SANTIAGO RAMIREZ, CONSEJO SUPERiOR DE INVESTIGACIONES CIFNt C’ENTIFIcaS JACOBUS M. RAMIREZ, O. P. DE ANALOGIA Editio praeparata a Victorino Rodriguez, INSTITUTO DE FILOSOFIA "LUIS MADRID, 1971 VIVES" Nihil obstat: Fr. Guillelmus Fraile, O.P. Fr. Victorinus Rodriguez, O.P. Imprimi potest: Fr. Sigismundus Cascôn, O.P. Provincialis Provinciae Hispaniae. Imprimatur: Dr. Constantius Palomo Vicarius Generalis. Salmanticae, 22 novembris 1970. © C. S. I. C. Deposito Legal: S. 334-1970 Impreso en Espana Print at in Spain FEEHAN MEMORIAL LIBRARY ST. MARY OF : LAKE SEMINARY MUNDELEIN, ILLINOIS Imprenta «Calatrava». Libreros, 9. - SalamaJ^T]?^ : d Art. 2.—Investigatio definitionis analogiae per viam de­ ductivam. [A. Analogia ut medium inter univocationem et aequivocationem]. B. De conceptu analogo eiusdemque abstractione .............. 483 § I.—Comparatio univocorum, aequivocorum et ana­ logorum quantum ad eorum nomen et conceptum 483 1. Notio conceptus formalis et conceptus obiectivi ................................................................................................... 486 2. Divisio conceptus formalis et conceptus obiectivi ................................................................................. 532 3. Comparatio conceptus formalis et conceptus obiectivi ................................................................................ 544 4. Radix ultima omnium dictorum de conceptu formali et de conceptu obiectivo.............................. 640 5. Quaestionis resolutio .......................................................... 719 § II.—Comparatio univocorum, aequivocorum et ana­ logorum quantum ad eorum abstractionem et uni­ versalitatem ................................................................................. 754 1. Notio abstractionis ............................................................ 754 2. Divisio abstractionis ......................................................... 756 3. Quaestionis resolutio ........................................................ 858 Ml a) Abstractio reflexa aequivocorum eorum859 que praecisio ................................................................... b) Modi abstractionis et praecisionis univo­ 860 corum ............................................................................. c) Modi abstractionis et praecisionis analo­ 981 gorum ............................................................................ PRIORIS PARTIS SECTIO PRIMA COMPLETUR ·· ! « Art. 2.- Investigatio definitionis analogiae per via II II deductivam. [a. analogia ut medium inter uni vocationem ET AEQUIVOCATIONEM] ( remissive* ) B. DE CONCEPTU ANALOGO EIUSDEMQUE ABSTRACTIONE t L 281. Postremo ex omnibus, quae hucusque dicta sunt, facilis et perspicua manet comparatio sive habitudo uni­ vocorum, aequivocorum et analogorum tum quoad eorum nomen et conceptum, tum etiam quoad ipsorum abstractionem et universalitatem: de quibus tam acriter dispu­ taverunt scholastici posterioris aetatis, ultro fatentes rem esse difficilem intellectur. COMPARATIO UNIVOCORUM, AEQUIVOCORUM ET ANALOGORUM QUANTUM AD EORUM NOMEN ET CONCEPTUM i 282. Quantum ad nomen quidem et conceptum. Ut enim optime notat S. Thomas post Aristotelem, «tria quaeam per ordinem inveniuntur [scilicet nomina, conceptus t resJ, nam voces sunt signa intellectuum, intellectus au$em sunt rerum similitudines» 12*: «comparantur enim pas2^nes an™ae [=conceptus] ad voces sicut primum ad 1 J!}de suPra, p. 283. a. 5 ed A S’ Thoma, Cursus Philosophicus, Logica, II P., q. 13, 2 c ' i11 - l· L P· 491. lect. 3 n 7°'^S’ Qli°dhb. IV, 17c. Cf. in Perihertn., lect. 2, nn. 4 et 7 ’ in "brum de sensu et sensato, lect. 2, n. 3; I, 13, Ic. 484 P. I, Sec. I. De natura analogiae secundum; voces enim non proferuntur nisi ad exprimen­ dum interiores animae passiones» \ «quia voces signifi­ cativae formantur ad exprimendas conceptiones intellec­ tus» 12: conceptus autem comparantur ad res conceptas ut secundum ad primum, quia formantur conceptus ad exprimendas res intellectas. Quo fit, ut ordine naturae, primum sit res ipsa, dein conceptus de re, tertium vox sive nomen de conceptu eodem: «non enim vox exterior significat ipsum intellectum [ = facultatem cognoscitivam] aut formam ipsius intelligibilem [= speciem im­ pressam] aut ipsum intelligere [ = operationem intelligendi], sed conceptum intellectus, quo mediante signifi­ cat rem, ut cum dico: homo, vel: homo est animal»3; «et sic patet quod voces referuntur ad res significandas mediante conceptione intellectus»4. Horum ergo trium, «unum, scilicet vox, est signum tantum et non signatum 5; intellectus autem [=conceptus] signum et signatum»6; res vero signatum tantum et non signum 7. Quae omnia S. Augustinus his paucis contraxit: «inventae sunt autem 1 In I Periherm., lect., 2, n. 9. 2 Ibid., lect. 3, n. 2. 3 De Potentia, 9, 5c. 4 I, 13, 1c. «Voces significant intellectus conceptiones immediate, et, eis mediantibus, res» (In I Periherm., lect. 2, n. 5 in fine). 5 Quod, ut patet, intelligendum est si, per modum unius, suman­ tur vox oralis et vox scripta —utrique enim convenit nomen vocis—; nam, si distinctim et proprie accipiantur, vox scripta est signum vocis oralis, iuxta illud eiusdem S. Doctoris: «nomina et verba quae scri­ buntur signa sunt eorum nominum et verborum quae sunt in voce» (In I Periherm., lect. 2, n. 7). 6 Quodlib. IV, 17c. 7 Solus enim Deus uti potest rebus ad aliquid aliud significandum, non homo. «Est enim, inquit S. Thomas, duplex significatio: una est per voces, alia est per res quas voces significant. Et hoc specialiter est in Sacra Scriptura et non in aliis, cum eius Auctor sit Deus in cuius potestate est quod non solum voces ad designandum accommo­ det, quod etiam homo facere potest, sed etiam ipsas res. Et ideo in aliis scientiis ab hominibus traditis, in quibus non possunt accommo­ dari ad significandum nisi tantum verba, voces solum significant: sed hoc est proprium in ista scientia, ut voces et ipsae res significatae per eas aliquid significent» (In epist. ad Galatas, cap. 4, lect. 7, ed. Vives t. 21, p. 230b. Cf. etiam I, 1, 10c; et S. Augustinum, De doctrina Chris­ tiana, lib. I, cap. 2, n. 2, ML 34, 20. C. II, a. 2, B, § I: Nomen et conceptus analoga 485 litterae per quas possemus et cum absentibus colloqui; sed ista signa sunt vocum, cum ipsae voces in sermone nostro earum, quas cogitamus, signa sint rerum» 283. Haec tamen ratio signi non eodem modo con­ venit verbo scripto et orali, et conceptui qui est verbum mentis. Voci enim tam orali quam scriptae convenit ra­ tio signi instrumentalis et artificialis, idest ad placitum, et ideo non est idem apud omnes homines; conceptui, e contra, convenit ratio signi naturalis et formalis, atque idcirco est idem apud omnes homines. Propter quod Aristoteles, verbo vigilanti utens, scripturam et voces (= γραφόμενα xat φωναι) apellat simpliciter signa, σύμβολα, οημεϊα; ex adverso, conceptus, νοήματα, vocat similitu­ dines, ομοιώματα 12. Quam diferentiam ita perspicue expo­ nit S. Thomas: «attendendum est quod litteras dixit esse notas, idest signa vocum, et voces passionum animae si­ militer [=conceptuum]; passiones autem animae dicit esse similitudines rerum. Et hoc ideo, quia res non co­ gnoscitur ab anima nisi per aliquam sui similitudinem exsistentem vel in sensu vel in intellectu: litterae autem ita sunt signa vocum et voces passionum, quod non at­ tenditur ibi aliqua ratio similitudinis sed sola ratio in­ stitutionis, sicut et in multis aliis signis, ut tuba est sig­ num belli; in passionibus autem animae oportet attendi rationem similitudinis ad exprimendas res, quia natura­ liter eas designant, non ex institutione» 3. Et limpidius alio in loco: «signum, proprie loquendo, non potest dici nisi aliquid ex quo deveniatur in cogni­ tionem alterius quasi discurrendo...; et propter hoc etiam in nobis signa sunt sensibilia, quia nostra cogni­ tio, quae discursiva est, a sensibilibus oritur, [et tale sig­ num est verbum orale et scriptum apud nos]: sed com­ muniter possumus signum dicere quodcumque notum in quo aliquid cognoscatur, et secundum hoc forma intelli* 1 S. Augustinus, De Trinitate, lib. XV, cap. 10, n. 19, ML 42, 1071. 2 Aristoteles, Perihermenias, cap. 1, nn. 1-5 (I, 24, 20-33). 2 S. Thomas, In I Perih., lect. 2, n. 9. 486 P. I, Sec. ί. De natura analogiae gibilis [expressa] potest dici signum rei quae per ipsam cognoscitur» *. 1. Notio conceptus formalis et conceptus obiectivi. 284. At est insuper notandum bifarie conceptum su­ mi posse: primo, pro ipso mentis conceptu; secundo, pro re conceptui subiecta vel obiecta. Quae duplex ac­ ceptio, post Capreoluma quo mutuo accipere solent posteriores thomistae ut Soncinas12 3, Dominicus de Flandria4, Caietanus5, Ferrariensis6, Dominicus de Soto7, 1 De Vent., 9, 4 ad 4. Cf. ibid, ad 9. 2 Conceptus formalis est conceptio «quam intellectus format dum concipit» rem; obiectivus autem «non est aliud quam intelligibile quod obiicitur intellectui formanti dictam conceptionem, sicut natura hu­ mana diceretur conceptus obiectalis illius intellectionis qua intelligitur homo in quantum huiusmodi» (I Sent., d. 2, q. 1, a. 2, ad arg. Scoti contra nonam conclusionem, ed. cit., t. I, p. 141a). Quod quidem «ideo est, quia obiectum intellectus creati duo dicit, praesertim in via: unum ex parte intelligentis, puta conceptum vel idolum formatum de re·, aliud est res ipsa de qua conceptus formatur. Et ideo ista duo non sunt proprie loquendo duo obiecta, sed unum; actus enim intel­ lectus non sistit nec terminatur in suo conceptu, sed in re» (III Sent., d. 14, q. 1, a. 3, ad 3 arg. Joannis de Ripa, ed. cit., t. V, p. 190a). Consequenter «conceptus formalis dicitur ipsum verbum vel conceptus aut idolum formatum per actum intelligendi aut cognoscendi»; con­ ceptus vero obiectivus «est ipsum obiectum, quod est res extra intellec­ tum vel potentiam cognoscitivam» (Ibid., p. 189b). 3 «Conceptus est duplex, scilicet formalis et obiectivus. Conceptus formalis... secundum S. Thomam est verbum formatum de re per actum intelligendi; conceptus obiectivus est res ipsa quae actu vel potentia intelligitur» (Soncinas,, In IV Metaph., q. 1, ed. cit,. p. 2b). 4 Dominicus Flandrensis, Quaestionum super XII libros Metaphysice, Venetiis, 1499 5 «Conceptus est duplex: formalis et obiectalis. Conceptus forma­ lis est idolum quoddam quod intellectus possibilis format in seipso repraesentativum obiectaliter rei intellectae; quod a philosophis voca­ tur intentio seu conceptus, a theologis vero verbum. Conceptus autem obiectalis est res per conceptum formalem repraesentata, in illo ter­ minans actum intelligendi. Verbi gratia: conceptus formalis leonis est imago illa quam intellectus possibilis format de quidditate leonina, cum vult ipsam intelligere; conceptus vero obiectalis eiusdem est natu­ ra ipsa leonina repraesentata et intellecta» (Caietanus, Comment, in De ente et essentia, cap. 1, q. 2, n. 14, ed. H. Laurent, 0. P., p. 25). 6 Ferrariensis, In I contra Gent., cap. 34, nn. 12-13 ed Leon t. 13, pp. 107-108. 7 Do.\i. de Soto, In Dialecticam Aristotelis, q. 1 super prolog Porphyrii, ed. cit., p. 30b. C. II, a. 2, B, § I: Notio conceptus 487 Aquarius *, Joannes a S. Thoma 2, alii, quos inter Suarezius3, vocari consuevit conceptus formalis et conceptus objectivus4. 285. Proprie loquendo, solus conceptus mentalis di­ citur conceptus; nam conceptus obiectivus sive res con­ ceptui mentali obiecta improprie appellatur conceptus: rhetorice quidem per απαλλαγήν 5, quam alii μετωνομίαν vocant6; logice vero per denominationem extrinsecam, παρωνυμίαν vel παρονομασίαν, sive per analogiam attribu­ tionis. Qua de causa, S. Thomas verbum mentis sive for­ male asserit esse verbum proprie dictum; improprie vero sive -figurative, verbum obiectivum, hoc est, «id quod verbo significatur vel efficitur, sicut consuevimus dicere: hoc est verbum quod dixi tibi, vel quod mandavit rex, demonstrato aliquo facto quod verbo significatum est: I 1 Aquarius, Formalitates iuxta doctrinam D. Thomae, cap. 24, p. 59. Neapoli, 1605. 2 «Dicitur conceptus obiectivus ipsa res concepta et attacta per cognitionem; formalis vero ipsa repraesentatio expressa concipiens et attingens» (Joannes a S. Thoma, Cursus theol., in I, 16, disp. 22, a. 22, n. 1, ed. Solesm., t. II, p. 604. Cf. ibid., nn. 6-8, pp. 605-606; et in q. 15, disp. 21, a. 1, n. 6, p. 535b). 3 Suarez, Disp. Metaphysicae, disp. 2, sect. 1, n. 1, ed. Barcinone, 1883, t. II, pp. 7-8. 4 Conceptus formalis dicitur etiam mentalis a Caietano (in de Ente et essentia, cap. 3, n. 48, ed. cit., p. 73; de nominum Analogia, cap. 4, nn. 36-40, ed. cit., pp. 34-38; de Conceptu entis, nn. 2-9, ed. N. Zammit, pp. 97-102, Romae, 1934) et a Ferrariensi (in I Contra Gentiles, cap. 34, nn. 12-13, ed. leon., t. 13, pp. 107b-108a); obiectivus autem appellatus est primo obiectalis a Capreolo (Op. et loc. cit.) et a Caietano iuniore (in De ente et essentia, cap. 1, q. 2, n. 14, p. 25; cap. 3, n. 48, p. 79), quem Ferrariensis potius reddit obiectivalem (Op. et loc. cit.) et Aquarius nominat materialem (Op. et loc. cit.); sed, post Soncinatem (Op. et loc. cit.) et Caietanum maiorem (De nominum analogia, cap. 4, n. 31, p. 31; n. 39, p. 37; De conceptu entis, n. 9, p. 101), invaluit apud scholasticos posteriores forma: conceptus obiectivus. 