivoca Aristoteles, cum dixit: ομώνυμα λέγετα2
tum et quodammodo exterior, dum proportio propria est
βν όνομα χοινον, ό δέ κατά τούνομα λόγος τής ουσίας έτερος t
intima et essentialis 3.
ut notat S. Thomas: «Philosophus, inquit, largo mo
432. Et haec dicta sint de conceptu formali analogo, do accipit aequivoca, secundum quod includunt in se
qui est conceptus directus rerum analogarum qua talium. analoga»3. Unde merito scribit Caietanus: «ly diversa
Nam, ultra talem conceptum, dari potest conceptus for Γ=έτερος] non coarctatur [in hac definitione] ad diversi
malis reflexus et logicus ipsius nominis analogi ut sic, tatem simpliciter, sed communiter accipitur ut compre
quasi in actu signato, idest nominis analogi analogantis hendit sub se diversitatem simpliciter vel secundum quid,
et non analogi analogati. Qui quidem conceptus suo etiam totaliter vel partialiter, ita quod aequivoca dicantur et
modo est simul unus et diversus. Unus sane, uti apparet illa quorum ratio secundum illud nomen commune est
I
1 III Sent., d. 1, 1, lc, n. 12.
1 Vide intra, n. 684.
2 Aristoteles, Categoriae, cap. 1, n. 1 (1, L
J S. Thomas, I, 13, 10 ad 4.
750
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
penitus diversa, et illa quorum ratio secundum illud no
men commune est aliquo modo diversa. Et propter hoc
cave ne dixeris hic esse definita tantum pure aequivoca,
quae alio vocabulo dicuntur aequivoca a casu: sed dicito
aequivoca in communi, ut comprehendunt analoga quae
aequivoca a consilio sunt et pure aequivoca, definiri; et
quod pure equivocis convenit habere rationem substan
tiae diversam penitus, analogis vero diversam aliquo
modo»
Quae namque dixit Aristoteles de aequivocis
aequivocatis in communi, eodem iure valent de aequivo
cis aequivocantibus in genere, et consequenter de ipso
nomine aequivoco aequivocante ut sic.
433. Denique ex hucusque dictis patet quid dicen
dum sit de comparatione univocorum ,aequivocorum et
analogorum quantum ad eorum conceptus obiectivos:
quae enim dicta sunt de conceptu formali directo sive
reali ipsorum aeque valent de conceptu obiectivo, hoc
est, de ipsis rebus ut reduplicative fundantibus concep
tus formales et ut reduplicative obiectis et attactis et
repraesentatis formaliter per eos. Enimvero, ut S. Tho
mas rite observat, «in re extra animam est aliquid quod
respondet conceptioni animae ut significatum signo»; et
quidem, si agatur de conceptu directo et reali, «talis con
ceptio intellectus habet fundamentum in re immediate,
in quantum res ipsa, ex sua conformitate ad intellectum,
facit quod intellectus sit verus, et quod nomen significans
illum intellectum proprie de re dicatur» 2. Et ideo ambo
conceptus sibi mutuo correspondent «tanquam [naturali
ter et formaliter] repraesentans [ = conceptus formalis]
et [naturaliter ac formaliter] repraesentatum» [= con
ceptus obiectivus] 3.
1 Caietanus, In Praedicamenta Aristotelis, cap. 1, ed. cit., n. 10.
2 S. Thomas, In Sent., d. 2, 3c.
3 Joannes a S. Thoma, Logica, II P., q. 13, a. 5, ed. cit., p. 493a.
Videsis etiam Caietanum, De conceptu entis, n. 7 ed. cit. d. 100'
Dicacum Ortiz, O.P., Cursus philosophicus, t. II, Logicam complectens,
tract. 4, conferentia 4, n. 631, p. 504, typis ducalis monasterii Campidonesis, loo/.
-
c. II, a. 2, B, § I: Conceptus
obiectivus analogus
751
Univocorum ergo qua talium est conceptus obiectivus
totaliter unus idemque, nempe natura ipsa secundum se
qua univoca univocata realiter constituuntur, quaeque
dici solet universale directum sive metaphysicum: sicut
formale constitutivum hominis, qui est nomen univocum
ad omnia individua humana, est ipsa humana natura
absolute et secundum se considerata, quae complectitur
animalitatem et rationalitatem; porro animalitas et ra
tionalitas sunt eiusdem omnino rationis apud omnes ho
mines. Et ideo scribit S. Thomas: «hoc nomen homo
univoce dicitur de Christo et de Petro, quia utrobique
significat imam naturam, scilicet humanam, compositam
ex anima et corpore» \ «Cum ergo Christus fuerit eius
dem speciei cum aliis hominibus —alias enim verus ho
mo non fuisset, sed aequivoce homo diceretur...—, opor
tet quod omnia essentialia homini in Christo fuerint, et
corpus, et anima vegetabilis, sensibilis et rationalis, et
ulterius forma totius resultans ex coniunctione animae et
corporis, quae humanitas dicitur» 1
2. Et universaliter do
cet quod unitas totalis conceptus formalis univocorum
«fundatur super unitatem in re inventam, quae est una
illa unitate», scilicet in unitate perfecta conceptus obiectivi eorundem3.
Ex adverso, conceptus obiectivus pure aequivocorum
nullam habet unitatem et communitatem, sed est penitus
diversus et disperatus; quia natura, qua unumquodque
essentialiter constituitur in seipso, est alterius omnino
rationis a natura ceterorum: sicut natura canis terrestris
est substantia animata sensitiva, qua formaliter consti
tuitur animal, natura vero canis caelestis non est sub
stantia animata neque sensitiva, et ideo non est animal
1 S. Thomas, De unione Verbi incarnati, 2 ad 4.
2 III Sent., d. 2, 1, 3, qla. 3c, n. 64. Cf. etiam III Sent., d. 6, 3,
1, arg. 1-2 sed contra, nn. 105-106; III Contra Gent., cap. 37, arg. 2-3;
III, 2, 5c.
3 De natura generis, cap. 7, ed. cit., p. 296. Cf. etiarn De ente et
usentia, cap. 4, ed. Baur, pp. 30-33; Quodlib. VIII, le, De Pot., 5, 9
ad 16.
752
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
neque vivens, sed diversae prorsus rationis et essentiae.
Et ideo lecte ait Caietanus quod «nomine aequivoco ita
diversae res significantur quod, ut sic, nonnisi voce ad
unantur»
Medio autem modo se habet conceptus obiectivus ana
logorum, qui neque est omnino unus et idem sicut con
ceptus obiectivus univocorum, neque totaliter multiplex
et diversus sicut conceptus obiectivus aequivocorum, sed
est quodammodo idem et quodammodo diversus, quate
nus natura qua formaliter constituitur unum est diversa
quidem a natura qua formaliter constituitur aliud, ita
tamen ut sit ei proportionaliter similis: sicut alia est
natura qua formaliter constituitur substantia et alia qua
formaliter constituitur accidens, et tamen ambae conve
niunt proportionaliter in hoc quod unaquaeque suo modo
respicit esse sibi proprium; substantia quidem esse sub
sistens, accidens autem esse inhaerens.
Propter quod Aristoteles docuit principia et causas
diversorum entium praedicamentalium esse analoga sive
proportionalia, quia non sunt totaliter diversa neque to
taliter eadem, sed quodammodo diversa et quodammodo
eadem. Exempli gratia, substantiae corporeae sunt tria
principia, nempe materia prima, forma substantialis et
privatio; et similiter qualitatis, puta sanitatis, sunt tria
principia proportionalia, videlicet corpus sanabile quasi
materia, sanitas quasi forma et aegritudo quasi privatio:
et sic de ceteris praedicamentis. Et omnia finaliter redu
cuntur ad potentiam et actum, quae dividuunt ens praedicamentale et quodlibet genus entis. Ita enim scribit:
τά δ’ αίτια και αί άρχαι άλλα άλλων έστιν ως, έστι δ' ώ, άν χαθόλο
λέγη τις και κατ’ αναλογίαν, ταύτά πάντων..., ώσπερ ει τις είποι ίτι
αρχαί είσι τρεις, τό είδος καί στέρησις καί ή υλη» 12. Et paulo post:
«έπι δ' άλλον πρότον τω άνάλογον άρχαι αί αύταί, οίον ένέργεια χαί
δύναμις* αλλά καί ταΰτα άλλα τε άλλοις καί άλλως 3.
1 Caietanus, De nominum analogia, cap. 4, n. 32, ed. cit., p. 31.
2 Aristoteles, XI Metaph., cap. 4, nn. 1 et 5 (II, 602, 1-3 , 27-28).
3 XI Metaph., cap. 5, n. 2 (II, 603 , 5-7).
y
VJ
' 7 \ S
r
COMPARA
I. — Quoad
nomen
Univoca
Analoga
Pure aequivoca
Habent nomen
commune omnino
unum idemque:
- jr. animal, pro
equo et bove.
Habent nomen
commune totaliter unum idemque: v. g:r. ens.
pro substantia et
accidente.
Habent nomen
commune penitus
unum idemque:
v. gr. canis, pro
animali et pro si
dere.
Formalem
Univoca
univocata
Habent
conceptum
formalem
communen
omnino unu
eundemque.
I Analogs
Inalogfliû
ul unum et
formales,
u^jceptum comi
tiroprios: r
) unum sic
omnino c
mea, sed
undem et
iversos, it<
diversitat
ivBim unitate
teidem:
Haj
ceq
po]
ma
tal
ti(
unii
din
con- H:
pro- ce
pri- le
amen- c<
rdina
illum
coorr se.
COMPARATIO UNIVOCORUM, AEQUIVOCORUM ET ANALOGORUM
— Quoad conceptum
Realem sive rerum
Formalem
'voca
vocati
Analoga
analogata
imul unum et plures
)tU! II
formales, idest
lem
ceptum communem
unen ts proprios: non ta.0 unie ;nino unum sicut uni
mque. que omn no diversos
Γ
puivoca, sed proporr eundem et proporÎ diversos, ita ut sit
im diversitate et di
tum unitate concep1juidem:
a
nis
n
es coniles proiuni priandamen.pbordinaillum
iim coorIter se.
Obiectivum
Aequivoca
aequivocata
Univoca
univocata
Nullum habent con
ceptum
formalem
communem, sed plures, et quidem omni
no diversos et dis
paratos.
Habent
essentias
omnino
easdem.
Analoga
proportionalitatis
Habent unum conceptum fundamenta
lem proportionalis
communem plurium
ad plura simulque
plures conceptus pro
prios coordinates
proportionum simi
lium singulorum ad
singula.
Analoga
analogata
Aaequiv
aeqtiivo.
Habent essentias pro- Habent ei
portionaliter easdem et omnino c
proportionaliter diver- et disparai
sas. Et quidem:
Analoga
attributionis
Analoga
proportionalitatis
Habent essentiam
eandem secun
dum terminum,
diversas vero proportionaliter secundum habitudi
nes ad illum.
Habent essentias
diversas secun
dum terminos,
easdem vero proportionaliter se
eundum habitudi
nem ad illos.
LNALOGORUM
— Quoad conceptum
» Ί
B. Logicum sive nominum
Obiectivum
Univoca
univocantia
Habent con
Analoga
ceptum omni
Aaequivoca
analogata
no unum eunaequivocata
demque omni
t essentias pro- Habent essentias bus
commu
naliter easdem et omnino diversas nem.
'tionaliter diver- et disparatas.
t quidem:
ionis
sentiam
secunninum,
*ro proiter seabitudi-
Analoga
proportionaliiaîis
Analoga analogantia Aaequivoca aequivocantia
Habent simul unum Habent simul unum ei
p
et plures conceptus: plures conceptus: unum : · . Ç «t .·
et quidem unum quidem secundum term^
communem propor- num qui est aequivn<
tionaliter eundem, ipsius nominis et an tono· 7
plures autem pro- mastice dicitur aequivoca-|
portionaliter diver tio; plures vero secundum i
diversas habitudines et$
sos.
modos aequivocationis
dictione, ut sunt aequivc^
cationes amphibologiae, ac
centus, compositionis, di
visionis et figurae dictio
nis.
Habent essentias
diversas secun
dum terminos,
easdem vero proportionaliter se
cundum habitudi
nem ad illos.
l· ·#■
■..·:···■
Μ·
Univoca
ent nomen
nune omnino
n idemque:
. animal, pro
et bove.
Analoga
Pure aequivoca
Habent nomen
commune totali
ter unum idem
que: v. gr. ens,
pro substantia et
accidente.
Habent nomen
commune penitus
unum idemque:
v. gr. canis, pro
animali et pro si
dere.
A.
Realem sive rerum
k. Obiecl
a, Formalem
Univoca
univocata
Aequivoca
aequivocata
Analoga
• analogata
Habent
conceptum
formalem
communen
omnino unum
eundemque.
Hisimul unum et plures Nullum habent
cois formales,
idest
uwnceptum communem
etë proprios: non ta
mpjio unum sicut univçque omnino diversos
si^uivoca, sed propor
con
ceptum
formalem
communem, sed plu
res, et quidem omni
no diversos et dis
paratos.
tio diversos, ita ut sit
un diversitate et di
tus cuidem:
Analoga
proportionalitatis
unum
con
ceptuses pro· ceptum fundamentaportic-uni pri- lem proportionatis
mario|3damen- communem plurium
tali, febordina- ad plura simulque
tione^i illum plures conceptus pro-
unumfcuncoor- prios
coordinatos
dinatiier se.
proportionum simi-
'
lium
*·
singula.
9
Habent essentie
portionaliter eas
proportionaliter
sas. Et quidem:
Habent essentiam
eandem
secundum terminum,
diversas vero proportionaliter seeundum habitudines ad illum.
ve; cum unitate concep
Habeores con- Habent
Habent
essentias
omnino
easdem.
Analoga
analogata
Analoga
attributionis
tio eundem et propor
agonis
Univoca
univocata
singulorum
ad
i
I
(
<
(
]
c
i
COMPARATIO
I. —Quoad
univocorum, aequivocorum et analogorum
nomen
H, —quoad conceptum
Univoca
Analoga
Pure aequivoca
Habent nomen
commune omnino
unum idemque:
V. gr. animal, pro
equo et bove.
Habent nomen
commune totali
ter unum idem
que: v. gr. ens,
pro substantia et
accidente.
Habent nomen
Hili
commune
penitus
unum idemque:
v. gr. canis, pro
animali et pro si
dere.
A. Realem sive rerum
B.
b.
t fcrrnalem
Univoca
univocata
Habent
conceptum
formalem
communen
omnino unum
eundemque.
ίώ#
Hret plures
ca iaraales, idest
• Ull
11 y
communem
eurinos: non taskut unizssino diversos
sed proporet proportiei-ersos. ita ut sit
ux Mersitate et divfis unitate concep-
Aequivoca
aequivocata
Univoca
univocata
Nullum habent con
ceptum
formalem
communem, sed plu
res, et quidem omni
no diversos et dis
paratos.
Habent
essentias
omnino
easdem.
Analoga
proportionalitatis
Hab® xq. Habent unum concepîu^j
ceptum fundamentapri- lem proportionatis
communem plurium
tali. ^Saa- ad plura simulque
tionà rJam plures conceptus pro
unu: aor- prios coordinatos
dinW je. proportionum simi
lium singulorum ad
singula.
Obiectivum
Univoca
univocantia
Habent
con
Analoga
ceptum omni
Aaequivoca
analogata
no unum eun
aequivocata
demque omni
Habent essentias pro- Habent essentias bus
commu
portionaliter easdem et omnino diversas nem.
proportionaliter diver et disparatas.
sas. Et quidem:
Analoga
attributionis
Analoga
proportionalitatis
Habent essentiam
eandem
secun
dum terminum,
diversas vero pro
portionaliter se
cundum habitudi
nes ad illum.
Habent essentias
diversas secun
dum terminos,
easdem vero pro
portionaliter se
cundum habitudi
nem ad illos.
Logicum sive nominum
Analoga analogantia Aaequivoca aequivocantia
Habent simul unum
et plures conceptus:
et
quidem
unum
communem propor
tionaliter eundem,
plures autem pro
portionaliter diver
sos.
Habent simul unum e
plures conceptus: un
quidem secundum term
num qui est aequjv^ati
ipsius nominis et anton
mastice dicitur aequivoca
tio; plures vero secund
diversas
habitudines e
modos aequivocationis i
dictione, ut sunt aequiv
cationes amphibologiae, ac
centus, compositionis, di
visionis et figurae dictio
nis.
C. II, a. 2, B, § I: Conceptus
obîectivus analogus
753
Et concludit: <τό δή ζητειν τίνες άρχαΐ ή στοιχεία τών ουσιών
χσι χρδς τι καί ποιων, πότερον αι αύταί ή ετεραι δήλων βτι χολλαχώί
:ι λεγομένων έστιν έκαστου, διαιρεΟέντων δέ ού ταύτα άλλ' έτερα,
ΐάήν ώδΐ καί πάντων. Ώδί μέν ταύτά ή τφ ανάλογον, δτι ύλη, είδος,
στέρησες,το κινούν» *.
Denique S. Thomas ultimas radices huius doctrinae
tetigit, cum ait: «substantia et quantitas differunt ge
nere, sed sunt idem secundum analogiam. Eorum ergo
quae sunt idem numero, etiam forma et materia sunt
idem numero, sicut Tullii et Ciceronis; eorum autem
quae sunt idem specie diversaque numero, materia et
forma non sunt eadem numero sed specie, sicut Socratis
et Platonis; et similiter eorum quae sunt idem genere,
ut anima et corpus asini et equi, differunt specie, sed
sunt idem genere: et similiter eorum quae conveniunt
secundum analogiam sive proportionem tantum, princi
pia quidem sunt eadem secundum analogiam tantum sive
proportionem. Materia enim et forma et privatio, sive
potentia et actus, sunt principia substantiae et aliorum
generum: tamen substantiae et quantitatis materia et
forma, similiter et privatio, differunt genere, sed conve
niunt secundum proportionem solum, in hoc quod, sicut
materia substantiae se habet ad substantiam in ratione
materiae, ita se habet materia quantitatis ad quantita
tem: sicut tamen substantia est ceterorum causa, ita prin
cipia substantiae sunt principia omnium aliorum»3.
434. Quae omnia uno veluti conspectu exhiberi pos
sent sequenti tabella:
1 Ihid., n. 7 (II, 603, 33-38).
2 De principiis naturae, in fine, ed. cit., t. I, p. 389. Cf. etiam in
XII Metaph., lect. 4, nn. 2455, 2464-2473, 1477-1478, 2483-2487; De Malo,
8,1 ad 13; In Boetium de Trinitate, 5, 4c. Pariter S. Albertus Magnus:
«diversorum in genere principia sunt diversa in genere, sed eadem pos
sunt esse analogia sive proportione. Hoc autem qualiter sit verum, sic
est declarandum: licet enim principia sint diversa diversorum, tamen
haec eadem diversa principia nihil prohibet secundum analogiam et
proportionem esse eadem omnium» {XI Metaph., tract. I, cap. 10, ed.
cit., t. VI, pp. 598-599).
754
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
§ Π
COMPARATIO UNIVOCORUM, AEQUIVOCORUM ET ANALOGORUM
QUANTUM AD EORUM ABSTRACTIONEM ET UNIVERSALITATEM
1. Notio ab st ractionis.
435. Ut quaestio haec rite solvi queat, recolenda est
notio et divisio abstractionis. Cum enim abstractio mul
tipliciter sumi possit, oportet in primis definire de qua
abstractione loquimur in praesenti, ne in aequivocationem labamur.
Sciendum est ergo plura esse nomina ad idem perti
nentia quae magnam habent necessitudinem, licet pro
prie loquendo non sint ex toto synonima ’, nempe abstrac
tio, discretio, distinctio, divisio, separatio.
Quantum ad primam nominis impositionem, quae ex
etymologia innotescit, haec omnia fere, aut ne fere qui
dem, sunt synonima12; non autem quantum ad usum apud
1 Evidenter loquimur de synonimis ut vulgo accipi solent, scilicet
«in quibus est diversa vox, sed idem significatum omnino» (Quodlib.
IV, 17c), ut vestis et indumentum (I, 13, 4 sed contra). Aliquando enim
synonima dicuntur univoca, ut videre est apud Aristotelem (Categ.
cap. 1, n. 1), et quandoque apud ipsum S. Thomam, ut cum dicit syno
nima ea quae ex toto conveniunt «in nomine et ratione» (In I de Ge
neratione et Corruptione, 1 ect. 1, n. 7). Est tamen differentia inter
univoca et synonima, si proprie loqui velimus: univoca enim idem
prorsus significant eodem nomine; synonima vero quae pluribus et
diversis nominibus idem omnino significant.
2 Nam omnia haec important avulsionem quandam et segregatio
nem. Abstractio enim, ab abs-trahere, sicut et ex-tractio et distractio,
nominat separationem eorum quae prius coniuncta erant. Quo in sensu
Tullius Cicero scribit: «vidi enim, vidi, et illum hausi dolorem vel
acerbissimum in vita, cum Q. Metellus abstraheretur e sinu gremioque
patriae» (Oratio pro M. Caelio, cap. 24, ed. cit., t. VI, p. 114). Et alibi
iudices vehementer compellat: «num etiam de matris hunc complexu,
lectissimae miserrimaeque foemine, vobis inspectantibus, avellet atque
abstrahat?» (Oratio pro M. Fonteio, cap. 17, ed. cit., t. IV, p. 602).
Opponitur siquidem abs-tractio ad-tractioni et con-tractioni quibus
dispersa et avulsa ad-unantur et con-iunguntur.
Similiter praecisio, a prae-caedere, sicut et abs-cisio et de-cisio, no
minat sectionem quandam cum separatione eius quod secatur ab eo
a quo secatur, quasi decurtationem cum detractione et divulsione.
Eique opponitur succisio, quatenus praecisio importat sectionem ex
C. II, a. 2, B, § II: Notio abstractions
i
»
755
philosophos et theologos, «quem penes arbitrium est et
ius et norma loquendi« licet talis sit eorum necessitudo
ut mutuo se notificent vel saltem mutuo sibi respon
deant.
Abstractio igitur cum motus quidam sit vel ad instar
motus intelligatur eius quod abstrahitur ab eo a quo
abstrahitur, necessario postulat duos terminos: unum a
quo, scilicet id a quo aliquid abstrahitur; et alium ad
quem, nempe illud aliquid quod abstrahitur a termino a
quo, in correlatione tamen cum ipso. Terminus a quo est
aliquid compositum vel coniunctum, iuxta illud S. Tho
mae: «abstractio non est nisi unitorum» 2, «cum abstrac
tio non possit esse, proprie loquendo, nisi coniunctorum
parte anteriori vel superiori; dum succisio, a subcaedere, significat sec
tionem a parte inferiori.
Separatio autem, a se-parare, est ea quae parata et disposita et
coordinata sunt, quasi parem locum occupantia, seiungere et seorsum
ponere.
Divisio vero, a di-videre (di, intensiva, et viduare = separare, seiun
gere), vi nominis significat perfectam separationem eorum quae prius
intime et fortiter unita erant: sicut vidua perfecte separatur a marito
suo cum iste moritur, cui prius intime unita erat; et viduus totaliter
separatur ab uxore sua cum haec moritur, cui prius maxime erat
unitus. Ut enim ad rem scribit Macrobius, «idus vocamus diem qui
dividit mensem: iduare enim etrusca lingua dividere est; inde vidua
quasi valde idua, idest valde divisa: aut vidua, idest a viro divisa»
(Saturnalium lib. I, cap. 15, n. 262, p. 234. Opera. Patavii 1736).
Pariter distinctio, a di-stinguo vel stingo, quod et a di-stigo, idest
punctionibus disiungere ac disrumpere, quasi dispungere; stigo enim,
a στίζω pungere est (Cf. sti-lus, sti-mulus, in-slzg-are). Et inde est
quod distinctio apud grammaticos significat interpunctionem. Quo
etiam in sensu ait Tullius Cicero: «distincta alios et interpuncta inter
valla, morae, respirationesque delectant» (Orator, cap. 16, ed. cit., t. I,
p. 508).
Tandem discretio, a dis-cernere—cribrare, idem est ac cribro sepa
rare, se-cernere, dis-criminare, ut cum cribro separamus granum a
pallea vel pulvere, vel etiam grandiora grana a minusculis quibuscum
prius erant commixta.
Sive ergo tractione et avulsione ( = abstractio), sive caesione ( = prae
cisio), sive punctione et stilo ( = distinctio), sive cribro ( = discretio),
semper importatur divisio et separatio eorum quae prius unita vel
composita erant.
1 Horatius, De arte poetica, v. 72, ed. F. Villeneuve, p. 206. Paπςΐίς 19^4
2 S. Thomas, De Verit., 13, 3 obi. 7.
756
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
secundum rem» b Terminus ad quem est illud ipsum,
quod ante abstractionem erat coniunctum vel unitum,
quatenus mutatum est et redditum divisum vel seiunctum: quo sub respectu, dici potest abstractionem non
esse nisi divisorum vel separatorum aut distinctorum. For
male ergo in termino a quo est unio vel potius unitio
abstrahibilium; in termino vero ad quem, formale est
distinctio vel separatio eorundem ut actu abstractorum.
Et sicut omnis motus potest considerari dupliciter,
scilicet active sive ut actio, et tunc est actus agentis vel
moventis in quantum huiusmodi; et passive sive ut pas
sio, et sic est actus patientis vel moti qua talium: ita
etiam abstractio potest bifarie considerari, nempe active
sive ut actio, et hoc modo est actio abstrahentis qua
talis; et passive sive ut passio, quo in sensu est passio
abstracti vel abstrahibilis ut sic. Adaequate autem sicut
motus dicitur έντελέχεια του δυνάμει ποιητικού χαί παθητικού,
ή ποιοΰτον 12, idest «actus potentiae activi et passivi in
quantum huiusmodi»3, ita etiam abstractio dici potest
actus potentiae abstrahentis et abstrahibilis in quantum
huiusmodi.
2. Divisio abstractionis.
436. Dicitur autem abstractio multipliciter. Et primo
quidem in ordine physico et corporali, ubi semper fit cum
reali separatione eius quod abstrahitur ab eo a quo abs
trahitur: sicut navis abstrahitur a portu ad navigandum,
aqua abstrahitur a puteo ad bibendum, pecunia abstrahi
tur a crumena ad debitum solvendum; et nominare po
test sive actionem hominis abstrahentis, sive passionem
rerum quae abstrahuntur. Et in hoc sensu sumebat ab
stractionem S. Thomas, sicilicet pro separatione, segre
gatione, substractione, opposita congregationi vel com1 In librum Boetii de Trinitate, 5, 3c.
2 Aristoteles, III Physic., cap. 3, n. 6 (II, 276, 33-34).
3 S. Thomas, In III Physic., lect. 5, n. 18.
C. II, a. 2, B, § II: Divisio
abstractions
757
L
mixtioni, quando scribebat: «Anaxagoras posuit res
fieri per abstractionem a mixto; ponebat autem misceri
non solum elementa, sed etiam accidentia: et ideo eun
dem modum ponebat productionis corporum qui perti
net ad generationem et corruptionem et accidentium qui
* pertinet ad alterationem, ut scilicet sicut caro fit per
abstractionem ita et albedo» ’; «cum enim fit album, di
cebat quod hoc fiebat per abstractionem albedinis prius
commixtae»1
2. Sicut et quando abstractionem contradistinguit ab additione vel appositioni, prout apparet in hoc
textu: «eorum quae fiunt, quaedam fiunt transfiguratio
ne, sicut statua fit ex aere; quaedam vero fiunt apposi
tione, ut patet in omnibus augmentatis, sicut fluvius fit
ex multis rivis; alia vero fiunt abstractione, sicut ex lapi
de fit per sculpturam imago Mercurii3; quaedam vero
fiunt compositione, sicut domus; quaedam vero alteratione, sicut ea quorum materia alteratur, sive fiant se
cundum naturam sive secundum artem: et in omnibus
his apparet quod omne quod fit, fit ex aliquo subiecto» 4.
437. Secundo, dicitur abstractio in ordine psycholo
gico, et quidem dupliciter: primo, in linea vitalitatis et
per ordinem ad idem subiectum vivens; secundo, in linea
cognitionis et per ordinem ad idem obiectum. Ut enim ex
dictis patet5, abstractio non est nisi unitorum, quae ali
quo modo sunt unum idemque, unitate saltem compo
sitionis; eorum namque quae iam separata sunt et divi-
1 In 1 de Generatione et corruptione, lect. 1, n. 5. Cf. etiam ibid.,
lect. 7, nn. 3-5; In III Physic., lect. 10, nn. 2-11.
2 In I Physic., lect. 9, n. 15.
3 Abstractio hoc in loco idem est ac de-tractio, iuxta illud Tullii
Ciceronis: «illa enim ipsa [capita marmorea] efficiuntur detractione,
nec quidquam illuc affertur a Praxitelie; sed, cum multa sunt detracta
et ad lineamenta oris perventum est, tum intelligas illud quod iam
expolitum sit, intus fuisse» (De divinatione, lib. II, cap.. 21, ed. cit.,
t. III, pp. 80-81).
4 S. Thomas, In I Physic., lect. 12, n. 11.
5 Supra, n. 435.
758
P. I, Sec. I. De
natura
analogiae
sa ,ηοη est abstractio, quia iam sunt abstracta vel avulsa,
et abstractionis qua talis non est abstraction
Abstractio ergo per ordinem ad idem subiectum vi
vens sive in linea vitae, locum obtinet in vivente aliquo
modo composito, et quidem cum reali separatione eius
quod abstrahitur ab eo a quo abstrahitur: quod maxime
contingit in homine.
Potest autem huiusmodi abstractio bifariam accidere.
Uno modo, a vita in actu primo, quae est vita substantia
lis, et haec est abstractio animae a corpore ut est forma
substantialis animativa et vivificativa eius, quam S. Tho
mas appellat «abstractionem ab ipsa unione qua anima
corpori unitur ut forma» ’, idest separationem «a corpo
re, etiam prout est actus corporis primus» 1
2; quae qui
dem abstractio importat mortem corporis, nam «mors
est per separationem animae a corpore cui uniebatur ut
forma»3: sive anima «simpliciter separata» remaneat, et
tunc pleno iure dicitur mors; sive «ad tempus» brevissi
mum tantum et quasi raptim, et sic raptus quodam sen
su dici potest4, ut si supponamus animam Apostoli, cum
hic raptus fuit usque ad tertium caelum5, fuisse durante
raptu a corpore totaliter separata.
438. Alio modo, a vita in actu secundo tantum, idest
a vita mere accidentali quae consistit in operationibus
vitae, intacta remanente vita substantiali sive in actu pri
mo per informationem et animationem corporis6: et haec
dicitur έχστασις, quasi exitus vel recessus a suis et pro
priis, quatenus homo exstasim patiens «ponitur extra
1 De Verit., 13, 4, obi. 1-6; arg. 2 sed contra; corp, art.; ad 2 et
4; a. 5c; II-II, 175, 5.
2 De Verit., 10, 11, arg. 4 sed contra.
3 De Verit., 13, 4 obi. 2 et resp.; In I de Generatione et corrup
tione, lect. 15, n. 5.
4 De Verit., 13, 5 ad 4.
5 De Verit., 10, 11, arg. 4 sed contra
6 II Cor. 12, 2.
C. II, a. 2, B, § II: Divisio
abstractions
75Ô
se»1; raptus, quatenus excessus huiusmodi repente ac
violenter fit, idest magna et irresistibili vi trahentis et
rapientis extra se; et alienatio, quatenus ille, qui recedit
a se et ponitur extra se, non est amplius sui iuris vel sui
compos, sed iuris et dominii alterius, idest rapientis, et
sic transit a propriis ad aliena. Itaque exstasis connotât
terminum a quo exitus vel excessus, nempe recessum a
suis et propriis; alienatio vero connotât terminum ad
quem accessus sive aditus, scilicet adventum ad aliena;
raptus autem sive raptio nominat causam recessus a suis
et accessus ad aliena, nimirum vehementem ac subita
neam arreptionem animae a propriis eiusque tractionem
sive translationem ad aliena sive alterius. Et quia motus
specificatur ex termino ad quem ab eoque nomen accipit,
merito huiusmodi abstractio vocatur alienatio potius
quam exstasis vel raptus2.
1 S. Thomas, In Psalm. 30, n. 1, ed. Vives, t. 18, p. 394b. Excessus
spiritus «graece dicitur έχατασις, et nos eo verbo iam utimur pro
latino» (S. Augustinus, De Genesi ad litteram, lib. VIII, cap. 25, n. 47,
ML, 34, 391; «ecstasis namque est mentis excessus» (Enarratio in Psalm.
n. 36, ML., 36, 834).
2 Cf. S. Thomam, II-II, 175, Ic; 4. Alienatio primo dicta est in ordine
iuridico pro translatione alicuius rei a dominio proprio ad dominium
alienum, iuxta illud Senecae: «venditio alienatio est et rei suae iurisque in ea sui ad alium translatio» (De beneficiis, lib. V, cap. 10, η. 1,
ed. cit., t. II, p. 94); dein extensa est ad ordinem medicinalem sive
pathologicum, ut videre est in aegritudine «quam χεφαλαίαν graeci vo
cant, cuius notae sunt horror validus, nervorum resolutio, oculorum
caligo, mentis alienatio, vomitus, sic ut vox supprimatur, vel san
guinis ex naribus cursus sic ut corpus frigescat, anima deficiat; prae
ter haec dolor intolerabilis, maxime circa tempora vel occiputium»
(A. Cornelius Celsus, De re medica, lib. IV, sect. II, η. 1, p. 141.
Parisiis 1823); tandem translata est ad ordinem mysticum, ad signi
ficandam abstractionem et translationem mentis a propriis et natura
libus considerandis ad divina et supernaturalia contemplanda. Itaque
alienatio pathologica, quae et amentia dicitur, «non est elevatio homi
nis, sed potius depressio»: e contra, alienatio mystica «proprie dicitur
elevatio» ad «aliquid altius quam sit hominis natura» (S. Thomas, in
11 Cor., cap. 12, lect. 1, ed. Marietti, p. 505a. Cf. De Verit., 13, 1;
II-II, 175, 1). Ideo S. Doctor raptum mysticum describit dicens quod
est «ab eo quod est secundum naturam in id quod est supra naturam,
ri superioris naturae, elevatio»: ubi elevatio nominat motum sive
translationem elevativam; vi superioris naturae, idest. divinae, indicat
causam efficientem seu moventem; duo vero termini motus, scilicet
19
760
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
439. Haec autem abstractio plures gradus suscipere
valet tum extensive tum intensive. Quasi extensive abs
tractio potest esse: alia quidem totalis, idest ab omni
genere operationum vitalium, ita ut anima privetur et
separetur ab omni prorsus operatione vitali b alia vero
partialis tantum, quatenus anima ita privatur quibusdam
operationibus vitalibus ut simul retineat alias. Quo in
casu fieri potest, ut anima retineat operationes spirituales
et omnino abstrahatur ab operationibus organicis, tam
sensitivis quam vegetativis*12; vel ab omnibus sensitivis
tantum, quin abstrahatur a vegetativis 3; vel a sensitivis
exterioribus tantum et non ab interioribus4; vel ab appetitivis tantum et non ab apprehensivis sensitivis; vel ab
operationibus voluntatis, rententis operationibus intellec
tus 5; vel denique ab operationibus unius eiusdemque
potentiae circa unum obiectum, retentis operationibus
ipsiusmet circa aliud.
Cuius ratio est, una ex parte, quia, ut scribit S. Tho
mas, «hoc in omnibus animae potentiis invenimus, quod,
quando una potentia in suo actu intenditur, alia vel debi
litatur in suo actu vel ex toto abstrahitur: sicut patet in
illo in quo operatio visus fortissime intenditur, quod
a quo et ad quem, indicantur cum dicitur: ab eo quod est secundum
naturam, nempe terminus a quo; ad id quod est supra naturam,
videlicet terminus ad quam (ibidem). Id autem quod est supernaturale, idest divinum, est alienum ab eo quod erat secundum naturam,
hoc est, humanum. Et exinde proprie dicitur alienatio mystica, de
qua scribit Guilelmus Peraldus, O.P.: «mentis alienatio est quando
praesentium memoria menti excidit, et in peregrinum quendam et
humanae industriae invium animi statum, divinae operationis trans
figuratione, transit» (Summa virtutum, De donis, P. IX, p. 630a. Lug
duni 1556). Notandum tamen quod «excessus mentis, exstasis et raptus...
in Scripturis pro eodem accipiuntur, et significant elevationem quandam ab exterioribus sensibilibus, quibus naturaliter intendimus, ad
aliqua quae sunt super hominem» (S. Thomas, De Verit., 13, 2, ad id
quod ultimo quaerebatur).
1 Cf. De Verit., 13, 4 ad 2.
2 De Verit., 13, 4c; II-II, 175, 5 ad 3.
3 De Verit., 13, 4c.
De Verit., 13, 3 ad 5. Cf. ibid., arg. 4 sed contra
s Cf. I-II, 33, 3 ad 2.
C. II, a. 2, B, § II: Divisio abstractions
761
auditus eius non percipit ea quae dicuntur... Et ideo,
cum totaliter [idest toto conatu totisque viribus] anima
intendit ad actum unius potentiae, abstrahitur homo tota
liter ab actu alterius potentiae»
Ex alia vero, quia «intentio unius potentiae non potest
ferri ad multa simul» ut multa, idest disparata vel non
ordinata; secus autem «si illa multa hoc modo sint ordi
nata ut accipiantur quasi unum: sicut nec alicuius mo
tus vel operationis possunt esse duo termini non ad invi
cem ordinati»12. Quando ergo una potentia toto suo co
natu fertur in unum obiectum, non potest simul ferri
actu in aliud obiectum disparatum sive non coordinatum
primo, sed totaliter abstrahitur ab operatione circa illud.
440. Intensive etiam abstractio potest esse totalis
vel partialis, sive respectu operationum diversarum po
tentiarum, sive respectu operationum unius eiusdemque
potentiae circa diversa obiecta. Tatalis quidem, usque
ad perfectam abstractionem et separationem, quando
tota intentio totius animae vel totius potentiae fertur
in unum, ratione iam dicta: partialis autem, si non tota
intentio animae vel potentiae ponatur in uno; tunc enim
potest simul alteri applicari pars vigoris et energiae quae
remanet, quo in casu abstractio non involvit separatio
nem, sed meram diminutionem seu debilitationem, et
potius quam abstractio appellari potest simplex distrac
tio, iuxta illud: pluribus intentus minor est ad singula
sensus; «et ita, cum aliquis fuerit fortiter intentus circa
actum unius potentiae, minuitur eius intentio circa ac
tum alterius»3, «quia omnis virtus ad plura dispersa fit
minor; unde e contrario, quando intenditur circa unum,
minus potest ad alia dispergi»4. Et hac de causa docet
1 De Verit., 13, 3c. Pariter S. Albertus
tiam virium animae in una natura animae
si anima intendit motum unius potentiae,
alterius» (Summa de creaturis, II P., q. 48,
2 Ibid.
3 De Malo, 3, 9c.
4 I-II, 77, lc. Cf. etiam I-II, 33, 3c.
Magnus: «propter colliganet subiecto contingit quod,
statim abstrahitur a motu
a. lc, ed. cit., t. 35, p. 429b).
762
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
S. Thomas quod corporalium et sensibilium «indebitus
usus mentem a Deo: vel totaliter abstrahit, dum in infe
rioribus rebus constituitur voluntatis finis; vel mentis
intentionem a Deo retardat, dum ultra quam necesse sit,
ad huiusmodi res afficitur» \ Ex adverso autem «spiritualitas superabundans est per quam homo ab huius
modi delectationibus carnis spiritum suffocantibus om
nino se abstrahit» 1
2.
Quae quidem abstractio totalis duplicem gradum sus
cipere valet, scilicet quoad intentionem tantum volun
tatis et non quoad usum, quo in sensu proprie dicitur
aversio a contrario 3; et quoad intentionem et usum sive
executionem simul, et tunc retinet nomen abstractions
et alienationis mentis presse dictae. «Quandoque enim
intelligitur abstractio ab exterioribus quantum ad inten
tionem tantum, ut scilicet cum quis exterioribus sensibus
et rebus utitur, sed tota sua intentio divinis inspiciendis
et diligendis vacat: et sic in excessu mentis sive in exstasi aut raptu est quilibet divinorum contemplator et ama
tor...: alio modo, secundum quod in usu praedicta no
mina magis habentur, fit exstasis aut raptus aut excessus
mentis cum aliquis etiam actu ab usu sensuum et sensi
bilium rerum abstrahitur ad aliqua supernaturaliter vi
denda»4; et sic non quilibet divinorum contemplator et
amator est in excessu mentis, sed illi tantum qui subli
miorem gradum contemplationis et amoris divinorum
attigerunt.
Abstractio vero per ordinem ad idem obiectum in
linea cognitionis habetur quando una eademque res est
alquo modo composita ex partibus quibuscumque in seip
sa, vel saltem talis est perfectionis et eminentiae ut non
cadat sub cognitione nostra nisi gradatim et quasi per
partes: abstractio enim ita est unitorum, ut necessario
1
2
3
*
III
IV
Cf.
De
Contra Gent., cap. 121, arg. 1.
Sent., d. 49, 5, 2 qla. 3c.
II-II, 24, 12c.
Verit., 13, 2, § ad id quod ultimo quaerebatur
C. II, a. 2, B, § II: Divisio
abstractionis
763
I
J
importet sumptionem unius portionis eius relicta alia,
vel saltem attingentiam unius respectus aut perfectionis
neglecta vel non attacta alia simpliciter aut certe non
eodem modo.
Quae quidem abstractio apud nos duplicis generis esse
potest, pro duplici genere cognitionis: alia sensitiva, alia
intellectiva.
441. Sensitiva est quae fit a sensibus respectu suorum
sensibilium. Quae rursus tripliciter sumi potest. Primo ex
parte sensus abstrahentis, quo in casu dicitur abstractio
• formaliter, et nominat tum receptionem speciei sensibilis
sine materia tum actionem cognoscitivam sensus qua in
eodem obiecto sensibili sentit unum non sentito alio;
usus autem sentit colorem non sentito eius odore eiusque sapore; olfatus autem sentit eius odorem quin sen
tiat eius colorem neque eius odorem; gustus vero sentit
eius saporem non perceptis eius sapore neque odore h
Secundo, ex parte obiecti sensati prout recipit denomi
nationem ab actu abstractivo sentientis, et sic dicitur
abstractio denominative, sicut color pomi dicitur visus
ab actu videntis. Tertio, ex parte ipsius obiecti sensati
prout realiter sive in esse rei fundare potest abstractionem sensus, et tunc vocatur abstractio fundamentaliter.
Quod quidem fundamentum sunt qualitates sensibiles
obiectivae, quibus res aliqua est et dicitur sensibilis a
tali vel tali sensu, sicut color pomi est qualitas qua red
ditur visibile ab oculis, et sapor est qualitas qua redditur
gustabile a palato, et odor est qualitas qua redditur odo
rabile a naribus: pluralitas namque qualitatum sensibi
lium, quae constituunt sensibile proprium et specificum
diversorum sensuum, fundat pluralitatem specificam sen
suum et sensationum.
Convenit autem sensui abstractio formaliter sumpta
1 Cf. I, 85, 2 ad 2.
764
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
duplici modo. Primo quidem quasi in actu primo et veluti
passive, quatenus est potentia passiva sive receptiva spe
ciei sensibilis impressae, quae immaterialis et spiritualis
quodammodo est, ideoque abstrahit a materia physica
quam habet res sensibilis prout est in se; non enim sensi
bile recipitur in sensu pure physice, sed psychice et intentionaliter, sicut species sensibilis auri non est aurea,
neque species sensibilis carnis est carnea: et hoc ideo,
quia radix et causa formalis cognoscentis et cognoscibi
lis et cognitionis in quantum huiusmodi est immateriali
tas ’; immateriale autem dicitur ex eo quod abstrahit
a materia. Propter quod S. Albertus Magnus recte dixit
de ipso sensu tactus, qui minus spiritualis est et immate
rialis inter omnes sensus, quod «abstrahit intentionem
tangibilium tantum, et non [recipit] tangibilia secundum
esse materiale» et physicum1
2, et ideo «intentio calidi...
non calefacit», sicut calefacit calidum secundum esse
suum naturale 3. Et hic modus abstractionis convenit om
ni sensui respectu proprii sensibilis.
Secundo, active et in actu secundo, quatenus, iam actuatus et informatus specie sensibili impressa, active et
formaliter sentit et cognoscit ea mediante suum pro
prium sensibile, quin sentiat sensibile proprium alterius
sensus in eodem obiecto exsistens; et hoc ideo, quia una
quaeque potentia cognoscitiva sicut et unusquisque ha
bitus cognoscitivus non cognoscunt primo et per se in
re eis obversata nisi propriam et formalem rationem sui
obiecti. Haec ergo abstractio non est respectu ipsius ,
obiecti communis et materialis, in quo conveniunt alii
sensus. Et ideo potius quam abstractio ipsius sensus,
sicut illa, est abstractio sentientis per unum sensum a
sensibili proprio alterius sensus eiusdem sentientis circa
1 Cf. supra, n. 399.
,
2 S. Albertus Magnus, Sumina de creaturis, II P , q 34 a 3 ad 5
ed. cit., t. 35, p. 3O3b.
4
’
’ ;
J Op. cit., II
Q. 34, a. 2, ad tres rationes Philosophi, circa finem l
totius articuli, p. 301a.
C. II, a. 2, B, § II: Divisio
abstractionis
765
eandem rem sensibilem omnibus vel pluribus sensibus
eius obversatam.
Sive autem uno sive alio modo sumatur huiusmodi
abstractio, in tot species distinguenda est quot sunt spe
cies sensuum; unusquisque enim sensus recipit suam
speciem sensibilem impressam essentialiter distinctam
ab aliis, et per eam elicit sensationem propriam et speci
ficam circa proprium obiectum formale ab aliis essentia
liter distinctum in ratione obiecti. Cum ergo novem sint
sensus specie distincti, scilicet quinque exteriores qui
sunt visus, auditus, olfactus, gustus et tactus, et quatuor
interiores qui sunt sensus communis, imaginatio, aestimativa et memoria ’, dicendum est novem esse species
abstractionis sensitivae.
Ac revera huiusmodi diversae potentiae sensitivae
distinguuntur secundum diversos modos immaterialitatis sive elevationis supra materiam corporalem physicam,
ideoque earum species sensibiles et sensationes inde con
sequentes diversos induunt immaterialitatis gradus: or
dine enim elevationis supra materiam physicam et elon
gationis ab ea primum gradum, inter sensus exteriores,
suscipit tactus, dein gustus, postea olfactus, inde auditus
et postremo visus qui maxime immaterialis est; inter sen
sus vero interiores primum locum tenet sensus commu
nis, postea imaginatio, dein aestimativa sive cogitativa
et tandem memoria sive reminiscentia, quae inter omnes
sensus supremum attingit gradum immaterialitatis1
2. Et
sic videmus quod imaginatio abstrahit a praesentia physi
ca rei sensibilis, quam tamen necessario postulant sensus
exteriores; aestintiva abstrahit a reali sensatione praevia
proprii obiecti per sensus exteriores, cum sit de intentio
nibus insensatis, idest non prius sensatis et acceptis per
sensus exteriores, a quibus tamen non abstrahit imagi
natio; memoria tandem et reminiscentia ab his omnibus
1 S. Thomas, I, 78, 3 et 4.
.
2 I, 78, 3 et 4, ac praesertim Q. Disp. De Anima, 13.
■R*
P. I, Sec. I. De
766
natura analogiae
abstrahit, et universaliori ratione sensata et sensationes
omnium sensuum contingit, ea retinendo vel reinveniendo si forte oblita fuerint. Quare S. Thomas docet «quod
similitudines rerum sunt in anima, et quantum ad poten
tiam sensitivam [exteriorem], et imaginativam, et intel
lectivam, secundum maiorem et minorem abstractionem
a materia et materialibus conditionibus» l Eiusque doc
trinam limpide expressit Ferrariensis hisce verbis: «om
nis cognitio fit per aliquam abstractionem a materia. Tri
pliciter autem forma abstrahi a materia potest. Uno mo
do quia, etsi non recipiatur cum materia, non est tamen
abstracta a conditionibus materiae et a materiae praes
entia: ipsa enim repraesentat obiectum corporaliter ut
est in loco determinato et cum aliis conditionibus mate
rialibus; similiter, ipsa recipitur in organo materiali,
extenditurque ad extensionem organi, quae sunt condi
tiones materiales; item non habet esse nisi praesente
sensibili. Secundo modo abstrahitur forma et a materia
et a praesentia materiae, quia videlicet esse in absentia
materiae remanet, non tamen abstrahitur a conditioni
bus materiae; repraesentat enim individualiter et recipi
tur in organo materiali. Tertio modo abstrahitur forma a
materia et praesentia materiae et a conditionibus mate
riae, eo quod non recipitur in organo materiali; et uni
versaliter, non autem particulariter repraesentat.
Primus modus abstractionis convenit formae receptae
IV Sent., d. 45, 3, 3, qla. 2 ad 3. Procul dubio S. Thomas secutus
est doctrinam eorum «qui distinguunt vires animae secundum modum
abstractionis maioris et minoris, dicentes quod sensus abstrahit
a materia sed non a praesentia materiae, imaginatio autem, et
a materia et a praesentia materiae» (S. Albertus Magnus, Summa dc
creaturis, II P., q. 37, a. 1 ad 1 arg. sed contra, ed. cit. t. 35, p. 326a):
quibus et ipse Albertus consentire videtur. Hi autem ad quos alludit
S. Doctor videntur esse arabes, praesertim Avicenna (De Anima, II P..
cap. 2), quem fere exscribit Dominicus Gundassalinus, De divisione phi
losophiae, ed. L. Baur, apud Beitràge zur Geschichte der Philosophie
des Mittelalters, Bd. IV, heft 2-3, p. 28, 31. Munster in West. 1903. Videsis etiam III Sent., d. 26, 1, 2; De Verit., 25, 2 et 3; De Malo, 8, 3;
t
C. II, a. 2, B, § II: Divisio
abstractionis intellectivae
767
in sensu exteriori; secundus, formae receptae in sensu
interiori; tertius, formae receptae in intellectu» \
442. Abstractio vero intellectiva est quae fit ab intel
lectu circa eius obiecta. Quae quidem, proportionaliter
ad abstractionem sensitivam, triplici sensu accipi potest.
Primo, formaliter sive ex parte intellectus abstrahentis,
et sic importat actionem abstractivam eius; secundo,
denominative ab actione abstractiva intellectus, et tunc
dicitur ipsum obiectum ut stat sub abstractione formaliter sumpta ab eaque denominatur abstractum; tertio,
fundamentaliter, quo in casu nominat fundamentum
obiectivum abstractionis formaliter dictae, et est compo
sitio aliqua vel eminentia obiecti intelligibilis, unoque
verbo appellatur abstrahibilitas.
Relicta vero abstractione mere denominativa sive pu
re denominative sumpta, aliae duae acceptiones abstrac
tionis nominari possent abstractio formalis et abstractio
obiectiva, eo modo loquendi eademque ratione quibus
conceptum, veritatem, certitudinem aliaque sexcenta dis, tinguimus in formales et obiectivas: nisi quod nomen
abstractionis formalis sensum specialem ex usu philo
sophorum post Caietanum habet, quo designatur abstrac
tio obiectiva formae a materiae, contradistincta ab abs
tractione universalis a particularibus quasi totius a par
tibus quaeque idcirco appellatur abstractio totalis. Ita
que, ne sit aequivocatio ex identitate nominis, abstrac
tionem formalem, ut contradistinguitur ab abstractione
obiectiva sive fundamentali; appellamus abstractionem
formaliter sumptam, iuxta praeceptum Aristotelis: no
minibus utendum est ut plures 1
2.
*
1 Ferrariensis, Quaestiones luculentissimae in tres libros de Ani
ma: in II librum, q. 22, § Quantum ad secundum, sciendum primo,
pp. 110b-112a. Venetiis 1619.
2 Aristoteles, 11 Topic., cap. 1, η. 5 (I, 186- 38-44); S. Thomas, De
Verit., 17, le. Qui tamen vellet retinere nomen abstractionis formalis,
caute distinguat duplicem sensum: ut contradistinguitur ab obiectiva
et ut contradistinguitur a totali.
768
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
443. Abstractio ergo intellectiva formaliter sumpta
dividitur primo, quasi in duo genera, in abstractionem
intellectus agentis et in abstractionem intellectus possi
bilis. Abstractio intellectus agentis non est cognoscitiva,
sed mere productiva speciei impressae intelligibilis; e
contra, abstractio intellectus possibilis est mere cognos
citiva rei repraesentatae per speciem impressam, non
autem productiva eius. Ad rem optime Caietanus: «Abs
trahere a phantasmate quandoque significat operationem
intellectus agentis, quandoque operationem intellectus
possibilis. Intellectus agentis quidem, quando dicitur
quod abstrahimus species intelligibiles a phantasmatibus;
intellectus vero possibilis, quando dicitur quod cognosci
mus quod quid est hominis, abstrahendo ab hoc et illo
homine. Tantum autem interest inter abstractionem
utramque, quod abstractio illa est realis productio rei
abstractae, scilicet speciei intelligibilis: ista autem solum
est exspoliatio rei abstractae, non per realem denuda
tionem, sed per negationem attinctionis seu consideratio
nis» 1 individuorum aut conditionum individualium, sola
percepta quidditate universaliter et immaterialiter re
praesentata per speciem intelligibilem impressam qua
informatur.
444. Abstractio vero considerativa intellectus possi
bilis subdividitur quasi in duas species in abstactionem
primae operationis mentis, quae est simplex apprehen
sio; et in abstractionem secundae operationis mentis,
quae est iudicium: et ideo illa appellatur abstractio per
modum simplicitatis sive per modum definitionis; haec
autem vocatur abstractio per modum divisionis sive per
modum enuntiationis. «Abstrahere, ait S .Thomas, con
tingit dupliciter. Uno modo, per modum compositionis
et divisionis', sicut cum intelligimus aliquid non esse in
alio vel esse separatum ab eo. Alio modo, per modum
Hta 'jj
Caietanus, hiI, 85, 1, n. 3. Cf. etiam in de Ente et essentia, cap. 4, «
ed. cit., n. 67, p. 105.
v
i
C. II, a. 2, B, § II: Divisio
abstractions intellectivae
769
simplicis et absolutae considerationis; sicut cum intelligimus unum, nihil considerando de alio. Abstrahere igi
tur per intellectum ea quae secundum rem non sunt abs
tracta, secundum primum modum abstrahendi, non est
absque falsitate: sed secundo modo abstrahere per intel
lectum quae non sunt abstracta secundum rem, non habet
falsitatem, ut in sensibilibus manifeste apparet. Si enim
intelligamus vel dicamus colorem non inesse corpori co
lorato vel esse separatum ab eo, erit falsitas in opinione
vel in oratione: si vero consideremus colorem et pro
prietatem eius, nihil considerantes de pomo colorato;
vel, si quod intelligimus, voce exprimamus, erit absque
falsitate opinionis vel orationis: ponum enim non est
de ratione coloris; et ideo nihil prohibet colorem intelligi, nihil intelligendo de pomo. Similiter dico quod ea
quae pertinent ad rationem speciei cuiuslibet rei mate
rialis, puta lapidis aut hominis aut equi, possunt consi
derari sine principiis individualibus, quae non sunt de
ratione speciei. Et hoc est abstrahere universale a parti
culari vel speciem intelligibilem a phantasmatibus, con
siderare scilicet naturam speciei absque consideratione
individualium principiorum quae per phantasmata re
praesentantur» h
Quam geminam abstractionem alibi radicitus explicat hisce
verbis: «ad evidentiam huius quaestionis, oportet scire quomodo
intellectus per suam operationem abstrahere potest.
Sciendum igitur secundum Philosophum in III de Anima quod
duplex est operatio intellectus: una quae dicitur intelligentia
indivisibilium, qua cognoscitur de unaquaque re quid est; alia
vero qua componit et dividit, scilicet enuntiationem negativam
vel affirmativam formando.
Et hae quidem duae operationes duobus quae sunt in rebus
respondent. Prima quidem operatio respicit ipsam naturam rei,
secundum quam aliqua res intellecta aliquem gradum in entibus
obtinet: sive sit res completa, ut totum aliquod; sive incompleta,
ut pars vel accidens. Secunda operatio respicit ipsum esse rei:
i S. Thomas, I, 85, 1 ad 1.
770
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
quod quidem resultat ex aggregatione principiorum rei in com
positis; vel ipsam simplicem naturam rei concomitatur, ut in
substantiis simplicibus.
Et quia veritas intellectus est ex hoc quod conformatur rei,
patet quod secundum hanc secundam operationem intellectus
abstrahere non potest vere quod secundum rem coniunctum est,
quia in abstrahendo significatur esse separatio secundum ipsum
esse rei; sicut, si abstraho hominem ab albedine, dicendo: homo
non est albus, significo separationem esse in re. Unde, si secun
dum rem homo et albedo non sunt separata, erit intellectus
falsus. Hac igitur operatione, intellectus vere abstrahere non
potest nisi ea quae sunt secundum rem separata, ut cum dicitur:
homo non est asinus.
Sed secundum primam operationem potest separare ea quàe
secundum rem separata non sunt: nec tamen omnia, sed aliqua.
Cum enim unaquaeque res sit intelligibilis secundum quod
est actu, ut dicitur X Metaph., oportet quod ipsa natura sive
quidditas rei intelligatur: vel secundum quod est actus quidam,
sicut accidit de ipsis formis et substantiis simplicibus; vel secun
dum id quod est ei loco actus, sicut materia prima per habitu
dinem ad formam, et vacuum per privationem locati. Et hoc est
illud ex quo unaquaque natura suam rationem sortitur.
Quando ergo hoc per quod constituitur ratio naturae, per quod
ipsa natura intelligitur, habet ordinem et dependentiam ad
aliquid aliud, tunc constat quod natura illa sine illo alio intelligi
non potest: sive sit coniuncta coniunctione illa qua pars coniungitur toti, sicut pes non potest intelligi sine intellectu animalis,
quia id a quo pes habet rationem pedis dependet ab eo a quo
animal est animal; sive etiam sit coniuncta per modum quo
forma coniungitur materiae, sicut pars composito, vel accidens
subiecto, sicut simum non potest intelligi sine naso; sive etiam
sint secundum rem separata, sicut pater non potest intelligi sine
intellectu filii, quamvis illae relationes inveniantur in diversis
rebus.
Si vero unum ab altero non dependeat secundum id quod
constituit rationem naturae, tunc unum potest ab altero abstrahi
per intellectum ut sine eo intelligatur: non solum si sint separata secundum rem, ut homo et lapis; sed etiam si secundu II
rem coniuncta sint: sive ea coniunctione qua pars et totum con·
iungitur, sicut littera potest intelligi sine syllaba et animal sine
pede, sed non e converso, sive etiam sint coniuncta per modum
C. Il, a. 2, B, § II: Divisio
abstractions intellectivae
771
quo forma coniungitur materiae et accidens subiecto, sicut al
bedo potest intelligi sine homine et e converso.
Sic igitur intellectus distinguit unum ab altero aliter et aliter
secundum [duas] operationes: quia secundum illam qua com
ponit et dividit, distinguit unum ab alio per hoc quod intelligit
unum alii non inesse; in operatione vero qua intelligit quid est
unumquodque, distinguit unum ab alio dum intelligit quid est
hoc, nihil intelligendo de alio, neque quod sit cum eo, neque
quod sit ab eo separatum. Unde ista distinctio non proprie habet
nomen separationis, sed prima tantum: haec autem distinctio
recte dicitur abstractio; sed tunc tantum quando ea quorum
unum sine altero intelligitur sunt simul secundum rem: non enim
dicitur animal a lapide abstrahi, si animal absque intellectu la
pidis intelligatur»ξ
Et quia primae operationi convenit definitio, dum secundae
convenit enuntiatio, ideo primam abstractionem vocat per mo
dum definitionis, secundam vero per modum enuntiationis. «Du
pliciter, inquit, potest intelligi aliquid sine altero: uno modo,
per modum enuntiandi, dum scilicet intelligitur unum esse sine
altero...; sic autem ens non potest intelligi sine bono, ut scilicet
intellectus intelligat aliquid exsistens non esse bonum: alio
modo, potest intelligi aliquid sine altero per modum definiendi,
ut scilicet intelligatur unum, non tamen intellecto altero, sicut
animal intelligitur sine homine et omnibus aliis speciebus; et
sic ens potest intelligi sine bono»12.
Quia ergo abstractio secundae operationis mentis so
lum fit per iudicium negativum, quod divisio dicitur; non
per iudicium affirmativum, quod dicitur compositio: me
rito Didacus Mas abstractionem secundae operationis
appellat divisivam, abstractionem vero primae operatio
nis nominat praecisivam3.
1 In librum Boetii de Trinitate, 5, 3c.
2 De Verit., 21, 1 ad 2 in contrarium. Cf. etiam Quaest. disp. de
Anima, 12 ad 7; de Spiritualibus creaturis, 11 ad 7.
3 Didacus Mas, Commentariorum in Porphyriam et universam Aris
totelis Logicam una cum quaestionibus quae a gravissimis viris agi
tari solent tomi duo: in Porhyrium, Sect. I tertia pars, t. I, p. 89a.
Moguntiae 1617. Cui consentit Hieronymus Pla in suis Commentariis
in Aristotelis Logicam, in I Post., cap. 23, q. 2, t. II, p. 557. Valen
tiae 1598.
772
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
445. Rursus abstractio praecisiva sive primae opera
tionis mentis subdividitur in positivam et negativam.
Cum enim in omni abstractione unum trahatur et suma
tur et aliud relinquatur vel negligatur in eo a quo primum
trahitur, duo termini necessario requiruntur: unus qui
sumitur vel abstrahitur, et alius qui relinquitur vel negligitur quique appellatur terminus a quo abstractionis.
Abstractio ergo positiva dicitur quando uterque terminus
cognoscitur positive ab abstrahente, et qui sumitur, et
a quo sumitur quique relinquitur; negativa autem voca
tur quando solus terminus qui sumitur cognoscitur ab
abstrahente, alio termino a quo sumitur vel abstrahitur
ignorato vel non attacto.
Quae quidem distinctio locum habet tantum respectu
abstractionis totalis, idest universalis a particularibus,
ubi potest quis attingere universale vel superius quin
attingat particularia vel inferiora a quibus abstrahitur;
vel etiam simul attingere utraque et amborum cognoscere
differentias. In abstractione mere negativa, natura uni
versalis, quae sumitur vel abstrahitur, se habet ut natura
pura et nuda; in abstractione vero positiva, illamet na
tura universalis, quae abstrahitur, se habet ut natura
expoliata et nudata a differentiis vel conditionibus individualibus quibus erat involuta et quasi vestita et a qui
bus abstrahitur et veluti denudatur !.
n—
ιτ»-- ·ι·ιιι
—-w
Ad rem Joannes a S. Thoma: abstractio negativa «consistit
in pura negatione vel omissione inferiorum accipiendo naturam
ut unum»; positiva vero «non est aliud quam abstractio facta
cum cognitione positiva termini a quo, qui relinquitur, et naturae
quae ab illa accipitur... Itaque abstractio negativa et positiva
relinquunt naturam tanquam nudam aut nudatam: negativa enim
non considerat conditiones individuales a quibus denudat, sed
1 Re ergo natura universalis nuda et nudata non differunt, ratione
tamen formali plurimum differunt: sicut «persona nuda et persona
exspoliata non distinguuntur in hoc quod una sit magis aut minus
nuda...; sed quantum ad rationes rerum magna est differentia, quia...
in persona nuda nuditas negationis rationem habet, in expoliata vero
habet rationem privationis vestis debitae conservari» (Caietanus In
I-II, 19, 2, n. 4).
C. II, a. 2, B, § II: Divisio
abstractionis intellectivae
773
illas omittit et pure negat; positiva autem illas considerat ut
ab illis denudet naturam: sed utraque eundem effectum facit,
scilicet relinquere naturam sine illis» !.
Consequenter, abstractio «negativa concipit unam na
turam omissis conditionibus individualibus et circa illas
negative se habendo. Abstractio positiva est illa quae se
parat naturam a conditionibus individualibus, non pure
omittendo et relinquendo individua seu differentias individuales, sed cognoscendo id quod relinquit et id quod
assumit, et consequenter cognoscendo distinctionem in
ter unum et aliud»12.
1 J. a Sancto Thoma, Cursus phil., Logica, II P„ q. 3, a. 5, ed. cit.,
t. I, p. 335.
2 Ibid., q. 4, a. 2, p. 347b. Et hoc etiam modo sumunt hanc dis
tinctionem plures thomistae, ex. gratia, Didacus Ortiz (Cursus philo
sophicus, t. II, conferentiae communes logicae, tract. Ill, conferentia
2, n. 475, pp. 361-362, typis ducalis monasterii campidonensis 1667) et
Nicolaus Arnu (Dilucidum philosophiae syntagma, t. I, II P., q. 3,
a. 4, n. 185, p. 264. Patavii 1685). Cavendum est tamen ab aequivocatione: non enim desunt auctores bonae notae qui alio sensu eam su
munt, quasi aequivalentem distinctioni abstractionis primae et secun
dae operationis mentis, ut videre est in his verbis Bartholomaei db
Medina: «duplex est abstractio. Altera negativa, in qua unum negatur
de altero, ut homo non est equus. Altera simplicis intelligentiae, in
qua unum intelligitur non considerando aliud; et vocatur simplicis
intelligentiae quoniam fit per primam operationem intellectus, quae
vocatur simplicium apprehensio» (Expositio in III Partem, 3, 3, p. 136b.
Salmanticae 1596).
Pariter Joannes Martinez de Prado: «duplex solet distingui praecisio
intellectus: quaedam dicitur praecisio negativa; alia est praecisio posi
tiva. Prima est cum abstrahitur vel praescinditur unum praedicatum
non cogitando de alio; praecisio positiva est quando dicitur positive:
hoc praedicatum non est illud. Et quia haec fit secuda operatione
intellectus, ideo vocatur abstractio vel praecisio affirmationis vel com
positionis. Quia tamen abstractio negativa fieri solet sola apprehen
sione unius alio relicto, dicitur abstractio vel praecisio simplicitatis
(Controversiae Metaphysicae, I P., controv. 10, a. 7, n. 99, p. 179b.
Compluti 1649).
Eodem fere modo loquitur N. Signoriello. «Abstractio negativa est
ea, qua non modo concipitur unum sine alio cum quo coniunctum
est, sed negatur etiam illi inesse; uti si parietem aprehendam non
apprehensa albedine quae in eo est, et dicam: paries non est albus.
Abstractio autem praecisonis est qua unum mente concipitur sine
altero, absque affirmatione aut negatione, adeoque efficit ut intellectus
consideret subiectum non habita ratione alicuius accidentis; puta
si parietem sine albedine intelligam, nihil affirmando nihilque ne-
ΊΉ
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
Tandem abstractio divisiva sive iudicativa subdividi
tur in immediatam et mediatam, prout iit iudicio nega
tivo immediato, ut cum dico: ens non est non-ens; vel
iudicio negativo mediato sive discursivo, ut si dicam:
anima rationalis non est mortalis seu corruptibilis.
446. Abstractio vero intellectiva fundamentaliter sive
obiective sumpta dividitur secundum fundamenta eius.
gando... Primum abstractionis genus dicitur etiam abstrahere per mo
dum compositionis et divisionis; alterum per modum simplicitatis»
(Lexicon peripateticum philosophico-theologicum, litt. A, n. 11, p. 6.
Neapoli 1881).
Similiter T. Pesch illam vocat negativam sive iudicativam·, hanc vero
nominat simplicem (Institutiones logicales, I P., n. 99, t. I, p. 114.
Friburgi Brisg. 1888).
Apud alios autem termini utriusque distinctionis ita miscentur et
veluti confunduntur, ut scribant: «intellectus noster... abstrahit dupli
citer. Primo, positive, quatenus iudicat unum esse abs alio, seu negat
unum esse alteri identicum, ut si dicam: Petrus non est homo. Secundo,
negative seu praecisive, quatenus, citra iudicium, simplicter apprehen
dit unum non apprehenso alio quod priori coniunctum est» (Aem.
de Jaegher, Institutiones philosophicae, p. 132. Brugis 1920). Et paulo
post appellat primam abstractionem iudicativam, aliam vero praecisi·
vam. Ideo attentione opus est inter legendos auctores, ut videamus
ex contextu quo in sensu accipiendae sunt huiusmodi formulae.
Neque tamen reprehendendi sunt ob usum eiusdem nominis ad
significandas res oppositas vel disparatas, quia revera dantur funda
menta diversa talium denominationum. Ita, abstractio secundae ope
rationis mentis dici potest negativa et positiva: negativa quidem, quia
fit iudicio negativo; positiva autem, quia in tali iudicio positive co
gnoscuntur extrema eius, scilicet subiectum de quo negatio fit et prae
dicatum quod negatur. Abstractio vero primae operationis mentis
dici potest negativa quatenus attingitur unum non attacto alio, ut in
primo modo eius; vel quatenus abstrahens negative, idest suspensive
se habet, etiamsi cognoscat terminum qui assumitur et terminus qui
relinquitur, nullum iudicium proferens, ideoque neque affirmans neque
negans unum de alio, sed simpliciter apprehendens utrumque: vocari
etiam valet positiva quando ambos terminos realiter, idest positive
apprehendit. Itaque abstractio potest dici negativa duplici sensu, scili
cet ex actu negandi unum de alio, et sic aequivalet abstractioni secun
dae operationis mentis; vel ex mera non attingentia termini a quo
abstractionis qui relinquitur, et sic convenit cuidam modo abstrac
tionis primae operationis mentis: et similiter potest dici positiva du
plici quoque sensu, nempe quia est per actum positivum negandi
unum de alio cum cognitione positiva utriusque termini, ut in abstrac
tions secundae operationis mentis; vel quia solum cognoscitur positive
uterque terminus, quin unum negetur nec affirmetur de alio, ut in
uno modo abstractionis primae operationis mentis
C. II, a. 2, B, § II: Compositio
fundamentum abstractionis
775
Sunt autem duo fundamenta abstractionis intellectivae.
Unum est compositio sive coniunctio abstrahibilium, do
cente S. Thoma: «abstractio non est nisi unitorum» et
iterum: abstractio non potest esse, «proprie loquendo,
nisi coniunctorum secundum rem»1
2. Aliud est distinguibilitas eorundem, quia nihil abstrahitur a seipso, sed om
nis abstractio distinctionem abstrahibilium supponit aut
facit. «Quando enim in re invenitur aliud et aliud esse,
sive in actu sive in potentia, tunc invenitur abstractio ex
parte rei. Nam album ab homine et e contra abstrahere
possum ex parte rei, quia aliud est esse album et aliud
, esse hominem: formam quoque a materia et e contra
abstraho, quia aliud est materia, aliud forma. Aliud enim
est corpus, aliud anima: animal quoque a rationali et
e contra abstraho ex parte rei, quia aliud est esse animal,
aliud est esse rationale; quamvis in aliquo coïncidant
in unam rem. Et simile est de aliis huiusmodi iudicium...
Quoniam abstractio ex parte rei distinctionem ex parte
rei pro fundamento ipsius exigit: alioquin ex parte rei
non se tenet, cum abstractio distinctionem quandam ita
includat ut sine distinctione non sit intelligibilis. Eo nam
que ipso quod abstraho, distinguo vel distinctionem sup
pono: et propterea, si ex parte rei est abstractio, ex parte
rei supponitur distinctio»3.
447. Ex parte ergo compositionis abstrahibilium, di
viditur abstractio, quasi in duo genera, in abstractionem
universalis a particularibus vel etiam universalioris a
minus universalibus, et in abstractionem formae aut qua
si formae a materia vel subiecto. Est enim duplex com
positio: alia totius et partium, quae fundat abstractionem
universalis a particularibus, eo quod universale se habet
ad particularia vel minus universalia sicut totum ad par
tes subiectivas; alia est formae et materiae sive actus
1 S. Thomas, De Verit., 13, 3 obi. 7.
2 In librum Boetii de Trinitate, 5, 3c.
3 Caietanus, in III, 3, 3, n. 2.
20
776
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
et potentiae vel accidentis et subiecti, cui respondet abs
tractio formae vel quasi formae a materia vel quasi ma
teria.
Qua de re dignus est qui audiatur S. Thomas splendide hanc
divisionem explicans. «Cum abstractio, inquit, non possit esse,
proprie loquendo, nisi coniunctorum secundum rem, secundum
duos modos conjunctionis praedictos, scilicet qua pars et totum
coniungitur, sive forma et materia, duplex est abstractio: una,
qua forma abstrahitur a materia; alia, qua totum a partibus.
Forma autem illa potest abstrahi a materia, cuius essentiae
ratio non dependet a tali materia: ab illa autem materia non
potest forma abstrahi per intellectum, a qua suae essentiae
ratio dependet. Unde, cum omnia accidentia comparentur ad
substantiam sicut forma ad materiam, et cuiuslibet accidentis
ratio dependeat a substantia, impossibile est talem formam a
substantia separari. Sed accidentia adveniunt substantiae quo
dam ordine: nam primo advenit ei quantitas, deinde qualitas,
deinde passiones et motus. Unde quantitas potest intelligi in
substantia antequam intelligantur in ea qualitates sensibiles, a
quibus dicitur materia sensibilis: et sic, secundum rationem
suae substantiae non dependet quantitas a materia sensibili,
sed intelligibili tantum. Substantia enim, remotis accidentibus,
non remanet nisi intellectu comprehensibilis, eo quod sensibiles
potentiae non pertingunt usque ad substantiae comprehensio
nem. Et de his abstractis est Mathematica, quae considerat
quantitates et ea quae quantitates consequuntur, ut figuram et
huiusmodi.
Totum etiam non a quibusdam partibus abstrahi potest. Sunt
enim quaedam partes a quibus totius ratio dependet, quando
scilicet hoc est esse toti tali quod est ex talibus partibus com
poni; sicut se habet syllaba ad litteram et mixtum ad elementa:
et tales partes dicuntur speciei et formae, sine quibus totum
intelligi non potest, cum ponantur in eius definitione. Quaedam
vero partes sunt quae accidunt toti in quantum huiusmodi, sicut
semicirculus se habet ad circulum: accidit enim circulo quod
sumantur per divisionem duae eius partes aequales vel inaequa
les, vel etiam plures; non autem accidit triangulo quod in eo
designentur tres lineae, quia ex hoc triangulus est triangulus.
Similiter etiam per se competit homini quod inveniatur in eo
anima rationalis et corpus compositum ex quatuor elementis:
unde sine his partibus homo intelligi non potest; et sic oportet
C. II, a. 2, B, § II: Compositio fundamentum abstractions
771
poni in definitione hominis quae sunt partes speciei et formae.
Sed digitus, pes, manus, et huiusmodi sunt praeter intellectum
hominis: unde ex illis ratio essentialis hominis non dependet,
unde sine his intelligi potest; sive enim habeat pedes sive non,
dummodo ponatur coniunctus ex anima rationali et corpore
composito ex quatuor elementis propria commixtione quam re
quirit talis forma, est homo. Et hae partes dicuntur partes
materiae, quae non ponuntur in definitione totius, sed magis e
converso: et ita se habent ad hominem omnes partes signatae,
sicut haec anima ad hoc corpus et hoc os et huiusmodi. Hae
enim partes sunt partes materiae: quae quidem sunt partes
Socratis et Platonis, non tamen hominis in quantum est homo;
et ideo potest homo abstrahi per intellectum ab illis partibus,
et talis abstractio est universalis a particulari.
Et ita sunt duae abstractiones intellectus: una quae respon
det unioni formae et materiae vel accidentis et subiecti, et haec
est abstractio formae a materia sensibili; alia quae respondet
unioni totius et partis, et huic respondet abstractio universalis
a particulari, quae est abstractio totius, in qua consideratur
absolute natura aliqua secundum suam rationem essentialem ab
omnibus partibus quae non sunt partes speciei, sed sunt partes
accidentales. Non autem inveniuntur abstractiones eis oppositae,
quibus pars abstrahatur a toto vel materia a forma; quia pars
non potest abstrahi a toto per intellectum, si sit de partibus
materiae in quarum definitione ponitur totum... Similiter autem
cum dicimus formam abstrahi a materia, non intelligitur de for
ma substantiali, quia forma substantialis et materia sibi correspondens dependent ad invicem, ut unum sine alio non possit
intelligi, eo quod proprius actus in propria materia fit; sed
intelligitur de forma accidentali, quae est quantitas et figura» ].
Abstractio universalis a particularibus vel minus uni
versalibus vocari solet, post Caietanum, abstractio tota
lis; abstractio vero formae a materia, abstractio forma-
1 S. Thomas, In librum Boetii de Trinitate, 5, 3c. Quibus ex amussim
respondent haec alia verba: «duplex fit abstractio per intellectum. Una
quidem secundum quod universale abstrahitur a particulari, ut animal
ab homine. Alia vero secundum quod forma abstrahitur a materia,
sicut forma circuli abstrahitur per intellectum ab omni materia sensibili» (I, 40, V'. Cf. etiam In III Metaph., lect., 7, n. 405).
778
P. I,
Sec.
I.
De natura
analogiae
lis 1. Et quidem merito. Nam motus abstractionis, sicut
et ceteri motus, specificatur et denominatur ex termino
ad quem. Iam vero terminus ad quem abstractionis est
terminus qui assumitur, non terminus qui relinquitur,
quia hic potius habet rationem termini a quo. Quia ergo
terminus qui assumitur in abstractione universalis a par
ticularibus vel minus universalibus est ipsum universale
vel universalius, quod se habet ad particularia vel minus
universalia ut totum ad partes subiectivas, ideo haec abs
tractio recte appellatur totalis-, pariter, quia terminus
qui assumitur in abstractione formae aut quasi formae
a materia vel subiecto est ipsa forma, iure talis abstractio
dicitur formalis.
448. Differunt autem huiusmodi abstractiones ex
duplici capite. Primo quidem quantum ad conceptus for
males consequentes apprehensionem terminorum a quo
et ad quem abstractionis. In abstractione enim formali,
intellectus abstrahens necessario apprehendit et intelligit
terminum a quo abstrahit, quem relinquit, et terminum
ad quem, quem assumit. Et ideo simul habet in se con-
1 Ita enim scribit Caietanus: «duplex est abstractio per intellec
tum, scilicet qua formale abstrahitur a matariali et qua totum univer
sale abstrahitur a partibus subiectivis, Secundum primam, quantitas
abstrahitur a materia sensibili; iuxta secundam, animal abstrahitur a
bove et leone: primam voco abstractionem formalem, secundam v 11*1
abstractionem totalem; eo quia, quod abstrahitur prima abstractione,
est ut forma eius a quo abstrahitur: quod vero abstrahitur secunda
abstractione, est ut totum universale respectu eius a quo abstrahitur»
Un opusc. de Ente et essentia, q. 1, n. 5, p. 6. Cf. etiam In I, 40, 3, n. 2).
Similiter Joannes a S. Thoma: «vocatur abstractio formalis qua forma
hbstrahit a materia, actus a potentia, essentiale et proprium ab
extraneo et alieno. Abstractio autem totalis est qua superius abstrahit
ab inferiori et commune ab individuis, quia se habet ut totum respectu
inferioris, includendo illa virtualiter et implicite. Abstractum autem
formale non se habet ut totum respectu concreti, sed ut pars et quasi
forma et actus respectu potentiae et subiecti» (Cursus Philosophicus.
Logica, II P., q. 5, a. 2, t. I, p. 358b). Qua etiam de causa, vocatur
a quibusdam, ut Aem. de Jaegher (Op. cit., n. 129, p. 132) et a P. SiWEK, S.J. (Psychologia Metaphysica, n. 152, n. 222, nota 21. Romae 1939)
abstractio partialis aut quasi partialis. Cf. etiam Joan, a S. Thoma, Cursus
theol., in I, 4, disp. 5, a. 1, n. 13, ed. Solesm., t. I p 501a
C. II, a. 2, B, § II:
Abstractio
totalis et formalis
779
ceptum formalem utriusque, et eos ad invicem positive
distinguit, cum sit abstractio essentialiter comparativa et
cognoscitiva. In abstractione vero totali, intellectus abs
trahens non necessario apprehendit et intelligit terminum
a quo abstrahit, licet necessario apprehendat et intelligat
terminum ad quem: hunc enim necessario assumit intelligendo. Ut enim patet ex supra dictis \ abstractio to
talis potest esse mere negativa et omnino absoluta, et
tunc non cognoscitur neque attingitur intellectu terminus
a quo, qui relinquitur; quo in casu solum habetur in
intellectu conceptus formalis termini ad quem, qui as
sumitur, idest universalis, non particularis: quod si
abstractio totalis sit positiva et comparativa, uterque
terminus attingitur, et utriusque conceptum formalem
simul habet intellectus, eos inter se discernendo.
Et quia abstractio totalis est primo et per se mere negativa
et absoluta, positiva vero et comparativa in quantum aliquo
modo accedit ad abstractionem formalem, aliquid eius partici
pando, iure S. Thomas, qui semper loqui solet formaliter, scri
bit: «inter has autem abstractiones haec est differentia, quod
in abstractione quae fit secundum universale et particulare, non
remanet [in intellectu] id a quo fit abstractio; remota enim
ab homine differentia rationali, non remanet in intellectu homo,
sed solum animal. In abstractione vero quae attenditur secun
dum formam a materia, utrumque manet in intellectu; abstra
hendo enim formam circuli ab aere, remanet seorsum in intel
lectu nostro et intellectus circuli et intellectus aeris»12.
«Et fundamentum huius differentiae, ut optime adnotat Caie
tanus, est quod illa abstractio [ = totalis] fit per considerationem
alicuius quod est de ratione inferioris et per remotionem, idest
non considerationem alicuius quod est de ratione illiusmet infe
rioris: abstrahitur enim animal ab homine [abstracttione totali
negativa] per hoc quod intellectus considerat in homine animal
et non rationale, quorum utrumque est de ratione hominis. Illa
autem abstractio [ = formalis] non fit per considerationem ali
cuius quod est de ratione materiae et per non considerationem
1 Cf. supra, n. 445.
2 S. Thomas, I, 40, 3c.
780
P. I, Sec. L De natura analogiae
alicuius quod sit de illius ratione, sed potius fit per separatio
nem eorum quae sunt de ratione formalis ab his quae sunt de
ratione materialis» ’.
Neque tamen quando utrobique habetur simul et po
sitive conceptus formalis amborum terminorum eodem
modo se habent abstractio totalis et abstractio formalis:
quia in abstractione formali ambo conceptus formales
sunt perfecti et completi, dum in abstractione totali sunt
tantum incompleti et inadaequati. Quando enim ab ho
mine abstraho conceptum animalis a conceptu rationalis,
seorsum utrumque considerando, neuter est conceptus
perfectus et adaequatus hominis, quia de ratione perfecta
et adaequata hominis est simul esse animal-rationale. E
contra, quando abstraho conceptum circuli a conceptu
aeris, seorsum utrumque considerando, uterque concep
tus est perfectus et adaequatus in suo ordine, nempe con
ceptus circuli et conceptus aeris.
449. Secundo differunt quantum ad conceptus obiectivos, tum absolute vel secundum se, tum ut fundantes
et terminantes illos conceptus formales.
Absolute quidem vel secundum se differunt bifarie.
In primis quia abstractum abstractione totali est ens
rationis, cum sit universale, quod non habet esse nisi
obiective in intellectu; abstractum vero abstractione for- i
mali est ens reale. Et inde est quod abstractissimum abs
tractione totali, ut est genus supremum, est in summo
entis secundae intentionis; dum abstractissimum abstrac- |
tione formali, quod est Actus Purus, remotus et abstrac
tus ab omni potentialitate, est in summo realitatis. Qua
de causa, abstractio formalis dici potest realis; totalis
vero vocari potest abstractio logica.
450. Dein, quia abstractum abstractione formali est
actuale et perfectum et explicitum vel distinctum, eo ipso
i Caietanus. In opusculum de Ente et essentia q 1 n 5 ed cit
pp. 6-7.
’
C. II, a. 2, B, § II: Abstractio totalis et formalis
781
quod forma est actus et perfectio et principium distinc
tionis, iuxta illud S. Thomae: «forma in quantum forma
est actus» «unumquodque enim in tantum est actu, in
quantum habet formam»12; et illud: «forma... est actus
vel perfectio» 3; actus vero est qui distinguit et explicat4.
Ex adverso, abstractum abstractione totali est potentiale
et imperfectum et implicitum vel confusum, eo quod uni
versale continet particularia sive partes subiectivas in
potentia et implicite vel indistincte et indeterminate;
nam «sicut id quod est genus, prout praedicatur de spe
cie, implicat in sua significatione, quamvis indistincte,
I totum quod determinate est in specie; ita etiam id quod
est species, secundum quod praedicatur de individuo,
oportet quod significet totum id quod est essentialiter
in individuo, licet indistincte» 5. Et inde est quod, «quia
universalia continent in se suas species in potentia...,
qui scit aliquid in universali scit illud indistincte’, tunc
autem distinguitur eius cognitio, quando unumquodque
eorum quae continentur in potentia in universali, actu
cognoscitur; qui enim scit animal, non scit rationale nisi
< in potentia»6. Et hac ratione «ille qui cognoscit aliqua
principia universalia, habet implicitam cognitionem de
omnibus conclusionibus particularibus; qui autem conclu
siones actu considerat, dicitur eas explicite cognoscere».
Similiter, «explicite dicimur aliqua credere quando eis
actu cogitatis adhaeremus: implicite vero quando adhae
remus quibusdam in quibus sicut in principiis universa
libus ista continentur: sicut qui credit fidem Ecclesiae
veram esse, in hoc quasi implicite credit singula quae
sub fide Ecclesiae continentur» 7.
I
1 S. Thomas, I, 75, 5c.
2 In I Physic., lect. 15, n. 6.
3 In II Physic., lect. 11, n. 2.
4 Cf. De Verit., 14, lie; II Contra Gent., cap. 39-45; II Contra Gent.,
cap. 97; / Sent., d. 33, 2 ad 4, ubi dicit: «formae est distinguere».
3 De ente et essentia, cap. 3, ed. L. Baur, p. 26, Cf. ibid., p. 22,
4-6, 18-19.
6 In I Physic., lect. 1, n. 7.
7 De Verit., 14, llc.
782
P. I, Sec. I. De natura analogiae
Sic ergo abstractorum abstractione formali tanto aliquid est
actualius et perfectius et distinctius quanto abstractius, tanto
vero potentialius et imperfectius et confusius quanto minus abs
tractum: abstractorum e contra abstractione totali tanto aliquid
est potentialius et imperfectius et confusius quanto abstractius
seu universalius, tanto vero actualius et perfectius et distinctius
quanto concretius et particularius. Et ideo S. Thomas recte
scribit: «aliter est in participationibus [quae abstracte abstrac
tione formali significantur et comparantur] et aliter in parti
cipantibus [quae concrete, connotando abstractionem totalem,
significantur et comparantur]. Participationes enim quanto sunt
simpliciores [ = abstractions] tanto nobiliores, sicut esse quam
vivere et vivere quam intelligere, separato [ = abstracto abstrac
tione formali] per intellectum esse a vivere. In participantibus
autem quanto aliquid est magis compositum [magis concretum
et particulare seu minus abstractum]... tanto est nobilius»1, sci
licet «vivens est perfectius quam ens tantum, quia vivens etiam
est ens»2.
Unde et alio in loco sollemniter pronuntiat, loquendo de abs
tractione formali: «quanto aliquid est simplicius et abstractius,
tanto secundum se est nobilius et altius»3. Quem in locum Caietanus adnotat: «quia abstractio formalis incipit ab exclusione
materiae, et continue ascendit excludendo potentialitatis gradus,
signum est quod, cum ventum fuerit ad eas rationes formales
quae nullam materiae aut potentiae rationem claudunt, quanto
aliqua est abstractior tanto perfectior, utpote remotior et magis
distans ab his quae potentiam claudunt. Cum enim omnes ratio
nes formales ordinem inter se habeant et ad unam primam, sci
licet entis [ = esse] rationem abstractissimam, consequens est
quod, quanto aliqua ratio minus abstracta est, tanto vicinior est
his quae sunt potentialitatis admixtae; et quanto abstractior,
tanto ab his remotior, ac per hoc nobilior et perfectior secundum
seipsam» 4.
Quibus verbis addere placet haec alia praeclara Joannis a
S. Thoma: «in... abstractione [totali] semper id quod est univer
salius et abstractius, est imperfectius et potentialius; quia re....
i
1 De Verit., 20, 2 ad 3.
2 I, 4. 2 ad 3.
3 I, 82, 3c.
4 Caietanus, In I, 82, 3, n. 12.
C. Il, a. 2, B, § II:
Abstractio totalis
et formalis
783
manet magis contrahibile et determinabile, et consequenter ma
gis indifferens et in potentia: quanto enim aliquod totum est
magis determinatum et contractum, tanto in paucioribus inve
nitur et minus est communicabile, et consequenter minus com
mune et universale; quanto vero abstractius, tanto universalius
et communius, et consequenter minus determinatum et consum
matum et magis in potentia. At vero abstractio formalis solum
separat id quod actualitatis et formae est ab eo quod potentiale
et materiale est seu a conditionibus materialitatis et potentia
litatis; et sic quanto abstractior, tanto perfectior: quod est
procedere opposito modo ad abstractionem totalem; neque in
abstractione formali consideratur ratio universalitatis et particularitatis; vel quod sit univoca vel analoga, sed solum quod
ratio abstrahens induat conditiones actus et formae, exuat autem
conditiones potentiae et materiae» l.
I
'
'
1
451. Relate autem ad conceptus formales fundandos
et terminandos differunt etiam duplici ex capite, nimirum
per comparationem ad nudam potentiam intellectus pos
sibilis et per ordinem ad eandem potentiam ut ditatam
et vestitam habitu intellectuali speculativo sive ad habi
tus eius scientificos.
Per ordinem sane ad ipsam potentiam intellectus pos
sibilis, quae est posse intelligere et concipere. Nam per
abstractionem formalem fit aliquid intelligibile quoad
se, eo quod unumquodque est intelligibile quoad se seeundum quod est immateriale et in actu: fit autem immateriale per abstractionem formae a materia, in actu vero
per abstractionem actus a potentia. At per abstractionem
totalem fit aliquid intelligibile quoad nos, quia per eam
fit abstractio universalis a particularibus quorum est
sensus, dum intellectus est universalium.
Et inde est quod, quanto aliquid est abstractius abs
tractione formali tanto est magis intelligibile quoad se;
quanto vero est minus abstracum tanto est minus intelli■
■ —«—
J. a Sto. Thoma, Cursus
ed. Solesm., t. I, p. 501a.
i
theol., In I, 4, 2, disp. 5, a. 1, n. 13,
784
P. I,
Sec.
I.
De
natura analogiae
gibile: «est enim unumquodque cognoscibile [quoad se]
secundum modum sui actus» ’, et ideo «sunt maxime co
gnoscibilia secundum naturam suam [ = quoad se] quae
sunt maxime in actu, scilicet entia immaterialia et immo
bilia» 12. Et hac ratione Deus est in summo intelligibilitatis quoad se, deinde angeli, postea corpora et tandem
materia prima, quae est in infimo gradu intelligibilitatis
quoad se, cum sit pura potentia: «nam materia [prima]
secundum se, neque habet esse neque cognoscibilis est»3.
Quoad nos vero, tanto aliquid est magis cognoscibile
cognitione intellectuali quanto est magis abstractum abstractione totali, idest quanto est magis universale; tanto
autem est minus intelligibile quanto est minus universale
et magis particulare. Propter quod universalissimum,
quod est ens, est maxime intelligibile quoad nos, cum sit
primum quod cadit in intellectu nostro, iuxta illud S. Tho
mae: «illud autem, quod primo intellectus concipit quasi
notissimum et in quo omnes conceptiones resolvit, est
ens»4. «Et sic oportet quod, quoad nos, universalius est
prius notum. In omni enim generatione, quod est in po
tentia est prius tempore et posterius natura; quod autem
est completum in actu, est prius natura et posterius tem
pore. Cognitio autem generis est quasi potentialis in
comparatione ad cognitionem speciei, in qua actu sciun
tur omnia essentialia rei. Unde in generatione scientiae
nostrae prius est cognoscere magis commune quam mi
nus commune» 5.
Singularia vero sunt quoad nos minime intelligibilia,
cum non sint nobis intellectu cognoscibilia directe, sed
indirecte tantum et per quandam reflexionem super phan
tasmata 6.
1 S. Thomas, I. 14, 3c.
2 In It Metaph., lect. 1, n. 282. Cf. etiam In I Physic., lect. 1, n. 7.
3 I, 15, 3 ad 3.
4 De Verit., 1. Ic.
5 In I Post., lect. 4, n. 16. Cf. etiam In I Metaph., lect. 2 n 46·
In II Physic., lect. 1, nn. 6-11; I, 85, 3.
« De Verit., 2. 6; 10, 5; Quaest. disp, de Anima, 20; I Contra Gent,
65; I, 86, 1; et passim.
C. Π, a. 2, B, § II: Abstractio totalis et formalis
I
785
lure igitur S. Albertus Magnus docet per abstractionem
formae a materia apparere et considerari «esse et essendi principia»; per abstractionem vero universalis a par
ticularibus relucere et considerari «principia cognoscen
di» Principia enim essendi sunt universalia in causando,
quae sunt quidem maxime nota quoad se, at minime nota
quoad nos: principia vero cognoscendi sunt universalia
in essendo et praedicando, quae sunt maxime nota quoad
nos, non vero quoad se*12.
»
452. Per ordinem etiam ad habitus speculativos
scientificos plurimum differunt inter se. Etenim abstrac
tio totalis causai secundam intentionem universalitatis
idest universalitatem, quae est universale logicum sive re
flexum; dum e contra, abstractio formalis causât formali
ter, quatenus reddit actuale, non quidem in esse rei, sed
in esse obiecti, universale directum sive metaphysicum,
quod est ipsa essentia rei absolute et secundum se con
siderata, nempe secundum sola praedicata quidditativa,
et constituit proprium obiectum formale intellectionis
realis et directae. Et ideo abstractio totalis est solum
conditio sine qua non obiecti realis et directi intellectus
et scientiae in esse obiecti et intelligibilis, dum abstractio formalis est vera causa formalis eius in esse obiecti
formalis quo 3. Quo fit, ut abstractio totalis sit communis,
ut conditio sine qua non, omni intellectioni directae et
omni scientiae, ac proinde habitus scientifici non specificantur neque specie distinguuntur secundum eam: abs
tractio vero formalis, eo ipso quod formaliter causât ra
tionem obiecti habituum scientificorum in esse obiecti,
4.
1 S. Albertus Magnus, Summa de creaturis, II P., q. 58, a. Ic, ed.
cit., t. 35, p. 501b.
2 S. Thomas, In I Metaph., lect. 2, n. 46: In II Metaph., lect. 1,
nn. 276-282; I Contra Gent., cap. 3; cap. 11; I-II, 57, 2; 66, 5; et alibi
paSSÎm.
.
3 Videsis Caietanu.m, in I Post., cap. 20, § circa resp. ad 2, fol. 74a.
Venetiis 1519* cap. 22, § circa primam et secundam conci., fol. 76;
tn 1,1, 3, nn. 3-4; in I, 82, 3, nn.. 13-16; J. M. Ramirez, De hominis
beatitudine, t. I, n. 349, p. 198-199, Salmanticae 1942.
786
P. I, Sec. I. De natura analogiae
specificat scientias, quae et secundum eam specie distin
guuntur
Sed notandum est valde quod abstractio formalis specificativa et distinctiva scientiarum non est abstractio
formalis active et subiective sumpta pro actu intellectus
possibilis sic abstrahentis, sed abstractio quasi passive
et obiective accepta, quae dici solet abstractio fundamen
talis, radicalis et obiectiva, idest abstrahibilitas, nihilque
est aliud quam immaterialitas sive actualitas obiecti in
esse obiecti1
2, qua hoc redditur primo motivum intellectus
possibilis et formaliter terminativum actuum eius. Haec
ergo abstractio formalis sive immaterialitas prout stat
in definitionibus essentialibus rei obiectae, quae sunt
principia demonstrationis propter quid et constituunt
medium formale sciendi conclusiones, est specificativa et
distinctiva scientiarum.
Propter
secundum
secundum
materia et
quod S. Thomas docet scientias specifice distingui
modum definiendi3, secundum propria principia4,
media formalia sciendi5, secundum abstractionem a
motu6, secundum immaterialitatem7: haec enr II om-
1 S. Thomas, in librum Boetii de Trinitate, 5, 1-3; Caietanus, in de
Ente et essentia, q. 1, n. 5, p. 7; D. Banez, O.P., De Generatione et
corruptione, prooemium, § circa quartum principale, p. 14. Venetiis
1596: Didacus Mas, O.P., in I Post., cap. 23, q. 1, ed. cit., p. 407; J.
Gonzalez de Albelda, O.P., in I, 1, 16, disp. 6, nn. 95-96, p. 54. Compluti
1621; Joannes a S. Thoma, O.P., Cursus phil. Logica, II P., q. 3, a. 1,
ed. cit., t. I, p. 314b; q. 27, a. 1, pp. 822-829; Joannes Martinez de
Prado, O.P., Controversiae Metaphysicae, I P., controv. 2, a. 2, ed. cit.,
pp. 30-37; J. M. Ramirez, De ipsa Philosophia in universum, apud «La
Ciencia Tomista», 26 (1924), pp. 341-349 [et in hac editione Opera
omnia, I, pp. 169-180].
2 Caietanus, in I Post., loc. cit.; in I, 1,3, nn. 3-4; Joannes Gonzalez
de Albelda, O.P., in I, 1, 3, disp. 3, n. 46, p. 30a, Compluti 1621; nn.
60-61, pp. 36-37; Joannes a S. Thoma, Cursus phil. Logica, II P., q. 27a,
pp. 822-830; Cursus theol., in I, 1, 3, disp. 2, a. 7, n. 14, Solesm. t. I,
p. 379.
3 S. Thomas, In I de Anima, lect. 2, n. 29; In VI Metaph., lect. 1,
nn. 1156-1161; In XI Metaph., nn. 2256-2664; In I Physic., lect. 1, nn. 1-3.
4 In I Post., lect. 41, nn. 11-12.
5 I, 1, 1 ad 2; I II, 54, 2 ad 1 et 2; ΙΙ-Π, 1.
« In librum Boetii de Trinitate, 5, 1.
7 In librum de sensu et sensato, \ect. 1, nn. 1-2
I
C,
II, a. 2, B, § II:
Abstractio totalis
et formalis
787
nia idem realiter significant. Radix tamen ultima omnium stat
in immaterialitate radical! obiecti in esse obiecti.
Ut enim profunde scribit, «ad intelligendum aliquid requiri
tur immaterialitas ex parte intelligentis et ex parte intellecti, et
coniunctio utriusque» *; «intelligibile enim et intellectum oportet
proportionata esse et unius generis, cum intellectus et intelli
gibile in actu sint unum»12. «Et ideo oportet scientias speculativas
dividi per differentias speculabilium in quantum sunt speculabi
lia. Speculabili autem, secundum quod est obiectum speculativae
potentiae, aliquid competit ex parte potentiae intellectivae et
aliquid ex parte habitus scientiae quo intellectus perficitur. Ex
parte quippe intellectus competit ei quod sit immateriale, quia
et ipse intellectus est immaterialis: ex parte vero scientiae com
petit ei quod sit necessarium, quia scientia de necessariis est,
ut probatur I Posteriorum. Omne autem necessarium in quantum
huiusmodi est immobile, quia omne quod movetur in quantum
huiusmodi possibile est esse et non esse, vel simpliciter vel secun
dum quid, ut dicitur X Metaph. Sic igitur speculabili, quod est
obiectum speculativae scientiae, competit separatio a materia
et a motu vel applicatio ad ea: et ideo, secundum ordinem remo
tionis a materia et a motu, scientiae speculativae distinguuntur»3.
Quae duae conditiones revera resolvuntur in primam, scilicet
in immatenahtatem sive actualitatem; nam mobilitas convenit
enti in potentia; esse autem in potentia convenit maxime mate
riae primae, quae est pura potentia et prima radix mutabilitatis
et contingentiae. Propter quod alio in loco solius immaterialitatis meminit, scribens: «sicut Philosophus dicit in III de Anima
[cap. 4, n. 8], sicut separabiles sunt res a materia, sic et quae
circa intellectum sunt; unumquodque enim in tantum est intel
ligibile in quantum est a materia separabile. Unde ea quae sunt
secundum naturam a materia separata, sunt secundum seipsa
intelligibilia actu; quae vero a nobis a materialibus conditioni
bus sunt abstracta, fiunt intelligibilia actu per lumen nostri intel
lectus agentis.
Et quia habitus alicuius potentiae distinguuntur specie secun
dum differentiam eius quod est per se obiectum potentiae, necesse est quod habitus scientiarum, quibus intellectus perficitur,
1 De Verit., 2, 9, arg. 3 sed contra.
2 In Metaph., prooemium, § Tertio.
3 In librum Boetii de Trinitate, 5, Ic.
788
P. I,
Sec.
I.
De
natura analogiae
etiam distinguantur secundum differentiam separationis a ma
teria; et ideo Philosophus in VI Metaph. [cap. 1, nn. 4-7] di
stinguit genera scientiarum secundum diversum modum separa
tionis a materia. Nam ea quae sunt separata a materia secundum
esse et rationem [ = definitionem], pertinent ad Metaphysicam;
quae autem sunt separata secundum rationem [ = definitionem]
et non secundum esse, pertinent ad Mathematicam; quae autem
in sui ratione [= definitione] concernunt materiam sensibilem,
pertinent ad Naturalem [ = Physicam].
Et sicut diversa genera scientiarum distinguuntur secundum
hoc quod res sunt diversimode a materia separabiles, ita etiam
in singulis scientiis, et praecipue in scientia Naturali, distin
guuntur partes scientiae secundum diversum separationis et con
cretionis modum» *l.
453. Abstractio autem totalis subdividitur in abstrac
tionem speciei atomae ab individuis sub ea contentis, ut
homo abstrahit a Titio et Sempronio; et in abstractionem
generis a speciebus, ut animal abstrahit ab homine et
equo. Cum enim huiusmodi abstractio sit totius univer
salis a partibus ei subiectis, dupliciter fieri potest pro
duplici sensu partium sublectarum. Dicuntur siquidem
partes subiectae primo quidem particularia, hoc est, sin
gularia vel individua, quae sub eadem specie atoma con
tinentur; et inde extenditur, secundo, nomen partis ad
species contentas sub genere, quae hac de causa appel
lantur partes subiectivae generis, licet non sint particula
ria sicut individua, sed universalia sub universaliori con
tenta.
Qua de re dignus est qui audiatur Caietanus. «Genus, inquit,
est tantum totum, individuum est tantum pars, species autem
est totum et pars: quoniam genus continet sub se speciem et
non continetur sub ea; individuum vero continetur sub specie
et non continet eam sub se; species autem, et continetur sub
genere et ideo pars eius est, et continet sub se individua et ideo
totum in illis est»2. Itaque «terminus ascensus ab individuis est
1 In librum de sensu et sensato, lect. 1, nn. 1-2.
2 Caietanus, In Porphyrii Isagogem, cap. 1, § Haec est decima pars
huius capituli, ed. I, Marega.O.P.. p. 68. Romae 1934.
C. Il, a. 2, B, § Π:
Subdivisio
abstractionis totalis
789
species et a speciebus est genus...; terminus vero descensus a
genere in species sunt particularia, idest partes subiectivae, et a
specie in individua sunt ipsa singularia» ’. lam vero «totum uni
versale vocatur superius respectu inferiorum, quae partes eius
subiectivae dicuntur»12.
'
Et quia genus potest esse triplex, scilicet supremum,
intermedium sive subalternum et infimum, ideo abstrac
tio totalis generis a speciebus sive a partibus subiectivis
sub eo contentis triplex quoque esse valet: una generis
supremi a speciebus supremis immediate sub eo contentis, ut substantia a corpore et angelo; alia generis subal
terni a peciebus intermediis immediate ei subiectis, ut
corpus vivens a planta et animali; tertia denique generis
infimi a speciebus atomis sub eo immediate contentis, ut
animal ab equo et bove.
Neque alia abstractio totalis dari potest, utputa ene
ris supremi a genere intermedio et huius a genere infimo;
vel etiam speciei supremae a specie intermedia huiusque
a specie infima: quia idem reapse sunt genus interme
dium et species suprema, et pariter genus ultimum et
species subalterna. Differentiae autem specificae, quae
similiter possunt esse et supremae et intermediae et in
fimae sive ultimae, non possunt abstrahi a speciebus per
eas formaliter constitutas, et ideo abstractio generis ab
eis revera coincidit cum abstractione eius a speciebus sibi
correspondentibus.
Quod si quis velit has omnes abstractiones totales
denominare ex termino ad quem qui assumitur, easque
inter se coordinare, dicere potest abstractionum totalium
aliam esse specificam, idest speciei atomae sive simplici
ter dictae ab individuis sub ea immediate contentis, et
aliam gener icam, nempe generis a speciebus ei subiectis:
genericarum autem aliam esse infimam, hoc est, generis
infimi a speciebus atomis immediate sub eo contentis;
1 Op. cit., cap. 1, § Haec est septima pars huius capituli, p. 55.
2 Op. cit., cap. 1, § Haec est decima pars, p. 69.
790
P. I, Sec. I. De natura analogiae
aliam intermediam, videlicet generis subalterni a specie
bus intermediis eidem immediate subiectis; aliam supre
mam, nimirum generis supremi a speciebus supremis
quae ei immadiate subiiciuntur. Terminus enim ad quem
qui assumitur est, vel species atoma et non genus, vel ge
nus et non species atoma: et quidem tunc, vel genus infi
mum, vel genus intermedium, vel genus supremum sive
generalissimum.
454. Abstractio vero formalis subdividitur ex duplici
capite: primo, ex parte termini a quo, quem relinquit,
nempe ex parte materialitatis vel potentialitatis a qua
recedit; secundo, ex parte termini ad quem, quem assu
mit, invariato manente eodem termino a quo, quem relin
quit, scilicet ex parte formalitatis vel actualitatis ad quam
accedit. Ut enim scribit Joannes a S. Thoma, exponens
quandam egregiam ideam Baneziil, «ipsa abstractio est
quasi motus quidam in quo consideratur terminus a quo
et terminus ad quem: formaliter quidem in ipso actu
abstractionis, fundamentaliter vero et obiective in ipso
obiecto abstrahibili. Ex parte termini a quo habet dere
lictionem materiae...; ex parte autem termini ad quem
est diversus modus spirituali tatis quem acquirere potest
res sic abstracta» 2.
Et quia terminus a quo se habet ut commune et deter
minabile et potentiale, terminus vero ad quem se habet
ut proprium et determinatum et actuale, ideo abstractio
formalis distinguitur ex parte termini a quo quasi in
genera vel species subalternas, ex termino autem ad quem
quasi in species specialissimas vel atomas: «nam motus
1 «Abstractio significat quendam motum rationis a materia tanquam a termino a quo ad immateriale tanquam ad terminum ad quem»
(D. Banez. De Generatione et corruptione, prooemium, p. 13, Venetiis
1596). Sicut et omnis divisio, ut notat Caietanus, aliquid respicit ut
terminus ad quem, et hoc sunt partes illius divisi» (In Porphyrii Isagogem, cap. 2, ed. cit., p. 103). Nam abstractio est divisio vel distinctio
quaedam.
2 J. a S. Thoma, Cursus phil. Logica, II P., q. 27, a. 1, ed. cit.,
t. I, p. 825a.
C.
II, a. 2, B, § II:
Subdivisio
abstractionis formalis
791
non accipit speciem a termino a quo, sed a termino ad
quem»1. Quare docet S. Thomas quod «una substantia
separata convenit cum alia in immaterialitate [hoc est,
in recessu ab omni materia] et differunt ad invicem in
gradu perfectionis, secundum recessum a potentialitate
et accessum ad actum purum. Et ideo ab eo quod con
sequitur illas in quantum sunt immateriales, sumitur in
eis genus, sicut intellectualitas vel aliquid huiusmodi;
ab eo autem quod consequitur in eis gradum perfectionis,
sumitur in eis differentia» 2. In angelis ergo «potentialitas
attendi potest quia non habent esse de se, et inde ratio
generis accipitur: sed haec eadem potentialitas essentiae
in aliquibus minor est, quia magis prope actui primo et
puro est natura sua constituta; quanto enim aliquid ac
tui primo propinquius est, tanto minus potentialitatis
habet, et ideo quot sunt gradus propinquitatis in eis tot
' sunt differentiae specificae» 3.
455. Ex parte igitur termini a quo subdividitur abs
tractio formalis quasi in genera subalterna in abstractio
nem simpliciter, idest ab omni materia, tum sensibili et
intelligibiii, tum singulari vel particulari vel signata et
universali vel communi vel non signata —quae abstractio
dici solet metaphysica—; et in abstractionem secundum
quid, quatenus ita abstrahit ab aliqua materia quod non
abstrahat ab alia: et haec subdistinguitur in abstractio
nem mathematicam, quae abstrahit quidem ab omni ma
teria singulari, et sensibili, at non abstrahit a materia
intelligibiii communi sive universali; et in abstractionem
physicam, quae solum abstrahit a materia sensibili sig
nata sive particulari vel individua, at non a materia sen
sibili universali vel communi.
1 S. Thomas, I, 23, 1 ad 3. «Unumquodque denominatur et speciem
habet a termino» ad quem {In II Physic., lect. 3, n. 8).
2 De Ente et essentia, cap. 6, ed. L. Baur, p. 51, 7-9.
3 De Natura generis, cap. 5, ed. cit., t. I, pp. 292-293. Cf. etiam De
Substantiis Separatis, cap. 8, Opuscula selecta, ed. cit., t. III, p. 234;
Quodlib. IX, 6 ad 3; Quaest. disp, de Anima, 7c.
21
792
P.
I,
Sec.
I.
De natura analogiae
Ita, ens, substantia et accidens, potentia et actus, cau
sa et effectus, possibile et impossibile, necessarium et
contingens aliaque sexcenta de quibus in Metaphysica fit
sermo, abstrahunt ab omni materia et corporeitate tum
sensibili et intelligibili tum singulari et universali, et prop
ter hoc dici possunt de rebus omnino separatis a materia
secundum esse et intelligi: sicut ens, substantia, actus,
causa et necessarium dicuntur de Deo; potentia vero,
effectus, possibile et impossibile et contingens, dicuntur
etiam de angelis et de anima humana separata, vel certe
separabili quatenus est spiritus.
Similiter, punctum, linea, superficies, triangulus, cir
culus aliaque huiusmodi de quibus loquimur in Mathe
maticis, abstrahunt ab omni materia sensibili, puta lig
nea vel lapidea, viva vel mortua, caelesti vel terrestri,
pariterque ab omni materia singulari intra proprium
genus, ut ab hoc puncto et ab illa superficie et ab isto
circulo, solumque considerant rationes et proportiones
quantitatis continuae vel discretae ut sic et in universali
secundum propria genera et species.
Eodem modo, mineralia, plantae, animalia, homines,
itemque folium, radix, cortex, vel caput, brachia, pedes,
caro, os, nervi aliaque centena plurima de quibus trac
tatur in Physica sive Philosophia naturali, abstrahunt
quidem a materia sensibili particulari, utputa ab hoc la
pide et ab ista planta et ab illo animali et ab his et illis
partibus istius vel illius lapidis vel plantae, at necessario
considerant materiam communem sive essentialem vel
specificam, quia haec intrant propriam eorum essentiam
vel speciem ideoque realem definitionem.
456. Ut autem plene intelligantur huiusmodi abstractiones a materia, operae pretium est determinare sensum
in quo materia, a qua fit abstractio, sumitur: nisi enim
hoc perspectum habeatur, impossibile erit scire quaenam
sit materia quae relinquitur et quinam sit modus quo
relinquitur diversis abstractionibus.
C. II, a. 2, B, § II:
Subdivisio
abstractionis formalis
793
Et dicendum est eam esse materiam proprie dictam,
quae est materia corporalis At haec dupliciter sumi po
test: uno modo, praecisive et stricte, pro materia sola
separatim considerata absque ulla forma et actu, et tunc
dicitur materia informis, quae est pars realis pure potentialis substantiae corporeae, et proprie dicitur materia
prima: alio modo, sine praecisione formae et actus, sed
ut relata ad formam et actuata a forma prima et substan
tiali, quo in casu appellatur materia formata, et est identice corpus sive substantia corporea; quae quidem, cum
sit simul in potentia ad formas vel actus accidentales,
vocatur exinde materia secunda.
Itaque ipsum compositum substantiale ex materia pri
ma et forma substantiali, quod est ipsa materia prima
ut formata, non dicitur materia quidditative et praeci
sive, sed denominative et fundamentaliter: pure denomi
native quidem in ipsa linea substantiali, quo in sensu
ipsa forma substantialis ut actuans et informans mate
riam primam denominatur forma materialis 2, idest cor
poralis3, et totum compositum ex utraque denominatur
substantia materialis sive corporalis4; fundamentaliter
vero et denominative, in ordine ad accidentia quae con
veniunt aut convenire possunt illi substantiae materiali
retione materiae seu vi materiae quasi radicis et funda
menti, ut quantitas, vel ratione similitudinis cuiusdam
cum materia prima respectu formae substantialis simulque dependentiae ab ipsa materia prima mediante quan
titate, ut qualitates corporales sive materiales, puta color
et sapor et odor: siquidem «accidentia adveniunt sub----------
■
4
1 Quaesti. disp, de Spiritualibus creaturis, Ic; 9 ad 9; Quaest. disp.
dc Anima, 6c.
2 II Contra Gent., cap. 43, arg. 4; cap. 51; cap. 68 circa finem;
I, 75, 2 ad 2; et alibi passim.
3 I, 50, 2c; 115; 1c; De Spiritualibus creaturis, 6 ad 2.
4 De ente et essentia, cap. 3; De Pot., 6, 6c; I Contra Gent., cap. 42,
arg. 5; II Contra Gent., cap. 49-50; I, 50, prol.; ibid., 1 ad 1; ibid., 2c;
65 per totum, et passim alibi.
794
P.
I,
Sec.
I.
De
natura analogiae
stantiae [corporeae] quodam ordine; nam primo advenit
ei quantitas, deinde qualitas, deinde passiones et motus»*
1.
Et ideo S. Thomas merito scribit: «materiale non solum dici
tur cuius pars est materia, sed etiam id quod in materia esse
habet; secundum quem modum linea sensibilis materiale quod
dam dici potest»2. Et similiter id quod ex materia fit aut ex
potentia materiae educitur, ut formae substantiales corruptibiles
sive non subsistentes, quae ideo dicuntur totaliter immersae in
materia3; et id quod dependet a materia, ut singularitas sive
individualitas substantiarum corporalium quae ex materia sig
nata quantitate individuationem accipiunt, et ideo individua
huiusmodi dicuntur materialia4.
Sic ergo materia dicitur de his omnibus5 per analo
giam attributionis ad materiam primam, secundum prius
et posterius. Consequenter, materia dicitur primo ipsa
materia prima informis; dein, materia prima formata
forma substantiali, quae est ipsa substantia materialis
composita ex materia et forma; tertio, ipsa forma subs
tantialis prout reduplicative informat materiam, si sit
educta ex potentia materiae et totaliter dependeat ex ea,
utpote materiae totaliter immersa; quarto ipsa substan
tia corporea cum quantitate dimensiva, quae est primum (
accidens eius respondens materiae sicut radici; quinto,
eadem substantia corporea una cum quantitate et quali
tatibus et passionibus et motibus, ei advenientibus post
quantitatem eamque afficientibus mediante quantitate;
sexto, ipsamet substantia corporea singularis sive indivi
dua, quatenus individuationem sortitur ex materia prima
signata quantitate.
■ -----
»
1 In librum Boetii de Trinitate, 5, 3c.
2 In librum Boetii de Trinitate, 5, 3 ad 2. Cf. etiam in VII Physic.
lect. 5, n. 5 in fine.
3 II Sent., d. 18, 2, 1; II Contra Gent., cap. 68: «istae sunt formae
omnimateriales et totaliter immersae materiae»; De Pot., 3, 11; I, 75,
6c; 76, 1 ad 4; et alibi passim.
4 De principio individuationis, Opuscula, ed. cit., t. I, pp. 256-259.
5 Nam omne materiale potest dici materia quatenus reducitur ad
materiam primam ut ad primam radicem et supremum analoga tum
nominis materia et prout consideratur secundum dependentiam ab
ipsa.
C. II, a.
2,
B, § II:
Subdivisio abstractionis formalis
795
Si quis autem comparet inter se huiusmodi acceptio
nes materiae in ordine ad earum intelligibilitatem, quae
primo respondet primae operationi mentis definientis
sive formantis definitiones; et consequenter ad ipsarum
abstrahibilitatem per modum definitionis, quae tali opera
tioni correspondet, videbit quod forma substantialis non
potest abstrahi abstractione formali a materia prima,
«quia forma substantialis et materia [prima] sibi correspondens dependent [essentialiter] ad invicem [ita] ut
unum sine alio non possit intelligi; eo quod proprius
actus in propria materia fit» !; et «ideo materia prima
non potest per se definiri nec cognosci, sed per compara
tionem ad formam» 1
2, neque forma substantialis definiri
potest sine connotatione materiae primae quam infor
mat 3.
Similiter accidentia propria substantiae corporeae
compositae ex materia et forma, praesertim quantitas
quae est primum et maxime proprium eius accidens, et
se habent ad ipsam ut forma accidentalis ad subiectum,
non possunt abstrahi a substantia si radicaliter et aptitudinaliter, idest pure essentialiter considerentur, quia in
ipsa definitione accidentis necessario ponitur substantia
sive in recto sive in obliquo; nam «illi rei, quae est acci
dens, secundum rationem suae quidditatis semper debe
tur esse in alio» ut in subiecto4. Et ideo S. Doctor pro
funde scribit: «quocumque modo significetur accidens,
habet dependentiam a subiecto secundum suam rationem.
Aliter tamen et aliter. Nam accidens significatum in abs
tracto importat habitudinem ad subiectum, quae incipit
ab accidente et terminatur ad subiectum; nam albedo di
citur qua aliquid est album: et ideo in definitione acci-
1 In librum Boetii de Trinitate, 5, 3c.
2 De principiis naturae, ed. cit., p. 381.
3 «In omni autem definitione formae ponitur aliquid quod est
extra essentiam formae, scilicet proprium subiectum eius sive materia>
(In II de anima, lect. 1, n. 213).
* IV Sent., d. 12, 1, 1, 1 ad 2.
796
P. I, Sec. I. De natura analogiae
dentis abstracti non ponitur subiectum quasi prima pars
definitionis quae est genus, sed quasi secunda quae est
differentia; dicimus enim quod simitas est curvitas nasi.
Sed in concretis incipit habitudo a subiecto et terminatur
ad accidens: dicitur enim album quod habet albedinem;
propter quod in definitione huiusmodi accidentis ponitur
subiectum tanquam genus quod est prima pars definitio
nis: dicimus enim quod simum est nasus curvus»1. Et
inde concludit: «Cum omnia accidentia comparentur ad
substantiam sicut forma ad materiam et cuiuslibet acci
dentis ratio dependeat a substantia, impossibile est ali
quam talem formam a substantia separari» vel abstrahi2.
Sed quia accidentia materialia adveniunt substantiae
corporeae ordine quodam, nam «primo advenit ei quan
titas et deinde qualitates sensibiles et actiones et passio
nes et motus consequentes sensibiles qualitates»3, inde
est quod substantia corporea potest intelligi cum quan
titate non consideratis qualitatibus et ceteris eas conse
quentibus, nam «posteriora non sunt de intellectu prio
rum, sed e converso; unde priora possunt intelligi sine
posterioribus, et non e converso»4: et ideo substantia
cum quantitate, aut si mavis quantitas substantiae, abs
trahi potest a substantia cum qualitatibus sive a qualita
tibus sensibilibus eius, ut circulus ab albo et nigro. «Sic
igitur, concludit iure S. Doctor, quantitas non claudit
in suo intellectu qualitates sensibiles vel passiones vel
motus, claudit tamen in sui intellectu substantiam. Po
test igitur intelligi quantitas sine materia subiecta motui
ct qualitatibus sensibilibus, non tamen absque substan-
1 I-II, 53, 2 ad 3. Cf. etiam fn I Post., lect. 10, n. 4; In VII Metaph.,
lect. 4, nn. 1352-1354.
!
2 In librum Boetii de Trinitate, 5, 3c.
3 In II Physic., lect. 3, n. 5. Et alibi: «inter omnia accidentia
proprinquius inhaeret substantiae quantitas dimensiva; deinde qua
litates in substantia recipiuntur quantitate mediante, sicut color me
diante superficie...; ulterius autem qualitates sunt actionum et pas
sionum principia...» (IV Contra Gent., cap. 63, § inter accidentia vero), i
4 Ibid., paulo supra.
1
C. II, a. 2, B, § II:
Subdivisio
abstkactionis formalis
797
tia. Et ideo huiusmodi quantitates et quae eis accidunt,
sunt secundum intellectum abstracta a motu et materia
sensibili, non autem a materia intelligibili»
qualitates
vero sensibiles non sunt abstrahibiles a quantitate.
Dicitur autem substantia corporea ut stat sub quali
tatibus sensibilibus materia sensibilis, eo quod tales qua
litates, quae sunt quantitates tertiae speciei, sunt propria
obiecta sensuum externorum, utpote sensibilia per se
primo, ut color, odor, sapor, et alia huiusmodi: appella
tur etiam materia naturalis sive physica 123prout afficitur
qualitatibus tertiae speciei, eo quod secundum tales qua
litates activas vel passivas corpora agunt vel patiuntur,
idest moventur', est enim corpus physicum corpus ut
mobile'. «Et dicuntur passiones, quia passionem inge
runt sensibus vel quia ab aliquibus passionibus causan
tur, ut in Praedicamentis dicitur [cap. 6, nn. 10-11]. Di
cuntur autem passiones sensibilium corporum, quia sen
sibilia corpora secundum huiusmodi differunt, in quan
tum scilicet unum est calidum et aliud frigidum, unum
grave et aliud leve, et sic de aliis» 4.
Prout vero substantia corporea stat sub sola quanti
tate dimensiva, non consideratis qualitatibus tertiae spe
ciei, dicitur materia intelligibilis, eo quod quantitas ap
prehenditur «per solam phantasiam, quae quandoque in
tellectus vocatur, secundum illud in III de Anima [cap. 5,
n. 2]: intellectus passivus corruptibilis est»5: «unde et
1 Ibid., paulo infra.
2 In II Physic., lect. 3, n. 5; De Verit., 2, 6 ad 1; III Contra Gent.,
cap. 105; IV Contra Gent., cap. 45.
3 In I de Caelo et Mundo, lect. 14, n. 7.
4 In VII Physic., lect. 4, n. 2. «Formae autem, quae sunt per sc
sensu perceptibiles, sunt qualitates tertiae speciei, quae ob id dicuntur
passibiles, quia sensibus ingerunt passiones, ut dicitur in Praedica
mentis» (In I de Generatione et corruptione, lect. 8, n. 5). «Alteratio
primo et per se est in qualitatibus tertiae speciei, mediantibus quibus
ex consequenti fit alteratio in aliis» (ibid., lect. 10, n. 2), et «ordinatur
ad generationem sicut ad finem», idest ad mutationem substantialem
(Op. cit., prooemium S. Thomae, n. 1). Cf. etiam In I de Anima, lect.
2, n. 28.
5 In VII Metaph., lect. 10, n. 1494.
798
P. I, Sec. I. De natura analogiae
imaginativum Philosophus in III de Anima vocat passi
vum intellectum» ‘, «quae hic intelligentia dicitur quia
considerat res sine sensu [exteriori] sicut intellectus»1
2;
vocatur etiam materia mathematica, quia est propria cor
poris mathematici, idest corporis mathematice conside
rati secundum solam considerationem quantitatis dimensivae quod ideo dicitur corpus intelligibile3.
Et tamen «materia magis proprie dicitur in sensibili
bus», idest de corpore physico quam de mathematico4,
quia corpus physicum consideratur ut reduplicative mo
bile, mobilitas autem primo et per se convenit corpori
ratione materiae primae, et ideo materia sensibilis vo
catur ab Aristotele materia mobilis: κινητή υλη 5.
At est insuper considerandum quod materia, idest
substantia corporea sive materialis tam sensibilis quam
intelligibilis ( = imaginabilis) dicitur proprie talis quando
est singularis et individua et signata, quia hoc modo tan
tum cadit sub sensibus exterioribus vel sub imaginatione,
qui, utpote facultates essentialiter organicae sive sensi
tivae, non sunt apprehensivi nisi singularium ut singula
ria sunt, puta huius camis et istius lapidis et illius circuli
vel trianguli: singularibus autem qua talibus maxime
convenit ratio materiae, eo quod «materia non solum est
principium individuationis in singularibus sensibilibus
[=physicis], sed etiam in mathematicis»6.
Et tamen constat nos cognoscere lapides et ligna et
animalia et lineas et trinagulos et circulos etiamsi rece
dant «ab actuali inspectione sensus quantum ad sensi
biles aut imaginationis quantum ad mathematicos...;
1 In I Perihertn., lect. 2, n. 6.
1 In VII Metaph., lect. 10, n. 1495. Cf. etiam In III de Anima, lect.
10, n. 745; I-II, 51, 3c.
3 In III Physic., lect. 8, n. 2.
..i
4 In II Post., lect. 9, n. 5. Haec denominatio materiae sensibilis et
intelligibilis venit ex Aristotele dicente: υλη δ' ή αέν αισθητή ίστιν ή K
νοητή (VI Metaph., cap. 10, n. 13. II, 549, 35-36). ‘
5 Aristoteles, VI Metaph., cap. 10, n. 13 (II, 549 37).
6 S. Thomas, In VII Metaph., lect. 10, n. 1496.
C. II, a. 2, B, § II:
>
Subdivisio
abstractionis formalis
799
cognoscuntur enim hi circuli sensibiles, etiam quando non
actu videntur, in quantum sunt circuli et non in quantum
sunt hi circuli» digito demonstrabiles l Quod quidem est
cognoscere physica vel mathematica secundum species
vel genera eorum, hoc est, secundum rationes universales
quibus in propria essentia vel natura constituuntur: et
hoc fit per intellectum abstrahentem et denudantem es
sentiam a conditionibus particularibus individuantibus et
attingentem eam ut sic, secundum sola praedicata quidditativa plantae vel circuli, eo quod proprium obiectum
intellectus est universale et quod quid est, non singulare
et pure accidentale12.
Itaque materia sensibilis cadit sub intellectu ut com
munis vel universalis et non ut singularis vel individua:
et similiter materia imaginabilis seu mathematica. Quae
tamen retinent adhuc denominationem sensibilis et ima
ginabilis, ex eo quod primo fuerunt cognitae sensibus et
imaginatione prout singulares erant, et unumquodque
denominatur a nobis ecundum quod ipsum cognoscimus,
licet ut universales vel communes non sint attingibiles
sensibus et imaginatione, sed solo intellectu. Ut enim sci
te animadvertit S. Thomas, «cognitio intellectiva in nobis
sumit principium a phantasia et sensu, quae ultra conti
nuum non se extendunt; et inde est quod ex his quae in
continuo inveniuntur, transumimus nomina ad omnia
quae capimus intellectu: sicut patet in nomine distantiae
1 Ibid., n. 1495.
2 Quod ideo est quia in sensibus «formae [ = species sensibiles]
sunt medio modo inter modum intelligibilem et modum materialem.
Conveniunt siquidem cum formis intelligibilibus [ = speciebus intelligibilibus impressis] in quantum sunt formae sine materia: cum mate
rialibus vero formis, in quantum nondum sunt a conditionibus materiae
denudatae» (De Verit. 8, 9c). Et propter hoc «directe cognoscitur a
nobis singulare per virtutes sensitivas, quae recipiunt formas a rebus
in organo corporali, et sic recipiunt eas sub determinatis dimensio
nibus et secundum quod ducunt in cognitionem materiae singularis.
Sicut enim forma universalis [ = species intelligibilis omnino immate
rialis] ducit in cognitionem materiae universalis, ita forma individualis
[=species sensibilis] ducit in cognitionem materiae signatae, quae est
individuationis principium» (De Verit., 10, 5c).
800
P. I,
Sec.
I.
De
natura analogiae
quae primo invenitur in loco et exinde transsumitur ad
quamcumque formarum differentiam; propter quod om
nia contraria, in quocumque sint genere, dicuntur esse
maxime distantia, licet distantia primo inveniatur in
ubi»
457. Cum igitur cognitio scientifica sit essentialiter
intellectualis et non mere sensitiva, dicendum est omnem
scientiam, sicut et omnem cognitionem intellectualem,
abstrahere universale a singularibus in suo quoquo obiec
to vel materia ei obversatis. Et propter hoc docet S. Tho
mas quod abstractio universalis a particulari «est com
munis omnibus scientiis» 1
2.
Quae cum ita sint, plane intelliguntur haec praeclarissima
verba S. Doctoris: «materia est duplex, scilicet communis et
signata vel individualis. Communis quidem, ut caro et os; individualis autem, ut hae carnes et haec ossa.
Intellectus igitur abstrahit species rei naturalis a materia sen
sibili individual!, non autem a materia sensibili communi: sicut
speciem hominis abstrahit ab his carnibus et his ossibus, quae
non sunt de ratione speciei, sed partes individui, ut dicitur in
VII Metaph. [cap. 10, n. 11], et ideo sine eis considerari potest;
sed species hominis non potest abstrahi per intellectum a car
nibus et ossibus.
Species autem mathematicae possunt abstrahi per intellectum
a materia sensibili non solum individual!, sed etiam communi.
Materia enim sensibilis dicitur materia corporalis secundum
quod subiacet qualitatibus sensibilibus, scilicet calido et frigido,
duro et molli, et huiusmodi; materia vero intelligibilis dicitur
substantia secundum quod subiacet quantitati.
Manifestum est autem quod quantitas prius inest substantiae
quam qualitates sensibiles. Unde quantitates, ut numeri et di
mensiones et figurae, quae sunt terminationes quantitatum, Ut ssunt considerari absque materia sensibili; non tamen possunt
considerari sine intellectu substantiae quantitati subiectae, quod
esset eas abstrahi a materia intelligibili communi. Possunt tamen
1 De Pot., 10, lc. Cf. etiam Ι-Π, 7, lc.
2 In librum Boetii de Trinitate, 5, 3c, versus finem.
Γ
C. II, a. 2, B, § II: Subdivisio abstractionis formalis
801
considerari sine hac vel illa substantia; quod est eas abstrahi
a materia intelligibili individual!.
Quaedam vero sunt quae possunt etiam abstrahi a materia
intelligibili communi, sicut ens, unum, potentia et actus, et alia
huiusmodi, quae etiam esse possunt abque omni materia, ut
patet in substantiis immaterialibus», quibus haec conveniunt
proprie h
Porro evidens est Mathematicam abstrahere ab omni
materia sensibili abstractione formali et non abstractione
totali. «Non enim materia sensibilis comparatur ad li
neam [quae est materia intelligibilis], sicut pars, sed si
cut subiectum in quo esse habet: et sic est de superficie
et corpore [ = trina dimensione]. Non enim mathemati
cus considerat corpus quod est de genere substantiae
prout eius pars est materia, sed secundum quod est in
genere quantitatis tribus dimensionibus perfectum: et
sic comparatur ad corpus quod est in genere substantiae,
cuius pars est materia physica, sicut accidens ad subiec
tum»12.
Pariter manifestum est Metaphysicam abstrahere ab
omni prorsus materia tam sensibili quam intelligibili
abstractione formali. Nam «quamvis subiecta aliarum
scientiarum [ut ens mobile et ens quantum], sint partes
entis [ut ens est] quod est subiectum Metaphysicae, non
tamen oportet quod aliae scientiae sint partes entis [quod
non habet partes subiectivas sicut genus, eo quod ens non
est genus]. Accipit enim unaquaeque scientiarum partem
entis secundum specialem modum considerandi, alium a
modo quo consideratur in Metaphysica. Unde proprie lo
quendo subiectum illius non est pars subiecti Metaphy
sicae; sed hac ratione considerata, ipsa est specialis scien
tia aliis condivisa. Sic autem posset dici pars ipsius scien1 I, 85, 1 ad 2. Cf. etiam De Verit., 2, 6 ad 1; 14, 4 ad 6; In III
de Anima, lect. 8, nn. 707-711; In librum Boetii de Trinitate, 5, 3 et
4; et passim alibi.
2 In librum Boetii de Trinitate, 5, 3 ad 2. Cf. etiam In VI Metaph.,
lect. 1, n. 1161; IV Sent., d. 12, 1, 1, qla. 3 ad 2; De Spiritualibus crea
turis, 3 ad 14.
802
P. I,
Sec.
I.
De natura analogiae
tiae quae est de potentia vel de actu aliquo huiusmodi,
quia ista habent eundem modum considerandi cum ente
[ut sic] de quo tractatur in Metaphysica» l.
Neque tamen Physica, quae solum abstrahit a materia
sensibili particulari vel signata et concernit materiam
sensibilem communem vel universalem, habet meram
abstractionem totalem universalis a particularibus, sed
simul habet, et quidem praecipue, abstractionem forma
lem. Particularia enim respectu universalium non solum
habent rationem particularium, verum etiam rationem
materiae et subiecti; sicut et universalia, ut species, re
spectu particularium individualium non solum habent ra
tionem totius, sed etiam rationem formae, prout forma
dicit rationem essentiae2. «Natura igitur speciei consti
tuta ex materia et forma communi se habet ut formalis
respectu individui quod participat talem naturam»3, et
ideo «partes speciei quae ponuntur in definitione compa
rantur ad supositum naturae per modum causae forma
lis»4, unde «cognoscere id quod est in materia individual!
non prout est in tali materia, est abstrahere formam a
materia individuali»5.
Et propter hoc Aristoteles iure dixit circulum ut sic com
parari ad hunc circulum ut formale ad materiale sive ut formam
ad materiam6, et similiter caelum simpliciter ad hoc caelu II
«Et sic sequitur, ut exponit S. Thomas, quod alterum sit secun
dum considerationem hoc caelum singulariter dictum et caelum
universaliter sumptum; ita scilicet quod caelum universaliter
sumptum est sicut species et forma, hoc autem, scilicet caelum
1 In librum Boetii de Trinitate, 5, 1 ad 6.
2 Cf. in II Physic., lect. 5, n. 8; In II Post., lect. 9, n. 6; I, 7,
3 ad 3; I-II, 18, 7 ad 3.
3 In II Physic., lect. 5, n. 4.
4 Ibid., n. 9.
5 I, 85, lc.
6 .Αλλο εστα> το χυχλφ etvat χαι τφδε τφ χύχλφ, καί το’ μέν είδος, το δ' εί
δος έν τή υλη χαί των χαά* έκαστον (Ζ de Caelo et Mundo, cap. 9, η. 2, Π,
381, 6-8).
, 7,
°
ούρανός απλώς, χαί τό μεν ώς είδος χαί μοοφή, το δ ως τη υλη μεμιγνένον (Ibtd., 1. 12-14).
ρr
•
C. II, a. 2, B, § II:
Subdivisio abstractions formalis
803
singulariter sumptum sit sicut forma coniuncta materiae. Quod
non est sic intelligendum quod in ratione rei naturalis univer
saliter sumptae nullo modo cadat materia, sed quod non cadat
ibi materia signata» *. «Universalia enim considerantur secundum
formam absolutam, particularia vero secundum applicationem
formae ad materiam: sicut Philosophus in I de Caelo dicit quod
qui dicit caelum dicit formam; qui autem dicit hoc caelum, dicit
formam in materia»12.
458. Universale quidem logicum sive reflexum, quod
est ipsa secunda intentio universalitatis, abstrahit a sin
gularibus abstractione totali praesertim; at universale
metaphysicum sive directum, quod est ipsa essentia realis nude sumpta secundum sola praedicata quidditativa,
primo et per se abstrahit a singularibus abstractione for
mali. Porro universale metaphysicum est quod definitur
in scientiis realibus, eiusque definitio est quae assumitur
ut medium demonstrationis in ipsis. Et propter hoc Aris
toteles profunde docuit demonstrationem universalem
esse praestantiorem demonstratione particulari, cum uni
versalia, utpote incorruptibilia, sint praestantiora parti
cularibus, quae corruptibilia sunt3: et sic in ratione en
tis4 prout ens nominat essentiam sive quidditatem, plus
perfectionis et entitatis dicit universale quam particulare,
sicut forma quam materia, et consequenter plus scibili·
tatis.
Oportet siquidem hac in re, ut optime animadvertit
Caietanus, considerare universale ut universale et parti
culare ut particulare. «Intueri autem universale ut sic
in proposito nihil est aliud quam loqui de ipsa natura
quae universalis denominatur formaliter, ut de homine
in eo quod homo et non ut hic; hoc enim est conspicere
ipsam non conspectis individuantibus conditionibus; in«
1 S. Thomas, In I de Caelo et Mundo, lect. 19, n. 6.
2 In libros de Caelo et Mundo, Prooemium S. Thomae, n. 2.
3 Aristoteles, I Post. Analyt., cap. 24, n. 5 (I, 146, 36-39). Cf. S. Thomam, in h. 1., lect. 37, n. 8; I, 55, 3 ad 2.
4 «Universale et singulare sunt differentiae vel per se passiones
entis» (S. Thomas, I Contra Gent., cap. 65, arg. 3).
804
P. I,
Sec
I.
De natura
analogiae
tueri autem particulare ut sic est intueri naturam ipsam
ut coniunctam conditionibus individuantibus»
Si ergo universale et particulare comparentur quan
tum ad esse exsistentiae, tunc particulare est magis ens
quam universale, eo quod esse exsistentiae primo conve
nit singularibus, iuxta illud: esse est suppositorum.
At si comparentur quantum ad esse essentiae sive quidditativum, quod directe et per se considerat scientia, sic
universale est magis ens quam particulare, «quoniam
rationem quidditativam ipsius universalis particulare non
habet nisi quia universale participat: impossibile est
autem quod participans habeat magis rationem forma
lem illius cuius formali participatione est tale. Unde quia
Socrates hominis rationem quidditativam non habet nisi
quia est homo, impossibile est quod magis habeat esse
quidditativum hominis quam homo; quoniam non quia
est hic vel ille, sed quia est homo, esse quidditativum hu
manum habet. Nihil ergo minus universale quam particu
lare est secundum esse quidditativum, sed magis est,
quanto incorruptibilia in illis sunt. Quoniam enim esse
quidditativi conditiones sint fixio et immobilitas et certi
tudo; et [ut] particulari coniunctum, incertum, et varia
bile atque corruptibile sit, quia materialia sunt omnia
particularia quorum habemus scientiam; et, ut fundat
universalitatem, invariabile et certum sit: ideo non solum
nihil minus universale esse quam particulare dixit [Aris
toteles] sed magis, quanto incorruptibiliora sunt ipsa uni
versalia, insinuans ex hoc esse quidditativum ibi magis
inveniri ubi secundum proprias eius conditiones inveni
tur quam ubi extraneis coniunctum est. Quod autem ta
liter inveniri quidditative magis prossit scientiae, non
est opus declarare», sed est per se notum 2.
Quae subtilis et profunda consideratio omnino re
spondet his quae alibi dixerat: «abstractio autem totalis
1 Caietanus, in I Post., ad loc. cit., § circa resp. ad 2, fol. 74rb.
Venetiis 1519.
2 Caietanus, Op. et loc. cit., paulo infra.
C. II, a. 2, B, § II:
Subdivisio abstracttqnis
formalis
805
communis est omni scientiae [ut conditio sine qua non,
formalis vero ut ratio scibilitatis] ; propter quod metaphysicalia ut sic non comparantur ad naturalia per mo
dum totius universalis ad partes, sed ut formalia ad ma
terialia, sicut et mathematicalia. Licet enim gradus me
taphysicales sint universaliores aliis et comparari pos
sint ad alia ut ad partes subiectivas, eo quod eidem po
test utraque abstractio convenire; tamen in quantum
stant sub consideratione metaphysicali, non sunt univer
salia respectu naturalium, sed formae, et naturalia sunt
earum materia: et hoc est valde notandum» l
Et inde est quod entis mobilis potest dari vera scien
tia, quia esse essentiae sive quidditativum ut sic rerum
mobilium est immobile et idem immobiliter perseverat
dum singularia materialia moventur et transformantur:
«si enim consideratur caro secundum speciem, idest se
cundum id quod est formale in ipsa, sic semper manet,
quia semper manet natura carnis et dispositio naturalis
ipsius; sed si consideretur caro secundum materiam, sic
non manet, sed paulatim consumitur et restauratur»1
23.
Sic ergo «formae et rationes rerum, quamvis in motu
exsistentium, prout in se considerantur [abstractae abstractione formali secundum rationem universalis metaphysici] sine motu sunt; et sic de eis sunt scientiae et
definitiones»; et dum «comparantur ad res quarum sunt
rationes, quae quidem res sunt in materia et motu..., sic
sunt principia cognoscendi illas, quia omnis res cognos
citur per suam formam: et ita per huiusmodi rationes
immobiles et sine materia particulari consideratas, habe
tur cognitio in scientia Naturali [ = Physica] de rebus mo
bilibus et materialibus extra animam exsistentibus» \
Est enim sedulo considerandum quod «scientia est de
1 In opusculum de Ente et essentia, q. 1, n. 5, ed. cit., p. 7. Cf.
etiam Joannem a S. Thoma, Logica, II P., q· 27, a. 1, ad 3 difficultatem,
2 S. Thomas, I, 119, 1c. Cf. in II Sent., d. 3, 2, lc„ § Tertia opinio.
3 In librum Boetii de Trinitate, 5, 2c.
806
P.
I,
Sec.
I.
De
natura analogiae
aliquo dupliciter. Uno modo, primo et principaliter, et
sic scientia est de universalibus rationibus super quas
fundatur. Alio modo, est de aliquibus secundario et qua
si per reflexionem quandam, et sic de rebus illis est qua
rum sunt illae rationes, in quantum rationes illas appli
cat ad res etiam particulares quarum sunt, adminiculo
inferiorum virium. Ratione enim universali utitur sciens
et ut re scita et ut medio sciendi: per universalem enim
hominis rationem possum iudicare de hoc vel de illo.
Rationes autem universales rerum sunt omnes immobi
les; et ideo, quantum ad hoc, omnis scientia de neces
sariis est: sed rerum, quarum sunt illae rationes, quae
dam sunt necesariae et immobiles, quaedam contingentes
et mobiles; et quantum ad hoc de rebus contingentibus
et mobilibus dicuntur esse scientiae» h
Et alio in loco scribit S. Doctor: «contingentia duplici
ter cognosci possunt. Uno modo, secundum rationes uni
versales; alio modo, secundum quod [sunt] in particula
ri. Universales igitur rationes contingentium immutabiles
sunt, et secundum hoc de his demonstrationes dantur et
ad scientias demonstrativas pertinet eorum cognitio. Non
enim Scientia Naturalis solum est de rebus necessariis
et incorruptibilibus, sed etiam de rebus corruptibilibus1
2...
1 Ibid., ad 4.
2 Haec verba S. Thomae dupliciter intelligi possunt. Primo, sumendo
Scientiam Naturalem sensu quodam largiori, prout comprehendit etiam
Metaphysicam, quae proprie est de necessariis et incorruptibilibus, ut
de Deo et de Substantiis Separatis, iuxta illud eiusdem S. Doctoris:
«ad Philosophiam Naturalem pertinet considerare ordinem rerum quem
ratio humana considerat sed non facit, ita quod sub Naturali Philo
sophia comprehendamus et Metaphysicam» (In I Ethic., lect. 1, n. 2.
Cf. etiam II-II, 48, Ic). Quo loquendi more utitur etiam S. Albertus
Magnus, cum dicit quod «Physica large dicta comprehendit Naturalem
et Metaphysicam» (I Topic., tract. 4, cap. 2, ed. Borgnet, t. II, p. 278b).
Secundo, sumendo necessaria et incorruptibilia pro corporibus caeles
tibus quae, iuxta antiquorum opinionem, non subiiciuntur generationi
neque alteration! ut corpora terrestria (Cf. S. Thomam, In I de Caelo
et Mundo, lect. 6); et sic «ad Scientiam Naturalem» pertinet «deter
minare de omnibus mobilibus tam corruptibilibus quam incorrupti
bilibus» de quibus agunt specialiter scientia de Caelo et Mundo et
scientia Astronomiae, quae «magis est Naturalis quam Mathematica»
C. II, a. 2, B, § II: Subdivisio abstractions formalis
807
Alio modo possunt accipi contingentia [= corruptibilia]
secundum quod sunt in particulari, et sic variabilia sunt
nec cadit supra ea intellectus [et scientia] nisi median
tibus potentiis sensitivis» \
Itaque «potest etiam de generabilibus et corruptibili
bus esse aliqua scientia, puta Naturalis: non tamen se
cundum particularia quae generationi et corruptioni sub
duntur, sed secundum rationes universales quae sunt ex
necessitate et semper»*
12.
I «
459. Ex parte autem termini ad quem subdividitur
abstractio formalis quasi in species atomas secundum
diversum gradum immaterialitatis quem attingit intra
latitudinem proprii generis subalterni.
Et sic in genere abstractionis physicae a singularitate
materiae sensibilis distinguimus duas species, scilicet
abstractionem subalternantem et abstractionem subalternatam, quae specificant scientiam subalternantem et
scientiam subalternatam huius ordinis.
Abstractio subaliernans physica attingit immaterialitatem entis mobilis motu pure naturali, cum exclusione
motus artificialis vel industria humana provocati. Cum
enim ars supponat naturam sicut accidens substantiam,
potest natura et motus naturalis intelligi sine arte et
motu artificialiter provocato in natura, ideoque ab eis
abstrahi, quia prius non dependet a posteriori. Et haec
abstractio retinet nomen generis abstractionis physicae,
quae eodem essentiali modo salvatur in omni mobilitate
physica naturali qua tali. Licet enim talis motus vel mo
bilitas ut res dividatur in plures species, puta in motum
localem et in motum alterationis et in motum augmen-
{In II Physic., lect. 11, n. 3. Cf. etiam In librum Boetii de Trinitate,
5, 3 ad 8). Et hic secundus sensus videtur esse intentus a S. Thoma
in hoc textu.
1 In VI Ethic., lect. 1, n. 1123.
2 In VI Ethic., lect. 3, n. 1146.
22
808
P. I,
Sec.
I.
De
natura analogiae
tationis ‘, tamen mobilitas ut scibilis et abstrahibilis est
una specie atoma, quia habet eundem modum definibilitatis et intelligibilitatis, sive consideretur in communi si
ve secundum diversas species motus et secundum diver
sum modum concretionis vel applicationis ad quaedam
determinata mobilia, dummodo retineatur communis ra
tio mobilitatis pure naturalis2.
460. Abstractio vero physica subalternata non attin
git immaterialitatem entis mobilis in sua nuda puritate
mobilitatis naturalis, sed ut modificatam ex mobilitate
artificiali quam connotât; et ideo concernit mobilitatem
ab ipso homine propria industria vel proprio marte pro
vocatam ultra mobilitatem naturalem. Unde mobilitas,
quam formaliter concernit abstractio physica subalterna
ta, cum se habeat essentialiter ex additione mobilitatis
extraneae ad puram mobilitatem naturalem, licet eam
necessario praesupponat, ipsam contrahit ad proprium
modum talis mobilitatis, et consequenter est minus abs
tracta abstractione formali et minus immaterialis et
minus scibilis 3.
Porro haec mobilitas superaddita industria humana
mobilitati naturali, duplex est. Alia presse dicta, quae
-- - - - 1 In V Physic., lect. 4, nn. 1-5; In XI Metaph., lect. 12, nn. 2376
et 2399; In I de Generatione et Corruptione, prooemium S. Thomae,
n. 1; De Verit., 29, 9c, et alibi passim.
2 Cf. in librum de Sensu et sensato, lect. 1, nn. 2-4.
3 De habitudine scientiae subalternatae ad scientiam subalteman·
tem videri possunt: Aristoteles, I Post. Analyt., cap. 7, nn. 4-5 (I,
128, 45-52; 129, 1-5); cap. 9, nn. 5-6 (I, 130, 4-14); cap. 13, nn. 12-17
(I, 134 , 48-54; 135, 1-22); cap. 27, nn. 1-3 (I, 149, 23-29); S. Albertis
Magnus, I Post., tract. 3, cap. 7 (ed. Borgnet, t. II, pp. 84-87); S. Thomas.
In I Post., lect. 15, n. 5; lect. 17, n. 3; lect. 25, per totum; lect. 41,
nn. 2-5; In I de Caelo et mundo, lect. 3, n. 6; De natura generis, cap. 14
(Opuscula, ed. cit., t. I, pp. 311-312); I Sent., prol., a. 3, qla. 2; De
Verit., 14, 9 ad 3; in librum Boetii de Trinitate, 5, 1 ad 5; I, 1, 2c;
Caietanus, in I Post., cap. 10, § Circa secundam conclusionem (ed. cit.,
fol. 57vb-58ra; cap. 13, § Circa paucula verba S. Thomae in calce huius
capituli posita, fol. 64rb-65rab; ibid., § Hic antequam ultra procedatur
de subaltematione scientiarum agendum est, fol. 65va-66rab· In /
1, 2, nn. 2-3.
'
C. Π, a. 2, B, § Π:
Subdivisio abstractions formalis
809
est mobilitas physica sive corporalis, utpote modificativa
motionis naturalis ipsorum corporum, tum exteriorum
in ordine ad propriam utilitatem hominis, et sic habetur
abstractio subalternata technica, quae concernit ordinem
«quem ratio considerando facit in rebus exterioribus
constitutis per rationem humanam» ', unoque verbo ap
pellari potest mobilitas factibilis; tum etiam proprii cor
poris in ordine ad sanitatem producendam, conservan
dam et roborandam, quo in casu habetur abstractio su
balternata medicalis1
2, quae minimam immaterialitatem
physicam concernit, eo quod corpus humanum ut senabile maximam complexitatem et varietatem praesefert
intra limites abstractionis physicae a singularitate ma
teriae sensibilis3. Alia large dicta, quae est mobilitas in
tellectus practici et voluntatis et appetitus sensitivi prout
concernit dirigibilitatem et ordinationem actuum huma
norum inter se et ad finem ultimum totius humanae vitae,
1 S.
Thomas, In I Ethic.,
lect. 1, n. 2.
2 «Medicina... non ponitur sub Physica ut pars. Subiectum enim
Medicinae non est pars subiecti Scientiae Naturalis secundum illam
rationem qua est subiectum Medicinae. Quamvis enim corpus sanabile
sit corpus naturale, non tamen est subiectum Medicinae prout est
sanabile a natura, sed prout est sanabile per artem. Sed quia in
sanatione quae fit per artem ars est ministra naturae, quia ex aliqua
naturali virtute sanitas perficitur auxilio artis, inde est quod propter
quid de operatione artis oportet accipere ex proprietatibus rerum natu
ralium: et propter hoc Medicina subalternatur Physicae» (In librum
Boetii de Trinitate, 5, 1 ad 5).
3 «Philosophus enim Primus [ = metaphysicus] habet cognitionem
rerum in principiis universalibus; Medicus autem considerat res maxi
me in particulari: unde non accipit immediate principia a Primo
Philosopho, sed accipit immediate a Naturali [ = Physico] qui habet
principia magis contracta quam Primus Philosophus. Naturalis autem,
cuius consideratio est universalior quam Medici, potest accipere imme
diate principia suae considerationis a Primo Philosopho» (De Verit.,
9, 1 ad 3). Cf. etiam Joan, a S. Thoma, Cursus Phil., Logica II P., q. 27,
a. 1, ed. cit., t. I, p. 825b; Phil. Naturalis, I P., q. 1, a. 1, t. II,
p. 17a; a. 2, p. 19a, 34-44; 19b, 35-47). «Medicus enim non considerat
de nervo in quantum est nervus, hoc enim pertinet ad Naturalem,
sed in quantum est subiectum sanitatis; et similiter faber de aere
non in quantum est aes, sed in quantum est subiectum statuae aut
alicuius huiusmodi» (S. Thomas, In II Physic., lect. 4, n. 9).
θ10
P
I, Sec. I. De natura analogiae
quae uno verbo dicitur moralitas 1 et se habet ad mobili
tatem psychologicam naturalem harum potentiarum ut
qualitas ad substantiam: qua de causa, Ethica ut scientia
subalternatur Psychologiae ideoque Philosophiae Natura
li, cuius Psychologia est pars quaedam integralis2; et
ideo minorem abstractionem formalem habet et minorem
immaterialitatem attingit et debiliorem scibilitatem sor
titur quam pura Psychologia, propter maximam contin
gendam actuum liberorum quibus convenit moralitas34.
Sicut ergo abstractio medicalis minor est quam abstractio
pure physica cui subalternatur, ita abstractio moralis est
inferior quam abstractio pure psychologica cui directe
subalternatur; et ideo sicut medicus qua talis cognoscit
solum quia et non propter quid, ita etiam ethicus qua
talis solum cognoscit quia et non propter quid*. Sicut
tamen Psychologia maximam immaterialitatem attingit
intra genus abstractionis physicae subalternantis5, ita
Ethica summam attingit immaterialitatem intra genus
1 S. Thomas, In I Ethic., lect. 1, nn. 2-3. Mobilitas ergo quam Ethica
considerat non est pure naturalis, sed voluntaria; et agibilis libere,
non necessario.
2 Cf. J. M. Ramirez, De hominis beatitudine, t. I, p. 78. Salman·
ticae 1942.
3 «Maior enim est diversitas rerum voluntariarum in quibus con
sistit iustitia quam complexionum in quibus consistit sanitas» (S. Tho
mas, In V Ethic., lect. 15, n. 1075).
4 «Oportet in moralibus accipere ut principium quia ita est» (In
I Ethic., lect. 4, n. 53. Cf. Ibid., n. 54; In II Ethic., lect. 2, n. 258).
5 «Naturalis [ = Physicus] non considerat de forma in quantum
est forma [nam considerare formas et quidditates rerum absolute
videtur pertinere ad Philosophum Primum], sed in quantum est in
materia. Et ideo sicut Medicus in tantum considerat de nervo in
quantum pertinet ad sanitatem, cuius causa considerat nervum, simi
liter Naturalis in tantum considerat de forma in quantum habet esse
in materia. Et ideo terminus considerationis Scientiae Naturalis est
circa formas, quae quidem sunt aliquo modo separatae, sed tamen
esse habent in materia: et huiusmodi formae sunt animae rationales,
quae quidem sunt separatae in quantum intellectiva virtus non est
actus alicuius organi corporalis sicut virtus visiva est actus oculi,
sed in materia sunt in quantum dant esse naturale tali corpori..
Unde usque ad animam rationalem se extendit consideratio Naturalis,
quae est de formis», et quidem prout forma substantialis corporis
humani, non autem prout est spiritus et «secundum quod est sepa-
C.
II, a. 2, B, § II:
Subdivisio
abstractionis formalis
811
abstractionis physicae subalternatae. Et propter hoc abs
tractio et immaterialitas physica Psychologiae Rationalis
et Ethicae est quasi in confinio abstractionis metaphysicae, iuxta illud S. Thomae: «anima intellectualis dici
tur esse quasi quidam horizon et confinium corporeorum
et incorporeorum [Liber de Causis, § 2, 8], in quantum
est substantia incorporea, corporis tamen forma»
461. Similiter in genere abstractionis mathematicae
a singularitate materiae intelligibilis distinguimus spe
cies duas, nempe abstractionem subalternantem et abstractionem subalternatam, e quibus specificantur scientia
subalternans et scientia subaltemata huius ordinis.
Abstractio mathematica subalternans attingit imma
terialitatem entis quanti in sua puritate, absque ulla connotatione vel applicatione ad materiam sensibilem, ideoque extraneam quodammodo ab ipsa quantitate intelligi
bili, ut videre est in Arithmetica et in Geometria, quae
nullo modo concernunt materiam sensibilem. Sed abs
tractio mathematica subalternata connotât necessario
materiam sensibilem et extraneam, cui applicat abstrac
tion principia Mathematicae purae, ut videre est in Op
tica et in Musica, et ideo minorem immaterialitatem at
rabilis et sine corpore exsistere potens» (In II Physic., lect. 4, n. 9);
sub hoc enim respectu separabilitatis a corpore, spectat ad considera
tionem Metaphysici (In librum de Sensu et Sensato, lect. 1, n. 4; Cf.
etiam In librum Boetii de Trinitate, 5, 2 ad 6).
1 II Contra Gent., cap. 68, § Hoc autem modo mirabilis rerum con
nexio considerari potest. Quo in sensu admitti possunt quae scribit
Joannes Gonzalez de Albelda: «falsum nihi videtur quod Philosophia
Moralis concernat materiam sensibilem, cum eius obiectum sint actus
morales qui praecipue in voluntate et intellectu consistunt; nam ratio
moralitatis desumitur radicaliter ex cognitione et proxime ex appe
titu rationali cum subiectione ad regulam: hi autem a materia sensi
bili abstrahunt, immo etiam ab intelligibili» (In I, 1, 3, disp. 4, n. 61,
p. 37a. Compluti 1621). Dummodo tamen ne obliviscatur quod Moralis
non potest abstrahere ab actu humano, neque hic a voluntate, neque
voluntas ab anima rationali, neque anima rationalis a corpore physico
et organico et sensibili, cuius est propria forma substantialis; et ideo,
a primo ad ultimum, Ethica non potest omnino abstrahere a materia
sensibili, sicut neque Psychologia.
812
P.
I,
Sec.
I.
De natura
analogiae
tingit: sicut enim subiectum scientiae subalternatae se
habet ad subiectum scientiae subalternantis ut materiale
ad formale ita etiam abstractio mathematica subalternata se habet ad abstractionem mathematicam subalternantem ut materialis ad formalem.