5 «Hanc υπαλλαγήν rhetores, quia quasi submutantur verba pro verbis; μετωνυμίαν grammatici vocant, quod nomina transferuntur» vel potius transmutantur (Tullius Cicero, Orator, cap. 27, ed. cit., t. I, p. 519). «Haec inventa ab inventore, et subiecta ab obtinentibus signi­ ficat, ut: Cererem corruptam undis, et: receptus terra Neptunus classes Aquilonibus arcet» (Quintilianus, Institutiones, lib. 8, cap. 6, n. 23, ed. cit., t. III, p. 266). 6 Cf. Quintilianum, ibid., pp. 265-266. 2 488 P. I, Sec. I. De natura analogiae vel simpliciter enuntiantis, vel etiam imperantis» Ac de veritate, quae verbo correspondet, ait eam proprie dici de veritate formali; improprie autem et secundario —quod quandoque, more rhetorum reddit metaphorice vel similitudinarie seu potius per μετωνυμίαν 2; nonnumquam vero, logicorum more, denominative sive per analogiam attributionis3— de veritate obiectiva4. 286. Quare autem conceptus mentalis dicatur concep­ tus explicat egregie S. Thomas hisce verbis: «id autem quod in intellectu continetur ut interius verbum, ex com­ muni usu loquendi conceptio intellectus dicitur. Nam corporaliter aliquid concipi dicitur quod in utero anima­ lis viventis vivifica virtute formatur, mare agente et fe­ mina patiente in qua fit conceptio5: ita quod ipsum con­ ceptum pertinet ad naturam utriusque quasi secundum speciem conforme. Quod autem intellectu comprehendi­ tur, in intellectu formatur, intelligibil quasi agente et intellectu quasi patiente: et ipsum quod intellectu com­ prehenditur intra intellectum exsistens, conforme est et intelligibili moventi cuius quaedam similitudo est, et in­ tellectui quasi patienti secundum quod esse intelligibile habet. Unde id quod intellectu comprehenditur non inmerito conceptio intellectus vocatur»6. 287. Et inde etiam patet cur dicatur conceptus for­ malis. Ita enim appellatur triplici de causa. Prima qui­ dem ex parte principii, quia intellectus fecundatur intelle- - ·· 1 S. Thomas, I, 34, le. Cf. ibid. ad 4; et I Sent., d. 27, 2, 2, qla. 2 ad 1 et 3; De Verit., 4, 2c; 4, 3c et ad 2. 2 De Verit., 1, 7c. 3 I Sent., d. 19, 5, Ic. De Verit., 1, 4c. 5 •Conceptio «Conceptio proprie dicitur generatio alicuius intra uterum· (IV Sent., d. 14, 1, 2, qla. 1 ad 2); nam generatio, prout extra uterum emit­ titur, dicitur proprie nativitas (III Sent., d. 3, 1, 1, qla. 3 obi. 2 et resp., nn. 19 et 33; d. 8, 1 ad 6, nn. 18-19; IV Sent., d. 42, 1, 2 ad 1). Et ideo «id quod generatur, quamdiu in generante manet, dicitur esse conceptum· (IV Contra Gent., cap. 11, considerandum est etiam). 6 Comp, theol. I P., cap. 38. USfl** C. II, a. 2, B, § I: Norio conceptus 489 gibili, mediante specie eius impressa qua informatur ut forma intelligibili, iuxta illud S. Thomae: «species intelligibilis est forma secundum quam intellectus intelli­ git» *, «cum intellectus substantiam aliquam intelligere non possit nisi fiat actu secundum aliquam speciem in­ formantem ipsum« 12; «species enim intelligibilis princi­ pium formale est intellectualis operationis, sicut forma cuiuslibet agentis principium est propriae operationis» 3. 288. Secunda, ex parte ipsius operationis producti­ vae verbi sive conceptus mentis, quae dicitur formatio verbi: non solum ratione communi qua omnis effectio dicitur formatio4; verum et praecipue quia sicut in ge­ neratione corporali formatio prolis est actus proprius virtutis formativae5, ita in generatione intelligibili for­ matio conceptus, qui est proles quaedam mentis, est pro­ prius actus virtutis formativae intellectualis, quae est nativa vis intellectiva intellectus possibilis informati et fecundati specie intelligibili seminata per intellectum I 1 I, 85, 2c. Cf. ad 1. 2 III Contra Gent., cap. 51. Cf. etiam I, 34, 1 ad 3. 3 I Contra Gent., cap. 46, arg. 1. «Illa species se habet ut princi­ pium formale quo intellectus intelligit» (De Spiritualibus creaturis, 9 ad 6). 4 Haec enim est differentia inter creationem et simplicem genera­ tionem vel productionem, quod haec fit per meram transformationem et informationem, quatenus generabile transit de una forma in aliam a qua informatur prima reiecta. «Est enim, ait S. Thomas, duplex modus causandi. Unus quidem quo aliquid fit praesupposito altero; et hoc modo dicitur aliquid fieri per informationem, quia illud quod posterius advenit se habet ad id quod praesupponebatur per modum formae. Alio modo causatur aliquid nullo praesupposito; et hoc modo dicitur aliquid fieri per creationem» (In librum de causis, lect. 18, circa finem). 5 «Ad conceptionem humani corporis duo concurrunt, scilicet ma­ teria ex qua formatur conceptum, et iterum vis formativa quae con­ ceptum format: quorum primum Augustinus vocat corpulentam sub­ stantiam, secundum vero seminalem rationem» (Quodlib. 8, 5 ad 3). Et hoc est principale in conceptione, iuxta illud eiusdem S. Doctoris: «in conceptione prolis invenitur triplex actio. Una, quae est principalis, scilicet formatio et organizatio corporis...» (Ill Sent., d. 3, 2, Ic, n. 83). Cf. II Sent., d. 18, 2, 3c et ad 3 et 5; II Contra Gent., cap. 89, § Non igitur ipsamet virtus: «virtus formativa... operatur formationem corporis prout agit ex vi animae». 490 P. I, Sec. I. De natura analogiae agentem; qua de causa, productio verbi dicitur formatio conceptus ab Augustino 1 et ab Avicenna2, ab Averroe3 1 4 1 C. II, a. 2, B, § I: Notio conceptus > 1 S. Augustinus, De Trinitate, lib. 15, cap. 15, n. 25, ML 42, 1078. 2 Cf. A. M. Goichon, Lexique de la langue philosophique d'Ibn Sina, p. 84, 179, 184, 192, Paris, 1938. 3 «Intellectus sunt duae actiones, quarum una dicitur formatio et alia fides» (Averroes, In III de Anima, n. 21, Venetiis 1489). Et alibi fidem appellat verificationem, quia in secunda operatione mentis, idest 1 in iudicio completur ratio veritatis in cognoscendo, quae inchoata erat in formatione vel simplici apprehensione. «Dicamus itaque quod [id] ex quo fuerunt omnes quaestiones, quarum cognitio appetitur ab omni­ bus artibus speculativis duarum specierum, videlicet formatio et verificatio: et fuit formatio id quod est intellectus rei per id quod con­ stituit substantiam rei vel per id quod aestimatur quod constituat substantiam suam, et erit id de quo quaeritur ut plurimum dictione quid [est res]; et verificatio est intellectus rei per id quod dicitur } ipsius dispositio quaedam, et est id de quo quaeritur ut plurimum dictione utrum sicut est dictum nostrum utrum vacuum sit, et con­ ditione ut est dictum nostrum an mundus sit novus: et haec species quaestionis est de qua quaeritur a nobis semper dictione an, ut an mundus sit novus, fuit quod quaeritur a nobis. Et oportuit quod praecedat quamlibet istarum discipulo duae partes notitiae, aut agens aut dirigens. Agens quidem ad formationem est quae significatur per dictionem separatam [ = incomplexam]: agens vero est ex rebus quibus sibi constat res, et illae sunt partes definitionum et · definitiones. Verificationis vero dirigens est detentio veritatis apud quaestionem duarum partium oppositionis, sed agens ipsam est syllo- | gismus. Et haec ars est quae tradit dispositiones et regulas quibus dirigitur intellectus ad has duas notitias, hoc est, ad formationem et verificationem. Sicque dividemus perscrutationem huius artis neces­ sario ad has quatuor partes: et incipiemus a tractactu significationis t dictionum in universali [=de Praedicabilibus]; deinde procedemus ad sermonem de rebus simplicibus agentibus formationem [ = de Praedi­ camentis]; ulterius procedemus ad sermonem de rebus quibus oppo­ sita sunt opposita, adeo quod veritas transeat in unam earum [=De Interpretatione sive Perihermeneias]; postea loquemur de syllogismo et speciebus eius simpliciter [=Priora Analytical; rursus progrediemur ad id quod proprie terminantur singulae formationes et verificationes simpliciter; et illa est disciplina propria quae fit in singulis quinque artium, dico demonstrativam [=Posteriora Analytica] et topicam et ceteras» (Epithoma Averrois in libros Logicae Aristotelis, interprete Abrahamo de Balmes, Praefatio auctoris. Opera, t. II, fol. 156, coi. 3-4. Lugduni, 1542). Et idem brevius repetit in Epitome Rhetoricae demonstrativae (ibid., fol. 191, col. 4, fol. 192, col. 1) et Elenchorum (fol. 193, col. 1-2). Neque est ergo adeo extranea et insolita neque adeo rudis huiusmodi terminologia, ut opinatur vir egregius Menendez y Pelayo (Histo­ ria de las ideas estéticas en Espana, Obras completas, ed. nacional t. I, cap. 3, p. 367. Madrid, 1940), sed omnino communis inter arabos' e quibus in maiores scholasticos saeculi ΧΠΙ manavit, et apprime respondens doctrinae Aristotelis. ’ p 491 et Algazele *, e quibus hanc formulam mutuo accepit S. Thomas2 dicens: «in parte sensitiva invenitur duplex operatio. Una, secundum solam immutationem, et sic perficitur operatio sensus per hoc quod immutatur a A 1 Scientiarum «duae sunt proprietates: imaginatio [ = formatio] et credulitas. Imaginatio est apprehensio rerum quas significant sin­ gulae dictiones...; credulitas est sicut quod dicitur: mundus incoepit rxu , Logica, initio, apud L. W. Keeler, S. J., ed. Quaest. esse» (Algazel disp. S. Thomae De Spiritualibus creaturis, p. 113, nota 9. Romae, 1938). «Haec virtus [intellectus] est qua apprehendit homo scientias ignotorum mediante medio termino in credulitatibus, et mediante descriptione et definitione in imaginationibus» (Metaphysica, II P., tract. 4, cap. 5, ed. J. I. Muckle, p. 174, 21-24. Toronto, 1933. Cf. etiam I P. tract. I, cap .1, p. 6, 3-6). Similiter scientia incomplexorum «dici­ tur ab Avicenna scientia per informationem et non per actum intellec­ tus» iudicantis vel ratiocinantis (S. Albertus Magnus, I Post., tract. 1, cap. 3, ed. cit., t. II, p. llb); «hic autem intellectus [indivisibilium seu incomplexorum] vocatur apud Arabes informatio, eo quod intelligere talia est informari intellectum possibilem naturis formalibus rerum; intellectus autem complexorum vocatur fides, per assensum intellectus ad talia» (S. Albertus Magnus, III de Anima, tract. Ill, cap. 1, t. 5, p. 368b); «intellectus dicitur simpliciter accipere illud quod accipit in actu ab eo in quo est in potentia, sicut a phantasmate quod universale in potentia est universale in actu, et haec acceptio dicitur a Philosophis informatio: fides autem acceptio complexorum» (S. Albertus Magnus, in librum Dionysii de Caelesti hierarchia, cap. 2, § 1, dub. le, t. 14, p. 34b). In textu falso legitur incomplexorum. 2 Est «duplex operatio intellectus: quarum una dicitur a quibus­ dam imaginatio intellectus, quam Philosophus III de Anima [cap. 6] nominat intelligentiam indivisibilium, quae consistit in apprehensione quidditatis simplicis, quae alio nomine formatio dicitur: alia est quam dicunt fidem, quae consistit in compositione vel divisione propositio­ nis. Prima operatio respicit quidditatem rei; secunda respicit esse ipsius» (S. Thomas, I Sent., d. 19, 5, 1 ad 7). «Primum enim quod cadit in imaginatione intellectus est ens, sine quo nihil potest apprehendi ab intellectu; sicut primum quod cadit in credulitate intellectus sunt dignitates, et praecipue ista: contradictoria non esse simul vera» (I Sent., d. 8, 1, 3c). «Cum in re duo sint: quidditas et esse eius, his duobus respondet duplex operatio intellectus. Una quae dicitur a philosophis formatio, qua apprehendit quidditates rerum, quae etiam a Philosopho in III de Anima dicitur indivisibilium intelligentia. Alia autem comprehendit esse rei, componendo affirmationem, quia etiam esse rei ex materia et forma compositae a qua cognitionem accipit, consistit in quadam com­ positione formae ad materiam vel accidentis ad subiectum» (I Sent., d. 38, 2c. Cf. etiam III Sent., d. 23, 2, 2, qla. Ic, n. 135). «Duplex est operatio [intellectus]: una, qua format simplices rerum quidditates, ut quid est homo vel quid est animal...; alia operatio intellectus est secundum quam componit et dividit, affirmando et ! .7^ 492 P. I. Sec. I. De C. II, a. 2, B, § I: Notio natura analogiae sensibili. Alia operatio est formatio, secundum quod vis \ imaginative format sibi aliquod idolum rei absentis, vel etiam numquam visae. Et utraque haec operatio coniungitur in intellectu. Nam primo quidem consideratur passio intellectus possibilis, secundum quod informatur specie intelligibili. Qua informatus format, secundo, vel defini­ tionem vel divisionem vel compositionem quae per vo­ cem significatur. Unde ratio quam signficat nomen est definitio, et enuntiatio significat compositionem et divi­ sionem intellectus. Non ergo voces significant ipsas spe­ cies intelligibiles [impressas], sed ea quae intellectus si­ bi format ad iudicandum de rebus exterioribus» *. Et alio in loco: «Quia enim intellectus nititur in quid- } ditatem rei venire, ideo in specie praedicta est virtus quidditatis substantiae spiritualiter per quam quidditas spiritualiter recte formatur: sicut in calore est virtus I formae ignis per quam attingitur in generatione ad for­ mam substantialem ignis, quod accidens per se non at­ tingeret» 2; vel sicut in semine est virtus formativa pronegando... Et apud Arabes prima operatio intellectus vocatur imagina­ tio, secunda autem vocatur fides, ut patet ex verbis Commentatoris [=Averrois] in III de Anima» (De Verit., 14, Ic). «Intellectus divini operatio non est similis operationi nostri intellec­ tus qua propositiones formamus, quae dicitur compositio et divisio vel secunda [operatio] a quibusdam, sed tantum similis illi operationi ( qua intellectus noster cognoscit quod quid est, quae quidem dicitur indivisibilium intelligentia vel formatio intellectus vel etiam imagi­ natio per intellectum a quibusdam» (I Contra Gent., cap. 68, in prima redactione, postea deleta, ed. leon. t. XII, Appendix, p. 23b*. 68-74). «Has enim duas operationes intellectus Aristoteles assignat in III de Anima, unam scilicet quam vocat intelligentiam indivisibilium, qua videlicet intellectus apprehendit quod quid est alicuius rei, et hanc Arabes vocant formationem vel imaginationem per intellectum: aliam vero ponit, sicilicet compositionem et divisionem intellectuum, quam Arabes vocant credulitatem vel fidem» (De Spiritualibus creaturis, 9, ad 6, ed. L. W. Keeler, S.J., p. 113). «Una enim actio intellectus est intelligentia indivisibilium sive incomplexorum, secundum quam concipit quid est res; et haec operatio a quibusdam dicitur informatio intellectus sive imaginatio per intellec­ tuum... Secunda vero operatio intellectus est compositio vel divisio intellectus...» (I Post., lect. 1, n. 4). 1 I, 85, 2 ad 3. 2 De natura verbi intellectus, Opuscula selecta, ed. cit., t. I p 497 conceptus ~ 493 lis conceptae ex anima parentum derivata: «est enim in semine virtus formativa, quae hoc modo comparatur ad materiam concepti sicut comparatur forma domus in mente artificis ad lapides et ligna; nisi quod forma artis est omnino extrinseca a lapidibus et lignis, virtus autem spermatis est intrinseca» «Ista enim virtus agit dispo­ nendo materiam et formando ad susceptionem animae» 2; nam «illa vis activa quae est in semine, ex anima generan­ tis derivata, est quaedam motio ipsius animae generan­ tis»3, et ita est in semine ut virtus instrumentalis gene­ rantis, hoc est, «magis per modum motionis quam per modum formae, etsi forma eius aliquo modo sit», scilicet forma instrumentalis, quae non est forma quiescens sed fluens4. 289. Tertia, ex parte ipsius termini formalis opera­ tionis intellectivae, qui est ipse conceptus mentis con­ stitutus et formatus per intellectum in intelligendo, quasi «ultimum quod potest intellectus in se operari» 5; «anima enim quasi transformata est in rem per speciem [intelligibilem impressam] qua agit quidquid agit: unde, cum ea informatus est actu, verbum producit in quo rem illam dicit cuius speciem habet»6; «id enim quod intellectus in concipiendo format, est verbum» 7. In VII Metaph., lect. 8, n. 1.451. De Pot., 3, 9 ad 9, circa finam. Cf. ibid. ad 16 et 28. 3 I, 118, 1 ad 3. Cf. etiam III, 32, 1 ad 1. II Sent., d. 18, 2, 3c. De natura verbi intellectus, ed. cit., p. 494. 6 Ibid., p. 498. 7 I, 34, 1 ad 2. Et iam pridem scribebat: « forma in intellectu potest esse dupliciter. Uno modo, ita quod sit principium actus intelli­ gent: sicut forma quae est intelligentis in quantum est intelligens, et haec est similitudo intellecti in ipso. Alio modo, ita quod sit termi­ nus actus intelligendi: sicut artifex intelligendo excogitat formam domus, et, cum illa forma sit excogitata per actum intelligendi et quasi per actum effecta, non potest esse principium actus intelligendi ut sit primum quo intelligitur, sed magis se habet ut intellectum quo intelligens aliquid operatur. Nihilominus tamen forma praedicta est secundum quod intelligitur; quia per formam excogitatam artifex intelligit quid operandum sit. Sicut in intellectu speculativo videmus quod species, qua intellectus informatur ut intelligat actu, est primum quo intelligitur: ex hoc 1 2 I» .£1·- 4*5* P. I, Sec. I. De 494 natura analogiae Et ideo S. Doctor frequenter inculcat verbum esse terminum formalem, hoc est, formatum et consummatum intellectionis, ut apparet ex textibus sequentibus: «ver­ bum intellectus nostri... est id ad quod operatio intellec­ tus nostri terminatur, quod est ipsum intellectum, quod dicitur conceptio intellectus» ’; «verbum est terminus actionis intellectus»2. Et alibi: «est autem de ratione interioris verbi, quod est intentio intellecta, quod procedat ab intelligente se­ cundum suum intelligere, cum sit quasi terminus intellec­ tualis operationis; intellectus enim intelligendo concipit et -format intentionem sive rationem intellectam, quae est interius verbum3. Rursus: «praedicta conceptio con­ sideratur ut terminus actionis et quasi quoddam per ip­ sam constitutum; intellectus enim sua actione format rei definitionem, vel etiam propositionem affirmativam seu negativam: haec autem conceptio intellectus in nobis proprie verbum dicitur»4. Denique: «intellectum autem sive res intellecta se habet ut constitutum vel formatum per operationem in­ tellectus, sive hoc sit quidditas simplex, sive sit com­ positio et divisio propositionis»5; quia «in operationibus rationis est considerare ipsum actum rationis, qui est intelligere et ratiocinari, et aliquid per huiusmodi actum constitutum-, quod quidem in speculativa ratione primo quidem est definitio, secundo enuntiatio, tertio vero syllo­ gismus vel argumentatio»6. autem quod est effectus in actu per talem formam, operari iam potest formando quidditates rerum, et componendo et dividendo; unde ipsa quidditas formata in intellectu, vel etiam compositio et divisio, est quoddam operatum ipsius, per quod tamen intellectus venit in cogni­ tionem rei exterioris: et sic est quasi secundum quo intelligitur» (De Verit., 3, 2c). 1 De Verit., 4, 2c. 1 De natura verbi intellectus, ed. cit., p. 497. 3 IV Contra Gent., cap. 11. § Et quamvis haec in Deo unum sint verissime. 4 De Pot,. 8, Ic. De spiritualibus creaturis, 9, ad 6, ed. cit., p. 113. 14. 6 III, 90, 1 ad 1. Cf. etiam Quodlib. V, 9c. .i** I I C. II, a. 2, B, § I: Notio » conceptus 495 Qua de causa in nobis, cum discurrendo et inquiren­ do procedimus, distinguitur, cogitatio informis, quae ideo formabilis adhuc est utpote in concipi, et cogitatio for­ mata idest in conceptum esse, qui est ipse conceptus for­ matus et terminatus de re. Id quod S. Thomas, ex Au­ gustino egregrie hisce verbis expendit: «verbum nos­ trum prius est formabile quam formatum. Nam cum volo concipere rationem lapidis, oportet quod ad ipsam ratio­ cinando perveniam: et sic est in omnibus aliis quae a nobis intelliguntur, nisi forte in primis [notionibus et] principiis quae, cum sint simpliciter [=per se] nota, absque discursu rationis statim sciuntur. Quamdiu ergo sic ratiocinando intellectus iactatur hac atque illae, nec­ dum formatio perfecta est, nisi quando ipsam rationem rei perfecte conceperit, et tunc primo habet rationem rei perfecte, et tunc primo habet rationem verbi. Et inde est quod in anima nostra est cogitatio, per quam signifi­ catur ipse discursus inquisitionis, et verbum, quod est iam formatum secundum perfectam contemplationem veritatis. Sic ergo verbum nostrum primo est in potentia quam in actu»12; «ipsum enim intelligere non perficitur nisi aliquid in mente intelligentis concipiatur quod dici­ tur verbum: non enim dicimur intelligere sed cogitare ad intelligendum antequam conceptio aliqua in mente nostra stabiliatur»3. Ut enim dicit ipse S. Augustinus «cogitatio quippe nostra perveniens ad id quod scimus, atque inde formata, verbum nostrum verum est» 4. 290. Hanc triplicem rationem denominationis con­ ceptus formalis ipse S. Thomas simul, uno veluti ictu, proposuit scribens: «cum ergo intellectus informatus specie natus sit agere..., prima autem actio eius per spe- I 1 De Trinitate, lib. 15, cap. 15, n. 25. ML 42, 1.078. 2 In Evangelium secundum Joannem, cap. 1, lect. 1 ed. Marietti, p. 10b. Cf. etiam De Verit., 4, 1, arg. 4 sed contra; De rationibus fidei contra graecos, armenos et saracenos, cap. 1, § Est autem aliud; Il­ li, 2, le. 2 De Pot., 9, 9c. 4 S. Augustinus, De Trinitate, lib. 15, cap. 15, n. 25 ML 42, 1.078. ■ ■ > I •/ -· 496 I V. P. I, Sec. I. De natura analogiae ciem est formatio sui objecti, quo formato intelligit; si­ mul tamen tempore ipse format et formatum est, et simul intelligit, quia ista non sunt motus de potentia ad actum —quia iam factus est intellectus in actu per spe­ ciem—, sed processus perfectus de actu in actum, ubi non requiritur aliqua species motus...: sed verbum se­ quitur inmediate intellectum in actu per speciem, a qua procedit verbum ut actus ex actu et non ut actus ex po­ tentia» \ Et alibi nitidius et nervosius: «intellectus per speciem rei formatus, intelligendo format in seipso quandam in­ tentionem rei intellectae, quae est ratio ipsius quam sig­ nificat definitio... Haec autem intentio intellecta, cum sit quasi terminus intelligibilis operationis, est aliud a specie intellegibili quae facit intellectum in actu quam oportet considerare ut intelligibilis operationis principium: licet utrumque sit rei intellectae similitudo. Per hoc enim quod species intelligibilis quae est forma intellectus et intelligendi principium, est similitudo rei exterioris, sequitur quod intellectus intentionem formet illi rei similem; quia quale est unumquodque, talia operatur. Et ex hoc quod intentio intellecta est similis alicui rei, sequitur quod intellectus, formando huiusmodi intentionem, rem illam intelligat»12. «Istud ergo sic expressum, scilicet formatum in anima, dicitur verbum interius: et ideo comparatur ad intellectum, non sicut quo intellectus intelligit, sed sicut in quo intelligit, quia in ipso expresso et formato videt naturam rei intellectae»3. Id quod mirum non est; quia, et «species nominat causam formalem», et «verum [quod formaliter convenit verbo mentis] dicit rationem causae formalis» 4. ·. b 1 S. Thomas, De natura verbi intellectus, ed. cit., p. 497 circa finem. Cf. etiam in Evangelium secundum Joannem, cap. 1, lect 1 ed cit p. 10a. ..................... 2 I Contra Gent., cap. 53. 3 In Evangelium secundum Joannem, cap. 1, lect 1 n 10a Cf Quodlib. V, 9c. ’ ♦ De Vent., 21, 6 obi. 3, quam concedit ex hac parte. Cf. etiam De Verit., 1, 4 obi. 5. C. II, a. 2, B, § I: Notio conceptus 497 Maxime tamen conceptus denominatur formalis ex ultimo sui, ita ut conceptus formalis significet in recto conceptum formatum et completum, iuxta illud Aristote­ lis: από του τέλου άπαντα προσαγορεύει^ δίκαιον quod ita inter­ pretatur S. Thomas: «iustum est ut omnia definiantur et denominentur a fine»2. Et inde venit proloquium illud: «unumquodque denominatur a fine»3; quod sic etiam effertur: «res denominantur a fine et complemento»*. ! 1 291. Et inde etiam apparet cur conceptus obiectivus dicatur conceptus, scilicet per denominationem a con­ ceptu formali, quasi per analogiam attributionis; quia ratio conceptus primo et perfecte et complete invenitur in conceptu formali. Ut enim eleganter scribit S. Doctor, «in illis quae dicuntur per prius et posterius de multis, non semper oportet quod id quod per prius recipit prae­ dicationem communis sit ut causa aliorum, sed illud in quo primo ratio illius cmmunis completa invenitur: sicut sanum per prius dicitur de animali, in quo primo perfecta ratio sanitatis invenitur, quamvis medicina di­ catur sana ut effectiva sanitatis. Et ideo, cum verum di­ catur de pluribus per prius et posterius, oportet quod de illo per prius dicatur in quo invenitur perfecta ratio veri­ tatis. Complementum autem cuiuslibet motus est in suo termino. Motus autem cognitivae virtutis terminatur ad animam: oportet enim ut cognitum sit in cognoscente per modum cognoscentis»5. Et ideo veritas per prius et formaliter invenitur in intellectu cognoscente cognitione terminata et completa et formata, quae hac de causa di­ citur veritas formalis; et nonnisi per posterius, hoc est, per denominationem et attributionem ab hac veritate, nominatur vera res cognita, quae ob hoc dicitur veritas 1 2 3 4 talis, quod 5 Aristoteles, II De anima, cap. 4, n. 15 (III, 450, 29-30). S. Thomas, In II de Anima, lect. 9, n. 347 IV Contra Gent., cap. 74, § Quia vero potestas ordinis. III, 60, 2 ad 3. Et ideo conceptus formalis dicitur simpliciter quia «secundum hoc dicitur aliquid esse simpliciter, secundum est in sui complemento» (De Verit., 1, 5 obi. 12). De Verit. 