Neutra tamen stat in indivisibili. Nam abstractio ma
thematica subalternans est duplex: alia arithmetica, quae
supremum gradum abstractionis et immaterialitatis at
tingit in hoc ordine, cum sit essentialiter de quantitate
discreta, quae purior et formalior est quam quantitas
continua 1
2; alia geometrica, quae essentialiter est de quan
titate continua et quodammodo se habet ex additione ad
quantitatem discretam, et ideo est minus pura et for
malis. Quam ob rem scribit S. Doctor: «scientia, quae
est ex paucioribus, est prior et certior ea quae est ex
appositione, idest quam illa quae se habet ex additione.
Et ponit [Aristoteles] exemplum. Sicut Geometria est
posterior et minus certa quam Arithmetica: habent enim
se ea de quibus est Geometria ex additione ad ea de qui
bus est Arithmetica» 3. Et rursus: «scientia quae se habet
ex additione ad aliam, utitur principiis eius in demons
trando; sicut Geometria utitur principiis Arithmeticae.
Magnitudo enim addit positionem supra numerum: unde
punctus dicitur unitas posita» 4.
462. Huic autem duplici abstraction! mathematicae
subalternanti correspondet duplex series abstractionis
mathematicae subalternatae.
S. Thomas, In I Post., lect. 25, n. 2; De natura Generis, cap. 14,
ed. cit., t. I, p. 311.
2 'e Pot., 3, 5 ad 1. Cf. etiam I, 44, 1 ad 1; II Contra Gent., cap
52, arg. 4.
H
4 Ibid., ad 2.
C. II, a. 2, B, § II: Subdivisio
abstractions formalis
817
commune decern praedicamentis, et non ut subiectum.
proprium et directum *. Quo fit ut, licet Metaphysica abs
trahat ab omni materia et ab imperfectione entis rationis
qua talis, nequeat tamen abstrahere ab omni potentialitate, quia haec essentialiter includitur in ratione entis
finiti communis decem praedicamentis, quod directe et
per se considerat: sicut neque Physica, quae directe con
siderat ens mobile, nequit abstrahere a potentialitate ma
teriae primae quae intrat essentiam entis mobilis.
Itaque, licet entitas realis ut sic sit quodammodo com
munis actui et potentiae entique creato et increato, ideoque ab eis quodammodo abstrahat, ac insuper de illa
demonstrari possint attributa propria, utputa unitas et
veritas et bonitas, quemadmodum fit in Ontologia, haec
tamen abstractio est adhuc imperfecta in linea abstractionis Metaphysicae quae realissima esse debet sicut ipsa
Metaphysica. Nam vel est abstractio primae operationis
mentis tantum, ut habetur in prima apprehensione entis
ut sic; vel inchoat aliquo modo abstractionem secundae
operationis mentis demonstrantis aut potius mere expli
cantis attributa eius transcendentalia unitatis, veritatis
et bonitatis: utraque autem sistit adhuc in linea abstractionis habitus intellectus, cuius est prima principia pro
ferre consequentia hos primos terminos, sicut principium
contradictionis consequitur apprehensionem entis et prin
cipium identitatis consequitur apprehensionem unius, et
nondum pervenit ad abstractionem propriam habitus
Sapientiae sive Metaphysicae quae attributa entis resol
vit in causas entis 12 et prima principia cognitionis resolvit
1 In librum Boetii de Trinitate, 5, 4c una cum 5, 1 et 3; in Metaph.,
prooemium S. Thomae, § Ex quo apparet.
2 «Unitas rei pertinet ad suam determinationem prout ex principiis
constituta est, et veritas secundum quod habet formam, et bonum
secundum quod ordinatur ad finem» {I Sent., d. 3, 2, 2c). «Bonum dici
tur per ordinem ad causam finalem, verum autem in ordine ad causam
formalem» (De Verit., 21, 3 ôbi. 3. Cf. etiam De Verit., 15, 2c). Pariter
S. Albertus Magnus: «licet ens, verum, bonum convertantur secundum
supposita, tamen non convertuntur secundum esse et rationem, ens
818
P. I,
Sec.
I.
De
natura analogiae
usque ad prima principia et causas realitatis *
1 et ens com
mune decem praedicamentis resolvit in potentiam et ac
tum ac explicat in singulis praedicamentis quibus et proportionaliter conveniunt. Ceterum huiusmodi accessus et
resolutio usque primum principium rerum omnium, quod
est maxime ens et maxime abstractum abstractione for
mali non solum primae sed et secundae operationis men
tis, cum sit maxime separatum ab omni materia et potentialitate2, postulatur ex propria indole abstractionis
formalis realissimae quae est propria Metaphysicae.
465. Sin vero alterum sumatur, immaterialitas quae
attingitur pura et summa est, utpote excudens non solum
omnem corporeitatem verum etiam omnem potentialitatem, cum sit immaterialitas propria Actus Puri qui Deus
est: non quidem quasi materialiter et in obliquo consi
deratus ut est Prima Causa entis participati essentialiter
compositi ex potentia et actu, ut attingitur a Metaphysica, quae non potest abstrahere ab omnimoda potentialitate eo ipso quod ens participatum est medium cognos
cendi Ens Imparticipatum ut Causam Primam ex ef
fectu; sed formaliter et in recto et secundum seipsum,
scilicet ut proprium obiectum scientiae. Et talis est abs-
enim dicitur per comparationem ad causam efficientem, verum ad cau
sam formalem et bonum ad causam finalem» {Summa theol., I P.,
tract. 3, q. 15, memb., 2, a. 1, particula 2, ed. cit., t. 31, p. 87b).
1 Cf. S. Thomam, I-II, 57, 2. Unde et alio in loco scribit: «Deus
comparatur ad res in habitudine triplicis causae, scilicet efficientis,
exemplaris [ = formalis extrinsecae] et finalis; et propter quandam
appropriationem entitas rerum refertur ad Deum ut ad causam effi
cientem, veritas ut ad causam exemplarem, bonitas ut ad causam
fnales» (De Verit., 1, 4, arg. 5 sed contra). Cf. D. Banez, In I, 1, 6,
§ Notandum ergo quarto, ed. cit., coi. 47 C.D.
2 Cf. S. Thomam, /n librum Boetii de Trinitate, 5, 3c: distinctio vel
abstractio «secundum operationem intellectus componentis et divi
dentis [ = abstractio per modum divisionis vel enuntiationis], quae se
paratio dicitur proprie., competit Scientiae Divinae sive Metaphysicae»,
utpote quae fit non solum secundum intentionem vel intellectum vel
rationem, sed etiam secundum esse (Op. cit., 5, lc; In I Physic., lect. 1.
nn. 1-3; In II Physic., lect., 3, nn. 5-8; In librum de Sensu et Sensato,
lect. 1, n. 1).
C. II, a. 2, B, § II:
Subdivisio
abstractions formalis
819
tractio et immaterialitas propria Theologiae Sacrae
quae est de ipso Deo secundum propriam rationem dei
tatis, non secundum quod per effectus naturales mani
festatur, sed secundum quod Ipse Seipsum nobis supernaturaliter revelavit12.
lure igitur ac profunde scribit Banezius: «si nostrae Theo
logiae abstractionem propriam consideremus respectu proprii
obiecti, inveniemus plurimum excedere abstractionem metaphysicam. Est enim obiectum nostrae Theologiae ipse Deus, qui se
cundum se est Actus Purus neque habens aliquam partem mate
rialem sicut habet ens quod est obiectum Metaphysicae. Deus
enim dividi non potest sicut ens dividitur in decem praedica
menta, in quibus multum est materiae et potentialitatis.
Item, si quo pacto metaphysicus de Deo considerat, hoc facit
quatenus in effectibus naturalibus potest relucere divina virtus
atque divinitas: et eadem ratione considerat de Substantiis Se
paratis, quatenus earum quidditates ex materialium rerum quidditate investigare potest. Theologus autem de ipso Deo prout
in se est et absque ordine ad naturales effectus naturaliter co
gnoscibiles, per se considerat. Unde ipse Deus, ut obiicitur Theo
logiae, substat lumine superioris ordinis, quod a solo Deo dima
nat in nostrum intellectum, non tanquam nobis debitum ex na
tura nostra, neque consequens nostram quidditatem aut efficien
tiam, sicut lumen naturale et lumen acquisitum est in nobis.
Sicut igitur ordo supernaturalis est superior toto ordine naturali,
ita ea quae per se pertinent ad istum ordinem supernaturalium
sunt magis abstracta secundum propriam rationem quam imma
terialia quae pertinent ad ordinem naturae»3: «abstrahit enim
ab omni re ordinis naturalis»4.
Unde «quamvis Metaphysica abstrahat a materia intelligibili,
eo quod tractat de ente et de substantia quae in sua definitione
non includit materiam corporalem, atque ideo dicitur abstrahere
a materia intelligibili quia nulla materia corporalis intelligitur
in definitione substantiae, nihilominus ad Metaphysicam perti
net considerare per se species substantiae, quae omnes includunt
1 In librum Boetii de Trinitate, 5, 4c.
2 Ibid., paulo supra. «Non per abstractionem, sed per participatio
nem» (In De div. nominitas, c. 2, 1. 4, p. 410a).
3 D. Banez, In I, 1,3, post tertiam conci., § Quod si roges, ed. cit.,
coi. 29-30.
* Ibid., ad 2 arg., coi. 30.
820
P. I,
Sec.
I.
De
natura analogiae
materiam quandam metaphysicam, scilicet potentiam et actum:
sunt enim et ipsi Angeli compositi ex esse et essentia, quae
se habet ut potentia respectu ipsius esse. At vero Theologia per
se solum de Deo considerat qui est Actus Purus, de creaturis
vero non considerat ut de partibus subiectivis sui obiecti, sed
de illis agit quatenus sub divina revelatione cadere possunt et
ad ipsum Deum ordinari. Quam ob rem maior est abstractio nos
trae Theologiae quam Metaphysicae: abstrahit enim a materia
metaphysica» *.
Ratio ergo formalis scibilis Theologiae Sacrae, utpote
quae de ipso Deo est et quidem secundum modum Dei*2,
«usque adeo est elevata ut superet abstractione sua om
nem rationem formalem naturalis scibilis» cuiuscumque
intellectus creati et creabilis, et cuiuscumque scientiae
naturalis actualis et possibilis 3: est enim «non solum de
altissimis, sed ex altissimis» 4.
466. Ex parte autem distinguibilitatis abstrahibilium,
quae erat secundum fundamentum divisionis abstractio
nis intellectivae (cf. n. 446), dispescitur abstractio intel
lectiva in tot membra quot sunt modi distinctionis vel
distinguibilitatis abstrahibilium.
Porro distinctio est duplex: alia realis, quae datur a
parte rei antecedenter et independenter a mentis conside
ratione, ut inter calamum et atramentum; alia mentalis,
rationis, intentionalis, intelligibilis, logica, quae non datur
a parte rei independenter et antecedenter ad mentis con
siderationem, sed mentis considerationem consequitur et
a mentis consideratione dependet, utpote ab ea excogitata
in his quae reapse unum sunt idemque, puta cum distin
guimus in homine rationalitatem et animalitatem vel cum
distinguimus in forma substantiali hominis rationem ani
mae et rationem spiritus sive faciem inferiorem et faciem
» Ibici., ad 5 arg., § Respondetur secundo, coi. 31. Cf. etiam ibid.,
§ Tertia conclusio, roi. 29a.
2 Cf. S. Thomam, In librum Boetii de Trinitate 2 2c
3 D. Banez, In I, 1, 1, dub. 3, coi. 13 in fine.
4 S. Thomas, In librum Boetii de Trinitate, 2, 2 ad 1.
C. II, a. 2, B, § Π:
Modi distinctionis
realis et rationis
821
superiorem, cum tamen a parte rei non sint duae sed
una res].
467. Realis autem subdividitur in negativam seu im-
(
I
<
•
I
!
1 militer distinctio rationis ratiocinatae appellatur ea quae
fit inter plures rationes ratiocinatas de eadem re intellec
ta ut res est.
I
’
i
472. Id, quod non satis attenderunt auctores supra relati2,
et ideo decepti sunt. E contra nonnulli, ab ipsa veritate coacti,
divisionem distinctionis in distinctionem rationis ratiocinantis
et rationis ratiocinatae intellexerunt modo a nobi explicato. Ita
Zigliara, 0. P., qui merito scribit: «distinctio a mente facta in
re aliqua quin res ipsa proximum fundamentum praebeat ad
talem distinctionem, dicitur distinctio rationis ratiocinantis, ut
si distinguamus rationem subiecti vel rationem praedicati in ali
qua re; huiusmodi enim sunt omnino entia rationis. Quod si
res, quamvis una et indivisa in se, praebeat tamen fundamentum
proximum distinguendi plures in ipsa formalitates [ = rationes],
distinctio innixa tali fundamento dicitur rationis ratiocinatae...
Adverte tamen in distinctione rationis ratiocinantis rem non esse
fundamentum proximum talis distinctionis, esse tamen fundamen
tum remotum»3, statimque provocat ad textum S. Thomae iam
citatum ex I Sent., d. 2, 3c.
i
1 I, 50, 1 ad 1.
2 Supra, n. 469.
3 Zigliara, Summa philosophical, Ontologia, lib. II, cap. 2, a. 2,
n. 4, t. I, p. 393, Parisiis 1912.
336
P. I, Sec. I. De natura analogiae
Ita etiam H. Buonpensiere, O. P. ‘ et Marcellus a Puero Jesu, C. D.12; et in idem redit, ad rem ipsam quod attinet, id quod
docent Joannes a S. Thoma3, Joannes Martinez de Prado4 et Ni
colaus Arnu5, quos sequitur Jos. Gredt6; nam rationes quasi
extrinsecae superadditae uni eidemque rationi ratiocinatae ope
intellectus eam diversimode vel ad diversa comparantis et diver
simode significantis, secundum quas fieret distinctio rationis ratiocinantis, de facto reducuntur ad rationes secundas remote fun
datas in re proximeque fundatas in intellectu sive in re intel
lecta ut intellecta, licet solus modus concipiendi et significandi,
in quo insistit Joannes a S. Thoma7, non exprimat totam et solam
rationem ratiocinantem, cum possit etiam convenire rationi ra
tiocinatae, ut recte notavit Joannes Martinez de Prado8 ex ger
mana mente S. Thomae9.
S. Thomas ipse sumit distinctionem rationis ratiocinantis tri
pliciter.
Primo, in sensu psychologico stricto respondente notioni ra
tionis ratiocinantis supra relatae10, prout scilicet ratio ratiocinans dicitur esse id quod est in ipsa ratione ratiocinante sicut
in subiecto; et sic dicitur ratio non solum operatio ratiocinandi,
verum etiam operatum intra se hac operatione, quod est verbum
mentis prout recipitur in ipsa ratione sicut in subiecto !1. Quo
in sensu, distinctio rationis ratiocinantis nihil est aliud quam
distinctio operationum rationis formantium verba mentis et ip-
H. Buonpensiere, Comment, in I, 3, 3, n. 213, p. 158. Romae 1902.
2 Marcellus a Puero Jesu, Cursus philosophiae scholasticae, Metaphysica, disp. I, q. 2, a. 2, n. 51, pp. 23-24. Burgis 1922.
3 J. a Sancto Thoma, Cursus phil., Logica, II P., q. 2, a. 3, ed. cit.,
t. I, p. 296a et praesertim, pp. 297-298.
IX de Prado, Controversiae Metaphysicae, I P., controv.
4 J. Martinez
10, a. 5, n. 68, ed. cit., p. 173a.
5 Nicolaus Arnu, Dilucidum philosophiae syntagma, t. VII (Meta
physical, q. 10, a. 2, n. 20, ed. cit., p. 553.
6 Josephus Gredt, Elementa philosophiae, Logica, II P., cap. 2,
n. 119, 2, ed. cit., t. I, p. 102.
7 J. a Sancto Thoma, Op. et loc. cit., p. 294b; dico primo, pp. 295b296a.
8 J. Martinez de Prado, Op. et loc. cit., nn. 74-75, p. 174, ubi tacito
nomine impugnat ea quae dicit Joannes a S. Thoma, Logica, p. 296a
9 S. Thomas, De Verit., 2, 1 ad 9-11; I, 19, 2 ad 1.
10 Supra, n. 468.
,.U 5f’/
f2, 3c
,ex .hoc patet secundum; ibid., ad 4-6;
dist. 33, 1 ad 3, Declaratio 108 dubiorum ad Magistrum ordinis, q. 1-3.
1
I
c. II, a. 2, B, § II:
Modi
distinctionis rationis
837
sorum verborum formatorum prout sunt accidentia potentiae
rationalis, in qua sunt sicut in subiecto, et a qua individuatioI nem et distinctionem numericam accipiunt. Quae quidem di
stinctio numerica realis est, quia et ipsum verbum mentis ut
accidens rationis, res quaedam realis estJ.
I
Secundo, in sensu psychologico largiori, prout motivum et
causa multiplicandi operationes et operata rationis sumitur ex
imperfectione et limitatione ratiocinantis, qui nequit totam rem
j ei obversatam una operatione totaliter attingere neque totaliter
l exprimere uno operato sive uno verbo: sicut accidit in omni
intellectu creato relate ad divina et praesertim in intellectu hu
mano, qui imperfectissimus est, et ideo multiplicare debet ope
rationes et verba sua, ut aliqualem eorum cognitionem sibi pro
curare valeat12. Et propter hoc S. Thomas appellat hanc distinc
tionem ex parte ipsius ratiocinantis3. Patet autem exinde fun
damentum accipi multiplicandi et distinguendi verba mentis sive
’ rationes intellectas, non solum specificative ut accidentia realia
intellectus intelligentis, verum etiam reduplicative ut verba sive
species expressas eiusdem rei intellectae: quo in sensu viget
inter eas distinctio rationis tantum, et non distinctio realis ut
in primo sensu. Attamen haec distinctio rationis ex parte ipsius
ratiocinantis, prout nominat saltem hominem ratiocinantem,
L communis est duplici distinctioni rationis, scilicet rationis ratio
cinantis presse dictae et rationis ratiocinatae, nam formatio en
tium rationis eorumque multiplicatio ac distinctio inter se fun
dantur in imperfectione ac limitatione intellectus humani ratio
cinantis.
Tertio, in sensu logico prout respondet rationi secundae intel
lectae, quae a solo intellectu ratiocinante adinvenitur in re intel
lecta prout intellecta et non habet esse obiective nisi in ipso
intellectu: et hoc modo distinctio rationis ratiocinantis omnino
quadrat notioni eius supra traditae4. Unde S. Doctor scribit: «si
autem consideretur definitio secundum suam intentioem [= lo
gice], sic definitio non est definitum, sed ductivum in cognitionem
eius: et sic etiam definitio est composita ex pluribus intentioni-
1 Cf. supra, n. 468.
2 / Sent., d. 2, 3, § Quantum vero ad quartum; Declaratio 108
dubiorum ad Magistrum ordinis, q. 3.
3 / Sent., d. 2, 2c, et 3c in principio.
4 Videsis / Sent., d. 2, 3c, § Quantum ad tertium... Quidam enim
dicunt; d. 22, 3c et ad 4; d. 30, 3c et ad 2.
I
838
P. I,
Sec.
I.
De
natura analogiae
bus, quarum nulla praedicatur de ipsa nec e converso, quia
intentio generis non est intentio definitionis; et sic non est
inconveniens in divinis ponere totum et partem secundum ope
rationem intellectus: sicut etiam in propositione quae de Deo
formatur, subiectum est pars totius propositionis»
473. Et inde est quod distinctio rationis ratiocinantis appellari etiam consuevit pure mentalis, pure logica
et pure formalis, quia revera fit a sola mente ratiocinante
vel negotiante circa intentiones secundas sive mere logi
cas quas ipsa adinvenit in re intellecta ut intellecta, com- I
parando eas inter se et cum ipsa re intellecta ut res
est: quae quidem rationes vel intentiones secundae sunt
pure formales 1
2.
\
474. Distintio autem rationis ratiocinatae vocari
quoque solet fundamentalis, causalis, radicalis, virtualis
et aptitudinalis3; quia, licet fiat formaliter et actualiter
a ratione, habet tamen fundamentum proximum et radi
cem et causam in ipsa re intellecta ut res est, quae, ob
suam virtutem sive perfectionem eminentem, una exsis
tens aequivalet pluribus rationibus inferioris ordinis, et
ideo apta est ut de ea formentur plures rationes intellec
tae sive verba mentis diversimode eam exprimentia, in
quibus et per quae perficitur et consummatur et in ac
tum reducitur huiusmodi distinctio.
Inter quae nomina potissimum invaluit, et quidem me1 I Sent., d. 25, 1 ad 2 in fine. lure igitur Molina recognoscit
S. Thomam tradidisse divisionem distinctionis rationis ratiocinatae et
rationis ratiocinantis (Comment, in I, 28, 2, disp. 3, pp. 401-402. Lug
duni 1622); et Joannes Martinez de Prado, adductis quibusdam Tho
mae testimoniis iam citatis, merito concludit: «ecce in D. Thoma non
solum doctrinam, sed et ipsas voces quibus ab eius discipulis haec
distinctio explicatur, invenimus» (Controversiae Metaphysicae, I P.,
controv. 10, a. 5, n. 67, ed. cit., p. 172b in fine).
2 Unde et definitiones mere logicae sunt pure formales, non
reales, quia non fiunt secundum formam rei ut res est, sed solum
secundum formam intellectam ut intellecta est (S. Thomas, In I de
Anima, lect. 2, nn. 24-27).
3 Cf. M. Aquarium, O.P., Formalitates iuxta doctrinam Angelici
Doctons S. Thomae Aquinatis, cap. 10, p. 19. Neapoli 1605).
C. II, a. 2, B, § II:
Modi
distinctionis rationis
83Ô
rito, nomen distinctionis virtualis·, quia reapse fundamen
tum praecipuum talis distinctionis, ad quod cetera, quae
assignari solent, reducuntur1, est virtus sive perfectio
eminens rei intelligendae, quae in sua altiori unitate aequivalet pluribus perfectionibus dispersis in inferioribus
vel etiam eas supergreditur, neque ab intellectu limitato
et imperfecto potest simul unoque actu perfecte et adae
quate comprehendi, ideoque neque exprimi uno solo con
ceptu, sed pluribus inadaequatis et imperfectis et di
stinctis. Sicut anima humana, una exsistens, continet in
se perfectiori modo omnes perfectiones formarum inferio
rum, quia per eam homo non tantummodo est intelligens,
. sed et sentiens, et vivens, et substantia, et ens: pariter
intellectus, unus cum sit, eminentiori modo continet om• nem vim cognoscitivam omnium sensuum eamque prae
tergreditur: similiter Metaphysica, una exsistens, emi
nentiori modo respicit omnia obiecta scientiarum infe
riorum et alia sublimiora ex propriis considerat2: pari
modo Theologia Sacra, una et indivisa cum sit, sub una et
eminentiori ratione considerat ea quae in diversis scien
tiis philosophicis, inclusa Metaphysica, tractantur, aliaque
1 S. Thomas indicat triplex fundamentum, scilicet eminentiam unius
eiusdemque rei unite praecontinentis perfectiones dispersas in infe
rioribus (7 Sent., d. 2, 2c et 3c; De Pot., 7, 5 et 6), distinctam intelligibilitatem unius eiusdemque rei per ordinem ad diversa connotata
(I Sent., d. 2, 3 ad 6; d. 22, 3c; De Pot., 8, 2 ad 11) et imperfectionem
ac debilitatem intellectus nostri deficienter se habentis ad eminentiam
rei et amplitudinem connotatorum eius comprehendendam (7 Sent.,
2,3c; d. 22, 3c). At nemo non videt amplitudinem et varietatem conno
tatorum fundari in eminente virtute rei quae, una exsistens, potest
plures effectus producere, et plures connotationes vel relationes ter
minare utpote causam vel principium earum (Cf. 7 Sent., d. 22, 3c),
pariterque deficientiam intellectus nostri dici relative ad eminentiam
et perfectionem illiusmet rei ut intelligibilis, quae rursus fundatur
in eminentia eius entitativa et causali sive virtuali. Quantitas enim
virtutis, quae attenditur secundum perfectionem alicuius naturae vel
formae, attenditur primo quidem in radice, idest in ipsa perfectione
formae vel naturae, ac dein in effectibus formae, quorum primus est
esse et secundus operatio et operatum (I, 42, 1 ad 1).
2 Comp, theol. I P., cap. 22 et 24; De Pot., 7, 5 et 6; I, 13, 4.
I
>
(
l
i
24
:
840
P. I,
Sec.
I.
De natura analogiae
diviniora ex propriis attingitet sic etiam ipsa divina l
essentia, una et unica exsistens, eminenter et unite prae· I
continet omnes perfectiones omnium rerum creatarum et
creabilium, easque in immensum supergreditur1
2, quo fit I
ut, cum Deum ex creaturis cognitis et intellectis cognos
camus et intelligamus et nominemus3 per plures concep
tus et plura nomina, plures et distinctos conceptus im- .
perfectos et analogos formemus de una eademque divini
tate, et plura distinctaque nomina analoga uni deitati im
ponamus. Quapropter S. Thomas profunde scribit: «om
nia ista quae non dicunt aliquam materialem vel corpo
ralem dispositionem [sed sunt perfectiones purae, quas
appellant simpliciter simplices], in Deo vere sunt, et ve
rius quam in aliis, nec aliquam compositionem in ipso
inducunt; immo, sicut ista nomina proprie conveniunt
creaturae propter diversa in ipsa exsistentia, ita etiam
proprie conveniunt Deo propter unicum et simplex suum
esse, quod omnium in se virtutes [= perfectiones] uniformiter praeaccipit, ut Dionysius dicit, cap. V, De divinis
nominibus, § 8.
Quod patet in simili. Si ponantur tres homines, quo
rum unusquisque secundum suum habitum sciat ea quae
pertinent ad unam scientiam, unus scilicet naturalia
[ = physica], alius geometricalia, et grammaticalia alius;
et quartus, qui horum omnium per unum habitui scien·
tiam habeat, de quo constat quod vere poterit dici quod
est grammaticus vel grammatica est in eo et similiter
geometria et physica: et quamvis in eo non sit nisi una
II
res secundum quam omnia haec sibi conveniunt, tamen
aliud et aliud secundum rationem nominis unumquodque
eorum imperfecte exprimit illam rem; ita etiai est in
Deo. Cum enim in aliis creaturis inveniatur esse, vivere
et intelligere et omnia huiusmodi secundum diversa in
eis exsistentia; in Deo tamen unum suum simplex esse
1 1,1,3 ad 3.
2 I Sent., d. 2, 2 et 3; De Verit., 2 114 2
3 Rom. 1, 20.
’ ’ ' ’ 2
C. II, a. 2, B, § II:
Modi distinctionis rationis
841
habet omnium horum virtutem et perfectionem. Unde,
cum Deus nominatur ens, non exprimitur nisi aliquid
quod pertinet ad perfectionem eius et non tota perfectio
eius; et similiter cum dicitur sciens et volens et huius
modi. Et ita patet quod omnia haec unum sunt in Deo
secundum rem, sed ratione differunt, quae non tantum
est in intellectu sed fundatur in veritate et perfectione
rei: et sicut proprie Deus dicitur ens, ita proprie dici
tur sciens et volens et huiusmodi; nec est ibi aliqua
pluralitas vel additio vel ordo in re, sed in ratione tan
tum»
Ex quo etiam patet quod, licet haec distinctio deno
minetur virtualis vel fundamentalis ratione fundamenti
realis proximi et immediati in ipsa re prout est in se, non
' est tamen confundenda ipsa distinctio cum fundamento
eius; quia fundamentum reale est, dum ipsa distinctio
est rationis tantum et non realis. Quo in sensu, ut scite
notat Goudin, «distinctio virtualis [ut nominat ipsum fun
damentum eius], non est tam distinctio quam fundamentum distinctionis»2: vel, ut ait R. Billuart, «haec dictinc1 I Sent., d. 35, 1 ad 2. Formula igitur, distinctio virtualis, licet
non inveniatur apud S. Thomam, est tamen plene thomistica et
aequivalenter ab eo tradita. Invenitur autem apud Herveum de Nedellec, qui et provocat ad praedecessores suos (Quodlib. I, q 2, § Modo
restat tertio ponere opinionem quam credo esse veram, ed. cit., fol.
. 4vb). «Dicunt enim, inquit, quod ista distinctio non est simpliciter
l realis, sed quasi virtualis, in quantum una res continet eminenter
duas realitates et illi duplici realitati in una tali re contentae con
venit quod proprium est utrique realitati ac si essent realiter di
stinctae». Et similiter apud Capreolum asserentem quod istae rationes
sunt «actualiter plures et distinctae in intellectu, sed virtualiter sunt
plures in obiecto» (I Sent., d. 8, q. 4, a. 1, § Quinta conclusio, ed. cit.,
t. I, p. 376b); idest fundamentaliter (Ibid., a. 2, ad 15, arg. Scoti
contra primam conclu., p. 395a, et ad 15 arg. Aureoli contra secundam
conci., p. 405a); apud Caietanum (In opusc. De ente et essentia, q. 13,
n. 113, § ad evidentiam tam secundae quam tertiae conclusionis, ed.
i cit., p. 180; In I, 39, 1, nn. 7-8); apud Ferrariensem (In I Contra Gent.,
cap. 25, η. 5; In II Contra Gent., cap. 9, η. 1, 3); et inde apud alios
i communiter.
I
2 Goudin, Philosophia thomistica, Metaphysica, disp. I, q. 3, a. 2,
§ 1, t. IV, p. 189b. Matriti 1796. Quibus similia scribit T. Pesch, Institu
tiones logicales, lib. I, cap. 3, η. 98, t. I, Ρ· H3 in fine. Friburgi
Brisgoviae 1888.
842
P. I, Sec. I. De natura analogiae
tio quae, dum spectatur in intellectu, dicitur rationis ra
tiocinatae cum fundamento in re; dum spectatur in re
[idest in fundamento quod est in ipsa re], dicitur virtualis: quia praestat quod praestaret distinctio realis, et
ipsi aequivalet ad verificationem contradictoriorum de
eadem re» \ Et ideo, ex hac parte, «non inepte distin
guibilitas rationis dici posset; quae quidem distinguibilitas ante omnem rationis actum poterit esse»12.
Apparet quoque ex hucusque dictis distinctionem ra
tionis ratiocinantis esse multo debiliorem et infirmiorem
distinctione rationis ratiocinatae, ita quidem ut non in
congrue dici possit sic se habere distinctionem ratioci
nantis ad distinctionem rationis ratiocinatae in linea di
stinctionis rationis, sicut se habet distinctio modalis ad
dstinctionem entitativam in linea distinctionis realis. Nam
distinctio rationis ratiocinantis est distinctio rationis sig
nificantis vel concipientis, quia fit formaliter secundum
distinctum modum concipiendi et significandi; dum di
stinctio rationis ratiocinatae est potius distinctio rationis
conceptae et significatae, quia formaliter fit secundum
distinctionem ipsius rationis conceptae sive ratiocinatae
et significatae3.
475. Rursus distinctio rationis ratiocinatae subdivi
ditur iuxta divisionem fundamenti eius, tum reduplicati
ve in esse fundamenti, tum specificative in esse rei quae
fundamentum praebet.
Et si quidem sumatur fundamentum formaliter et re
duplicative in esse fundamenti sive secundum rationem
fundamenti, subdividitur distinctio rationis ratiocinatae
in imperfectam et perfectam.
1 R. Billuart, Cursus theol., t. I, dissert. 2, a. 3, p. 51b. Pari
siis 1895.
2 M. Aquarius, Fortnalitates iuxta doctrinam Angelici Doctoris
D. Thomae Aquinatis, cap. 10, ed. cit., p. 19.
3 Cf. D. Banez, In I, 5, 1, § Nota tertio, ed. cit., col. 191e; M.
Aquarium, Op. cit., cap. 1, p. 3; Joannem a. S. Thoma, Cursus phil.,
LogS
q' 2’ a' 3’ ed· cit·’ L b P· 294b· 13-15; § Dico primo,
p. 295b, 47-49.
C. II, a. 2, B, § II:
Modi
distinctionis rationis
843
Perfecta est quae habet fundamentum proximum in re
perfectum, idest in una eademque re habetur fundamen
tum ut de ea formari possint duae vel plures rationes
intellectae omnino autonomae et independentes, ita ut
una non includat aliam neque includatur in ipsa: sicut
ratio intellecta animalitatis non includit rationem intel
lectam rationalitatis, ut patet in asino cui convenit per
fecte ratio animalitatis quin ullo modo includat ratio
nalitatem; et vicissim, ratio intellecta rationalitatis, ut
nominat intellectualitatem, non includitur in ratione in
tellecta animalitatis, ut patet in angelo cui perfecte con
venit ratio intellectualitatis quin ullo pacto includat animalitatem; et similiter ratio intellecta animae non inclu
dit rationem intellectam spiritus, neque ratio intellecta
spiritus includit rationem animae, ut apparet ex hoc quod
ratio animae convenit perfecte animae plantarum vel bru
torum animalium, quibus tamen nullo modo convenit ra
tio spiritus, et ratio spiritus convenit perfecte angelis,
quibus nullatenus convenit ratio animae. Et tamen in
eodem homine adest animalitas et rationalitas, cum homo
sit animal rationale: et in eadem anima humana inve
nitur ratio animae, prout est forma substantialis non
immersa corpori sicut anima brutorum sed emergens a
corpore et independens ab ipso in esse et agere specifico h
Qua de causa, dici solet hanc distinctionem fieri penes
excludens et exclusum.
Imperfecta vero est quae in re habet fundamentum
proximum imperfectum, quatenus in una eademque re
invenitur fundamentum ut intellectus de ea formare va
leat duas vel plures rationes intellectas sive definitiones,
non tamen omnino autonomas et quasi independentes
ad invicem, sed ita ut una necessario includatur in alia:
1 Et inde est quod anima humana ut anima, idest animans corpus,
jertinet proprie ad Philosophiam Naturalem seu Physicam; sed ut
piritus, idest ut separabilis vel separata et independens a corpore,
pectat proprie ad Metaphysicam (Cf. S. Thomam, In II Physic., lect.
, n. 10; In librum de sensu et sensato, lect. 1, n. 4).
844
P. I, Sec. I. De natura analogiae
sicut ratio unius aut veri aut boni includitur in ratione
entis, et similiter ratio substantiae vel ratio accidentis.
Et ob hoc dici solet hanc distinctionem fieri penes inclu
dens et inclusum sive penes explicitum et implicitum aut
etiam penes distinctum et confusum l.
476. Sin autem fundamentum accipiatur materialiter
et specificative in esse rei sive secundum rem quae funda
mentum praebet, distinctio rationis ratiocinatae subdi
viditur in tria membra: prout res quae eam fundat est
creata, ut inter gradus metaphysicos, qui dicuntur, eius
dem essentiae, vel inter ens creatum seu finitum ut sic
et singula praedicamenta; aut increata, sicut inter diversa
attributa eiusdem divinae essentiae; aut abstrahens a
creata et increata, ut inter diversa attributa entis com
munissimi sive transcendentalis, quae sunt unitas, veritas
et bonitas.
477. Denique distinctio rationis ratiocinantis quae,
ut dictum est2*
7, se habet ad distinctionem rationis ratioci
natae ut modalis ad entitativam in linea distinctionis ra
tionis, dunlex est: alia perfecta in suo genere, quae est
inter intentionem intellectam rationis ratiocinantis et
intentionem intellectam rationis ratiocinatae de eadem re,
quasi inter rem et modum eius, ut si distinguas inter ra
tionem nrimam intellectam animalis et rationem secun
dam intellectam eius quae est ratio generis proximi aut
sneciei subalternae; et alia imperfecta, quae habetur inter
duas vel plures rationes secundas intellectas, quasi inter
duos vel plures modos eiusdem et intentionis primae
intellectae, ut si distinguas inter secundam rationem in
tellectam generis [proximi] et rationem secundam intel1 Cf. D. Banez, In I, 3, 5, § Pro resolutione notandum est..., nota
tertio, coi. 198c, una cum In I, 5, 1, § Pro intelligentia huius doctrinae,
coi. 191, et In I, 28, 2, dubium tertium, § Notandum tertio, coi. 536-537;
Joannem A S. Thoma, Cursus phil., Logica, II P., q. 13, a. 5, ed. cit.,
p'
m b 3, disp. 4, a. 6, n. 13, ed. Solesm., t. I, p. 484;
79;ΛτΡ η ρ V; ηϊ' 24'25’ ed· Coloniae 1711, t. III, pp. 122-123;
L
supra\O,474Wetaphysica’ <*· 15’ a- b n. 3, p. 293a. Bononiae 1684.
C. II, a. 2, B, § II: Modi distinctionis rationis
845
lectam speciei [subalternae] respectu eiusdem rationis
primae intellectae animalis; vel si in eodem termino lo
gico distinguas rationem simplicis termini, rationem su
biecti vel praedicati et rationem termini maioris vel mi
noris vel medii: idem siquidem materialiter terminus di
citur simpliciter terminus si consideretur absolute vel se
cundum se; dicitur subiectum vel praedicatum si conside
ratur ut pars enuntiationis; dicitur postremo maior, minor
vel medius si accipiatur ut pars [remota] syllogismi; et
ad hanc imperfectam distinctionem pertinet distinctio in
ter rationem secundam intellectam subiecti et rationem
secundam intellectam praedicati manente eadem ratione
orima intellecta hominis vel Petri, cum in enuntiatione:
homo est homo vel Petrus est Petrus, distinguimus ho> minem-subiectum ab homine-praedicato, vel Petrumsubiectum a Petro-praedicato, hoc est, idem a seipso se
cundum diversas rationes secundas intellectas subiecti et
praedicati, quasi inter duos modos pure logicos subiecti
et praedicati quos induit eadem ratio prima intellecta
hominis vel Petri.
478. Quod si comparemus inter se huiusmodi distinc
tiones rationis, apparet distinctionem rationis ratiocina
tae esse maiorem distinctione rationis ratiocinantis, quae
ideo minor appellari potest; at insuper distinctio perfec
ta rationis ratiocinatae est maior quam distinctio imper( fecta eiusdem ordinis, sicut et distinctio perfecta ratio
nis ratiocinantis maior est quam distinctio imperfecta
eiusdem ordinis. Unde tales denominationes distinctionis
maiors et minoris sunt relativae, sicut et maius et minus
et aequale relativa sunt, quemadmodum supra notatum
est respectu distinctionum realium
Si ergo sumanus per modum unius omnes istas divi
siones distinctionis rationis, dicere possumus, propor> tionaliter ad dicta de divisionibus distinctionis realis12,
1 Supra, n. 466.
....
2 Ibid. Nam distinctio rationis est analoga distinctioni reali: tum
analogia attributionis, si genus generi comparetur, cum sit distinctio
P.
θ4θ
I,
Sec.
I.
De natura
analogiae
quod distinctio perfecta rationis ratiocinatae —quae et
distinctio adaequata et totalis appellari solet— est ma
xima in hoc genere; distinctio vero imperfecta rationis
ratiocinatae —quae et partialis et inadaequata vocari so
let— est maior; distinctio autem perfecta rationis ratiocinantis est minor; postremo distinctio imperfecta ratio
nis ratiocinantis est minima.
Ad vitandas tamen aequivocationes ex modo sat fre
quenti loquendi inter auctores, qui non omnino accurate
intellexerunt naturam distinctionis rationis ratiocinantis
eiusque differentiam a distinctione rationis ratiocina
tae *, notandum est eos reservare nomen distinctionis ra
tionis maioris distinctioni rationis ratiocinatae perfectae,
•
r
minoris vero distinctioni rationis ratiocinatae imperfec
tae 2, minimae autem distinctioni rationis ratiocinantis3.
479. Ex quibus omnibus, ad rem nostram redeuntes,
facile est videre quomodo dividatur abstractio ex fundamento distinguibilitatis abstrahibilium, sub quo respectu
abstractio nomen obtinet praecisionis. De qua, sicut et
de distinctione, scholastici declivioris aetatis nedum usi
sed et plurimum abusi sunt. Nos autem de ea tantum
loquemur cohaerenter ad hucusque dicta de distinctione,
quippe quae unice fundata nobis videntur et germanae
doctrinae S. Thomae respondentia.
Ut ergo omnis aequivocatio praecludatur, notandum
est nos praecisionem sumere, non mere active prout nodiminuta respectu illius ideoque per posterius dicta, sicut et ens
rationis respectu entis realis; tum analogia proportionalitatis, si series
distinctionum utriusque generis comparentur inter se, quae propor
tionales suscipiunt divisiones, sicut et series entium rationis forma
torum de singulis praedicamentis et ad eorum similitudinem est ana
loga analogia proportionalitatis cum serie entium realium diversorum
praedicamentorum. Unde nihil mirum si divisiones et denominationes
membrorum utriusque generis analogicae sint: concipimus siquidem
et distinguimus entia rationis ad instar conceptionis et distinctionis
entium realium.
1 Cf. supra, n. 470.
* 9?aSA et„apPellai’1)t yirtualem maiorem et virtualem minorem.
L ed cit..
lTv\
l90b°Ph‘a ‘h0mistica’ Metaphysica, q. 3, a. 2,
)
j
!
,
'
C. II, a. 2, B, § II: Praecisio logica et realis
847
minat ipsam actionem intellectus praecidentis vel segre
gantis unum ab alio, sed quasi passive tantum sive terminative prout formaliter denominat ipsam rem vel ra
tionem intellectam praecisam aut praecisibilem Et sic
de facto eam sumit S. Thomas, qui saepe de praecisione
loquitur12.
Itaque praecisio, quae et abstractio praecisiva dici
potest, dividitur in realem et intentionalem sive mentaRealis, quam et physicam appellant3, respondet di
stinctioni reali in qua fundatur, et es illa quam intellectus
cognoscit tantum et non facit inter realiter distincta', sive
eam cognoscat per simplicem apprehensionem, perci
piendo realitatem distinctionis quin tamen affirmet vel
1 Sunt qui praecisionem active sumptam appellant praecisionem
formalem, dum passive aut terminative acceptam vocant praecisionem
obiectivam. At hic modus loquendi falsus est, quia respondet in eius
auctoribus distinctioni et denominationi conceptus formalis pro actu
concipiendi et pro re vel ratione concepta (Cf. supra, n. 379): non
enim conceptus formalis est ipsa actio intellectus concipientis, sed
operatum eius intra ipsum, quod est verbum mentis et terminus im
manens operationis mentalis; et similiter praecisio formalis, quae
utique cognoscendo fit, non est ipsa actio intellectus praecidentis,
sed terminus vel operatum eius intra ipsum intellectum, relatum ta
men essentialiter ad rem intellectam et praecisibilem vel praecisam
secundum diversas rationes vel formalitates praecisas vel praecisibiles.
2 S. Thomas, I Sent., d. 23, le, § Sciendum est autem: De ente et
essentia, cap. 3, ed. L. Baur, p. 21, 4; p. 22, 10; p. 26, 14; p. 27, 4;
p. 28, 12 et 18; cap. 4, p. 33, 1; cap. 6, p. 47, 18; De natura generis,
cap. 15, ed. cit., t. I, p. 316; De Verit., 22, 5 ad 6 sed contra; In librum
Boetii de Trinitate, 5, 3 ad 8; In librum Dionysii De divinis nominibus,
cap. 5, lect. 1, ed. Vives, t. 29, p. 498b; IV Contra Gent., cap. 81, § De
humanitate vero; Comp, theol., I P., cap. 154, arg. 2.
3 Jos. Gredt, Elementa philosophiae, Logica, II P., cap. 2, n. 119,
3, p. 103. Herveus de Nedellec, qui iure animadvertit praecisionem con
sistere in eo quod unum seorsim accipiatur, quodammodo praecidendo
omne aliud, vocat eam praecisionem secundum rem (Quodlib. I, q. 2,
§ Tamen ad maiorem evidentiam, ed. cit., fol. 5ra); et Dom. Banez
abstractionem realem, dicens «abstractionem a materia aliquando esse
realem et sine operatione intellectus, sicut angelus est substantia realiter abstracta a materia», idest realiter distincta et realiter separata
a materia (In I, 1, 3, § Tertium fundamentum, ed. cit., coi. 26-27):
quo in sensu S. Thomas scripsit opusculum de Angelis sive de Sub
stantiis Separatis.
848
P. I,
Sec.
I.
De
natura analogiae
neget eam esse in re; sive per indicium, hoc est, affirman
do realem distinctionem unius ab alio vel negando realem
identitatem unius cum alio, nempe iudicando distinctio
nem illam esse in re: ut si praecidas animam a corpore,
simpliciter apprehendendo realitatem distinctionis ani
mae a corpore vel etiam iudicando animam realiter non
esse corpus ’; aut animam ab homine, dicendo quod ani
ma humana non est homo sicut pars non est totum1
2.
Mentalis autem sive intentionalis respondet distinctio
ni vel potius distinguibilitati rationis in qua fundamen
tum habet, et ideo est illa quam intellectus cognoscendo
facit inter duas vel plures rationes intellectas primas vel
secundas quas format de eadem re ei obversata sive
obiecta; ut si ex eodem corpore tibi obversato, verbi
gratia ligno, praecidas rationem corporeitatis a ceteris
omnibus quae sunt extra vel praeter ipsam ut sic, ea non
considerando; vel si praecidas unam corporeitatem ab
alia, exempli causa corporeitatem physicam, quae est ipsa
forma substantialis corporis, a corporeitate metaphysica
vel logica quae est tota essentia corporis ut corpus est
et a corporeitate mathematica quae est ipsa trina dimen
sio ut sic3*6. Dicitur enim corporeitas et ipsa forma sub
stantialis corporis physici ex qua corpus habet quod sit
corpus, et ideo appellatur forma corporeitatis; et tota
essentia corporis physici nude et pure sumpta, prout no
minat ipsum universale metaphysicum corporis quod est
ipsa quidditas corporis, vel prout significat ipsam inten
tionem secundam corporeitatis quae est universalitas lo
gica; et ipsa trina dimensio praecisive sumpta, quae est
ipsa essentia corporis mathematici: et ideo possumus
per intellectum non solum abstrahere et praecidere unam
1
2
\
Ιθ’ 1
1
6 ad
S. Thomas, I, 75, 1.
I, 75, 4.
1
d· 3’Λ lc; d· 12’ 1 ad h De Verit.,
t'
Quodhb. XII, 9; Quaest. disp. de Spiritualibus creaturis,
H’r™ Coy.ra
cTaP· 81 ad 2» § Corporeitas autem; I, 76,
1; Compendium theol., I p., cap. 154, arg. 2.
C.
II, a. 2, B, § II:
Praecisio logica et
realis
849
quamque corporeitatem a ceteris omnibus quae non sunt
de ratione eius, verum etiam unam corporeitatem ab alia
et praecisive singulas corporeitates considerare secun
dum se, phypsice nempe, mathematice, metaphysice et
logice.
480. Realis vero subdividitur in praecisionem realem
improprie dictam, quae aliis verbis negativa dici potest
utpote respondens distinctioni reali negativae, et est illa
qua praeciditur ens a non-ente vel forma a privatione
ut visus a caecitate; et praecisionem realem proprie dic
tam, utpote positivam ex utraque parte, eaque est qua
praeciditur ens ab ente, realitas a realitate, forma a for
ma, ut visus ab auditu et color a sono.
Rursus positiva seu proprie realis subdividitur in entitativam seu rei a re et modalem sive rei a modo suo
vel unius modi ab alio.
Entitativa autem finaliter subdividitur in adaequatam
seu totalem et perfectam, quae est totius rei a tota re;
et partialem, imperfectam vel inadaequatam, quae est
partis alicuius realis a suo toto vel unius partis realis
ab alia parte reali eiusdem totius.
Pariter modalis subdividitur in perfectam sui generis,
quae est rei a modo suo aut vicissim; et imperfectam,
quae est unius modi ab alio modo eiusdem rei.
Ita, exempli gratia, datur praecisio entitativa perfecta
Petri a Paulo et essentiae ab exsistentia in creaturis et
verbi mentis ab actu intelligendi; entitativa imperfecta
est praeciso corporis vel animae a Petro aut etiam ani
mae a corpore eiusdem Petri, et universaliter materiae
vel formae a composito physico aut etiam formae a ma
teria; modalis perfecta est praecisio subsistentiae a sub
stantia prima vel individua ut nominat puram essentiam
substantiae, et universim totaliter a todo et partialiter
a parte, nam totaliter nominat modum totius et partia
liter modum partis; modalis imperfecta est praecisio
sessionis a statione eiusdem corporis animalis, et univer-
850
P. I, Sec. I. De natura analogiae
saliter unius modi totalitatis vel partialitatis ab alio, ut
inter totalitatem relativam dilectionis Dei quae haberi
potest in vita praesenti et totalitatem absolutam quae
habebitur in patria h
481. Praecisio vero mentalis sive intentionalis subdi
viditur in praecisionem respondentem distinguibilitati
rationis ratiocinantis, quae ideo appellari solet pure men
talis, pure logica vel pure formalis; et in praecisionem
respondentem distinguibilitati rationis ratiocinatae, quae
idcirco vocari consuevit praecisio obiectiva. Ut enim
egregie scribit Joannes Martinez de Prado, «illarum dif
ferentia sumitur ex fundamento quod datur distinctionis
[et consequenter praecisionis]: nam si fuerit solum fun
damentum [distinctionis] rationis ratiocinantis, erit
etiam praecisio ab intellectu facta solum praecisio for
malis; si vero fuerit fundamentum distinctionis rationis
ratiocinatae, erit etiam praecisio obiectiva. Ratio est, quia
ista praecisio non est separatio aut circunscriptio realis,
sed solum intentionalis; et ita dicitur esse subiective
[= fundata immediate in ratione praecidente vel ratio
cinante, quae ex parte subiecti se habet] vel obiective
[= fundata immediate in ratione praecisa vel ratiocina
ta, quae se habet ex parte obiecti], non quia sit in re
extra, sed ex diverso fundamento quod reperit intellectus
ad suam praecisionem»2.
Hi ergo termini, formalis et obiectiva, intelligendi
sunt formaliter et reduplicative, non materialiter et specificative. Non enim praecisio formalis seu ex parte sub
iecti se habens intelligitur ipse actus rationis praeci
dentis, qui est praecisio active sumpta; quia secus omnis
praecisio mentalis esset praecisio formalis, cum omnis
talis praecisio fiat per actum rationis: sed intelligitur
terminative sive fundamentaliter, idest ut denominatur
1 Cf. II-II, 24, 8; 27, 5.
2 I’
P1**20?’™Controversiae metaphysicae, I P., controv.
IO, a. /, n. 96, ed. cit., p. I79a.
C. II, a. 2, B, § II:
Subdivisio
praecisionis mentalis
851
ex fundamento eius et quidem proximo, quod est praecidibilitas aut distinguibilitas unius rationis secundae
intellectae ab alia unius eiusdemque rei intellectae ut in
tellectae, ut si praecidas rationem logicam generis a ra
tione logica speciei vel rationem logicam subiecti a ra
tione logica praedicati in eodem Petro intellecto ut intel·
lecto cum dicis: Petrus est Petrus. Fundantur siquidem
haec proxime et immediate in ipso intellectu negotiante
circa res intellectas ut intellectas, hoc est, secundum mo
dum essendi pure obiective quem habent in intellectu, et
adinveniente tales secundas rationes intellectas; licet me
diate et remote fundentur in ipsa re.
Similiter praecisio obiectiva, ut contradistincta a prae
cisione formali in sensu explicato, se habet quidem ex
parte obiecti: non tamen materialiter et specificative in
esse rei, sed formaliter et reduplicative in esse obiecti;
et quidem realis seu primo obiecti, non pure intentio
nalis sive secundo intellecti. Praecisio enim pure obiectiva
seu in esse rei vel a parte ipsius rei, est praecisio realis;
praecisio obiectiva in esse obiecti mere intentionalis vel
secundo intellecti, idest secundo obiecti, est praecisio
pure formalis; tandem praecisio obiectiva in esse obiecti
primo obiecti et intellecti, est ipsa praecisio obiectiva
de qua loquimur, quae fundamentaliter proxime sumitur
ex re ut primo obiecta intellectui, licet actualiter fiat ab
ipso intellectu praecidente et distinguente unam rationem
primam intellectam ab alia1. Quo fit, ut huiusmodi prae
cisio termino magis proprio et minus obnoxio aequivo1 Ut enim scite animadvertit Martinez de Prado, praecisio obiectiva
potest bifarie accipi: uno modo, «quia datur in rebus antequam in
tellectus praescindat et distinguat, et haec appellatur praecisio in re
[sive obiectiva in esse rei], et reperitur inter res realiter et formaliter
distinctas actu ante operationem intellectus, ut inter rationalitatem
hominis et hinnibilitatem equi»; alio modo, «obiectiva in esse obiecti,
quia praecisio et distinctio formata a ratione fundatur in eminentia
obiecti et distinctione formali virtualiter tali, et est dstinctio in re
fundamentalis et redditur actualis per intellectum: et haec dicitur
praecisio obiectiva in esse obiecti; quia ratio et distinctio aliqualiter
est in re, quia est aliquid illi respondens in re ut signatum signo»
(Quaestiones logicae, lib. I, q. 3, n. 14, p. 99b. Compluti 1655). Idemque
852
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
cationi appellari possit praecisio virtualis; sicut et di
stinctio cum qua reapse identificatur, virtualis nuncu
patur.
482. Haec autem praecisio virtualis sive obiectiva
subdividitur ulterius in praecisionem adaequatam, tota
lem, perfectam, quae correspondet distinctioni virtuali
perfectae et fundatur in distinguibilitate virtuali perfecta,
idest penes excludens et exclusum —qua de causa, non
nulli vocant praecisionem exclusivam *
1—; et in praecisio
nem partialem, inadaequatam, imperfecta] u , utpote quae
correspondet distinctioni virtuali imperfectae et funda
tur in distinguibilitate virtuali imperfecta, hoc est, penes
includens et inclusum, ob idque appellant praecisionem
inclusivam2.
Joannes a S. Thoma egregie explicat huiusmodi divisionem
hisce verbis: «praecisio seu distinctio vel abstractio intellectus
potest fieri dupliciter. Uno modo simpliciter unum segregando
ab alio per conceptum, ita quod non includat illud a quo sepa
ratur, sed fiat distinctio per inclusionem unius et exclusionem
alterius, sicut cum separatur animal ab homine. Alio modo
praecisio non fit simpliciter nec per exclusionem unius rationis
ab alia, sed penes magis confusum vel explicitum de eadem
re, quod non variat res conceptas sed modos concipiendi, sicut
res visa a longe in confuso vel prope cum distinctione non va
riat res visas.
Et istae abstractiones melius cognoscuntur per suum oppo
situm, quod est contractio3. Quando enim conceptus aliquis
abstractus, verbi gratia animal vel homo, indiget ut contrahatur
brevius tradiderat in suis Controversis metaphysicis, I P., controv. 10,
a. 7, n. 97, ed. cit., p. 179a; quod et relate ad distinctionem observant
etiam Joannes a S. Thoma, Cursus philosophicus, Logica, II P., q. 2,
a. 3 ad 2 difficultatem, ed. cit., t. I, p. 300b, 11-21.
i R. Billuart, O.P., Cursus theol., t. I, dissert. 2, a. 3, ed. cit.,
p. 58a.
2 R. Billuart, Op. et loc. cit.
3 Abstraction! opponitur concretio vel contracto; praecisioni oppo
nitur additio vel appositio (S. Thomas, De ente et essentia, cap. 6,
ed. cit., p. 47, 16-18; In I Physic., lect. 12, n. 11). Et ideo scribit:
ens non potest esse genus: sed secundum hoc aliqua dicuntur addere
supra ens, in quantum exprimunt ipsius modum qui nomine ipsius
entis non exprimitur» (De Verit., 1, Ic. Cf. etiam ibid., 10 ad 2; 22,
le; De natura generis, cap. 2, ed. cit., t. I, p. 286; In III Nietaph.,
lect. 8, n. 433; in VIII Metaph., lect. 5, n. 1763, et alibi passim). Sicut
ergo est duplex additio: alia quasi alterius seu extraneae naturae, ut
differentiae specificae additae generi; alia eiusdem naturae ideoque
intranea et imbibita ei quasi modus eius intrinsecus, ut modi entis
adduntur ad ens; ita est duplex praecisio: alia exclusiva sive per
exclusionem, idest per modum excludentis et exclusi, ut animalitas
praeciditur a rationalitate; alia inclusiva sive per simplicem non-expli
cationem eiusdemet quod actu implicite et confuse continet, idest per
modum includentis et inclusi, ut ens praeciditur ab actu et potentia
vel a potentia et accidenti.
1 Joannes a Sto. Thoma, Cursus phil., Logica, II P., q. 13, a. 5, ed.
cit., t. I, p. 494. Idem fusius docet in Cursu theol., in I, 3, disp. 4, a. 6,
n. 13, ed. Solesm., t. I, p. 484, ubi primam appellat praecisionem totalem
et integram, aliam vero non-totalem, sed penes implicitum vel explicitum, distinctum vel confusum, includens et inclusum. Alii vocant
illam, mutuam; hanc vero, non-mutuam (Cf. Martinez de Prado, Quaes
tiones logicae, lib. I, q. 5, n. 1, ed. cit., p. 283b; Urraburu, Ontologia,
p. 141. Vallisoleti, 1891; B. Franzelin, Quaestiones selectae ex philo
sophia scholastica fundamentali, p. 48. Oeniponte, 1921).
Sunt etiam qui priorem appellant praecisionem obiectivam stricte
dictam; posteriorem autem, praecisionem obiectivam late dictam (Cf.
Aem. de Jaegher, Institutiones philosophiae, n. 212, ed. cit., p. 208;
J. Donat, Ontologia, n. 188, p. 87. Oeniponte 1921). Alii tandem primam
nominant obiectivam; secundam vero formalem, quam ita describunt:
«praecisio formalis est cum equidem totum attingitur obiectum, tamen
confuse et secundum quandam universalem rationem, non distinguendo
inter praedicata propria et quidditativa eius. Exemplum adduci solet
854
P.
I,
Sec.
I.
De natura analogiae
Tandem praecisio pure logica seu formalis subdividi
tur in perfectam et imperfectam in suo genere: illa re
spondet distinctioni rationis ratiocinantis perfectae, ut
si praecidas intentionem secundam generis ab intentione
secunda speciei; haec vero respondet distinctioni ratio
nis ratiocinantis imperfectae, ut si praecidas intentionem
secundam subiecti ab intentione secunda praedicati ser
vata eadem intentione prima intellecta, prout accidit in
enuntiatione: homo est homo.
Quae quidem, ut patet, se habent ad invicem sicut
praecisio virtualis perfecta et imperfecta: et ideo prae
cisio pure formalis perfecta dici potest exclusiva, idest
penes excludens et exclusum unius intentionis secundae
ab alia; praecisio vero pure formalis imperfecta vocari
potest inclusiva, hoc est, penes includens et inclusum
unius intentionis secundae in alia, quae solum differunt
inter se secundum explicitum et implicitum.
483. Itaque ex omnibus hucusque dictis constat tria
esse membra principalia praecisionis sive abstractionis
■■■■■■■ ■■
■
in visu qui e longinquo videns aliquod corpus coloratum discernere
nequit an sit album, rubrum aut viride: et similiter cognoscens ani
malium gregem esse quia moveri conspicit, nescit distinguere inter
species ipsorum. Vocatur a recentioribus formalis, quia praecisio illa
se tenet ex parte actus intelligendi vel formae intelligibilis imperfecte
et confuse repraesentantis illud obiectum». Ita Nicolaus Arnu, O.P.,
Dilucidum philosophiae syntagma, tomi I, Pars II —Logica—, q. 3,
a. 2, n. 44, pp. 211-212, Patavii 1685: quibus similia legi possunt apud
Complutenses Ord. Praed., Logica, q. 3, a. 4, n. 120, p. 216, Compluti
1677; apud P. M. Cauvinum de Nicea, O.P., Cursus philometaphysicus,
t. I —Logica—, tract. 3, disp. 2, q. 2, p. 177, Bononiae 1692; apud T.
Pesch, S.J., Inst. logicales, t. I, n. 102, p. 117, Friburgi Brisgoviae 1888;
apud J. Urraburu, S.J., Ontologia, disp. 2, cap. 2, a. 6, pp. 333-334, Valisoleti 1891; apud J. Gr a· t, O.S.B., Elementa philosophiae, t. I, n. 119,
3, ed. cit., p. 103; et apud P. Descoos, S.J., Institutiones metaphysicae
generalis, t. I, p. 184, Parisiis 1925. At hic modus loquendi minus pro
prius est, et ansam praebere potest aequivocationi: unde vel ipse J.
Gredt coactus est dicere alio in loco (Op. cit., t. I, n. 176, 3, p. 143) quod
«haec praecisio non est mere formalis, sed praecisio cum fundamento
in re imperfecto». Et ex eo procedere videtur, quod huiusmodi auc
tores non sat perspectam habebant coordinationem divisionum praecisonis cum divisionibus distinctionis.
C. II, a. 2, B, § II: Praecisiones iuxta distinctiones
855
I
praecisivae: unum, quod est praecisio pure obiectiva seu
realis, idest unius realitatis ab alia, non tantummodo in
esse obiecti, verum etiam in esse rei; aliud, quod est
praecisio pure formalis seu mentalis, nempe unius inten
tionis secundae ab alia, et ideo remote tantum fundatur
l in esse rei et in esse obiecti primo attacti, proxime vero
fundatur in esse obiecti secundo attacti et obiecti; ter
tium, quod est praecisio virtualis et media essentialiter
I consistens inter pure obiectivam et pure formalem, vide
licet unius intentionis primae ab alia de eadem re, atque
ideo fundatur immediate in ipsa re prout primo obiecta
J tantum: quo fit ut fundamentaliter vel causaliter sit rea
lis, formaliter vero et actualiter sit mentalis vel intentionalis.
Ex usu autem loquendi, praecisio realis nomen obti
net separationis vel separabilitatis, praesertim si sit entitativa et iudicativa sive per modum divisionis ’; e coni tra, praecisio virtualis et praeciso pure mentalis, cum
formaliter sint inter rationes intellectas primas vel secun
das et non inter res, nomen retinet simplicis distinctio
nis, et ideo dici solet mera praecisio sine addito, iuxta
illud Goudin: «abstractio atttributi ab attributo cui in
subiecto iunctum est, cum scilicet mens in eadem re va
ria distinguit attributa quae seorsim considerat..., dici
solet praecisio» 12.
Quod si quis velit extendere singulis modis praecisio
nis uniuscuisque membri principalis inter se comparatis
denominationes supra relatas modorum distinctionis3,
omnino cohaerenter et rationnabiliter ageret. Sic ergo
praecisio realis entitativa totalis dici potest maxima; en1 Ut enim ait S. Thomas, distinctio realis quae fit «secundum ope
rationem intellectus componentis et dividentis, separatio dicitur pro
prie» (In librum Boetii de Trinitate, 5, 3c, circa finem); e contra,
distinctio rationis «non proprie habet nomen separationis» sed «recte
dicitur abstractio» vel mera praecisio (Ibid., circa medietatem).
2 Goudin, Philosophia thomistica, t. I, Logica minor I, P., q. 2,
a. 4, p. 62. Matriti 1796.
3 Supra, nn. 467, 478.
25
856
P.
I,
Sec.
I.
De
natura analogiae
titativa partialis, maior; modalis a re, minor; modalis
a modo, minima. Similiter praecisio virtualis perfecta seu
totalis appellari potest maior; virtualis imperfecta seu
partialis, minor. Iterum, praecisio pure mentalis perfecta
vocari potest maior; imperfecta vero, minor. Quod si per
modum unius sumantur praecisio virtualis et pure men
talis sub nomine communi praecisionis intentionalis seu
intelligibilis, praecisio virtualis perfecta dici potest ma
xima; virtualis imperfecta, maior; pure mentalis perfec
ta, minor; pure mentalis imperfecta, minima.
484. Haec omnia quae hucusque de modis abstrac- '
tionis dicta sunt, videntur esse sat perspicua. Liceat ta
men ea, maioris claritatis gratia, contrahere unoque veluti conspectu ob oculos ponere sequenti tabella:
I
l
•
a) Nominalis
1) etymologica.
2) vulgaris.
I) Notio '
( b) Realis: actus potentiae abstrahentis et abstrahibilis in quantum huiusmodi.
Λ) Corporalis sive in ordine physico ct corporali: semper est cum reali separationc=s<
1) a vita substantiali seu in actu primo
a) in linea vitalitatis
per ordinem ad idem
subiectum...
2) a vita acciden
tali sive in ac
tu
secundo,
idest ab opera
tionibus vitae...
extensive sumpta
intensive accepta
exterior, idest sensus c
interior, hoc est sensi
1) Sensitiva
Formaliter
sumpta
seu ex parte intellec
tus abstrahentis
V)
u
ω
II) Divisio/
B) Spiritualis
sive in ordine
psychologico...
b) in linea cognitionis
per ordinem ad idem
obiectum...
2) Intellectiva
Fundamentaliter ac·
cepta seu ex parte
obiecti abstrahibilis...
' 1 .♦
I
-& V
C. II, a. 2, B, § II: QUAESTIO DE λ
j I) etymologica.
'na^,s
I 2) vulgaris.
I 485. His ergo dictis de ipsa ;
>.· actus potentiae abstrahentis et abstrahibilis in quantum huiusmodi.
I, superest ut videamus de qua
ibstractionis loquamur cum comp
traits >ive in ordine physico et corporali: semper est cum reali separatione=seporario.
Lea et analoga quantum ad eoru
bcundum quam abstractionem
,.
t .
i·
.
·
I simpliciter scu permanentor, v. gr., m
pmparatio.
I) a vita substantiali scu m actu pruno <
.
. ,*
. ’
° ’
I secundum quid seu raptim tantum, v B
Rursus, quia ipsamet univoca
.
·
i totalis: ab omni operatione vitae,
lossunt diversimode sumi, deter
\
..
,
, ,
) ht linea vitalitatis \ 2) a vita acciden extensive sumpta
l partialis: ab una vel altera tantum.
ensu accipiantur cum ea ad invie
per ordinem ad idemt
tali sive in ac
subiectum ..
tu
secundo,
totalis seu perfecta
| secundum in ten horum abstractionem.
( secundum inter I
Ad primum quod attinet, evid
lionibus »
«cepta
«bsifactione intellectiva tantum,
partialis et mere relaxativa: distractio.
lest pure intelligibilis, utpote ad
exterior, idest sensus exterioris: subdividitur in quinque species pr®?*caiTI spectans
Et quidem, p
1 ) Sensitiva
interior, hoc est sensus interioris: subdividitur in quatur specieslintellectus abstrahentis, loquim
intellectus agentis: effectiva tantum et non ■intellectus possibilis, idest cogni
Iva, sive ea sit definitiva sive iudic
definitiva Iabstractione definitiva compara
Formaliter
sumpta
seu ex parte intellec intellectus possibilis: percep
Ijudicativa immediata. Prout vere
tus abstrahentis
ti va seu considerativa
ti abstrahibilis, loquimur de a
iudicatin $
quam totali.
Quatenus autem abstractio m
totalis. «fet loquimur de abstractione praeci
tibus vel ai tuali et pure formali, maxime
ticularibcs
tuali et de praecisione pure fon
Aliud vero quod spectat, rec
quivoca et analoga posse quadi
rari; scilicet quoad nomen, que
directum, quoad conceptum for
logicum et quoad conceptum c
nomini et conceptui formali ol
ex parte compositionis absautem nos hic sumere univoca,
traliibilium
b) in linea cognitionis
nibus istis modis, maxime vero
fomdis
i
per ordinem ad idem
lem tam directum quam reflexi
materia d
obiectum...
2) Intellectiva
tenth
Fundamentaliter ac
cepta seu ex parte
obiecti
abstrahibilis...
1 Supra, nn. 11-23.
realis
ex parte distinguibilitatis eo
rum dem: praecisio sive abs
tractio praecisiva
mentalis seu*
intelligibilis:
dicta
«n
V ;î“' · «:·
perfecta seu
Jis imperfecta seu
2 mentalis perfecta
minor. Quod si peri
ualis et pure menJ te.
s intentionalis seul ., in raptu.
ta dici potest ma-e mentalis perfecd
minima.
I honem tantum: aversio.
tionem et usum: alienatio.
de modis abstracrspicua. Liceat ta·
•ahere unoque ve
I numero sensuum externorum.
nti tabella:
■pro numero sensuum internorum.
(nosci tiva seu perceptiva.
Iniere apprehensiva
:
divisiva aut enuntiativi
tius a par·
salis a par-
pure negativa.
positiva seu comparativa.
( immediata seu pure iudicativa.
j mediata seu discursiva aut ratiocinativa.
specifica: speciei atomae ab individuis.
infima: a speciebus infimis vel atomis.
generica: generis a specie intermedia: a speciebus subalternis,
bus sub eo contentis
suprema: a speciebus supremis.
subalternas: pure physica.
a sola materia individual!
sensibili:
subalternata: secundum addi
tionem mobilitatis extraneae:
secundum quid tantum
formae a
us a po-
ab omni materia sensibili
et individual! intelligibili:
mathematica:
simpliciter: ab omni pror
sus materia et concernens
immaterialitatem omnimo
dam
subalternes: ( discieta: “'■ithmetica.
continua: geometrica.
subalterna ta:
arithmeticae: musica.
geometricae: optica.
utrique simul: astronomica.
pure intentionalem et intelli
communem enti creato et increato
gibilem: logica.
realem: metaphysics
propriam soli enti increato prout est in se: theologica.
improprie dicta; negativa seu entis a non-ente.
obiectiva in/
fecti
\ proprie dicta: positiva seu enI tis ab ente
modalis
ntentionalis vel
raecisio stricte
!
(
perfecta seu totalis: totius a toto=moxima.
imperfecta seu partialis: partis a toto vel
partis a parte = maior.
! perfecta-, rei a modo=mmor.
I imperfecta: modi a modo=minima.
virtualis seu obiectiva in esse f
.. ,
, x ..
. .
obiecti tantum et non in es-{ periccta seu lotal,s: exclusiva=maxima
se rei
' ) imperfecta seu partialis: inclusiva = maior.
pure formalis seu mentalis
i exteriorum c
proprie dicta < a<^ udiitatem
seu corporalis. ) proprii corpo
( sanitatem: m
large dicta seu spiritualis
voluntaria: ethica.
pcrfecta: exclusiva = minor,
imperfecta: inclusiva = /ntm?n«.
r
irum.
pure negativa.
positiva seu comparativa.
immediata seu pure iudicativa.
mediata seu discursiva aut ratiocinativa.
ici atomae ab
. (
ris a specie- '
ntentis
individuis.
infima: a speciebus infimis vel ato
- intermedia: 1 a speciebus subalternis,
suprema: a speciebus supremis.
subalter
a sola materia individual!
sensibili:
s: pure physica.
subalter ita: secundum additionem : obilitatis extraneae:
tantum
ab omni materia sensibili
et individual! intelligibili:
mathematica:
omni prorconcernens
n omnimo-
subalter
ns:
subaltcrnata:
exteriorum corporum
ad utilitatem: tecnica
proprie dicta
seu corporalis: proprii corporis ad
sanitatem: medicina.
large dicta seu spiritualis
voluntaria: ethica.
discreta: arithmetica.
continua: geometrica.
arithmeticae: musica.
geometricae: optica.
utrique simul: astronomica.
pure intentionalem et intelligibilem: logica.
realem: metaphysica.
propriam soli enti increato prout est in se: theologica.
{
cta; negativa seu entis a non-ente.
t perfecta seu totalis: totius a toto=maxima.
entitativa < imperfecta seu partialis: partis a toto vel
: positiva seu en( partis a parte = maior.
modilis
!
I
perfecta', rei a modo = minor.
imperfecta: modi a modo=minima.
rr? et^non^n^eïf pcriccta seu totalis: exclusiva=maxima.
I imperfecta seu partialis; inclusiva=maior.
, seu mentalis
1
1
Perfecta; exclusiva= minor.
imperfecta: inclusiva = minima.
•Λ
I a) Nominalis
I ) Notio '
(
!) etymologica.
2) vulgaris.
(
b) Realis: actus potentiae abstrahentis ct abstrah-bilis in quantum huiusmodi.
A) Corporalis sive in ordine physico et corporali: semper est cum reali separatione -separatio
1) a vita substantiali seu in actu primo
a) in linea vitalitatis
per ordinem ad idem1
subiectum...
2) 2 vita acciden
tali she in ac
tu secundo.1
idest ab opera
tionibus vitae-..
simpliciter seu permanentor, v. gr.. in mt^tc.
secundum quid seu raptim tantum, v. gi% in raptu.
(
totalis: ab omni operatione vitae.
{partialis: ab una vel altera tantum.
totalis seu perfecta
intensive accepta
secundum intentionem tantum: aversio.
secundum intentionem ct usum: alienatio.
partialis ct mere relaxativa: distractio.
1 ) Sensitiva
exterior, idest sensus exterioris: subdividitur in quinque species pro numero sensuum externorum,
interior, hoc est sensus interioris: subdividitur in quatur species* pro numero sensuum internorum.
intellectus agentis: effectiva tantum ct non cognoscitiva seu percepliva.
Formaliter sumpta
seu ex parte intellec
tus abstrahentis
[ definitiva s«*> mere apprehensiva
intellectus possibilis: pcrceptha seu considerativa
.
.
iudicativa
....
A
.. ..
div.siva aut enuntiatwa
. «Differentiae enim non
participant genus nisi per accidens, in quantum species consti-
Et alibi: «genus est implicite continens sua inferiora, quia
potestate continet suas differentias, per quarum additionem effi
ciuntur et constituuntur sua inferiora; et tantum descendit sua
praedicatio, quantum et differentiae constituentes»3.
Porro huiusmodi differentiae sunt extra rationem generis:
«omne enim genus habet differentias, quae sunt extra essentiam
generis»4; «species enim addit supra genus, ut homo supra ani
mal, differentiam aliquam quae est extra essentiam generis»5;
«nam differentia cum non participet genus, est extra essentiam
generis» 6.
Consequenter «nulla differentia participat genus, ita scilicet
quod genus sit in ratione differentiae, quia sic genus poneretur
bis in definitione speciei, sed oportet differentiam esse praeter id
quod intelligitur in ratione generis» 7. Et similiter differentia non
est de ratione generis: «nam quod additur alicui ad designatio
nem alicuius designatione essentiali non constituit eius rationem,
sed solum esse in actu; rationale enim additum animali acquirit
animali esse in actu, non autem constituit rationem animalis
in quantum est animal, nam differentia non intrat definitionem
generis» 8.
Sic ergo, «cum differentia addita generi constituat speciem,
de differentia praedicari non poterit nec species sine genere nec
genus sine speciebus.
1 De natura generis, cap. 1, ed. cit., t. I, pp. 285-286. Quae verba
fere ad litteram repetuntur in XI Metaph., lect. 1, n. 2169. Cf. etiam
In VIII Metaph., lect. 2, n. 1697; De ente et essentia, cap. 3; In
librum Boetii de Trinitate, 4, 2c.
2 Comp, theol., I P., cap. 13, arg. 2.
3 De natura generis, cap. 10, p. 303. Cf. Comp. theol., I P., cap. 12.
·* I, 3, 5c.
5 De Pot., 3, 16 ad 4. Videsis etiam De Verit., 1, lc; 21, le; De
natura generis, cap. 2, ed. cit., p. 286; I-II, 35, 8c.
6 In V Metaph., lect. 9, n. 889.
t I Contra Gent., cap. 25, arg. 4. Cf. etiam in I Metaph., lect. 8,
n. 138.
8 I Contra Gent., cap. 24, arg. 4.
C. Π, a. 2, B, § II: Modi abstractionis univocorum
865
Quod autem species de differentia praedicari non possit, pa
let ex duobus. Primo quidem, quia differentia in plus est quam
species, ut Porphyrius tradit [Isagoge, cap. 2]. Secundo quia,
cum differentia ponatur in definitione speciei, non posset species
praedicari per se de differentia nisi intelligeretur quod differen
tia esset subiectum speciei, sicut numerus est subiectum paris,
in cuius definitione ponitur. Hoc autem non sic se habet, sed
magis differentia est quaedam forma speciei. Non ergo posset
species praedicari de differentia, nisi forte per accidens. Simi
liter etiam nec genus per se sumptum potest praedicari de dif
ferentia praedicatione per se: non enim genus ponitur in defini
tione differentiae, quia differentia non participat genus, ut dicitur
in IV Topicorum [cap. 1, n. 6; cap. 6, n. 13]; nec etiam differen
tia ponitur in definitione generis: ergo nullo modo per se genus
praedicatur de differentia. Praedicatur tamen de eo quod habet
differentiam, idest de specie, quae habet differentiam in actu.
Et ideo dicit [Aristoteles] quod de propriis differentiis generis
non praedicatur species, nec genus sine speciebus, quia scilicet
genus praedicatur de differentiis secundum quod sunt in speciebus»i
Itaque in univocis prout dicunt totum universale, «illud cui
6t additio non est de intellectu eius quod additur, sicut individuum addit supra rationem speciei materiam individualem, de
cuius intellectu non est species ipsa»: et pariter species addit
supra rationem generis differentiam essentialem, de cuius intel
lectu non est ipsum genus; «homo enim ponit super animal, et
id quod ponit non est de intellectu animalis»1
2
Se habent igitur definitionem sive conceptus formales generis
et differentiae et speciei et individui inter se per modum exclu
dentis et exclusi, et ideo perfecte abstrahunt ab invicem, ita ut
genus sit perfecte intelligibile et definibile sine differentiis in
actu, pariterque differentiae et species sunt perfecte intelligibiles
et definibiles sine individuis in actu. Et ideo S. Thomas recte ait:
«id quod commune est vel universale sine additione esse non
potest [in re], sed sine additione consideraturi non enim animal
potest esse absque rationali vel irrationali differentia, quamvis
absque his differentiis cogitetur. Licet etiam cogitetur universale
absque additione [in actu], non tamen absque receptibilitate
1 In III Metaph., lect. 8, n. 433.
2 De natura generis, cap. 2, ed. cit., p. 280.
866
P. I, Sec. I. De natura analogiae
additionis [ = in potentia]: nam si animali nulla differentia addi
posset, genus non esset; et similiter est de omnibus aliis nomi
nibus» univocis universalibus lII
: est enim de ratione totius uni
versalis continere sua inferiora in potentia, ut patet ex eius
definitione qua dicitur unum aptum inesse multis ac de illis prae
dicari. Et alio in loco: «voluntas dividitur contra appetitum na
turalem cum praecisone sumptum, idest qui est naturalis tan
tum, sicut homo contra id quod est animal tantum·, non autem
dividitur contra appetitum naturalem absolute, sed includit ip
sum. sicut homo includit animal»2: «cognitio enim speciei in
cludit cognitionem generis, sed non e converso»3.