1, 2c. Ç· ·.' P. I, Sec. I. De natura 498 Λ analogiae obiectiva1. Quod autem dicitur de veritate, eodem iure dicendum est de conceptu sive de verbo, utpote quae mutuo se involvunt veluti subiectum et forma propria, secundum illud S. Thomae: conceptus speculativus est «repraesentatio rei tantum, sicut est in omnibus cogni­ tionibus acceptis a rebus; et tunc veritas conceptionis II praesupponit entitatem rei sicut propriam mensuram» et causam et fundamentum2, nec res dicitur vera nisi «in quantum nata est de se formare veram aestimatio­ nem* intellectus3. Sic ergo nomen conceptus dicitur de conceptu obiectivo per analogiam attributionis ad conceptum formalem cui primo et per se et complete convenit nomen et ratio conceptus, veluti de causa et fundamento et mensura eius: eo fere modo quo veritas obiectiva dicitur analo­ gice ad veritatem formalem, et certitudo obiectiva ad cer­ titudinem formalem, et evidentia obiectiva ad evidentiam formalem, et ratio obiectiva ad rationem formalem, et in­ tentio obiectiva ad intentionem formalem, et abstractio vel praecisio obiectiva ad abstractionem vel praecisionem formalem, et beatitudo obiectiva ad beatitudinem for­ malem. Quo etiam in sensu distinguimus voluntatem in subiectivam sive formalem quae est actus et potentia vo­ lendi, et in voluntatem obiectivam quae est res volita4; et conscientiam in subiectivam seu formalem quae est actus consciendi, et obiectivam quae est res conscita, ut cum dicitur: «dicam tibi conscientiam meam, idest quod est in conscientia mea» ’. Eodemque iure theologi dis­ tinguunt fidem in formalem vel subiectivam quae est ac­ tus vel habitus credendi, et obiectivam quae est res cre­ dita6; et spem in subiectivam vel formalem quae est ■ —— i ■ ■ ■■ ■■ 1 De Verit. 1, 1 et 3. 2 IV Sent., d. 8. 2, 1, qla. 4c. De Verit., 1, 2c. Ill Sent., d. 17, 1, 1, qla. 1 ad 3, n. 19. De Verit., 17, le; II Sent., d. 24, 2, 4c. Ill Sent., d. 23, expositio textus, n. 301;InIV Sent., d 13 IS « ?z> 1b ni, I. tr—:, 17 In· T.TT SI 1 ad 1· Qla· 1 ad 2; De Verit., 17, le; III, 51, 1 ad 1; 94, le. * C. II, a. 2, B, § I: Conceptus formalis 499 actus vel habitus sperandi, et objetivam quae est res sperata et caritatem in formalem vel subiectivam quae est actus vel habitus amandi, et obiectivam quae est res amata2. 292. His dictis de duplici acceptione conceptus, su­ perest iam ut videamus quid proprie significent secun­ dum rem conceptus formalis et conceptus obiectivus apud S. Thomam, attentis diversis nominibus vel expres­ sionibus idem significantibus, et quomodo se habeant inter se et qualiter dividantur. 293. Conceptus ergo formalis plura suscipit nomina apud S. Doctorem. Si enim loquamur de conceptu for­ mali speculativo, quandoque appellatur conceptus inte­ rior3, conceptio intellectus4, conceptio mentis5, concep­ tus mentis6, interior mentis conceptus7, proles mentis 8, conceptio animae9, conceptio intellecta 10, conceptio ex­ pressa ”, conceptio rei intellectae 12, immo et conceptio et conceptus sine addito 13; aliquando vocatur passio ani» III Sent., d. 26, 2, 1 ad 3, n. 90. 2 I Sent., d. 17, 1, 5c. 3 De Verit., 9, 4c in fine. 4 I Sent., d. 2, 1, 3c; 27, 2, 2, qla. 1, obi. 4 et 7 et corp.; De Verit., 1, Ic; 1, 5c; 1, 7 obi. 3 et resp.; De Pot., 7, 6c et ad 4; 8, Ic; 9, 5c; Comp. theol., I P., cap. 37 et 52; De rationibus jidei, cap. 4 et 5; Responsio ad lectorem venetum de articulis 36, a. 3; Collationes de Credo in Deum, cap. 4, ed. Vives, t. 27, p. 210a; in librum Aristotelis de Sensu et sensato, lect. 2, n. 31; in I Perihermeneias, lect. 2, nn. 36, 10; lect. 3, nn. 2 et 4. 5 Collationes de Credo in Deum, cap. 11, ed. cit., p. 220b in fine; in Evangelium secundum Joannem, cap. 1, lect. 1, ed. cit., p. 9b; III Contra Gent., cap. 97. 6 De rationibus fidei, cap. 3; I, 34, 1; 107, 1. 7 De rationibus fidei, cap. 3; Comp, theol. I P. cap. 38. » De rationibus fidei, cap. 3; IV Contra Gent., cap. 11, § considerandum est etiam. 9 I Sent., d. 2, 1, 3c; in I Perihermeneias, lect. 3, n. 11. io De Verit., 1, 7 abi. 3 et resp. n De Verit., 4, 2 ad 5. 12 I, 27, Ic. 13 De Verit., 9, 4c et ad 10 et 15; 9, 5c; 10, 6; 11, 1 ad 5; 11, 3c; De Pot., 7, 6c in fine. SOÛ P. I, Sec. I. De natura analogiae mael; interdum dicitur verbum mentis2, verbum men­ tale3, verbum cordis4, verbum intellectus 5, verbum intelligibile6, verbum interius7, immo et verbum rei8; nonnunquam expressio trahitur ab extremo facultatis aut extremo obiecti et vocatur intellectus 9, et intellectu II 10. subinde dicitur quoque notitia expressasimilitudo rei n, similitudo expressa ,3; aliquoties nominatur inten­ tio intellectus 14, intentio intellecta ‘5, intentio rei intellec­ tae 16, intentio intelligibilis 17 ; appellatur insuper ratio 1S, 9 1 / Sent., d. 14, 1, 2 ad 3; De Pot., 7, 6c; in I Periherm., lec. 2, nn. 3-6, 10. 2 I Sent., d. U, 1 ad 4; De Pot., 9, 5c; 9, 9c; De rationibus fidei, cap. 3;in Evangelium secundum Joannem, cap. 1, lect. 1, edit, cit., p. 9b. 3 I, 36, 2 ad 1; I-II, 92, 1 ad 2. 4 I Sent., d. 27, 2, Ic; d. 27, 2, 2, qla. le; De Verit., 4, le; De ra­ tionibus fidei, cap. 6. Quodlib. V, a. 9. 5 De Verit., 4, 2c; De Pot., 2, le; de Rationibus fidei, cap. 3; Colla­ tiones de Credo in Deum, cap. 4, § sciendum est igitur, ed. cit., p. 210a. Quodlib. V, a. 9 ad 2. 6 I, 42, 5c. 7 De Verit., 4, 1 ad 1 et 9; IV Contra Gent., cap. 11; I, 107, le; in Evangelium secundum Joannem, cap. 1, lect. 1, p. 9b; Comp. theol., I P., cap. 38. 8 / Sent., d. 27, 2, le; De natura verbi intellectus, paulo post initium. 9 De Verit., 1, 2c in fine; 1, 5c; 4, 5c; 17, 1; I, 13, Ic; 17, 3; 29, 4 ad 3; 33, 2c; Quodlib. IV, 17c; in I Periherm., lect. 2, n. 6; lect. 3, nn. 2, 7, 9; lect. 4, n. 9; Comp. theol. I P. cap. 24 et 27 et passim alibi. 10 IV Contra Gent., cap. 11; De Spiritualibus creaturis, 9, ad 6, ed. L. W. Keeler, S. J., p. 113, 1-4. Romae 1938; De unitate intellectus contra averroistas, cap. 5, n. 109, ed. L. W. Keeler, p. 71, 49; in III de Anima, lect. 9, n. 724; / Contra Gent., cap. 52; I, 55, 1 ad 2. 11 De Verit., 4, 2c et ad 2. Cf. ibid., ad 6; 4, 4 ad 3; 4, 5c. « I Sent., d. 27. 2, le; d. 27, 2, 2, qla. 1; De Pot., 7, 6c; 8, le; Comp, theol., I P., cap. 39. B De Pot., 2, le. 14 Comp, theol., I P. cap. 52. is I Sent., d. 19, 5, 3 ad 3; / Contra Gent., cap. 53; IV Contra Gent., cap. 11 et 36; Comp, theol., I P., cap. 52; in librum Aristotelis de sensu et sensato, lect. 2, n. 31. 16 I Contra Gent., cap. 53. n De Verit., 11, 2 ad 11 et 14. 18 I Sent., d. 2, 1, 3c et ad 6; I Contra Gent., cap. 53; De Pot., 7, 6c saepe alibi. C. Π, a. 2, B, § I: Conceptus formalis ratio intellecta1, definitio2, enuntiatio3, enuntiabile4, ra­ tiocinatio5, syllogismus6, conclusio 7 sive conceptio con­ clusionis8; tandem dicitur species intellecta9, species rei intellectae ‘°, species concepta H, species constituta vel expresa u, species intelligibilis formata 13. Si vero sermo fiat de conceptu formali practico, adhuc opus est distinguere conceptum formalem practicum factibilium et conceptum formalem practicum agibilium, qui diversis nominibus vel locutionibus expri­ muntur. Nam si agatur de conceptu formali practico fadibilium, apellatur idea 14, exemplar 15, forma exempla­ ris ‘6, et forma operativa ,7. Si autem agatur de conceptu formali practico agibilium, eius expressio magis propria ' I i * / 1 In librum Dionysii de Divinis nominibus, cap. 5, lect., 3, ed. Vives, t. 29, p. 508a; I, 16, 2 ad 1. 2 De Pot., 8, 1; 9, 5; De Spiritualibus creaturis, 9, ad 6; Quodlib. V, 9c; in Evangelium secundum Joannem, cap. 1, lect. 1, ed. cit., p. 10a; I, 85, 1 ad 3; I-II, 90, 1 ad 2. 3 De Pot., 9, 5c; De Spiritualibus creaturis, 9 ad 6; Quodlib. V, 9c; in Evangelium secundum Joannem, cap. 1, lect. 1, p. 10a; I, 85, 1 ad 3; I-II, 90, 1 ad 2. 4 I Sent. d. 38, 3; d. 41, 5; De Verit., 2, 7; I Contra Gent., cap. 5859, 66; Quodlib. IV, 17; I, 14, 14; II-II, 1, 2. 5 I-II, 57, 3 ad 3; 91, 1 ad 2; II-II, 47, 2 ad 3. 6 Ibid. 7 Cf. in Evangelium Joannis, cap. 1, lect. 1, ed. cit., pp. 10-11; De Verit., 11, 1 ad 18 una cum De Verit., 4, 4c; I, 107, 1 ad 3, et I Post. Analyticorum, lect. 4, n. 9. 8 De Verit., 4, 2c. 9 I Sent., d. 27, 2, 2, qla. Ic; De malo, 16, 8c, § ad huius ergo difficultatis inquisitionem. 10 / Sent., d. 27, 2, 2, qla. c. n I Sent., d. 27, 2, 3c. 12 Quodlib. V, 9c; De Verit., 3, 2c; 4, 2 ad 7; 4, 4 ad 5; et notitia expressa (De verit., 4, 2 ad 2 et 5). Cf. De Spiritualibus creaturis, 9 ad 6; I-II, 91, 1 ad 2; 94, Ic. » I Sent., d. 27, 2, 1, qla. 1, obi. 4. H / Sent., d. 26, 2, 1; De Verit., 3, 1; I, 15, 1. 13 De Verit., 3, 3 ad 3; 8, 8 ad 1; Quodlib. 8, 2c; in librum Dionysii de divinis Nominibus, cap. 5, lect. 3, ed. cit., p. 508; I, 44, 3. i« Quodlib. IV, 1. 17 / Sent., d. 36, 2, 1; De Verit., 3, 3c; 3, 6c. P. I, Sec. I. De natura analogiae 502 est vel iudicium1, vel sententia2, vel praeceptum3 aut lex4. Hoc quoad nomina. 294. Quoad rern autem, apud S. Thomam, idem sunt conceptus formalis et verbum mentis: «Verbum cordis videtur esse quaedam conceptio intellectus»5; «concep­ tio autem intellectus est verbum»6; «intelligibiles con­ ceptiones... verba interiora dicuntur7; intellectualis con­ ceptio dicitur verbum»8; «interior mentis conceptus di­ citur verbum9; «ipse conceptus mentis interius verbum vocatur10; «id autem quod in intellectu continetur ut interius verbum, ex communi usu loquendi conceptio in­ tellectus dicitur. Nam corporaliter aliquid concipi dici­ tur quod in utero animalis viventis vivifica virtute forma­ tur, mare agente et femina patiente, in qua fit conceptio, ita quod ipsum conceptum pertinet ad naturam utriusque quasi secundum speciem conforme. Quod autem in­ tellectus comprehendit, in intellectu formatur, intelligi1 I, 13, 1 ad 2; 74, 7c. 2 IV Sent., d. 35, 1, 3 ad 1; De Verit., 22, 15 ad 2; I-II, 13, 1 ad 2; 13, 6 ad 2; II-II, 67, Ic. Licet sententia dicatur etiam de intellectu spe­ culativo, ut patet in his verbis: «sententia, secundum Avicennam, est definitiva et certissima conceptio» (/ Sent., prolog., expo, textus, circa finem); «ab assentiendo sententia dicitur, quae, ut dicit Isaac, est determinata acceptio alterius partis contradictionis» (III Sent., d. 23, 2, 2, qla. 1, n. 137. Cf. Isaac Israeli, Liber de definitionibus, ed. J. I. Muckle, apud «Archives d'histoire doctrinale et littéraire du moyenage» 11 (1938), p. 312, 7-8: «sententia est credulitas vel firmitudo rei alicuius»; p. 340·. «sententia est certa comprehensio alterius [partis] contradicti[onis]»; «sententia autem, ut dicit Isaac et Avicenna, est conceptio distincta vel certissima alterius partis contradictionis» (De Verit., 14, lc). 3 I-II, 90, 2 ad 1; II-II, 67, lc. I-II, 90, 1 ad 2; 92, 2c; 94, lc. 5 I Sent., dl. 27, 2, 1, obi. 4. «Verbum dicit conceptionem intellectus» (Ibid., a. 2, qla. 1, obi. 4); «significat conceptionem intellectus» (De Verit., 1, 7, obi. 3). 6 De rationibus fidei, cap. 4. IV Contra Gent., cap. 11. «Ipsa conceptio intellectus... est interius verbum» (IV Contra Gent., cap. 12). 8 IV Contra Gent., cap. 19. 9 01 I, 107, 1c. «Verbum cordis est ipsa conceptio intellectus» (In Evangelium secundum Matthaeum, cap. 1, ed. Marietti, p7*22a)" C. II, a. 2, B, § I: Conceptus formalis 503 bili quasi agente et intellectu quasi patiente; et ipsum quod intellectu comprehenditur, intra intellectum existens, conforme est et intelligibili moventi, cuius quaedam similitudo est, et intellectui quasi patienti secundum quod esse intelligibile habet. Unde id quod intellectu comprenhenditur, non inmerito conceptio intellectus vocatur» Et inde est quod S. Doctor gemina serie textuum no­ tionem tradidit realem conceptus formalis; una, quando directe considerat ipsum formalem conceptum; alia, quando explicat verbum mentis nostrae, ut analogum Ver­ bi divini, cuius similitudines et dissimilitudines magna cura exponere solet cum theologum agit Trinitatis. 295. In prima igitur serie definit conceptum formalem dicens quod est «similitudo [immediata] rei exsistentis extra animam, sicut hoc quod concipitur de hoc nomine homo [qui est nomen rei]; et talis conceptio intellectus habet fundamentum in re im­ mediate, in quantum res ipsa, ex sua conformitate ad intellectum [=conceptum], facit quod intellectus sit verus, et quod nomen significans illum intellectum proprie dicatur de re»2. 296. Nimirum conceptus formalis est «ipsa rei definitio»3, et ideo «significatur per nomen rei»4 eo ipso quo «conceptio intellectus est [immediata] similitudo rei»5, siquidem «nomina non significant res nisi mediante intellectu» sive conceptu, qui immediate refertur ad res6. «Conceptio enim nostri intellectus secundum hoc vera est, prout repraesentat per quandam assimilationem rem intellectam...; cum enim intellegit aliquam crea­ turam, concipit formam quandam quae est similitudo rei secun­ dum totam perfectionem ipsius, et sic definit res intellectus»'1. Sic ergo «tunc intellectus dicitur scire de aliquo quid est quando definit ipsum, idest quando concipit aliquam formam de ipsa re, quae per omnia ipsi rei respondet»8. Quapropter «ratio quam 1 Comp, theol. I P., cap. 38. «Omne agens voluntarium per concep­ tionem intellectus agit; quae verbum ipsius dicitur» (Op. tit., cap. 96). 2 I Sent., d. 2, 3 c, § et ex hoc patet secundum. Ibid., § quantum ad primum. Ibid., paulo post. Ibid., § et ex hoc patet secundum. 6 De Verit., 2, lc, circa finem. Ibid., § et ideo dicendum est. Ibid., ad 9. i 504 P. I, Sec. I. De natura analogiae significat nomen est definitio, ut dicitur in IV Metaph., et ideo illud est nomen proprie aliucuius rei, cuius significatum est defi­ nitio* 1 eius. Alibi autem explicat uberius notionem conceptus formalis, qui est species intelligibilis expressa, eumque accurate distinguit a specie intelligibili impressa, tam in intellectu speculativo quam in practico, hisce verbis: «forma enim [ = species intelligibilis] in intellectu [practico] potest esse dupliciter. Uno modo ita quod sit principium actus intelligendi, sicut forma [ = secies intelligi­ bilis impressa] quae est intelligentis in quantum est intelligens; et haec est similitudo intellecti in ipso. Alio modo, ita quod sit terminus actus intelligendi [ = species intelligibilis expressa]: si­ cut artifex, intelligendo, excogitat formam domus et, cum illa fonna sit excogitata per actum intelligendi et quasi per actum effecta, non potest esse principium actus intelligendi ut sit pri­ mum quo intelligatur, [hoc enim est species intelligibilis impres­ sa]; sed magis se habet ut intellectum, quo intelligens aliquid operatur. Nihilominus tamen forma praedicta est secundum quo intelligitur, quia per formam excogitatam artifex intelligit quid operandum sit2. Sicut in intellectu speculativo videmus quod species [impres­ sa] qua intellectus informatur ut intelligat actu, est primum quo intelligitur: ex hoc autem quod est effectus in actu per talem formam, operari iam potest formando quidditates [definitiones] rerum, et componendo et dividendo, [idest formando enuntiatio­ nes]. Unde ipsa quidditas formata in intellectu, vel etiam com­ positio et divisio [ = enuntiatio affirmativa et negativa], est quod­ dam operatum ipsius [species expressa per primam et secundam operationem mentis]; per quod tamen intellectus venit in cogni­ tionem rei exterioris, et sic est quasi secundum quo intelligitur*3. 297. Quibus per omnia consentiunt quae docet in Quaestione disputata de Spiritualibus creaturis. «Oportet dicere quod res intellecta non se habet ad intellectum possibilem ut species intel­ ligibilis [impressa] qua intellectus possibilis fit actu, sed illa spe­ cies se habet ut principium formale quo intellectus intelligit. 1 ibid., ad 11. 2 Et sic «idea [ = species intelligibilis expressa sive conceptus for­ malis intellectus practici] non habet rationem eius quo primo aliquid intelligitur, sed habet rationem intellecti in intellectu exsistentis* (De Verit., 3, 2 ad 9). '■ 3 De Verit., 3, 2c. C. II, a. 2, B, § I: Conceptus formalis 505 Intellectum autem, sive res intellecta [ = species intelligibilis ex­ pressa sive conceptus formalis] se habet ut constitutum vel for­ matum per operationem intellectus: sive hoc sit quidditas sim­ plex [=definitio], sive sit compositio et divisio propositionis [=enuntiatio affirmativa et negativa]. Has enim duas operationes intellectus Aristoteles assignat in III de Anima, cap. 6: unam sicilicet quam vocat intelligentiam indivisibilium, qua videlicet intellectus apprehendit quodquid est alicuius rei, et hanc Arabes vocant formationem vel imaginationem per intellectum; aliam ve­ ro ponit, scilicet compositionem et divisionem intellectuum [=conceptuum], quam Arabes vocant credulitatem vel fidem. Utrique autem harum operationum praeintelligitur species in­ telligibilis impressa qua fit intellectus possibilis in actu; quia intellectus possibilis non operatur nisi secundum quod est in actu, sicut nec visus videt nisi secundum quod est factus in actu per speciem visibilem» h 298. Praesertim vero hanc notionem tradit in Summa contra Gentiles. «Considerandum est, inquit, quod res exterior intellecta a nobis, in intellectu nostro non exsistit secundum propriam na­ turam, sed oportet quod species eius [impressa] sit in intellectu nostro per quam fit intellectus in actu. Exsistens autem in actu per huiusmodi speciem sicut per propriam formam, intelligit rem ipsam. Non autem ita quod ipsum intelligere sit actio trans­ iens in intellectum [=rem intellectam] sicut calefactio transit in calefactum, sed manet in intelligente: sed habet relationem ad rem quae intelligitur, eo quod species praedicta, quae est principium intellectualis operationis ut forma, sit similitudo illius. I Ulterius autem considerandum est quod intellectus, per speciem [impressam] rei formatus, intelligendo format in seipso inten­ tionem rei intellectae, quae est ratio ipsius quam significat defi­ nitio [et species expressa vel formata dici potest]. Et hoc qui­ dem necessarium est, eo quod intellectus intelligit indifferenter rem absentem et praesentem, in quo cum intellectu imaginatio convenit; sed intellectus hoc amplius habet, quod etiam intel­ ligit rem ut separatam a conditionibus materialibus sine quibus in rerum natura non exsistit, et hoc non posset esse nisi intellectus sibi intentionem praedictam formaret. 1 De Spiritualibus creaturis, 9 ad 6. 506 P. I, Sec. I. De natura analogiae Haec autem intentio intellecta, cum sit quasi terminus intel­ ligibilis operationis, est aliud a specie intelligibili [impressa] quae facit intellectum in actu, quam oportet considerari ut intelligibilis operationis principium: licet utrumque [scilicet species intelligibilis impressa et species intelligibilis expressa] sit rei intellectae similitudo [sed illa impressa, haec vero expressa]. Per hoc enim quod species intelligibilis [impressa], quae est for­ ma intellectus et intelligendi principium, est similitudo [impres­ sa] rei exterioris, sequitur quod intellectus intentionem formet [=speciem intelligibilem expressam vel formatam} illi rei simi­ lem [similitudine expressa}] quia quale unumquodque est, talia operatur. Et ex hoc, quod intentio intellecta est similis [simili­ tudine expressa} alicui rei, sequitur quod intellectus, formando huiusmodi intentionem, rem illam intelligat» >. Quod quidem vividius et magis ample exprimebat in prima redactione huiusce capituli, quod tres habuit succesivas redaetiones, ut editores leonini demonstrant1 2. «Intellectus, scribebat S. Doctor, per formam intelligibilem qua intelligit, refertur qua­ dam similitudinis relatione ad rem extra quam intelligendo co­ gnoscit. Unde et dicitur quod scientia est assimilatio scientis ad rem scitam. Forma igitur quae est in intellectu non se habet ad intelligere ut quod intelligitur sed ut quo intelligitur, quod enim intelligitur extra est: si autem sit ut quod intelligitur, hoc est per quandam reflexionem, in quantum intellectus intelligen­ do rem intelligit se intelligere et ulterius redit ad cognoscendam speciem qua intelligit. Ex hac autem specie intelligibili qua pri­ mo intellectus informatur, procedit, componendo et dividendo vel qualitercumque conferendo, ad inveniendam aliquam formam intelligibilem quae dicitur per intellectum formata. Et hoc patet tam in intellectu speculativo quam practico. Intellectus edim speculativus ex aliquibus communibus quae cognoscit, per hoc quod est eorum speciebus [impressis] infor­ matus, definitionem investigat, quandam formam intelligibilem formans [=speciem intelligibilem expressam vel formatam], quam accipit quasi essentiam definiti. Similiter intellectus prae tiens formam artificiati excogitat ex aliquibus praeconceptis quae per aliquarum specierum informa­ tionem cognovit. Sic etiam et imaginatio, informata speciebus a 1 I Contra Gent., cap. 53. 2 Ed. leon., t. XIII. Appendix, pp. 20*-21‘. C. II, a. 2, B, § I: Conceptus formalis 507 sensu secundum actum relictis, novam formam adinvenit com­ ponendo et dividendo, quam nunquam sensus percepit, sicut montes aureos vel chimaeram. Huiusmodi autem forma se habet primo quidem ut intellecta, secundum quod intelligentis operatio ad eam intelligitur per relationem aliquam terminari; secundo vero ut quo intelligitur, prout per huiusmodi formam excogitatam relatio quaedam simi­ litudinis innascitur intelligentis ad rem exteriorem quae per huiusmodi formam cognoscitur. Sic igitur respectu secundorum cognitorum in intelligente duplex, intelligibilis forma considera­ tur. una, qua intelligit tantum, utpote per eam ad intelligendum formata [=formatus?], alia, qua intelligit et quae intelligitur simul, utpote per intellectum formata et intellectum rei exteriori conformata» *. Et analogice transferens ad intellectum divinum, subiungit: «ipsa igitur essentia divina, considerata prout est, accipitur ut prima species qua intelligitur; ut autem ipsamet est intellecta secundum se, consideratur ut res cuius cognitio habetur; ut autem est intellecta cum respectu ad rem aliam, consideratur ut forma excogitata per intellectum quae est quod intelligitur et quo intelligitur res quae est extra» Additque: «et hoc per simile videri potest in homine qui per artem suam artificiatum quodcumque producit. Habet enim apud se formam artificiati secundum quam operatur; nam domus quae est in materia est a domo quae est in mente, secundum Philosophum in VII Metaph. Haec autem forma est in mente ut per intellectum artificis excogitata, in cuius excogitationem deducitur ex aliqua praecedenti cognitione, scilicet finis, ex quo ratio omnis artificiati sumenda est, et per hanc formam sibi notam in factionem et cognitionem devenit illius domus quae est in materia. Et sic forma illa est primo [=primum?] quod intelligitur et secundo [ = secundum?] quo intelligitur»1 3. 2 299. Denique in Summa Theologica breviter contrahit ean­ dem doctrinam. I «Secundum Philosophum in I Perihermenias, cap. 1, voces sunt signa intellectuum [=conceptuum formalium] et intellectus 1 Ibid., Appendix, p. 20b*, 6-35. 2 Ibid., p. 20b*, 69-72; 21a*, 1-3. 3 I Contra Gent., cap. 54, in paragrapho deleta, ed. cit., Appendix, p. 21b‘, 48-58. P. I, Sec. I. De natura analogiae 508 sunt renun similtudines; et sic patet quod voces referuntur ad res significandas mediante conceptione intellectus...', sicut hoc nomen homo exprimit sua significatione essentiam hominis se­ cundum quod est; significat enim eius definitionem declarantem eius essentiam: ratio enim quam significat nomen est definitio»1, «Ratio enim quam significat nomen est conceptio intellectus de re significata per nomen»2. Quod quidem patet tum in intellectu practico tum in intellec­ tu speculativo. In intellectu quidem practico, ubi considerandum est «ideam operati esse in mente operantis sicut quod intelligitur, non autem sicut species impressa qua intelligitur: forma enim domus in mente aedificatoris est aliquid ab eo intellectum, ad cuius similitudinem domum in materia format»3. In intellectu etiam speculativo. Nam «in parte sensitiva in­ venitur duplex operatio [separata pro diversis sensibus]. Una, secundum solam immutationem [speciei sensibilis impressae]; et sic perficitur operatio sensus [exterioris] per hoc quod immu­ tatur a sensibili. Alia operatio est formatio, secundum quod vis imaginativa [quae est sensus internus] format sibi aliquod idolum rei absentis vel etiam nunquam visae. Et utraque haec operatio coniungitur in intellectu [possibili, qui est una sola po­ tentia]. Nam primo quidem consideratur passio intellectus pos­ sibilis, secundum quod informatur specie intelligibili [impres­ sa]: qua informatus, format, secundo, vel definitionem, vel divi­ sionem vel compositionem, quae per vocem significatur. Unde ratio, quam significat nomen, est definitio, et enuntiatio signi­ ficat compositionem et divisionem intellectus. Non ergo voces significant ipsas species intelligibiles [impressas], sed ea quae intellectus sibi format ad indicandum de rebus exterioribus»*, quaeque vulgo appellantur species intelligibiles expressae vel formatae sive conceptus formales. Atque simul iungens utrumque intellectum, scribit: «sicut in actibus exterioribus est considerare operationem et operatum, puta aedificationem et aedificatum: ita in operibus rationis, est considerare ipsum actum rationis qui est intelligere et ratio­ cinari, et aliquid per huiusmodi actum constitutum. Quod quidem » 2 3 I, 13, le. 85, 2 ad C. II, a. 2, B, § I: Conceptus formalis 509 in speculativa ratione, primo quidem est definitio, secundo enun­ tiatio, tertio vero syllogismus vel argumentatio. Et quia ratio etiam practica utitur quodam syllogismo in operabilibus..., ideo est invenire aliquid in ratione practica quod ita se habet ad ope­ rationes sicut se habet propositio in ratione speculativa ad con­ clusiones: et huiusmodi propositiones universales practicae ordi­ natae ad actiones, habent rationem legis» i. Nam «lex naturalis est aliquid per rationem constitutum; sicut etiam propositio est quoddam opus [operatum vel constitutum] rationis» specula­ tivae 1 2 300. In secunda vero serie textuum luculentius adhuc notio­ nem tradidit conceptus formalis, cum data opera essentiam de­ terminat verbi mentis. «Verbum cordis, inquit, in scripto super Sententias, ...ab aliis dicitur verbum rei3, quia est immediata similitudo ipsius rei»4; quia «verbum nihil aliud dicit quam quondam emanationem ab intellectu [in ipso intellectu exsisten­ tem] per modum manifestantis» ipsi intellectui rem intellec­ tam 5, et se habet ut quo et in quo aliquid intelligitur 6: siquidem «verbum... dicit ordinem cuiusdam exitus et conceptionem intel­ lectus»!, eo ipso quod «dicit quandam emanationem intellectus I 1 I-II, 90, 1 ad 2. 