Ex quibus omnibus profunde concludit: «multa sunt coniuncta
secundum rem, quorum unum non est de intellectu alterius;
sicut album et musicum coniunguntur in aliquo subiecto, et ta
men unum non est de intellectu alterius, et ideo potest unum
separation intelligi sine alio: et hoc est union intellectum esse
abstractum ab alio. Manifestum est autem quod posteriora non
sunt de intellectu priorum, sed e converso: unde priora possunt
intelligi sine posterioribus, et non e converso. Sicut patet quod
animal est prius homine, et homo est prius hoc homine; nam
homo se habet ex additione ad animal, et hic homo ex additione
ad hominem: et propter hoc homo non est de intellectu animalis,
nec Socrates de intellectu hominis. Unde animal potest intelligi
absque homine, et homo absque Socrate et aliis individuis: et
hoc est abstrahere universale a particulari», quasi totum a par
tibus, quod ideo appellatur abstractio totalis4 et perfecta in suo
genere.
Quae quidem abstractio potest esse et negativa et po
sitiva. Negativa sane, ut si quis intelligat quid est animal,
penitus ignoratis vel non consideratis partibus eius subiectivis, verbi gratia homine et equo: ac revera, a sae
culis philosophi cognoscunt quid est animal, nempe sub
stantia animata sensitiva, et tamen plures animalium spe
cies in dies inveniuntur, puta microbia talis vel talis spe
ciei, quae tamen penitus ignorabantur non obstante per-
2
3
I Contra Gent., cap. 26, § Secundum.
De Verit., 22, 5 ad 5 in contrarium.
In h&rum de causis lect. 10, ed. Vives, t. 26, p. 541a.
In II Physic., lect. 3, n. 5.
C. II, a. 2, B, § II: Modi ,\bstr,\ctionis univocorum
867
i fecta cognitione generis; et idem dic de plantis et de
mineralibus: sicut et perfecte cognoscimus quid est ho
mo, nempe animal rationale, cum tamen penitus ignore
mus maiorem partem individuorum humanae speciei.
Positiva etiam, ut si cognoscat quid est genus et quid
species et quid individuum, verbi gratia animal et homi
nem et Titium, simulque conferat ea inter se, et videat
superioritatem animalis erga hominem et hominis erga
Titium, et quomodo animal abstrahit ab homine et homo
: a Titio.
490. Secundo, asserendum est quod, si univoca su
mantur ut universalia et ut quibus, eis convenit abstrac
ts formalis respectu suorum inferiorum, immo et re
spectu eorundem universalium concrete et ut quae consi
deratorum.
Respectu quidem suorum inferiorum vel minus uni
versalium, ut species respectu individuorum sub ea con
tentorum et differentiae a speciebus et genus ab utrisque.
Cuius ratio est duplex. Prima quidem, quia abstractio
formalis est qua forma vel formale abstrahitur a materia
vel materiali. lam vero species abstrahit ab individuis
sicut formale a materiali, quia et ipsa materia communis
sive universalis quae est de ratione speciei se habet ad
materiam propriam et particularem et signatam quae est
de ratione individui sicut formale ad materiale; et ipsa
materia communissima et universalissima quae est de
ratione generis se habet in simili proportione ad materiam
mere communem seu universalem quae est de ratione
speciei. Propter quod S. Doctor haec duo simul docuit:
«sicut compositum ex materia et forma determinata est
species, ita compositum ex materia et forma communi
est genus»
et iterum: «sicut compositum ex materia
et forma signata est individuum, ita compositum ex ma-
I In VII Metaph., lect. 12, n. 1546.
θθ®
Ρ· I» Sec. I. De
natura analogiae
teria et forma communi est species *. Maxime enim mate
rialis est materia individualis vel signata, respectu cuius
materia communis sive universalis induit quandam ra
tionem immaterialitatis: et inde est quod materia sin
gularis attingitur a sensu, licet in sensu recipiatur modo
quodam aliquantulum immateriali; at materia communis
tam speciei quam generis attingitur a solo intellectu pos
sibili, qui eam recipit modo prorsus immateriali2. Quo
fit, ut materia universalis se habeat ad materiam singu
larem ut immateriale ad materiale sive ut formale ad
materiale, nam immateriale idem est ac formale3. Quanto
igitur aliquid est magis universale, tanto est magis im
materiale ideoque magis formale. Unde S. Thomas pro
funde scribit: «differentia comparatur ad genus ut forma
ad materiam, in quantum facit esse genus in actu; sed
etiam genus consideratur ut formalius specie, secundum
quod est absolutius [ = magis abstractum] et minus con
tractum. Unde et partes definitionis reducuntur ad genus
causae formalis, ut dicitur in II Physicorum [cap. 3,
n. 2]: et secundum hoc, genus est causa formalis speciei,
et tanto erit formalius quanto communius» 4.
Huiusque radix ultima consistit in hoc, quod species
vel essentia comparatur ad individua sub ea contenta ut
1 In VII Metaph., lect. 9, n. 1473; lect. 10, nn. 1490-1497.
Materia enim speciei est quasi particularis et determinata relate
ad materiam unversalissimam generis; simul tamen est universalis
relate ad materiam penitus determinatam et signatam, quae est ma
teria individualis, iuxta vulgare proloquium: medium comparatum uni
extremo, videtur alterum extremum (I, 50, 1 ad 1; in V Physic., lect. 1,
n. 11). Unde alio in loco ait: «nihil enim prohibet unam et eandem
causam esse universalem respectu inferiorum et particularem respectu
superiorum, sicut et in praedicabilibus accidit; nam animal, quod est
universale respectu hominis, est particulare respectu substantiae» (De
Pot., 6, 1 ad 1; cf. etiam in I Post., lect. 12, n. 3).
2 Vide supra, nn. 456, 457.
3 «Secundum hoc cognitio perficitur quod cognitum est in co
gnoscente, non quidem materialiter sed formaliter... Habere aliquid in
se formaliter et non materialiter, in [hoc] consistit ratio cognitionis»
(In librum de causis, lect. 18, ed. Vives, t 26 n 533a)
* I-II, 18. 7 ad 3.
’ P’
c. Il, a. 2, B, § II: Modi abstractionis univocorum
869
i
forma ad materiam vel potitus ut formale ad materiale:
comparantur siquidem forma communis et materia com
munis et essentia comunis ex utraque composita ad hanc
formam individuam et ad hanc materiam signatam et
ad hoc individuum ex utraque compositum ut formale ad
materiale, eo quod principium individuationis est mate
ria, dum principium speciei est forma; et inde est quod,
quidquid pertinet ad individuum qua tale comparatur ad
omne id quod pertinet ad speciem qua talem, sicut ma
teriale ad formale.
Et propter hoc iure dixit Aristoteles quod caelum simpliciter
dictum est ut species et forma, sed hoc caelum est ut forma
mixta cum materia1. «Universalia enim considerantur secundum
formam absolutam, particularia vero secundum applicationem
formae ad materiam: sicut Philosophus dicit in I de Caelo quod,
qui dicit caelum, dicit formam; qui autem dicit hoc caelum,
dicit formam in materia»23
. Materia siquidem et forma commu
nis sunt partes speciei, dum haec materia et haec forma sunt
partes individui, quae ob id dicuntur partes materiae: «nam in
definitione speciei non ponitur materia individualis sed materia
communis, sicut in definitione hominis ponuntur carnes et ossa,
non autem hae carnes et haec ossa. Natura igitur speciei con
stituta ex materia et forma communi se habet ut formalis re
spectu individui quod participat talem materiam: et pro tanto
hic dicitur quod partes quae ponuntur in definitione pertinent
ad causam formalem»2; «quia principia definientia se habent
1 Aristoteles, Z de Caelo, cap. 9, n. 2 (II, 381, 13-14). Cf. S. Thomam,
in h. I., lect. 9, n. 6.
2 S. Thomas, in I de Caelo et Mundo, prooemium, η. 2.
3 In Π Physic., lect. 5, n. 4. Pariter S. Albertus Magnus tradit quod
species «designatur ut forma totius, totum esse dicens cuius est forma,
et tunc designatur per esse quod dat ei in quo est et nomen: sicut
homo dicit esse formale, quod forma totius dat huic composito quod
est hic homo. Et hoc docet Aristoteles [In I de Caelo, cap. 9, n. 2],
dicens: cum dico caelum, dico formam·, cum dico hoc caelum, dico
formam in materia» (De Praedicabilibus, tract. II, cap. 8, ed. Borgnet,
1.1, p. 38a). Et alio in loco: «dicit enim Philosophus in I de Caelo et
Mundo, quod cum dico caelum, dico formam; cum dico hoc caelum,
dico formam in hac materia: per formam intelligens naturam com
munem quae est forma totius praedicabilis de toto, quae universale
vocatur; per formam in hac materia intelligens incomunicabile sup
positum substans naturae communi, quod de aliis eiusdem naturae
·. 'x
P. I, Sec. I. De natura analogiae
formaliter respectu materiae individuantis» >, et «species dividi
tur in diversa individua per divisionem materiae»*1
2, «quia particillaris principium materia est vel aliquid loco materiae se ha
bens»34
. Hoc ergo in sensu, «natura humana [=species] dicitur
6
5
forma, non quia comprehendat principia formalia tantum —com
prehendit enim et formam et materiam—, sed per modum quo
ad ultimum, «si consideremus ipsam naturam generis et speciei
prout est in singularibus, sic quodammodo habet rationem prin
cipii formalis respectu singularium·, nam singulare est propter
materiam, ratio autem speciei sumitur ex forma»3.
Secunda ratio est, quia «quod univoce de pluribus
praedicatur, utroque illorum, ad minus secundum intel
lectum, simplicius est»b et prius; «univocum enim ad
sua inferiora per aliquid additum contrahitur, sicut ani
mal per rationale contrahitur ad hominem et homo ad
Sortem per principia individuantia. Ideo necesse est ut
ipsum univocum dicat aliquid simplicius univocatis, cum
et ipsum univocum univocata includant et aliquid ad eius
rationem addant»7. Et hac de causa, «magis universalia,
secundum simplicem apprehensionem, sunt primo nota;
nam primo in intellectu cadit ens, ut Avicenna dicit [in
sua Metaphysica, lib. I, cap. 9], et prius in intellectu cadit
animal quam homo»8, «et prius homo quam Socrates
vel Plato»9. lam vero, «quanto aliquid est simplicius et
abstractius, tanto secundum se est nobilius et altius»10;
non praedicabile est» (Summa theol., II P., tract. 4, q. 13, membr. 2,
ad 3, t. 32, p. 160b).
1 S. Thomas, I, 3, 3c. Cf. etiam Quodlib. II, 4c, § Secundum hoc
ergo, et ad arg. sed contra.
2 In I Post., lect. 12, n. 3.
3 In I Sent., d. 35, 5c.
4 In III Sent., d. 5, expositio textus, n. 127.
5 I, 85, 3 ad 4.
6 I Contra Gent., cap. 32, arg. 4, Cf. etiam De natura generis, cap. 1,
ed. cit., t. I, p. 285.
7 Ferrariensis, in h. I., n. 6.«Quia omne universale additionem reci
pit alicuius per quod determinatur» (S. Thomas, In I Sent d 35 5c)
8 In I Metaph., lect. 2, n. 46
■> - , )■
’ I, 85, 3c.
ίο I, 82, 3c.
J
C. II, a. 2, B, § II: Modi abstractions univocorum
871
et «quanto aliquid est immaterialius, tanto est prius»
compositum siquidem est posterius simplici et se habet
ad simplex ut materiale ad formale. Hac ergo ratione,
quatenus in universalibus consideratur mera simplicitas
et non eorum potentialitas, se habent ut formalia respeci tu particularium vel minus universalium; et ideo sub hoc
I respectu susceptiva sunt abstractionis formalis.
Quam ob rem S. Thomas profundissime scribit: in causis
formalibus «quanto forma est universalior, tanto prior esse vi
detur. Si igitur accipiamus aliquem hominem, forma quidem
specifica eius attenditur in hoc quod est rationabilis; forma
autem generis eius, in hoc quod est vivum vel animal; ulterius
autem id, quod est omnibus commune, est esse.
Manifestuum est autem in generatione unius particularis ho
minis, quod in naturali subiecto primo invenitur esse, deinde
invenitur vivum, postmodum autem est homo: prius enim ipse
est animal quam homo...
Rursus, quia in via corruptionis primo amittit usum rationis,
et remanet vivum et spiratio; secundo amittit vivum et spirans,
et remanet ipsum ens, quia sic corrumpitur in nihilum...».
Quod quidem videre est «in ipso rerum ordine: nam priora
sunt entia viventibus, et viventia hominibus; quia remoto ho
mine, non removetur animal secundum continentiam1
2, sed e
converso, quia si non est animal, non est homo; et eadem ratio
ne est de animali et esse»34
.
Et alibi: «quanto magis proceditur versus particularia, tan
to magis itur versus infinitum; quia, ut dicitur in III Physicorum
[cap. 6, nn. 10-11], infinitum congruit materiae, quae est individuationis principium. Sed quanto magis proceditur versus uni
versale, tanto magis itur in aliquid simplex et in ipsum finem;
quia ratio universalis sumitur ex parte formae, quae est simplex,
et habet rationem finis, in quantum terminat infinitatem mate
riae^·. «nam universale naturaliter est prius, particulare pos
terius» 5.
1 De Verit., 21, 3, arg. 2 sed contra.
2 «Quia continens est formalius contento» (I, 52, 1, obi. 3), et ad
fannam pertinet continere» (Z« II de Anima, lect. 23, n._ 538).
3 In librum de causis, lect. 1, ed. Vives, t. 26, pp. 515-516.
4 In I Post., lect. 38, n. 4.
5 In V Metaph., lect. 3, n. 785.
Ô72
491. Respectu etiam eorundem universalium concre
te et ut quae consideratorum, puta humanitas ab homine.
Se habet enim humanitas ad hominem ut quo est ad
quod est: quo est autem se habet ad id quod est ut for
male ad materiale, ideoque ut abstractum abstractione
formali ad concretum.
Qua de re iuvat iterum audire S. Thomam egregie disseren
tem. «Considerandum est, inquit, quod circa quodcumque abs
tracte consideratum [abstractione pure formali], hoc habet
veritatem, quod non habet in se aliquid extraneum, quod scilicet
sit praeter essentiam eius, sicut humanitas et albedo et quaecumque hoc modo dicuntur.
Cuius ratio est, quia humanitas significatur ut quo aliquid
est homo, et albedo quo aliquid est album. Non est autem aliquid
homo formaliter loquendo nisi per hoc quod ad rationem homi
nis pertinet, et similiter non est aliquid album formaliter nisi
per hoc quod pertinet ad rationem albi: et ideo huiusmodi abs
tracta nihil alienum a se habere possunt.
|
Aliter autem se habet de his quae significantur in concreto.
Nam homo significatur ut qui habet humanitatem, et album ut
quod habet albedinem. Ex hoc autem quod homo habet huma
nitatem vel albedinem, non prohibetur habere aliquid quod non
pertinet ad rationem horum, nisi solum quod est oppositum his;
et ideo homo et album possunt aliquid aliud habere quam huma- |
nitatem vel albedinem.
Et haec est ratio quare albedo vel humanitas significantur
per modum partis, et non praedicantur de concretis, sicut nec
sua pars de suo toto* ».
Et alio in loco: 2106, in II de Anima, lect. 22, nn. 522-524
» In III de Anima, lect. 4, n 622
9 De Pot., 8, 4 obi. 5.
C. II, a. 2, B, § II: Funuamentum
compositionis logicae
895
loco generis]. Aliter tamen et aliter: remota enim differentia,
remanet genus, sed non idem numero; remoto enim rationali,
non remanet idem numero animal quod est animal-rationale: sed
remoto eo quod ponitur loco differentiae in definitionibus acci
dentium, remanet idem subiectum numero; remoto enim curvo
vel concavo, remanet idem nasus numero. Et hoc est, quia acci
dens non complet essentiam subiecti sicut differentia complet
essentiam generis» '. Sic igitur, «remota differentia constitutiva,
remanet genus in communi, non in eodem secundum speciem
vel numerum»2: «non enim remota differentia alicuius speciei,
remanet substantia generis eadem numero; sicut remota diffe
rentia constitutiva albedinis, non remanet eadem substantia co
loris numero, ut sic idem color numero sit quandoque albedo,
quandoque nigredo. Non enim comparatur genus ad differentiam
sicut materia ad formam ut remaneat substantia generis eadem
numero differentia remota, sicut remanet eadem numero substantia materiae remota forma»3.
,
Haec tamen unitas numerica materiae primae non est positiva, sed mere negativa, quia «materia prima dicitur esse una,
non quia habet unam formam sicut homo est unus ab unitate
formae, sed per remotionem omnium formarum distinguen
tium»4; et ideo «unitas per se attribuitur materiae primae, non
per positionem alicuius formae unitatis, sed per remotionem formarum diversificantium: unde, quando adveniunt formae distinguentes materiam, magis simpliciter dicimus esse plures materias quam unam»5. Igitur «materia prima dicitur una numero
in omnibus. Sed unum numero dicitur duobus modis, scilicet
quod habet unam formam determinatam in numero, sicut Socrates; et hoc modo materia prima non dicitur una numero, cum
in se non habeat aliquam formam: dicitur etiam aliquid unum
i
.
Ibid., ad 5.
2 Ibid., ad 8.
j III, 67, 5c.
I, 16, 7 ad 2.
De Verit., 1, 5 ad 15.
Et alibi: «quia materia est potentia tantum, ideo est una numero;
non per unam formam quam habeat, sed per remotionem omnium
formarum distinguentium» (I Sent d. 2, 1 ad 3). Item: «materia
prima, quae una numero est in omnibus elementis ut pars essentiae
eorum, est omnino informis in sua essentia considerata» (II Sent.,
d. 12, 4 ad 1). Cf. etiam De natura materiae et dimensionibus interminatis, cap. 9, Opuscula selecta, ed. cit., t. I, p. 283.
I·· ‘V
896
P. I, Sec. I. De natura analogiae
numero, quia est sine dispositionibus quae faciunt differre nu
mero; et hoc modo dicitur materia prima unum numero, quia
intelligitur sine omnibus dispositionibus quae faciunt differre
numero vel a quibus est differentia in numero» l.
Unitas autem generis, quae remanet remotis differentiis spe
cificis quibus distinguebatur in plures species, non est mere
negativa, sed simul positivi aliquid importat; quia, ut profunde
notat S. Thomas, genus non sumitur a materia prima, sed a
materiali, quod nominat materiam formatam, adhuc tamen de
terminabilem et perfectibilem, hoc est, «secundum quod per
formam recipit esse imperfectum et materiale respectu spe
ciei»2. Quatenus ergo genus nominat totum ex materia et forma
communissima, eius imitas aliquid positivi dicit et distincti sicut
et forma quam includit; quatenus vero forma illa est adhuc com
munis ideoque indeterminata et quasi potentialis, unitas eius
non est numerica et individua vel atoma, ideoque ex hac parte,
si comparetur cum unitate specifica et individuali, est negativa
et indifferentiae. Ob idque S. Thomas profunde scribit: «quam
vis autem genus significet totam essentiam speciei, non tamen
oportet ut diversarum specierum, quarum est idem genus, sit
una essentia; quia unitas generis ex ipsa indeterminatione vel
indifferentia procedit: non ita quod illud quod significatur per
genus sit una natura numero in diversis speciebus, cui superve
niat res alia quae sit differentia determinans ipsum sicut forma
determinat materiam quae est una numero; sed quia genus sig
nificat aliquam formam, non tamen determinate hanc vel illam
quam determinate differentia exprimit, quae non est alia quam
illa quae indeterminate significabatur per genus. Et ideo dicit
Commentator [ = Averroes] in XI [=XII] Metaphysicae3, quod
1 De principiis naturae, Opuscula, ed. cit., t. I, p. 382.
2 Quaest. disp. De Spiritualibus creaturis, 1 ad 24.
i «Demonstrandum est igitur quomodo unum numero potest inve
niri in pluribus. Hoc quidem non intelligitur in eo quod est in actu:
in co autem quod est in potentia dicere est quod est unum in numero
et commune pluribus, et non habet differentias quibus differunt in
singulis individuis ad invicem. Et quia differentiae indivisibiles absunt,
et carent formis quibus invenitur pluralitas in numero, dicuntur esse
unum [numero]: et quia carent forma qua res dicitur esse una nu
mero, dicuntur esse communes rebus pluribus in numero: non quia
habent formam communem, sicut est in genere [non in igne, ut legit
M. D. Roland-Gosselin, Le ·De ente et essentia·, p. 20, nota 1]. Secun
dum igitur quod caret differentiis formarum individualium, est una
C. II, a. 2, B, § II: Fundamentum compositionis logicae
897
materia prima dicitur una per remotionem omnium formarum;
sed genus dicitur unum per communitatem formae signatae. Un
de patet quod per additionem differentiae, remota illa indeterminatione quae erat causa unitatis generis, remanent species
per essentiam diversae» *. Et propter hoc, genus, verbi gratia
«animal commune, non est unum numero, sed ratione tantum» 2,
unitate indeterminationis et potentialitatis ad diversas species
animalium. Quo in sensu «animal commune dicitur esse sine
ratione, quia de intellectu eius non est habere [positive] rationem,
neque [positive] non-habere: asinus autem [positive] dicitur sine
ratione esse, quia in intellectu eius includitur negatio rationis»,
cum sit animal-irrationale3; homo vero positive dicitur esse cum
ratione, eo ipso quod est animal-rationale.
At haec diversitas materiae primae et generis non tollit ana
logiam utriusque, quia simul compatitur convenientiam quandam;
non enim similitudo analoga est pura et totalis ut similitudo
univoca, sed secum ferens dissimiltudinem, cum sit dissimilitudo
similis vel similis dissimilitudo4.
Unde ipse Averroes, ex quo S. Thomas mutuo acceperat hanc
dissimilitudinem, alio in loco similitudinem una cum dissimi
litudine inculcat hisce verbis: «genus est aliud a materia. Genus
enim est forma universalis; materia autem, secundum quod in
ea non debet esse in actu aliquid omnino: et ex eis quae recipit,
nullatn habet formam omnino, neque universalem neque parti
cularem; sed primo recipit formam universalem, et postea, me
diante forma universali, recipit formas alias usque ad individuales: et est una in numero secundum quod est subiectum forma
rum individualium, et multa [numero] secundum formas, quia
f I
a
numero, non quia habeat formam individualem quae sit una numero,
et secundum hoc etiam quod caret forma in actu individual!, est
communis pluribus rebus... Communitas igitur quae intelligitur in
formis communibus [generum] habet esse extra animam in potentia:
ista autem communitas quae intelligitur in materia [prima] est pura
privatio, cum non intelligatur nisi secundum ablationem formarum
individualium ab ea» (Averroes, in XII Metaph. cap. 2, text. 14, fol.
283v. Lugduni, 1542).
1 S. Thomas, De ente et essentia, cap. 3, ed. cit., pp. 25-26. Videsis
Comment. Caietani in h. I., n. 50, ed. cit., pp. 75-76.
2 S. Thomas, Quaest. disp. De Spiritualibus creaturis, 1 ad 24.
3 I Sent., d' 8, 4, 1 ad 1.
4 Supra, n. 199ss.
1
θθ®
P. I. Sec. I. De
natura analogiae
dividitur per eas’. [Et] est universaliter similis generi [quod
etiam dividitur in species per differentias]: sed differt a genere,
quia est una numero in multis secundum quod esse eius est in
[pura] potentia; genus autem est unum in forma media inter
actum [ultimum et perfectum] et [puram] potentiam in inultis
[eo quod materiale, quod significat genus, est actus et forma
respectu purae potentiae materiae primae, simulque est potentiale ideoque materiale respectu ultimi actus et perfectionis spe
ciei]. Et ideo habet genus praedicari de pluribus speciebus et
individuis illarum specierum; materia autem non potest praedi
cari de speciebus generatis ex ea»1
2.
Qua similitudine analogice utitur S. Thomas cum universali
bus, inter quae est ipsum genus, et materiae primae attribuit
esse ubique et semper: negative tamen et non positive, hoc est,
«magis per remotionem quam per positionem»3; et quidem ita
ut non sint ubique et semper «secundum idem esse»4, sed «se
cundum aliud et aliud esse sint in diversis» 5.
Et universaliter concludit: «hoc modo se habet genus ad dif
ferentias sicut materia ad formas»; et ideo «hoc commune est
1 Quibus verbis respondent ea quae habet S. Thomas in De Ve
ritate, l, 5 ad 15; «quando adveniunt formae distinguentes materiam,
magis simpliciter dicimus esse plures materias quam unam». «Licet
enim potentia materiae non differat ab eis secundum quod potentia
dicit principium receptivum, differt tamen secundum quod dicit rela
tionem materiae ad formam: et isto modo possunt esse in materia
multi respectus, essentia tamen eius manente una» (De natura mate
riae et dimensionibus interminatis, ed. cit., p. 283). Materia ergo prima
«non sic unum est sicut hoc aliquid, hoc est, sicut aliquod indivi
duum demonstratum, ita quod habeat formam et unitatem in actu,
sed dicitur ens et unum in quantum est in potentia ad formam» (In
I Physic., lect. 13, n. 9. Cf. etiam ibid., lect. 15, n. 3). Et clarius alio
in loco: «materia autem prima una exsistens, non per unitatem formae
sed per carentiam omnis formae [distinguentis], est in potentia ad
hoc quod sit in diversis; licet, secundum quod est in diversis, non
sit una sed multiplex» (Declaratio 108 dubiorum ex Commentario fra
tris Petri de Tarantasia, q. 103, ed. Vives, t. 27, pp. 246-247). «Quod
vero centesimo quarto ponitur: «materia secundum essentiam una est,
multiplicata in singulis», improprie dictum est; proprie autem dice
retur: materia secundum essentiam una, est multiplicata in singulis,
vel magis in singula» (ibid., q. 104, p. 247a).
2 Averroes, In I Metaph., cap. 3, text. 17, ed. cit., fol. 15r-16v.
3 S. Thomas. Quodlib. XI, 1 ad 2
4 I, 8, 4 ad 1.
nn.\é.Senη' d’ 37’ 2' 2 ad obiecta’ Cf· ibid- «bi. 1; In I Post., lect. 42,
C. II, a. 2, B, § II: Fundamentum compositionis logicae
k
899
utrobique, quod sicut ipsa essentia materiae dividitur per formas,
ita ipsa natura generis diversificatur per differentias» *.
Quinta, quia sicut materia prima est ordinatim in potentia
ad diversas formas, ita genus est ordinatim susceptivum plurium
differentiarum. Quae quidem analogica similitudo intelligenda
est in hoc sensu, «quod forma perfectior secundum quod simul
cum materia compositum constituit in perfectione inferioris gra
dus, intelligitur ut materiale respectu ulterioris perfectionis, et
sic ulterius procedendo: utpote materia prima, secundum quod
iam constituta est in esse corporeo, est materia respectu ulterio
ris perfectionis quae est vita. Et exinde est quod corpus est
gemis corporis viventis, et animatum sive vivens est differentia:
nam genus sumitur a materia et differentia a forma; et sic quo
dammodo una et eadem forma, secundum quod constituit mate
riam in actu inferioris gradus, est media inter materiam et seipsam, secundum quod constituit eam in actu superioris gradus» 2.
Nimirum «materia secundum ordinem est in potentia ad formas:
non quod recipiat diversas formas substantiales ordinatim, sed
quia id quod est proprium superioris formae non recipitur nisi
mediante eo quod est proprium inferioris formae»3. «Licet enim
materia prima sit in potentia ad omnes formas, tamen quodam
ordine suscipit eas: per prius enim est in potentia ad formas de
mentares, et eis mediantibus secundum diversas proportiones
commixtionum est in potentia ad diversas formas; unde non
potest ex quolibet immediate fieri quodlibet, nisi forte per reso
lutionem in primam materiam»4. Et sic «ab una et eadem forma
[substantiali] materia recipit [ordinatim] diversos perfectionis
gradus; et secundum quod materia perficitur inferiori gradu per
fectionis, remanet adhuc materialis dispositio ad ulteriorem per
fectionis gradum: et sic, secundum quod corpus perficitur in
esse sensibili ab anima humana, remanet adhuc ut materiale
respectu ulterioris perfectionis; et secundum hoc, animal, quod
est genus, sumitur a materia, et rationale, quod est differentia,
sumitur a forma»5. «Quia igitur anima intellectiva, virtute con
tinet id quod sensitiva habet et adhuc amplius, potest seorsum
ratio considerare quod pertinet ad virtutem sensitivae quasi quod-
1
2
5
In X Metaph. lect. 10, n. 2116.
Quaest. disp. De Anima, 9c.
Ibid., ad 9. Cf. etiam In II Metaph., lect. 4, n. 321.
In XII Metaph., lect. 2, n. 2438.
Op. cit., a. 11 ad 18. Cf. etiam ibid, ad 19.
900
ρ· I. Sec. I. De natura analogiae
dam imperfectum et materiale; et quia hoc invenit commune
homini et aliis animalibus, ex hoc rationem generis format: id
vero in quo anima intellectiva sensitivam excedit, accipit quasi
formale et completivum, et ex eo format differentiam hominis»1.
Nec enim hoc genus, corpus, susceptivum est ultimarum dif
ferentiarum rationalis et irrationalis nisi mediante differentia
subalterna sensitivi ex qua sumitur genus infimum animalis, quod
immediate dividitur per rationale et irrationale: et similiter non
est susceptivum differentiae sensitivi nisi mediante priori diffe
rentia animati ex qua sumitur genus subalternum viventis, quod
immediate dividitur per sensitivum et insensitivum: suscipit
autem immediate differentias supremas animati et inanimati.
Sexta, quia ita se habet in rebus physicis unitas vel diversitas
generis sicut se habet unitas vel diversitas materiae cui proportionaliter respondet genus; ut homo, equus et canis sunt unum
genere, cum omnia haec sint animalia, simili modo quo una
materialiter dicuntur ea quorum materia est una: τρόπον οή
παραπλήσιον, ώσπερ ή όλη ριία 2.
Sicut enim materia subiecta diversis formis est una ut ma
teria, ita genus subiectum diversis differentiis est unum ut ge
nus. «Et sic patet, ut exponit S. Thomas, quod propinquissimo
modo dicuntur aliqua esse unum genere et similiter sicut aliqua
dicuntur esse unum materia. Nam illa etiam, quae dicuntur esse
unum materia, distinguuntur per formas [sicut quae dicuntur
unum genere distinguuntur per differentias]. Genus enim, licet
non sit materia, quia non praedicaretur de specie, cum materia
sit pars, tamen ratio generis sumitur ab eo quod est materiale
in re, sicut ratio differentiae ab eo quod est formale. Non enim
anima rationalis est differentia hominis, cum de homine non
praedicetur; sed habens animam rationalem, quod significat hoc
nomen rationale. Et similter natura sensitiva non est genus ho
minis, sed pars: habens autem naturam sensitivam, quod nomine
animalis significatur, est hominis genus. Similiter ergo et pro
pinquus modus est quo aliqua sunt unum materia et unum
genere» \
1 I, 76, 3 ad 4.
2 ,Aristoteles, IV Metaph., cap. 6, n. 7
(II, 519, 4041).
3 S. Thomas, In V Metaph., lect 7
862. Cf. etiam Averroem, in
h. I.,
..............
—
" foL 1θ9Γ; text* 33. fol. 136r, qui breviter eandem
doctrinam colligit.
C. II, a. 2, B, § II: Fundamentum compositionis logicae
901
Et postea: «hoc enim modo se habet genus ad differentiam
sicut subiectum [ = quasi materia] ad qualitatem [nam diffe
rentia praedicatur in eo quod quale']; et ideo patet quod genus
praedicabile et genus subiectum quasi sub uno modo comprehen
duntur, et utrumque se habet per modum materiae. Licet enim
genus praedicabile non sit materia, sumitur tamen a materia,
sicut differentia a forma: dicitur enim aliquid animal ex eo
quod habet naturam sensitivam; rationale vero ex eo quod habet
rationalem naturam, quae se habet ad sensitivam ut forma ad
materiam»2.
Eademque ratione «dicuntur aliqua genere diversa quia eorum
primum subiectum [ = materia aut quasi materia] est diversum:
sicut primum subiectum colorum est superficies, primum autem
subiectum saporum est humor; unde quantum ad genus subiectum, sapor et color sunt diversa genere.
Oportet autem quod duo diversa subiecta talia sint, quorum
unum non resolvatur in alterum; solidum enim quodammodo
resolvitur in superficies: unde figurae solidi et figurae superfi
ciales non sunt diversorum generum. Et iterum oportet quod
ambo non resolvantur in aliquod idem, sicut species [ = forma]
et materia sunt diversa genere si secundum suam essentiam
[nempe ut entia] considerentur, quod nihil est commune utrique
[quasi eiusdem rationis, sed diversae et analogicae, nempe com
munitas entis secundum prius et posterius dicti de illis]. Et simili
ter corpora caelestia et inferiora sunt diversa genere, in quantum
non habent materiam communem»3. Et hoc modo etiam diversa
praedicamenta sunt diversi generis praedicabilis: «istae enim
1 S. Thomas, In V Metaph., lect. 22, n. 1121.
i Ibid., n. 1123.
3 Ibid., nn. 1124-1125. «Nam corruptibilium et incorruptibilium non
potest esse materia una: genus autem, physice loquendo, a materia
sumitur. Unde supra dictum est quod, ea, quae non communicant
in materia, sunt genere diversa» {In X Metaph., lect. 12, n. 2142). Quae
quidem dicta sunt, ut patet, iuxta antiquorum doctrinam de incorrup
tibilitate corporum caelestium et corruptibilitate corporum terrestrium,
ut videre est in I, 66, 2; Quaest. disp. De Spiritualibus creaturis, 8c.
Quod si applicatio concreta dubia vel falsa est, ipsum tamen princi
pium de unitate vel diversitate generis physici verum est. Addit tamen
S. Doctor quod, «logice loquendo, nihil prohibet quod caelestia et
terrestria conveniant in genere, in quantum conveniunt in una com
muni ratione: vel substantiae [corporeae; nam corpora caelestia sunt
vera corpora], vel qualitatis [v. gr. lucis), vel alicuius huiusmodi»
praedicamentorum, puta quantitatis, relationis, ubi aut situs (ibid.).
Ρ· Ι> Sec. I. De
natura analogiae
categoriae nec resolvuntur invicem, quia una non continetur sub
alia [ut qualitas non continetur sub substantia], nec resolvuntur
in unum aliquid [tertium], quia non est aliquod genus commune
ad omnia praedicamenta», sed solum ens commune, quod non
est genus *.
Sic ergo «in rebus naturalibus diversitas specierum est secun
dum formam, diversitas autem generum est secundum materiam,
ut dicitur in V Metaph.: ea enim sunt diversa genere, quorum
est materia diversa» 1
2.
Et exinde infert hoc corollarium psychologicum: «contraria
maxime differunt, sed in eodem genere. Diversitas autem obiectorum secundum genus convenit diversitati potentiarum, quia
et genus quodammodo in potentia est»3. Ut enim scribit alio
in loco, «formae quidem quae sunt diversorum generum diversas
potentias respiciunt, cum unitas generis ex unitate materiae sive
potentiae procedat secundum Philosophum [IV Metaph., cap. 6,
n. 7]; unde impossibile est unum subiectum simul perfici diversis
formis diversorum generum, quia tunc una potentia non deter
minabitur ad diversos actus, sed diversae...: formae vero quae
sunt unius generis unam potentiam respiciunt, sive sint contra
riae ut albedo et nigredo, sive non ut triangulus et quadratum»4
499. Pariter invenitur multiplex similitudo proportionalis in
ter differentiam specificam et formam substantialem.
Prima quidem, quia sicut materia vel potentia, una cum sit,
distinguitur per formas vel actus; ita genus, unum cum sit,
dividitur per differentias specificas. «Specie enim differentia
1 In V Metaph., lect. 22, n. 1126. Et similiter quando scribit: «ge
nere quidem differunt quorum non est communis materia. Dictum
est enim supra, in VIII [lect. 2, n. 1697], quod licet materia non sit
genus, tamen ab eo quod est materiale in re sumitur ratio generica:
sicut natura sensibilis est materialis in homine respectu rationis: et
ideo quod non communicat in natura sensibili cum homine, est alte
rius generis [ut angelus]. Et quia ea quae non communicant in ma
teria, non generantur ad invicem, sequitur ea genere esse diversa quo
rum non est generatio ad invicem. Quod etiam necesse fuit addere
propter ea quae non habent materiam, sicut accidentia sunt. Ut sint
genere diversa quaecumque sunt in diversis praedicamentis, ut linea
[ = quantitas] et albedo [ = qualitas], quorum unum non fit ex alio»
(In X Metaph., lect. 4. nn. 2019-2020).
2 I-II, 54, 1 ad 1.
< DeTen^T 14c A”""a’ °
L Cf’ etiam I41' 54’ 1 ad L
!
II: Fundamentum compositionis logicae
903
dicuntur quorum est idem genus [vel materia], et secundum
formam differunt»1; «quia una potentia est contrariorum et
diversarum formarum unius generis»2: omnis siquidem «diffe
rentia importat distinctionem formae»3. Unde sicut omnis actus
complet potentiam et omnis materia formam, ita omnis diffe
rentia specifica complet genus; quia «omne completivum quo
dammodo formale est respectu eius quod completur»4.
Secunda, quia sicut materia non distinguitur per se et essen
tialiter per formas accidentales, sed solum per formas substan
tiales ad quas primo et per se dicit ordinem; ita genus non
dividitur per se differentiis accidentalibus, sed tantum differen
tiis essentialibus sive specificis. Ut enim scribit S. Doctor, «nulla
potentia ponenda est ex parte materiae nisi illa quae perficitur
per formam substantialem, cum ad idem genus spectent materia
et sua forma»5; et similiter nulla potentia est ponenda ex parte
generis nisi illa quae determinatur et perficitur per differentias
essentiales: quia «differentia advenit generi non per accidens
sed per se, tanquam determinativa ipsius, per modum quo ma
teria determinatur per formam; nam a materia sumitur genus,
a forma autem differentia»6.
Tertia consequenter, quia sicut eorum, quorum est eadem for
ma substantialis, eadem est essentia; quorum autem diversa est
forma substantialis, diversa est essentia: ita etiam quorum est
eadem differentia specifica, eadem est species; diversa vero,
quorum differentia specifica est diversa. Quia «idem est diffe
rentiam sumi a forma, et formam constituere speciem; diffe
rentia enim specifica sumpta, facta est species»7: forma autem
est «quae dat speciem rei»8, quia «unumquodque constituitur
in specie per propriam formam; unde definitio speciei maxime
significat formam rei»9. Et propter hoc «idem specie est idem
2
In X Metaph., lect. 4, n. 2021.
De Verit., 8, 14c.
I, 31, 2 ad 2.
IV Sent., d. 3, 1, qla. lc.
Ia ed
De natura materiae et dimensionibus interminatis, Opuscu ,
cit, 1.1, p. 270.
6 In I Periherm., lect. 8, n. 10.
·
T d 183· I
7 De quatuor oppositis, cap. 4. Opuscula, ed. cit., t. >
/6,1 sed contra.
’ In I Periherm., lect. 8, n. 9.
np An;ma
’ In II Metaph., lect. 4, n. 320. Cf. etiam Quaest. disp.
1, arg. 1 sed contra.
28
904
P. I, Sec. I. De natura analogiae
secundum formam» \ atque ideo imius essentiae est una tantum |
forma substantialis, sicut et unius speciei est una tantum diffe
rentia specifica constitutiva, nempe differentia ultima, quae om
nes priores differentias in se unite continet2.
Et inde sequitur quarta, quia scilicet sicut remota forma sub
stantiali solvitur essentia per eam constituta, ita remota ultima
differentia solvitur species ex ea constituta. Quam ob rem scribit
S. Thomas: «remota forma partis, removetur forma totius, quae
resultat ex compositione formae et materiae»3; «ratio autem
definitiva cuiuslibet speciei sumitur a forma specifica ipsius»4:
et ideo remota forma substantiali alicuius, removetur propria
eius essentia, sicut remota anima rationali quae est forma sub
stantialis hominis, non remanet essentia hominis5. Et rursus:
«differentia [specifica] sumitur a forma [substantiali] rei»6;
ac proinde «quaelibet differentia substantialis [addita vel substracta], excludit idem simpliciter»7, quod est idem secundum
essentiam vel speciem8, «quia quocumque minimo addito vel
sublato, est alia definitio et alia natura speciei: sicut substantia
animata sensibilis tantum, est definitio animalis; cui, si addas
et rationale, constituis speciem hominis; si autem subtrahas
sensible, constituis speciem plantae·, quia etiam ultima diffe
rentia dat speciem»9.
Quinta, quia sicut forma substantialis educitur per agens na
turale de potentia materiae in qua est sicut in potentia, ita
differentiae specificae quodammodo educuntur per intellectum
comparantem ex potentia generis in quo sunt sicut in potentia
et radice. Forma enim «educitur de potentia materiae, in quan
tum materia, quae est in potentia ad formam, fit actu sub forma,
quod est facere compositum «ex materia et forma»10; quia «ac
tum extrahi de potentia materiae nihil aliud est quam aliquid
1 III, 50, 5 ad 2.
2 In VII Metaph., lect. 12, nn. 1555, 1559, 1561, 1564; I, 76, 4 sed
contra.
3 Quodlib. II, 1 sed contra.
4 Quodlib. III, 4c.
5 Ibid.·, in II de Anima, lect. 2, nn. 236-239.
6 I, 76, 1 sed contra.
7 Quodlib. II, lc.
8 Quodlib. III, 4 ad 1.
9 In VIII Metaph., lect. 3, n. 1724.
10 In VII Metaph., lect. 7, n. 1423.
C. II, a. 2, B, § II: Fundamentum compositionis logicae
305
fieri in actu quod prius erat in potentia» *; «et hoc est formam
educi de potentia materiae, absque additione alicuius extrinseci»
quod non contineretur aliquo modo in materia I,
2. Et similiter dif
ferentiae specificae, quae in potentia continentur in genere, qua
si educuntur ex potentia generis per actum intellectus, absque
additione alicuius penitus extrinseci quod non contineretur im
plicite in ipso genere; et hoc est formare speciem, quae com
posita est ex genere et differentia. «Unde cum differentia additur
generi, non additur quasi aliqua diversa essentia a genere, sed
quasi in genere implicite contenta, sicut determinatum conti
netur in indeterminato, ut album in colorato»3; «quia non hoc
modo advenit differentia generi ut diversa essentia ab eo exsis
tens, sicut advenit album homini» 4, sed «sicut homo addit aliquid
super animal: non quidem ita quod sit in homine alia res quae
sit penitus extra essentiam animalis —alias, oporteret dicere
quod non totum quod est homo esset animal, sed 'animal esset
pars hominis—, sed animal per hominem contrahitur, quia id
quod determinate et actualiter continetur in ratione hominis, im
plicite et quasi potentialiter continetur in ratione animalis: sicut
est de ratione hominis quod habeat animam rationalem, et de
ratione animalis est quod habeat animam, non determinando
ad rationalem vel non rationalem» 5.
Quae cum ita sint, plane intelliguntur haec verba S. Doctoris:
«genus sumitur a materia, differentia vero a forma; sicut ratio
nale a natura intellectiva, animal vero a sensitiva. Forma autem
non includitur in materia actu, sed in potentia tantum: similiter
differentia non pertinet ad naturam generis, sed genus continet
differentias potestate»6. Et iterum: «differentia comparatur ad
genus ut forma ad materiam, in quantum facit esse genus in
actu»7, sicut forma facit esse materiam in actu; et hoc est
praecisse educere formam de potentia materiae: ergo similiter
differentia quasi educitur de potentia generis, in quantum facit
esse genus in actu.
1
I, 90, 2 ad 2.
2 De Spiritualibus creaturis, 3 ad 8.
In VII Metaph., lect. 12, n. 1549.
Ibid., n. 1550. «Differentia non additur generi sicut diversa essen
tia a genere, sed quasi aliquid in genere contentum implicite» (De
Mura generis, cap. 8, ed. cit., p. 299).
5 De Verit., 21, Ic. Cf. etiam I-II, 35, 8c.
4 De natura generis, cap. 1, ed. cit., p. 286.
7 I-II, 18, 7 ad 3.
«·, ia.' . - J
P. I» Sec. I. De natura analogiae
906
Sexta, quia sicut potentia materiae limitatur et finitur et
determinatur per formam, ita etiam potentia generis limitatur
et finitur et determinatur per differentias essentiales. «Materia
enim, ait S. Thomas, non finitur nisi per formam» >; «in quan
tum materia, antequam recipiat formam, est in potentia ad mul
tas formas, sed cum recipit unam, terminatur per illam»1
2. Et
similiter differentia essentialis, quae «comparatur ad genus ut
actus et forma eius»3, limitat et finit ac determinat amplitudi
nem potentialem eius, ad unam speciem vel alteram: siquidem
«genus significat indeterminate totum id quod est in specie...,
differentia vero, e converso, est sicut quaedam determinatio a
forma determinata sumpta»4; et ideo «forma generis limitatur
ad naturam speciei... per formam magis determinatam, a qua
sumitur differentia: differentia enim addita super genus, con
trahit ipsum ad speciem»5.
Consequenter, «sicut natura generis, quae de se est indifferens
ad multa, finitur per unam differentiam [ita] et materia prima,
quae de se est indifferens ad omnes formas unde et infinita di
citur, finitur per [unam] formam»6.
Quam quidem analogiam acu veluti tetigit S. Doctor, ostensa
ratione formali sive medio comparationis, hisce verbis: «finitur..'
materia per formam, in quantum materia, quae est in potentia
ad diversas species, determinatur ad unam speciem per for
mam»7; nam a materia sumitur genus, a forma vero sumitur
differentia, ut saepe dictum est.
Et inde est quod, sicut materia prima nude sumpta, utpote
pura potentia, est principium indistinctionis et imperfectionis;
forma vero, utpote actus, est principium distinctionis et perfec
tionis: ita etiam genus, utpote potentialitatem significans, est
principium imperfectionis et indistinctionis; differentia autem,
utpote actualitatem praeseferens, est principium perfectionis et
distinctionis. Sicut enim «materia perficitur per formam, per
1
2
3
*
„
C. II, a. 2, B, § II: Fundamentum compositionis logicae
In VII Metaph., lect. 11, n. 1530.
I, 7, Ic.
In VIII Metaph., lect. 2, n. 1697.
De ente et essentia, cap. 3, ed. cit., pp. 22, 18-19; 23, 9-11.
«^ritualibus creaturis, l ad 2. Cf. etiam in VII Metaph., lect.
ri· 1539.
6 I Sent., d. 43, Ic.
7 Quodlib. III, 3c.
907
finitur»1; ita etiam genus perficitur per differentiam, per
quam determinatur: et sicut per materiam primam non distin
guuntur corpora, sed in ea quasi confunduntur; ita per genus
supremum non distinguuntur inferiora sub ipso contenta, sed
in eo quasi confunduntur. Quam ob rem S. Thomas profunde
scribit: «genus continet differentias potestate. Potentia autem
principium indistinctionis est; sicut per oppositum, actus primo
distinguit. Illud igitur pro generalissimo sumendum est quod
est primum principium indistinctionis aliquorum: ut homo et
equus, licet indistincta sint in animali, animal tamen non est
primum principium indistinctionis aliquorum: ut homo et equus,
licet indistincta sint in animali, animal tamen non est primum
principum indistinctionis eorum, nec etiam corpus; statur autem
ad substantiam: nam etsi in ente non distinguantur, ens tamen
non est generalissimum, quia non praedicatur de aliquibus uni
voce, quod requiritur ad naturam generis»2.
Unde «quia universalia continent in se suas species in po
tentia, qui scit aliquid in universali, scit illud indistincte»3:
«sicut cognoscere animal indistincte, est cognoscere animal in
quantum est animal; cognoscere autem animal distincte, est co
gnoscere animal in quantum est animal rationale vel irrationale,
quod est cognoscere hominem vel leonem»4.
quam
500. Tandem inter speciem et naturam vel essentiam physi
cam compositam ex materia et forma plures reperiuntur simili
tudines proportionales.
Prima quidem, quia sicut tota essentia vel natura physica
componitur ex duobus principiis intrinsecis, scilicet ex materia
prima et forma substantiali, ita tota species componitur ex
duobus intrinsecis principiis, nempe ex genere et differentia
specifica.
«Essentia, inquit S. Thomas, comprehendit materiam et for
mam»5; «nomen essentiae in substantiis compositis significat id
quod ex materia et forma compositum est»6; in substantiis ex
forma substantiali et materia efficitur unum per se [idest] una
De natura generis, cap. 9, ed. cit., p. 299.
In I Physic., lect. 1, n. 7.
i, 85, 3c.
De ente et essentia, cap. 2, ed. cit., pp. Io, 11-12.
Ibid., pp. 17, 3-5.
908
P. I, Sec. I. De natura
analogiae
natura ex earum coniunctione resultans, quae proprie in prae
dicamento substantiae collocatur» »: «et ideo essentia non dicit
formam tantum, sed in compositis ex materia et forma dicit
totum, et hoc etiam dicitur quidditas vel natura rei»1
2; «nam quid
ditas speciei est composita ex materia et forma, non tamen ex
hac forma et ex hac materia individua»3. Itaque «substantia
sensibilis componitur ex materia et forma»4, et «essentia in
substantiis materialibus significat compositum ex materia et
forma, non tamen ex materia individual! sed ex materia com
muni» 5. «Unde in rebus compositis ex materia et forma, essentia
significat non solum formam nec solum materiam sed compo
situm ex materia et forma communi ut sunt principia speciei»6;
«nam forma et materia sunt principia intrinsecus constituentia
essentiam rei»7.
Similiter tota species componitur ex genere et differentia
specifica sicut ex duobus principiis intrinsecis, quia ut «dicit
Porphyrius [Isagoge, cap. 2], genus se habet ad similitudinem
materiae, et differentia ad similitudinem formae, et species ad
similitudinem compositi»8; «et inde est quod genus sumitur a
materia, differentia a forma, species autem a materia et forma
simul»9*. Consequenter, «sicut materia et forma dicuntur partes
compositi [ita] genus et differentia [dicuntur] partes quodam
modo speciei»,0; nam «partes essentiae sunt naturaliter quidem
[=physice] forma et materia, logice autem genus et differen
tia» ii; et sic «omnis species constat ex genere et differentia»12.
Quod si species sumatur primo intentionaliter ut nominat
ipsam essentiam vel substantiam corpoream, tunc componitur
1 Op. cit., cap. 7, pp. 57-58.
2 I Sent., d. 23, Ic, § Sciendum est autem. Cf. etiam ibid, ad I.
3 In VII Metaph., lect. 9, n. 1496.
4 In VIII Metaph., lect. 3, n. 1703.
5 De Pot., 9, 1 ad 6.
• I. 29, 2 ad 3.
7 Qnaest. disp. De Anima, 10c.
8 I Sent., d. 19, 4, 2, arg. 2 sed contra. Non enim genus est «ma
teria naturae sed materia rationis», quae materia dicitur vel potius
materiale ob «similitudinem materiae» physicae (In V Metaph., lect. 8,
n. 882).
’ In VII Metaph., lect. 9, n. 1463.
π πΓί ÎiSP' De Anima' ,Oc' § Sed quia etiam Quaeritur.
« Quaes t. disp. De Anima, 7, obi. 17; De Pot., 7, 3 obi. 1; I, 3, 5c.
C. II, a. 2, B, § II: Fundamentum compositionis logicae
909
ex materra et forma sicut et ipsa substantia corporea, iuxta illud
S. Thomae: «id quod resultat ex forma in materia exsistente,
species est» ■; et illud: «ex forma et materia semper constituitur
una species, quae est praedicabilis de pluribus actu vel potentia
quantum est de ratione specie»2.
Et quia natura «nihil est aliud quam essentia, quam signi
ficat definitio»3, inde est quod «definitio rei naturalis non signi
ficat tantum formam [neque materiam tantum], sed formam et
materiam» simul, hoc est, «compositum ex materia et forma»4.
Sicut ergo essentia physica componitur ex materia et forma,
et species componitur ex genere et differentia quae proportionantur materiae et formae: ita et definitio essentialis primo
intentionaliter sumpta, quae idem est ac ipsum definitum, com
ponitur ex materia et forma: secundo autem intentionaliter et
prout ratione distinguitur a definito cuius est signum formale,
componitur ex genere et differentia: est enim definitio essentia
lis «oratio indicans quid est res» 5 sive «oratio declarans speciem
rei»6; et ideo «sicut se habet [tota] ratio [seu definitio] rei ad
[totam] rem, ita se habent partes rationis ad partes rei»7; non
quidem per identitatem absolutam, quasi «partes definitionis sint
idem partibus rei»8, sed per identitatem relativam seu propor
tionalem, quatenus partes definitionis proportionantur partibus
rei, ita ut «partes definitionis significant partes rei, in quantum
a partibus rei sumuntur partes definitionis»9. Ut enim egregie
expendit Averroes, «sicut est proportio definitionis ad rem, ita
est proportio partis definitionis ad partem rei, in quantum quem
admodum definitio declarat quidditatem rei ita pars definitio
nis declarat partem quidditatis rei» ,0.
Itaque «ratio definitiva est partes habens» n, quasi ratio «una
ex pluribus constans» rationibus12, quatenus «ratio definitiva
b
9
10
U
12
In VII Metaph., lect. 11, η. 1517.
IV Contra Gent., cap. 35, arg. 8.
Ibid., arg. 3 et 6.
IV Contra Gent., cap. 81, § De humanitate vero.
In IV Physic., lect. 5, n. 3.
In VII Physic., lect. 8, n. 9.
In VII Metaph., lect. 9, n. 1460. Cf. etiam I Sent., d. 25, 1 obi 2.
Ibid., n. 1462.
Ibid., n. 1463.
.
e
Averroes, In VII Metaph., cap. 10, text. 33, ed. cit., fol. 176r.
S. Thomas, In VIII Metaph., lect. 1, n. 1685.
In VIII Metaph., lect. 5, n. 1756.
910
P. I, Sec. I. De natura analogiae
adiungit aliquid alteri, quorum unum est ut forma, aliud ut
materia; nam genus sumitur a materia et differentia a forma»·:
«est enim definitio divisibilis in duo, quorum unum se habet
ut forma, aliud ut materia»1
2, «unum sicut potentia, aliud sicut
actus»3; et in haec duo essentialiter resolvitur, siquidem «ea in
quae resolvitur definitio alicuius rei sunt componentia rem illam
quia unumquodque resolvitur in ea ex quibus componitur»4.
Et secundum hoc plane intelligitur cur S. Thomas haec tria
simul doceat. Ex una parte quidem quod «in omni definitione
est aliquid ut materia et aliquid ut forma»5, quia nimirum «defi
nitio rei naturalis, quae est ex materia et forma composita,
non solum continet formam sed etiam materiam»6; «nam ad
naturam speciei pertinet id quod significat definitio: definitio
autem in rebus naturalibus non significat formam tantum, sed
formam et materiam; unde materia est pars speciei in rebus
naturalibus: non quidem materia signata quae est principium
individuationis, sed materia communis»78
; et ideo «sive in sensi
bilibus [ = physicis] sive in mathematicis semper oportet quod sit
in definitionibus aliquid quasi materia et aliquid quasi forma»’.
Ex alia vero docet quod omnis definitio essentialis constat
ex genere et differentia: «definitio, inquit, est sermo quidam
compositus ex genere et differentiis substantiarum»9; «genus
et differentia... sunt partes definitionis» sive rationis10*; «defini
tio continet genus et differentiam» n: «haec enim duo sunt par
tes definitionis, quae significant essentiam» 12. Et sic «investigan1 In VIII Metaph., lect. 3, n. 1721.
2 Ibid., n. 1722.
3 In VIII Metaph., lect. 5, n. 1758. «Cum in definitione unum com
paretur ad aliud ut actus ad materiam» (In VIII Metaph., lect. 2,
n. 1700).
4 In I Physic., lect. 13, n. 2.
5 Quaest. disp. De Anima, 7, obi. 16.
6 De Pot., 9, 1 obi. 7.
7 I, 75, 4c. Cf. etiam Quodlib. II, 4c.
8 In VIII Metaph., lect. 5, n. 1761.
9 In librum Boetii de Trinitate, 6, 4, arg. 3 sed contra. Hoc verbum,
sermo, quod raro invenitur apud S. Thomam, qui potius uti solet
nomine orationis ad definiendam definitionem, videtur esse reminis
centia quaedam Averrois dicentis quod «definitio est sermo, et omnis
sermo habet suas partes significantes partes rei» (In VII Metaph.,
cap. 10, text. 33, ed. cit., fol. 176r).
ιθ In I Periherm., lect. 12, n. 8.
n In I Post., lect. 27, n. 9.
12 In I Post., lect. 34, n. 4.
C. Il, a. 2, B, § II: FUNDAMENTUM COMPOSITIONIS LOGICAE
911
tibus quid est homo, oportet accipere non solum genus, quod
nam
est animal, sed etiam differentiam», quae est rationale
«omnis ratio convertibilis constans ex genere et differentiis,
significat quod quid est»2, «quasi dicat [ur] quod hoc quod
est esse rationem convertibilem ex genere et differentiis constan
tem, est omnino idem ei quod quid est»3. Unde «oportet omne
quod definitur constitui ex duobus, scilicet ex genere et diffe
rentia»4,· et similiter oportet «definitionem ex duobus constitui,
quorum unum sit genus, aliud differentia»5: «istae enim sunt
definitiones verae, in quibus non est aliud quam primum genus
et differentiae»6; «et sic patet quod omnis definitio resolvitur
in primum genus et aliquas differentias»7, quod revera sunt
ultimum genus et ultima differentia, eo quod genus proximum
vel ultimum comprehendit omnia genera subalterna usque ad
supremum, et similiter differentia ultima comprehendit omnes
differentias subalternas usque ad primam8. Ergo «omnis defi
nitio est ex genere et differentia»9.
Et utrumque simul iungens, scribit: «sicut enim in genere
substantiae differentia, quae praedicatur de genere et advenit ei
ad constitutionem speciei, comparatur ad ipsum ut actus et for
ma, ita et in aliis definitionibus». Quod ideo contingit, «quia
genus sumitur ab eo quod est materiale in re, differentia vero
ab eo quod est formale», et consequenter «genus et differentia
proportionantur materiae et formae» 10. Et ideo «genus significat
totum non designatum, et differentia ut designans, et definitio
ut designatum»n; siquidem «in compositis genus et differentia,
quamvis non sint partes, tamen a partibus rei fluunt, quia genus
fluit a materia quamvis non sit materia, et differentia a forma,
i
In II Post., lect.
2 In II Post., lect.
5, n. 3.
Ibid., n. 2.
In II Post., lect. 14, n. 5.
In II Post., lect. 13, n. 6.
A Ibid., et in VII Metaph., lect. 12, n. 1542.
In VII Metaph., lect. 12, n. 1543.
Ibid., et nn. 1549-1550, 1554-1556, 1559, 1561, 1564; in II Post lect.
15, n. 9.
9 I Contra Gent., cap. 25, § Ex quo patet etiam; I, 3, 5c; De Pot.,
Ί, 3c in fine, ubi formulam adhibet: «omnis definitio est ex genere et
specie·», quia revera species constituitur differentia specifica, quae
ideo appellatur differentia constitutiva.
io In VIII Metaph., lect. 2, n. 1697.
11 I Sent., d. 25, 1 ad 2.
•r *
P. I, Sec. I. De natura analogiae
912
quamvis forma non sit differentia sed forma sit principium
illius: ets sic definitio composita [ex genere et differentia] os
tendit realem compositionem» ex materia et forma substantiae
corporeae >.
Quae omnia S. Thomas ex Aristotele mutuo accepit, qui et
docuit substantiam corpoream essentialiter esse constitutam ex
materia et forma1
2, et definitionem essentialem significare huius
modi compositionem ideoque partes eius se habere ut materiam
et formm3, et speciem ac definitionem coalescere ex genere et
differentia respondentibus materiae et formae: πάσα γάρ ειδοποιός
διαφορά μετά του γένους είδος ποιεί4; εκ γάρ του γένους και των διαφο
ρών τά είδη 5; έπειδή ό ορισμός έκ γένους καί διαφορών έστίν 6; είπερ
δει μέν διά του γένους καί τών διαφορών όριζεσθαι τον καλώς
όριζόμενον 7; ούθέν γαρ ετερόν έστιν έν τφ όρισμφ πλήν το τε πρώτον
λεγόμενον γένος και αί διαφοραί 8.
Et inde sequitur solam speciem definiri, non genus, neque
differentiam, neque individuum; quia sola species qua talis com
ponitur ex genere et differentia, non autem genus, neque diffe
rentia, neque individuum. Non quidem individuum signatum,
quod est singulare, dum genus et differentia sunt universalia:
singulare autem non componitur ex universalibus. Neque diffe
rentia, quia, licet sit universalis, non tamen componitur ex ge
nere et differentia, nam differentiae non est differentia. Neque
genus qua tale, quia generis non est genus.
Propter quod S. Thomas scribit: «non enim est ratio eorum
[ = generum] et definitio, quam oporteat componi ex genere et
differentia, sed definitiones proprie dantur de speciebus; et si
aliquod genus definitur, non definitur in quantum est genus, sed
est idenin quantum est species»9: puta genus proximum, qu
tice species subalterna; vel genus subalternum, quod est identice species suprema: at genera suprema, quae nonnisi genera
sunt, nequaquam species, definiri non possunt; «sicut quantitas
et qualitas et huiusmodi [suprema genera] non definiuntur, quia
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Ibid.
Aristoteles. VII Metaph., cap. 2, n. 9 (II, 560, 7-9).
Ibid., cap. 3, n. 7 (II, 561, 1-2).
VI Topic., cap. 6, n. 3 (I, 242, 18-19).
IX Metaph., cap. 7, n. 6 (II, 582, 3-4).
I Topic., cap. 6, n. 2 (I, 177, 17-18).
VI Topic., cap. 4, n. 5 (I, 239, 27-29).
VI Metaph cap. 12, n. 3 (II, 552. 11-12).
S. Thomas, In V Metaph., lect. 4, n. 805.
C. II, a. 2, B, § II: Fundamentum compositionis iogicae
913
sunt genera generalissima» ’. «Nam nihil proprie definitur nisi
species, cum omnis definitio ex genere et differentia constet;
etsi aliquod genus definitur, hoc est in quantum est species»2.
«Sic ergo patet quod quod-quid-erat-esse non erit alicuius quod
non sit de numero specierum alicuius generis, sed solum his,
idest solum speciebus: species enim sola definitur, cum omnis
definitio sit ex genere et differentiis; illud autem quod sub genere continetur et differentiis constituitur, est species, et ideo
solius speciei est definitio»3.
Pariter «definitiones non dantur de individuis, sed speciebus»4; «et hoc ideo, quia definitio non assignatur nisi universa
liter»5, «quia definitio nunquam est rei singularis, sed solum
universalis... Et inter universalia, proprie est species, quae con
stituitur ex genere et differentia, ex quibus omnis definitio con
stat: genus enim non definitur, nisi etiam sit species»6.
Similiter differentia non definitur, quia differentiae non est
differentia, sicut formae non est forma: «homo enim differt
ab asino rationali differentia; rationale autem ulterius non differt
ab asino aliqua differentia, quia sic esset abire in infinitum, sed
seipso»7.
Ergo «definitio proprie competit speciei», et ideo «sola species
proprie definitur»8: «omnis enim definitio ex genere et differen
tiis constat; id etiam quod proprie definitur, species est»9. Ita
que, a primo ad ultimum, «omnem... substantiam, quae scilicet
habet aliquid universalius quod de ipsa praedicatur et quae
potest de alio inferiori praedicari, contingit definire: genera vero
generalissima de quibus alia universaliora non praedicantur, et
singularia quae non praedicantur de aliquibus inferioribus, non
contingit definire. Solum ergo substantiam mediam definire con
tingit»10: et haec est sola species, praesertim atoma, quae sola
clauditur et circunscribitur et finitur per genus et deorsum
5
I Sent., d. 2, 3c, § Quantum ad primum.
In V Metaph., lect. 8, n. 877.
In VII Metaph., lect. 3, n. 1327. Cf. ibid., n. 1328 in fine.
In VII Metaph., lect. 9, n. 1468.
In VII Metaph., lect. 10, n. 1492. Cf. etiam ibid., lect. 15, nn.
1606-1612.
in VII Metaph., lect. 11, n. 1502.
De Pot., 7, 3 ad 2.
« Quaest. disp. De Anima, 7, obi. 16 ct resp.
9 Comp. theol., I P., cap. 26.
10 In I Post., lect. 34, n. 5,
6
914
P. I, Sec. I. De natura analogiae
per differentiam ultimam et sola claudit in se totam rei essen
tiam. Unde et definitio «dicitur terminus, quia includit totaliter
rem, ita scilicet quod nihil rei est extra definitionem, cui scilicet
definitio non conveniat, nec aliquid aliud est infra definitionem,
cui scilicet definitio conveniat» *; quia nimirum «ultima differen
tia constitutiva est ad quam finitur essentia speciei. Unde illud
quod significat essentiam rei vocatur definitio vel terminus, et
sic dicitur unumquodque finiri per illud quod determinat vel
contrahit essentiam suam: sicut natura generis, quae de se est
indifferens ad multa, finitur per ultimam differentiam*2. Et
sic apparet quod «definitiones habent principium et finem; quia
non est ascendere in infinitum in generibus, sed accipitur quasi
primum, genus generalisimum: nec etiam est descendere in
infinitum in speciebus, sed est stare in specie specialissima. Unde
genus generalissimum est [primum] principium, species vero
specialissima sicut [ultimus] terminus vel finis in definitioni
bus»3; siquidem «species ex universalibus componuntur sicut
ex partibus definitionis..., in quantum ex genere et differentia
constituitur species» 4.
Inde etiam apparet cur definitio constare debeat saltem duo
bus nominibus, quorum uno significetur genus proximum et alio
differentia ultima, ut cum hominem definimus: animal rationale.
Unum namque nomen tantum non potest significare distincte et
explicite duo essentialia principia rei definiendae, quae sunt ma
teria et forma vel potentia et actus.
Et ideo S. Thomas egregie: «omnis definitio est quaedam ra
tio, idest quaedam comi sitio nominum per rationem ordinata.
Unum enim nomen non potest esse definitio, quia definitio opor
tet quod distincte notificet principiae rerum quae concurrunt ad
essentiam rei constituendam: alias autem definitio non suffi
cienter manifestaret essentiam rei. Et propter noc dicitur in
I Physicorum [cap. 1, n. 5], quod definitio dividit definitum in
1 In I Periherm., lect. 4, n. 2. Cf. etiam In V Metaph., lect. 19,
n. 1048; III Contra Gent., cap. 49, arg. 4; In VIII Metaph., lect. 3,
n. 1720.
2 / Sent., d. 43, 1, lc. Editiones habent: per unam differentiam,
ni ,totus intextus postulat ut legatur ultimam. Unde proloquium
! nudD *ΟΓξηξ 9uod definitur, in intellectu definientis comprehenditur*
(De Pot., 7, 3 ad 5).
’ \n L^eâninta· lect· 8- n- 121.
In VII Metaph., lect. 13, n. 1569.
C. II, a. 2, B, § II: Fundamentum compositionis logicae
915
singulare, idest exprimit distincte singula principia definiti ’. Hoc
autem non potest fieri nisi per plures dictiones: unde una dictio
non potest esse definitio, sed potest esse manifestativa eo modo
quo nomen minus notum manifestatur per magis notum. Omnis
autem ratio partes habet, quia est quaedam oratio composita;
et ideo videtur quod sicut se habet ratio rei ad rem, ita se
habent partes rationis ad partes rei», idest plura nomina per
rationem ordinata ad plura principia rei2.
Ergo «necessarium est omnem definitivam rationem esse ex
pluribus nominibus. Ille enim qui definit, non faciet notificationem rei ponendo unum nomen tantum; quia si poneret unum
tantum nomen, adhuc definitum remaneret nobis ignotum. Con
tingit enim, uno nomine notiori assignato, ipsum nomen definiti
notificari, non autem rem definitam, nisi principia eius expri
mantur, per quae res omnis cognoscitur. Resolutio autem definiti
in sua principia, quod definientes facere intendunt, non con
tingit nisi pluribus nominibus positis»3: et aliquando est «oratio
longa ex multis composita»4, ut quando definiuntur accidentia vel
partes substantiae, in quibus oportet poni subiectum vel alia
pars substantiae, eo quod huiusmodi non sunt definibilia nisi
per additionem, prout videre est in definitione motus: actus
entis in potentia quaternis in potentia; vel in definitione animae:
actus primus corporis physici organici potentia vitam habentis5.
Secunda, quia eadem est proportio principiorum inter se in
utraque compositione, scilicet potentiae et actus: quem ad mo
dum enim definitum componitur essentialiter ex materia et forma
sicut ex potentia et actu, ita etiam definitio essentialis compo
nitur ex genere et differentia sicut ex potentia et actu. Ex quo
enim «genus et differentia proportionantur materiae et formae»6,
«hoc modo genus se habet ad differentias sicut materia ad for
mas»7. Materia autem se habet ad formam ut potentia ad actum.
1 «Qui apprehendit nomen, ut puta hominem aut circulum, non
statim distinguit principia definientia; unde nomen est sicut quoddam
totum et indistinctum, sed definitio dividit in singularia [ό δε ipiajià;
ssîw διαρεΐ εις τά χαθ’εχαστα], idest distincte ponit principia definiti»
Un I Physic., lect. 1, n. 10).
2 In VII Metaph., lect. 9, n. 1460.
3 In VII Metaph., lect. 15, n. 1614-1615.
4 In VIII Metaph., lect. 3, n. 1720.
s Cf. in VII Metaph., lect. 9, n. 1477.
« In VIII Metaph., lect. 2, n. 1697.
7 In X Metaph., lect. 10, n. 2116.
916
P. I, Sec. I. De natura analogiae
Ergo et genus se habet ad differentiam sicut •Ι· tentia ad actum.
Sicut ergo compositio definiti ex materia et forma est compo
sitio potentiae et actus, ita compositio definitionis ex genere et
differentia est compositio potentiae et actus, quasi compositio
conceptus speciei ex conceptu quasi potentiali generis et ex con
ceptu actuali differentiae.
Propter quod S. Thomas iure scribit: «differentia, quae prae
dicatur de genere et advenit ei ad constitutionem speciei, com
paratur ad ipsum ut actus et forma» *, «cum in definitione unum
comparetur ad aliud ut actus ad materiam...: ratio vero, quae
sumitur ex differentiis, pertinet ad formam»1
2. Et hoc ideo, quia
«substantia quae definitur, sive sit intellectualis sive sit sensi
bilis, oportet quod sit composita: ea vero ex quibus primo com
ponitur, cum sint simplicia, non contingit definiri. Dictum est
enim supra quod ratio definitiva adiungit aliquid alteri, quorum
unum est ut forma, aliud ut materia: nam genus sumitur a
materia, et differentia a forma»3.
Et iterum: «species constituitur ex genere et differentia4:
semper autem id a quo sumitur differentia constituens speciem
se habet ad illud unde sumitur genus sicut actus ad potentiam.
Animal enim sumitur a materia sensitiva per modum concre
tionis; hoc enim dicitur animal, quod naturam sensitivam habet:
rationale vero sumitur a natura intellectiva, quia rationale est
quod naturam intellectivam habet. Intellectivum autem compa
ratur ad sensitivum sicut actus ad potentiam»5.
Tertia, quia sicut in compositione essentiae specificae definiti
forma est principalis pars, ita et in compositione definitionis
essentialis pars principalis est differentia specifica. Ut enim
scribit S. Doctor, «in rebus naturalibus id quod est potentia caro
et os non habet naturam carnis et ossis antequam accipiat for
mam, secundum quam accipitur ratio definitiva rei, per quam
scilicet scimus quid est caro vel os; nec adhuc est natura in
ipso antequam habeat formam»; et ideo «forma est magis natu
ra quam materia, quia unumquodque magis dicitur secundum
1 In VIII Metaph., lect. 2, n. 1697.
2 Ibid., n. 1700.
3 In VIII Metaph., lect. 3, n. 1721.
n i
et def,n,tio’ «Qu,a definitio est ex genere et differentia>
DC).
5 I, 3, 5c.
C. II, a. 2, B, § II: Fundamentum
compositionis logicae
917
quod est in actu quam secundum quod est in potentia»J, Et
alibi: «in omnibus compositis ex materia et forma principium
' determinationis est ex parte formae, quae est quodammodo finis
et terminus materiae; et ideo principalius requiritur ad esse rei
determinata forma quam determinata materia: materia enim
determinata quaeritur ut sit proportionata determinatae for
mae»2. Consequenter «forma, vel est ipsa natura sicut in sim
plicibus [=incorporalibus, ut in angelis], vel est constituens ip
sam rei naturam sicut in his quae sunt composita ex materia
et forma»3: et secundum hoc, «ipsa forma significatur per spe
ciem, quia per formam unumquodque in specie constituitur»4,
utpote «completiva essentiae rei»5; «unde forma dicitur natura
rei»6. Et similiter «differentia complet essentiam generis»7;
«differentia enim complet definitionem significantem esse rei»8:
«dicit enim Philosophus in VIII Metaph. [cap. 2, n. 7] quod ratio,
quae est ex differentiis, videtur esse speciei et actus, idest for
mae; quia, ut ibidem dicitur [n. 9], differentia respondet for
mae; cuiuslibet autem speciei est propria forma, quae nulli
alii convenit»9. Et hoc ideo, «quia species cuiuslibet rei praeci
pue attenditur secundum formalem rationem ipsius, non autem
secundum materiam vel subiectum» 10. Unde «differentia est no
bilior genere, sicut determinatum indeterminato et proprium
communi»u.
Quia ergo «unumquodque constituitur in specie per propriam
formam..., definitio speciei maxime significat formam rei» 12. «Et
quia unumquodque consequitur naturam, vel generis, vel speciei,
per formam suam; natura autem generis vel speciei est id quod
significat definitio dicens quid est res: ideo forma est ratio
ipsius quod-quid-erat-esse, idest definitio per quam scitur quid
est res. Quamvis enim in definitione ponantur aliquae partes
1
2
6
7
8
9
10
η
12
In II Physic., lect. 2, nn. 3 et 5.
Ill, 60, 7c.
Ill, 13, Ic.
In II Physic., lect. 9, n. 1.
In epist. ad Philippenses, cap. 2, lect. 2, ed. Marietti, p. 92a.
De Pot., 8, 4 ad 5.
In VIII Metaph., lect. 2, n. 1694.
In II Post., lect. 13, n. 6.
II-II, 99, 2c.
j
,
I, 50, 4 ad 1. Cf. etiam In II Sent., d. 3, 1, 6
In II Metaph., lect. 4, n. 320.
S18
P. I, Sec. I. De natura analogiae
materiales, tamen id quod est principale in definitione oportet
quod sit ex parte formae: et ideo haec est ratio quare forma est
causa, quia perficit rationem quidditatis» *. Quo in sensu dici
potest quod sicut tota essentia est quodammodo forma, ita
«tota essentia definitionis in differentia quodammodo compre
henditur» 1
23
: et sic «ultima differentia erit tora substantia rei et
tota definitio; includit enim in se omnes praecedentes particu
las» 1, utpote quae «substantiam et speciem definiti compre
hendet» 4.
Quae cum ita sint, «palam est ex praedictis quod quamvis
in definitione ponatur genus et differentia, tamen definitio est
ratio ex differentiis tantum, quia genus non est praeter diffe
rentias... Et quamvis ponantur multae differentiae in definitione,
tamen tota definitio dependet et constituitur ex ultima quando
fit divisio secundum rectum, idest a communiori ad minus com
mune descendendo secundum per se differentias, et non acci
piendo quasi a latere differentias per accidens»5, quia «semper
prius salvatur in posteriori»6, sicut animal in homine et genus
in specie, et ideo «definitio animalis ponitur in definitione homi
nis»7; «in ratione enim animalis non ponitur anima rationalis
explicite et in actu, quia sic omne animal haberet animam ratio
nalem, sed implicite et in potentia, quia animal est substantia
animata sensibilis. Sicut autem sub anima in potentia conti
netur anima rationalis, ita sub animato [continetur] rationale:
et ideo, quando definitio animalis actu attribuitur homini, opor
tet quod rationale sit de definitione hominis explicite, secundum
quod animal est idem homini»8.
Et propter hoc, sicut prima intentio naturae est ad speciem
atomam et non ad genus neque ad individuum, ita etiam prima
intentio cognoscentis et definientis est ad speciem specialissi
mam et non ad individuum vel ad genus, siquidem «non habetur
perfecta scientia de re quousque perveniatur ad speciem specia
lissimam; quia ille qui scit aliquid in genere, nondum habet
1
2
3
4
5
6
7
8
In V Metaph., lect. 2, n. 764.
In VII Metaph., lect. 12, n. 1549.
Ibid., n. 1555.
Ibid., n. 1559.
Ibid., n. 1561.
I, 60. lc.
In VII Metaph., lect. 1, n. 1258
De Pot., 8, 4 ad 3.
C. II, a. 2, B, § II: Fundamentum compositionis
logicae
919
perfectam scientiam de re» ’: singularia autem qua talia non
sunt defmibilia, neque eorum cognitio est de perfectione intel
lectus2, quia «cognitio veritatis in talibus non habet aliquid mag
num ut per se sit appetibilis, sicut cognitio universalium et
necessariorum»3. Qua de causa S. Thomas profundissime scri
bit: «si autem comparemus ipsam naturam generis et speciei
prout est in singularibus, sic quodammodo habet rationem prin
cipii formalis respectu singularium; nam singulare est propter
materiam, ratio autem speciei sumitur ex forma. Sed natura
generis comparatur ad naturam speciei magis per modum mate
rialis principii; quia natura generis sumitur ab eo quod est ma
teriale in re, ratio vero speciei ab eo quod est formale: sicut
ratio animalis a sensitivo, ratio vero hominis ab intellectivo.
El inde est quod ultima naturae intentio est ad speciem, non
autem ad individuum neque ad genus; quia forma est finis gene
rationis, materia vero est propter formam»4. «Nam specifica
differentia est quae complet substantiam rei et dat ei speciem»;
et «ita species et substantia dicitur natura, quae est finis genera
tionis: nam generatio terminatur ad speciem, quae resultat ex
unione formae et materiae»5.
Unoque verbo haec omnia contraxit, dicens: «a materia acci
pitur genus, et a forma differentia...; forma enim facit speciem,
et ideo dicitur differentia constituere speciem»: nam «idem est
differentiam sumi a forma, et formam constituere speciem; dif
ferentia enim specifica sumpta, facta est species»6, et «semper
ultima differentia constituit speciem specialissimam»7.
Quarta, quantum ad ordinem partium concurrentium utrobique; quia «sicut materia est prius in compositione rei quam
forma, ita genus prius est differentia»8.
In compositione enim physica substantiae corporeae ex mate
ria et forma, materia se habet ut recipiens; forma vero ut re
cepta: materia ut potentialis et indeterminata, forma ut actualis
’ In II Metaph., lect. 4, n. 323.
1 Cf. I, 12, 8 ad 4; 107, lc.
I-II, 14, 3c.
I. 85, 3 ad 4.
. „ o
s In V Metaph., lect. 5, n. 822. Cf. etiam De Verit., 3, 8c; et praeser
tim Quodlib. VIII, 2c, ubi nitidissime hanc doctrinam exponit
6 De quatuor oppositis, cap. 4. Opuscula, ed. cit., t. I, pp. 182-183.
7 I-II, 18, 7 obi. 2.
» Ibid., p. 183.