2 I-II, 94, lc. 3 Ad rem S. Albertus Magnus: «Magistri distinguunt etiam triplex verbum, scilicet rei, vocis et speciei vocis» {In I Sent., d. 27, a. 6c, ed. cit., t. 26, p. 46b). Et alibi definit verbum rei hisce terminis: «verbum enim, quod movet intellectum ut intelligat, verbum rei est, quod est scientia mentis et conceptus» (Summa Theol., I P., tract. 8, ql. 35, memb. 3, a. 2 ad 4, t. 31, p. 356b); «verbum est ratio rei definitiva» (ibid., a. 1, ad 1 quaest., p. 365b); «verbum rei... est id quod formatur in mente et a mente fluit: sicut scientia ipsius quando mens novit se et dicit se» (ibid., ad 2 quaest., p. 365b in fine). Et comparans illud cum cogitatione, scribit: «cogitatio duobus modis dicitur proprie scilicet et communiter. Proprie cogitatio est cogitatio eorum quae in mente sunt et revolutio conceptuum mentis... Cogitatio etiam com­ muniter dicitur intuitio sive visio per intellectum, quando mens vel intellectus conversa ad se, intuetur se; et formans ex se suam simi­ litudinem, dicit se et dicit suum proprium verbum, quod est verbum rei quae est ipsa, et in verbo dicit quidquid est in ipsa: sed primo dicit verbum, et oblique et ex consequenti omnia quae in ipso sunt dicit in verbo» (ibid., a. 2c, p. 368b). S. Thomas, I Sent., d. 27, 2, lc. Ibid. Ibid., a. 1 ad 4; a. 2, qla. 1, obi. 4. Ibid., a. 2, qla. 1, arg. 3 sed contra. • i I P. I, Sec. I. De 510 natura analogiae et exitum in manifestationem sui» l; et ideo «est terminus hius actus qui est dicere»2, «quia non est intelligibile quod aliquid dicatur et non sit verbum»3. Quam ob rem, «si inquiratur quid sit istud verbum quo aliquis sibi loquitur, non invenitur esse nisi conceptio intellectus. Con­ ceptio autem intellectus... est... species intellecta [=species intelligibilis expressa vel formata, sive constituta per actum intel­ ligendi]. Unde oportet quod verbum... dicatur... ipsa species [intellecta] quae est similitudo rei intellectae» sive «species rei in­ tellectae» *. Sic ergo «in nobis, ut dictum est, nihil aliud est verbum quam species intellecta»5 seu «quaedam similitudo in intellectu ipsius rei intellectae»6. Unde «conceptus intellectus nullus est nisi spe­ cies intelligibilis formata in intellectu ipsius rei intellectae»1. 301. Eandem doctrinam uberius et nitidius proponit in Quaes­ tionibus disputatis de Veritate. «Oportet, inquit, quod verbum interius sit illud quod significatur per verbum exterius; verbum autem quod exterius profertur significat id quod intellectum est, non ipsum intelligere neque hoc intellectum quod est habitus vel potentia nisi quatenus et haec intellecta sunt. Unde verbum interius est ipsum interius intellectum..., scilicet id quod per intellectum concipitur, ad quod significandum verbum exterius profertur»8. Nimirum «verbum cordis nihil est aliud quam id quod actu consideratur per intellectum»9, «cum verbum interius sit id quod intellectum est, nec hoc sit in nobis nisi secundum quod actu intelligimus», et ideo «verbum interius semper requi­ rit intellectum in actu suo qui est intelligere» 10. Consequenter «verbum intellectus nostri... est id ad quod ope­ ratio intellectus nostri terminatur, quod est ipsum intellectum, quod dicitur conceptio intellectus: sive sit conceptio significabilis per vocem incomplexam, ut accidit quando intellectus format 2 3 5 6 8 9 10 Ibid., ad 1. Ibid., obi. 3. Ibid., corp. Ibid.. corp., paulo post, Ibid., versus finem corporis. I Sent., d. 38. 2, 3c, circa finem. / Sent., d. 27, 2, 2, qla. 1, obi. 4, quam concedit ex hac parte. De Verit., 4, 1c. Ibid., paulo post. Ibid., ad 1. i*· r C. Π, a. 2, B, § I: Conceptus formalis 511 quidditates [=dcfinitiones] rerum; sive per vocem complexam, quod accidit quando intellectus componit et dividit [formando enuntiationem affirmativam et negativam]. Omne autem intellectum in nobis est aliquid realiter progre­ diens ab altero: vel sicut progrediuntur a principiis conceptiones conclusionum, vel sicut conceptiones quidditatum rerum poste­ riorum a quidditatibus priorum, vel saltem sicut conceptio ac­ tualis progreditur ab habituali cognitione. Et hoc universaliter verum est de omni quod a nobis intelligitur, sive per essentiam intelligatur, sive per similitudinem: ipsa enim conceptio est effec­ tus actus intelligendi. Unde etiam quando mens intelligit seipsam, eius conceptio non est ipsa mens, sed aliquid expressum a notitia mentis. Ita ergo verbum intellectus in nobis duo habet de sua ratione, scilicet quod est intellectum et quod est ab alio expressum» h Quae cum ita sint, est intelligenda notitia actualis»2 et perfecta ideo dicitur «cogitatio «notitia quae ponitur in definitione verbi, expressa ab alio, quae in nobis est notitia et consummata in suo genere, quaeque formata»3. Sic igitur «conceptio intellectus est media inter intellectum et rem intellectam, quia ea mediante intellectus pertingit ad rem. Et ideo conceptio intellectus non solum est id quod intdi­ lectum est, sed etiam id quo res intelligitur; ut sic id quod intel­ ligitur possit dici, et res quae dicitur per verbum, et verbum ipsum; et similiter id quod dicitur potest dici, et res quae dicitur per verbum, et verbum ipsum, ut etiam in exteriori verbo patet: quia et ipsum nomen dicitur, et res significata per nomen dicitur ipso nomine»4. Et sic patet quod «intellectus habet in seipso aliquid progre­ diens ab eo, non solum per modum operationis, sed etiam per modum rei operatae; et ideo verbum significatur ut res proce­ dens» et operata et formata et expressa per operationem intellec­ tus, quae est dicere5. Nam «dicere nihil est aliud quam ex se emittere verbum»6, proindeque «in nobis dicere non solum sig­ nificat intelligere, sed intelligere cum hoc quod est ex se expriDe Vent., 4, 2c. Ibid., ad 2. De Verit., 4, 1, arg. 4 sed contra. De Verit., 4, 2 ad 3. Ibid., ad 7. Ibid., ad 4. 512 P. I, Sec. I. De natura analogiae mere aliquam conceptionem; nec aliter possumus intelligere nisi huiusmodi conceptionem exprimendo, et ideo omne intelli­ gere in nobis proprie loquendo est dicere» >. 302. Idem breviter docet in opusculo de Rationibus fidei contra graecos, armenos et saracenos tam respectu intellectus speculativi quam practici. Quoad intellectum speculativum quidem, dum scribit: «quandocumque autem [intellectus noster] actu intelligit, quoddam intelligibile format quod est quoddam proles ipsius·, unde et mentis conceptus nominatur. Et hoc quidem est quod voce ex­ teriori significatur. Unde sicut vox significans, verbum exterius dicitur; ita interior mentis conceptus verbo exteriori significatus, dicitur verbum intellectus seu mentis»2. Quoad intellectum etiam practicum, cum ait: «Omne per in­ tellectum agens per conceptionem sui intellectus quam dicimus verbum, operatur, ut patet in aedificatore et quolibet artifice qui, secundum formam quam mente concipit, exterius operatur»3. 303. Fusius eandem rem expendit in Quaestionibus disputatis de Potentia. «Cum enim, inquit, alicuius rei extra animam per se subsistentis noster intellectus concipit quidditatem, fit quae­ dam communicatio rei quae per se exsistit, prout a re exteriori intellectus noster eius formam aliquo modo recipit: quae quidem forma intelligibilis in intellectu nostro exsistens, aliquo modo a re exteriori progreditur. Sed quia res exterior diversa a natura intelligentis est, aliud est esse formae intellectu comprehensae et rei subsistentis. Cum vero intellectus noster sui ipsius quidditatem concipit, utrumque servatur: quia videlicet et ipsa forma intellecta ab intelligente in intellectum aliquo modo progreditur cum intellec­ tus eam format, et unitas quaedam servatur inter formam con­ ceptam quae progreditur et rem unde progreditur, quia utrumque habet intelligibile esse, nam unum est intellectus et aliud intelli­ gibilis forma [intellecta et concepta et formata et expressa] quae dicitur verbum intellectus. Quia tamen intellectus noster non est secundum suam essentiam in actu perfecto intellectualitatis, Ibid., ad 5. De rationibus fidei, cap. 3. Op. cit., cap. 5, § ad incarnationis ergo mysterium C. Π, a. 2, B, § I: Conceptus formalis 513 nee idem est intellectus hominis quod humana natura, sequitur quod verbum praedictum, etsi sit in intellectu et ei quodam­ modo conforme, non est tamen idem quod ipsa essentia intellec­ tus, sed eius expressa similitudo» >. Et postea: «ex hoc enim quod intellectus in seipsum reflec­ titur, sicut intelligit res extra animam ita intelligit eas esse intel­ lectas; et sic, sicut est quaedam conceptio intellectus vel ratio cui respondet res extra animam, ita est quaedam conceptio vel ratio cui respondet res intellecta secundum quod huiusmodi: sicut rationi hominis vel conceptioni hominis respondet res extra animam, rationi vero vel conceptioni generis aut speciei respon­ det solum res intellecta»2. «Huiusmodi ergo conceptio, sive verbum, qua intellectus in­ telligit rem aliam a se, ab alio exoritur et aliud repraesentat. Oritur quidem ab intellectu per suum actum, est vero similitudo rei intellectae. Cum vero intellectus seipsum intelligit, verbum praedictum sive conceptio eiusdem est propago et similitudo, scilicet intellec­ tus seipsum intelligentis. Et hoc ideo contingit, quia effectus similatur causae secundum suam formam: forma autem intellec­ tus est res intellecta; et ideo verbum, quod oritur ab intellectu, est similitudo rei intellectae, sive sit idem quod intellectus, sive aliud»3 Quod rursus illustrat, scribens: «de ratione autem eius quod est intelligere, est quod sit intelligens et intellectum. Id autem quod est per se intellectum non est res illa cuius notitia tantum per intellectum habetur, cum illa quandoque sit intellecta in po­ tentia tantum et sit extra intelligentem, sicut cum homo intelli­ git res materiales, ut lapidem vel animam vel aliquid huiusmodi; cum tamen oporteat quod intellectum sit in intelligente, et unum cum ipso. Neque etiam intellectum per se est similitudo rei intellectae per quam informatur intellectus ad intelligendum. Intellectus enim non potest intelligere nisi secundum quod est in actu per hanc similitudinem: sicut nihil potest operari secundum quod in potentia, sed secundum quod fit actu per aliquam formam. Haec ergo similitudo [impressa, quae et species impressa dici- i 2 De Pot., 2, le. De Pot., 7, 6c. De Pot., 8, le. 514 P. I. Sec. I. De natura analogiae tur], se habet in intelligendo sicut intelligendi principium, ut calor est principium calefactionis; non sicut intelligendi terminus [qui est similitudo sive species expressa]. Hoc ergo est primo et per se intellectum, qu intellectus in seipso concipit de re intellecta-, sive illud sit definitio, sive aliqua enuntiatio, secundum quod ponuntur duae operationes intellectus in III de Anima, cap. 6. Hoc autem sic ab intellectu conceptum dicitur verbum interius. Hoc enim est quod signifi­ catur per vocem: non enim vox exterior significat ipsum intellec­ tum [=potentiam intellectivam], aut formam ipsius intelligibilem [speciem impressam], aut ipsum intelligere [ = actum in­ telligendi], sed conception intellectus quo mediante significat rem, ut cum dico: homo, vel: homo est animal. Et quantum ad hoc non differt utrum intellectus intelligat se vel intelligat aliud a se. Sicut enim cum intelligit aliud a se, format conceptum illius rei quae voce significatur; ita cum intelligit seipsum, format conceptum sui, quod voce etiam po­ test exprimere» *. Denique: «ipsum enim intelligere non perficitur nisi aliquid in mente intelligentis concipiatur, quod dicitur verbum; non enim dicimur intelligere, sed cogitare ad intelligendum, ante­ quam conceptio aliqua in mente nostra stabiliatur», formetur, constituatur et exprimatur2. Et hoc est proprie loquendo dicere. Nam *dicere potest dupliciter sumi. Uno modo, proprie, secun­ dum quod dicere idem est quod verbum concipere» et exprime­ re·, «alio modo, communiter, prout dicere nihil est aliud quam intelligere»3, etiamsi sit adhuc informe, ut mera cogitatio. 304. Eandem doctrinam proponit in Summa contra Gentiles, magna cum profunditate et limpiditate. «Dico autem intentionem intellectam id quod intellectus in seipso concipit de re intellecta. Quae quidem in nobis neque est ipsa res quae intelligitur, neque est ipsa substantia intellectus, sed est quaedam similitudo con­ cepta in intellectu de re intellecta quam voces exteriores signi­ ficant; unde et ipsa intentio verbum interius nominatur, quod est exteriori verbo significatum»4. 1 De Pot., 9. 5c. 2 De Pot., 9, 9c. 3 Ibid., ad 8. 4 IV Contra Gent., cap. 11. C. II, a. 2, B, § I: Conceptus formalis 515 Quod ulterius explicat, dicens: «intellectum autem in intelligente est intentio intellecta et verbum. Est igitur in Deo intelligente Verbum Dei quasi Deus intellectus, sicut verbum lapidis in intellectu est lapis intellectus» >. «Unde oportet quod in homi­ ne intelligente seipsum, verbum interius conceptum non sit homo verus, naturale [sive reale] esse habens [sicut est homo in re exsistens extra intellectum], sed sit homo intellectus tantum, quasi quaedam similitudo [expressa] hominis veri ab intellectu apprehensa... Verbum enim hominis non potest dici simpliciter et absolute homo, sed secundum quid, scilicet homo intellectus. Unde haec falsa esset: homo est verbum; sed haec vera potest esse: homo intellectus est verbum» 1 2 Et idem dic de ipsa mente quando seipsam intelligit. «Ipsa enim mens, ex hoc ipso quod se actu intelligit, verbum suum concipit in seipsa; quod nihil aliud est quam ipsa intentio intelligibilis mentis, quae et mens intellecta dicitur, in mente exsis­ tens» 3*. Sic ergo «verbum interius conceptum... est conceptio intellec­ ta»*. «Est autem de ratione interioris verbi, quod est intentio intellecta, quod procedat ab intelligente secundum suum intelli­ gere, cum sit quasi terminus intellectualis operationis: intellectus enim, intelligendo, concipit et format intentionem sive rationem intellectam, quae est interius verbum»5. «Verbum autem interius conceptum est quaedam ratio et similitudo rei intellectae»6*: «verbum igitur in intellectu conceptum est imago vel exemplar substantiae rei intellectae»et ideo «intelligibiles conceptiones... verba interiora dicuntur»8. «Conceptio autem et partus intelligibilis verbi non est cum motu nec cum successione; unde simul dum concipitur, est; et simul dum parturitur, distinctum est» 9: nam et intelligere «est quaedam emanatio intellectus actu exsis­ tentis per similitudinem intellecti» 10. 1 Ibid., § hoc autem sic manifestari oportet. 2 Ibid., § cum autem intellectus divinus. 3 IV Contra Gent., cap. 26, § huius autem divinae Trinitatis simi­ litudo. IV Contra Gent., cap. 11, § hoc autem sic manifestari oportet. Ibid., § et quamvis haec in Deo. 6 Ibid., paulo post. 7 Ibid., § est autem differentia. Ibid., § rursus considerandum est. 9 Ibid., § considerandum est autem. Cf. ibid., cap. 14, η. 1. 10 I Contra Gent., cap. 53, secunda redactio, ed. leon., t. XIII, Appendix, p. 21a*, 31-32. 516 P. I, Sec. I. De natura analogiae 305. Similiter in Quaestionibus Quodlib etalibus, ubi scribit: «verbum nostri intellectus... nihil est aliud quam acceptio actualis nostrae notitiae; cum enim id quod scimus, actu considerando concipimus, hoc verbum nostri intellectus est, et hoc est quod verbo exteriori significamus» *. Et uberius: «secundum Augustinum, XV de Trinitate, verbum cordis importat quoddam procedens a mente sive ab intellectu. Procedit autem aliquid ab intellectu in quantum est constitution per operationem ipsius. Est aeutem duplex operatio intellectus secundum Philosophum in III de Anima, cap. 6: una quae voca­ tur indivisibilium intelligentia, per quam intellectus format in seipso definitionem vel conceptum alicuius incomplexi; alia au­ tem operatio est intellectus componentis est dividentis, secundum quam format enuntiationem. Et utrumque istorum per operatio­ nem intellectus constitutorum vocatur verbum: quorum primum significatur per terminum incomplexum, secundum vero signi­ ficatur per orationem. Manifestum est autem quod omnis operatio intellectus pro­ cedit ab eo secundum quod est factus in actu per speciem intelligibilem [impressam], quia nihil operatur nisi secundum quod est in actu. Unde necesse est quod species intelligibilis [impres­ sa], quae est principium operationis intellectualis, differat a verbo cordis, quod est per operationem intellectus formatum: quamvis ipsum verbum possit dici forma vel species intelligibi­ lis [expressa} sicut per intellectum constituta; prout forma artis, quam intellectus adinvenit, dicitur quaedam species intelligibilis» formata vel expressa sive constituta per operationem intellec­ tus» 2. Et utraque specie intellectus intelligit, licet diversimode. Nam «intellectus intelligit aliquo dupliciter. Uno modo [pure] formaliter, et sic intelligit specie intelligibili [impressa] qua fit in actu. Alio modo, sicut instrumento quo utitur ad aliud intelligendum [ut medio in quo intelligit]; et hoc modo intellectus verbo intel­ ligit, quia format verbum ad hoc quod intelligat rem»\ 306. Quod quidem rursus explicat in opusculo De natura verbi intellectus. «Similitudo autem [impressa] rei dictae est princi- 1 Quodlib. IV, a. 6c. 2 Quodlib. V, a. 9c. 3 Ibid., ad 1. C. II, a. 2, B, § I: Conceptus formalis 517 pium quo verbum rei efficitur, quae etiam in verbo reperitur a dicente sibi communicata; et ideo ipsum verbum quandoque dicitur similitudo rei, quandoque vero verbum rei» 1. Et iterum: «prima autem actio eius [ = intellectus] per speciem [impressam] est formatio sui obiecti, quo formato intelligit’, simul tamen tempore ipse format et formatum est et simul intelligit, quia ista non sunt motus de potentia ad actum, quia iam factus est intellectus in actu per speciem [impressam], sed processus perfectus de actu in actum, ubi non requiritur aliqua species motus. Et quia, ut dictum est, huiusmodi obiectum in ipsa anima formatur et non extra, ideo erit in anima ut in subiecto; est enim similitudo [expressa] rei extra»1 2. Et sic «unum in fine relinquitur, similitudo scilicet perfecta, genita et expressa ab intellectu; et hoc totum expressum est verbum, et totum rei dictae expressivum et totum in quo res exprimitur: et hoc [est] intellectum principale, quia res non intelligitur nisi in eo; est enim tanquam speculum in quo res cernitur, sed non excedens id quod in eo cernitur... Verbum igitur cordis est ulti­ mum quod potest intellectus in se operari: ad ipsum enim in quo quidditas rei recipitur, immo quia ipsum et quidditatis similitudo, terminatur intelligere; sic enim habet rationem obiecti intellectus. Ut vero est per intellectum expressum, ei coniungitur dicere; et sic ipsum idem verbum est effectus actus intellectus qui est formativus obiecti, et ipsius dicere» 3*. Quae cum ita sint, dicendum est quod «verbum... est expres­ sivum rei quae intelligitur» sive «expressivum rei quae concipitur»*, ut «terminus actionis intellectus», quia est id «ad quod terminatur actio intellectus, scilicet similitudo rei formata ab intellectu»5. Unde et verbum est «in quo aliquid intelligitur»6. . ' , 307. Insuper splendidam dedit explicationem in Evangelium secundum Joannem. «Si ergo, inquit, volumus scire quid est inte­ rius verbum mentis, videamus quid significat quod exteriori verbo profertur. 1 1 De natura verbi intellectus, opuscula selecta, ed. de Maria, t. I, P. 492. 2 Ibid., p. 493. 3 Ibid., p. 494. < Ibid., p. 495. 5 Ibid., p. 497. « Ibid., p. 496. 4-· 518 P. I, Sec. I. De natura analogiae in intellectu autem nostro sunt tria, scilicet ipsa potentia intellectus; species [impressa] rei intellectae, quae est forma eius, se habens ad ipsum intellectum sicut species coloris ad pupillam; et tertio, ipsa operatio intellectus, quae est intelligere. Nullum autem istorum significatur verbo exteriori voce pro­ lato. Nam hoc nomen, lapis, non significat substantiam intellec­ tus, quia hoc non intendit dicere nominans; nec significat speciem [impressam], quae est qua intellectus intelligit, cum etiam hoc non sit intentio nominantis; non significat etiam ipsum intelli­ gere, cum intelligere non sit actio exterius progrediens ab intelli­ gente, sed in ipso manens. Illud ergo proprie dicitur verbum interius quod intelligens, intelligendo, format. Intellectus autem duo format, secundum duas eius operatio­ nes. Nam, secundum operationem suam quae dicitur indivisibi­ lium intelligentia, format definitionem; secundum vero operatio­ nem suam qua componit et dividit, format enuntiationem, vel aliquid huiusmodi. Et ideo illud sic formatum et expressum per operationem intellectus, vel definientis vel enuntiantis, exte­ riori voce significatur: unde dicit Philosophus quod ratio, quam significat nomen, est definitio. Istud ergo sic expressum, scilicet formatum in anima, dicitur verbum interius; et ideo comparatur ad intellectum, non sicut [purum] quo intelligit [hoc enim est species impressa], sed sicut in quo intelligit; quia in ipso formato et expresso videt naturam rei intellectae» >, et ideo dici potest species intelligibilis expressa et formata. Et inde patet quod «verbum semper est aliquid procedens ab intellectu in actu exsistente. Iterum, quod verbum semper est ratio et similitudo rei intellectae... Quia de ratione intelligendi est quod intellectus, intelligendo, aliquid formet: huius autem formatio dicitur verbum; et ideo in omni intelligente oportet ponere verbum»1 2. In nobis autem verbum est ratio intellecta, quam intellectus, intelligendo, format de re intellecta, habens esse intelligibile tantum, et manens in ipso intellectu sicut in subiecto 3. 1 In Evangelium secundum Joannem, cap. 1, lect. 1, ed. Marietti, pp. 9-10. 2 Ibid., p. 10a. 3 Ibid., p. Ha­ i C. II, a. 2, B, § 1: Conceptus formalis 519 308. In Summa vero Theologica paucis contrahit doctrinam hucusque explicatam. «Quicumque enim intelligit, ex hoc ipso quod intelligit, procedit aliquid intra ipsum quod est conceptio rei intellectae, ex vi intellectiva proveniens et ex eius notitia pro­ cedens. Quam quidem conceptionem vox significat, et dicitur ver­ bum cordis, significatum verbo vocis» ’. Et quidem «in intellectu nostro utimur nomine conceptionis, secundum quod in verbo nostri intellectus invenitur simiiit udo rei intellectae, licet non inveniatur naturae identitas», ut in verbo divino 2, quia in nobis «conceptio intellectus est similitudo rei intellectae» 3, et per hanc «conceptionem verbi, res dicta vel intellecta est in intelligente» 4. Processio igitur quae attenditur est secundum rationem simili­ tudinis; et in tantum potest habere rationem generationis, quia omne generans generat sibi simile»5; et ita similitudo pertinet ad verbum «in quantum ipsum est quaedam similitudo rei intel­ lectae, sicut genitum est similitudo generantis»6. «Ex hoc ergo dicitur verbum vox exterior, quia significat inte­ riorem mentis conceptum», idest verbum mentis, nam verbum mentis nominat «conceptum intellectus»: «ipse autem conceptus cordis de sua ratione habet quod ab alio procedat, scilicet a notitia concipientis»1. Et cum «dicitur quod verbum est notitia, non accipitur notitia pro actu intellectus vel pro aliquo eius habitu, sed pro eo quod intellectus concipit cognoscendo»8; «et mediante verbo, importat habitudinem ad rem intellectam, quae in verbo prolato manifestatur intelligenti»9: «verbum au­ tem in mente conceptum est repraesentativum [et expressivum] omnis eius quod actu intelligitur» 10. Itaque verbum cordis manet quidem «in dicente, tamen cum habitudine ad rem verbo expressam» 11 ; et quidem «ex notitia quam habemus, cogitando, interius verbum formamus12, quod 2 I, 27, 2 ad 2. Ibid., carp, in fine. I, 27, 3c, circa finem. 6 Ibid 9 10 11 12 ad 2. le. Ibid ad 2. Ibid ad 3. I, 37, 1 ad 2. I, 93, 7c. 520 Sec. I. De natura analogiae pleonastice nominat S. Doctor «verbum conceptum» «Quando autem mens convertit se ad actu considerandum quod habet in habitu, loquitur aliquis sibi ipsi; nam ipse conceptus mentis verbum interius vocatur»2. Ad cuius pleniorem intelligentiam notandum est «quod, circa verbum quodcumque, duo possunt considerari, scilicet ipsum verbum et ea quae verbo exprimuntur. Verbum enim vocale est quiddam, ab ore hominis prolatum, sed hoc verbo exprimuntur quae verbis humanis significantur. Et eadem ratio est de verbo hominis mentali, quod nihil est aliud quam quiddam mente con­ ceptum quo homo exprimit mentaliter ea de quibus cogitat»^; «non enim formamus [definitiones vel] enuntiabilia, nisi ut per ea de rebus cognitionem habeamus, sicut in scientia ita et in fide»4. Haec est tamen differentia inter verbum intellectus specula­ tivi et verbum intellectus practici, quod verbum intellectus spe­ culativi est expressivum et manifestativum tantum eius quod verbo dicitur·, verbum autem intellectus practici non solum est expressivum, sed etiam operativum5. Qua de causa, «verbum artificis, idest conceptus eius, est similitudo exemplaris eorum quae ab artifice fiunt»; et ideo «artifex, per formam artis con­ ceptam qua artificiatum condidit, ipsum, si collapsum fuerit, restaurat»6. 309. Postremo, in Compendio Theologiae, scribit: «intellectum est in intelligente in quantum intelligitur»1; «intellectum autem prout est in intelligente, est verbum quoddam intellectus·, hoc enim exteriori verbo significamus, quod interius in intellectu comprehendimus·, sunt enim, secundum Philosophum, I Periherm., cap. 1, voces signa intellectuum»8, «cum nomina immediate signi­ ficent conceptiones intellectus, quae sunt rerum similitudines»9. I,^93,^8c. «Vox est significativa verbi in corde concepti» (III, 39, 8, obi. 2). 2 I, 107, Ic. I-II, 93, 1 ad 2. IMI, 1, 2 ad 2. 5 I, 34, 3c et ad 5. 6 III, 3, 8c. 7 Comp. theol. I, P. cap. 45. 