!
920
P. I, Sec. I. De natura analogiae
et determinans; materia ut co • Illi unis, forma ut propria; materia ut quod substat et cui additur, forma ut quod supervenit
et additur. lam vero in ordine generationis vel compositionis
—nam generatio est compositio materiae et formae, sicut corrup
tio est earum separatio—, «prius est intelligere recipiens quam
ipsam receptionem» »; prius potentiale quam actuale; prius in
determinatum et determinabile quam determinatum1
2; prius
commune quam proprium, et id cui additur quam id quod addi
tur, iuxta illud S. Thomae: «commune est prius proprio»3; quia
«omne proprium se habet ex additione ad commune»4, et hoc
ideo quia «commune... per additionem alicuius proprii contrahi
tur et determinatur»5.
Et similiter in compositione logica speciei ex genere et dif
ferentia, genus se habet ut recipiens determinationem et actuationem differentiae; differentia vero ut dans talem determinatio
nem et actuans potentialitatem generis eamque reducens in ac
tum perfectum speciei, iuxta illud S. Doctoris: «omne indeter
minatum se habet ad determinatum sicut possibile et materia
le»6, et quidem «ista determinatio et indeterminatio communis
et proprii in rebus compositis reducitur ad materiale et formale
secundum rem, eo quod ratio generis fluit a materia» et ratio
differentiae a forma7; et inde est «quod illud quod constituit
in specie est nobilius eo quod constituit in genere, sicut deter
minatum indeterminato: habet enim se determinatum ad inde
terminatum, ut actus ad potentiam»8. Item genus se habet ut
commune cui additur, differentia autem ut proprium quod addi
tur; et ideo genus determinatur ad speciem «per additionem
alicuius differentiae quae potentialiter in genere erat»9; et sal
vatur in specie, «quia omne co: Illi· une salvatur in proprio ubi
sibi fit additio»10, nam «semper prius salvatur in posteriori»11.
1
2
3
4
5
6
7
8
*
10
11
De Verit., 28, 7 obi. 2.
I, 85, 3 ad 1.
III, 7, 13 ad 3.
I Sent., d. 34, 1, 1 obi. 4.
Ibid., ad 4.
1 Sent., d. 26, 1, 1 obi. 6.
Ibid., ad 6.
De Spiritualibus creaturis, 8 ad 9.
I Sent., d. 8, 4, 1 ad 2.
Ibid., ad 1.
I. 60, lc. «Semper oportet salvari primum in secundo» (I, 62.
C. II, a. 2, B, § II: Fundamentum compositionis logicae
921
«Sicut patet quod animal est prius homine..., nam homo se
habet ex additione ad animal» ». Sicut ergo «materia per formam
contrahitur ad determinatam speciem» vel naturam2, ita et
«genus per additionem differentiae «contrahitur et determina
tur ad speciem3, siquidem «differentia addita generi constituit
speciem»4.
Et propterea in dissolutione, quae contrarie se habet ad com
positionem primo removetur id quod erat ultimum in genera
tione vel compositione: sicut in corruptione compositi physici
ex materia vel subiecto et forma, prius removetur forma quam
subtectum; et in corruptione compositi logici ex genere et diffe
rentia, prius removetur differentia quam genus, iuxta illud
S. Thomae: «ultimum in generatione est primum in resolutione»5,
et vicissim: «id quod est primum in generatione est postremum
in corruptione»6. Nam «transmutato posteriori, non transmutatur
prius»7; quia «remoto posteriori, non removetur prius»8: et
hac de causa, sicut remota forma non removetur materia vel
subiectum, ita remota differentia non removetur genus9, sed
«remota differentia constitutiva, remanet genus in communi» 10;
«remoto enim quod est proprium, remanet id quod est commu
ne»11, quia proprium se habet ex additione ad commune, et
«omne quod se habet ex additione, remota additione, remanet
id cui fit additio: sicut homo addit supra animal, rationale:
unde remoto rationali, remanet animal»12, siquidem «ea quae
sunt prima in generatione, non oportet quod sint prima in de
structione»13; sed potius e converso quia «in omni corruptione,
In II Physic., lect. 3, n. 5.
I, 44, 2c; cf. etiam I, 7, 1c.
I Sent., d. 34, 1, 1 ad 4.
II Sent., d. 3, 1, 5, arg. 2 sed contra.
II-II, 107, 2c.
II-II, 122, 7 ad 3.
7 I- II, 85, 1 obi. 2.
II- II, 20, 2, sed contra.
I-II, 67, 5c; III Sent., d. 31, 2, 1, qla. 3c, n. 107; et ad 1, n. 109.
ΐθ De Pot,,
Pot., 8, 4 ad 8. Cf. etiam ibid., ad 5. Et alibi: .• «remotis...
· «· Λ
differentiis constitutivis specierum, remanet natura generis indivisa;
quia eaedem differentiae quae sunt constitutivae specierum, sunt divisivae generis» (II Contra Gent., cap. 51, arg. 2).
« I-II, 67, 5 obi. 1.
« De Pot., 8, 4 obi. 5.
» II Sent., d. 5, 1, 3 ad 5.
DM
922
P. I, Sec. I. De natura analogiae
remoto actu, manet potentia» *. Ex adverso, «remoto priori, re
movetur posterius»2, quia posterius pendet a priori et non prius
a posteriori, iuxta illud S. Thomae: «illud quod est prius non
dependet a posteriori, sed e converso»3: quam ob rem «poste
riora non sunt de intellectu priorum, sed e converso; unde priora
possunt intelligi sine posterioribus et non e converso»4, et ideo,
remoto genere vel remota differentia constitutiva, removetur
species5.
Quae omnia S. Thomas profunde explicavit hisce verbis: «vi
demus enim quae sunt priora in compositione esse ultima in
resolutione», uti apparet in genere causarum formalium, «in
quibus quanto forma est universalior tanto prior esse videtur.
Si igitur accipiamus aliquem hominem, forma quidem specifica
eius attenditur in hoc quod est rationabilis; forma autem gene
ris eius attenditur in hoc quod est vivum vel animal; ulterius
autem id quod est omnibus commune, est esse. Manifestum est
autem in generatione unius particularis hominis quod in naturali
subiecto, primo invenitur esse, deinde invenitur vivum, postinodum autem est homo; prius enim ipse est animal quam homo...
Rursus, quia in via corruptionis primo amittit usum rationis et
remanet vivum et spiratio, secundo amittit vivum et spirans et
remanet ipsum ens». Et inde est «quod id quod in pluribus est,
prius est etiam in adveniendo et ultimum in recedendo»6.
Et idem accidit in processu cognitionis nostrae: «sicut enim
in esse naturae quod de potentia in actum procedit prius est
animal quam homo, ita in generatione scientiae prius in intellectu
0» j
1 II Contra Gent., cap. 55, arg. 2.
2 In IV Physic., lect. 11, n. 5; in V Physic., lect. 2, n. 9; I-II, 15,
2 obi. 2.
3 De Spiritualibus creaturis, le.
4 In II Physic., lect. 3, n. 5. Et inde est quod in definitione infe
rioris ponitur superius, at «in definitione superioris non debet poni
inferius» (II Sent., d. 35, 2 obi. 2). Cf. etiam II Contra Gent., cap. 58,
arg. 1.
5 Et «inde patet quod animal [=genus] et bipes [ = differentia]
sunt priora homine [ = specie] secundum esse. Ista enim sunt priora
in esse quae non removentur, aliis ablatis; sed eis ablatis, alia remo
ventur: sicut unum est prius duobus; quia remoto uno, removetur
duo, sed non e converso. Remotis autem animali et bipede, removetur
!\om,°/„sed remoto homine, hoc, scilicet animal et bipes, non aufertur»
(In VII Metaph., lect. 15, n. 1622).
° In librum de causis, lect. 1, ed. Vives, t. 26, pp. 515-516.
I
C. II, a. 2, B, § II: Fundamentum compositionis logicae
923
concipitur animal quam homo»
quia «genus est prius secun
dum intellectum eo quod genere continetur»2.
Ex quo autem in compositione logica speciei ex genere et dif
ferentia, prius est genus quam differentia, sequitur ulterius in
compositione definitionis essentialis ex partibus definitionis prius
esse ponendum genus quam differentia, ut merito concludit Aris
toteles: δει γάρ των ιδίων καθάπερ χαί των δρων, τό πρώτον αποδίδο
μαι γένος3: ώς έν τοίς λόγοις τό πρώτον ένυπάρχον, ό λέγεται έν τφ τι
ton, τούτο γένος, ού διαφοραί λεγόντα αί ποιότητες 4. Nimirum, ut adnotat S. Thomas, «genus dicitur quod primo ponitur indefinitione
et praedicatur in eo quod quid, et differentiae sunt eius quali
tates3: sicut in definitione hominis primo ponitur animal, et
[postmodum] bipes sive rationale quod est quaedam substantia
lis qualitas hominis»6. Et hoc ideo, quia partes definitionis de
bent esse naturaliter ordinatae, sicut et naturaliter ordinatae
sunt partes rei definitae quibus illae proportionantur. Propter
quod docet Aristoteles ad inveniendam et constituendam defi
nitionem essentialem via divisiva generis per differentias, esse
tria observanda, «quorum primum est ut ea quae accipiuntur,
praedicentur in eo quod quid; secundum est, ut ordinetur quid
In 1 Metaph., lect. 2, n. 46.
2 I, 3, 5 sed contra.
Aristoteles, V Topic., cap. 3, n. 7 (I, 224, 17-18).
IV Metaph., cap. 28, n. 3 (II, 532, 25-27).
Scilicet qualitates essentiales vel substantiales; nam «sicut id
secundum quod determinatur potentia materiae secundum esse sub
stantiale dicitur qualitas quae est differentia substantiae, ita id secun
dum quod determinatur potentia subiecti secundum esse accidentale
dicitur qualitas accidentalis, quae etiam est quaedam differentia»
(S. Thomas, I-II, 49, 2c). In hoc ergo sensu qualitatis essentialis, dif
ferentiae specificae appellantur qualitates, nempe «secundum quod
qualitas dicitur differentia substantiae, idest differentia per quam
aliquid ab altero substantialiter differt, quae intrat in definitionem
substantiae. Et propter hoc dicitur quod differentia praedicatur in
quale-quid. Ut si quaeratur quale animal est homo, respondemus quod
bipes; et quale animal est equus, respondemus quod quadrupes; et
qualis figura est circulus, respondemus quod agonion, idest sine anξΐΰο: ac si ipsa differentia substantiae qualitas sit» (In V Metaph.,
lect. 16, n. 987). «Et propter hoc, sicut cum dicitur animal rationale
significatur tale animal, ita cum dicitur superficies quadrata signi
ficatur talis superficies» (In V Metaph., lect. 22, n. 1121). Sic ergo
«differentia substantiae dicitur qualitas, quia per eam aliquid signi
ficatur informatum et qualificatum» (In V Metaph., lect. 16, n. 996).
« In V Metaph., lect. 22, n. 1122. Cf. etiam In VII Metaph., lect. 1,
n. 1258.
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
sit primum et quid secundum; tertium est quod accipiantur om
nia quae pertinent ad quod quid est et nihil eorum praetermit
tatur»: του λαβεϊν τά κατηγορούμενα έν τφ τί έστι, καί ταδτα τάξαι
τί πρώτον ή δεύτερον, καί δτι ταϋτα παντα
Semper autem oportet ponere primo loco id quod magis com
mune et determinabile est, postea vero id quod est minus com
mune et magis determinatum; nam commune contrahitur per
proprium vel minus commune, sicut et determinabile per determinativum: et hoc modo se habet differentia ad genus; sicut
animal «significat naturam animalis prout abstrahitur ab omni
bus speciebus, et per differentiam additam trahitur ad determi
natam speciem»2. Quod si plures ponantur differentiae, prius po
nenda est magis communis ac dein magis propria, et sic inde,
usque ad differentiam ultimam, quae omnino propria est et con
vertibilis cum definito: secus, si ordo perturbaretur, oporteret
idem bis aut ter ponere in definitione, cum inferior differentia
contineat superiorem sicut genus inferius continet superius. Un
de iterum S. Thomas: «si quis transponat partes talium defini
tionum, sequetur inconveniens. Sicut si aliquis dicat definitionem
hominis esse animal bipes, habens pedes; ex quo enim dictum
est bipes, superfluum est apponere pedes habens; sed, si dicere
tur primo pedes habens, adhuc restaret inquirendum utrum esset
bipes, dividendo pedes habens. Ex hoc patet quod illae diffe
rentiae, secundum quod sunt multae, habent inter se ordinem
determinatum»3. Sicut enim «materia secundum ordinem est in
potentia ad formas» ita genus secundum ordinem est in potentia
ad differentias4.
Servatur igitur ordo inter partes definitionis, «semper actum
proximum cum proxima potentia ponendo, et semper [quod] mi
nus commune est, post magis commune» 5, ita ut «prius positum
in definitione se habeat ad sequens sicut potentia propinqua ad
actum et sicut determinatum ad determinans et sicut distinctum
ad distinguens; sicut animatum ad sensibile, et sicut sensibile
Aristoteles, II Post., cap. 12, n. 16 (I, 166, 21-23); S. Thomas, In
lect. 15, n. 6.
I Sent., d. 25, 1 ad 7.
Z" VI- ™etapL1·’ lect. 12, nn. 1562-1563. Vide etiam In II Post.,
n n‘
15' nn’ S’10; De natura generis, cap. 8, ed. cit., p. 298.
5
Anim“· 9 ad 9, una cum corp, articuli.
S S. A1ŒRTVS Magnus, II Po5t„ tract. 4. cap. 4, ed. cit., t. Π.
1
h. I.,
2
i ?
eC 4
C. II, a. 2, B, § II: Fundamentum
compositionis logicae
925
3d rationale» ». E contra, defectus comittitur «si inordinate po
nantur in definitione quae ponuntur: sic enim actus significare
tur praecedere potentiam in eodem, quod nunquam contingit in
aliquo esse definiti in quo est potentia et actus. In omnibus enim
talibus potentia immediate praecedit actum; et ideo per talem
definitionem esse sicut est definiti non declararetur...: sicut si
dicam quod homo est vivum rationabile sensibile» 12
Quinta, quantum ad eorum extensionem et comprehensionem.
Sicut enim in compositione physica ex materia et forma, mate
ria est maior extensione et potentialitate quam forma, dum for
ma est maior comprehensione et actualitate quam materia, cum
materia contineat in potentia omnes formas ex ea educibiles per
agens naturale3; ita in compositione logica ex genere et diffe
rentia, genus est maius extensione et potentialitate quam diffe
rentia, dum differentia est maior comprehensione et actualitate
quam genus, eo quod genus continet in potentia omnes differen
tias sub eo per se ordinabiles a prima usque ad ultimam. Nam
«forma non includitur in essentia materiae actu, sed materia est
in potentia ad ipsam: et similiter differentia non pertinet [actu]
ad naturam generis, sed genus habet differentiam potestate»4.
Et hoc ideo, quia genus est universalius quam differentia: «uni
versale autem comprehendit pauciora actu, sed plura in poten-
1 S. Albertus Magnus, Liber de Praedicabilibus, tract. 1, cap. 6,
L I, p. 12a. Ut enim docet S. Thomas, «secundum animam intellectivam
dicimur homines, secundum sensitivam animalia, secundum nutriti
on [=vegetativam] viventia»; et quidem «ordo sensitivi ad intellec
tivum et nutritivi ad sensitivum, est sicut ordo potentiae ad actum:
nam intellectivum sensitivo et sensitivum nutritivo posterius secundum
fenerationem est; prius enim in generatione fit animal quam homo»
II Contra Gent., cap. 58, arg. 1). «Quia igitur anima intellectiva virtute
continet id quod sensitiva habet et adhuc amplius, potest seorsum
ratio considerare quod pertinet ad virtutem sensitivae quasi quoddam
imperfectum et materiale; et quia hoc invenit commune homini et
aliis animalibus, ex hoc rationem generis format: id vero in quo
anima intellectiva sensitivam excedit, accipit quasi formale et comple
tivum, et ex eo format differentiam hominis» (I, 76, 3 ad 4).
2 Ibid., pp. 12-13. Videatur etiam Catetanus in II Post., cap. 10,
? Circa tertiam conclusionem, ed. cit., fol. 99rb; § Ad rationem in
oppositum, fol. 99va.
J «Una materia ad multas formas se habet, et non e converso una
forma ad multas materias se habet» (S. Thomas, In I Metaph., lect. 10,
n. 166).
4 In XI Metaph., lect. 1, n. 2169.
Q * i
92G
P. I, Sec. I. De natura analogiae
tia» et consequenter genera «continent plura in potentia» quam
species et differentiae per quas constituuntur, «sed species [et
differentiae eas constituentes] continent plura in actu»1
2. Ideo
concludit S. Doctor: «genus ad plura se extendit in potentia
quam species, licet species habeat plura in actu: unde conse
quenter dicitur esse etiam species in genere. Et quia sicut species
continetur in potentia generis, ita forma in potentia materiae,
ulterius dicitur forma esse in materia»3.
Sexta, quia sicut compositum ex materia et forma est unum
per se et essentialiter, quod est ipsa natura speciei; ita com
positum ex genere et differentia specifica est unum per se et
essentialiter, quod est ipsa species, et consequenter ipsa defini
tio essentialis, quae speciem et essentiam significat.
Ut enim egregie scribit S. Thomas, «quia in rebus ex materia
et forma compositis forma est quasi terminus, id autem quod
terminatur per eam est materia vel materiale, oportet quod ratio
generis sumatur ex materiali, differentia vero specifica ex for
mali: et ideo ex differentia et genere fit unum sicut ex materia
et forma. Et sicut una et eadem est natura quae ex materia et
forma constituitur, ita differentia non addit quandam extraneam
naturam super genus, sed est quaedam determinatio ipsius na
turae generis: ut, si genus accipiatur animal pedes habens, dif
ferentia eius est animal duos pedes habens·, quam quidem diffe
rentiam nihil extraneum super genus addire, manifestum est»4*.
Sic ergo «hoc quod dico animal gressibile bipes, quae est de
finitio hominis, est unum et non multa·, et eadem ratio est de
omnibus aliis definitionibus..., quia scilicet differentia advenit
generi non per accidens sed per se, tanquam determinative ip
sius, per modum quo materia determinatur per formam: nam
a materia sumitur genus, a forma autem differentia. Unde sicut
ex forma et materia fit vere unum et non multa, ita ex genere
ct differentia» 3 fit vere unum et non multa, quia «nihil est aliud
in definitione quam genus et differentiae...: differentia autem
1 In I Metaph., lect. 2, n. 47.
2 In XI Metaph., lect. 1, n. 2172
In IV Physic., lect. 4, n. 3.
4 II Contra Gent., cap. 95.
forma7adZnS7riam”'’ definiti ex materia et forma3, ut simul significet realem
unitatem totius essentiae ex utraque coalescente, «in quantum
simpliciter significat unum de re una cuius est ratio, et non se
cundum accidens: et talis ratio est definitio significans quid est,
quia essentia cuiuslibet rei est una»4; quandoquidem «definitio
inducitur ad manifestandum aliquid unum, in quantum scilicet
ex partibus definitionis fit unum per se, non per accidens»5.
Quae quidem analogia ita intelligenda est, ut unitas definitio
nis ex conceptu generis et ex conceptu differentiae resultans sit
multo maior quam unitas essentiae compositae ex materia et
forma; nam materia et forma realiter differunt inter se et a
toto composito ex eis, dum e contra genus et differentia non
differunt inter se et a tota specie vel definitione ex eis quasi
composita nisi sola ratione ratiocinata. Genus enim significat
totam rei essentiam, sicut et differentia et species, licet neque
genus neque differentia explicent illam totaliter, sed sola spe
cies et definitio. Etenim «genus non est praeter ea quae sunt
species generis; non enim invenitur animal quod non sit nec
homo nec bos nec aliquid aliud huiusmodi» 6.
Pariter differentia non est praeter genus, quia «cum differen
tia additur generi, non additur quasi aliqua diversa essentia a
genere, sed quasi in genere implicite contenta, sicut determina
tum continetur in indeterminato, ut album in colorato»7.
Rursus genus proximum comprehendit in se, per modum
unius, omnia genera subalterna usque ad supremum genus in
clusive: «semper enim posterius genus comprehendit prius»8,
sicut corpus comprehendit substantiam, et vivens comprehendit
1
t
lect.
J
4
5
6
7
8
In II Post., lect. 13, n. 6.
In II Physic., lect. 8, n. 9 in fine. Cf. etiam In VIII Metaph.,
5, nn. 1758-1759, 1761, 1766-1767.
I Sent., d. 25, 1 ad 2.
In II Post., lect. 8, n. 6 in fine.
In II Post., lect. 6, n. 3.
In VII Metaph., lect. 12, n. 1545.
Ibid., n. 1549.
Ibid., n. 1543.
V -
t-l
P. I, Sec. I. De natura analogiae
928
et corpus et substantiam, et animal comprehendit haec omnia
simul; «est enim animal substantia animata sensibilis»1.
Eodemque iure ultima differentia comprehendit in se omnes
differentias subalternas usque ad supremam inclusive: sicut ra
tionale comprehendit sensitivum, quod comprehendit animatum,
quod comprehendit corporeum, et ideo in uno rationali com
prehenduntur omnes differentiae per se generis supremi substan
tiae in eadem linea recta positae.
His adde quod ipsamet ultima differentia continet genus pro
ximum, quod immediate et ultimo determinat et contrahit ad
speciem specialissimam; quia «formae specierum, quae sunt dif
ferentiae, non sunt aliae formae a forma generis, sed sunt formae
generis cum determinatione: sicut patet quod animal est quod
habet animam sensitivam; homo autem est qui habet animam
sensitivam talem, scilicet cum ratione; leo vero qui habet talem,
scilicet cum abundantia audaciae; et sic de aliis»2. Sicut ergo
«posterius genus comprehendit prius cum aliqua differentia»3,
ita posterior differentia comprehendit priorem cum aliquo ge
nere, et consequenter ultima comprehendit proximam subalter
nam cum genere infimo ab ea constituto.
Postremo, eadem differentia ultima comprehendit ipsam spe
ciem specialissimam, quam formaliter constituit, iuxta illud: «ul
tima differentia dat speciem»4; quia nec excedit speciem nec
exceditur ab ea, sed omnino adaequatur speciei et convertitur
cum ipsa, ita ut, i sita ultima differentia, ponatur ipsa species
specialissima5. «Quaecumque enim conveniunt in ultima diffe
rentia constitutiva sunt eadem specie, quia ipsa est quae com
plet rationem speciei»: et quidem «ultima differentia constitu
tiva sumitur ab eo quod est nobilissimum in re, cum se habeat
ad genus et differentias praecedentes proportionaliter sicut for
ma ad materiam* 6.
Ergo, a primo ad ultimum, tota definitio reapse continetur
in ultima differentia sicut in propria forma eius. Quare S. Tho-
1
2
3
4
«
i
Ibid.
Ibid., 1549. Cf. etiam n. 1556.
Ibid., n. 1543.
In VII Metaph., lect. 3, n. 1724.
n
'r'; 'l· ηκ·· V'·,ect- ,15·n9: 'ect- 5·nn·2-3·
14
° -3,1,6 obi. 1. Cf. etiam Quaest. disp. De Anima, Ί,
’h
C. II, a. 2, B, § II: Fundamentum compositionis logicae
929
mas: «quamvis in definitione ponatur genus et differentia, ta
men definitio est ratio ex differentiis tantum, quia genus non
est praeter differentias..., et quamvis ponantur multae differen
tiae in definitione, tamen tota definitio dependet et constituitur
ex ultima, quando fit divisio secundum rectum, idest a commu
niori ad minus commune [ordinate] descendendo secundum per
se differentias, et non accipiendo quasi a latere differentias per
accidens»1. Igitur «tota definitio constituitur ex ultima differen
tia»2, quia «si sic se habent differentiae acceptae in definitione
sicut dictum est, scilicet quod semper sumantur per se diffe
rentiae et non per accidens, palam est quod ultima differentia
erit tota substantia rei et tota definitio; includit enim in se
omnes praecedentes particulas»3, «quia ultima differentia est
quasi actus respectu omnium praecedentium»4.
Atqui differentia ultima est essentialiter una et unica, cum
non sit amplius divisibilis neque distinguibilis per alias diffe
rentias posteriores et ipso quod ultima et atoma est. Ergo et
definitio essentialis per eam formaliter constituta est omnino
una et unica uniuscuiusque speciei. Unde iterum S. Doctor: «de
finitio est quaedam ratio ex differentiis unitatem habens, ita
quod tota essentia in differentia quodammodo comprehenditur5;
et ideo «manifestum est quod si in definitione accipiantur dif
ferentiae, una erit ultima, scilicet quae est species et substantia,
scilicet quae substantiam et speciem definiti comprehendet: et
ab eius unitate definitio erit una·» 6.
Quae cum ita sint, «patet quod multae partes definitionis non
significant multas partes essentiae ex quibus essentia constitua
tur sicut ex diversis, sed omnes significant unum quod determi
natur ultima differentia»7. Etenim «oportet quaecumque in de
finitione ponuntur esse unum. Et hoc ideo, quia definitio est
una ratio; et id quod significatur per ipsam est substantia rei.
Unde oportet quod definitio sit ratio significativa unius alicuius;
quia substantia rei, quam definitio significat, est unum quid* ·.
1
2
6
7
8
In VII Metaph., lect. 12, n. 1561.
Ibid., n. 1562.
Ibid., n. 1555. Cf. etiam De natura generis, cap.
Quaest. disp. De Anima, 7 ad 14.
Ibid., n. 1549.
Ibid., n. 1559.
Ibid., n. 1564.
A
Ibid., n. 1541. Cf. etiam In II Post., lect. 16, n.
e j . ono
8, ed. cit., 298-299.
_
2.
930
P. I, Sec. I. De natura
analogiae
Patet ergo diligenter consideranti, omnia haec finaliter resolvi
in analogiam sive proportionem formae substantialis et differen
tiae specificae. Sicut enim uniuscuiusque rei non est nisi una
forma substantialis, a qua habet speciem; ita etiam uniuscuius
que speciei non est nisi una essentialis differentia, quae est ul
tima, a qua definitionem sortitur. Quam quidem resolutionem
ultimam ipsemet S. Thomas profunde indicavit hisce verbis: «pa
tet etiam ex hoc, quod cuiuslibet speciei est una tantum forma
substantialis·, sicut leonis una est forma per quam est substan
tia, et corpus, et animatum corpus, et animal, et leo. Si enim
essent plures formae secundum omnia praedicta [praedicata es
sentialia], non possent omnes una differentia comprehendi, nec
ex eis unum constitueretur», scilicet una essentia vel natura, et
una species, et una essentialis definitio *.
Et ex eodem principio sequitur quod inter diversas partes
sive nomina, quibus oralis definitio constat, non debet interponi
verbum, neque coniunctio copulativa, neque comma seu virgula.
Non quidem verbum: tum quia verbum exprimit esse sive
exercitium essendi, cum tamen definitio solum significat quidditatem vel essentiam2; tum etiam quia directe est signum af
firmationis vel negationis, cum sit copula partium enuntiationis,
quae est signum iudicii, dum e contra definitio est signum sim
plicis apprehensionis, absque compositione vel divisione praedi
cati cum subiecto3. Ponere ergo verbum in definitione est aequivalenter tollere unitatem et simplicitatem eius. Unde S. Tho
mas nervose scribit: «definitio oratio quaedam est», si tamen
ei «non addatur aut est, quod est verbum; aut erat aut fuit, quae
sunt casus verbi, aut aliquid huiusmodi, idest aliquod aliud ver
bum seu casus verbi»: tunc enim non esset simplex oratio, sed
«oratio enuntiativa», quae est signum iudicii4.
Neque coniunctio copidativa, sicut ac, et, atque: tunc quia
sicut materia et forma vel potentia et actus immediate uniuntur
inter se absque ullo medio glutino5, ita etiam genus et diffe
rentia, quae sunt partes definitionis eis correspondentes; con-
’ Ibid., n. 1564. Cf. etiam De Spiritualibus creaturis, 1 ad 9; k,
§ Sed haec positio... Primo quidem.
2 I Sent., d. 19, 5. 1 ad 7.
3 Ibid.
4 In I Periherm., lect. 8, n. 8.
. <^\nJ?ter’a et forma fit unum, nullo vinculo extraneo eas coalligante» (// Contra Gent., cap. 58, arg. 5).
\
C. II, a. 2, B, § II: Fundamentum compositionis logicae
931
junctiones autem copulativae sunt veluti glutina et nexus, quibus
mediantibus partes orationis vel propositionis ad invicem conec
tuntur; tum etiam quia directe significant compositionem plus
minusve accidentalem eorum quae copulari intelliguntur, et con
sequenter e diametro opponitur unitati et simplicitati definitionis
et rei definitae. «Manifestum est enim, ait S. Doctor, quod defi
nitio significat unum aliquid; unde ea quae ponuntur in defi
nitione ad significandam unitatem, debent poni absque copula·.
puta, ut dicatur quod homo est animal gressibile bipes; non ’au
tem debet dici quod homo sit animal et bipes» L «Si enim aliud
sit animal et aliud bipes, non erit per se unum animal bipes,
quod est homo; unde nec erit per se ens» 2.
Neque virgula; quia signum est separationis vel interruptionis
aut intercapidinis diversarum partium, ideoque officit unitati de
finitionis et quidditatis definitae. Quo fit ut diversae partes de
finitionis, sicut absque verbo et copula et virgula poni debent,
ita etiam absque mora vel interruptione pronuntiari debeant
mente et ore quasi uno tractu. Nam «si interponeretur coniunctio
partibus definitionis, iam secunda non determinaret primam, sed
significarentur ut actu multae in locutione: et idem operatur
interpositio morae, qua utuntur rhetores loco coniunctionis. Unde
ad unitatem definitionis requiritur quod partes eius proferantur
sine coniunctione et interpolatione: quia etiam in re naturali,
cuius est definitio, nihil cadit medium inter materiam et for
mam» i.
501 Ex substantiis autem compositis et corporalibus, quibus
primo et maxime genus et differentia et species, extenduntur haec
tria praedicabilia ad substantias completas et finitas simplices
et incorporeas, nempe ad Substantias creatas Separatas, quas
angelos nominamus. Licet enim angeli non sint compositi ex
materia et forma substantiali, cum sint penitus incorporei4
-nam «mne compositum ex materia et forma est corpus»5—,
sunt tamen realiter compositi ex potentia et actu sive ex sub
stantia vel essentia et esse; «quae [compositio] a quibusdam di-
1 In II Post., lect. 5, n. 8. Cf. etiam in VIII Metaph., lect. 5, n. 1763.
2 De Substantiis separatis, cap. 6. Opuscula selecta, ed. cit., t. III,
p. 226.
3 In I Periherm., lect. 8, n. 11.
4 I, 50, 1-2 et loci paralleli.
.
5 I, 3, 2, sed contra. Cf. Caietanum, in I, 3, 1, n. 1.
932
C. II, a. 2, B, § II: Fundamentum compositionis logicae
P. I, Sec. I. De natura analogiae
citur ex quod est et esse, vel ex quod est et quo est». Nam in
substantiis corporalibus «est duplex compositio actus et poten
tiae: prima quidem ipsius substantiae [vel essentiae], quae com
ponitur ex materia et forma; secunda vero ex ipsa substantia
iam composita et esse, quae etiam dici potest ex quod est et
esse, vel ex quod est et quo est»
Prima compositio ipsius substantiae ex materia et forma est
physica, ideoque propria et exclusiva substantiae corporeae; se
cunda vero ex substantia et esse est metaphysica1
2, et est com
munis omni substantiae creatae, immo et omni enti creato. Et
enim «potentia et actus sunt prima principia in genere substan
tiae; materia autem et forma sunt prima principia in genere
substantiae mobilis», hoc est, physicae seu corporeae3. Et simi
liter potentia et actus componunt genus accidentis, quia etiam
accidentia «sunt composita ex esse et quod est»4. «Sic igitur
patet quod compositio actus et potentiae est in plus quam comsitio formae et materiae. Unde materia et forma dividunt sub
stantiam naturalem [=physicam]; potentia autem et actus divi
dunt ens commune» decem praedicamentis: «et propter hoc
quaecumque quidem consequuntur potentiam et actum in quan
tum huiusmodi, sunt communia substantiis materialibus et im
materialibus»5. Porro ad hoc, ut aliquid ponatur in praedica
mento, necessario requiritur et per se sufficit quod sit compo
situm ex essentia et esse, sive ex potentia et actu, licet maxime
conveniat esse in praedicamento his quae insuper sunt compo
sita ex materia et forma. Ut enim docet S. Thomas, «omne quod
est in genere [=in praedicamento, et consequenter in praedica
bili] habet quidditatem differentem ab esse, sicut homo; huma
nitati enim ex hoc quod est humanitas non debetur esse in actu:
potest enim cogitari humanitas, et tamen ignorari an aliquis
homo sit. Et ratio huius est, quia commune quod praedicatur
1 II Contra Gent., cap. 54.
2 «Illa ergo essentia simplex supra naturam mobilium exsistens,
est res generis metaphysici, nullam compositionem materiae et formae
suscipiens... Sicut enim physica definitio hominis est ex anima et
carne et osse; ita cognoscenti illam naturam simplicem, manifesta est
ratio essentiae suae, quae metaphysica definitio est dicenda, sicut ho
minis physica» (De natura generis, cap. 5, ed. cit., p. 293).
3 Quodlib. III, 20 ad obiecta.
4 III, 77, 1 ad 4.
q c i1
>Gentt’ caP·
circa finem. Videsis etiam / Sent., (L
8, 5, 2c, § Aln dicunt.
933
de his quae sunt in genere praedicat quidditatem, cum genus et
species praedicentur in eo quod quid est. Illi autem quidditati
non debetur esse nisi per hoc quod est suscepta in hoc vel in
illo. Et ideo quidditas generis vel speciei non communicatur se
cundum unum esse omnibus, sed solum secundum unam rationem. Unde constat quod esse suum non est quidditas sua» Et
vicissim, «omne id quod habet esse aliud a sua quidditate, opor
tet quod sit in genere»2 «Unde in omni eo quod est in genere,
oportet esse compositionem materiae et formae [una cum com
positione potentiae et actus], vel [saltem] actus et potentiae»3.
502. Consequenter, etiam angeli sunt vere in praedicamento,
eisque vere convenire debent genus et differentia et species.
Non tamen eodem omnino modo sicut substantiis corpora
libus. Quia enim genus et differentia proportionantur potentiae
et actui in eisque fundentur, pro duplici compositione potentiae
et actus in substantiis corporalibus duplex quoque datur in eis
fundamentum generis et differentiae: aliud in compositione quidditativa materiae et formae, quae est compositio physica; et
aliud in compositione entitativa essentiae et esse, quae est com
positio metaphysica. Consequenter in eis distinguere possumus
genus et differentiam duplicis ordinis, nempe genus et differen
tiam ordinis physici, quae respondent compositioni physicae ma
teriae et formae; et genus ac differentiam ordinis metaphysici,
quae respondent compositioni metaphysicae essentiae et esse.
At in substantiis incorporeis non datur nisi unum fundamen
tum compositionis generis et differentiae, nimirum compositio
metaphysica essentiae et esse quam unice habent; et ideo in eis
non possumus ponere nisi genus et differentiam unius ordinis,
scilicet metaphysici.
Quae quidem realia fundamenta, remota sunt, non proxima
et immediata; eo quod genus et differentia sunt formaliter se
cundae intentiones logicae, quae remote tantum et mediate fun
dantur in ipsis rebus extra animam, proxime vero et immediate
in intellectu nostro concipiente res easque inter se comparante
ut intellectas et in intellectu4.
cap.
2
3
I Sent., d. 8, 4, 2c, § Tertia ratio. Cf. etiam De ente et essentia,
6, ed. cit., pp. 47, 2-6; De natura generis, cap. 5, ed. cit., p. 292.
II Sent., d. 3, 1, 5c.
De Pot., 1, 3c, § Secunda ratio.
Vide supra, n. 474; I Sent., d. 2, 3c, De Pot 1, 1 ad 10.
Est tamen accurate distinguendum ipsum reale fundamentum
a radice vel principio eius. Radix quidem est semper realis com
positio potentiae et actus, ita ut radix generis sit potentia, radix
vero differentiae sit actus: et sic radix generis physici est ma
teria prima, eo quod materia prima est radix et origo potentiae
physicae substantiae corporeae; radix autem differentiae physi
cae est forma substantialis, cum haec sit origo et radix actus
physici eiusdem substantiae: pariter radix generis metaphysici
est essentia finita, quae rationem habet potentiae metaphysicae
susceptivae actus essendi; radix autem differentiae metaphysicae est esse, quod rationem habet actus ipsius essentiae in linea
entis.
Attamen, sicut materia non est ipsum genus physicum neque
forma est ipsa physica differentia; ita essentia non est ipsum
genus metaphysicum neque esse est ipsa differentia metaphysica;
et consequenter potentia non est universaliter ipsum genus, ne
que actus est universaliter ipsa differentia: sive enim materia
et forma, sive essentia et esse, sive etiam potentia et actus ut
sic habent rationem partis in sua quaque linea, dum genus et
differentia habent rationem totius.
Oportet ergo quod ipsum fundamentum generis et differen
tiae sit ipsum totum: totum quidem physicum pro genere et dif
ferentia physicis; totum autem metaphysicum pro genere et dif
ferentia metaphysicis: prout tamen utrobique connotatur radix
et origo generis et differentiae, nemque potentia et actus. Et
hoc est quod designatur nomine materialis et formalis pro ordi
ne physico, et nomine potentialis et actualis pro ordine metaphysico: materiale enim designat totum ut connotât materiam a qua
denominatur, formale autem designat totum ut connotât formam
a qua sumit denominationem; et similiter potentiale significat
totum ut connotât potentiam a qua denominationem accipit, ac
tuale vero significat totum ut connotât actum a quo denominatur.
Ipsum igitur fundamentum generis et differentiae ut sic est po
tentiale et actuale ut sic; generis autem et differentiae physicae
est potentiale et actuale physicum, quod est materiale et for
male *.
Et quia omne potentiale quo tale habet rationem determina-
sensibiLbus genus sumitur ab eo quod est materiale in re,
ditferenua vero ab eo quod est formale in ipsa» (De ente et essentia,
cap. 6, ed. cit., pp. 50, 11-13).
‘
C. Il, a. 2, B, § II; Fundamentum
compositionis logicae
93S
bilis et perfectibilis, dum omne actuale ut sic rationem habet
determinantis et perficientis; determinabile autem et perfecti
ble habet rationem communis, dum determinans et perficiens
habet rationem proprii —a primo ad ultimum: ipsum fundamen
tum generis est in unoquoque potentiale, determinabile, perfec
tible, commune; ipsum autem fundamentum differentiae in uno
quoque est actuale, determinans, perficiens, proprium *.
503. Quae cum ita sint, plane intelliguntur quae S. Thomas
docet diversis in locis de modo quo genus et differentia con
veniunt substantiis incorporalibus. Cum enim huiusmodi sub
stantiae mediae essentialiter consistant inter substantias corpo
reas et Deum qui est Actus Purus1
2, assignatio generis et diffe
rentiae earum dupliciter accipi potest: uno modo, per compa
rationem ad modum proprium quo genus et differentia sumun
tur in substantiis corporeis; alio modo, per comparationem ad
Deum ipsum, a quo omne genus et omnis differentia removetur.
Si ergo comparentur ad inferiores substantias corporales, di
cendum est substantiis incorporeis quodammodo convenire genus
et differentiam et quodammodo non. Non convenit eis physice,
hoc est, eo modo quo convenit substantiis corporalibus, quia
non habent materiam et formam e quibus sumuntur genus et
differentia physica: at eis convenit logice et metaphysice, qua
tenus compositae sunt ex potentia et actu sicut substantiae cor
poreae, et natae sunt habere aliquid commune et aliquid pro
prium sicut illae. Et ideo S. Thomas scribit: «genus et differen
tia possunt accipi dupliciter. Uno modo, secundum considera
tionem realetn, prout considerantur a Metaphysico et Naturali
[=Physico]; et sic oportet quod genus et differentia super di-
1 Videsis Caietanum, Comment, in De ente et essentia, cap. 6, n. 131,
ed. cit., pp. 209-214; Ferrariensem, in II Contra Gent., cap. 95, nn. V 3,
VI et VII, qui tamen radicem vel originem appellat fundamentum
remotum, proximum autem vocat id quod nos ipsum fundamentum
simpliciter diximus. Et sicut Ferrariensis loqui solent posteriores thomistae. Magis tamen placet modus loquendi Caietani distinguentis in
ter radicem fundamenti et ipsum fundamentum: tum quia proprius
accedit ad modum loquendi S. Thomae (Cf. In III Sent., d. 2, 2, 1, qla.
3c, n. 108) et antiquorum thomistarum, verbi gratia Joannis Quidort
(Correctorium Corruptorii «circa», a. 11, ed. cit., pp. 71-72); tum etiam
quia minus praebet ansam aequivocationi nominis fundamenti ge
neris et differentiae et speciei, quod nisi unum in re ponit S. Tho
mas, ut videre est in locis supra citatis.
2 S. Thomas, I, 50, 1 ad 1.
30
θ3θ
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
versis naturis fundentur [ut naturae sunt, sicut in radice funda
menti, hoc est, in materia et forma, quae sunt duae radices vel
duo principia realiter distincta in linea essentiae vel naturae]:
et hoc modo nihil prohibet dicere quod in substantiis spiritua
libus non sit genus et differentia, sed sint formae tantum et
species simplices. Alio modo, secundum considerationem logi
cam: et sic genus et differentia non oportet quod fundentur
super diversas naturas [hoc es, principia naturae in linea essen
tiae], sed supra unam naturam, in qua consideratur aliquid
proprium et aliquid commune; et sic nihil prohibet genus et
differentias ponere in substantiis spiritualibus»
Qua etiam de causa docet substantias spirituales non conve
nire cum substantiis corporalibus in genere physico, sed solum
in genere logico et metaphysico1
2*. Logico quidem quatenus «sub
tracta materia a substantiis spiritualibus, remanebit ibi genus
et differentia: non secundum materiam et formam, sed secun
dum quod consideratur in substantia spirituali tam id quod est
commune sibi et imperfectioribus substantiis [=genus] quam
id quod est sibi proprium» et nullo modo convenit substantiis
corporalibus, et inde sumitur ratio differentiae λ Metaphysico
etiam, quatenus «per id quod concipimus in rebus nobis notis
[ = corporalibus], propter communitatem quam habent cum an
gelis in hoc quod omnia sunt ab Uno Primo [ideoque composita
ex potentia et actu]..., formamus intentiones quae uniformiter
istis et illis conveniunt»4.
Sub primo respectu, genus commune est supremum genus
substantiae; differentia autem propria est suprema differentia
substantiae, nempe corporea pro substantiis compositis ex ma
teria et forma, et incorporea pro substantiis simplicibus seu spi
ritualibus. Sub secundo vero genus supremum est ens in se com
positum ex potentia et actu, differentia vero est diversa compo
sitio potentiae et actus, quatenus in corporalibus est per modum
materiae et formae, dum in spiritualibus est sine modo mate
riae et formae: nam ubi est diversus modus potentiae et actus,
datur et diversa species.
1 Quaest. disp. De Anima, 7 ad 17. Cf. ibid, ad 18.
2 De natura generis, cap. 6, ed. cit., pp. 294-295; in librum Boetii
de Trinitate, 6, 3c.
. Quaest. disp. De Spiritualibus creaturis, 1 ad 14
De natura generis, cap. 5, ed. cit., p. 293.
C. II, a. 2, B, § Π: Fundamentum compositionis logicae
937
Quam ob rem S. Doctor profundissime scribit: «ex ipsa po
tentia essentiae cuiuslibet rei indifferenter, quae est in praedica
mento substantiae —quae potentia importatur cum dicitur ha
bens esse aliud a sua essentia—, sumitur ratio generis·, sed a
perfectione illius quidditatis per quam appropinquat ad esse ac
tus, accipitur ratio differentiae.
Sed alio modo est hoc in rebus materialibus et alio modo
in simplicibus. Potentialitas enim totius compositi in rebus ma
terialibus est a materia, et ideo ab ea sumitur genus; perfectio
vero totius est a forma, et ideo a forma sumitur differentia:
per formam enim ipsum attingit esse actu; ideo aliud in essentia
est unde sumitur ratio generis et ratio differentiae in compo
sitis... In separatis vero genus et differentia non sumitur a di
versis partibus quidditatis ipsius, cuius aliquid sit potentialitas
quaedam et aliud perfectio, cum non sit in eis nisi una compo
sitio tantum, essentiae scilicet et esse, sed utrumque fundatur
super unum simplex et per essentiam indivisibile, cuius poten
tialitas attendi potest quia non habet esse de se; et inde ratio
generis sumitur»1: differentia vero ex diverso modo propinqui
tatis ad ipsum esse, nam quo quid magis accedit ad esse tanto
actualius est. «Unde patet quod accidit generi et differentiae
[ut sic] quod determinatio quam differentia importat ex alio
1 principio causetur quam natura generis, ex hoc [scilicet] quod
natura quam significat definitio est composita ex materia et for
ma sicut ex terminante et terminato. Si igitur est aliqua natura
simplex, ipsa quidem per seipsam erit terminata, nec oportebit
quod habeat duas partes quarum una sit terminans et alia ter
minata. Ex ipsa igitur ratione naturae sumetur ratio generis; ex
terminatione autem eius secundum quod est in tali gradu en
tium, sumatur eius differentia specifica»2.
Est enim considerandum quod, sicut in substantiis corpora
libus forma non est differentia, sed principium et radix unde
sumitur differentia; ita in substantiis spiritualibus esse non est
differentia, sed radix et principium unde differentia sumitur,
quatenus scilicet esse induit specificative rationem ultimi et
perfectissimi actus in linea entis, non quatenus reduplicative est
ipsum esse exsistentiae, quia hoc pacto est extra rationem essentiae, cum tamen differentia sit intra essentiam speciei.
1 Op. et loc. cit., pp. 292-293.
2 // Contra Gent., cap. 95.
’ i
933
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
Et ideo S. Thomas, ex una parte quidem respicit opinionem
dicentium «genus eius [=angeli] sumi ab essentia, differentiam
vero ab esse»; hoc enim «nihil est, quia essentia est aliud ab
esse angeli, sed illud unde sumitur differentia non est aliud ab
essentia rei constitutae per differentiam, sicut intellectus unde
sumitur rationale non est extra essentiam hominis» *: ex alh
vero docet quod eius differentia sumitur «ex habitudine ipsius
substantiae ad esse»2, prout esse nominat id quod maxime for
male et actuale est in unoquoque.
504. Ex quo etiam intelligitur quare S. Doctor aliquando ne
gat et aliquando asserit substantias incorporeas habere genus
subalternum. Haec enim duo simul vera sunt, quia affirmatio
et negatio non sumuntur secundum idem, sed secundum diversa.
Equidem non habent genus subalternum physice loquendo,
sursum et quasi ad extra, quia nec sunt species supremae phy
sicae sub uno communi genere physico in quo ipsae et substan
tiae corporales convenirent. Cum enim genus physicum sumatur
a materia, ubi materia communis non datur, neque commune
genus reperitur. Constat autem corporalium et spiritualium sub
stantiarum nullam esse materiam communem, eo ipso quod sub
stantiae spirituales sunt essentialiter immateriales. Hoc ergo in
sensu corporales et spirituales substantiae sunt genera suprema
primo diversa3.
Neque etiam habent genus subalternum deorsum et quasi ad
intra, hoc est, intra propium genus substantiae spiritualis, quia
non habent species subalternas sed solum infimas vel atomas,
eo ipso quod earum differentia essentialis est semper unica et
ultima ideoque plene adaequata et convertibilis cum specie ato
ma. «Illae ergo substantiae simplices, ait S. Thomas, nullum
genus subalternum habent; et ideo unica differentia sufficit ea
rum perfectioni, quia non colligitur earum perfectio ex multis
et diversis divisionibus generum et coniunctionibus differentia
rum: et tanto perfectior est earum natura, quanto plura unite
et in uno simplici habet»*
1 De natura generis, cap. 4, ed. cit., p. 291. Cf. Quodlib. IX, 6 obi
4; De Spiritualibus creaturis, 8 ad 3.
2 Quodlib. IX, 6 ad 4.
λ 2e natllra generis, cap. 6, ed. cit., p. 295.
4 Op. cit., cap. 5, p. 293.
»
A
C. II, a. 2, B, § II: Fundamentum compositionis logicae
939
Logice vero et metaphysice sunt genus subalternum vel spe
cies suprema, una cum genere subalterno vel suprema specie
substantiae corporeae, sub genere supremo et generalissimo
substantiae, nam ambae conveniunt in hoc quod sunt «res cuius
quidditati debetur esse non in aliquo» 1 et in compositione metaphysica potentiae et actus. Et ideo S. Thomas iure scribit:
«differentia addita generi constituit speciem. Sed incorporeum,
I secundum Porphyrium, Isagoge, cap. 2, est differentia substan
tiae. Ergo substantia incorporea est species substantiae. Praedi
catur autem de multis angelis specie differentibus. Ergo est genus
subalternum·, et ita in genere subalterno etiam angeli conve
niunt»2, scilicet in genere substantiae spiritualis vel incorporeae,
et non solum in genere supremo substantiae.
Quia tamen compositio physica ex materia et forma et compositio metaphysica ex essentia et esse analogice conveniunt
analogia proportionalitatis propriae —cuius medium formale
comparationis est compositio potentiae et actus utrique commu
nis—, sequitur genus et differentiam potentiae metaphysicae for
mae separatae vel essentiae simplicis quae angelus est, analogice
esse intelligenda in ordine ad eius esse, sicut intelligitur genus
et differentia potentiae physicae, quae est materia prima, in or
dine ad formam substantialem. Quod probe noscens S. Thomas,
i merito scribit: «ipsa substantia angeli quodammodo se habet
ad esse eius ut materia ad formam...; materia autem, si eius
J essentia defineretur, haberet pro differentia ipsum suum ordinem
ad formam, et pro genere ipsam suam substantiam [vel essen
tiam qua est pura potentia ad formam substantialem]; et simi
liter in angelis, ex ipsa natura substantiae ipsorum [quae est
pura potentia ad esse] acipitur genus; ex proportione vero huius
modi substantiae ad esse, accipitur specifica differentia»3. Licet
enim materia sit in potentia ad formam et ad esse mediante
forma, non tamen accipit differentiam sui ordinis, hoc est, phy
sici, per ordinem ad esse, sed per ordinem ad formam; quia
forma est actus ordinis physici sicut materia est potentia eius
dem ordinis, esse vero est actus ordinis metaphysici: oportet
autem actum et potentiam unde sumuntur genus et differentia,
esse eiusdem ordinis in unoquoque. Et similiter, quia ipsa forma
1 De Pot., 7, 3 ad 4. Cf. etiam De natura generis, cap. 6, p. 295.
2 II Sent., d. 3, 1, 5, arg. 2 sed contra.
3 Quodlib. IX, 6 ad 3.
<Ή
ii
940
P. I, Sec. I. De natura
analogiae
separata, quae est essentia angeli, non est forma ordinis physici
sed metaphysici, non accipit genus eius per ordinem ad mate
riam quae est potentia ordinis physici, sed secundum seipsam
prout est pura potentia ordinis metaphysici: differentiam vero
sortitur per ordinem ad esse, quod est actus ordinis metaphy
sici. «Nam, ut ait S. Doctor, potentia substantiae spiritualis atten
ditur solum secundum ordinem ipsius ad esse; potentia vero
materiae, secundum ordinem et ad formam et ad esse» >.
505. Si autem comparentur ad Deum ipsum qui est Actus Pu
rus et Ipsum Esse per se subsistens, Angeli sunt compositi ex
potentia et actu sive ex quod est et quo est, et «ideo sunt ordi
nabiles in praedicamento» substantiae, «et propter hoc invenitur
in eis genus, species et differentia»2. Sumitur autem in eis
genus ex eo quod est commune et indeterminatum et potentiale,
nempe ex omnimoda immaterialitate, quasi a termino a quo
removetur omnis materia physica; differentia vero accipitur ab
eo quod est proprium et determinatum et actuale, scilicet ex
accessu ad Actum Purum qui est in summo immaterialitatis
positivae, quasi in ultimo termino ad quem totius immateriali
tatis. Et quia omne immateriale est intellectuale, quasi genus
est intellectualitas communis, differentia autem est talis vel talis
gradus intellectualitatis determinatus secundum maiorem vel
minorem accessum ad summum gradum intellectualitatis purae
quae Deus est3. «Est ergo distinctio earum ad invicem secun
dum gradum potentiae et actus, ita quod intelligentia superior,
quae magis propinqua est Primo Enti, habet plus de actu et
minus de potentia» quam inferior4: «quanto enim aliquid Actui
Primo propinquius est, tanto minus potentialitatis [et plus actualitatis] habet; et ideo quot sunt gradus propinquitatis in eis.
tot sunt differentiae specificae»5, «ita quod imperfectior est in
potentia respectu perfectioris, usque ad Primam earum quae est
Actus tantum, quae Deus est»6.
Qua in re analogia quaedam reperitur cum modo quo genus
et differentia designantur in animalibus irrationalibus. Est enim
1 De Substantiis separatis, cap. 8, § Quarta vero ratio efficaciam
non habet. Opuscula selecta, ed. cit., t. III, p. 234.
2 De ente et essentia, cap. 6, ed. cit., pp. 49, 20-22.
3 Op. et loc. cit., pp. 51, 6-15.
4 Op. cit., cap. 5, pp. 45, 10-13.
5 De natura generis, cap. 5, p. 293.
6 De Substantiis separatis, cap. 8, ed. cit., p. 231,
C. II, a. 2, B, § II: Fundamentum
compositionis logicae
941
communis ratio animalis natura sensitiva, quia «omne animal
in quantum est animal, necesse est quod habeat sensum aliquem:
in hoc enim quod est sensitivum esse consistit ratio animalis,
per quam animal a non animali distinguitur» Et quidem huius
modi sensus debet esse ad minus sensus tactus, sine quo animal
non consistit; et ideo omnia animalia in quantum huiusmodi
habent de necessitate sensum tactus, quia «ipse est quodammodo
fundamentum omnium aliorum sensuum»2: et inde sumitur ratio
generis. Differentia autem sumitur ex eo quod unum animal plu
res vel pauciores sensus quam aliud habet ultra sensum tactus
usque ad aestimativam et memoriam sensitivam quae superiores
et altiores sunt et per quas quodammodo accedunt ad quandam
participationem et resonantiam rationis, quae est propria ani
malis rationalis, hoc est, hominis 3. Genus ergo brutorum anima
lium sumitur a natura cognoscitiva sensitiva communi omnium,
prout saltem salvatur in sensu tactus; differentia vero a deter
minatione positiva talis naturae sensitivae secundum accessum
ad cognitionem superioris ordinis, quae est cognitio rationalis
seu intellectiva hominis. Et similiter in angelis sumitur genus
a natura perfecte intellectiva, participata tamen; differentia
vero secundum accessum ad ipsam Intelligentiam puram et pri
mam, quae est intelligentia divina.
t
Et hoc est quod S. Thomas indicare voluit hisce verbis, si
diligenter considerentur: «differentia est nobilior genere sicut
determinatum indeterminato et proprium communi, non autem
sicut alia et alia natura; alioquin oporteret quod omnia animalia
irrationalia essent unius speciei, vel quod esset in eis aliqua alia
perfectior natura quam anima sensibilis. Differunt ergo specie
animalia irrationalia secundum diversos gradus determinatos na
turae sensitivae [usque ad naturam rationalem exclusive]. Et
similiter omnes angeli differunt specie secundum diversos gra
dus naturae intellectivae» usque ad naturam divinam exclusive4.
In quantum ergo consideramus naturam pure sensitivam inde
terminate, sumitur genus brutorum animalium; in quantum vero
eandem naturam consideramus determinate secundum talem vel
talem gradum sensitivum per ordinem ad naturam rationalem,
In Librum de sensu et sensato, lect. 2, n. 20.
In I Metaph., lect. 1, n. 9.
In librum de sensu et sensato, lect. 2, n. ZJ.
I, 50, 4 ad 1.
■Π'·
942
P. I, Sec. I. De natura analogiae
sumitur differentia:
riter, in quantum consideramus naturam
intellectualem participatam indeterminate, sumitur gentis ange
lorum; in quantum vero eandem naturam consideramus deter
minate secundum talem vel talem gradum intellectualitatis per
ordinem ad naturam divinam, quae est ipsa Intellectualitas imparticipata et per essentiam, accipitur eorum differentia speci
fica
Nam «habere intellectum sic, est nobilius quam habere
intellectum simpliciter; et habere sensum sic, quam habere sen
sum simpliciter» 2.
Quae omnia, a primo ad ultimum, splendide contraxit S.
Thomas hisce verbis profundissimis: «omne id quod habet esse
aliud a sua quidditate oportet quod sit in genere, et ita oportet
quod omnes angeli ponantur in praedicamento substantiae; haec
est enim ratio substantiae prout est praedicamentum, cum se
cundum Avicennam [Metaph., tract. V, cap. 5-7] sit res quiddita
tem habens, cui debetur esse per se, non in alio, scilicet quod
sit aliud a quidditate ipsa.
Et ideo ex ipsa possibilitate quidditatis trahitur ratio generis;
ex complemento autem quidditatis trahitur ratio differentiae,
secundum quod appropinquat ad Esse in actu.
Sed hoc differenter contingit in substantiis compositis et sim
plicibus. Quia in compositis possibilitas est ex parte materiae,
sed complementum est ex parte formae: et ideo ex parte ma
teriae sumitur genus; et ex parte formae, differentia. Non autem
ita quod materia sit genus aut forma differentia, cum utrumque
sit pars et neutrum praedicetur [de toto]: sed quia materia est
materia totius [et] non solum formae, et forma [est] forma
totius [et] non solum materiae, ideo totum potest assignari ex
materia et forma et ex utroque. Nomen autem designans totum
ex materia [=materiale], est nomen generis; et nomen designans
totum ex forma [ = formale], est nomen differentiae; et nomen
designans totum ex utroque, est nomen speciei. Et hoc patet, si
consideretur quomodo corpus est genus animati-corports; et ani
matum, differentia: semper enim invenitur genus sumptum ab
eo quod materiale est, et differentia ab eo quod est formale; et
inde est quod differentia determinat genus, sicut forma mate
riam.
1 Cf. I, 50, 2 ad 1.
2 II Sent., d. 3, 1, 6 ad 1,
C. II, a. 2, B, § II: Fundamentum compositionis logicae
943
In simplicibus autem naturis non sumitur genus et differentia
ab aliquibus partibus, eo quod complementum in eis et possibi
litas non fundatur super diversas partes quidditatis, sed super
illud simplex: quod quidem habet possibilitatem secundum quod
de se non habet esse, et complementum prout est quaedam simi
litudo divini esse, secundum hoc quod appropinquabilis est ma
gis et minus ad participandum divinum esse; et ideo quot sunt
gradus complementi, tot sunt differentiae specificae» *.
506. Tandem ex his extenduntur suo modo huiusmodi prae
dicabilia ad formas substantiales et ad accidentia, quae quo
dammodo conveniunt cum praedictis et quodammodo differunt.
Conveniunt quidem cum Substantiis Separatis in hoc quod tam
formae substantiales quam accidentia carent compositione ma
teriae et formae1
2, et in hoc quod omnia haec sunt composita
ex essentia et esse; accidentia autem concrete sumpta, ut album,
conveniunt cum substantiis corporalibus in hoc quod, sicut hae
substantiae nominant compositum ex materia et forma, ita acci
dentia concrete accepta significant compositum ex subiecto et
accidenti, ut album est compositum ex eo quod est album sicut
subiecto et ex albedine: quo fit ut «omnia accidentia compa
rentur ad substantiam sicut forma ad materiam»3.
Differunt etiam, quia formae substantiales non sunt directe
in praedicamento sicut sunt Substantiae Separatae, sed solum
reductive, eo quod non sunt «res completae per se subsistentes»,
cum non sint nisi partes substantiae completae4: partes autem
substantiae non sunt in praedicamento nisi per reductionem ad
ipsam totam substantiam cui directe convenit esse in praedica
mento 5.
Similiter accidentia concrete sumpta non sunt proprie in prae
dicamento, quia nominant compositum per accidens ex subiecto
et accidenti, quae ad duo genera diversa pertinent, ideoque non
constituunt unum per se, hoc est, unam naturam vel essentiam.
1 II Sent., d. 3, 1, 5c.
2 De ente et essentia, cap. 7, ed. cit., pp- 58, 14-15; De natura ge
neris, cap. 19, ed. cit., p. 324; Quaest. disp. De Anima, 6, arg. sed
contra.
3 In librum Boetii de Trinitate, 5, 3c.
4 III Sent., d. 6, 1, 1, qla. 1 ad 1, η. 26.
5 De Verit., 27, 1 ad 8; De ente et essentia, cap. 7, ed. cit., pp.
944
P. I, Sec. I. De natura analogiae
Ut enim egregie scribit S. Thomas, «genus quodammodo est
pars speciei similis materiae. Unde sicut in natura ex pluribus
materiis sufficientibus [ = totalibus] non ordinatis non fit aliquid
unum, ita etiam plura genera [totalia vel suprema, quae non
sunt ordinata uni tertio neque inter se] non possunt venire ad
constitutionem speciei unius» Et inde iure concludit: «ex acci
denti et subiecto, inquit, non iit unum per se; unde non resultat
ex eorum conjunctione aliqua natura cui intentio generis vel
speciei possit [proprie] attribui. Unde nomina accidentalia concretive dicta non ponuntur in praedicamento sicut species vel
genera, ut album vel musicum, nisi per reductionem» ad genus
proprium subiecti et ad genus proprius accidentis*2.
Quod si accidentia abstracte sumantur, tunc dicunt aliquid
unum per se, quod non est pars quidditativa alterius ut erat
forma substantialis, sed propriam habens essentiam, licet cum
essentiali ordine habitudinis et dependentiae a substantia vel
subiecto; et ideo sub hoc respectu se habent medio quodam mo
do inter formas vel substantias separatas et formas substantiales
coniunctas: conveniunt enim cum illis quatenus significantur per
modum substantiae et directe ponuntur in praedicamento; cum
his vero conveniunt quatenus necessariam important connotationem subiecti proprii, sicut formae substantiales necessario
connotant propriam materiam.
507. Equidem, ut scite animadvertit S. Thomas, alia est di
visio entis in substantiam et accidens sive in substantiale et
accidentale et alia in ens per se et in ens per accidens sive
secundum se et secundum accidens: tam enim substantia quam
accidens abstracte sumptum nominant essentiam unam secun
dum se, et ideo ponuntur proprie in praedicamento; e contra ens
per accidens aut secundum accidens nominat compositionem vel
habitudinem omnino accidentalem et contingentem plurium sub
stantiarum aut plurium accidentium aut substantiarum et acci
dentium sine coordinatione aut subordinatione unius generis, et
consequenter ut non ordinabilia in praedicamento. «Ens dicitur
quoddam secundum se, et quoddam secundum accidens. Scien
dum tamen est quod illa divisio entis non est eadem cum illa
divisione qua dividitur ens in substantiam et accidens. Quod ex
’ III Sent., d. 6, 1, 1, qla. 1, ad 3, n. 28.
2 De ente et essentia, loc. cit., pp. 58, 6-12. Cf. De Pot., 2, 2, obi. 2
et resp.
9
C. II, a. 2, B, § II: Fundamentum compositionis logicae
945
hoc patet, quia ipse [Aristoteles] postmodum ens secundum se
dividit in decem praedicamenta, quorum novem sunt de genere
accidentis. Ens igitur dividitur in substantiam et accidens se
cundum absolutam entis considerationem: sicut ipsa albedo in
se considerata dicitur accidens, et homo substantia. Sed ens
secundum accidens prout hic sumitur oportet accipi per com
parationem accidentis ad substantiam; quae quidem comparatio
significatur hoc verbo, est, cum dicitur: homo est albus. Unde
hoc totum: homo est albus, est ens per accidens. Unde patet
quod divisio entis secundum se et secundum accidens attenditur
secundum quod aliquid praedicatur de aliquo per se vel per
accidens: divisio vero entis in substantiam et accidens attenditur
secundum hoc quod aliquid in natura sua est vel substantia vel
accidens»
Porro accidens concrete sumptum nominat accidens secun
dum accidens, hoc est, per modum accidentis, sicut hoc nomen
album nominat non solum albedinem, sed etiam subiectum eius,
quod est extra essentiam albedinis, «in quantum significat al
bedinem per modum accidentis [seu per modum inhaerentis
subiecto2]»; «ratio enim accidentis est inesse: et ideo illa dico
significari per modum accidentis quae significantur ut inhaeren
tia alteri»3’, quod et ipsi nomini concretionis respondet; con
cretio enim nominat unitionem per modum inhaerentiae vel ad
haerendae*. E contra, accidens abstracte dictum nominat ipsum
solum accidens secundum se et non per modum inhaerentis
subiecto: «albedo enim, etsi significet accidens, non tamen per
modum accidentis sed per modum substantiae; unde nullo modo
consignificat subiectum [quasi ex aequo cum ipso accidenti, ut
album]. Si enim principaliter significaret subiectum, tunc prae
dicata [=praedicamenta] accidentalia non ponerentur a Philo
sopho sub ente secundum se, sed sub ente secundum accidens:
nam hoc totum [concretum], quod est homo albus, est ens se
cundum accidens»5, quia principaliter et quasi ex aequo significat
simul hominem [ = substantiam] et albedinem [=accidens], hoc
est, res duorum praedicamentorum, quae non possunt constitue-
1 In V Metaph., lect. 9, n. 885. Cf. ibid., nn. 886-888; In XI Metaph.,
lect. 8, n. 2270; De natura generis, cap. 3, ed. cit., p. 288.
2 De natura generis, cap. 19, ed. cit., p. 324.
De Pot., 8, 2c.
. . .
.
.
Cf. in librum Dionysii de Divinis nominibus, cap. 4, lect. 12.
In V Metaph., lect. 9, n. 894.
h
946
P. I, Sec. I. De natura analogiae
re unum per se, sed solum unum per accidens ». Sic ergo «nomina
abstracta accidentium significant entia quae quidem inhaerent
[vel nata sunt inhaerere subiecto, eo ipso quod sunt accidentia],
licet non significent ea per modum inhaerentium», quia praecise
significant ea ut abstracta, idest abstrahentia a subiecto cui in
haerent: absque falsitate tamen, quia abstrahentium non est
mendacium1
2: et ideo «solum secundum quod in abstracto sig
nificantur, ut albedo et musica», accidentia ponuntur proprie et
directe in praedicamento34
. Semper tamen oportet intelligere et
significare ordinem ad substantiam vel subiectum, eo quod acci
dens est essentialiter ens entis-, qui ordo est inhaerentia aptitudinalis, non inhaerentia actualis. Nam «esse in subiecto non est
definitio accidentis, sed e contrario res cui debetur esse in alio:
et hoc nunquam separatur ab aliquo accidenti, nec separari
potest; quia illi rei quae est accidens, secundum rationem suae
quidditatis, semper debetur esse in alio»*. Et propter hoc acci
dentia non sunt definibilia nisi per additionem vel connotationem
subiecti: nam «dicitur definitio per additionem quando in defi
nitione ponitur aliquid quod est extra essentiam definiti, sicut
nasus ponitur in definitione simi»5.
Et quia qualis est definitio, talia sunt principia definitionis;
haec autem principia sunt genus et differentia: necesse est quod
huiusmodi additio vel connotatio subiecti, se habeat ex parte ge
neris aut ex parte differentiae. *
Ex parte quidem generis aut quasi generis, si accidentia con
crete definiuntur; quia hoc modo accidentia nominant composi
tum ex subiecto et accidenti, quod simile proportionaliter est
composito substantiali ex materia et forma: sicut enim in com
posito substantiali ex materia et forma, materia recipit fonnam
ut potentia actum; ita in composito accidentali ex substantia et
accidenti, substantia recipit accidens ut potentia actum. Et quia
recipere est proprium subiecti et actuari est proprium potentiae,
ideo materia dicitur quasi subiectum et subiectum dicitur quasi
materia: non ex qua, sed in qua.
Quam ob rem S. Doctor dicit quod «subiectum habet aliquid
1
2
3
4
5
De Pot., 2, 2 ad 2; in VII Metaph., lect. 3, n. 1318.
In VII Metaph., lect. 1, n. 1254.
De ente et essentia, cap. 7, pp. 58, 12-13
IV Sent., d. 12, 1, 1, qla. 1 ad 2.
Quodlib. IX, 5 ad 1.
C. II, a. 2, B, § II: Fundamentum compositionis logicae
947
simile materiae, in quantum est receptibile accidentis» >, et ma
teria habet aliquid simile subiecto, inquantum sicut materia
est in potentia ad esse substantiale ita subiectum est in potentia
ad esse accidentale: unde et «aliquando ponitur unum pro alio,
scilicet materia pro subiecto et e contrario» 1
2.
508. Sicut ergo in definitione substantiae compositae genus
sumitur a materia et differentia a forma, ita in definitione acci
dentis concrete sumpti genus sumitur a subiecto utpote quasi
materia in qua eius et differentia ab ipso accidenti quasi a forma
accidentali ipsius: ut in definitione simi ponitur nasus, qui est
subiectum simitatis, quasi genus·, curvus autem, hoc est, simitas
concrete significata, quasi differentia. Et hoc est quod S. Thomas
sagaciter indicavit, dicens quod «si eorum [ = accidentium] defi
nitio sumeretur secundum quod concretive dicuntur, sic... subiec
tum in eorum definitione poneretur sicut genus, quia tunc defineretur per modum [hoc est, ad similitudinem} substantiarum
compositarum, in quibus ratio generis sumitur a materia: sicut
dicimus quod simum est nasus curvus»3.
Dicitur autem quasi genus et non genus simpliciter, quia, ut
perbelle explicat idem S. Doctor, «genus hoc non est quod sig
nificat essentiam speciei sicut animal est genus hominis [cum
sit res alterius praedicamenti], sed quod est proprium subiectum
specie differentium accidentium: superficies enim [verbi gratia]
est subiectum omnium figurarum superficialium. Et habet simi
litudinem cum genere [proprie dicto], quia proprium subiectum
ponitur in definitione accidentis sicut genus in definitione spe
ciei: unde subiectum proprium de accidente praedicatur ad si
militudinem generis»4.
Ex parte autem differentiae aut quasi differentiae, si acci
dentia definiantur abstracte; quia tunc accidentia significantur
per modum formae —abstracta enim significantur per modum
partis et per modum formae, idest per modum partis formalis5—,
et ideo proportionaliter se habent ad formas substantiales in
modo suscipiendi definitionem. Iam vero formae substantiales
1 In VIII Metaph., lect. 4, n. 1743.
2 De principiis naturae. Opuscula selecta, ed. cit., t. I, p. 379, Cf.
etiam in II de Anima, lect. 1, n. 220.
De ente et essentia, cap. 7, ed. cit., pp. 59, 6-12,
In V Metaph., lect. 22, n. 1121.
Cf in librum Boetii de Hebdomadibus, lect. 2, I, 13, 1 ad 2.
P. I. SEC. I. De natura analogiae
948
non sunt definibiles nisi per additionem, hoc est, connotationem
propriae materiae cuius sunt formae, iuxta illud S. Thomae: «in
definitione cuiuslibet formae ponitur propria materia eius»1; et
illud: «in omni definitione formae ponitur aliquid quod est extra
essentiam formae, scilicet proprium subiectum eius sive mate
ria»2. «Licet enim materia non sit pars formae, tamen materia
[propria] sine qua non potest concipi intellectu forma, oportet
quod ponatur in definitione formae: sicut corpus organicum po
nitur in definitione animae. Sicut enim accidentia non habent
esse perfectum nisi secundum quod sunt in subiecto, ita nec
formae nisi secundum quod sunt in propriis materiis. Et propter
hoc, sicuti accidentia definiuntur ex additione subiectorum, ita
et formae ex additione propriae materiae»3.
Et quidem huiusmodi connotatio sive additio materiae in de
finitione formae se habet quasi differentia, ipsa vero forma quasi
genus; quia tunc forma comparatur ad materiam ut universalius
ad minus universale, et ideo a materia coarctatur et finitur et
determinatur, iuxta illud S. Doctoris: «forma...finitur per ma
teriam, in quantum forma in se considerata communis est ad
multa; sed per hoc quod recipitur in materia, fit forma deter
minata huius rei»4. Constat autem quod universalius ad minus
universale et determinabile ad determinativum et commune ad
proprium se habent sicut genus ad differentiam, eo quod genus
est universalius quam differentia et determinatur et contrahitur
a differentia. Et ideo S. Thomas recte dixit quod «in definitione
formarum ponuntur propriae materiae loco differentiae, sicut
cum dicitur quod anima est actus corporis physici organici»5;
et quidem in obliquo6.
Sicut ergo in definitione formae substantialis, ab ipsa forma
secundum se considerata sumitur genus, quasi differentia vero a
propia materia quam informat et in qua recipitur; ita etiam in
definitione accidentis abstracte sumpti, genus eius sumitur ab
ipso accidenti secundum se, quasi differentia autem ab eius pro
prio subiecto quod informat et in quo recipitur: sicut in defi
nitione simitatis ponitur curvitas, quae est ipsum accidens abs-
1
2
3
4
5
6
Quaest. disp. De Anima, 9, obi. 7.
In II de Anima, lect. 1, n. 213.
In VII Metaph., lect. 9, n. 1477
I. 7, Ic.
De Pot.. 7, 2 ad 9.
In V Metaph., lect. 2, n. 764.
C. II, a. 2, B, § II: Fundamentum compositionis logicae
949
tracte sumptum, quasi genus; nasus autem, qui est eius pro
prium subiectum, quasi differentia, nam simitas definitur; cur
vitas yiasi.
Ponitur autem propria materia in definitione formae substan
tialis et non materia communis vel indifferens, et similiter in
definitione accidentis ponitur proprium subiectum, quia tam
propria materia quam proprium subiectum se habent quasi ma
teria proxima et immediata et ultima, ac veluti subiectum pro
ximum et immediatum et ultimum·, his enim tantum correspon
det genus proximum et immediatum et ultimum, quod solum
explicite ponitur in definitione. Et cum determinant formam si
cut potentia actum, solum ultimum subiectum et ultima materia
ultimo determinant formam et actum; quod praecise correspon
det ultimae differentiae, quae sola explicite in definitione po
nitur; fit enim definitio essentialis per genus proximum et dif
ferentiam ultimam. Proprium ergo et immediatum subiectum
poni debet in definitione accidentis concrete sumpti quasi id
unde sumitur genus eius proximum; et in definitione eiusdem
abstracte accepti poni debet quasi id unde sumitur ultima eius
differentia.
lure igitur S. Thomas haec tria simul docuit:
Primo, quod «forma non unitur cuilibet materiae, sed pro
priae»1; quia «ultima materia, quae scilicet est appropriata ad
formam, et ipsa forma sunt idem: aliud enim eorum est sicut
potentia, aliud sicut actus..., et potentia et actus quodammodo
unum sunt; quod enim est in potentia fit in actu», et cum fac
tum est in actu, est in actu2
Secundo, quod «quadlibet accidens definitur per proprium
suum primum subiectum [et non per subiectum remotum et
commune]: color enim definitur per superficiem et non per cor
pus»3, quia «color [inhaeret] corpori mediante superficie·, unde
superficies dicitur esse subiectum [immediatum] coloris», cor
pus autem subiectum mediatum et remotum 4. Enimvero «subiec
tum alicuius accidentis est duplex, scilicet primum [immedia
tum] et secundarium [ = secundum, remotum]: sicut superficies
1 Quaest. disp. De Anima, 9 obi. 5 et resp.; De Spiritualibus crea
turis, 3 ad 2 et 3.
2 In VIII Metaph., lect. 5, n. 1767.
3 In VIII Metaph., lect. 4, n. 1745.
4 I-II, 56, 1 ad 3. Cf. etiam HI Sent., d. 33, 2, 4, qla. Ic, nn. 218-219.
ν·ί*
950
P. I, Sec. I. De natura analogiae
est primum subiectum coloris, corpus autem secundarium, in
quantum [et ipsum] subiicitur superficiei»12
; «primum enim sub
iectum coloris est superficies, et ideo corpus dicitur coloratum
ratione superficiei», et ideo «subiectum primum et proprium
ponitur in definitione accidentis proprii»-. Sic ergo «in defini
tione accidentis non debet poni nisi subiectum eius», quod est
subiectum proprium, idest convertibile cum ipso; quia «subiec
tum quod ponitur in definitione alicuius accidentis debet esse
convertibile cum illo»3, sicut universaliter definitio et partes eius
qua tales debent esse convertibiles cum definito.
Tertio, quod in definitionibus non debet explicite poni genus
remotum, sed proximum: «neque enim quando hominem defini
mus substantiam accipimus [quod est genus supremum], sed
animal», quod est genus proximum4.
Ex quibus omnibus plane intelliguntur ea quae S. Thomas
alibi scripsit de genere et differentia accidentium abstracte con
sideratorum. «Quia, inquit, accidentia non componuntur ex ma
teria et forma, ideo non potest in eis sumi genus a materia et
differentia a forma sicut in substantiis compositis; sed oportet
ut genus primum sumatur ex ipso modo essendi, secundum quod
ens diversimode secundum prius et posterius de decem generibus
praedicatur: sicut dicitur quantitas ex eo quod est mensura sub
stantiae, et qualitas secundum quod est dispositio substantiae,
et sic de aliis, secundum Philosophum in IV Metaphysicorum
[cap. 1]; differentiae vero in eis sumuntur ex diversitate prin
cipiorum ex quibus causantur. Et quia propriae passiones ex
propriis principiis subiecti causantur, ideo subiectum [proprium]
ponitur in definitione eorum loco differentiae, si in abstracto
definiantur, secundum quod sunt proprie in genere: sicut dicitur
quod simitas est curvitas nasi»5.
Et quia genus et maxime species sunt quae directe ponuntur
in praedicamento quasi in linea recta praedicamentali, dum dif
ferentia ponitur ad latus, inde est quod in definitione accidentis
abstracte sumpti, cui proprie convenit esse in praedicamento,
ponitur ipsum accidens in recto et eius proprium subiectum in
1
2
3
4
.
dixit
De Verit., 25, 5 ad 1.
In V Metaph., lect. 19, n. 1055.
!
II Sent., d. 27, 2, obi. 3 et resp.
In I de Anima, lect. 1, n. 11. Cf. I-II, 55, 4c.
pe Ente et essentia, cap. 7, ed. cit., pp. 58-59. Quibus similia
in De natura generis, cap. 19, ed. cit., pp. 324-325.
C. II, a. 2, B, § II: Fundamentum compositionis logicae
951
obliquo: ex adverso, in definitione accidentis concrete -accepti,
cui proprie non convenit esse in praedicamento, ponitur ipsum
subiectum in recto, licet secundum se sit extra esentiam acci
dentis. Patet autem quod proprie et per se loquendo non debet
poni in recto id quod directe est extra essentiam definiti, sed
solum in obliquo et de connotato.
Quapropter S. Thomas rectissime dixit: «accidens dupliciter
potest accipi. Uno modo in abstracto, et sic consideratur secun
dum propriam rationem: sic enim assignamus in accidentibus
genus et speciem; et hoc modo subiectum non ponitur in defi
nitione accidentium ut genus, sed ut differentia [quia est extra
essentiam ipsius accidentis, quasi ad latus eius], ut cum dicitur:
simitas est curvitas nasi. Alio modo possunt accipi in concreto;
et sic accipiuntur secundum quod sunt unum per accidens cum
subiecto: unde sic non assignatur eis nec genus nec species [pro
prie loquendo, sed quasi genus et quasi species]; et ita verum
est quod subiectum ponitur in definitione accidentis ut genus»,
idest in recto, ut cum dicimus: simus est nasiis curvus
I
Huiusque doctrinae ultimam attingens radicem, subiungit:
«secundum quod aliqua habent esse, possunt definiri, ut dicitur
in VII Metaph. [cap. 4]. Unde quia ens per prius de substantia
dicitur, quae perfecte rationem entis habet, ideo nihil perfecte
definitur nisi substantia: accidentia autem sicut incomplete ra
tionem entis participant, ita et definitionem absolutam non ha
bent, quia in definitionibus eorum ponitur aliquid quod est extra
genus [supremum eorum], scilicet subiectum ipsorum», quod
est res alterius praedicamenti*2. Quia ergo substantia habet quidditatem absolutam et non dependet in sua quidditate ex alio,
ideo in eius definitione non ponitur aliquid quod sit extra es
sentiam eius, neque in recto, neque in obliquo, sed ea solum
quae sunt eius et intra ipsam3: «definitur enim unaquaeque
substantia per sua principia materialia et formalia»4.
«Accidens autem dependet a subiecto, licet subiectum non sit
de essentia accidentis: sicut creatura dependet a Creatore, et
tamen Creator non est de essentia creaturae, ita quod oportet
exteriorem essentiam in eius definitione poni. Accidentia vero
J
2
3
4
De Verit., 3, 1 ad 2. Cf. De Pot., 8, 4 ad 5.
11 Sent., d. 35, 2 ad 1.
De Pot., 8, 4 ad 5.
In II de Anima, lect. 1, n. 213.
952
P. I, Sec. I. De natura analogiae
non habent esse nisi per hoc quod insunt subiecto, et ideo eorum
quidditas est dependens a subiecto; et propter hoc oportet quod
subiectum in accidentis definitione ponatur: quandoque quidem
in recto, quandoque vero in obliquo.
In recto quidem, quando accidens significatur ut accidens in
concretione ad subiectum, ut cum dico: simus est nasus con
cavus. Tunc enim nasus ponitur in definitione simi quasi genus,
ad designandum quod accidentia non habent subsistentiam nisi
ex subiecto.
Quando vero accidens significatur per modum substantiae in
abstracto, tunc subiectum ponitur in definitione eius in obliquo
ut differentia, sicut dicitur: simitas est concavitas nasi»1.
Et propter hoc diverso ordine ponitur subiectum in his diver
sis definitionibus: quando enim ponitur in recto quasi genus,
occupat primum locum; quando vero ponitur in obliquo quasi
differentia, sortitur ultimum locum: quia semper in definitione
genus ponitur in primo loco et differentia in ultimo. Qua de re
iterum S. Thomas egregie: «quocumque modo significetur acci
dens, habet dependentiam a subiecto secundum suam rationem;
aliter tamen et aliter.
Nam accidens si ificatum in abstracto importat habitudinem
ad subiectum, quae incipit ab accidente et terminatur ad subiec
tum·, nam albedo dicitur qua aliquid est album: et ideo in de
finitione accidentis abstracti non fit] nitur subiectum quasi prima
/7* rs definitionis, quae est genus, sed quasi secunda quae est
differentia·, dicimus enim quod simitas est curvitas nasi
Sed in concretis incipit habitudo a subiecto et terminatur ad
accidens; dicitur enim album, quod habet albedinem: propter
quod in definitione huiusmodi accidentis ponitur subiectum tan
quam genus, quod est prima pars definitionis; dicimus enim
quod simum est nasus curvus»2.
Et inde etiam est quod tam tota definitio quam partes defi
nitionis essentialis qua tales conveniunt substantiis definitis in
primo modo dicendi per se, quia tota haec definitio continetur
in ultima differentia, quae formalissima est, ut patet ex supra
dictis3; et propter hoc «definitio significat formam et essentiam
1 In VII Metaph., lect. 4, nn. 1352-1353. Cf. etiam in librum De
sensu et sensato, lect. 6, n. 87
2 I-II, 53, 2 ad 3.
3 Supra, n. 500.
C. II, a. 2, B, § Π: Fundamentum compositionis logicae
953
rei»: primus autem modus dicendi per se «est quando id quod
attribuitur alicui, pertinet ad formam eius» *.
At vero accidentibus definitis solum convenit in primo modo
dicendi per se id quod sumitur in definitione ex parte ipsius acci
dentis, quia hoc est formale in ipsis: id vero quod sumitur ex par
te subiecti proprii, cum sit extra ipsam rationem formalem acci
dentis definiti, non convenit eis nisi in secundo modo dicendi
per se; nam subiectum habet rationem materiae, et secundus
modus dicendi per se est quando «id cui aliquid attribuitur est
propria materia et proprium subiectum eius»1
2. Quam ob rem S.
•Muas concludit: «oportet quod proprium subiectum ponatur
in definitione accidentis: quandoque quidem in obliquo, sicut
cum accidens in abstracto definitur, ut cum dicimus quod si
mitas est curvitas nasi; quandoque vero in recto, ut cum acci
dens definitur in concreto, ut cum dicimus quod simus est nasus
cumis. Cuius quidem ratio est quia, cum esse accidentis depen
deat a subiecto, oportet etiam quod definitio eius significans
esse ipsius contineat in se subiectum. Unde secundus modus di
cendi per se est quando subiectum ponitur in definitione prae
dicati, quod est proprium accidens eius» 3.
Omnia ergo quae ponuntur in definitione essentiali substan
tiae conveniunt ei in primo modo dicendi per se, et proprie lo
quendo ponuntur in recto, ut cum hominem definimus: animal
rationale4. Eorum vero quae ponuntur in definitione essentiali
accidentium, quaedam conveniunt definito in primo modo dicendi
per se, scilicet quae conveniunt ipsi accidenti definito secundum
se, sive abstracte sive concrete significetur; quaedam vero in
secundo modo dicendi per se, ea nempe quae conveniunt acci
denti per subiectum et ratione subiecti proprii, quasi de connotato essentiali vel proprio, sive ponantur in obliquo sive in recto.
Notandum est insuper quod tam in definitionibus formarum
substantialium quam accidentium, quae formae quaedam acci
dentales sunt, ponitur in obliquo propria materia vel proprium
subiectum dupliciter, scilicet ut informe et ut formatum. «In
1 In I Post., lect. 10, n. 3.
2 Ibid., n. 4.
3 Ibid.
.
4 Solum enim in definitione accidentium ponuntur in obliquo
aliquando ea quae eis conveniunt in pruno modo dicendi per se, ut
cum triangulus definitur: figura plana constans tribus tantum lineis.
Est namque triangulus in quarta specie qualitatis.
954
P. I, Sec. I. De natura analogiae
definitionibus formarum, ait S. Thomas, aliquando ponitur sub
iectum ut informe, sicut cum dicitur: motus est actus exsistentis
in potentia; aliquando autem ponitur subiectum formatum, sicut
cum dicitur: motus est actus mobilis, lumen est actus lucidi.
Et hoc modo dicitur anima actus corporis organici physici, quia
anima facit ipsum esse corpus organicum, sicut lumen facit ali
quid esse lucidum»3. «Vocatur autem subiectum informe, pro
prium susceptivum alicuius formae absque additione aliqua, ut
diaphanum respectu luminis; subiectum vero formatum dicitur
proprium susceptivum alicuius formae adiuncto sibi eo quod
sortitur ex susceptione illius formae, ut diaphanum secundum
actum respectu luminis: esse enim actu diaphanum seu transparens, ex lumine suscepto diaphanum sortitur»2. Aliis verbis:
subiectum formatum includit in actu effectum formalem formae
qua informatur; informe vero talem effectum non includit in
actu, sed solum in potentia et aptitudine proxima. Constat autem
formas perfectius et completius definiri si in earum definitione
ponatur subiectum formatum quam subiectum mere informe,
utpote magis explicitum et actuale et quasi unum effectum cum
ipsa forma: absque circulo vitioso tamen, quia est veluti mani
festatio abstracti per concretum, idest formae per formatum.
Sic ergo *ipsa materia secundum quod intelligitur perfecta
in esse corporeo susceptivo vitae, est proprium subiectum ani
mae»3; et ideo in ea ut formata et organizata per animam,
«etiam anima includitur, eo modo loquendi quo calor est actus
calidi et lumen est actus lucidi: non quod seorsum sit lucidum
sine luce, sed quia est lucidum per lucem; et similiter dicitur
quod anima est actus corporis organici potentia vitam habentis,
quia per animam [formaliter] et est corpus, et est organicum,
et est potentia vitam habens»4. Unde «corpus physicum orga
nicum comparatur ad animam sicut materia ad formam: non
quod sit tale per aliquam aliam formam, sed quia hoc ipsum
habet per animam»5; et sic «anima est actus corporis organici
sicut primi et proportionati perfectibilis» 6.
3 Quaesi, disp. De Anima, 1 ad 15.
„ 2 CAi^NUS’ in 11 de Anitna> cap. b n. 29, p. 31, ed. I. Coquelle 0. P.,
Romae 1939.
3 S. Thomas, De Spiritualibus creaturis 3 ad 2
4 I, 76, 4 ad 1.
'
s Quaest. disp. De Anima, 9 ad 7
6 I, 76, 8 ad 2.
C. II, a. 2, B, § II: Fundamentum
compositionis logicae
955
Haec igitur animae definitio: actus primus corporis physici
organici potentia vitam habentis, aequivalet huic: «actus [pri
mus] corporis viventis» *, vel etiam «actus [primus] corporis
viventis in quantum huiusmodi» 2, sicut motus est actus mobilis
in quantum huiusmodi.
509. Sed et praeter hunc modum assignandi genus et diffe
rentiam in accidentibus, adest alius largior et minus proprius.
Omnia enim praedicamenta accidentis habent hoc commune, sci
licet quod sint res cuius quidditati debetur esse in alio, hoc est,
in substantia sicut in subiecto; haec enim est ratio accidentis
ut sic, in qua omnia accidentia conveniunt: sed ultra hoc, unum
quodque praedicamentum accidentia habet aliquid proprium quo
in seipso quasi constituitur et a ceteris praedicamentis accidentis
distinguitur, ut puta si dicamus quod proprium quantitatis est
esse mensura substantiae, qualitatis autem dispositio substan
tiae ,et sic de ceteris. Quo in sensu S. Thomas scribit: «in uno
quoque novem praedicamentorum [accidentalium] duo invenio,
scilicet rationem [communem] accidentis et rationem propriam
illius generis, sicut quantitatis vel qualitatis»3; statimque pri
mam appellat rationem quasi genericam, secundam vero ratio
nem quasi specificam: quia revera commune ad proprium vel
minus commune se habet sicut genus ad differentiam; et con
sequenter salvatur analogia quaedam cum materia et forma,
iuxta illud S. Thomae: «in omnibus quae in aliquo conveniunt
et in aliquo differunt, id in quo conveniunt, accipitur ut mate
ria; id vero in quo differunt, accipitur ut forma»4.
At nemo non videt talem sensum esse minus proprium, eo
quod accidens communiter sumptum non est verum genus re
spectu novem praedicamentorum accidentabum, quae sunt gene
ra primo diversa; neque ideo praedicatur .mivoce de eis, sed
analogice.
510. Quae cum ita sint, redeuntes ad id unde egressi
sumus, manifeste apparet, primo, quomodo se habent
1 De Pot., 3, 9 ad 8.
3 ^Sent d 8 4 3c. Cf. etiam De Pot. 8, 2c; I, 28, 2c.
< De Substantiis’Separatis, cap. 6, § Tertio. Opuscula, selecta, ed.
ciL, t. III, p. 226.
956
C. II, a. 2, B, § II: Modi abstractionis univocorum
P. I, Sec. I. De natura analogiae
957
lem «significatur aliquid informatum et qualificatum» 1 ;
«et propter hoc sicut cum dicitur animal rationale signi
ficatur tale animal, ita cum dicitur superficies quadrata
Conveniunt quidem in substantia nominis sive in sig
significatur talis superficies»2. Differentia ergo specifica
nificatione integrali, quia revera omnia haec significant
determinat seu qualificat quid generis in eo quod quid,
totam essentiam vel quidditatem rei, quae est ipsum de
et ideo est qualitas essentialis et praedicatur de toto in
finitum: tam enim animal quam rationale et quam homo
quale quid, hoc est, in quale essentiale sive essentialiter:
et quam animal-rationale, significant totam essentiam
unde significat quidem totum quid sicut genus, at solum
humanam et non partem eius tantum, quia in recto et
«plicat formaliter quale est illud quid; sicut rationale
in primo modo dicendi per se praedicantur de toto ho
«plicat tantum intellectualitatem tantum humanae na
mine; siquidem totus homo est essentialiter animal, et
turae prout determinantem et perficientem rationem sentotus homo est essentialiter rationalis, et totus homo est
sibilitatis seu animalitatis eius, proindeque ut formaliter
essentialiter animal-rationale, et totus homo est essentia
et actualiter se habens ad ipsam.
liter homo.
Species autem, cum sumatur ex tota essentia, hoc
At in qualitate nominis sive in significatione eius pure
est, ex materia et forma simul ut constituunt unum per
formali, quae uno verbo dicitur explicatio nominis, dif
se, non solum significat totam essentiam, verum etiam
ferunt inter se.
totam explicat, et consequenter praedicatur de toto in
Genus enim, eo ipso quod sumitur a materia vel po
quid complete: humanitas enim vel homo in eo quod
tentia, explicat significatum suum per modum partis ma
homo et significat et explicat totam humanam naturam,
terialis vel potentialis tantum, et ideo praedicatur de
et non tantummodo partem eius quasi materialem ut
toto in quid incomplete: sicut animal explicat tantum
animal, neque solum partem eius quasi formalem ut ra
sensibilitatem humanae naturae prout adhuc determina
tionale, sed animalitatem et rationalitatem simul.
bilis et perfectibilis est rationalitate, ideoque ut mateSic ergo «nomen designans totum ex materia est noterialiter et potentialiter se habens ad ipsam.
men generis, et nomen designans totum ex forma est
Differentia vero, ex hoc ipso quod sumitur a forma
differentia, et nomen designans totum ex utroque est no
vel actu eique proportionatur, explicat suum significatum
men speciei »3. Et quia explicatio nominis respondet prin
per modum partis formalis vel actualis tantum, ac proin
cipio vel radici unde sumitur eique formaliter propor
de praedicatur de toto in quale quid ’. Sicut enim id
tionatur, dicendum est quod haec tria nomina significant
secundum quod determinatur potentia subiecti secundum
quidem totam rei esentiam, at eam explicat unumquod
esse accidentale dicitur qualitas accidentalis, quae est
que suo modo: nempe genus partialiter, quantum ad id
quaedam accidentalis differentia; ita id secundum quod
quod materiale est in ipsa; differentia quoque partiali
terminatur potentia materiae secundum esse substantiale
ter, quantum ad id quod formale est in ea; species de
dicitur qualitas substantialis, quae est differentia sub
nique totaliter, quantum ad id quod formale et matestantiae vel essentiae12: nam per differentiam substantiainter se genus, differentia, species et definitio in ratione
significandi et explicandi definitum.
1 In V Physic lect 4, n. 2; In V Metaph., lect. 16, n. 987; In I
Pertherm., lect. 10, n. 10; Comp, theol., I P can 116
2 I-II, 49, 2c; In V Metaph., lect. 22, Π.Ί122
’
lect. 16, n. 996.
In V Metaph., lect. 22, n. 1121.
II Sent., d. 3, 1, 5c.
i In V Metaph.,
3
958
P. I, Sec. I. De
C. Il, a. 2, B, § Π: Modi abstractions univocorum
natura analogiae
riale est in eadem. Propter quod S. Thomas docet quod
tam genus quam differentia nominant, idest significant,
totam naturam speciei, quia alias non praedicarentur de
specie; sed non nominant ex toto sed ex parte, hoc est,
non explicant eam ex toto sed ex parte, videlicet species
ipsam explicat ex « formali principio —dicitur enim ra
tionale quod habet rationem—, genus autem e converso
nominat [ = explicat] totum ex principio materiali»1.
Postremo definitio, quae directe respondet speciei,
explicat actu totam rei essentiam sicut et ipsa species,
alio tamen modo: quia species explicat eam confuse tan
tum et indistincte; definitio vero ipsam explicat distincte.
Homo siquidem explicat tantum indistincte et confuse
animalitatem et rationalitatem, quas involvit vel confun
dit in humanitate; definitio autem hominis eas distincte
explicat, dicendo: animal rationale. Qua de causa, «quo
apprehendit nomen [speciei], ut puta hominem aut circu
lum, non statim distinguit principia definientia; unde
nomen [speciei] est sicut quoddam totum et indistinc
tum, sed definitio dividit in singularia, idest distincte
ponit principia definiti». Et sic «prius est nobis notus
homo confuse quam quod animal et rationale sint defi
nientia ipsius»2; «prius enim cognoscimus hominem
quadam confusa cognitione quam sciamus distinguere
omnia quae sunt de hominis ratione» quaeque in eius
definitione ponuntur3.
Pleno igitur iure Caietanus nervose limpideque contraxit hanc
differentiam significationis formalis sive explicationis horum
nominum4, dicens: «formale significatum generis est perfectio
materialis [totius essentiae]; formale autem significatum diffe
rentiae est perfectio formalis; formale vero significatum speciei
1 HI Sent. d. 5, 1, 2 ad 2, n. 47.
2 In I Physic., lect. 1, n. 10.
3 I, 85, 3 ad 3.
4 «Formale significatum ad praesens est perfectio seu forma de
terminata. et primo explicata per illud nomen; materiale vero est id
quod sub nominis significatione cadit non primo» (Caietanus, In opus
culum De ente et essentia, cap. 3, n. 45, ed. cit., p. 67).
P
959
aggregatum ex utraque perfectione [confuse tamen, hoc est],
non distinguendo eas; formale autem significatum definitionis
est similiter aggregatum ex utraque perfectione [sed distincte,
idest] dividendo in singulas. Verbi gratia, formale significatum
animalis est natura sensitiva, quae se habet ut materialis ad
perfectionem intellectualem quae formaliter importatur per
rationale; et consequenter, perfectio intellectualis se habet ut
formalis [ad perfectionem importatam formaliter per naturam
sensitivam]: similiter, formale significatum hominis et animalis
rationalis est aggregatum ex natura sensitiva et intellectiva; sed
animal rationale separatim explicat utrumque; homo vero non
[sed mere confuse et indistincte]» i.
511. Et inde constat, secundo, cur univocis, si consi
derentur ut definibilia et definitum, convenit tantum abs
tractio formalis. Hoc enim modo non considerantur ut
potentialia, sed ut actualia et formalia; quia praecise con
siderantur ut explicantia et explicata, et hoc est proprium
actus et formae: materiale siquidem et potentiale con
fundit et involvit; formale vero et actuale distinguit et
evolvit seu explicat, nam forma et actus distinguunt; et
ideo implicitum dicitur etiam informe, explicitum vero
appellatur formatum et determinatum 2. Porro definien
tia et definitio sunt formaliter explicantia, et non quo
modocumque significantia. Et propter hoc, genus et dif
ferentia ut sunt partes definitionis, itemque tota defini
tio, sunt essentialiter formales et ad causam formalem
reducuntur, et consequenter comparantur ad definitum
ut forma ad formatum.
H
Ut enim scribit S. Thomas, «considerandum est quod unum
quodque constituitur in specie per propriam formam: unde de
finitio speciei [cui proprie tantum convenit definiri, ut patet ex
dictis3], maxime significat formam rei. Oportet ergo accipere
processum in formis secundum processum in definitionibus: in
definitionibus enim una pars est prior altera, sicut genus est
prius differentia et differentia una est prior altera. Et ideo
['i
2
CfldS. Thomam, De Verit., 14, 11, arg. 7 sed contra et corp. art.
Supra, n. 500.
960
P. I, Sec. I. De natura analogiae
volens [Aristoteles] ostendere quod non sit procedere in infini
tum in causis formalibus, proponit non esse [processum in] in
finitum in partibus definitionis» \ Unde «quia unumquodque
consequitur naturam vel generis vel speciei per formam suam,
natura autem generis vel speciei est id quod significat definitio
dicens quid est res, ideo forma est ratio ipsius quod-quid-eratesse, idest definitio per quam scitur quid est res... Et non solum
tota definitio comparatur ad definitum ut forma, sed etiam par
tes definitionis, quae scilicet ponuntur in definitione in recto;
sicut enim [hoc totum]: animal-gressibile-bipes est forma homi
nis, ita [et singulae partes eius, nempe] animal, et gressibile, et
bipes»2. Et hac de causa, tam tota definitio quam singulae partes
definitionis praedicantur de definito in primo modo dicendi per
se, quia praecise sumitur secundum causam formalem3: «et ita
ad hunc modum causae reducuntur omnes partes quae ponun
tur in definitione»4.
Sic ergo genus et differentia, quatenus sunt partes
definitivae et principia definitionis, habent rationem for
mae seu causae formalis; species similiter habet ratio
nem formae, et quidem maxime, cum sit totum definibile
respectu generis et differentiae ut sunt partes definiti
vae: quo fit ut ei conveniat ratio formae duplici de causa,
scilicet in quantum essentialiter pertinet ad definitionem
ut genus et species, et in quantum habet rationem totius
in hoc ordine; constat autem totum magis habere ra
tionem formae quam partes5.
Immo et genus ac differentia non habent rationem
formae nisi in ordine ad speciem, cuius, ut totius definibilis, sunt illae partes definitivae: iam vero propter quod
unumquodque tale, et illud magis.
Atqui formae vel actui in quantum huiusmodi con
venit sola abstractio formalis6. Ergo generi et differen
tiae ut sunt partes definitivae, itemque speciei ut est
1 In II Metaph., lect. 4, n. 320.
3 'in i
n."'.764'
4 In II Physic., lect. 5, nn. 4 et 9
5 I, 7, 3 ad 3.
6 Supra, n. 450.
β“""
Hbrmn De CaUs!s’ lect' L
C. II, a. 2, B, § II: Modi abstractions univocorum
961
otum definitivum vel definibile, solum convenit abstraclio formalis.
512. Inde etiam constat, tertio, cur generi et diffe
rentiae comparatis inter se ut partibus definitivis et
cum specie ut toto definibili conveniat abstractio forma
lis perfecta seu maior. Talis enim est abstractio formalis
quale est fundamentum eius, quod est distinctio virtualis
abstrahibilium proportionata compositioni virtuali ratio
num formalium eorundem ’. Iam vero distinctio virtualis
fundans abstractionem formalem partium definitionis
inter se et a toto definibili, est distinctio virtualis maior
seu perfecta. Nam «sicut se habet ratio rei ad rem, ita
se habent partes rationis ad partes rei» 2, et commutarim,
sicut se habent partes rei ad totam rem ita se habent
partes rationis seu definitionis ad totam definitionem;
et pariter, sicut se habet una pars rei ad aliam partem rei
ita se habet una pars definitionis ad aliam partem defini
tionis: servata tamen differentia propria utriusque ordi
nis. Nam inter partes rei quae sunt materia et forma
et totam rem quae est essentia composita ex eis, et simi
liter inter materiam et formam, est distinctio realis et
rerum: at inter partes rationis seu definitionis quae sunt
genus et differentia et totam definitionem ex eis coales
centem, pariterque inter genus et differentiam, est dis
tinctio rationis tantum et rationum, cum fundamento
tamen in distinctione reali et rerum quibus in suo ordine
proportionantur. Distinctio autem rationis cum funda
mento perfecto in re est distinctio virtualis perfecta seu
maior, quae radix et fundamentum est abstractionis for
malis perfectae seu maioris. Ergo genus et differentia
ut partes definitionis abstrahunt a toto definibili quod
est species, et similiter species ut totum definibile abs
trahit a genere et differentia ut partibus definitivis, ac
denique genus a differentia et vicissim ut partibus defi-
1 Supra, n. 482.
2 In VII Metaph., lect. 9, n. 1460.
962
P. I, Sec. I. De natura analogiae
C. II, a. 2. B, § II:
Modi
abstractionis univocorum
963
ί
nitivis abstrahunt abstractione formali perfecta seu ma
iori.
Et propter hoc significatum formale sive explicatio
generis abstrahit perfecte abstractione formali a signifi
cato formali sive explicatione differentiae, et vicissim:
ac similiter explicatio sive formale significatum tam ge
neris quam speciei abstrahit perfecte abstractione for
mali a significato formali sive explicatione speciei, et
vicissim.
lure igitur S. Thomas dixit quod «si consideretur de
finitio secundum suam intentionem, sic definitio non est
definitum, sed ductivum in cognitionem eius; et sic etiam
definitio est composita ex pluribus intentionibus quarum
nulla praedicatur de ipsa nec e converso, quia intentio
generis non est intentio definitionis: sed hoc non est nisi
secundum intellectum, qui adinvenit has intentiones»
cum fundamento in re ’. Non enim animalitas est ratio
nalitas neque humanitas; neque rationalitas est anima
litas aut humanitas; haec enim correspondent significa
tioni formali sive explicationi generis ( = animalis) et
differentiae ( = rationalis) et speciei (hominis); constat
autem significationes formales sive explicationes horum
nominum ab invicem differre et perfecte abstrahere.
Id quod ex dictis manifeste apparet. Genus enim ut
genus explicat naturam partialiter seu per modum partis
definitivae, et similiter differentia: species autem tota
liter seu per modum totius definibilis: pars autem non
praedicatur per se et in recto de toto, neque totum de
partibus, neque una pars de alia comparte. Quo in sensu
dixit S. Thomas quod genus per se sumptum non prae
dicatur de differentia, neque differentia de genere, neque
species de genere et differentia, quia unum non est de
ratione vel conceptu alterius ut sic2.
/ Sent., d. L·, 1 ad 2. Cf. De ente et essentia, cap. 3, ed. cit., pp.
24-25. una cum expositione Caictani in h. L, n. 48, ed. cit., pp. 72-73.
In III Metaph., lect. 8, n. 433; In XI Metaph., lect. 1, n. 2169.
Neque obstat quod genus explicet eam ex parte quasi
materiae vel materialis, differentia vero ex parte quasi
formae, vel formalis; quia, ut reduplicative sunt partes
definitivae, induunt essentialiter rationem formae sive
causae formalis, et una est formalior altera secundum
diversam considerationem. Ut enim ait S. Doctor «etiam
in causis formalibus prius et posterius invenitur» ’, im
ino et in una eademque forma superiori secundum di
versas eius virtutes et perfectiones; quia «forma perfeci tissima dat omnia quae dant formae imperfectiores, et
adhuc amplius»2. «Oportet ergo intelligere quod forma
perfectior, secundum quod simul cum materia compo
situm constituit in perfectione inferioris gradus, intelligatur ut materiale respectu ulterioris perfectionis, et sic
ulterius procedendo: ut puta materia prima, secundum
I quod iam constituta est in esse corporeo, est materia
ulterioris perfectionis quae est vita; et exinde est quod
corpus est gemis corporis viventis, et animatum sive vi
vens est differentia. Nam genus sumitur a materia et
differentia a forma: et sic quodammodo una et eadem
jorma secundum quod constituit materiam in actu infe
rioris gradus, est media inter materiam et seipsam secun
dum quod constituit eam in actu superioris gradus»3.
Sicut igitur una eademque forma superior potest esse
prior et posterior seipsa seu formalior et minus formalis
seipsa secundum diversos gradus perfectionis formalis
quos materiae vel subiecto largitur, ita una eademque
forma potest considerari ut generica vel specifica re
spectu suipsius secundum gradus perfectionis genericae
vel specificae quos formaliter causai vel comunicat. Et
cum huiusmodi gradus perfectionis formalis considerari
et comparari possint non solum intensive, verum etiam
extensive; a primo ad ultimum, una eademque forma vel
essentia potest seipsa esse prior et posterior seu forma-
1 De Pot., 6, 6 ad 5.
2 De Spiritualibus creaturis, 3 ad 2.
J Quaest. disp. De Anima, 9c.
- :·
964
P. I, Sec. I. De natura analogiae
lior et minus formalis non solum secundum perfectionem
intensivam, sed etiam secundum extensivam.
Porro differentia nominat maiorem perfectionem intensivam quam genus: sed genus dicit maiorem perfec
tionem extensivam quam differentia, quia ad plures dif
ferentias et species simul se extendit. Namque, ut lepide
ait Caietanus, «species [et idem dic de differentia] et
genus se habent sicut duo duces, quorum alter habet
exercitum parvum sed valde unanimem, alter exercitum
magnum sed diversarum factionum; ille enim magis col
ligit intensive, hic extensive»
Quanto autem aliquid perfectius est, tanto formalius.
Genus ergo est extensive formalius differentia; haec au
tem est intensive formalior genere: et ideo genus abs
trahit perfecte abstractione formali quasi extensiva a dif
ferentia; haec vero a genere perfecte abstrahit abstrac
tione formali quasi intensiva. Et inde plane intelliguntur
haec verba S. Thomae: «differentia comparatur ad genus
ut forma ad materiam, in quantum facit esse genus in
actu [et secundum hoc est formalior et abstractior genere
abstractione formali]; sed etiam genus consideratur ut
formalius specie [et differentia], secundum quod est ab
solutius [ = abstractius abstractione formali] et minus
contractum. Unde et partes definitionis reducuntur ad
genus causae formalis, ut dicitur in II Physic, [cap. 3,
η. 2]: et secundum hoc, genus est causa formalis speciei
[et ipsius differentiae], et tanto formalius quanto com
munius» vel superius2.
513. Inde quoque patet, quarto, cur toti definitioni
respectu totius definiti, quod est species, convenit abs
tractio formalis minor seu imperfecta. Ut enim constat
ex dictis3, significatum formale sive explicatio definitio
1 Caietanus,
VS‘ ΤΗθλ<*5.
ed. Vives, t. 26,
3 Supra, n.
C. II, a. 2, B, § II: Modi abstractionis univocorum
In Porphyrii Isagogen, cap. 1, ed. cit., p. 56.
IU, 18, 7 ad 3. Cf. etiam In librum de causis, lect. 1,
pp. 515-516.
510.
I
965
nis se habet ad explicationem sive formale significatum
speciei ut distinctum ad confusum unius eiusdemque ra
tionis totalis. Atqui distinctum et confusum unius eius
demque rationis non differunt nisi distinctione moduli
seu minori, quae fundamentum est abstractionis forma
lis minons seu imperfectae1. Definitio igitur a specie seu
definito solum abstrahit abstractione formali imperfecta
seu minori: et hoc modo animal rationale abstrahit ab
bomine, nempe ut actu explicitum et distinctum a seipso
ut actu implicito seu confuso vel indistincto, vel potius
ut actu explicans et distinguens a seipso ut actu explicato
et distincto, quasi ut forma a suo effectu formali.
Propter quod Caietanus scite monet: «ne vageris quae
rendo differentiam inter significatum formale speciei et
definitionis, quoniam nulla est; species enim indistincte,
actu tamen, explicat totum: definitio vero dividit [ = dis
tinguit] in singularia», hoc est, in singulas definitionis
partes2, quatenus «exprimit [ = explicat] distincte singu
la principia definiti»3: «cum definitio ad hoc inventa sit,
ut id quod definitum implicite importat, explicite sig
nificet» et distincte explicet4.
514. Quarto, dicendum est univocis convenire abs
tractionem praecisivam virtualem seu obiectivam perfec
tam.
Cuius ratio patet ex omnibus hucusque dictis. Praeci
sio enim obiectiva seu virtualis perfecta consequitur di
stinctionem virtualem perfectam inter praedicata quidditativa unius eiusdemque essentiae realis directe obversa
tae uni eidemque intellectui possibili eam concipienti et
exprimenti diversis conceptibus formalibus directis vir-
1 Supra, n. 482.
i Caietanus, In Opusc. De ente et essentia, cap. 3, n. 45, ed. cit.,
p. 67.
J S. Thomas, in VII Metaph., lect. 9, n. 1460. Cf. etiam De Pot., 8,
4 ad 3.
_
.
4 Caietanus, in Porphyrii Isagogen, cap. 2, ed. cit., p. 109.
966
C. II, a. 2, B, § II: Modi abstractions univocorum
P. I, Sec. I. De natura analogiae
tualiter et perfectae distinctis ’. Atqui revera ipsa univoca
univocata, quae sunt praedicata quidditativa unius eius·
demque essentiae realis directe obversatae uni eidemque
intellectui possibili eam concipienti et exprimenti toti
dem conceptibus formalibus directis, virtualiter perfecte
differunt inter se.
967
Univocis ergo convenit abstractio praecisiva virtualis
$eu obiectiva perfecta.
Haec enim praedicata quidditativa unius eiusdemque
essentiae sunt gradus metaphysici, qui dicuntur: ut sub
stantia, corpus, vivens, animal, homo; itemque corporeum,
animatum, sensitivum, rationale, sunt praedicata quid
ditativa unius eiusdemque essentiae hominis; et conti
nent gradus metaphysicos ipsius a genere supremo ( =
substantia) usque ad genus infimum ( = animal), et a su
prema specie ( = corpus) usque ad infimam ( = homo), et
a differentia suprema constitutiva ( = corporeum) usque
ad infimam ( = rationale); et sunt ipsa univoca, nempe
genus, differentia et species. Aliunde vero inter huius
modi gradus sive praedicata quidditativa eiusdem huma
nae essentiae, viget distinctio virtualis perfecta2; quia
formale significatum generis est aliud a formali significa
to differentiae, et formale significatum utriusque est
aliud a formali significato speciei: eademque ratione dif
ferunt significata formalia diversorum generum inter se
a supremo ad infimum, itemque diversarum specierum
et differentiarum a suprema ad infimam, cum primum
genus subalternum sit ipsa species suprema et genera in
termedia infimumque sint species subalternae. Ut enim
docet S. Thomas, «genus subalternum... est genus et spe
cies» 3: genus quidem respectu specierum quas sub se
habet; species vero respectu generis superioris sub quo
continetur: verbi gratia, animal est genus respectu ho
minis et est species respectu viventis.
515. Haec tamen praecisio dupliciter exprimitur pro
duplici modo quo univoca sumi possunt, scilicet quasi
concrete et abstracte; vel, ut S. Thomas dicit, absolute
et cum praecisione ‘, quasi dicat: praeter statum prae
cisionis vel in statu praecisionis.
Si ergo univoca sumantur absolute et quasi concrete
et praeter statum praecisionis, eis convenit praecisio
' obiectiva perfecta mere negativa vel permissiva, quatenus
ita explicant suum formale significatum ut positive non
excludant neque includant actu significatum materiale
quod in suo significato integrali virtualiter et in potentia
continetur2. Exempli gratia, animal, quod est genus con
crete sumptum, formaliter significat et explicat tantum
I
id quod est de ratione animalis in quantum huiusmodi,
scilicet corpus animatum sensitivum 3, ita tamen ut non
excludat actu neque includat ulteriores determinationes
formales rationalis vel irrationalis, sed possit eas susci
pere, cum has differentias contineat materialiter seu in
potentia: et sic «animal dicitur esse sine ratione, quia
de intellectu eius non est habere [actu] rationem neque
non habere»4, mere permissive vel negative se habens ad
positivas et actuales differentias rationalis et irrationalis.
Similiter irrationale, quod est differentia concrete sum
pta, formaliter significat et actu explicat tantum quali
tatem essentialem animalis secundum quam positive ra
tione caret, ideoque incapax radicaliter et essentialiter
est ratiocinandi: quia tamen non est differentia ultima
sed subalterna tantum, et quidem per modum differen
tiae divisivae generis tantum et non per modum diffe
rentiae constitutivae speciei atomae, simul importat ul-
Supra, n. 482.
2 Supra, n. 483.
S.
De Spiritualibus creaturis, 8 ad 6. Cf I II 18 7: 49,
2 ad 3. I, 78, 3 ad 3; In VII Metaph., lect. 12, n. 1543
1 De Verit., 22, 5 ad 6 in contrarium.
2 Cf. in librum Boetii de Hebdomadibus, lect. 2, § Teitiam differentiam ponit.
J De natura generis, cap. 7, ed. cit., p.
4 / Sent., d. 8, 4, 1 ad 1.
32
f
968
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
C. II, a. 2, B, § II: Modi
abstractionis univocorum
969
teriorem determinabilitatem per superadditas differen formaliter sed materialiter: ut in genere includuntur dif
tias constitutivas quas habet in potentia et indetermi ferentia et species in potentia; et in differentia includitur
nate, eo fere modo quo genus ipsum, cum sit differentia
genus quasi subiectum vel substantia cuius est qualitas
essentialis, et species quasi in potentia prout differentia
quasi generica; et ideo neque actu excludit neque actu
includit formaliter hinnibile, mugibile, rugibile et latra sumitur ut communis supremae, subalternae et infimae,
quae est ratio differentiae essentialis ut sic; et in specie
bile, quibus ultimo determinantur ad species atomas equi,
bovis, leonis et canis. Pariter equus, qui est species con includuntur genus et differentia, actu quidem sed con
fuse vel indistincte, ideoque cum modo quodam potencrete accepta, actu explicat et formaliter significat simul
lialitatis, et indeterminationis. Sicut enim actus est in
quod actu explicabat genus, nempe animal, et quod actu
explicabat ultima differentia constitutiva, scilicet hinni potentia et potentia in actu, ita forma est in materia et
bile; est enim equus animal hinnibile: simul tamen con materia in forma; eodemque iure sicut genus est in dif
tinet indeterminate et in potentia individua vaga et sig ferentia, ita differentia est in genere, cum genus se ha
nata huiusce speciei, videlicet aliquem equum vel hunc beat ad differentiam sicut potentia ad actum vel sicut
equum, verbi gratia Babieca ( = equum Ciddi Campido- materia ad formam; ac similiter partes sunt in toto et
mini) aut Rocinante ( = equum Quixoti) aut Bucephalum totum in partibus, cum partes comparentur ad totum
ut materia ad formam. Quo fit ut species et differentiae
( = equum Alexandri).
Cuius ratio est quia haec univoca univocata absolute sint in genere sicut partes subiectivae in toto universali:
vel concrete sumpta, significant totam essentiam, licet non quidem in actu, sed in potentia, quia genus nominat
eam non eodem modo explicent: nam genus eam expli quid potentiale sicut et materia cui proportionatur, et
cat per modum partis materialis tantum; differentia ve omne quod est in alio est in eo per modum eius in quo
ro per modum partis formalis tantum; species autem est; ac insuper species ut ipsa pars, differentia vero ut
ratio partis. Genus autem et differentia sunt in specie
per modum totius.
sicut partes definitivae in toto definibili, et quidem in
Si ergo consideretur sola explicatio vel significatio
actu, hoc est, per modum speciei, quae essentialiter no
formalis nominis, significatio unius est extra significa
minat quid actuale et completum ’, licet adhuc indistinc
tionem alterius, ut significatio eius quod quasi materiale
tum et confusum relate ad definitionem 2.
est, est extra significationem eius quod quasi formale
Prout ergo huiusmodi univoca concrete sumpta inest, et vicissim; itemque significatio eius quod quasi par
tiale est tam per modum materialis quam per modum telliguntur ut universalia, se mutuo includunt in poten
formalis, est extra significationem eius quod quasi totale tia pro modo proprio uniuscuiusque, et ideo se habent
est, et vicissim: alia enim est ratio materiae et alia ra per modum includentis et inclusi: non quidem in actu,
tio formae et alia ratio totius ex materia et forma. Et sed in potentia. Et sic apparet univocis concrete sumptis
secundum hoc convenit generi, differentiae et speciei et ut universalibus convenire simul habitudinem mutuam
praecisio obiectiva perfecta per modum excludentis et includentis et inclusi ac excludentis et exclusi, licet di
versimode: quia habitudo includentis et inclusi convenit
exclusi.
Quia tamen simul integraliter significant totam es
sentiam, ex hac parte significatum unius non est extra
significatum alterius, sed in eo includitur, non quidem
1 Cf. In IV Physic., lect. 4, n. 2.
2 Cf. In I Physic., lect. 1, n. 10.
970
P. I, Sec. I. De natura analogiae
eis ut universalibus concrete sumptis et secundum totam
nominis significationem et in potentia; habitudo autem
excludentis et exclusi eis convenit secundum solam no
minis explicationem vel formalem significationem. Talis
est enim haec nominis epxlicatio ut, ratione concretionis
qua involvitur, permittat implicationem mutuam quasi
in potentia indifferentiae et indeterminationis: et prop
ter hoc, eis convenit praecisio obiectiva perfecta ratione
explicationis formalis, mere tamen negativa vel permissiva ratione significationis integralis quam praeseferunt
ut concrete sumpta et quadantenus potentialia. Nimirum
inclusio potentialis optime stat cum contractione per dif
ferentias extrinsecas, implicite tamen et in potentia con
tentas in genere, et haec cum abstractione vel praecisione
obiectiva perfecta mere negativa vel permissiva.
Propter quod S. Thomas haec omnia simul docuit: et
quod differentia et species se habent ex additione ad
genus ’, et quod haec additio est extra rationem generis12,
ita ut ratio unius non praedicetur de ratione alterius3;
et quod nihilominus genus non est extra essentiam diffe
rentiae et speciei neque species et differentia extra es
sentiam generis 4, et quod genus continet implicite spe
ciem et differentiam 5, et quod genus abstrahit vel prae·
C. II, a. 2, B, § Π: Modi abstractionis univocorum
971
scindit a differentia et specie praecissione mere negativa
vel permissiva
516. Si vero univoca sumantur abstracte sive in sta
tu praecisionis, eis convenit praecisio obiectiva perfecta
et positiva per modum excludentis et exclusi tantum;
quia tunc omnino coincidit significatio et explicatio no
minis, quae est pure formalis, cum essentialiter se ha
beant per modum partis formalis et ut quo tantum, et
ideo, ut sic, positive excludunt omne extraneum et unice
Et ita, exempli gratia, «animal per hominem contrahitur, quia id quod
ictenninate et actualiter continetur in ratione hominis, implicite et
çuast potentialiter continetur in ratione animalis; sicut est de ra
tione hominis quod habeat animam rationalem', et de ratione animalis
quod habeat animam, non determinando ad rationalem vel non ratio'dem: ista tamen determinatio ratione cuius homo super animal ad
dere dicitur, in aliqua re fundatur» (De Verit., 21, Ic). Similiter «po
test etiam hoc nomen corpus hoc modo accipi ut significet rem quan
tum quae habet talem formam ex qua tres dimensiones possint in
ea designari, quaecumque forma sit illa, sive ex ea possit provenire
eliqua ulterior perfectio sive non: et hoc modo corpus erit genus ani".alis, quia in animali nihil est accipere quod non implicite in corpore
contineatur: non enim anima est alia forma ab illa per quam in re
illa poterant designari tres dimensiones; et ideo, cum dicebatur: cor
pus est quod habet talem formam ex qua possint designari tres
dimensiones in eo, intelligebatur quaecumque forma esset, sive animalitas sive lapideitas sive quaecumque alia forma: et sic forma ani
malis implicite in corporis forma continetur, prout corpus est genus
eius. Et talis est etiam habitudo animalis ad hominem» (De ente et
1 In II Physic., lect. 3, n. 5 et passim.
essentia, cap. 3, ed. cit., pp. 21-22). «Et ideo differentia non additur
2 De Verit., 1, le, et passim.
teneri sicut diversa essentia a genere, sed quasi aliquid in genere con
3 De natura generis, cap. 1, ed. cit., p. 286; cap. 2: «quod autem
tentum implicite» (De natura generis, cap. 8, ed. cit., p. 299). «Unde
additum sit de intellectu eius cui fit additio, non contingit; homo
UH differentia additur generi, non additur quasi aliqua diversa es
cum
est
de
intellectu
anienim ponit super animal, et id quod ponit non
malis» (ed. cit., p. 286). Unde genus non praedicatur per se de diffe sentia a genere, sed quasi in genere implicite contenta, sicut deter
minatum continetur in indeterminato, ut album in colorato» (In VII
rentia, neque etiam species (In III Metaph., lect. 8, n. 433; In XI
Metaph., lect. 12, n. 1549). Itaque «differentia non addit quandam ex
Metaph., lect. 1, n. 2169; I Contra Gent., cap. 25, arg. 4).
4 In VII Metaph., lect. 3, n. 1328; lect. 12, nn. 1543-1545, 1549; In traneam naturam super genus, sed est quaedam determinatio ipsius
naturae generis» (II Contra Gent., cap. 95).
X Metaph., lect. 10, n. 2114; I-II, 35, 8c.
1 «Quia non est de ratione eius quod sibi fiat additio [differen
5 «Differentia non est nobilior genere sicut natura una est no
tiae]: sicut animal commune est sine ratione, quia non est de ratione
bilior altera vel sicut forma una nobilior est alia, quia differentia
nullam formam dicit quae implicite in natura generis non contineatur, animalis communis ut [positive] habeat rationem, sed neque de ra
tione eius est ut [positive] careat ratione» (I, 3, 4 ad 1); sed inde
ut dicit Avicenna, tract. V suae Metaphysicae, cap. ult.; genus enim
vel indifferenter se habet ad utrumque (De ente et essentia,
ιΓΠι
non significat partem essentiae, sed totum. Sed dicitur genere nobilior terminate
sicut determinatum indeterminato: et per hunc modum habere intel- cap. 3, ed. cit., p. 25), in quantum neutrum de se et positive habet, licet
est nob’hJfs Quam habere intellectum simpliciter, et habere otrumque habere possit: quod est mere negative \el permissive se
sensum sic quam habere sensum simpliciter» (II Sent., d. 3, 1, 6 ad 1). habere ad illa.
.................
972
P. I, Sec. I. De natura analogiae
important id quod formaliter significant et explicant:
sicut animalitas nominat solum id quo aliquid est vivens
sensitivum, cum exclusione positiva ulterioris additionis
vel determinationis; et humanitas importat id quo homo
est homo tantum, cum exclusione positiva cuiuscumque
ulterioris determinationis individualis. Et ideo non prae
dicantur in recto de toto concreto, neque etiam una formalitas de alia, verbi gratia humanitas est animalitas aut
humanitas est rationalitas; sed solum unaquaeque de
seipsa, ut humanitas est humanitas, albedo est albedo:
quae quidem praedicatio est non solum identica, verum
et pure formalis et per essentiam, absque ullo modo par
ticipationis ut accidit in praedicatione concretorum
Qua de causa docet S. Thomas quod si, verbi gratia, corpus
abstracte sumatur, idest pro corporeitate, tunc «significat rem
quandam quae habet talem formam ex qua sequitur in ipsa
designabilitas trium dimensionum cum praecisione, ut scilicet ex
illa forma nulla ulterior perfectio sequatur, sed si quid aliud
superadditur, sit praeter significationem corporis sic dicti»; et
ideo tunc non includit implicite vivens aut sensitivum aut ra
tionale, sed positive excludit huiusmodi praedicata1
2. Pariter, si
animal abstracte accipiatur pro animalitate, tunc «nominat tan
tum rem quandam quae habet talem perfectionem ut possit sen
tire et moveri per principium in ipso exsistens cum praecisione
alterius perfectionis*·, et sic «quaecumque alia perfectio ulterior
superveniret, haberet se ad animal per modum partis et non
sicut implicite contenta in ratione animalis»3. Eodem modo, si
homo abstracte concipiatur pro humanitate, tunc significat tan
tum naturam speciei «cum praecisione materiae designatae quae
est principium individuationis, et sic se habebit per modum par
tis formalis» hominis. «Humanitas enim significat id unde homo
est homo; materia autem designata non est illud unde homo
est homo, et ita nullo modo continetur inter illa ex quibus homo
1 I Sent., d. 22, expositio textus, circa finem; d. 25, 1 ad 2 et 3;
Iit Sent., d. 5, 1, 3c, nn. 57-59; De natura generis, cap. 19, ed. cit.,
p. 324; /n hbrum Boetii de Hebdomadibus, lect. 2, § Tertiam different,am ponjt^ ZV Contra Gent., cap. 81 ad 2; In librum de causis.
, De ente et essentia, cap. 3, ed. cit., p. 21
3 Op. et toc. cit., p. 22.
C. II, a. 2, B, § II: Modi abstractionis univocorum
973
'abet quod sil homo. Cum ergo humanitas in suo intellectu in
udat tantum ea ex quibus homo habet quod sit homo, patet
-iod a significatione eius excluditur vel praeciditur materia de.•gnata: et quia pars non praedicatur de toto, inde est quod
himanitas nec de homine nec de Socrate praedicatur». Unde
■oportet ut nomen significans id unde natura generis sumitur
tum praecisione formae determinatae perficientis speciem, signi
ficet partem materialem totius [tantum], sicut corpus est pars
materialis hominis: nomen autem significans id unde sumitur
natura speciei cum praecisione materiae designatae, significet
partem formalem, et ideo humanitas significatur ut forma quae
dam; et dicitur quod est forma totius, non quidem quasi super
addita partibus essentialibus, scilicet formae et materiae sicut
forma domus superadditur partibus integralibus eius, sed magis
est forma quae est totum, scilicet formam complectens et maleriam, cum praecisione tamen eorum per quae nata est materia
designari,
n. . .
Sic igitur patet quod essentiam hominis significat hoc nomen
tomo et hoc nomen humanitas, sed diversimode, ut dictum est:
quia hoc nomen homo [utpote concretum] significat eam [con
crete, idest] ut totum, in quantum scilicet non praescindit de
dignationem materiae, sed implicite continet eam et indistincte,
sicut dictum est quod genus continet differentiam; et ideo prae
dicatur hoc nomen homo de individuis: sed hoc nomen humanites [utpote abstractum] significat eam [abstracte, hoc est] ut
partem, quia non continet in sua significatione nisi id quod est
hominis in quantum est homo, et praecidit omnem designationem
materiae’ unde de individuis hominis non praedicatur»
517. Quod si quis diligenter consideret omnia huc
usque dicta, videlicet praecisionem maxime convenire
abstraction! formali, eo quod praecisio maxime fit se
cundum explicationem vel significationem formalem no
minis, quae formae vel formali per se primo convenit sic
ut et ipsa abstractio formalis, ut ex ipsis terminis patet.
Quod autem talis praecisio sit perfecta et adaequata, pen
det sicut ex fundamento, vel saltem sicut ex conditione
1 Ibid., pp. 26-29. Cf. etiam Comp. theol., I P., cap. 154, arg. 2;
ISait., d.8, 5, 2c; I, 3, 3c.
974
P. I, Sec. I. De natura analogiae
C. II, a. 2, B, § II: Modi abstractionis univocorum
975
Et similiter haec alia: «amor inordinatus proprii boni com
sine qua non, ex perfecta distinguibilitate rationum absmuniter convenit omni peccato, et sic etiam convenit superbiae,
trahibilium vel praedicabilium, quae respondet abstrac
secundum quod id quod est generis convenit speciei. Potest ta
tion! totali totius universalis a partibus subiectivis eius.
men dici quod superbia proprie sit amor proprii boni, si hoc quod
Et quia univocis ut definibilibus convenit maxime abs
dicitur proprii sumatur cum quadam praecisione, ita scilicet quod
tractio formalis, praesupposita abstractione totali eorun
aliquis amet bonum, non quasi superioris bonum; quod proprie
dem ut universalia sunt, sequitur praecisionem obiecti·
ad superbiam pertinet, ut scilicet bonum suum ab alio non recovam perfectam primo et per se convenire univocis ut
gnoscat» acceptum *.
definibilibus potius quam ut mere universalibus: ut deUt enim scribit alio in loco, «quod additur alicui ad designa
finibilia siquidem sunt pure formalia et abstracte consi
tionem alicuius designatione essentiali, non constituit eius ratio
derata, ut universalia vero non necessario sunt pure for
nem, sed solum esse in actu [quidditativo vel essentiali]; ratio
malia, eo quod concrete sumi et significari possunt. Quo
nale enim additum animali acquirit animali esse in actu [quidditativo completo, quod est species, idest homo], non autem
fit, ut univocis, quatenus universalibus, conveniat de se
constituit rationem animalis in quantum est animal, nam diffe
praecisio obiectiva perfecta mere permissiva vel negati
rentia non intrat definitionem generis» ut est genus2; «sed opor
va; quatenus vero definibilibus, conveniat praecisio
tet differentiam esse praeter id quod intelligitur in ratione ge
obiectiva perfecta positiva per modum excludentis et ex
neris**, siquidem intellectus «apprehendit formam animalis
clusi tantum, et non per modum etiam includentis et in
exspoliatam ab omnibus individuantibus et specificant ibus» 4.
clusi potentialiter ut permittitur univocis qua universa
Quae quidem praecisio generis concrete sumpti est mere ne
libus
Et inde plene intelliguntur haec verba S. Thomae: «voluntas
dividitur contra appetitum naturalem cum praecisione sumptum,
idest qui est naturalis tantum, sicut homo contra id quod est
animal tantum·, non autem dividitur contra appetitum naturalem
absolute, sed includit ipsum, sicut homo includit animal»2. Nam
«in rebus ordinatis oportet primum modum includi in secundo,
et in secundo inveniri non solum id quod sibi competit secundum
rationem propriam sed quod competit secundum rationem primi:
sicut homini convenit non solum ratione uti, quod ei competit
secundum propriam differentiam quae est rationale·, sed uti sen
su et alimento, quod ei competit secundum genus suum, quod
est animal vel vivum»3: et voluntati competit non solum libere
moveri, quod ei convenit secundum propriam differentiam qua
est appetitus rationalis·, verum etiam ab intrinseco et sponte
moveri, quod ei convenit ratione sui generis quod est appetitus
vel natura quaedam4.
1
2
3
4
Cf. I Sent., d. 8, 5, 2c; d. 25, 1 ad 2 et 3.
De Verit., 22, 5 ad 6 in contrarium.
Ibid., corp. art.
Ibid., I-II, 6, 4c; 10, 1.
gativa vel permissiva, quia «id quod commune est vel universale
sine additione esse non potest, sed sine additione consideratur·.
non enim animal potest esse absque rationali vel irrationali dif
ferentia, quamvis absque his differentiis cogitetur. Licet etiam
cogitetur universale absque additione [actuali], non tamen absque
receptibilitate additionis [sive additione potential! vel aptitudinali]: nam si animali nulla differentia addi posset, genus non
esset»s.
Praecisio igitur generis a differentiis et a speciebus sub eo
potentialiter inclusis fit secundum non inclusionem actualem et
exclusionem formalem seu explicativam; praecisio vero differen
tiae et speciei a genere fit secundum additionem actualem formaliter sumptam et explicatam, quam actu non includit genus
sed potius formaliter excludit, utpote quod eam actu et formaliter
non explicat. Ut enim egregie ait S. Thomas, «quando aliqua,
quorum unum includit alterum, ab invicem distinguuntur, intel1 De Malo, 2 ad 15.
2 I Contra Gent., cap.
3 I Contra Gent., cap.
4 I Contra Gent., cap.
5 / Contra Gent., cap.
promovit.
. t t
24, arg. 4. Cf. Ferrariensem, tn h. t., nn. 4-5.
25, arg. 4.
26, arg. 4.
27, § Secundum quod eos in hunc errorem
J
976
P. I, Sec. I. De natura analogiae
ligitur fieri distinctio [et praecisio], non secundum quod imum
continetur in altero, sed secundum quod unum excedit alterum·,
sicut patet in divisione numerorum et figurarum: non enim
triangulus dividitur contra quadratum secundum quod contine
tur in eo, sed secundum quod exceditur ab eo; et similiter di
cendum est de ternario et quaternario» t, et de viventi respectu
corporis, et de animali respectu viventis, et de homine respectu
animalis.
Itaque «genus per se [ = praecisive] sumptum non potest prae
dicari de differentia praedicatione per se; non enim genus [praecisive sumptum] ponitur in definitione differentiae..., nec etiam
differentia ponitur in definitione generis»: et similiter neque
differentia de specie aut species de differentia, multoque minus
genus de specie aut species de genere; «praedicatur tamen de eo
quod habet differentiam, idest de specie, quae habet differentiam
in actu»2. Nimirum praedicantur de se invicem prout concrete
accipiuntur ut quae, et nominant idem totum, nempe eandem
totam essentiam, quia tunc «differentia additur generi non quasi
pars parti sed quasi totum toti·, unde genus est hoc ipsum quod
est species et non solum aliquid eius; si autem esset pars, non
praedicaretur de ea» 3. Hoc igitur modo «genus significat totum
ut non designatum, et differentia ut designans, et definitio ut
designatum»4: praecisive autem et abstracte abstractione for
mali «definitio [et species] est composita ex pluribus intentio
nibus [vel rationibus formalibus, scilicet ex ratione formali ge
neris et ex ratione formali differentiae quasi ex ratione poten
tiae et ex ratione actus], quarum nulla praedicatur de ipsa nec
e converso, quia intentio generis non est intentio definitionis»
nec differentiae5.
Radix ergo horum omnium est «quia essentia vel natura du
pliciter potest significari: vel ut pars [=abstracte et ut quo],
ut significatur nomine humanitatis, et sic natura vel essentia
non potest praedicari de persona in recto, sicut nec humanitas
de Socrate; vel sicut totum [ = concrete et ut quod], ut significatur nomine hominis, et sic praedicatur de persona, dicimus
I-II, 72. 4 ad 2.
In III Metaph., lect. 8, n. 433
In X Metaph., lect. 10, n. 2117
I Sent., d. 25, 1 ad 2.
Ibid., circa finem.
C. II, a. 2, B, § II·. Modi
abstractionis univocorum
977
enim quod Socrates est homo» ‘. Abstracte namque accepta ut
pars formalis excludit positive omne extraneum ab eius formali
significatione vel explicatione; concrete vero non excludit posi
tive omne extraneum, sed solum id quod est ei directe opposi
tum, quim potius cetera extranea cum ipsa compatibilia et composibilia includit in potentia, et ita mere negative seu permissive
excludit ipsa prout consideratur actus formalis propriae expli
cationis 2.
518. Quinto, asserendum est univocis mere logice vel
secundo intentionaliter consideratis, convenire in suo
ordine similes modos abstractionis et praecisionis qui
eidem conveniebant primo intentionaliter et metaphysice
acceptis, de quibus hucusque locuti sumus; haec tamen
praecisio propria univocorum pure logice considerato
rum potius dicenda est praecisio pura mentalis vel for
malis quam obiectiva3.
Ita quinque praedicabilibus concrete significatis con
venit abstractio totalis, quatenus ipsum universale vel
praedicabile ut sic abstrahit ab eis sicut a partibus subiectivis: nam ipsum praedicabile vel universale commu
ne se habet ad quinque praedicabilia ut genus ad spe
cies sub eo contentas, eo quod haec quinque univoca uni
voce conveniunt in ratione communi praedicabilis. Quo
in sensu dici solet primum praedicabile, quod est genus,
esse genus formaliter simul que speciem denominative:
nam relate ad cetera quatuor praedicabilia est ipsum ge
nus, sed relate ad ipsum praedicabile commune ut sic est
quaedam species sicut reliqua praedicabilia; dividitur
siquidem ipsum universale univoce in quinque praedica
bilia sicut genus logicum in species logicas.
Quod si abstracte significentur, ut genereitas, differentieitas, specieitas, convenit eis abstractio formalis si
cut et ceteris abstracte significatis; quia tunc accipiun1 I OC cit ad 3
2 In librum Boetii de Hebdomadibus, lect. 2, § Tertiam differen
tiam ponit.
î Cf. supra, n. 479.
j
978
f
i
P. I, Sec. I. De natura analogiae
tur per modum purae formae et ut quo, ideoque ut sic
abstrahunt a subiecto quod non explicant neque signifi
cant, sed solum significant et explicant puram formam.
Et inde est quod praedicabilibus concrete significatis
convenit praecisio formalis perfecta negativa vel permissiva tantum.
Praecisio quidem perfecta, ratione explicationis vel
significationis formalis nominis, quae alia et alia est in
diversis praedicabilibus, sicut et alia est eorum species
ut praedicabilia sub communi genere praedicabilis ut sic,
et ideo aliam et aliam definitionem habent; alia enim
est definitio generis, alia differentiae, alia speciei, alia
proprii et alia accidentis.
Negativa tamen seu mere permissive, quatenus impli
cite et in potentia continent sua inferiora in sua signifi
catione integrali et quasi materiali; et ideo, licet quidditative, hoc est, formaliter, non praedicentur de eorum
subiectis, quae sunt entia primae intentionis, materiali
ter tamen et denominative seu copulative praedicari pos
sunt de ipsis, eo fere modo quo album praedicatur de
nominative seu copulative de homine vel de lapide, ut
cum dicimus: homo est albus, lapis est albus. Non
enim homo vel lapis, qui substantiae sunt, suppo
nuntur vel subsumuntur sub albedine, quae est res al
terius praedicamenti, nempe accidentalis. Quando nam
que dicitur: homo est animal, est praedicatio essentialis
et quidditativa; sed cum dicitur: homo est albus, est
praedicatio accidentalis et denominativa seu copulativa,
quia significat ipsum accidens albedinis ut copulatum
seu concretum et inahaerens subiecto Et similiter se
cunda intentio concrete significata praedicatur de re
primae intentionis praedicatione mere denominativa vel
copulativa seu per inhaerentiam, ut cum dicimus; ani
mal est genus, homo est species; quia nimirum ipsa seI Cf. Ill Sent., d. 7, 1, 1 obi. 5-6 et resp., nn. 24, 38-40; De Pot
C. II, a. 2, B, § II: Modi abstractionis univocorum
979
eunda intentio generis vel speciei directe et formaliter
significatur, subiectum autem sive res primae intentio
nis, quae est animal vel homo, denominatur et copulatur.
Quo in sensu verificatur dictum celeberrimum Avicennae: Logica est de secundis intentionibus adiunctis pri
mis *.
Et quidem pure, formalis seu mentalis, quia eius fun
damentum immediatum non est in ipsa re extra animam
ut respectu praecisionis virtualis, sed in re intellecta ut
intellecta2.
Praedicabilibus autem abstracte significatis convenit
praecisio formalis perfecta et positiva, hoc est, penes
positive excludens et positive exclusum; quia ita unum
quodque significat et exprimit puram formam suam, ut
a sua significatione et explicatione excludat vel praecidat
non solum concreta primae et secundae intentionis, ve
rum etiam formam puram significatam et expressam a
ceteris praedicabilibus abstracte sumptis. Unde nec prae
dicantur de se invicem, quia genereitas non est specieitas,
neque specieitas est differentieitas, sicut animalitas non
est humanitas neque humanitas est rationalitas; neque
de ipsis secundis intentionibus concrete sumptis, quia
genereitas non est genus, neque specieitas est species, si
cut animalitas non est animal neque humanitas est ho
mo; neque a fortiori de primis intentionibus, quia secun
da intentio non est prima intentio, ideoque genereitas non
est animal neque specieitas est homo neque differentiei
tas est rationale. Ita enim se habent secundae intentiones
abstracte sumptae inter se et ad secundas intentiones
concrete acceptas, sicut se habebant primae intentiones
abstracte sumptae inter se et ad primas intentiones con
crete acceptas.
1 Avicenna Logica, I P· Videsis Caietanum, In Porphyrii isaaozen cap T ed. cit., pp. 24-25; S. Thomam, De Pot., 7, 6c; 7, 9c;
lnSl Periherm., lect. 10, n. 9; In VII Metaph., lect. 2, nn. 1288-1289.
2 De Pot., 1, 1 ad 10.
980
P. I, Sec. I. De natur,\ analogiae
Possumus ergo dicere quod animal vel homo est uni
versale, non quidem formaliter vel quidditative, sed so
lum denominative et copulative: at nequimus affirmare
quod homo vel animal est universalitas, etiam mere co
pulative et denominative; quia universalitas intelligitur
abstracta abstractione formali a quolibet subiecto —abs
trahitur enim abstractione formali forma a subiecto et
actus a potentia—, ideoque ut separata ab ipso et non
ut copulata ipsi, et solum nominat principium formale
denominationis, eo fere modo quo animalitas non est ge
nus sed principium generis, et rationalitas non est diffe
rentia sed differentiae principium, et humanitas non est
species sed principium speciei '.
519. Sexto, dicendum est univocis qua talibus nul
lam convenire praecisionem realem.
Cuius ratio est, quia univocorum in quantum huius
modi duae sunt conditiones essentiales: prima, quod sint
universalia, et ideo singularia ut singularia sunt extra
rationem formalem univocorum; secunda, quod ratio vel
essentia universalis, quam formaliter significant, sit om
nino eadem et eodem modo conveniens omnibus et sin
gulis univoce convenientibus, absque ulla essentiali di
versitate 2. Ubi autem realiter est eadem essentia et eo
dem modo se habens, nulla est realis distinctio quidditativa, ideoque nullum fundamentum praecisionis realis
quidditativae.
Realis ergo distinctio inter naturam specificam et na
turam individuam ut individuam in compositis ex ma
teria et forma, nequit fundare praecisionem realem uni
vocam; quia talis distinctio non est naturae ut naturae,
sed naturae ut individuae a natura ut specifica, per prin
. ’ «ί”
5’ n‘ 1378; De ente et essentia> cap. 4, initio,
C1-L’ PP’
ia fine' pp’ 36’37; In 1 Sent-> d· 25, 1 ad 2 et 3
Videsis etiam Didacum Mas, O. P., In Porphyrium et in universam
pp'
rebUS universis’ Sect- 4' «ΙΑ- 7-8, ed. cit., t. I,
C, II, a. 2, B, § II: Modi abstractionis univocorum
981
cipia individualia quae sunt extra principia specifica, et
lamen univocatio est naturae ut naturae. Pariter distinc
tio realis quae viget inter ipsam naturam singularem ut
naturam et individuum vel suppositum in omnibus sub
stantiis creatis ’, fundare non potest praecisionem realem
univocam eadem de causa; quia scilicet talis distinctio
non est quidditativa, idest ipsius quidditatis vel essentiae
ut sic cuius est univocatio, sed extra rationem et prin
cipia eius, non solum ut naturae specificae, verum etiam
ut naturae singularis in linea naturae. Propter quod Chris
tus Jesus dicitur homo univoce nobiscum, licet non ha
beat suppositum vel personam humanam, quia univoca
tio sumitur secundum naturam vel essentiam, non secun
dum suppositum vel personam 2.
c) Modi abstractionis et praecisionis analogorum.
520. Sic igitur ex omnibus hucusque dictis apparet
pure aequivocis qua talibus nullam convenire abstractio
nem proprie dictam, sed solam praecisionem realem entitativam perfectam; univocis autem qua talibus, ex ad
verso, nullam convenire praecisionem realem, bene vero
praecisionem virtualem et formalem perfectam sive exclusivam, sicut et abstractionem perfectam tam forma
lem quam totalem, et quidem maxime totalem.
Ex quibus facile est videre quaenam abstractio et
praecisio conveniant analogis in quantum huiusmodi, et
qua ratione quove modo eis conveniant. Analoga enim
cum media essentialiter consistant inter pure aequivoca
et univoca, necessario participare debent praecisionem
realem aequivocorum et praecisionem virtualem ac formalen itemque abstractionem totalem et formalem uni
vocorum, eo ipso quod sunt media per participationem
^Q^ph·’
2 Supra, n. 208.
-
1 I Sent., d. 34, 1, le; De quatuor oppositis, cap. 4; Quodlib. II, 4,
III, 4, 1 ad 3.
_ ,
2 III Sent., d. 2, 1, 3, qla. Ic, nn. 63-64; d. 7, 1, 1 ad 3, n. 36; De
unione Verbi incarnati, 2 ad 4.
982
P. I, Sec. I. De natura analogiae
extremorum et non per simplicem abnegationem eorum1.
Non tamen eodem modo perfectionis et totalitatis quo
convenit ipsis extremis, sed modo imperfectiori et magis
diminuto, ut postulat ipsa propria indoles medii per par
ticipationem: nam extrema sunt in medio per participa
tionem partialiter, non totaliter, idest per modum medii
et non per modum ipsorum extremorum2.
Consequenter, dicendum est:
521. Primo, analogis, quatenus suo modo participant
extremum aequivocorum, convenit tum praecisio realis
entitativa imperfecta seu partialis, tum etiam praecisio
modalis.
Probatur. Analogum qua tale continet sua analogata
in quantum huiusmodi ut totum potestativum partes
suas potentiales. Atqui toti potestativo et partibus eius
potentialibus in quantum huiusmodi convenit praecisio
realis tam entitativa imperfecta quam modalis. Ergo ana
logo eiusque analogatis qua talibus convenit praecisio
realis tam entitativa imperfecta quam modalis.
522. Maior, formaliter et reduplicative sumpta de
analogo et analogatis suis 3, constat inductive percurren
do singulos analogiae modos. Est namque triplex analo
giae modus, scilicet analogia inaequalitatis, analogia at
tributionis et analogia proportionalitatis.
1 Supra, n. 157.
2 Supra, n. 158.
3 Dico formaliter et reduplicative sumpta ut analogum et ut ana
logata sua. Constat enim tam analogum quam analogata materialiter
et specificative accepta ut res vel nomen posse esse univoca vel etiam
aequivoca. Exempli gratia, canis ut res quae est animal latrabile, est
univocum ad omnes canes terrestres; e contra, canis ut nomen, est
pure aequivocum ad canem terrestrem, marinum et caelestem; tan
dem canis est nomen analogum ad canem vivum et canem pictum vel
lapideum, quatenus canis pictus vel lapideus consideratur non mate
rialiter ut color vel lapis, sed reduplicative ut imago canis vivi. Modo
autem sumimus analogum et analogata formaliter, ut semper in scien
tiis oportet sumere terminos adhibitos.
C. Π, a. 2, B, § Π: Praecisio realis et modalis analogorum
983
Porro in analogia inaequalitatis, quae reduplicative
iumitur secundum esse et non secundum intentionem
ipsum analogum commune comparatur ad sua analogata
ut totum potestativum ad partes potentiales, v. gr. animal
secundum esse ad species eius secundum esse, quod di
versum est in diversis speciebus, ita ut plene et perfecte
inveniatur in specie superiori, puta in homine, et nonnisi
imperfecte et diminute in speciebus inferioribus anima
lium irrationalium. Ut enim apposite scribit S. Thomas,
«quamvis homo et equus in hoc conveniant quod est sen
sibile, non tamen oportet quod anima sensibilis sit unius
rationis in homine et equo, quia homo et equus non est
unum animal in specie. Unde in homine anima sensibilis
est multo nobilior quam in aliis animalibus quantum ad
principales actus, ut patet in actibus interiorum sensuum
et in operatione tactus qui est principalis sensus. In
omni enim toto potestativo potentia inferior superiori
coniuncta perfectior invenitur, ut potestas praepositi
multo excellentior est in Rege: anima autem sensibilis
in homine per essentiam coniungitur animae rationali,
et ideo [in homine] totum est per creationem», dum in
ceteris animalibus inferioribus anima sensibilis est per
solam generationem; et similiter in homine tota anima
est incorruptibilis et immortalis, dum in animalibus irra
tionalibus est corruptibilis et mortalis 2. Anima ergo ra
tionalis qua homo formaliter vivit comparatur ad ani
mam sensitivam qua brutum formaliter vivit et ad ani
mam vegetativam qua planta vivit formaliter ut totum
potestativum ad partes eius potentiales, cum in ipsa ani
ma rationali contineatur formaliter enimenter et vis ani
mae sensitivae et vis animae vegetativae: quo fit ut ipsa
anima rationalis se habeat ad mere sensitivam et mere
vegetativam ut supremum analogatum ad inferiora ana
logata, quod in se eminenter et unite continet illa ut to-
1 S. Thomas, I Sent., d. 19, 5, 2 ad 1.
i II Sent., d. 18, 2, 3 ad 4.
984
C. II,a. 2, B, § II:
P. I, Sec. I. De natura analogiae
tum potestativum partes suas potentiales. Sub hoc igitur
formali respectu rationale, secundum rem vel esse sig
nificatum per nomen, differt re essentiali a mere sensi
tivo et mere vegetativo ut totum a partibus; sensitivum
autem a vegetativo ut pars a parte: quod ideo fundat
praecisionem aut praecidibilitatem realem entitativam
imperfectam et inadaequatam. Et sic videmus vegetativum esse aliquando realiter separatum a sensitivo et ra
tionali, ut in plantis; aliquando sensitivum a rationali,
ut in brutis: cum tamen sensitivum et vegetativum adu
nentur in una anima sensitiva; et vegetativum, sensiti
vum et rationale in una anima rationali. Itaque genus est
totum universale logice loquendo, sed realiter, idest phy
sice et metaphysice, est potius totum quasi potestativum;
et secundum hoc, est analogum inaequalitatis sive secun
dum esse tantum: nec enim secundum esse est anima
quaedam communis homini, equo et asino, sed solum
secundum intentionem vel considerationem mentis, qua
anima ut sic abstrahitur a differentiis rationalis et irra
tionalis. In quantum igitur in anima considerantur di
versi gradus vitae reales, habetur ratio totius potestativi
et analogi; prout vero considerantur illimet gradus ut
differentiae specificae contrahentes intentionem commu
nem animae ut sic, ratio habetur totius universalis logi
ci ’: sub primo respectu habetur distinctio realis essen
tialis, quae fundat praecisionem realem; sub alio autem
habetur tantum distinctio rationis ratiocinatae seu cum
fundamento in re, quae ideo, ut sic, praecisionem realem
non admittit, sed solam praecisionem virtualem.
523. Pariter in analogia attributionis, et quidem per
fectiori modo pro maiori perfectione qua ei convenit ra
tio analogiae, ipsum analogum commune comparatur ad
sua analogata ut totum potestativum ad partes eius quasi
potentiales.
aJna. 7 ad ^18.^'
2
<*
Praecisio realis et modalis analogorum
985
Si enim consideretur analogum attributionis ut secun
dum rationem quodammodo superius ad analogatum
principale et analogata secundaria confuse in eo adunata,
tunc assimilatur quodammodo analogo inaequalitatis, ita
ut modus attributionis plene et perfecte et maxime con
veniat primo analogato, sicut gradus vitae plene, perfecte
et maxime convenit rationali vel intellectuali, aliis autem
analogatis secundariis conveniat modus attributionis im
perfecte et participative et per posterius, eo circiter modo
quo gradus vitae convenit diminute et participative sen
sitivo et vegetativo: quod quidem maxime obtinet in ana
logis attributionis realis seu intrinsecae, ut videre est in
ratione causae efficientis quae plene et maxime convenit
causae principali, dum causae instrumental! coniunctae
convenit diminute tantum et participative, et in ultimo
resonantiae diminutionis et participationis convenit ins
trumento separato; et similiter in ratione causae finalis
respectu finis ultimi, intermedii et proximi; et in ratione
entis de substantia et de accidenti inhaerenti et de acci
denti mere adiacenti. Non enim tunc considerantur haec
omnia sub illo communi quasi species eius, sed potius
quasi gradus essendi vel causandi genere distincti secun
dum ordinem prioris et posterioris ad unum primum et
maxime tale.
Si vero consideretur analogum attributionis secun
dum rem, tunc ratio totius quasi potestativi convenit su
premo analogato respectu analogatorum inferiorum quae
ideo sunt quasi partes potentiales eius: supremo enim
analogato, vel potius analogante, convenit tota ratio sig
nificata per nomen, et secundum rem, et secundum in
tentionem vel significationem formalem nominis; aliis
autem inferioribus analogatis non convenit tota res et
ratio nominis, sed pars quaedam tantum inferioris gra
dus: sive secundum rem et intentionem denominationis
simul, ut in analogatis secundariis analogiae attributionis
intrinsecae; sive secundum meram denominationem tan
tum, ut in secundariis analogatis attributionis pure extrinsecae. Animal enim plene est et denominatur sanum:
986
P. I, Sec. I. De natura analogiae
color autem sanus et aer sanus nullo modo participant
esse sanitatis, quia non sunt viventia quorum differen
tiae sunt sanum et aegrum, sed solam denominationem
imperfectam et connotatam signi exterioris vel exterioris
conservativi. Unde et huiusmodi attributiones vel deno
minationes sanitatis dictae de colore et de aere adjun
guntur denominationi intrinsecae et perfectae sanitatis
animalis sicut secundariae ad principalem eo fere modo
quo partes potentiales adiunguntur toti potestativo ut
secundarium principali.
C. II, a. 2, B, § II: Praecisio realis et modalis analogorum
987
Quod si consideremus analogiam proportionalitatis
sive propriae sive metaphoricae respectu suorum analogatorum respectivorum, idem vel simile contingit. Aequa
litas enim vel similitudo proportionum quae viget inter
diversa membra proportionalitatis analogicae non est
arithmetica, absoluta vel univoca, sed geometrica, rela
tiva vel mere analogica, ideoque inaequalitatem quandam
simul involvens. Quo fit, ut re et ratione accedant aliquo
modo ad rem analogiae inaequalitatis, proindeque ad
modum partium potentialium et totius potestativi. Cum
enim dico: ita se habet Deus ad suum esse sicut creatura
ad suum, vel etiam: ita se habet accidens ad suum esse
sicut substantia ad suum, una cum identitate vel simili
tudine proportionali et relativa habetur realiter et essen
tialiter dissimilitudo vel diversitas absolute dicta.
524. Postremo idem multoque perfectius videre est
in analogia proportionalitatis. Si enim huiusmodi analo
gia sumatur communiter, prout scilicet confuse in seipsa
continet modum analogiae proportionalitatis propriae et
modum analogiae proportionalitatis metaphoricae, assimiInsuper intra suum ordinem suumque modum analo
latur quodammodo analogiae inaqualitatis, quia modus
giae proportionalitatis, analogata proportionalitatis pro
proportionalitatis propriae est multo perfectior in ratione
priae similitudinem quandam habent cum analogatis at
et re analogiae quam modus proportionalitatis metapho
tributionis intrinsecae in suo, et analogata proportionali
ricae, quae ideo se habet ad illam ut secundaria et im
tatis metaphoricae cum analogatis attributionis extrinseperfecta ad perfectam et principalem: continet namque
cae. Unde etiam ex hac parte analogum et analogata pro
analogia proportionalitatis propriae virtualiter enimenter
portionalitatis rationem quandam induunt totius potes
quidquid analogiae vel proportionis praesefert analogia
tativi et partium quasi potentialium.
proportionalitatis metaphoricae, sicut proprium continet
Sicut namque analogata secundaria analogiae attribu
virtualiter eminenter quidquid importat appropriatum
tionis intrinsecae participant re et ratione, licet dimi
vel translatum. Se habent ergo analogia proportionalita
nute, rem et rationem analogantis principalis, ita etiam
tis propriae et analogia proportionalitatis metaphoricae
proportiones secundariae analogiae proportionalitatis pro
ad analogiam proportionalitatis ut sic sicut modi re et
priae participant rem et rationem proportionis principa
essentia inaequales et veluti gradus primo diversi eius,
lis eiusdem, licet modo derivato et diminuto; verbi gra
et non sicut species presse dictae: quod quidem proprium
tia, creatura participat diminute proportionem ad suum
est partium quasi potentialium respectu totius quasi po esse a proportione Creatoris ad suum, et accidens parti
testativi. Reapse enim tota vis analogiae proportionali cipat proportionem ad esse suum a proportione substan
tatis continetur in analogia proportionalitatis propriae,
tiae ad suum proprium: quod enim participat ab alio
sicut tota vis animae revera continetur in anima rationa essentiam et esse, eo ipso participat ab eo, et ipso pro
li et tota vis peccati in peccato operis et tota vis virtutis
portionate suo esse, proportionem suam ad suum esse.
moralis in prudentia et tota vis prudentiae in imperio
Eodemque iure sicut analogata secundaria analogiae at
vel praecepto.
tributionis extrinsecae participant denominationem attri-
988
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
butivam a suo analogante principali, ita analogata secun
daria analogiae proportionalitatis metaphoricae partici
pant denominationem proportionalem a suo analogante
principali quod est proportio propria membri proportio
nalis proprie sumpti.
Analogum ergo commune habet rationem totius potestativi
respectu particularium analogatorum sub ipso contentorum.
Propter quod iure dixit S. Albertus Magnus quod votum dividi
tur in privatum et sollemne ut analogum in analogata \ quia haec
divisio non est univoca, idest generis in species proprie dictas,
neque vocis in significata penitus diversa ut pure aequivoca12*,
«sed est sicut divisio totius potestativi in partes·» potentiates h
item, bonum dividitur in honestum, utile et delectabile ut ana
logum in analogata4 et ut totum potestativum in partes poten
tiates5, quia revera hi duo modi dividendi coincidunt et idem
sunt. Et ideo alibi egregie: «cum dividitur, inquit, bonum ab
Aristotele in libro Ethicorum in bonum honestum, utile et delec
tabile, non praedicatur bonum univoca praedicatione de illis,
sed secundum analogiam. In qua communitate id quod praedica
tur, simpliciter est in uno, et non in aliis nisi secundum modum
quendam. Unde honestum simpliciter est bonum; utile autem
non simpliciter est bonum, sed bonum ad hoc; et delectabile
non simpliciter est bonum, sed bonum quando et alicui. Et habent
se ad invicem haec, ut dicit Tullius in libro de Amicitia, ut totum
virtuale ad partes se habet6... Quia ergo bonum honestum om
nem virtutem boni habet, ideo simpliciter [dicitur] bonum; utile
1 S. Albertus Magnus, In IV Sent., d. 38, a. 7c et ad 1, ed. cit.,
t. 30, p. 406a.
2 Ibid., ad quaest.
5 Op. et toc. cit., a. 11c, p. 41 la; ad id quod ulterius quaeritur,
p. 411b.
4 I Sent., d. 1, a. 21 ad 3, ed. cit., t. 25, p. 49b.
5 Suntma de creaturis, I P., tract. 4, q. 35, a. 3, § Ad solutionem
igitur argumentorum, t. 34, p. 532b.
6 Totum potestativum vocatur aliquando a S. Alberto totum vir
tuale, ut cum scribit: «mens, quae superior est pars animae, quae
etiam dicitur spiritus, totum virtuale est ad has tres potentias [scili
cet memoriam, intelligentium et voluntatem]; et cum careat quanti
tate, est ipsa mens essentialiter in quolibet istorum trium, et propter
hoc dicuntur una mens et unus spiritus et una essentia, eo wuôu
modo
7. q,U7™ r'""a'e praedicatur de— —sua
— — Parte-- y(Summa
«W·*I Î
a. 2, part. 2, quaesit. 2 ad quaest. 4, t. 35.
C. II, a. 2, B, § II: Praecisio realis et modalis analogorum
989
autem et delectabile non habent nisi boni virtutem quandam,
ideo non simpliciter, sed ad quid vel cui bona dicuntur» *.
Et similiter S. Thomas docet «quod divisio illa qua votum
dividitur in singulare et commune est divisio analogi quod prae
dicatur per prius et posterius de suis dividentibus, sicut ens de
substantia et accidente»*I2; et «quod divisio voti in privatum et
sollemne est divisio totius potestativi in partes suas, cuius per
lecta virtus est in una suarum partium, in aliis autem quaedam
ipsius participatio, sicut anima dividitur in rationalem, sensi
bilem et vegetabilem»3. Unde et loquens de analogis attributio
nis, ait illud esse analogum princeps cui convenit ratio formalis
significata per nomen perfecte et complete, ut sanitas animali
et veritas iudicio, analogata vero secundaria ea esse cui convenit
talis ratio imperfecte et incomplete seu diminute et participate 4.
525. Minor autem patet ex ipsa ratione totius potes
tativi. Pro cuius evidentia recolendum est totum et par
tem esse differentias quantitatis, et consequenter tot
modis dici quot dicitur quantitas. Porro quantitas primo
dicitur de quantitate dimensiva seu molis ( = praedicamentali) tam continua ut magnitudo quam discreta ut
multitudo vel numerus, ac dein extenditur analogice ad
quantitatem virtutis seu perfectionis ( = transcendentalem) sive ordinis essendi sive ordinis operandi5. Ergo
similiter totum et pars primo dicuntur de quantitate
praedicamentali seu corporali, et postmodum analogice
extenduntur ad totum et partem quantitatis transcendentalis sive spiritualis vel incorporalis.
Quoddam igitur est totum corporale seu intégrale vel
dimensivum, quod ex partibus quantitatis dimensivae
coalescit et in partes quantitatis dimensivae resolvitur et
p. 616b). Ceterum, in I P. Summae de creaturis, tract. 4, q. 35, a. 3,
L 34, p. 532b, expresse docet divisionem boni in honestum, utile et
delectabile esse totius potestativi in partes eius potentiales.
I Summa theol., I P., tract. 6, q. 26, memb. 1, a. 1, § ad id quod
quaeritur in secunda parte, t. 31, p. 232b.
î S. Thomas, In IV Sent., d. 38, 1, 2, qla. Ic.
J Ibid., qla. 2c.
4 De Verit., 1, 2c.
s De Verit., 29, 3c.
990
4
P. I, Sec. I. De natura analogiae
est maius singulis partibus eius, ut tota domus coalescit
ex fundamento, parietibus et tecto, et in ea resolvitur,
et maior est eis distributive et separatim sumptis; aliud
vero est totum spirituale et immateriale, quod ex par
tibus virtutis seu perfectionis constat, et in eas quodam
modo resolvitur, et maius est eis separatim consideratis,
sicut tota definitio constat ex genere proximo et diffe
rentia ultima, et tota anima ex suis potentiis, et tota gra
tia sanctificans ex suis virtutibus supernaturalibus quae
sunt quasi connaturales potentiae eius.
Rursus totum huiusmodi immateriale et spirituale
geminum est: unum radicale, essentiale, entitativum, hoc
est, ipsius formae vel naturae secundum se; aliud operativum, dynamicum, potestativum: prout quantitas virtualis, quam sequitur, consideratur secundum ipsam for
mam vel naturam in seipsa quasi in essendo, vel secun
dum effectus aut quasi effectus eius quasi secundum po
testatem ipsius ’.
Postremo totum essentiale vel formale, idest ipsius
formae ut forma est secundum se, duplex est: aliud reale,
quod est proprie loquendo totum metaphysicurrr, et aliud
intentionale, hoc est, prout totum essentiale consideratur
ut cognitum vel prout habet esse obiective tantum in in
tellectu reflectente obiective in illud ut cognitum maximeque in ordine ad praedicabilitatem eius, quod ideo
proprie loquendo appellatur totum logicum.
At est insuper considerandum quod totum essentiale,
prout pure essentiale, et quatenus simul involvit totum
reale fundans totum intentionalc, et totum intentionale
fundatum in toto reali, dicitur proprie totum universale',
prout vero naturale, hoc est, sumpta essentia pro natu
ra -, et quatenus fundat totum potestativum cuius est
1 Cf. I, 42, 1 ad 1, una cum I Sent., d. 3, expositio secundae partis
textus, circa finem.
- Essentia enim ut pure essentia «dicitur secundum quod per eam
lod habe o^nad
’«“ntiam rei seatndân,
cap 1 ed ciî p>14)
propriatn operationem. (De ente et essentia,
C. II, a. 2, B, § II: Nono et modi totius potestativi
991
radix, reducitur ad genus totius potestativi, quod magis
attenditur ex parte radicis vel fundameni potestatis quam
ex parte termini vel effectus eius, licet utrumque simul
involvat. Propter quod S. Thomas haec duo simul dixit:
et quod totum potestativum dicitur de quantitate vir
tutis et non de quantitate dimensiva sicut totum inté
grale1, et quod animae convenit esse totum potestativum
prout est motor secundum potentias suas et non prout
est forma vel essentia2.
Ex quibus plane intelligitur quare S. Albertus Magnus
et S. Thomas frequenter distinguunt triplex totum, scili
cet intégrale, universale et potestativum.
Natura vero totius potestativi noscitur ex eius com
paratione cum toto universali et cum toto integral! inter
quae medium essentialiter consistit3: medium autem ita
differt ab extremis ut tamen simul aliquid eorum parti
cipet, non quidem per modum extremorum, sed per mo
dum medii4. Ad intelligendam ergo naturam totius po
testativi, necesse est prius videre naturam totius univer
salis et totius integralis.
526. Totum igitur universale, quod et totum univo
cum appellatur, dicitur respectu partium subiectivarum
quas continet, quaeque participant, hoc est, partem ca
piunt universalitatis et extensionis vel amplitudinis eius,
non autem essentiae vel rationis significatae per nomen,
cum haec integra et tota maneat in unaquaque 5. Propter
1 1 Sent., d. 3, expositio secundae partis textus, circa finem.
* I Sent., d. 8, 5, 3c, una cum d. 3, 4, 2 ad 1.
3 S. Albertus Magnus, In IV Sent., d. 24, a. 3c, ed. cit., t. 30, pp.
33-34; Summa de creaturis, I P., tract. IV, q. 36, a. 2, part, lc, t. 34,
p. 540a; II P., tract. I, q. 6c in fine, t. 35, p. 87b; In librum Dionysii
de Caelesti hierarchia, cap. 6, § 5, dub. le, t. 14, p. 149a; Summa theol.,
II P., tract. X, q. 38, memb. 2, a. 3 ad obiecta, t. 32, p. 425b; tract.
XII q. 70, memb. 3c, t. 33, p. 24b; S. Thomas, In I Sent., d. 3, 4, 2 ad 1;
11 Sent., d. 9, 3 ad 1; I, 77, 1 ad 2; De Spiritualibus creaturis, 11 ad 2.
4 Supra, n. 158.
s «Nam participare nihil est aliud quam ab alio partialiter accipere» (S Thomas In II de Caelo et Mundo, lect. 18, n. 6). «Quod enim
totality est aliquid, non participat illud; quod vero non totaliter est
H.
■
i';
I
992
C. II, a. 2, B, § II: Notio et modi totius potestativi
P. I, Sec. I. De natura analogiae
quod totum universale est idem per essentiam omnibus
et singulis eius partibus, «ita quod unumquodque con
tentorum a toto continente sit ipsum unum, scilicet ip
sum totum continens»
et sic «omnia illa sunt unum
in toto universali, ita quod unumquodque illorum est
illud unum totum»2, siquidem universale in essendo et
praedicando «oportet quod sit idem essentialiter cum
his ad quae est generale, quia genus pertinet ad essentiam
speciei et cadit in definitione eius3. Et ideo recte dixit
S. Albertus Magnus quod totum universale «totum et in
uno et totum in alio et totum in quolibet et totum extra
quodlibet» i
Quam quidem fundamentalem conditionem exprimunt
S. Thomas et S. Albertus dicentes quod totum universale
adest cuilibet parti subiectivae secundum totam suam
essentiam et totam suam virtutem 5. Quod idem est ac
dicere totum universale esse totum et totaliter totalitate
essentiae in singulis suis partibus subiectivis: verbi gra
tia, animal est totum et totaliter totalitate essentiae in
homine et in equo.
Et inde est secundo quod totum universale ut univer-
faliquid, habens aliquid aliud adiunctum, proprie participare dicitur:
sicut si calor esset calor per se exsistens, non diceretur participare
calorem, quia nihil esset in eo nisi calor; ignis vero quia est aliquid
aliud quam calor, dicitur participare calorem» (In I Metaph., lect. 10,
n. 154). Sic ergo participare est «quasi partem capere·, et ideo quando
aliquid particulariter recipit id quod ad alterum pertinet universaliter,
dicitur participare illud: sicut homo dicitur participare animal, quia
non habet rationem animalis secundum totam communitatem·, et ea
dem ratione Socrates participat hominem» (In librum Boetii de Heb
domadibus, lect. 1, § Secundam differentiam).
1 In V Metaph., lect. 21, n. 1099.
2 Ibid., n. 1100. Cf. In I Sent., divisio secundae partis textus.
3 ILII, 58, 6c. Cf. etiam q. 23, 4 ad 1; III Sent., d. 9, 1, 1, qla. 2,
n. 25.
·» S. Albertus Magnus, Summa theol., II P., tract. XIII, q. 77, memb.
3 ad 27, ed. cit., t. 33, p. 100a.
5 S. Thomas, In I Sent., d. 3, 4, 2 ad 1: II Serit d 9 3 ad 1· De
Spiritualibus creaturis, 11 ad 2; I, 77, 1 ad 1; S. Albertus M’ agnus, In
/l&lTpD149æ5“
CaeleSti hierarchia,
hierarchia, cap.
cap. ’ 6,
6, §§ 5,
5, dub.
dub. Ic, ed. cit.,
993
sale non componitur ex partibus realibus neque dividi
tur in partes reales, sed solum componitur et dividitur in
partes rationis secundum solam extenisonem vel univer
salitatem, et non secundum essentiam, quia hoc tantum
modo habet rationem totius et hoc solo pacto partes
subiectivae habent rationem partis: ut definibile autem
habet similiter partes rationis, non rei, ex quibus quasi
componitur et in quas dividitur, non tamen secundum
extensionem vel universalitatem ut totum universale, sed
secundum comprehensionem et actualitatem. Ita partes
universalitatis generis sunt diversae species sub ipso con
tentae, nempe suprema, subalterna et infima, quae diver
so gradu participant universalitatem illam; partes vero
speciei, quae est totum definibile proprie dictum et om
nia essentialia simul comprehendit, sunt genus et diffe
rentia, quae partes definitionis dicuntur quasi explicantes
partialiter totam comprehensionem speciei.
Consequenter, tertio, totum universale, convenit ae
qualiter omnibus et singulis eius partibus subiectivis, si
cut «genus aequaliter participatur a suis speciebus», et
ideo «omnia animalia sunt aequaliter animalia»
«quia
totum universale per aequipotentiam est in qualibet par
te sua»2.
Et propter hoc, quarto, totum universale praedicatur
essentialiter de singulis eius partibus: unde dicitur uni
versale per praedicationem 3.
Eademque ratione, quinto, praedicatur aequaliter de
singulis partibus, iuxta illud S. Thomae: totum «univer
sale est secundum essentiam et completam virtutem in
qualibet sua parte; unde de omnibus aequaliter praedi
catur» 4.
1
2
2, a.
3
4
S. Thomas, De Malo, 2, 9 obi. 16 et resp.
S Albertus Magnus, Summa theol. II, P·, tract. 10, q. 38, memb.
1, obi. 1, t. 32, p. 419b.
S. Thomas, II-II, 23, 4 ad 1, 58, 6c.
II Sent. d. 9, 3 ad 1.
θθ4
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
C. II, a. 2, B, § II: Notio
et modi totius potestativi
995
ideo proprie de singulis partibus praedicatur» ’; «unde
proprie praedicatur de suis partibus, ut cum dicitur:
homo est animal»2. Et iterum: «genus non praedicatur
de speciebus per participationem, sed per essentiam; ho
mo enim est animal essentialiter, non solum aliquid ani
malis participans» 3.
Attamen totum universale non praedicatur in singu
lari de omnibus vel pluribus eius partibus simul sumptis,
sed in plurali, eo quod in illis multiplicatur secundum
esse, et praedicatio de eis simul sumptis debet talem
pluralitatem exprimere. Hinc S. Thomas: «omne genus,
inquit, praedicatur pluraliter de pluribus speciebus si
mul acceptis vel de pluribus individuis sub illis speciebus
contentis, sicut homo et asinus sunt animalia, et duo ho
mines duo animalia» 4; «quia totum universale non prae
dicatur in singulari de pluribus suis partibus simul ac
ceptis, sive sit genus sive species: tres enim homines non
sunt animal, sed animalia» 5.
Quia ergo totum universale est totum univocum, ideo
totius et partium eius est «unum nomen et definitio
una» et propterea «secundum imam rationem praedica
tur de ipsis» et uno modo; quia et «non secundum ordi
nem [prioritatis et posterioritatis], sed coaequaeva [=
simul et aequaliter] sunt in illo, sicut homo et asinus
coaequaeva sunt in animali» 12. Ideo S. Thomas: «partibus
subiectivis singulis adest tota virtus et simul et aequali
ter; sicut tota virtus animalis in quantum est animal
salvatur in qualibet specie animalis, quae simul et aequa
liter dividunt animal»3.
Et hac de causa, totum universale praedicatur pro
prie de singulis eius partibus 4, sumpta proprietate pro
plena et totali possessione et adaequatione, iuxta illud
S. Thomae: «per proprietatem dicitur aliquid de aliqua
re quod adaequatur et proportionatin' naturae ipsius...;
sicut si quis velit proprie nominare hominem dicit eum
substantiam rationalem, non autem substantiam intellec
tualem quae est proprium nomen angeli, quia simplex
527. Totum vero intégrale seu quantitativum dicitur
intelligentia convenit angelo per proprietatem, homini
proprie respectu partium dimensivarum ex quibus coa
vero per participationem; neque substantiam sensibilem
lescit, «ita quod non quaelibet partium sit illud unum»6,
quod est nomen bruti proprium, quia sensus est minus
sicut non quilibet lapis ex quo integratur domus est tota
quam id quod est proprium homini et convenit homini
domus.
excellenter prae aliis animalibus» 5: et illud: «essentiali
ter quidem [convenit aliquid alicui] quod convenit rei
Quo fit ut, primo, totum intégrale differat re et essen
secundum proportionem suae naturae, sicut homini ra
tia a qualibet eius parte: «totum intégrale, ait S. Thomas,
tionale» 6. Et inde plene intelliguntur haec eius verba:
non est in qualibet parte secundum totam essentiam ne
«totum universale adest cuilibet parti secundum totam
que secundum totam virtutem»7.
suam essentiam et virtutem, ut animal homini et equo, et
Secundo, ipsae partes totius integralis sunt re et es1 S. Albertus Magnus. IV Sent., d. 16, a. 2, § Ulterius quaeritur,
obi. 2, t. 29, p. 542b.
2 S. Albertus Magnus, Summa theol. II P., tract. 10, q. 38, memb.
2' æ nib90 3c2’ P’ 425a’ Cf’ etiam S' Thomam’ bI1’ 29’ 2c-
Λ"
1 I, 77, 1 ad 1.
2 De Spiritualibus creaturis, 11 ad 2.
3 In VII Metaph., lect. 3, n. 1328.
4 In I Sent., d. 19, divisio secundae partis textus.
3 In IV Sent., d. 16, 1, 1, qla. 3c.
6 In V Metaph., lect. 21, n. 1099.
7 I, 77, 1 ad 1; De Spiritualibus creaturis, 11 ad 2, I Sent., d. 3,
4,2 ad’1; 'll Sent.’, d. 9, 3 ad 1.
996
C. II, a. 2, B, § II: Notio et modi totius potestativi
P. I, Sec. I. De natura analogiae
sentia differentes inter se: «ubicumque est totum inté
grale, oportet esse partes diversas per essentiam»1.
Tertio, totum intégrale componitur reali compositione
ex omnibus eius partibus simul sumptis et in eas realiter
dividitur: ad rationem partium integralium «requiritur
ut totum non adsit singulis partibus neque secundum
totam virtutem eius neque secundum totam essentiam,
sed omnibus simul»2. Et ideo alio in loco dicit: «omne
totum intégrale est compositum ex partibus»3; «ratio
totius integralis consistit in compositione»4. Quae qui
dem compositio, cum realis sit, necessario postulat dis
tinctionem realem partium una cum earum coniunctione,
ita quidem ut partes illae sint intra totum suum. Unde,
cum dixisset S. Doctor quod «sicut quantitas continua
integratur ex suis partibus, ita et numerus», idest quan
titas discreta, subiungit: «numerus in rebus creatis ha
bet rationem distinctionis et cuiusdam coacervationis
distinctorum per essentiam, et ex hoc habet rationem
totius»5; «partes intégrales sunt intra suum totum»6. Et
limpidius S. Albertus Magnus: «in toto integral!, essen
tia totius est per congregationem, partis per separatio
nem; unde essentia totius non est essentia partis unius,
neque adest uni, sed omnibus» simul sumptis7.
Quarto, totum intégrale est maius qualibet sua parte,
aequale tamen omnibus suis partibus simul acceptis: et
ratione huius aequalitatis, quae est unitas quaedam in
quantitate, totum intégrale dicitur materialiter idem ac
omnes eius partes simul sumptae —nam et quantitas re
spondet materiae, et ideo partes quantitativae sunt partes
materiales—; et formaliter et essentialiter differt ab eis.
I Sent., d. 19, divisio secundae partis textus.
III, 90, 3c.
I Sent., d. 19, 4, 1, arg. sed contra.
Ibid., corp. art.
Ibid., ab. 2 et resp.
Ibid., ad 1.
S Albertus Magnus, In librum Dionysii de Caelesti hiérarchie,
cap. 6, § 5, dub. le, ed. cit., t. 14, p. 149b”
2
3
4
5
6
7
I
Ô97
Non enim totum intégrale est pura summa partium eius
numeratarum, sed quid resultans ex eis simul adunatis
ideoque essentialiter distinctum ab eis. Quam ob rem S.
Thomas nervose dixit: «cum dicitur nomine humanitatis
corpus et animam intelligi, intelligendum est materiali
ter, sicut nomine totius [integralis] intelliguntur partes;
non quod totum proprie [et formaliter] loquendo sint
suae partes, sed aliquid ex partibus constitutum» 3. Ita
que «non est intelligendum per humanitatem anima et
corpus, quasi proprie dici possit: humanitas est anima
et corpus; sed sicut in toto includuntur partes, ut in do
mo paries et tectum, quae tamen de toto non praedican
tur»2.
Totum quidem mere collectivum est ipsa collectio vel
summa partium eius, quia est totum per accidens tan
tum: sed totum intégrale est totum per se, resultans ex
eius partibus per se ordinatis simul sumptis, et ideo dif
fert a partibus suis essentialiter. Totum mere collecti
vum differt a suis partibus ut multum a pauco; intégrale
vero differt essentiali differentia, eo fere modo quo dif
fert a toto collectivo 3. Unde S. Thomas: «totum, praeter
hoc quod est compositum ex partibus, habet aliud de ra
tione sui»4.
Quinto, consequenter nulli partium integralium con
venit definitio totius neque praedicatio essentialis et
proprie dicta. Unde S. Thomas: «definitio communis
[=totius integralis] non convenit partibus, sicut defini
tio domus non convenit parieti», «et ideo nullo modo de
parte praedicatur»5, «ut dicatur: paries est domus»6,
«nam esse totius non est aliquarum suarum partium»7.
S. Thomas, III Sent., d. 2, 1, 3, qla. 3 ad 3, n. 82.
Ill Sent., d. 2, expositio textus, η. 157.
Cf. II-II, 58, 7 ad 2.
Ill Sent., d. 6, 2, 3 ad 8, n. 103.
II Sent., d. 9, 3, obi. 1 et resp.
6 De Spiritualibus creaturis, 11 ad 2. et. In V Metaph., lect. 21,
n. 1099; I, 77, 1 ad 1.
r I-II, 4, 5 ad 3.
1
♦I
Μ··
998
P.
I, Sec.
I.
De
natura
analogiae
Quo in sensu S. Doctor absolute ait: «pars non praedi
catur de toto nec e converso» *.
Tropice tamen, per συνεκδοχήν pars principalis prae
dicatur de toto et pro toto accipitur, ut domus dicitur
tectum 2, et homo dicitur anima vel etiam intellectus, ut
cum legimus in Scripturis: «omnes animae quae egressae
sunt de femore Jacob... sexaginta sex»3, et Aristoteles
hominem quandoque appellat intellectum 4. Hinc S. Tho
mas: «locutio illa [Scripturae] est synecdochica; poni
tur enim pars principalis, scilicet anima, pro toto ho
mine: et hic modus loquendi consuetus est in Sacra Scrip
tura et apud philosophos; unde Philosophus dicit in IX
Ethicorum quod totus homo dicitur intellectus, per mo
dum quo etiam tota civitas dicitur rector civitatis»5.
De omnibus autem partibus simul sumptis praedica
tur in obliquo, ut puta si dicamus quod tota domus est
ex fundamento, parietibus et tecto, vel homo ex anima et
corpore: in recto autem non praedicatur nisi abusive6 et
impropriissime 1, hoc est, mere materialiter, sicut et me
re materialiter totum intégrale est omnes eius partes si
mul sumptae 8. Et in hoc sensu ait S. Thomas quod totum
intégrale praedicatur «aliquo modo, licet improprie, de
omnibus [eius partibus] simul [sumptis], ut si dicamus
quod paries, tectum et fundamentum sunt domus»9, vel
quod anima et corpus sunt homo '°.
Sed placet audire S. Albertum Magnum egregie explicantem
differentias totius integralis a toto universali. «Totum [intégrale]
1
2
3
4
5
ad 6
6
III Sent., d. 22, 1, 1, arg. 1 sed contra, n. 9.
Quintilianus, Inst. orat., lib. 8, cap. 6, n. 20, ed. cit., t. III, p. 263.
Gen. 46, 26.
Aristoteles, IX Ethic. Nicom., cap. 8, n. 6 (II, 111, 29-30).
S. Thomas, II Sent., d. 18, 2, 1 ad 1. Cf. etiam III Sent., d. 22, 1
et 7, nn. 24-25; De Pot., 3, 9 ad 1; I, 118, 1 ad 1.
Quodlib. X, 6c, in fine.
7
S. Albertus Magnus, In librum Dionysii de Caelesti hierarchia,
cap. 5, § 5, dub. lc, ed. cit., t. 14, p. 149b.
8
S. Thomas, III Sent., d. 2, 1, 3, qla. 3 ad 3, n. 82; exp. textus,
n. 157.
9 I, 77, 1 ad 1. Cf. etiam In IV Sent d 16 1
10 III Sent., d. 2, exp. textus, n. 157
’ 1, qla. 3 ad 2.
C. II, a. 2, B, § II: Notio et modi totius potestativi
999
« hoc quod est totum non est nisi in rebus significatis singula
ribus [hoc est, in suis partibus]; universale autem [totum] ex
hoc quod universale, non est in ipsis [quia secus esset particu
lare].
Adhuc autem totum, ex hoc quod est totum numeratur par
tibus suis, et quaelibet partium est aliquid substantiae ipsius;
universale autem nec numeratur partibus, nec sunt partes ali
quid de substantia ipsius [sed solum de eius universalitate].
Adhuc autem natura totius non constituit partes suas, sed
natura universalis constituit omnes partes suas·, totum enim con
stituitur ex suis partibus, universale autem constituit suas par
tes et non constitutitur ex ipsis: et ideo totum nunquam potest
fieri pars [essentialis] partis suae; sed universale, quia consti
tuit partes suas, potest fieri pars essentialis suae partis.
Amplius, totum non est totum unicuique parti secundum se;
universale autem totum est cuilibet parti secundum se.
Amplius, totum non est totum nisi partibus praesentibus1;
universale autem est universale praesentibus et absentibus2.
Amplius, totum est totum finitarum partium; universale au
tem respicit partes infinitas vel non finitas quantum est de se» 3.
Notat etiam S. Doctor quod «omnis distribuit pro partibus
subiectivis, totus autem pro integralibus»4; omni enim opponi
tur quodlibet et proprie nominant differentias quantitatis tam
continuae quam discretae respectu quarum dicitur totum inté
grale vel quantitativum5.
528. Postremo, totum potestativum, quod et totum
virtiiale audit6, dicitur respectu partium potentialium,
1 Cf. S. Thomam, In IV Sent., d. 16, 1, 1, qla. 3, obi. 2 et resp.
2 Nam universale est ubique et semper, quia abstrahit a loco et
tempore, et negative est ubique et semper: το γάρ άεί χαί πανταχοΟ χαθόφαμέν οΐναι (Aristoteles, I Post., cap. 31, n. 1, I, 150, 2223). Cf. S.
.Albertum Magnum, In h. I., tract. 5, cap. 7, ed. cit., t. II, pp. 142-143;
In 1 Sent., d. 37, a. 8c, t. 26, p. 239b; Summa theol. I P., tract. 18, q. 70,
memb. 1, obi. 9, t. 31, p. 729a; memb. 4, qla. 3 ad 1, p. 742a; et S.
Thomam, In I Post., lect. 42, nn. 5-6; Quodlib. XI, 1 ad 2; I, 8, 4 ad 1.
2 V Metaph., tract. 6, cap. 7, t. 6, p. 365.
4 In III Sent., d. 22, a. 3, obi. 1, t. 28, p. 390.
s Cf. S. Thomam, In I Sent., d. 21, 2, 1 ad 1; II Sent., 20, 2, 1 ad 1;
In / de Caelo et Mundo, lect. 2, n. 8; In I Post., lect. 9, nn. 3-6.
« S. Albertus Magnus, Summa de creaturis, II P„ q. 73, a. 2, part.
2, quaesit. 2, ad q. 4, t. 35, p. 616b.
; ut
1000
P. I, Sec. I. De
C. II, a. 2, B, § II: Notio et modi totius potestativi
1001
natura analogiae
Et alio in loco: «sicut colligitur Regimen sub Monarchia ex
parte Ballivi, Praepositi, Praetoris et Praesidis et omnium alio
rum, et perficiuntur in illo» *.
hoc est, potestatis seu virtualis, iuxta illud S. Alberti
Magni: «in toto potestativo sunt partes potestatum par
ticularium; quae partes, vires vel virtutes dicuntur»1,
Indeque nomen totius potestativi derivatur ad ordi
licet presse loquendo virtus nominet perfectionem vi
nem potestatum naturalium alicuius formae vel naturae,
rium 2 sicut potestas nominat perfectionem potentiae3.
puta virium sive potentiarum animae, sicut nomen po
Et sicut nomen potentiae primo dictum est de potes
tentiae derivatur a potestate humana ad potentias rerum
tate humana qua homines quidam potentes dicuntur4,
naturalium2; et consequenter ad ordinem virtutum seu
ita et totum potestativum primo dictum est de humana
habituum tam acquisitorum quam infusorum, qui mo
potestate suprema et totali relate ad potestates particu
dum potentiae participant utpote naturalis potentiae
lares et partiales sub ea contentas et ab ea participatas:
complementa, ut virtutes acquisitate; vel loco potentiae
ut si dicamus quod in Monarchia tota potestas est in
in suo ordine se habent, in quo dant totum posse, ut
Rege, quam diversimode participant eius Ministri, Prae
virtutes infusae. Qua de causa, anima dicitur totum potes
fecti, Syndici ceterique officiales publici; et in Ecclesia
tativum respectu diversarum potentiarum eius; et pru
catholica tota potestas est in Romano Pontifice, quam
dentia vocatur totum potestativum respectu eubuliae,
pro suo modo participant Praefecti diversarum Congre synesis et gnomes. In quibus semper verificatur quod
gationum, Patriarchae, Metropolitae, Episcopi, archipres«quidquid potest potentia inferior, potest et superior, sed
byteri, parochi.
non convertitur; et ideo inferior est semper in superiori
Qua de re optime S. Albertus Magnus: «cum enim dico Reg
secundum omnes suas operationes, sed nobilitantur ope
num, Potestatem quandam dico quam componunt multae potes
rationes inferioris quando sunt in superiori» 3. Quod ideo
tates particulares, quae tamen omnes fluunt ex Regno. Si enim
est, quia partes totius potestativi sunt per se ordinatae
definiens Regnum, dicam quod Regnum est Monarchia, cuius
in suo toto: «in potestatibus autem ordinatis sic est,
potestates, leges et ordines vivendi omnibus distribuuntur, erit
quod semper sequens supponit praecedentem et habet
quaedam eius particularis potestas potentia Praesidis qui terrae
plus.
principatur; alia autem Proconsolis, consilio cuius et nutu de
terminantur iudicia, et sententiae dantur; alia autem Tribuni;
et alia Ducis exercitus; et alia Centurionis cohortis unius; et
adhuc alia Decani; et alia Praefecti, qui praeficitur ad paucos
in lege iustitiae constituendos: et sic diversae potestates iunctae
simul efficiunt universum quoddam, quod vocatur Regnum»5.
1 Summa de creaturis, II P., q. 7, a. 1, ad 8, t. 35, p. 95b.
2 «Vis accipitur pro omni eo quod est principium operationis, et
non solum operationis perfectae quod importat nomen virtutis» (S.
Thomas, In III Sent., d. 23, 1, 3 qla. 1 ad 3, n. 61. Cf. etiam De Virtutibus
in communi, Ic).
3 «Potestas autem proprie nominat potentiam activam cum aliqua
praeeminentia» (S. Thomas, IV Sent., d. 24, 1, 1, qla. 2 ad 3).
4 «Nomen potentiae primo impositum fuit ad significandum po
testatem hominis, prout dicimus aliquos homines esse potentes· (I
Sent., d. 42, 1, Ic).
'
" 7in?* Albertvs Magîîl’s. De Anima, lib. II, tract. 1, cap. 11, t. 5,
p. z iua·
Et hoc probatur tam in potestatibus naturae quam
officiorum et gratiae. In potestatibus enim naturae, vegetativum est in sensitivo et sensitivum in rationali, sed
non convertitur... In officiis autem potestas Decani est
in potestate Centurionis et potestas Centurionis in po
testate Tetrarchae, sed non convertitur. In gratiis etiam
potestas Subdiaconi est in potestate Diaconi et potestas
> In IV Sent., d. 24, a. 3c, t. 30, p. 33a.
2 S. Thomas, In I Sent., d. 42, 1, Ic. «Potentiae animae dicuntur
partes non essentiae animae, sed totalis virtutis eius: sicut si dice
retur quod potentia Ballivi est pars totius potestatis Regiae» (De Spi
ritualibus creaturis, 11 ad 19).
3 S. Albertus Magnus, De Anima, lib. II, tract. 1, cap. 11, t. 5,
p. 210a.
1002
P. I, Sec. I. De natura analogiae
Diaconi in potestate Presbyteri, sed non convertitur. Un
de partes totius potestativi secundum ordinem consti
tuunt ipsum totum: et prima constituit secundum quid,
secunda autem secundum plus, et ultima perfecte.
Sicut dicimus etiam de divisione boni in delectabile
et utile et honestum: delectabile est bonum secundum
quid, et utile est bonum plus, honestum autem est bonum
simpliciter; item, honestum ponit utile et delectabile,
sed non convertitur» ’.
Et similiter modus, species et ordo sunt quasi partes
potentiales totius potestativi, quod est bonum2.
At est insuper notandum, et quidem maxime, quod
huiusmodi totum potestativum potest bifariam sumi. Uno
modo, proprie et stricte, hoc est, secundum solam ratio
nem formalem potestatis vel potentiae seu virtutis penes
quam reduplicative dicitur tale; et sic excluditur a ratio
ne totius potestativi et partium eius potentialium ipsa
natura vel forma cuius sunt, et ex qua sicut ex radice
dimanant tota potestas et partes potestatis: nam forma
vel essentia creata non est immediate et formaliter seu
elicitive operativa, ideoque re et essentia differt a po
tentiis eius connaturalibus secundum quas dicitur formaliter totum potestativum et pars potestativa sive potentialis; immo et plerumque est alterius praedicamenti, ut
essentia animae est in praedicamento substantiae, dum
potentiae eius sunt in praedicamento qualitatis: res au
tem diversorum praedicamentorum non connumerantur
ad invicem in eadem serie, sicut debent connumerari to
tum et partes eius propriae.
Alio modo, large et minus proprie, prout scilicet ipsa
forma vel natura, quae radix est omnis potestatis eius
cum tamen non sit formaliter nec realiter potestas aut
1 Summa de Creaturis I P., tract. 4, q. 35, a. 3, § Ad solutionem
igitur argumentorum, t. 34, p. 532b
2 t2 3Î"n"'89a"e°'·· ’ P··
X '’· memb- '■ æ ’· parL 3· ad «“»««·
j l · J I i jx · V /U ·
C. Π. a. 2, B, § II: Notio et modi totius potestativi
1003
potentia, consideratur et accipitur ut totum potestativum,
dum potentiae vel potestates eius considerantur ut partes
potentiales ipsius. Patet autem talem acceptionem esse
minus propriam; quia ratio potestativi non convenit na
turae vel formae nisi radicaliter et originative, non for
maliter, sicut convenit solis potentiis aut quasi potentiis
operativis eius.
Ita, exempli gratia, minus proprie dicitur ipsa anima
totum potestativum respectu diversarum potentiarum
eius, quia anima non est formaliter potestativa sicut ne
que formaliter operativa; similiter gratia habitualis di
citur minus proprie totum potestativum respectu virtu
tum infusarum, quae sunt quasi connaturales potentiae
eius, cum ipsa non sit immediate et formaliter operativa
ideoque neque potestativa. E contra, intellectus dicitur
proprie et stricte totum potestativum in linea potestatis
cognoscitivae respectu sensuum internorum et externo
rum, qui partialiter tantum et imperfecte participant ra
tionem potestatis cognoscitivae intellectus, cum tamen
tam intellectus quam sensus omnes sint formaliter cognoscitivi, hoc est, potestatem cognoscitivam immediate
habentes. Ut enim scite animadvertit S. Albertus Magnus,
.
1014
P.
I, Sec.
I. De natura analogiae
gonum excellenter et eminenter, sed non convertitur»Notat
autem respectu huius exempli de anima quod essentia talis totius
adest cuilibet parti suae «sicut subiectum et causa proprietati,
vel ei quae denominatur a proprietate- pars enim eius constitui
tur a potentia, quae est proprietas causae superaddita: sicut in
tellectiva constituitur ab intellectu quae est proprietas addita
animae; et ideo, ratione illius potentiae superadditae, in uno est
virtus imperfecta et in alio perfecta»12.
Postremo docet partes totius potestativi participare potesta
tem eius secundum proportionem geometricam et non secundum
proportionem arithmeticam, nempe secundum propriam capaci
tatem et proprium modum uniuscuiusque, et non secundum ae
qualitatem quantitatis absolutam: sicut oculus aquilae est capax
recipiendi luminem solis in fulgore suo, et oculus vespertilionis
obtenebratum tantum, et oculus hominis medio quodam modo;
similiter, quidam homines sunt proportionati ad invenienda geo
metricalia per se ipsos, quidam vero ad capienda ea ab altero,
quidam vero ad hoc non possunt nisi difficulter; item eorum qui
eandem doctrinam audiunt ex eodem doctore, quidam recipit
per modum demonstrationis, quidem per modum inductionis,
alius per modum fidei ex auctoritate docentis; et eadem simili
tudine proportionis geometricae recipiunt divinas illuminationes
diversae hierarchiae angelorum, unaquaeque secundum propriam
suam capacitatem et modum 3. Et hoc ideo, quia «in toto potes
tativo tam civili quam naturali inferius habet contractum quod
est in superiori absolutum et universaliter; sicut ballivus habet
potestatem regis, alioquin sibi non obediretur; et similiter sensus
participat cognitionem intellectus contractam ad organa et de
terminatam ad sensibilia»4.
Eamdem doctrinam tradidit S. Thomas, iuxta quem totum
potestativum adest cuilibet parti potential! eius «secundum ali
quid virtutis [tantum], sed non secundum perfectam: immo se
cundum perfectam virtutem adest tantum supremae potentiae»5.
Haec est enim natura totius potestativi, ut totum secundum
1 Ibid., ad obiecta, pp. 425426. Cf. etiam tract. 12, q. 70, memb. 3
ad primam quaest., t. 33, pp. 24-25.
2 i” tAarUm Diony$ii de Caelesti hierarchia, cap. 6, § 5, dub. le,
t. 14, p. 149.
3
On
rnn
ί'Λ
Cap· 10' § dub· 1C' P· 28BbOp- «U, cap. 12, § ume., dub. 1, ad 3, p. 319b.
5
S. Thomas, I Sent., d. 3, 4, 2 ad 1.
C. II, a. 2, B, § II: Notio et modi totius potestativi
1015
completam rationem eius sit In uno, in aliis autem sit aliqua
participatio ipsius: sicut tota plenitudo secramenti ordinis est
in Sacerdotio, dum in ceteris ordinibus inferioribus est tantum
aliqua participatio eius; et in regno tota potestatis plenitudo
residet penes Regem, dum ministrorum potestates sunt partici
pationes quaedam potestatis regiae Unde totius potestativi «per
fecta virtus est in una suarum partium [tantum], in aliis autem
quaedam ipsius participatio»: sicut tota plenitudo virtutis animae
est in anima rationali, dum in sensitiva et vegetativa sunt tantum
quaedam eius participationes; et tota plenitudo virtutis voti est
in voto sollemni, dum in voto porticulari et privato est quaedam
eius participatio tantum2. Et sic pars principalis totius potes
tativi «includit in se vim omnium aliarum»3, eamque excedit
saltem quamtum ad modum operandi: potestas enim attenditur
respectu numeri obiectorum vel modi attingendi aut operandi
circa ipsa; «potest autem contingere quod una virtus potest in
tot oblecta in quot aliae plures, quarum quaelibet in omnia illa
obiecta potest, tamen una earum non tot modis potest in illa
obiecta sicut alia»4.
Totum ergo potestativum «secundum completam virtutem
[suam] est in parte suprema, quia semper superior potentia ha
bet in se completius ea quae sunt inferioris»5. Quare partes
potentiates eius recipiunt potestatem totius proportionaliter, una
quaeque secundum propriam capacitatem et modum suum, eo
fere modo proportionis qui habetur in proportionibus geometri
cis6. Et hoc modo accipiuntur et distinguuntur hierarchiae an
gelorum, scilicet «secundum diversam proportionem ad receptio
nem divini luminis» ab ipso Deo. Cuius quidem «simile potest
videri in terrenis principatibus: quia ministrorum, qui sunt sub
uno Rege, quidam operantur immediate circa personam Regis
quasi cubicularii, ut consiliarii et assessores —et hoc convenit
primae hierarchiae respectu Dei—; quidam vero habent officia
ad regimen regni in communi, non deputati huic vel illi provin
ciae, ut domini regalis curiae et principes militiae et iudices cu-
1 IV Sent., d. 24, 2, 1, qla. 1 ad 2 et 3.
2 IV Sent., d. 38, 1, 2, qla. 2c.
3 IV Sent., d. 16, 1, 1, qla. 3c.
. ..
.
Λ ,
4 I Sent., d. 3, divisio secundae partis textus, in fine, d. 19, 4, 1
ad 1.
5 II Sent., d. 9, 3 ad 1.
6 Ibid., ad 5.
1016
P. I, Sec. I. De natura analogiae
riae et huiusmodi, et his similes sunt angeli secundae hierar
chiae; quidam vero praeponuntur ad regimen alicuius partis
regni, ut praepositi et ballivi et huiusmodi officiales minores,
et his similes sunt ordines tertiae hierarchiae» i.
Ita etiam sumuntur et distinguuntur visio corporalis, visio
imaginaria et visio intellectualis sub communi ratione prophe
tiae, cuius sunt partes potentiales potius quam species. Nam «pro
phetia salvatur in istis tribus sicut totum potentiale in suis
partibus: cuius natura est quod secundum perfectam suam vir
tutem est in uno, et in aliis est quaedam participatio et quidam
modus illius; sicut est in anima, quod tota virtus eius salvatur
in anima rationali, et sensitiva non habet perfectam animae
virtutem, et adhuc minus anima vegetativa: propter quod dicit
Gregorius quod plantae non vivunt per animam, sed per vigorem.
Similiter etiam corporalis visio et spiritualis vel imaginaria est
aliquid prophetiae, sed non possunt dici verae prophetiae nisi
addatur visio intellectualis in qua est completa ratio prophe
tiae»2.
Eodem modo convenit virtutibus cardinalibus seu principa
libus habere plures virtutes secundarias et adnexas, quae sunt
veluti partes potentiales earum utpote participantes aliquid po
testatis virtutis principalis circa materiam secundariam vel mi
nus principalem, aut saltem aliquid modi eius circa ipsam prin
cipalem materiam. Virtus enim principalis seu cardinalis «habet
pro obiecto id quod est potissimum in aliqua materia; et illa
quae reducitur, quae adiuncta dicitur, habet pro obiecto id quod
est minus principale: per quem modum mansuetudo ad fortitu
dinem reducitur, quia obiectum fortitudinis est in maximis mo
lestiis quae sunt circa mortem, sed mansuetudo habet pro obiecto
reliquas molestias quae sunt iram excitantes [citra mortem ta
men], in qua medium tenet mansuetudo; et per hunc modum
modestia, quae medium servat in delectationibus aliorum sen
suum: et eutropelia, quae medium servat in delectationibus lu
dorum, reducuntur ad temperantiam «quae medium servat in
maximis delectationibus gustus et tactus, scilicet in cibis et in
venereis3. Ita etiam eubulia synesis et gnome «participant ali
1 Ibid., corp. art.
2 In Isaiam. cap. 1, ed. Vives, t. 18, p. 673b.
nalibus ? ad ’5•d/n44//2PH ad
Cfo Quaest- disP- De Virtutibus card!
nauous, i aa 3, In II Ethic., lect. 8 n. 339.
C. II, a. 2, B, § II: Notio et modi totius potestativi
1017
quid de modo qui principaliter et perfecte invenitur» in prudenlia1, simul tamen «sunt virtutes et ad invicem et a prudentia
distinctae»2: pariter latria «reducitur ad iustitiam, non quasi
species ad genus, sed sicut virtus adnexa ad principalem, quae
participat modum principalis»3.
Sic ergo «partes potentiales alicuius virtutis [cardinalis] di
cuntur virtute adiunctae, quae ordinantur ad aliquos secundarios
actus vel materias, quasi non habentes totam potentiam princi
palis virtutis»4, «in quantum particulariter participant et deficienter medium quod principaliter et perfectius convenit virtuti
cardinali» sive principali5. Et sic ad rationem partis potentialis
alicuius virtutis duo cumulative requiruntur: «primo quidem,
quod virtutes illae in aliquo cum principali virtute conveniant
[idest in materia vel in modo attingendi materiam]; secundo,
quod in aliquo deficiant a perfecta ratione ipsius», nempe quoad
materiam, vel quoad modum, vel quoad utrumque6.
Idem contingit in anima prout consideratur ut motor et non
prout consideratur ut forma. Si enim accipiatur ut forma, sic
habet rationem totius essentialis vel universalis, cuius partes
subjectivae seu species sunt anima rationalis et anima irratio
nalis sub qua sunt anima sensitiva et anima vegetativa: si vero
sumatur ut motor, induit rationem totius potestativi, cuius par
tes quasi potentiales suunt potentiae rationales, potentiae sen
sitivae et potentiae vegetativae7. Hoc enim modo dicitur tota
anima «per comparationem ad partes virtutis seu potestatis
[eius], quae quidem partes accipiuntur secundum divisionem
operationum»8; quia nimirum «partes animae accipiuntur a Phi
losopho, non quantum' ad essentiam animae, sed quantum ad
eius potestatem»9 sive potentiam et virtutem10. Et sic «rationalis
1 III Sent., d. 33, 3, 1, qla. Ic, n. 269.
2 Ibid., qla. 3c, n. 281. Cf. etiam I-II, 57, 6 ad 4; II-II, 51, 2-4;
128, a. unie.
3 III Sent., d. 9, 1, 1, qla. 4c, n. 38. Cf. Quaest. disp. De Virtutibus
in communi, 12 ad 26.
4 II-II, 48, a. unie., corp, circa finem.
5 Quaest. disp. De Virtutibus in communi, 12 ad 27.
6 II-II, 80, a. unie. corp, initio. Cf. etiam II-II, 143, a. unie.
7 Cf. I Sent. d. 8, 5, 3c, circa finem; De Verit., 10, 1; Quaest. disp.
De Anima, 10 ad 9.
8 Quaest. disp. De Anima, 10c.
9 Ibid., ad 9.
10 Quaest. disp. De Spiritualibus creaturis, 4 ad 20.
1018
P. I, Sec. L De natura analogiae
C. II, a. 2, B, § II: Notio et modi totius potestativi
1019
anima, tota anima dicitur, eo quod in ipsa omnes animae po
tentiae congregantur: sensibilis vero in brutis, et in plantis vegetabilis, dicuntur partes animae, quia aliquid de potentia ani
mae habent, sed non totum; unde dicitur in libro I de Plantis
[cap. 2] quod non habent animam, sed partes animae» *.
Qua etiam ratione dicitur quod tota anima sensitiva et tota
anima vegetativa, eo quod sunt corruptibiles et immersae in pro
priis corporibus, sunt totae totalitate virtutis sive potestatis in
toto corpore, non vero totae in singulis partibus corporis, sed
in diversis partibus corporis secundum diversas potentias eius,
puta «secundum visum in oculo, secundum auditum in aure, et
sic de aliis»1
2, cum omnes potentiae earum sint organicae ideoque localizatae in diversis organis corporis: sed anima rationalis,
cum non sit immersa in corpore, sed totum corpus transcendat
quatenus spiritus est, nec est tota in singulis corporis partibus
neque tota in toto corpore; nam, secundum partes vel potentias
eius spirituales sive inorganicas, non est in corpore, sed totum
corpus transcendit, proindeque tales potentiae non localizantur
in diversis corporis organis3.
Sicut ergo eutrapelia est pars potentialis temperantiae et eubulia est pars potentialis prudentiae, ita sensus est pars poten
tialis animae rationalis; quia non nominat totam virtutem ani
mae rationalis, sed aliquid eius tantum 4: nam «respectu animae
intellectivae continentis id quod est sensitivae, sentire est secun
darius actus, quia adminiculum intellectus est; intelligere autem
et velle, et universaliter actus intellectivae partis solum, sunt
principales actus»5.
Porro inter partes potentiales alicuius totius potestativi sem
per invenitur ordo prioris et posterioris secundum modum quo
unaquaque pars participat potestatem sive virtutem totius. Con
stat autem quod «in rebus ordinatis ita est quod semper inferior
participat aliquid de perfectione superioris»; verbi gratia, «sa
cerdos participat ab Episcopo potestatem consecrandi, non au
tem confirmandi vel ordinandi»
aliunde vero «in superiori
semper includitur virtus inferioris, sicut in anima etiam est
virtus naturae»2, modo tamen altiori et efficaciori et maiori cum
unitate; «ita enim est in omnibus, quod perfectiones quae attri
buuntur inferiori per multa, superiori attribuuntur per unum,
sicut imaginatio una est virtus omnium sensibilium cognoscitiva,
quae tamen sensus percipit per diversas virtutes»3, et quidem
perfectiori modo, «quia quanto potentia habet virtutem cognoscitivam universaliorem et ad plura se extendentem, tanto est
efficacior in cognoscendo; quia omnis virtus quanto est uni
versalior, tanto est potentior»4, sicut et causa efficiens «quanto
fuerit universalior, tanto ad plura se extendit et efficacius pro
ducit»5: siquidem «illud quod potest virtus inferior, potest su
perior, non tamen semper eodem modo, sed... altiori modo; et
sic intellectus cognoscere potest ea quae cognoscit sensus, altio
ri tamen modo quam sensus»6.
1 III Sent., d. 33, 3, 1, qla. Ic, n. 268.
2 I, 76, 8c.
3 Quaest. disp. De Spiritualibus creaturis, 4c et ad 3; Quaest. disp.
De Anima, 10c et ad 7-9 et 13; I, 76, 8c et ad 4.
4 Quaest. disp. De Virtutibus Cardinalibus, 1 ad 5.
Cf ’\t^mETr'N7«S’ In .Π'ΙΤ· I2S’ a· unie., n. 9, § Ad secundum dicitur.
Cf. etiam I, 78, prolog.
1 S. Thomas, IV Sent., d. 13, 1, 1, qla. 2 ad 2.
2 / Sent., d. 3, 2, 3 ad 1.
3 In II De Caelo et Mundo, lect. 13, n. 8.
4 In librum de sensu et sensato, lect. 2, n. 29.
5 // Contra Gent., cap. 98, arg. 2.
6 De Verit., 10, 5 ad 5. Cf. ibid., a. 6, ad 2; I Contra Gent., cap. 31,
§ Huiusmodi autem simile inveniri potest.
Quo fit, ut ea quae potestati mediae conveniunt proprie et
essentialiter, conveniunt supremae excedenter et eminenter, in
fimae vero participative tantum: sicut vis cognoscitiva quae
convenit imaginationi essentialiter, convenit intellectui eminen
ter, sensibus vero externis participative tantum et deficienter;
et sicut vis iudicativa quae convenit synesi essentialiter, convenit
eubuliae deficienter et participative, ipsi vero prudentiae con
venit eminenter.
Et hoc est quod S. Thomas expressit hisce verbis: «in rebus
ordinatis, tripliciter aliquid esse contingit, scilicet per proprie
tatem, per excessum et per participationem. Per proprietatem
autem dicitur esse in re aliqua quod adaequatur et proportionatur naturae ipsius [sicut homo dicitur rationalis]; per excessum
autem quando illud quod attribuitur alicui est minus quam res
cui attribuitur, sed tamen convenit illi rei per quendam exces
sum, sicut dictum est de omnibus nominibus quae attribuuntur
1020
P. I, Sec, I, De
natura analogiae
Deo l; per part ici} tioneni autem quando illud quod attribuitur
alicui, non plenarie invenitur in eo, sed deficienter, sicut sancti
homines participative dicuntur dii»12.
Sexto, consequenter, differunt in eo quod totum uni
versale praedicatur aequaliter de omnibus et singulis eius
partibus subiectivis, eo ipso quod omnibus et singulis
eius partibus aequaliter adest; totum vero potestativum,
eo quod inaequaliter adest omnibus et singulis eius par
tibus potentialibus, inaequaliter de eis praedicatur, hoc
est, secundum maximum et minimum et medium.
Ut enim docet S. Thomas, «modus praedicandi proportionatur ipsis rebus de quibus fit praedicatio»3, et
ideo totum universale «aequaliter de omnibus praedica
tur» 4; ut substantia-vivens praedicatur aequaliter de ar
bore, de bruto et de homine. Et similiter S. Albertus ait:
«quia totum universale per aequipotentiam est in quali
bet parte sua» 5, consequenter «secundum unam rationem
praedicatur de ipsis, non secundum ordinem [prioris et
posterioris], sed coaequaeva sunt in illo; sicut homo, asi
nus et aequus coaequaeva sunt in animali»6.
Ex adverso, quia totum potestativum non est per ae
quipotentiam in qualibet sua parte, ideo neque praedi
catur aequaliter de suis partibus, sed de unaquaque suo
modo. De hoc enim toto et de suis partibus potentialibus
loquitur S. Thomas, dicens: «tripliciter aliquid de aliquo
dicitur. Uno modo, causaliter, sicut calor de sole; alio
modo, essentialiter sive naturaliter, sicut calor de igne;
tertio modo, secundum quandam posthabitionem sive
participationem, quando scilicet aliquid non plene babe-
1 i. B. i, 7.
2 I, 108, 5c. Cf. II Sent., d. 9, 4c; In epist. ad Colossenses, cap. 1,
lect. 4, ed. Marietti, p. 120b; In librum De causis, lect. 12, ed Vives
t. 26, p. 545a.
3 I Sent., d. 19, 4, 2 ad 1.
4 II Sent., d. 9, 3 ad 1,
$ S Albertus Magnus, Summa theol., II P., tract. 10, q. 38, memb.
Z, 3. 1, l. j£, p. ^170.
6 Ibid., a. 3, p. 425a.
C. II, a. 2, B, § II: Nono
et modi totius potestativi
1021
tur, sed posteriori modo et particulariter, sicut color in
venitur in corporibus essentialiter, tamen non in ea ple
nitudine secundum quam est in igne. Sic ergo illud quod
est essentialiter in primo, est participative in secundo et
tertio; quod autem est essentialiter in secundo, est in
primo quidem causaliter [ = eminenter] et in ultimo par
ticipative; quod vero est in tertio essentialiter, est cau
saliter [ = eminenter] in primo et in secundo.
Et per hunc modum omnia sunt in omnibus, non
tamen eodem modo, sed diverso, pro diversitate unius
cuiusque. Etenim «causa agit in effectum per modum ip
sius causae; effectus autem recipit actionem causae per
modum suum: unde oportet quod causa sit in effectu
per modum effectus, et effectus sit in causa per modum
causae. Ergo ea quae sunt in sensu sensibiliter, sunt in
anima intellectiva per modum ei convenientem; et ea
quae sunt in anima per modum animalem, sunt in intel
lectu per modum proprium...; et e converso, priora sunt
in posterioribus secundum modum posteriorum»
531. Totum vero potestativum extensive sumptum,
quod est totum ontologicum, minorem habet dissimili
tudinem maioremque similitudinem cum toto universali
quam totum potestativum presse dictum seu dynamicum.
Conveniunt quidem haec duo tota quintupliciter.
Primo, quia utrunque spectat ad ordinem essendi et
praedicandi respectu suarum partium: sicut enim totum
universale, ut genus, pertinet ad ordinem essendi et prae
dicandi respectu specierum eius; ita totum potestativum
ontologicum, ut ens reale finitum, pertinet ad ordinem
essendi et praedicandi respectu substantiae et accidentis.
Secundo, quia ambo important quandam superioritatem respectu suarum partium: sicut enim genus est su
perius ad species, ita ens reale finitum est superius ad
substantiam et accidens. Haec namque superioritas nec1 S. Thomas, In librum de Causis, lect. 12, ed. Vives, t. 26, p. 545.
1022
p. I» Sec. I. De natura analogiae
cesario requiritur ad praedicabilitatem: ex quo ergo con
veniunt in ordine praedicandi, necessario convenire de
bent in ordine superioritatis.
Tertio, quia utrumque constituit essentialiter suas
partes et non constituitur ex eis. Quemadmodum enim
genus constituit essentialiter species suas, ita et ens reale
essentialiter constituit substantiam et accidens.
Quarto, quia ambo sunt formaliter et intrinsece in om
nibus et singulis eius partibus: genus siquidem est in
trinsece et formaliter in omnibus et singulis speciebus
eius, sicut animal in omnibus et singulis speciebus ani
malis; et similiter ens reale finitum est formaliter et
intrinsece in substantia et accidente.
Quinto, consequenter, quia utrumque praedicatur in
trinsece et formaliter, idest essentialiter et proprie, de
omnibus et singulis eius partibus: ita animal praedicatur
essentialiter et preprie de homine et bove, et similiter
ens reale praedicatur proprie et essentialiter de substan
tia et accidente.
Sed differunt trifarie.
Primo quidem, quia superioritas totius universalis
respectu suarum partium est univoca et praedicamentalis, dum superioritas totius potestativi entitativi respectu
suarum est analoga tantum et transcendentalis: alia
enim est superioritas animalis respectu equi et asini, et
alia superioritas entis realis respectu substantiae et ac
cidentis.
Secundo, quia superius universale participatur aequa
liter a suis partibus, sicut ratio superior animalis aequa
liter participatur ab omnibus speciebus animalis; at vero
superius potestativum participatur inaequaliter a suis
inferioribus, sicut ipsa ratio superior entis realis par
ticipatur inaequaliter a substantia et ab accidente. Ma
gis enim est ens subtantia quam accidens, et actus quam
potentia, et incorruptibile quam corruptibile: asinus
autem non est magis animal quam felis, neque homo
est magis animal quam vulpes.
C. II, a. 2, B, § II: Notio et modi totius potestativi
1023
Tertio, consequenter, quia totum universale praedica
tur aequaliter de omnibus et singulis eius partibus, sicut
animal de fele et cane; sed totum potestativum ontologicum praedicatur inaequaliter de suis, ut ens reale de
actu et de potentia vel de substantia et accidente: per
prius enim dicitur ens de substantia quan de accidente,
et per posterius dicitur ens de potentia quam de actu.
532. Sin autem comparetur totum potestativum dynaniicum cum toto integrati, facile quoque videre est ea
in quibusdam convenire simulque in pluribus differre.
Conveniunt quidem, primo, in hoc quod neutrum est
essentialiter sua pars, sed re et essentia differt a suis
partibus, et unaquaeque pars ab alia comparte: ita, tota
domus differt re et essentia a fundamento et a pariete et
a tecto; simulque tectum, paries et fundamentum re et
essentia differunt inter se: similiter tota anima re et
essentia differt a suis potentiis, quae rursus differunt re
et essentia inter se. Quare S. Thomas: «ubicumque est
totum intégrale, oportet esse partes diversas per essen
tiam» Et loquens de partibus potentialibus prudentiae,
quae sunt eubulia, synesis et gnome, asserit «quod sunt
virtutes et ab invicem et a prudentia distinctae»2.
Secundo, conveniunt in eo quod tam totum intégrale
quam totum potestativum componitur ex suis partibus
reatibus, licet unumquodque suo modo, et non ex solis
partibus retionis sicut totum universale3. «Est enim, ait
S. Albertus Magnus, similitudo quantitatis continuae
[=totius integralis] et partium eius ad totum potesta
tivum et partes eius in hoc quod, sicut in toto continuo
includuntur partes secundum essentiam et habent actum
in ipso et esse et non per se, ita in toto potestativo sunt
partes potestatum particularium quae partes vel virtutes
dicuntur, et non secundum esse et speciem propriam, sed
1 I Sent., d. 19, divisio secundae partis textus.
2 III Sent., d. 33, 3, 1, qla. 3c, n. 281.
3 Cf. I Sent., d. 19, 4, 1, arg. 1 sed conti a, I, 76, 8c
1024
P. I, Sec. I. De natura analogiae
secundum esse et speciem totius: vegetabile enim, quod
est pars [potentialis] animae, non est species animae, sed
pars huius totius quod est anima rationalis.
Et haec similitudo sumitur ex comparatione totius
ad totum secundum continentiam partium, secundum
quam minus semper est in maiore» h
Tertio, conveniunt in hoc, quod utrumque totum est
divisibile reali divisione in partes suas. Quapropter S.
Albertus Magnus docet haec duo tota assimilari «in modo
divisionis: sicut enim continuum [ = totum intégrale]
dividitur [realiter] in plura, sic et totum potestativum
dividitur [realiter] in plura potentialia secumdum ea in
quae potest» 2. Reali enim et essentiali divisione dividi
tur tota potestas animae rationalis in potestatem vegetativam, sensitivam et rationalem sicut in totidem partes
virtutis; et unaquaeque ex his partibus subdividitur, ut
quoddam totum potestativum, in tot partes potentiales
quot sunt potentiae eius realiter et essentialiter distinc
tae: ut pars vegetativa in potentiam nutritivam, augmentativam et generativam; pars sensitiva, in portionem cognoscitivam cum suis potentiis sensitivis interioribus et
exterioribus et in partem appetitivam cum suis, scilicet
appetitu concupiscibili et irascibili; pars denique ratio
nalis seu mens, in portionem cognoscitivam cum suis
potentiis intellectivis, nempe intellectu agente et intel
lectu possibili, et in portionem appetitivam quae solam
potentiam voluntatis complectitur. Nihil enim prohibet
quominus unum idemque sit simul pars respectu unius
et totum respectu alterius, iuxta illud S. Thomae: «Deus
est causa universalis respectu omnium entium, respectu
cuius etiam ipsum caelum est causa particularis. Nihil
prohibet unam et eamdem causam esse universalem res
pectu inferiorum et particularem respectu superiorum,
3. 7 ad 8^3™ ppM,95b-96’ Sum”'a de creaturis> Π P., tract. 1, q. 6
2 Ibid., p. 96a.
C. II, a. 2, B, § II: Notio et modi totius potestativi
1025
sicut et in praedicabilibus accidit; nam animal, quod est
iniversale respectu hominis, est particulare respectu sub
stantiae»1. Quando ergo adest «una [sola] potentia par
ticularis, non comprehendit sub se plures [et ideo nequit
habere rationem totius potestativi respectu plurium po
tentiarum], sed nihil prohibet sub una generali potentia
comprehendi plures ut partes: sicut sub una parte cor
poris plures partes organicae comprehenduntur, ut [quin
que] digiti sub [una] manu» 2.
Et idem videre est in toto integral! et partibus eius:
fundementum enim est pars integralis respectu totius
domus, simul tamen est totum intégrale respectu diver
sorum laterum eius et lapidum et arenati; et idem dic
de pariete et de tecto respectu totius domus et diversa
rum particularum e quibus coacervantur. Sicut et totam
arborem dividimus in radices et truncum et ramos ut in
partes eius intégrales, quarum unaquaeque subdividitur
in particulas quasi in partes integrates: ut radix in radi
culas, et truncus in medullam et corticem, et rami in
ramusculos et folia.
Quarto, conveniunt in eo quod, sicut totum intégrale
sive proportionale geometricum componitur ex partibus
reatibus aliquantis, hoc est, absolute inaequalibus et
ralative seu proportionaliter aequalibus, et in eas dividi
tur; ita totum potestativum componitur ex partibus realibus quasi aliquantis, idest absolute inaequalibus et pro
portionaliter aequalibus, in easque similiter dividitur
reali divisione3. Ita, potentiae animae, quae sunt quasi
partes potentiales eius, sunt essentialiter et absolute
inaequales in potestate extensiva et intensiva, simul ta
men sunt relative seu proportionaliter aequales in attin
gendo propria obiecta: sic enim potest sensus in sua
obiecta sicut intellectus in sua; et ita potest voluntas in
1 S. Thomas, De Pot., 6, 1 ad 1.
2 De Verit., 10, 1 ad 9.
j Cf S Thomam In II Sent., d. 9, 3 ad 5; S. Albertus Magnum, In
librum Dionysü de Caelesti hierarchia, cap. 6, § 5, dub. le, t. 14, p. 150,
1026
P. I, Sec. I. De natura analogiae
sua sicut appetitus sensitivus in sua: eodem modo, ordo
diaconatus praebet diacono similem potestatem ad sua
officia rite obeunda sicut ordo presbyteratus confert
sacerdoti potestatem in sua, licet potestas diaconi et po
testas sacerdotis sint absolute inaequales. Quo in sensu
intelligi possunt ea quae dicit S. Albertus Magnus, scilicet
totum potestativum esse veluti medium inter totum in
tégrale mere homogeneum et totum intégrale pure heterogeneum *; quia revera partes totius potestativi non
sunt penitus aequales eiusdemque naturae, sicut partes
totius homogenei; neque totaliter inaequales et diversae
naturae, sicut partes totius heterogenei, sed partim ae
quales et partim inaequales, partim eiusdem et partim
diversae naturae, utpote proportionaliter tantum eaedem
et diversae, licet magis accedant ad partes heterogeneas;
non tamen disparatas, sed essentialiter ordinatas et qua
si organizatas, eo fere modo quo se habent organa di
versa corporis vivi inmmediate et per se subservientia
diversis potentiis organicis quarum sunt propria instru
menta.
Quinto, convenient in eo quod neutrum totum prae
dicatur essentialiter de singulis eius partibus, eo ipso
quod utrumque re et essentia differt ab eis. Sicut enim
totum intégrale non praedicatur essentialiter de sua
parte, «ut dicatur: paries est domus» 1*2; ita neque totum
potentiale de sua, ut dicatur: anima est intellectus vel
anima est sensus. Ideo S. Thomas expresse docet de toto
integrali: «pars non praedicatur de toto, nec e con
verso» 3; et de toto potestativo: «potentialis vero pars
neque praedicationem totius recipit, neque in constitu
tionem ipsius oportet quod veniat, sed aliquid de po
1 S. Albertus Magnus, In IV Sent., d. 16, a. 2, § Ad id quod ulterius
quaeritur, t. 29, p. 543b; a. 3 ad 4, p. 544b. Cf. etiam S. Thomam, I, 11,
2
^sp- De Spiritualibus creaturis, 11 ad 2.
/// Sent., d. 22, 1, 1, arg. 1 sed contra, n. 9.
C. II. a. 2, B, § II: Notio et .modi totius potestativi
1027
tentia totius participat, sicut patet in anima «respectu
potentiarum eius» *.
533. Aliunde tamen differunt multipliciter.
Primo quidem, quia totum intégrale est pure singu
lare in essendo et operando2; dum totum potestativum,
licet sit singulare in essendo, est tamen universale in
operando, in quantum potest multa operari vel multis
modis.
Secundo, quia totum intégrale est proprie loquendo
mere quantitativum, quantitate scilicet dimensiva seu
molis; totum vero potestativum est essentialiter qualita
tivum, sicut indicat ipsum nomen potestatis seu poten
tiae, nec nisi quantitas virtutis —quae revera qualitas
vel forma est— ei convenire valet3.
Tertio differunt, quia totum intégrale constituitur ex
suis partibus, et ideo est naturaliter post partes suas
singillatim sumptas4; at vero totum potestativum cons
tituit potius suas partes, utpote causa et radix et origo
earum, ideoque est naturaliter ante partes, sicut anima
est naturaliter prior suis potentiis.
Differumt quarto, quia totum intégrale dividitur in
trinsecus in partes suas e quibus constituitur, et ideo
non manet unum cum dividitur; ex adverso, totum po
testativum dividitur extrinsecus tantum in partes suas
quasi per effectus quos causât vel causare potest, ac
proinde manet unum post divisionem suam. «Continuum
[=totum intégrale], ait S. Albertus Magnus, dividitur
per intranea, et ideo non manet unum quando dividitur;
potestativum autem non dividitur per intranea, sed [per]
obiecta potentiae secumdum quod potest in duo vel tria
t III Sent., d. 33, 3, 1, qla. Ic, n. 268. Cf. etiam De Spiritualibus
creaturis, 11 ad 19; Quaest. disp. De Anima, 12 ad 15; Quodlib. X, 5c;
I, 77, 1.
2 Cf. S. Albertum Magnum. V Metaph., tract. 6, cap. 7, t. 6, p. 365a.
J S. Thomas, In I Sent., d. 3, divisio secundae partis textus, circa
f'TCf. S. Albertum Magnum, V Metaph., tract. 6, cap. 7, t. 6, p. 365b.
1028
P.
I, Sec.
J. De natura analogiae
C II, a. 2, B, § II: Notio et modi totius potestativi
1029
concurrunt ad ipsum actum virtutis principalis circa
materiam principalem, dum partes quasi potentiales
versantur essentialiter circa materias secundarias illius
virtutis et non exercent nisi actus secundarios eius ’.
vel quatuor, et ideo manet unum respectu illorum» ’. Et
similiter S. Thomas: «quantitas virtutis non attenditur
secundum divisionem virtutis intrinsecus, sed magis at
tenditur eius divisio respectu exteriorum, vel secundum
numerum obiectorum, vel secundum intensitatem actus,
534. Totum autem potestativum extensive acceptum
vel secundum modos agendi; unde patet quod in quan
seu ontologicum maiorem habet dissimilitudinem et mi
titate virtutis non est ratio totius et partis integralis,
norem similitudinem cum toto integrali quam totum po
quia partes intégrales sunt intra suum totum»12.
testativum dynamicum seu presse dictum, eo ipso quo
Quinto, differunt consequenter in eo, quod partes to
plus convenit cum toto universali quam totum intégrale:
tius integralis signantur quantitate post divisionem eius;
quo enim medium magis accedit ad unum extremum, eo
partes vero totius potestativi signantur qualitate opera
magis recedit ab alio extremo.
tionis vel operati. Ad rem S. Albertus Magnus: «diffe
Si enim ipsum comparamus cum toto integrali homorentia etiam est in hoc, quod partes continui non possunt
geneo, nulla revera est convenientia inter ea nisi in no
signari nisi per divisionem continui; sed partes potes
mine totius; diversae namque rationis est prorsus totum,
tativi signantur per operationes» 3.
cum dicimus: totum ens reale creatum componitur ex
Sexto, differunt in hoc, quod totum intégrale impro
potentia et actu, vel ex essentia et esse, aut ex substantia
priissime tantum praedicatur de sua parte, idest mere
et accidente, et cum asserimus: tota aqua componitur
tropice sive per συνεκδοχήν; sed totum potestativum prae
ex guttulis, vel tota leuca componitur ex palmis, ex cubi
dicatur causaliter et denominative de parte sua: qui sane
tis aut ex pedibus.
praedicandi modus, medius est inter modum praedica
Ideo ergo comparatio totius potestativi ontologici fit
tionis essentialis totius universalis et modum praedica
potius cum toto integrali heterogeneo, quod est proprie
tionis tropicae totius integralis 4.
totum intégrale organicum, ut est corpus vivum.
Quod si loquamur de partibus quasi integralibus et
Cum
quo
quidem
convenit
praesertim
in
duobus.
quasi potentialibus alicuius virtutis cardinalis, menifesta
Primo, quia utrumque totum habet partes suas essen
est earum differentia: nam partes quasi intégrales non
tialiter inaequales et diversae quodammodo rationis. Si
sunt proprie loquendo virtutes, sed conditiones neces
cut enim membra corporis vivi, quae sunt partes eius
sario requisitae ad ipsam virtutem principalem5; partes
quasi intégrales, sunt essentialiter inaequales et quodam
vero quasi potentiales sunt virtutes proprie dictae essen
tialiter distinctae inter se et a virtute principali ad
quam reducuntur: consequenter, partes quasi intégrales
t Summa de Creaturis, II P., tract. 1, q. 6, a. 1 ad 8, t. 35, p. 96a.
2 S. Thomas, I Sent., d. 19, 4, 1 ad 1.
3 S. Albertus Magnus, Summa de creaturis, II P., tract. 1, q. 6,
a. 1 ad 8, t. 35, p. 96a.
4 S. Thomas, De Spiritualibus creaturis, 11 ad 2; C.
_
S. A__
lbertus
Magnus, In librum Dionysii de Caelesti hierarchia, cap. 6, § 5, dub. le,
t. 14. p. 149b.
5 S. Thomas,
II-II, 143, a. unie., in corpore.
1 r
C. II, a. 2, B, § II: Praecisio mentalis
inclusiva analogorum
1057
Ex quo igitur genus sumitur a materia vel a materiali et dif
ferentia a forma vel a formali h dicendum «est quod differentia
determinat genus sicut forma materiam» vel actus potentiam2,
ita ut genus significet totum ut non designatum sed ut pure
designabile aut determinabile, differentia ut designans vel deter
minans, species autem ut designatum vel determinatum3. Unde,
licet differentia sit nobilior genere sicut forma est nobilior
materia et actus potentia, non est tamen nobilior «sicut natura
una est nobilior altera vel sicut forma una nobilior est alia,
quia differentia nullam formam [vel naturam] dicit quae im
plicite [=potentialiter] in natura generis non contineatur, ut
dicit Avicenna, tract. V suae Metaphysicae, cap. ult.; genus enim
non significat partem rei, sed totum: sed dicitur genere nobilior
sicut determinatum indeterminato; et per hunc modum habere
intellectum sic est nobilius quam habere intellectum simpliciter,
et habere sensum sic quam habere sensum simpliciter»4.
Et inde sequitur, sexto, quod genus descendit sua
praedicatione in species sive partes eius subiectivas me
diate, hoc est, mediantibus differentiis quibus ipsum con
trahitur et quibus species constituuntur: idem enim sunt
genus dividere et genus contrahere et genus determinare;
quibus correspondet ex parte speciei determinatae genus
participare, et ex parte ipsius generis descendere in spe
cies eisque communicari.
Siquidem «participare est quasi partem capere; et ideo quan
do aliquid particulariter recipit id quod ad alterum pertinet
universaliter, dicitur participare illud: sicut homo dicitur par
ticipare animal, quia non habet rationem animalis secundum
totam communitatem, et eadem ratione Socrates participat ho
minem»5. Namque «particulare dicitur ex eo quod particulatur
Cf. supra, nn. 499-500.
2 II Sent., d. 3, 1, 5c.
I Sent., d. 25, 1 ad 2.
II Sent., d. 3, 1, 6 ad 1.
In librum Boetii de Hebdomadibus, lect. 2, § Secundum differentiam ponit. «Dicitur enim participatio proprie quando particulare
totum capit universale secundum essentiam, sed non secundum potes
tatem; sed partem accipit suae potestatis et suae communitatis, sicut
homo participat animal» (S. Albertus Magnus, Summa theol., I P.,
tract. 6, q. 26, memb. 1, a. 3, part. 1 ad 5, ed. cit., t. 31, p. 248a). Quo
in sensu participare idem est ac «naturam aliquam communem secun
dum totam essentiam accipere, et secundum ambitum suae potestatis
N ·
a
1058
P. I, Sec. I. De natura analogiae
in ipso natura communis, cuius partem accipit secundum virtu
tem [universalitatis] qua potest esse in pluribus, quamvis acci
piat totam rationem [ = essentiam] eius»1. Quia igitur eaedem
sunt differentiae divisi vae generum et constitutivae specierum,
«tantum descendit... praedicatio [generis] quantum et differen
tiae constituentes» et dividentes2 formali divisione et formali
contractione vel determinatione.· et sic, verbi gratia, animal de
scendit ad hominem mediante rationalitate et ad equum mediante
hinnibilitate et ad canem mediante latrabilitate.
Porro unum genus sicut potest habere sub se plures
species per se subordinatas in linea recta praedicamentali, ita et plures differentias per se subordinatas ipsum
dividentes et contrahentes et determinentes a suprema
usque ad infimam, ut videre est in descensu arboris porphyrianae a supremo genere substantiae finitae usque ad
speciem atomam hominis. Quo in casu descensus generis
supremi ad speciem supremam, puta corpus, est per unum
solum medium, idest per differentiam supremam corporeitatis; ad speciem vero infimam per tot media quot
sunt differentiae successivae per se subordinatae: quo
fit, ut mediatus descensus generis quandoque sit unus,
scilicet per unam differentiam; quandoque multiplex,
videlicet per plures differentias ordinate et successive ip
sum dividentes et contrahentes. Semper tamen differen
tia est in potentia intra rem quae est genus, simulque
in actu extra ipsam rationem generis; sicut ratio formae
vel actus est extra rationem materiae vel potentiae, cum
tamen simul forma vel actus sint in potentia intra ipsam
rem materialem vel potentialem. Quia tamen de ratione
differentiae qua talis est actualitas eo ipso quod respon
det formae vel formali quae ratione sua importat actualitatem, ideo simplicitar et aboslute loquendo ipsa diffe
rentia est extra ipsum genus sicut actualitas extra potentialitatem; et similiter una differentia extra aliam, cum
ad partem suae communitatis determinare·, et hoc modo species parH* t?actUS5eq°SnmemhniÎS ess_entiaJiter Participat suum superius»
"b‘ii-StrTC^q/
2a a2d rr'· |C' P' '73b)·
2 De natura generis, cap. 10, ed. cit> „
C. II, a. 2, B, § II: Praecisio mentalis
inclusi va analogorum
1059
sint oppositae vel contrariae. Ea autem, quorum unum se
habet formaliter extra aliud, se habent ad invicem ut ex
cludens et exclusum exclusione perfecta, ideoque ut per
fecte pleneque distinguibilia in quantum huiusmodi. Et
propter hoc univocis qua talibus convenit praecidibilitas
perfecta intentionalis seu virtualis, non autem realis;
quia et eis convenit divisio secundum differentias extrinsecas et perfectas, non autem secundum res ipsas ut pure
aequivocis.
Nimirum univocis eo modo convenit distinguibilitas
et praecidibilitas quo convenit additio, «quia in omni ad
ditione oportet intelligere duo diversa, quorum unum
alteri additur» ’, siquidem «omnis additio est alicuius ad
aliquid: unde in omni additione oportet saltem praeintelligere distinctionem eorum, quorum unum additur al
teri, ante ipsam additionem...; non quidem ex necessita
te secundum esse [nisi agatur de additione rei ad rem],
sed saltem secundum intellectum» 2 cum fundamento in
re, si solum fiat sermo de additione rationis ad rationem.
Porro additio differentiae ad genus non est additio rei
ad rem sive naturae ad naturam, sed solum rationis ad
rationem, quatenus alia est ratio generis et alia ratio
differentiae, cum fundamento tamen in ipsa re, idest
in materia et forma vel in actu et potentia 3; perfecta
tamen et completa, cum sit penes excludens et exclusum
eo ipso quod differentiae sunt extra rationem generis
sive extraneae vel extrinsecae generi. Adest ergo inter ge
nus et differentiam distinctio virtualis perfecta et additio
perfecta, et consequenter perfecta praecidibilitas; quia
contrariorum eadem est ratio; praecisio autem contraria
est additioni. Unde merito S. Thomas concludit: «additio
praesupponit illud cui fit additio, et substractio [ = prae
cisio] illud a quo subtrahitur» \ Additio itaque differen-
I Sent., d. 17, 2, 2c.
II-II, 24, 5c
Cf. I Sent., 2, 3c; De Pot., 1, 1 ad 10; II Sent., d. 3, 1, 5c.
De Verit., 6, 4 ad 8.
1060
P. I, Sec. I. De natura analogiae
tiae ad genus est additio proprie dicta, iuxta illud S. Al
berti Magni: «.addere proprie est alienum, quod per in
tellectum intus non est, de novo apponere» *.
545. Modi vero secundum quos dividitur analogum
ita explicantur a Boetio, ex quo doctrinam suam mutuo
accepit S. Thomas: «alio vero modo [dividitur una vox vel
idem nomen in plures significationes] secundum modum.
Haec enim vox [analoga seu aequivoca a consilio] plura
non significat [idest plures res aeque primo seu princi
paliter ut pure aequivocum], sed multis modis·, ut, cum
dicimus infinitum, unam rem quidem significat, cuius
terminus inveniri non potest; sed hoc dicimus, aut secun
dum mensuram, aut secundum multitudinem, aut secun
dum speciem. Secundum mensuram, ut est infinitum
esse mundum; secundum multitudinem, ut est infinitam
esse corporum divisonem; infinitam namque divisionem,
multitudinem nominamus; rursus secundum speciem, ut
infinitas dicimus figuras, infinitae enim sunt species fi
gurarum. Dicimus etiam infinitum aliquid secundum
tempus, ut infinitum dicimus mundum cuius terminus
secundum tempus inveniri non possit. Eodem quoque
modo infinitum dicimus Deum, cuius sempiternae vitae
terminus inveniri secundum tempus non possit.
Sic igitur haec vox [infinitum'], non plura significat
secundum se, sed multimode de singulis praedicatur,
unum tamen ipsa significans»2. Quo fit, ut infinitum
nominet id cuius terminus quocumque modo vel ratio
ne inveniri et assignari nequit, scilicet aut secundum
quantitatem continuam, ut infinita magnitudo; aut se
cundum quantitatem discretam, ut infinita multitudo;
1 S. Albertus Magnus, Summa theol., I P„ tract. 7, q. 31, memb.
3 ad 5, ed. cit., t. 31, pp. 334-335.
0002000BOETIVS’ De divisione> cap. 8, ed. cit., coi. 548 12-28; ML, 64,
888-889.
C. II, a. 2, B, § II: Praecisio mentalis inclusiva analogorum
1061
aut secundum quantitatem durationis, ut infinitum tem
pus, et praesertim aeternitas *.
Porro isti modi, secundum quos dividitur analogum
in sua analogata, cum sint essentialiter medii per parti
cipationem inter res diversas secundum quas dividitur
pure aequivocum in sua aequivocata et inter differentias
extrinsecas secundum quas dividitur univocum in sua
univocata, ab utroque extremo aliquid participare debet:
non quidem per modum extremorum, sed per modum
medii2.
Ab extremo igitur aequivocorum participat tria: pri
mo, realitatem, et ideo debent esse modi reales et non
tantummodo modi rationis, non tamen res reales prout
convenit aequivocis, sed ut modi vel rationes reales; se
cundo, diversitatem, non tamen absolutam et totalem
sicut est diversitas aequivocorum, sed relativam et mere
proportionalem ut convenit ipsi naturae analogorum quae
essentialiter proportionalia sunt; tertio, actualitatem,
non quidem absolutam ut inter res diversas actualiter
significatas nomine pure aequivoco, sed relativam et se
cundum quid, per modum confusionis plurium modorum
actualium contentorum in nomine analogo, in quo dif
fert a pura potentialitate qua differentiae continentur in
nomine univoco generis.
Ab extremo autem univocorum participat etiam tria:
primo, rationalitatem seu intentionalitatem, non tamen
pure mentalem et intelligibilem seu logicam sicut conve
nit univocis, sed realem et metaphysicam', secundo, uni
tatem sive ordinem, non quidem absolutam et totalem
ut est in univocis per omnimodam aequalitatem, sed
mere ralativam et proportionalem, quae simul stat cum
diversitate vel inaequalitate relativa quam participat ab
aequivocis; tertio, specialitatem sive determinationem,
sicut et differentiae dividentes genus sunt speciales et
1 Cf. S. Albertum Magnum, Summa theol
memb. 1 ad 2, t. 31, p. 71a.
2 Supra, n. 542.
tract. 3, q. 14,
1062
P. I, Sec. I. De natura analogiae
propriae et non communes eadem communitate vel uni
versalitate generis, quia secus non dividerent neque con
traherent genus: non tamen per modum additionis extrinsecae in potentia tantum contentae in eo cui additur
ut convenit differentiis dividentibus et contrahentibus
genus, sed per modum additionis intrinsecae in actu im
perfecto et confuso contentae in eo cui additur. Et ideo
modi dividentes analogum non sunt extrinseci actu in
ipso analogo ut differentiae sunt actu extrinsecae in ipso
genere univoco, neque intrinseci in potentia tantum ut
eaedem differentiae sunt potentialiter intrinsecae in ge
nere univoco, sed actu intrinseci: non tamen actu per
fecto et distincto ut differentiae extrinsecae actu perfecto
et distincto dividentes genus, sed actu imperfecto et con
fuso. Quo fit, ut modi dividentes analogum non se habeant
ad ipsum ut forma ad materiam sive ut actus ad puram
potentiam vel ut determinatio ad puram indeterminationem et indifferentiam, sed ut actus perfectus ad actum
imperfectum sive ut distinctum explicite ad confusum
implicite et actuale vel ut determinatio per explicationem
ad indeterminationem per confusionem plurium ratio
num actualium implicitarum.
Neque tamen istae participationes extremorum aequivocationis et univocationis a medio analogiae sunt alia
et alia res neque alia et alia ratio prout sunt in ipsis
extremis e regione oppositis, sed una et eadem essentia
liter per modum analogiae sive proportionis ut postulat
ipsa natura analogiae, quia participatum participatur a
participante secundum modum participantis ’.
546. Consequenter modi, secundum quos dividitur
et diterminatur et contrahitur analogum, debent esse:
Primo quidem reales, non tamen ut res reales abso
lutae, sed ut rationes reales et metaphysicae, hoc est, im-
1 «Omne quod est participatum in aliquo est in eo per modum
participantis, quia nihil potest recipere uîtra mensuram suam» (S.
Thomas, I Sent., d. 8, 1, 2c).
C. II, a. 2, B, § 11: Praecisio mentalis
inclusiva analogorum
1063
mediate fundatae in ipsa natura analoga quam dividunt
et contrahunt unoque verbo appellari possunt virtuâ
tes quasi respondentes virtualitati vel eminentiae naturae
cuius sunt.
Propter quod S. Thomas, loquens de divisione boni in hones
tum, utile et delectabile, quae est divisio analogi, ait «quod haec
divisio non est per oppositas res, sed per oppositas rationes»2.
Sunt enim isti modi quasi partes potentiales sive virtuales
totius potestativi, sicut modus, species et ordo sunt partes boni.
«Bonum enim quod constituitur ex his, ait S. Albertus Magnus,
' constituitur ut totum potestativum, quod in parte habet simili
tudinem cum toto universali et in parte cum toto integrali. Cum
toto universali convenit, in quantum per essentiam est in qualibet
parte: bonum enim est modus, et bonum est species, et bonum est
ordo. Cum toto autem integrali convenit, in quantum per partem
suae potestatis est in uno, et per aliam partem est in alio, et per
tertiam in tertio, et per totum suae potestatis non est nisi in
omnibus simul et in nullo singillatim. Et hoc modo, secundum
procedit de primo ut actus de potentia, et tertium procedit de
duobus simul: et in tertio supponitur secundum et primum, quia
non est ordo nisi habentis speciem et modum; et in secundo
supponitur primum, quia non est species nisi eius quod habet
modum»3. «Et ideo istorum [trium] nihil superfluit, sed, sicut
in praehabitis dictum est, ordinem habent partium totius po
testativi et perfectionem habent in ultimo: modus enim est in
specie, et modus et species in ordine, quamvis differentes ha
beant rationes secundum differentiam potentiarum ad proprios
actus relatarum»4; «in omni enim bono cuiuscumque sit, se
cundum principia illius boni modus est veniendi ad ultimum,
et species qua terminatur ad ultimum, et ordo sive pondus quo
locatur et tenetur in ultimo»5.
1 Ita ens, quod analogum est ad decem praedicamenta, quae ipsum
contrahunt addentia «determinatum modum essendi qui fundatur in
ipsa essentia rei·» (De Verit., 21, Ic).
2 I, 5, 6 ad 2.
3 S. Albertus Magnus, Summa theol., I P., tract. 3, q. 15, memb. 1
a. 2, part. 3 ad quaest. 2, ed. cit., t. 31, p. 98a.
4 Op. cit., I P., tract. 6, q. 26, memb. 1, a. 3, part. 2 ad quaest
2, p. 250b.
5 Ibid., ad quaest. 4, p. 252a.
1064
C. II, a. 2, B, § II: Praecisio mentalis inclusiva analogorum
P. I, Sec. I. De natura analogiae
Et quidem «haec tria proportionaliter sunt in omnibus rebus
tam corporalibus quam spiritualibus. Quod enim in corporalibus
quantitas est vel mensura molis, hoc est in spiritualibus quanti
tas vel mensura virtutis; et modus principiorum constituentium
totum in corporalibus respondet modo partium potestativarum
constituentium totum potestativum in spiritualibus; et pondus
quod in corporalibus inclinatio est ad locum, in spiritualibus
vel respondet affectui vel inclinationi ad debitum finem in quo
stat vel quiescit omnis res, ita quod non inclinat ulterius ad
tendendum in aliud; et ordo qui in corporalibus est positio
partium in loco, in spiritualibus respondet ordini potentiarum
in debito actu ad totum potestativum perficiendum» ’.
Quae cum ita sint, tales modi dicendi sunt intentionaliter sive virtualiter reales et realiter virtuales sive in
tentionales.
547. Secundo, debent esse proportionaliter diversi et
proportionaliter identici, ita quidem ut eorum diversitas
sit proportionaliter eadem, eorumdemque identitas sit
proportionaliter diversa. Haec enim est natura analogo
rum in quantum huiusmodi12, et consequenter modorum
quibus ipsa ratio analoga communis dividitur in analoga
ta quibusque illamet constituuntur in propriis suis; quia
idem est modus divisivus rationis analogae communis et
constitutivus analogati sub ipsa, sicut eadem est diffe
rentia divisiva generis et constitutiva speciei.
Quapropter S. Thomas egregie: «duplex est, inquit, modus
dividendi commune in ea quae sub ipso sunt, sicut est duplex
communitatis modus. Etenim quaedam divisio univoci in spe
cies per differentias quibus aequaliter natura generis in speciebus
participatur, sicut animal dividitur in hominem et equum et
huiusmodi; alia vero divisio est eius quod est commune per
analogiam, quod quidem secundum perfectam rationem praedi
catur de uno dividentium et de altero imperfecte et secundum
quid, sicut ens dividitur in substantiam et accidens, et ens actu
et ens potentia»3. Nam «ea quae dividunt aliquod commune
univocum, simul sunt quantum ad intentionem [communem]
generis...; sed ea quae dividunt aliquod commune analogum, se
habent secundum prius et posterius, etiam quantum ad inten
tionem communis quod dividitur, sicut patet de substantia et
accidente»1, hoc est, inaequaliter2·, non tamen inaequalitate ab
soluta, sed mere relativa et proportionali, quae simul claudit
aequalitatem vel unitatem proportionalem; «quia sicut substan
da ad esse sibi debitum, ita et qualitas ad esse sui generis
conveniens»3.
548. Tertio, consequenter debent esse intrinseci, idest
actu intra ipsam rationem communem analogam divi
dendam, implicite tamen et confuse, et non in pure po
tentia sicut differentiae dividentes genus univocum: se
cus, non dividerent ipsam rationem communem, sed so
lam communitatem vel universalitatem rationis sicut dif
ferentiae extrinsecae; et iterum, si essent in ipsa ratione
communi actu completo et distincto, non esset necessa
rium talem ponere divisionem, quia tunc ipsa ratio com
munis iam esset per seipsam perfecte divisa et distincta.
Propter quod modi dividentes et contrahentes ens commune,
quod analogum est, ad diversa praedicamenta, non sunt extra
ipsam communem rationem entis sicut differentiae sunt extra
rationem generis, sed intra ipsam, cum tales modi sint et ipsi
essentialiter entia.
«Sciendum est enim, ait S. Thomas, quod ens non potest hoc
modo contrahi ad aliquid determinatum sicut genus contrahitur
ad species per differentias. Nam differentia, cum non participet
genus, est extra essentiam generis: nihil autem posset esse extra
essentiam entis quod per additionem ad ens aliquam speciem
entis constituat; nam quod est extra ens, nihil est, et differentia
esse non potest. Unde et in III huius probavit Philosophus quod
ens, genus esse non potest» 4.
Sic ergo «ens alio modo se habet ad ea quae sub ente con
tinentur, et alio modo animal vel quodlibet aliud genus ad spe-
1
2
61, 1
J
4
1 Ibid., ad 1 quaest. 1, p. 250.
2 Supra, n. 178.
3 S. Thomas, II Sent., d. 42 1
•>4 A 4
1065
III Sent., d. 33, 2, 1, qla. 1 ad 2, nn. 139-140.
Cf De Malo, 7, 1 ad 1; I, 5, 6 ad 3; 77, 4 ad 1; I-II, 29, 2c; 27, 4c;
ad 1; 88, 1 ad 1; In I Periherm., lect. 8, n. 6.
III Sent., d. 1, 1, le, η. 12.
In V Metaph., lect. 9, n. 433; In lib. XI, lect. 1, n. 2169.
lOGG
P. I, Sec. I. De natura analogiae
cies suas. Species enim addit supra genus, ut homo supra animal,
differentiam aliquam quae est extra essentiam generis; animal
enim nominat tantum naturam sensibilem, in qua rationale non
continetur [actu, sed in potentia tantum]: sed ea quae continentur sub ente non addunt aliquid supra ens quod sit extra
essentiam eius. Unde non oportet quod illud quod est causa
animalis in quantum est animal, sit causa rationalis in quantum huiusmodi: oportet autem illud quod est causa entis in quantum est ens, esse causam omnium differentiarum entis, et per
consequens totius multitudinis entium» ’. «Omne enim genus
habet differentias quae sunt extra essentiam generis: nulla au
tem differentia posset inveniri quae esset extra ens, quia nonens non potest esse differentia»2.
Et inde est quod ipsum ens commune immediate descendit
ad omnia et singula praedicamenta, quia omnia et singula sunt
immediate et essentialiter ens. Nam «cum decem praedicamenta
non hoc modo se habeant ex additione ad ens sicut species se
habent ex additione differentiarum ad genera, sed hoc ipsum
quod est ens, manifestum est quod ens non exspectat aliquid ad
ditum ad hoc quod fiat hoc, idest substantia, vel quantum vel
quale, sed statim a principio [idest immediate et per seipsum]
est vel substantia vel quantitas vel qualitas. Et haec est causa
quare in definitionibus non ponuntur nec unum nec ens, ut
genus; quia oporteret quod unum et ens se haberent ut materia
[vel potentia] ad differentias [quasi ad formas vel actus], per
quarum additiones ens fieret vel substantia vel qualitas»3.
Se habet ergo ens ad diversa praedicamenta sub ipso conten
ta ut forma vel actus adhuc determinabilis ad formas vel actus
vel modos amplius determinantes ipsum, quasi addentes «deter
minatum modum essendi qui fundatur in ipsa essentia rei» vel
entis*, et explicantes distincte ea quae confuse et indistincte,
actu tamen, continentur in ipso ente: «omne enim quod pertinet
ad declarationem, intus est» 5.
549. Quarto, modi dividentes analogum in sua analogata debent esse proprii et particulares et quasi speciaDe Pot., 3, 16 ad 4.
2
3
5
In VIII Metaph., lect. 5, n. 1763.
De Verit., 21, Ic.
S. Albertus Magnus, In I Sent., d. 11,a. 7c, ed. cit., t. 25, p. 349b.
C. II, a. 2, B, § II: Praecisio mentalis inclusiva analogorum
1067
les, non communes et quasi universales, eadem scilicet
communitate et amplitudine vel extensione quae convenit
ipsi rationi communi analogae dividendae. Omnis enim
divisio est alicuius totius in partes vel quasi partes eius:
est autem de ratione partis, ut reduplicative pars est, ut
sit aliquo modo minor toto, aut secundum extensionem
sive universalitatem, aut secundum intensitatem et per
fectionem. Qua de causa, omnis divisio contrahit divisum
ad membra vel partes vel rationes vel modos in quae
dividitur vel secundum quae distinguitur.
Et propter hoc, exempli gratia, ens commune non dividitur
per modos rationis aeque commîmes et transcendentales sicut
ipsum neque per eos contrahitur, scilicet per rem, unum, aliquid,
verum et bonum l; sed per modos proprios et quasi speciales,
qui sunt diversi modi praedicamentales, vel per modos actus et
potentiae: dividimus enim ens commune per actum et poten
tiam, et per decem praedicamenta; at non dividimus ipsum per
transcendentalia. Hac enim ratione additur supra ens aliquis
specialis sive proprius modus entis qui nomine ipsius entis com
munis non exprimitur nec explicatur, licet actu et in confuso
includatur in ipso ente: quae quidem additio explicat specialem
et particularem modum entis. «Sunt enim diversi gradus entitatis secundum quos accipiuntur diversi modi essendi, et iuxta
hos modos accipiuntur diversa rerum genera: substantia enim
non addit supra ens aliquam differentiam quae significet aliquam
naturam superadditam enti, sed nomine substantiae exprimitur
quidam specialis modus essendi, scilicet per se ens; et ita est
in aliis generibus» 2. «Unde quod sic addit supra ens, non potest
esse in aequo cum ente: et isto modo praedicamenta addunt,
quae ad invicem dividuntur secundum specialem modum quem
unumquodque supra ens addit»3, et contrahunt ens commune
ad proprium modum singulorum4.
Oportet igitur «quod ens contrahatur ad diversa genera secun
dum diversum modum praedicandi qui consequitur diversum
1 «Si enim contraherent ens, iam non essent prima» (S. Thomas,
De Pot., 9, 7 ad 6) seu transcendentalia, ex aequo se habentia cum
ente (De natura generis, cap. 2, ed. cit., t. I, p. 289).
2 De Verit., 1, Ic.
3 De natura generis, cap. 2, ed. cit., t. I, p. 287.
4 I Sent., d. 8, 4, 1 ad 1.
C. II, a. 2, B, § II: Praecisio mentalis inclusiva analogorum
1068
P. I, Sec. I. De natura analogiae
modum essendi; quia quoties ens dicitur, idest quot modis aliquid
praedicatur, toties esse significatur, idest quot modis aliquid
praedicatur, toties esse significatur, idest tot modis significatur
aliquid esse. Et propter hoc, ea in quae dividitur ens primo,
dicuntur esse praedicamenta, quia distinguuntur secundum di
versum modum praedicandi. Quia igitur eorum quae praedican
tur. quaedam significant quid, idest substantiam, quaedam quale,
quaedam quantum, et sic de aliis, oportet quod unicuique modo
praedicandi, esse significet idem [quia revera praedicat modum
essendi]; ut cum dicitur: homo est animal, esse significat substan
tiam [sicut et animal, quia verbum vel copula se tenet ex parte
praedicati]*; cum autem dicitur: homo est albus, [esse] signi
ficat qualitatem [sicut et albedo, quae qualitas est], et sic de
aliis»1
2. Et sic apparet quod «ens dividitur in decem praedica
menta, non univoce sicut genus in species [per differentias extrinsecas], sed [analogice] secundum diversum modum essendi
[proprium seu specialem, intrinsecum tamen ipsi enti dividen
do]: modi autem essendi proportionales sunt modis praedicandi·,
praedicando enim aliquid de aliquo altero, dicimus hoc esse
illud: unde et decem genera entis dicuntur decem praedicamenta» 3.
550. Ceterum, huiusmodi conditiones modorum, se
cundum quos dividitur analogum in sua analogata, ap
prime respondet ipsi naturae analogiae et modi: oportet
enim divisionem fieri secundum ipsam naturam rei divi
dendae.
Porro «modus mensurationem quandam importat»4,
idest «quandam mensurae determinationem»s, et ideo
«importat quandam determinationem secundum aliquam
mensuram»6. Mensura autem formaliter sumpta, cum
1 «Verbum semper est ex parte praedicati» (In I Periherm., lect.
5, n. 4); «semper ponitur ex parte praedicati, nunquam autem ex parte
subiecti, nisi sumatur in vi nominis» (Ibid., n. 8); «verbum semper
significat id quod praedicatur» (Ibid., n. 8).
2 In V Metaph., lect. 9, n. 890.
3 In II! Physic., lect. 5, n. 15. Cf. etiam De natura generis, cap 3
ed. cit., t. I, p. 289.
t
3’
n- 213· cf- ,v Sent - d· 16. 4. 1, qla. 2 ad 6.
6 III, 49, 2c.
1069
pertineat ad genus causae formalis, est in ipso mensurato,
et non extra sicut mensura efficienter considerata «Mo
dus ergo rei est in ipsa re» 2, «et sic res dicitur modificari
[formaliter] suo modo qui est in ipsa» 3.
Qui quidem modus intrinsecus rei cuius est bifarie
sumi potest. Primo, pro commensuratione vel proportio
ne principiorum essentialium quibus constituitur in esse
essentiae; et sic modus proprius substantiarum compo
sitarum nihil est aliud quam proportio vel commensuratio propriae materiae et propriae formae quibus essen
tialiter constituuntur in esse naturae. Secundo, pro com
mensuratione sive proportione totius essentiae compo
sitae ex materia et forma et proprii esse exsistentiae
eius, quibus quasi ex propria potentia et proprio actu
constituitur in esse entis.
Ut enim ad rem scribit S. Albertus Magnus, «est in ipso habi
tudo eius quod est ad esse, et e converso habitudo esse ad id
quod est...: et est in ipso habitudo constituentium totum ad
constitutionem totius sine augmento et diminutione, et e con
verso est in ipso habitudo totius ad principia constituentia, ut
sub forma totius terminentur, in qua terminatione non efluat
forma totius ad plura nec sistat ad pauciora»4. «Si enim consi
deretur constitutum sub forma constituente, modum habet pro
prium quo in se modificatum ab omnibus aliis distinguitur»5.
Prior tamen modus praesupponitur ad secundum et ordinatur
in ipsum, licet uterque sit secundum commensurationem propor
tionis propriae potentiae et proprii actus. «Unde secundum hoc
dico, quod modus est terminatio principiorum constituentium
rem sub esse rei»6.
Et similiter S. Thomas docet modum importare «terminatio
nem principiorum sub esse creati terminato», et nominare «principia determinata sub esse principiati» 7. Nam «ubicumque est
1 II Sent., d. 2, 1, 1 ad 1; De Verit., 1, 5c.
2 IV Sent., d. 16, 3, 1, qla. 2 ad 4.
3 I Sent., d. 3, 2 ad 3.
4 S. Albertus Magnus, Summa theol., I P., tract. 3, q. 15, memb.
II, a. 1, part. 2 ad 1, t. 31, p. 85b.
5 Ibid., p. 86a.
6 I Sent., d. 3, a. 5 ad 5 quaest. 1, t. 25, p. 108a.
7 S. Thomas, I Sent., d. 3, 2, 2c.
v
1070
P. I, Sec. I. De natura analogiae
aliquid receptum, oportet ibi esse modum, cum receptum limi
tetur [et commensuretur] secundum recipiens»1 «quia nihil potest recipere ultra mensuram suam»2. Forma autem recipitur in
materia, et esse recipitur in essentia, et accidens recipitur in
substantia. Oportet igitur formam commensurari materiae, et
esse commensurari essentiae, et accidens commensurari sub
stantiae. Et ideo merito scribit: «forma unuiuscuiusque rei qualiscumque sit, sive substantialis sive accidentalis, est secundum
aliquam mensuram...; et ex hoc habet modum quendam, qui
mensuram respicit»3; rursus, «cum esse creaturae essentiale et
accidentale sit receptum, sic modus non solum invenitur in acci
dentalibus, sed et in substantialibus»4: etenim «sicut est aliud
esse substantiale et accidentale, ita constat esse aliam formam
substantialem et accidentalem; et utraque proprium habet mo
dum» commensurationis ad proprium esse5, quia modus maxi
me consideratur «quantum ad esse» 6 quod ita est receptum ut
nullo modo sit recipiens7. Et secundum diversos modos com
mensurationis ad propria esse distinguuntur et describuntur
praedicamenta, quatenus unumquodque suo proprio modo et
mensura se habet ad proprium esse sibi debitum. Substantiae
enim debetur modus essendi in se et non in alio sicut in subiec
to; accidenti e contra debetur modus essendi in alio sicut in
subiecto et non in se. Quare rursus ait S. Doctor: «ens autem
non potest habere aliquas differentias divisivas..., sed quosdam
modos distinctivos habet»; non quidem generales sive transcen
dentales, sed proprios et speciales, includentes in se oppositio
nem quandam, et ideo non conveniunt omni enti. Specialis au
tem modus substantiae est «per se esse et non in alio: per quem
modum substantia dividitur contra accidens»8, cui convenit spe
cialis modus essendi per aliud et in alio, scilicet per et in sub
stantia ut in subiecto 9.
Et ita circumlocutio verae descriptionis substantiae est «res
cuius naturae debetur esse non in alio»; accidentis autem, «res
2
3
5
6
7
1 ad
8
9
-
C. II, a. 2, B, § II: Praecisio mentalis inclusiva analogorum
1071
cuius naturae debetur esse in alio» *; nimirum «quidditati seu
essentiae substantiae competit Habere esse non in subiecto;
quidditati autem sive essentiae accidentis competit habere esse
iit subiecto»2. Habere namque esse in subiecto et habere esse
non in subiecto important diversos modos essendi seu habendi
proprium esse. Qui tamen modi proportionales sunt, «quia sicut
se habet substantia ad esse sibi debitum [scilicet non in subiec
to], ita et [accidens, puta] qualitas ad esse sui generis conve
niens», nempe ad esse in subiecto3.
Modus autem et mensura nominant rationem et proportio
nem, idest analogiam quantitatum molis ad invicem et conse
quenter quantitatum virtutis sive perfectionis vel essentiae:
«mensura enim, ait optime S. Albertus Magnus, proprie dicta
in quantitate [molis] est; per translationem tamen [sive exten
sionem] etiam transumitur ad ea quae commensurationem intel
lectualem habent ad invicem»4; et ideo in mensura vel modo
attenditur «earum ad invicem proportio»5. Unde et S. Thomas,
loquens de processione Filii a Patre per modum generationis
sive naturae et de processione Spiritus Sancti per modum vo
luntatis, ait istos modos non ponere in Deo modos qui sint
qualitates divinae substantiae superadditas, sed solum ostendere
similitudinis cuiusdam comparationem idest analogiam proportionalitatis inter processiones divinas et processiones quae sunt
in rebus creatis6. lure igitur ‘analogum dividitur in analogata
sua per diversos modos speciales ei intrinsecos quasi per diver
sas rationes vel proportiones.
Et inde est quod S. Thomas semper distinguit analoga secun
dum eorum modos proprios, ut videre est praesertim per totum
librum V Metaphysicae, ubi notionem principii et causae et ele
menti, et potentiae et actus, et totius et partis et identitatis et
diversitatis, aliorumque sexcentorum, distinguit per diversos
modos proprios, proportionaliter tamen convenientes7; omnes
De Verit., 21, 6 ad 5.
I Sent., d. 8, 1, 2c.
1 Quodlib. IX, 5 ad 2. Cf. etiam IV Sent., d. 12, 1, 1, qla. 1 ad 2;
I Contra Gent., cap. 25, circa finem.
De
De
De
De
3 III Sent., d. 1, 1, lc, n. 12.
4 S. Albertus Magnus, Summa theol., I P., tract. 3, q. 15, memb.
2, a. 1, part. 2 ad 3 assignationis primae, t. 31, p. 87a.
5 S. Bonaventura, In I Sent., d. 3, P. I., dub. 3 circa litteram, ed.
Ouaracchi, t. I, p. 79a.
6 S. Thomas, De Pot., 10, 2 ad 10.
i In V Metaph., lect. 1-21, nn. 749-1118.
Verit., 21, 6 ad 5.
Verit., 21, 6 ad 9.
Verit., 21, 6c.
Pot. 7, 2 ad 9; Quaest. disp. De Anima, 6 ad 2; I, 3, 4c; 4,
De inatura generis, cap. 10, ed. cit., t. I, p. 302.
Op. cit., cap. 2, pp. 286-287.
1072
P. I, Sec. I. De natura analogiae
enim huiusmodi notiones sunt analogicae. Idemque videre est
in S. Alberto Magno disserente de modis principii >, de modis
causae2, de modis elementi3, de modis naturae4, de modis ne
cessarii5, de modis unius6, de modis identitatis et diversitatis7,
de modis similitudinis et dissimilitudinis8, de modis oppositionis’,
de modis prioritatis et posterioritatis 10, de modis potentiae et
impotentiae n, de modis perfectionis et imperfectionis12, de mo
dis totius et partis 13 et aliorum huiusmodi terminorum analo
gorum.
551. Sic ergo, a primo ad ultimum, diversi modi in
trinseci et proprii, secundum quos dividitur ipsa com
munis ratio analoga in sua analogata tum secundum ex
tensionem sive universalitatem suam tum etiam secundum
intensitatem vel essentiam, secum ferunt distinguibilitatem virtualem imperfectam analogi ab analogatis suis
et analogatorum inter se ut reduplicative analoga sunt,
et consequenter fundant praecisionem virtualem imper
fectam, hoc est, penes includens et inclusum, eorundem.
Res namque et rationes totaliter diversae, secundum
quas dividitur pure aequivocum in sua aequivocata, fun
dant praecisionem realem perfectam aequivoci ab aequivocatis et aequivocatorum inter se; defferentiae extrinsecae, secundum quas dividitur pure univocum in sua
univocata, fundant praecisionem virtualem perfectam
univoci ab univocatis et univocatorum inter se; modi vero
proprii et intrinseci, secundum quos dividitur analogum
»■ ■ i »
â
1 S. Albertus Magnus, V Metaph., tract. 1, cap. 1, ed. cit., t. VI,
pp. 261-264.
2 Ibid., cap. 2-3. pp. 264-272.
3 Ibid., cap. 4, pp. 272-275.
4 Ibid., cap. 5, pp. 275-277.
5 Ibid., cap. 6, pp. 278-280.
6 Ibid., cap. 7, pp. 280-282.
7 Op. et loc. cit., tract. II, cap. /, pp. 308-309.
8 Ibid., cap. 8, pp. 309-310.
9 Ibid., cap. 9, pp. 310-311.
10 Ibid., cap. 11, pp. 312-314.
11 Ibid., cap. 12-13, pp. 314-317.
12 Op. et loc. cit., tract. IV, cap. 1-2, pp. 343-347.
13 Op. et loc. cit., tract. VI, cap. 2-3, pp. 358-360.
C. II, a. 2, B, § II: Praecisio mentalis inclusiva analogorum
1073
in sua analogata, medii essentialiter cum sint inter res et
rationes totaliter diversas et extraneas ac inter differen
tias extrinsecas, fundare debent praecisionem mediam
inter praecisionem propriam pure aequivocorum et prae
cisionem propriam pure univocorum, scilicet praecisio
nem virtualem imperfectam. Quod et ipsa analysis modi
intrinseci et proprii positive confirmat.
Dicendum est itaque res penitus diversas et dispara
tas addere nomini pure aequivoco naturas vel essentias
omnino extraneas nullo modo contentas actu nec poten
tia in ratione communi aequivoca, quae reapse non est
nec est possibilis, sed casu et mere per accidens addun
tur sive adiunguntur uni voci sive uni nomini, et ideo
talem vocem nullo modo determinant neque contrahunt,
sed essentialiter manet indeterminata et indeterminabi
lis, cum aliud non sint nisi purus putusque cumulus sig
nificationum prorsus disparatarum absque ulla relatio
ne vel ordine dependentiae; differentias vero extrinsecas
addere nomini et rationi communi univocis differentias
sive rationes extrinsecas tamen in potentia ideoque per
se afficientes ipsam communem rationem secundum
suam extensionen sive universalitatem, quam proinde
determinant et contrahunt ad suas partes subiectivas seu
species, quin tamen addant naturas vel essentias extra
neas ut res, quo fit ut ordinem per se fundent specierum
retenta simul omnimoda aequalitate participationis ipsius
rationis communis univocae sive genericae; modos tan
dem proprios et intrinsecos addere nomini communique
rationi analogicis meram determinationem explicativam
eius quod confuse, actu tamen, in illa communi ratione
continebatur, et ideo ipsam contrahunt ad partes suas
quasi potestativas per modum simplicis explicationis se
cundum tales modos speciales singillatim et quasi sig
nate consideratos, quo fit ut, retenta inaequalitate pro
portionali participationis ipsius communis rationis, simul
fundent ordinem per se analogatorum secundum prius
et posterius.
Et secundum hoc apparet duplicem esse additionem
I*·
[
t
r
hr·· ·
I
1074
P. I, Sec. I. De natura analogiae
fundamentalem unius ad aliud: prima, per aliquid extrinsecum ei cui additur; secunda, per aliquid intrinse
cum ei cui additur.
Et quidem utraque gemina est. Nam extrinsecum ad
ditum alii potest esse: vel extrinseca res et essentia nullo
modo contenta in eo cui additur, scilicet neque actu ne
que potentia, quae est additio mere exterior et per puram
iuxtapositionem accidentalem, et haec est additio aequivoci ad aequivocum; vel differentia tantum extrinseca,
contenta tamen in potentia et nullo modo in actu in eo
cui additur, quae est additio partim extrinseca, scilicet
secundum actum, et partim intrinseca, nempe secundum
potentiam, quae ideo est additio quasi per intussusceptionem et assimiliationem perfectam, et talis est additio
univoci ad univocum.
Intrinsecum autem additum alteri continetur actu
in eo cui additur, non tamen explicite et distincte, sed
confuse et indistincte; et hoc non potest esse nisi modus
quidam intrinsecus, quo explicatur distincte id quod
indistincte et confuse implicatur in eo cui additur. Qui
quidem modus potest esse, vel generalis et rationis tan
tum et non rei, ideoque ex aequo se habens ad id cui
additur, ut unitas et veritas et bonitas se habent ad ens
commune; vel specialis et proprius seu rei et rationis
simul, ac proin non ex aequo se habens ad id cui additur,
ut modus essendi proprius substantiae et accidentis se
habet ad ens commune, et talis est additio analogi ad
analogum.
Tam vero additio proprie dicta duas conditiones cu
mulative requirit: primam, quod additum sit extra id
cui additur; aliam, quod id cui additur sit aliquo modo
in potentia ad id quod additur, ita ut extrahatur ex po
tentia eius et assumatur in eius naturam. Addere namque
est apponere vel indere per modum insertionis, ita ut ex
addito et eo cui additur fiat unum per se unitate compo
sitionis. Quare S. Albertus Magnus: «addere autem, in
C. II, a. 2, B, § II: Praecisio mentalis inclusiva analogorum
1075
quit, proprie est alienum, quod per intellectum intus non
est, de novo apponere» *.
Quae duae conditiones solis conveniunt differentiis
respectu generis; nam differentiae ita sunt extra genus
ut tamen sint in potentia in ipso genere, et ideo ex poten
tia generis quasi educuntur et in ea inseruntur et quasi
in naturam generis assumuntur, ita ut ex genere et dif
ferentia fiat unum per se quasi ex potentia et actu, uni
tate compositionis logicae et metaphysicae. Solis ergo
univocis convenit additio presse dicta, quia tunc «illud
cui fit additio non est de intellectu eius quod additur»
neque additum est de intellectu eius cui fit additio2.
E contra aequivocis non convenit additio nisi mere
materialiter et improprie, defectu secundae conditionis.
Nam, licet res diversae quae apponuntur vel superaddun
tur eidem nomini aequivoco sint maxime extrinsecae, utpote nuturae prorsus extraneae et disparatae, haec tamen
nullo modo continentur in priori aequivoco cui adiunguntur neque in eius naturam ullo modo assumuntur; et
ideo ex illis neutiquam fit unum per se, sed mere per
accidens, cum sint essentialiter plura ut plura actu, solo
nomine casu adunata.
Pariter additio non convenit plene et perfecte analo
gis, sed imperfecte et secundum quid. Non plene quidem,
defectu primae conditionis, eo quod modi proprii qui
adduntur analogo communi sunt ei essentialiter intrin
seci in actu. Quia tamen non sunt in actu perfecto in
ipso, sed solum in actu imperfecto et per modum confu
sionis, ideo talis modus continentiae aliquid participat
de potentialitate univocorum: sicut enim actus distin
guit, ita potentia vel potentjale confundit3. Non tamen
est in analogo communi confusio pura analogorum sicut
1 Summa theol., I P., tract. 7, q. 31, memb. 3 ad 5, t. 31, pp. 334-335.
2 S. Thomas, De natura generis, cap. 2, ed. cit., t. I, p. 286.
3 Quo in sensu S. Thomas loquitur aliquando de confusione po·
tentialitatis (I Sent., d. 17, 2, 2c et ad 3), quia «confusa... dicuntur
quae continent in se aliqua in potentia et indistincte» (In I Physic.,
lect. 1, n. 7).
1076
P. I, Sec. I. De natura analogiae
in genere est confusio pura differentiarum et specierum,
sed medio quodam modo inter puram confusionem nu
dae potentialitatis et puram distinctionem perfectae plenaeque actualitatis, eo fere modo quo habitus est actus
quidam medius inter nudam potentiam et operationem
quae est actus ultimus et perfectus, cum sit actus re
spectu purae potentiae simulque potentia respectu puri
actus: et propter hoc dicitur actus primus, idest actus
relate ad nudam potentiam, adhuc tamen imperfectus
et quasi potentialis (= primus) relate ad actum secun
dum. Addunt ergo tales modi proprii et speciales distinc
tionem et explicationem ideoque complementum quod
dam actualitatis eisdemmet quae actu confuso et involu
to continebantur in ratione communi; et secundum hoc,
aliquid participant de additione presse et plene dicta.
At simpliciter et absolute loquendo, additio non con
venit analogis, sicut neque compositio modi explicatio
nis cum ratione confusa per illum explicata. Quo in sensu
valent haec verba S. Alberti Magni: «non est addere
quando id, quod per intellectum intus est, extrinsecus
per interpretationem apponitur»
«omne enim quod per
tinet ad declarationem [sive meram explicationem et
distinctionem], intus est» 2, et ideo «non est additum quod
in illo erat intellectum; quia quod in alio est intellectum
et inclusum, si hoc exprimatur, non debet dici additum,
sed quod latuit inclusum fit manifestatum» 3. In analogis
ergo «illud cui fit additio est de intellectu eius quod ad
ditur, sicut ens est de intellectu omnium» 4; id vero quod
additur est specialis ratio entis sive specialis modus
essendi, et universaliter specialis modus eiusdem ana
logiae.
Multoque minus convenit additio proprie dicta modis
rationis universalibus et communibus in aequo se habenS. Albertus Magnus, Summa theol., I P., tract. 7, q. 31, memb.
3 ad 3, t. 31, p. 334b.
2 In I Sent., d. 11, a. 7c, t. 25, p. 349b.
3 Ibid., a. 8c, p. 350b.
S. Thomas, De natura generis, cap. 2, ed cit., p. 286.
C. II, a. 2, B, § II: Praecisio mentalis
inclusiva analogorum
1077
tibus cum eo cui aditur, sicut unum et verum et bonum
addunt supra ens negationem divisionis vel relationem
rationis ad intellectum et volutatem1, defectu utriusque
conditionis; quia unum, verum et bonum non sunt extra
ens, sed intra ipsum ens, et quidem in actu perfecto.
EI propter hoc additio aequivoci ad aequivocum non
contrahit neque determinat aequivocum, quia non actuat
ipsum ut forma materiam vel ut actus potentiam: neque
etiam additio modi rationis universalis in aequo se ha
bentis ad id cui additur contrahit et determinat ipsum,
utpote eiusdem extensionis et comprehensionis; et ideo
unum non contrahit ens, neque verum neque bonum, ne
que determinant ipsum, quia non est ullo modo in po
tentia respectu eorum, et actus non actuatur per actum
eiusdem generis et ordinis.
Ex adverso, additio differentiarum contrahit et deter
minat genus ad species suas; et similiter additio modo
rum specialium et propriorum determinat et contrahit
analogum ad sua analogata. Diversimode tamen: quia
differentiae contrahunt genus et determinant ipsum pro
prie et perfecte ut perfectus actus perfectam potentiam;
modi vero proprii et speciales determinant et contrahunt
analogum improprie et imperfecte ut perfectus actus
imperfectam potentiam quae est imperfectus actus.
Quando ergo dicitur quod differentiae explicant in
species id quod implicite continetur in genere, explicatio
intelligitur per modum additionis presse dictae, et impli
catio per modum perfectae potentialitatis: quando vero
dicitur quod modi speciales et proprii explicant id quod
implicite continetur in analogo communi, explicatio in
telligitur per modum additionis large et improprie dic
tae, et implicatio per modum potentialitatis imperfectae
sive imperfectae actualitatis, idest confusae et indis
tinctae.
Et haec est ratio cur genus descendit mediate ad spei Ibid., p. 287; De Verit., 1, Ic, 21, 1.
1078
P. I, Sec. Γ. De natura analogiae
cies, idest mediantibus differentiis quae sunt actu extra
ipsam rationem generis; dum e contra, analogum com
mune descendit immediate ad sua analogata, quia modi
proprii et speciales per quos descendit sunt actu et im
mediate, licet confuse et indistincte, in ipsa communi
ratione analoga. Indeque finaliter apparet cur analogo
convenit praecisio intentionalis imperfecta a suis analo
gatis, dun univoco convenit praecisio intentionalis per
fecta a suis univocatis: cum enim praecisio e regione
se habeat ad additionem et contrariorum eadem sit ratio,
eo modo ipsis convenire debet praecisio quo convenit ad
ditio, perfecte scilicet et complete univocis, imperfecte
autem et secundum quid analogis; nihil siquidem per
fecte praecidit ab eo quod est actu intra ipsum, praecidit
autem perfecte ab eo quod actu est extra ipsum licet sit
in potentia intra idem ipsum.
552. Cavendum est tamen ne huiusmodi divisio per
modos speciales intrinsecos, et contractio atque determi
natio per ipsos, uniformiter attribuantur singulis analo
giae modis.
Conveniunt enim per prius supremo et maxime pro
prio analogiae modo, scilicet analogiae proportionalita
tis propriae, quae fit secundum esse et secundum inten
tionem, ut videre est in analogia entis ad decem diversos
modos essendi et praedicandi totidem praedicamentorum,
et in analogia causae ad quatuor diversa genera causandi,
et in analogia necessitatis ad quatuor necessitatis modos
consequentes totidem modos genericos causandi.
Aliis vero analogiae modis conveniunt diversimode,
secundum maiorem vel minorem perfectionem rationis
analogicae eis convenientis sive secundum quod magis
vel minus accedunt ad perfectionem analogicam propor
tionalitatis propriae. Et sic infimo et imperfectissimo
modo conveniunt analogiae inaequalitatis, quae fit se
cundum esse tantum et non secundum intentionem; quia
analoga analogia inaequalitatis sunt univoca secundum
intentionem, et ideo ex hac parte non dividuntur neque
C. II, a. 2, B, § II: Praecisio mentalis inclusiva analogorum
1079
contrahuntur per modos intrinsecos, sed per differentias
extrinsecas sicut ipsa univoca; solum ergo dividuntur et
quodammodo contrahuntur per diversos modos intrinse
cos essendi, secundum maiorem perfectionem essendi
unius speciei pro alia, salva aequalitate participationis
rationis communis genericae cuius sunt partes subiectivae.
Altiori autem et perfectiori modo conveniunt analo
giae attributionis purae, quae fit secundum intentionem
tantum et non secundum esse. Licet enim ratio analoga
analogorum huiusmodi analogia non sit intrinsece et
formaliter secundum intentionem et secundum esse nisi
in uno, scilicet in supremo analogante, modi tamen diver
si attributionis intentionalis intrinseci sunt ipsi attributoni analogicae, et consequenter ipsis attributis vel deno
minatis qua talibus, licet extrinseci sint eidem specificative ut rebus: quod idem est ac dicere tales modos esse
extrinsecos quidem et accidentales analogatis secunda
riis ut materialiter et specificative sunt res quaedam,
esse tamen intrinsecos et essentiales eisdem ut formaliter et reduplicative sunt analogata secundaria, idest habi
tudinem dicentia ad supremum analogans. Ita sanitas
formalis est extrinseca medicinae sanae et aeri sano et
colori sano ut materialiter sunt res quaedam, puta ut
corpus chimicum talis vel talis speciei et ut aer et ut
color; modus tamen diversus respiciendi sanitatem ut
causa sanitatis et ut conservativum sanitatis et ut signi
ficativum sanitatis est intrinsecus et essentialis medici
nae ut sanae et aeri ut sano et colori ut sano, idest ut
raduplicative analogata ad sanitatem analogantem ani
malis, ut vel ex eo patet quod talia analogata secundaria
ut reduplicative analogata definiuntur per tales modos
vel respectus diversos: nihil autem est magis intrinsecum
et essentiale difinito quam sua definitio.
Et modo adhuc perfectiori conveniunt analogiae pro
portionalitatis metaphoricae, quae fit quidem secundum
intentionem et secundum esse ut omnis analogia pro
portionalitatis, magis tamen secundum intentionem quam
1080
P. I, Sec. I. De natura analogiae
secundum esse, in quo deficit ab analogia proportionali
tatis propriae quae non minus fit secundum esse quam
secundum intentionem: et sic medio quodam modo con
veniunt ei inter modum quo conveniunt analogiae attri
butionis et modum quo conveniunt analogiae proportio
nalitatis propriae. Membro enim principali et proprie
sumpto convenit modus suus intrinsece et formaliter se
cundum esse et secundum intentionem; at membro se
cundario et translate accepto, licet modus suus conve
niat intrinsece qua tali secundum intentionem et secun
dum esse, non tamen convenit formaliter nisi secundum
intentionem attributionis sive habitudinis cuiusdam, nam
secundum esse non convenit eis nisi virtualiter, hoc est,
nisi virtute producendi effectus similes effectibus vel
actionibus propriis membri principalis. Ita modus pro
prius leonis convenit intrinsece et formaliter animali,
quod est leo, secundum intentionem et secundum esse,
et ideo proprie de eo dicitur; homini autem, qui leo per
translationem dicitur, non convenit formaliter modus
proprius leonis secundum esse, quia secus homo esset
proprie leo, sed virtualiter tantum, in quantum homo
virtutem habet pugnandi audacter et fortiter sicut leo,
et talis modus virtutis audacis et fortis, quo homo deno
minatur leo per analogiam metaphoricam quique nomi
nat intentionem analogicam, convenit intrinsece et for
maliter homini, non quidem ut materialiter et specificative homo est, sed ut reduplicative est analogatus, idest
proportionaliter similis leoni fortiter et audacter pug
nanti. Alio ergo modo convenit virtus leonina leoni et
alio modo homini qui metaphorice dicitur leo, licet uter
que modus proportionalis sit: ita enim virtus humana
fortiter et audacter se habet in pugnando contra hostes
suos, sicut virtus leonina se habet in pugnando contra
suos hostes.
Semper ergo modi speciales et proprii secundum quos
dividitur et contrahitur ratio communis analoga ad sua
analogata sunt intrinseci ipsi analogiae et analogatis suis
qua talibus, idest ut reduplicative analogica sunt, unicui
C. II, a. 2, B, § II: Praecisio mentalis inclusiva analogorum
1081
que tamen modo analogiae cum suis analogatis conve
niunt secundum modum suum, et quidem secundum prius
et posterius per ordinem ad modum proprium quo con
veniunt analogiae et analogis proportionalitatis propriae,
qui est quasi supremum analogans ceterorum modorum
analogiae.
553. Et inde consequitur quod, si analoga sumantur
mere logice sive secundo intentionaliter, eis convenit
praecisio intentionalis imperfecta sive inclusiva formalis.
Sicut enim quinque universalia logice sumpta univoce
conveniunt in ratione universalis presse dicti, ita quatuor
modi analogiae logice accepti analogice conveniunt in
ratione analogiae; et ideo sicut analogis metaphysice
consideratis convenit praecisio intentionalis imperfecta
virtualis; ita eisdem logice sumptis convenit praecisio
intentionalis imperfecta formalis. Modi ergo quatuor spe
ciales ipsius analogiae ut sic, scilicet modus analogiae
proportionalitatis propriae et modus analogiae propor
tionalitatis metaphoricae et modus analogiae attributio
nis et modus analogiae inaequalitatis, intrinseci sunt ipsi
analogiae communi et in ea continentur actu imperfecto
et implicito per modum confusionis, et consequenter no
tionem ipsam communem analogiae dividunt et contra
hunt ac determinant per modum additionis imperfectae
et pure explicativae, quin tamen ipsa notio communis
perfecte praescindat a modis divers'is eius neque unus
modus ab alio ut reduplicative analogici sunt; sed, sicut
se habet analogia proportionalitatis propriae ad modum
analogiae sibi debitum, ita se habet analogia proportio
nalitatis metaphoricae ad modum suum, itemque analo
gia attributionis et analogia inaequalitatis ad suos.
Qua de causa S. Thomas non dividit analogiam com
munem in species analogiae sicut dividit universale presse
dictum in quinque species, sed in modos, ut videre est
in his verbis: «proportione vero vel analogia sunt unum
quaecumque in hoc conveniunt, quod hoc se habet ad
illud sicut aliud ad aliud. Et hoc quidem potest accipi
1082
P. I, Sec. I. De natura analogiae
duobus modis-, vel in eo quod aliqua duo habent diversas
habitudines ad unum [ = modus analogiae attributionis],
sicut sanativum de urina dictum habitudinem significat
signi sanitatis, de medicina vero quia significat habitudi
nem causae respectu eiusdem; vel in eo quod est eadem
proportio duorum ad diversa [ = modus analogiae proportionalitatis], sicut tranquillitas ad mare et serenitas
ad aerem, tranquillitas enim est quies maris et serenitas
aeris» \
554. Utraque autem praecisio inclusiva virtualis et
formalis potest esse, in suo genere praecisionis imper
fectae, tum negativa sive permissiva tum etiam positiva.
Negativa quidem, si concrete consideretur analogia
communis. Hoc enim modo ita continet in confuso di
versos modos analogiae vel analogorum, ut explicationem
distinctam eorum non includat positive neque positive
excludat. Nam si positive eos includeret explicite, ipsos
contineret actu perfecto et completo, et sic non esset
divisibilis neque contrahibilis et determinabilis per illos,
neque ullo modo praecisibilis ab eis: cuius contrarium
experientia et ratione constat. Si autem positive eos ex
cluderet explicite, nullo modo recipere posset eorum ad
ditionem, neque amplius dici posset communis. Ut hic
ergo analogia communis mere permissive se habet ad
additionem explicativam modorum propriorum eius;
sicut ens commune, quod analogum est, mere permissi
ve se habet ad additionem modorum propriorum essendi
quibus explicatur in diversa praedicamenta et ab eis
contrahitur atque determinatur. Quare S. Thomas: «ens
commune est cui non fit additio, de cuius tamen ratione
non est ut ei additio fieri non possit»2; «in intellectu
enim entis non includitur ista conditio, sine additione:
alias, numquam posset sibi fieri additio, quia esset contra
1 In V Metaph., lect. 8, n. 879. Cf. etiam I Contra Gent., cap. 34;
De Pot., 7. 7c; De Vent., 2, 11c.
2 De Pot., 7, 2 ad 6.
C. II, a. 2, B, § II: Praecisio mentalis inclusiva analogorum
1083
rationem eius; et ideo commune est, quia in sui ratione
non dicit aliquam additionem, sed potest sibi fieri addi
tio ut determinetur ad proprium: sicut etiam animal
commune dicitur esse sine ratione, quia de intellectu
eius non est habere rationem neque non habere» !. Et
similiter bonum commune, quia «non est de ratione bo
nitatis absolute ut recipiat additionem vel non recipiat.
Si enim esset de ratione eius recipere additionem, tunc
quaelibet bonitas additionem reciperet, et nulla esset Bo
nitas Pura. Similiter, si esset de ratione eius non recipere
additionem, nulla bonitas reciperet, et omnis bonitas
esset Bonitas Pura. Sicut de ratione animalis non est
nec rationale nec irrationale»12.
Aliter tamen haec precisio negativa convenit univoco
et aliter analogo. Univoco enim, puta animali communi,
convenit praecisio negativa perfecta, quae fundatur in
perfecta potentialitate vel indifferentia eius respectu dif
ferentiarum extrinsecarum quibus contrahitur et deter
minatur ad species; analogo vero, puta enti vel bono
communi, convenit tantum praecisio negativa imperfecta,
quae fundatur in potentialitate imperfecta vel potius in
actu imperfecto per modum confusionis vel indistinctionis eius, respectu modorum intrinsecorum quibus con
trahitur et determinatur ad analogata sua per modum
simplicis explicationis vel distinctionis. Et hac de causa
intelligi potest perfecte genus commune nullo modo in
tellectis speciebus sub ipso contentis; at nequit intelligi
analogum commune quin alio modo intelligantur actu,
scilicet confuse et indistincte, analogata sua.
Positiva etiam, si abstracte sive in statu praecisionis
analogia eiusque modi accipiantur. Ita in analogia attri
butionis, alia est modalitas propria supremi analogantis,
puta animalis sani, quae est modalitas subiecti sanitatis,
et alia propria modalitas secundarii analogati, verbi gra1 J Sent., d. 8, 41 ad 1. Cf. etiam De ente et essentia, cap. 6, ed.
cit., pp. 47-48; I, 3, 4 ad 1.
2 De Verit., 21, 4 ad 1.
1084
P. I. Sec. I. De natura analogiae
tia cibi sani, quae est modalitas conservativi sanitatis;
quae rursus alia et alia est pro diversis analogatis secun
dariis si quae sint: sicut alia est modalitas propria cibi
sani et alia medicinae sanae et alia coloris sani; nam
propria modalitas medicinae sanae est esse causativa sa
nitatis, dum modalitas propria coloris sani est esse sa
nitatis significativus. Haec igitur omnia dicuntur sana
diversimode', quia animal dicitur sanum per modum
subiecti, medicina dicitur sana per modum causae, cibus
dicitur sanus per modum conservantis sanitatem, et color
dicitur sanus per modum significantis sanitatem; neque
una modalitas sive habitudo praedicatur de alia, siqui
dem habitudo vel modalitas subiecti non est habitudo
vel modalitas causae, neque habitudo vel modalitas cau
sae est modalitas vel habitudo signi. Quia tamen omnes
huiusmodi habitudines vel modalitates respiciunt neces
sario unam eandemque sanitatem animalis ut reduplica
tive sanae dicuntur, ideo talis praecisio positiva est im
perfecta tantum, cum ex hac parte se habeant per mo
dum includentis et inclusi, vel conclusi si modalitates
secundariorum analogatorum sint plures.
Similiter in analogia proportionalitatis, verbi gratia
necessitatis, alia est modalitas propria necessitatis in
trinsecae consequentis causas intrinsecas et alia moda
litas propria necessitatis extrinsecae consequentis causas
extrinsecae provenientis ex causa formali et alia modali
tas necessitatis intrinsecae provenientis ex causa mate
riali; itemque alia est modalitas necessitatis extrinsecae
provenientis ex causa finali et alia modalitas necessitatis
extrinsecae provenientis ex causa efficienti. Licet enim
una necessitas vel modalitas necessitatis non praedicetur
de alia, omnes tamen includuntur confuse in ratione com
muni necessitatis, scilicet quo aliquid nequit non esse ex
quacumque ratione vel causa1; et ideo se habent per
modum includentis et inclusi ut reduplicative proportio1 Cf. I, 82, lc.
C. II, a. 2, B, § II: Abstractio imperfecta analogorum
1085
nales sunt: eo namque ipso quod diversi modi necessi
tatis proportionales sunt, proportionaliter se mutuo in
volvunt atque includunt. Itaque praecisio positiva neces
sitatis a necessitate est imperfecta tantum.
Et idem dic de ipsa communi notione analogiae re
spectu diversorum modorum eius. Alia namque est ratio
formalis analogiae ut sic et alia ratio formalis talis vel
talis modi specialis analogiae, puta proportionalitatis,
attributionis vel inaequalitatis: sicut et alia est ratio
formalis unius modi specialis analogiae, verbi gratia pro
portionalitatis, et alia ratio formalis alterius modi spe
cialis, puta analogiae attributionis. Qua de causa, una
non praedicatur in abstracto de alia; falsum enim est
dicere: proportionalitas est attributio, aut vicissim. Quia
tamen actu imperfecto sive in confuso analogia ut sic
continet modos suos speciales, ideo non perfecte praeci
dit ab eis, sed se habet ad eos ut includens et inclusum,
ipsique diversi modi se habent inter se ut confuse coinclusi in eadem ratione communi analogiae. Unde et con
fuse simulque sumendo diversos analogiae modos, ipsa
communis et quasi abstracta notio analogiae vere prae
dicatur de eis, dicendo: analogia est analoga; sicut et
vere dicimus: perfectio est perfecta, entitas est ens, uni
tas est una, veritas est vera, bonitas est bona. Analogia
enim transcendit univocationem, ubi non praedicatur
abstractum de concreto, et suo modo attingit ipsa tran
scendentia quae maxime analoga sunt ’.
555·. Tertio, asserendum est analogis, prout suo modo
participant extremum univocorum, convenire abstractio
nem imperfectam, sive totalem, sive formalem: totalem
quidem, quatenus suo modo participant aliquam univer
salitatem; formalem vero, quatenus suo quoque modo
participant quandam definibilitatem.
Ratio prioris partis est, quia abstractio totalis est qua
totum universale abstrahit a partibus eius subiectivis
1 Cf. II Sent., d. 27, 2 ad 1; De Verit., 21, 4 ad 4; De Pot., 9, 7 ad
arg. sed contra; De Virtutibus in communi, 2 ad 8; I-II, 55, 4 ad 1.
1086
P. I, Sec. I. De
natura analogiae
vel a particularibus sub eo contentis, et ideo est propria
totius universalis presse dicti, quod est totum univocum,
cui et plene ac perfecte convenitl. Aliis ergo eo modo
eoque gradu convenit quibus participant rationem totius
universalis presse dicti. Atqui analoga qua talia imper
fecte tantum participant ac diminute rationem totius uni
versalis, cum sint essentialiter totum potestativum seu
virtuale quod diminute et imperfecte participat aliquid
totius universalis, ut patet ex dictis2, nempe quandam
communitatem vel superioritatem tantum: Quae quidem
partim est per modum universalis in causando, ut in
analogis attributionis; partim vero per modum cuiusdam
transcendentiae, ut in analogis proportionalitatis pro
priae. Ergo analogis qua talibus convenit abstractio to
talis imperfecta tantum, eo scilicet modo quo convenit
universalibus in causando et transcendentalibus, idest
toti potestativo dynamico et ontologico.
Quo fit, ut abstractio totalis modo quodam inverso
exerceatur in univocis et in analogis. In univocis enim
fit per exclusionem sive remotionem actualem differen
tiarum vel additionum contrahentium et reditum ad pu
ram indifferentiam potentialem generis perfecte unam
et uniformem in sua potentialitate et indifferentia, vi
cuius genus est unum aptum esse in multis ac de illis
eodem modo, idest uniformiter sive ex aequo praedicari.
At vero in analogis fit per confusionem modorum suorum
specialium intrinsecorum sive per non explicationem dis
tinctam eorum, quin tamen excludantur vel removeantur,
et ideo est quasi reditus vel processus a diversitate pro
portionali explicationis ad unitatem proportionalem im
plicationis sive confusionis, quae est indifferentia vel
indistinctio quaedam modalis per puram non explicatio
nem distinctam modorum particularium: unde analogum
commune est unum proportionale confuse exsistens in
multis ac de illis proportionaliter tantum et non unifor
miter praedicabile. Ita substantia est res cui debetur
1 Supra, nn. 447, 453.
2 Supra, nn. 529-531.
C. Π, a. 2, B, § II: Abstractio
imperfecta analogorum
1087
esse in se et non in alio sicut in subiecto; accidens autem
est res cui dabetur esse in alio sicut in subiecto et non
in se: ens vero commune analogum substantiae et acci
denti est res cui debetur esse quomodocumque, in quo
adverbio confuse includuntur actu imperfecto, quasi in
modo communi, modi proprii habendi esse in se et ha
bendi esse in alio quibus ens commune explicatur dis
tincte in substantiam et accidens, quasi explicatio modi
confusi communis seu transcendentalis in modos pro
prios seu praedicamentales substantiae et accidentis.
556. Ratio autem secundae partis est, quia abstractio
formalis est qua forma abstrahitur a materia vel actus
a potentia, et universaliter qua actuale abstrahitur a po
tential!. Eo ergo modo eaque ratione convenit analogo
et analogatis suis abstractio formalis quo eis convenit
habere ad invicem rationem actus et potentiae sive ac
tualis et potentialis. Atqui haec ratio mutuae actualitatis
et potentialitatis imperfecte eis convenit in quantum
huiusmodi. Analogum enim commune non se habet ad
analogata sua in pura et perfecta potentia ut univocum
commune ad sua univocata, sed in quadam potentia imperfetca tantum, quae potius est actus imperfectus et
confusus sive indistinctus et involutus: et vicissim ana
logata, vel potius modi propri analogum comunne divi
dentes et analogata sua constituentes, non se habent ad
ipsum analogum commune ut actus perfecti, idest tota
liter et omniquaque actuantes potentiam eius sicut diffe
rentiae actuant totaliter potentiam generis univoci, sed
ut actus ulterius perficientes et complentes sive expli
cantes distincte actum imperfectum et communem et
indistinctum analogi communis. Consequenter analogata
abstrahunt ab analogo communi abstractione formali im
perfecta, idest secundum ulteriorem explicationem inclusivam eiusdemmet quod confuse includebatur et impli
cabatur vel involvebatur actu imperfecto et quasi inchoa
to in illo, nimirum sicut distinctum a seipso confuso.
Ita substantia abstrahit abstractione formali ab ente
108Ô
P. I, Sec. I. De natura analogiae
communi sicut res cui debetur explicite et distincte mo
dus specialis esse in se a re cui debetur confuse et indis
tincte esse quocumque modo; et similiter accidens, quod
est res cui debetur distincte et explicite modus particu
laris essendi in alio sicut in dubiecto, abstrahit abstrac
tione formali ab ente communi, quod est res cui debetur
confuse et indistincte esse quomodocumque.
Hoc ergo pacto analogata particularia se habent ad
analogum universale ut proprium ad commune potius
quam ut species ad genus, ideoque ut totum quasi definibile ad quasi partes definitivas, quae sunt modus com
munis confusus analogi quasi universalis veluti genus
et modus proprius et particularis uniuscuisque analogati
quasi differentia eius: sicut in quasi difinitione substan
tiae ponitur quasi genus res cui debetur esse, quasi diffe
rentia vero modus specialis eius, scilicet in se et non in
alio sicut in subiecto. Analoga tamen qua talia non sunt
definibilia definitione essentiali presse dicta, quae pro
pria est specierum univocatarum, sed difinitione large
dicta, quae est descriptio quaedam explicativa eorum. Et
sic patet quod analogis, quatenus induunt rationem to
tius quasi definibilis, convenit abstractio formalis im
perfecta.
557. Quod si ad invicem comparemus istos duos mo
dos abstractionis, apparet abstractionem formalem ma
gis et per prius convenire analogis qua talibus quam
abstractio totalis, sicut magis et per prius eis convenit
actualitas quam potentialitas respectu suorum analogo
rum; e contra, univocis qua talibus magis convenire abs
tractionem totalem quam formalem, eo quod eis magis
convenit potentialitas quam actualitas respectu suorum
univocatorum. In analogis enim abstractio totalis est per
modum confusionis vel involutionis, dum abstractio for
malis est per modum explicationis et distinctionis: et sic
totum analogum, ut quodammodo universale, confundit
analogata sua; ut vero quodammodo definibile, analogata
sua distinguit. Quo fit, ut analogo quatenus est totum
C. II, a. 2, B, § II: Abstractio
imperfecta analogorum
1089
definibile, suo modo applicari valeant haec verba S. Al
berti Magni: «definientia sunt in difinito secundum mo
dum et esse definiti, et difinitum in definientibus secun
dum modum et esse definientium. Definientia enim in
difinito sunt ut ad esse definiti terminata; definitum
autem in definientibus ut in his quae sunt sui inchoatio
nes et formalia principia. Propter quod sequitur quod
definitum est in definientibus ut in potentia formali con
fusa et indeterminata, definientia vero in definito ut ad
actum completa et determinata»
558. Est tamen considerandum huiusmodi abstractiones diverso gradu diversaque ratione convenire diver
sis analogiae modis. Analogis enim analogia attributionis
convenit maxime abstractio formalis et minime abstrac
tio totalis eo quod eis maxime convenit universalitas in
causando et minime universalitas in essendo, siquidem
universale in causando maxime habet rationem actus,
cui respondet abstractio formalis, dum universale in es
sendo maxime habet rationem potentiae, cui respondet
abstractio totalis. In his ergo analogum princeps seu
analogans, cui plene et formaliter convenit ratio et forma
analoga, potissime abstrahit abstractione formali ab analogatis secundariis: quatenus vero singula analogata se
cundaria explicant distincte pro suo quoquo modo diver
sas attributiones vel denominationes indistincte confusas
in communi modo denominationis vel attributionis, abs
trahunt abstractione formali a seipsis ut confuse invo
lutas in illo modo communi. Aliunde, cum habeant quan, dam universalitatem denominativam vel intentionalem,
quae mere logica est, et omnia denominata vel attributa
qua talia intrinsece afficit, licet diversimode, modum
quendam diminutum abstractionis totalis sortiuntur
prout confuse et indistincte considerantur.
Ex adverso, analogis analogia inaequalitatis maxime
convenit abstractio totalis et minime abstractio formalis;
1 S. Albertus Magnus, Liber de Causis et processu universitatis,
lib. II, tract. 2, cap. 28, ed. cit., t. 10, p. 520b.
1090
P. I, Sec. I. De natura analogue
quia huiusmodi analoga maxime accedunt ad univoca
quibus maxime convenit abstractio totalis, et minime
participant de ratione analogorum quibus convenit abs
tractio formalis. Quatenus enim parificantur secundum
rationem vel intentionem, abstractionem totalem sortiun
tur; quatenus vero inaequalia sunt secundum esse, unum
est perfectius et formalius alio, ideoque potest ab eo
abstrahere abstractione formali.
Tandem analogis analogia proportionalitatis, praeser
tim propriae, medio quodam modo conveniunt ambae
abstractiones. Quatenus enim forma et ratio analoga om
nibus analogatis intrinsece et formaliter convenit, quan
dam universalitatem in essendo habent, et consequenter
abstractionem quandam totalem suscipiunt rationis com
munis analogae a rationibus propriis singuloroum analogatorum: quatenus autem haec ipsa ratio communis in
aequaliter participatur a singulis analogatis participatio
ne intrinseca et essentiali, rationem induit totius potes
tativi ontologici, ideoque una eius pars est intrinsece et
essentialiter perfectior et formalior alia, a qua proinde
abstrahit abstractione formali. Rursus, modus communis
proportionalitatis ut sic, quatenus in se confundit et in
volvit modos proprios et particulares analogatorum proportionatorum, abstrahit ab eis abstractione totali; qua
tenus vero modi proprii et speciales analogatorum expli
cant distincte modum illum communem et confusum,
abstrahunt ab eo abstractione formali.
Quod si modus iste communis abstracte sumatur ut
quo, scilicet ut forma vel ratio communis qua omnia
analoga proportionalitatis sunt formaliter proportionalia,
tunc abstrahit ab analogatis seu proportionalibus con
crete acceptis ut forma a subiecto sive ut quo a quod,
idest abstractione formali. Et hoc modo abstrahit ana
logia ut sic a modis suis quasi ab analogatis, sicut huma
nitas ab homine vel potius sicut entitas ab ente.
559. Quae omnia sequenti tabella synthetice con
trahi possunt:
)û
P. I, Sec. I. De
natura analogue
lia huiusmodi analoga maxime accedunt ad univoca
aibus maxime convenit abstractio totalis, et minime
anticipant de ratione analogorum quibus convenit absactio formalis. Quatenus enim parificantur secundum
itionem vel intentionem, abstractionem totalem sortiunir; quatenus vero inaequalia sunt secundum esse, unum
st perfectius et formalius alio, ideoque potest ab eo
bstrahere abstractione formali.
Tandem analogis analogia proportionalitatis, praeserim propriae, medio quodam modo conveniunt ambae
bstractiones. Quatenus enim forma et ratio analoga omubus analogatis intrinsece et formaliter convenit, quanlam universalitatem in essendo habent, et consequenter
ibstractionem quandam totalem suscipiunt rationis comnunis analogae a rationibus propriis singuloroum analo’atorum: quatenus autem haec ipsa ratio communis in
aequaliter participatur a singulis analogatis participatio
ne intrinseca et essentiali, rationem induit totius potes
tativi ontologici, ideoque una eius pars est intrinsece et
essentialiter perfectior et formalior alia, a qua proinde
abstrahit abstractione formali. Rursus, modus communis
proportionalitatis ut sic, quatenus in se confundit et in
volvit modos proprios et particulares analogatorum proportionatorum, abstrahit ab eis abstractione totali; qua
tenus vero modi proprii et speciales analogatorum expli
cant distincte modum illum communem et confusuro,
abstrahunt ab eo abstractione formali.
Quod si modus iste communis abstracte sumatur ut
quo, scilicet ut forma vel ratio communis qua omnia
analoga proportionalitatis sunt formaliter proportionalia,
tunc abstrahit ab analogatis seu proportionalibus con
crete acceptis ut forma a subiecto sive ut quo a quod,
idest abstractione formali. Et hoc modo abstrahit ana
logia ut sic a modis suis quasi ab analogatis, sicut huma
nitas ab homine vel potius sicut entitas ab ente.
559. Quae omnia sequenti tabella synthetice contrahi possunt:
c O M P
I. — Quoad
Universalitatem
A. Conceptus directi seu metaphysici.
Univoca
Analoga
Aaequivoca
Sunt universalia
in essendo et
praedicando striete et simpliciter
dicta.
Sunt universalia
large et secundum
quid tantum dicta, licet diversimodo, scilicet.
Sunt pure singularia et individualia et nullo modo
universalia.
Analoga
inaequalitatis
Sunt universalia
stricte dicta secundum intentionem essendi et
praedicandi, large
vero dicta secundum actum essendi.
Analoga
proportionalitatis
Analoga
attributionis
Sunt universalia Sunt universalia
large et secundum large et secunquid dicta in es- dum quid dicta
sendo et praedi- secundum solam
cando vel in ope- intentionem derando et praedi- nominativam
cando, nimirum: praedicandi, non
autem in essendo.
Analoga
Analoga
proportionalitatis proportionalitatis
metaphoricae
propriae
Sunt universalia
large et secun
dum quid dicta
secundum intentionem et esse essendi et praedicandi.
Sunt universalia
large et secun
dum quid dicta
secundum intentionem et esse
operandi et praedicandi.
B. Conceptus reflexi seu mere logici, idest ipsius univocitatis, aequivocitatis et analogiae.
Univocitas respec Analogia respectu
Aequivocitas
tu quinque ‘univo
mdorum eius
respectu modo
corum suorum
rum suorum
Ei convenit uni Ei convenit uni
versalitas presse versalitas large
dicta sive univoca dicta sive analoga
cum modo com
muni analogiae.
Ut perfecte
Ei convenit uni
versalitas large
dicta cum modo
Ut quae:
quad an tenus re
ducto ad modum Eis convenit abs
proprium analo tractio totalis per
giae attributionis. fecta cum negati
va tum positiva.
COMPARATIO
UNIVOCO RUM.
A E Q U I V O C i
II. —Quoad Abstractionem
idest ipsius uni-
A. Conceptus directi seu metaphysici ipsorum univocorum, aequivocorum et analogorum.
ft
Univoca.
Aequivocitas
espectu modo.
rum suorum
Ut perfecte universalia
Analogi.
Ut perfecte definibilia
a convenit uniEis convenit abstractio formalis
■
ersa litas large
tantum
icta cum modo
Ut quae:
Ut quibus·.
uad an tenus re
licto ad modum Eis convenit abs
Eis convenit abs
Ut partes
Ut definitio et
roprium analototum definitum:
tractio totalis per tractio
definitivae:
formalis
ae attributionis. fecta cum negatiperfecta.
Eis convenit abs Eis convenit abs
va tum positiva.
tractio formalis tractio formalis
imperfecta.
perfecta.
Ut imp
defin\
Ut imperfecte universalia
Ut quae:
Ut quibus:
Eis convenit abs
tractio totalis im
perfecta cum ne
gativa tum posi
tiva, diversimode
tamen pro diver
sis analogiae mo
dis, nimirum:
Eis conveiit abs
tractio formalis
imperfecta, diver
simode tanen pro
diversis aialogiae
modis, ninirum:
Analogis
inaequalitatis:
Analogis propor
tionalitatis:
Eis conv
tractio
tantum,
dem imi
Analogis
attributionis:
Proprius convenit Utraque abstrac Iroprius convenit
abstractio totalis tio convenit eis ibstractio forma
quam formalis.
proprie, magis ta is quam totalis.
men seu per prius
formalis quam to
talis.
RUM
RUM
»
II. — Quoad Abstractionem
im univocorum, aequivocorum et analogorum.
Analogi.
Ut imperfecte universalia
Ut quae:
Ut qufyus:
Eis convenit abs
tractio totalis im
perfecta cum ne
gativa tum posi
tiva, diversimode
tamen pro diver
sis analogiae mo
dis, nimirum:
Eis convejit abs
tractio
rmalis
imperfecta, diver
simode taiaen pro
diversis aaalogiae
modis, ni irum:
talogis
'Halitatis:
Analogis proportionalitatis:
is convenit Utraque abstrac
tio totalis tio convenit eis
formalis.
proprie, magis ta
men seu per prius
formalis quam to
talis.
•t
Analogis
attributionis:
oprius convenit
istractio formaquam totalis.
B. Conceptus reflexi seu mere logici univocitatis, aequi- A. Conceptus c
vocationis et analogiae.
rum,
Aequivoca
Univocitas
Analogia respectu
Nulla abstractio respectu quinque
modorum eius
eis convenit, sicut
suorum
Ut imperfecte
et nulla universa
univocorum
Ei convenit abs
definibilia
litas nullaque detractio cum tota
finibilitas.
Ei convenit abs- lis tum formalis,
Eis convenit abs
tractio
totalis imperfecta tamen,
tractio
formalis
tantum et quidem et quidem per
tantum, et qui
perfecta.
prius formalis
dem imperfecta.
quam totalis.
Aequivocitas res
Univoca
pectu modorum
Eis convenit p
eius
cisio
virtu;
Ei convenit abs tantum; et
tractio imperfec dem perfecta
ta tam totalis exclusion c
quam formalis, permissiva
quae tamen redu positiva.
citur quadantenus
ad modum abs
tractions forma
lis propriae analo
giae attributionis.
ALOGORUM
III, —Quoad Praecisionem
■eflexi seu mere logici univocitatis, aequi- A. Conceptus directi seu metaphysici ipsorum univoco B. Conceptus reflexi seu mere logici univocitatis, aequi:t analogiae.
vocationis et analogiae.
rum, aequivocorum et analogorum.
Analogia respectu Aequivocitas resjue
modorum eius
pectu modorum
eius
Ei convenit abs
tractio cum tota- E* convenit absbs' lis tum formalis, tract*° imperfecHs imperfecta tamen. ta tam totalis
et quidem per Quam formalis,
prius formalis Quae tamen reduquam totalis.
citur quadantenus
ad modum abs
tractions forma
lis propriae analo
giae attributionis.
Univoca
Analoga
Eis convenit praecisio
virtualis
tantum; et quidem perfecta seu
exclusifv'a cum
permissiva tum
positiva.
Eis convenit prae
cisio realis et virtualis simul, licet
utraque imperfecta seu inclusiva
tantum: et quidem realis tam en
titativa quam mo
dalis;
virtualis
autem tum per
missiva tum posi
tiva.
Univocitas respec Analogia respectu
tu suorum quin suorum modorum
Eis convenit prae que univocorum.
cisio realis enti
tativa tantum, et Ei convenit prae Ei convenit prae
quidem perfecta. cisio formalis per cisio formalis im
fecta seu exclusi perfecta seu in
ve tam permissi clusiva tam per
va quam positiva. missiva quam po
sitiva.
Aaequivoca.
Aaequivocitas
respectu modo
rum eius
Ei convenit prae
cisio formalis im
perfecta seu in
clusiva cum per
missiva tum posi
tiva. quae aliqua
tenus reducitur ad
modum praecisio
nis propriae ana
logiae attributio
nis.