8 Comp, theol. I P., cap. 37. Op. cit C. II, a. 2, B, § I: Conceptus formalis 521 «Nam, cum id quod intellectu concipitur sit similitudo rei in­ tellectae, eius speciem repraesentans, quaedam proles ipsius esse videtur. Quando igitur intellectus intelligit aliud a se, res intel­ lecta est sicut pater verbi in intellectu concepti; ipse autem in­ tellectus magis gerit similitudinem matris, cuius est ut in ea fiat conceptio. Quando vero intellectus intelligit seipsum, verbum con­ ceptum comparatur ad intelligentem sicut proles ad patrem» L Sic ergo, «secundum quod intellectus actu intelligit, est in ipso id quod intelligitur. Hoc igitur quod est intellectum esse in intelligente, procedit ex virtute intellectiva intellectus; et hoc est verbum ipsius»2·. «procedit enim verbum secundum operationem intellectus ut in ipso intellectu dicentis exsistens, non quasi loca­ liter in eo contentum nec corporaliter ab eo separatum, sed in ipso quidem exsistens secundum ordinem originis»3, et esse intelligibile habens. «Homo [si] quidem, secundum quod in natura sua consideratur, quaedam res subsistens est; secundum autem quod est in suo intellectu, non est res subsistens, sed intentio quaedam [intellecta] rei subsistentis»4. Consequenter verbum mentis sive «conceptio intellectus... est intentio intellecta» rei quae intelligitur5, in ipso intellectu dicentis exsistens et ab eo expressa. Ibid., cap. 39. Ibid., cap. 49. Ibid., cap. 52. 4 Ibid., cap. 50. Ibid., cap. 52. S. Thomae per omnia consentit S. Bonaventura quantum ad notionem verbi mentalis. Ita enim scribit: «verbum est quod emanat a mente per modum conceptionis» (I Sent. d. 27, a. unie., q. 1, fund. 4, ed. Quarachi, t. II, p. 481a); «verbum dicitur quod ema­ nat per modum perfectae expressionis» (Ibid., fund. 5); «verbum est quo res manifestatur et exprimitur» (Ibid., arg. 2 in contrarium, p. 481b); tdicere idem est quod loqui: loqui autem est dupliciter, vel ad se, idest apud se, vel ad alterum. Loqui ad se nihil est aliud quam aliquid mente concipere. Mens autem concipit intelligendo, et intelligendo aliud concipit simile sibi, quia intelligentia assimilatur intellecto. Mens igitur dicendo se apud se concipit per omnia simile sibi; et hoc est verbum conceptum. Alio modo, dicere ad alterum est conceptum mentis exprimere; et huic dicere respondet verbum prolatum: (Ibid., corp. p. 482b). Et postea: «verbum dicit similitudinem interius conceptam» (ibid. q. 3, arg. 3 in contrarium, p. 487b). Praesertim vero cum ait: «in intellectu verbi cadunt istae conditiones, scilicet cognitio, similitudinis conceptio et alicuius expressio» (ibid., q. 3, corp. p. 487b); et ideo dat huiusmodi definitionem verbi: ^similitudo expressa et expressiva, concepta vi spiritus intelligentis, i 522 P. I, Sec. I. De natura analogiae II 310. Ex quibus omnibus ita describi potest concep­ tus formalis secundum authenticam doctrinam S. Tho­ mae: ratio, intentio, similitudo, forma, speciesve intelligibilis rei intellectae, ex intellectu et intelligibili proce­ dens intra ipsum intellectum possibilem per operationem intelligendi ab eaque formata et expressa per modum ma­ nifestantis ipsi intellectui rem intellectam, quae ab eo in tali specie intellecta et expressa intelligitur. 311. Quam doctrinam brevius contraxit Javelli hisce verbis: «Dico quod in via Beati Thomae conceptus est quid productum per actum intelligendi, et est terminus intellectionis, in quo primo res intellecta cognoscitur et manifestatur intellectui» 312. Conceptus autem obiectivus ita se habet ad con­ ceptum formalem sicut veritas obiectiva sive ontologica ad veritatem formalem. Est enim veritas formalis pro­ prietas conceptus formalis producti per secundam opera­ tionem mentis, quae est iudicium affirmativum vel nega­ tivum de re prout est in se, secundum quod iudicando cognoscitur et exprimitur conformitas sive adaequatio talis conceptus et rei. Quod quidem perfete iudicat defi­ nitio illa celeberrima veritatis formalis: adaequatio rei et intellectus*12. secundum quod se vel aliud intuetur. Unde patet quod intellectus verbi praesupponit intellectum notitiae et generationis et imaginis: intellectum notitiae in intuitu spiritus intelligentis; intellectum gene­ rationis in conceptione interiori; intellectum imaginis in similitudine per omnia conformi: et superaddit his omnibus intellectum expressio­ nis* (ibid., p. 488a). Est ergo verbum «similitudo concepta* et expressa rei intellectae per actum intelligendi (ibid., ad 3, p. 488b). 1 Chrysostomus Javelli, O. P., Quaestiones subtilissimae in tres libros Aristotelis de Anima, De conceptu intellectus, q. 1, fol. 176r. Venetiis, 1555. 2 Haec definitio, quam S. Albertus Magnus tribuit aliquando Aris­ toteli: «dicit enim Aristoteles in V [=VI] Primae Philosophiae quod veritas est adaequatio rerum et intellectuum» (Summa theol. II P. tract. 1, q. 4, memb. 2, a. 1, obi. 4, ed. cit. t. 32, p. 80a), ubi provocare videtur ad suam Expossitionem in Mctaphysicam Aristotelis, ubi scri­ bit: «dicitur quod veritas est adaequatio rerum et intellectuum» (VI C. II, a. 2, B, § I: Definitio veritatis 523 313. Nomine enim intellectus in hac definitione intelligit S. Thomas conceptum formalem productum et for­ matum per secundam operationem mentis, hoc est, per iudicium, non ipsam potentiam intellectivam, neque ac­ tum intelligendi, neque habitum intellectualem. Nomine autem rei intelligit rem ipsam prout est in se, extra intel­ lectum, non prout est intellecta et in intellectu; hoc enim modo dicitur simpliciter res, iuxta illud S. Doctoris: «quia quidditas potest habere esse, et in singulari quod est extra animam, et in anima secundum quod est ap­ prehensa ab intellectu, ideo nomen rei ad utrumque se habet: et ad id quod est in anima, prout res dicitur a reor, reris; et ad id quod est extra animam, prout res dicitur quasi aliquid ratum et firmum in natura» l. Et hoc secundo sensu dicitur res simpliciter: «.simpliciter enim dicitur res quod habet esse ratum et firmum in natura»2. Quod autem haec fuerit germana mens. S. Doctoris, luculenter apparet ex his eius verbis: «cum enim veritas Metaph., tract. Ill, cap. 1, t. 6, p. 397b); et S. Thomas adscribit Isaac Ben Salomon Israeli (De Verit., 1, lc; I, 16, 2 obi. 2), licet quandoque referat sine auctore: «sicut dicitur, veritas est adaequatio rei ad intellectum» (I Sent., d. 19, 5, lc), neutrius revera est, sed ex quibus­ dam formulis quoad rem et fere quoad verba aequivalentibus Avicennae et Averrois. Scribit enim Avicenna: «veritas autem... intelligitur dispositio dictionis vel intellectus qui signat dispositionem in re exte­ riori cum est ei aequalis» (Metaphysica, sive Prima Philosophia, tract. I, Lib. II, cap. 4, Venetiis 1495, sine num. foliorum). Averroes autem: •veritas namque, ut declaratum est in sua declaratione, est aequare rem ad intellectum, scilicet quod reperiatur in anima sicut est extra animam» (Destructio destructionum, una commentariis Augustini Niphi, disp. 1, dub. 22, fol. 53r. Papiae, 1521). Et alio in loco dicit quod «dictio fallit quando non coaequatur rei» (In I Elenchorum, cap. 2, fol. 117rb. Lugduni 1542). Quibus consonare videntur haec verba Alga zelis «scientia est ipsum scitum et simulacrum [ = imago, similitudo] eius sibi coaequale» (Me­ taphysica, I P. tract. Ill, cap. 2, ed. cit., p. 65, 16-17); «apprehensio vero intelligentiae coaequatur apprehenso, ita quod nec plus nec mi­ nus» (ibid., cap. 11, p. 83, 21-22); «quoniam scientia est exemplum [=simulacrum, similitudo, imago] coaequale scito» (II P., tract. IV, cap. 5, p. 177, 34). 1 S. Thomas, I Sent., d. 25, 4c. 2 II Seni., d. 37, 1, lc. *3 524 P. I, Sec. I. De natura analogiae intellectus [seu formalis] sit adaequatio intellectus et rei, secundum quod intellectus dicit esse quod est vel non esse quod non est, ad illud in intellectu veritas pertinet quod intellectus dicit, non ad operationem qua id dicit. Non enim ad veritatem intellectus exigitur ut ipsum intelligere rei aequetur, cum res interdum sit materialis, intelligere vero immateriale; sed illud quod intellectus intelligendo dicit et cognoscit, oportet esse rei aequatum, ut scilicet ita sit in re sicut intellectus dicit» l. lam vero constat intellectum intelligendo dicere et cognoscere intra se rem conceptam et intellectam ut re­ duplicative conceptam et intellectam, hoc est verbum mentis sive conceptum formalem. Et ideo S. Thomas alio in loco dicit: «in intelligibilibus in quibus est verum et falsum, est iam quaedam compositio intellectuum [ = con­ ceptuum formalium simplicium], idest rerum intellecta­ rum» qua talium2; nam «intellectus multa incomplexa prius separata componit et facit ex eis unum intellec­ tum; in qua compositione quandoque est veritas, quan­ doque falsitas»3. «Ubi oportet intelligere quod una duarum operatio­ num intellectus est indivisibilium intelligentia, in quan­ tum scilicet intellectus intelligit absolute cuiusque rei quidditatem sive essentiam per seipsam, puta quid est homo vel quid est album vel quid aliud huiusmodi. Alia vero operatio intellectus est secundum quam huiusmodi simplicia concepta simul componit et dividit. Dicit ergo [Aristoteles] quod in hac secunda operatione intellectus, idest componentis et dividentis, invenitur veritas et fal­ sitas [formalis, idest ut dicta et cognita per intellectum], relinquens quod in prima operatione non invenitur»4. Quod quidem egregie explicat, subiungens: «cum conI Contra Gent., cap. 59. arg. 1. 2 In III de Anima, lect. 11, n. 747. Ibid. 4 In I Periherm., lect. 3, n. 3. Cf. etiam in VI Metaph nn. 1232, 1241. lect 4 C. II, a. 2, B, § I: Definitio ' \ * veritatis ceptiones intellectus sint similitudines rerum, ea quae circa intellectum sunt dupliciter considerari et nominari possunt. Uno modo, secundum se. Alio modo, secundum rationes quarum sunt similitudines. Sicut imago Hercu­ lis secundum se quidem dicitur et est caprum·, in quan­ tum autem est similitudo Herculis, nominatur homo. Sic etiam, si consideremus ea quae sunt circa intellectum secundum se, semper est compositio [in secunda opera­ tione mentis] ubi est veritas vel falsitas; quae nunquam invenitur in intellectu nisi per hoc quod intellectus com­ parat unum simplicem conceptum alteri. Sed, si refera­ tur ad rem, quandoque dicitur compositio, quandoque dicitur divisio. Compositio quidem, quando intellectus comparat unum conceptum alteri, quasi apprehendens conjunctionem aut identitatem rerum quarum sunt con­ ceptiones: divisio autem, quando sic comparat unum con­ ceptum alteri, ut apprehendat res esse diversas. Et per hunc etiam modum in vocibus affirmatio dicitur compositio, in quantum coniunctionem ex parte rei significat; negatio vero dicitur divisio, in quantum significat rerum separationem» ’. Consequenter, «veritas in aliquo invenitur dupliciter. Uno modo, sicut in eo quod est verum. Alio modo, sicut in dicente vel cognoscente rerum. Invenitur autem veri­ tas sicut in eo quod est verum tam in [rebus ipsis] sim­ plicibus quam in compositis; sed sicut in dicente vel cognoscente verum, non invenitur nisi secundum compo­ sitionem et divisionem intellectus»2. «Unde et Philoso­ phus dicit in VI Metaphysicae quod veritas [formalis] est solum in mente, sicut scilicet in cognoscente verita­ tem. Cognoscere autem praedictam conformitatis habitu­ dinem [rei et intellectus] nihil est aliud quam iudicare ita esse in re vel non esse [sicut intellectus concipit], quod est componere et dividere; et ideo intellectus non • 1 Ibid., n. 4. 2 Ibid., n. 5. 526 P. I, Sec. I. De natura analogiae cognoscit veritatem nisi componendo vel dividendo per suum iudicium. Quod quidem iudicium, si consonet re­ bus, erit verum, puta cum intellectus iudicat rem esse quod est vel non esse quod non est. Unde patet quod veritas et falsitas sicut in cognoscente et dicente non est nisi circa compositionem et divisionem. Et quia voces sunt signa intellectuum, erit vox vera quae significat verum intellectum; falsa autem quae sig­ nificat falsum intellectum: quamvis vox, in quantum est res quaedam, dicatur vera sicut et aliae res» ’. Et sic apparet quod definitio veritatis formalis «datur secundum commensurationem eius quod est in intellectu [componente et dividente, idest conceptus formalis iudicii] ad id quod est in re, sicut dicitur: veritas est adae­ quatio rei ad intellectum»123 . 314. Quod autem per rem intelligat S. Thomas rem extra intellectum, idest prout est in se, manifeste appa­ ret. Nam in eodem loco hanc rem appellat rem naturalem*; dum e contra, res intellecta seu concepta qua concepta vel intellecta non est res naturalis sed intelli­ gibilis. Et alibi expresse dicit: «ibi primo invenitur ratio veritatis [formalis], ubi primo intellectus incipit aliquid proprium habere quod res extra animam non habet sed aliquid ei correspondens, inter quae adaequatio haberi potest. Intellectus autem formans quidditates non habet nisi similitudinem rei exsistentis extra animam; sed quando incipit iudicare de re apprehensa, tunc ipsum in­ dicium est quoddam proprium ei, quod non invenitur extra in re. Sed quando adaequatur ei quod est extra in re, dicitur iudicium verum esse» 4. «Veritas enim nostri intellectus mensuratur a re quae est extra enimam; ex 1 Ibid., n. 9. 2 I Sent., d. 19, 5, Ic. Cf. etiam De Verit., 1, 10c· I. 16, 2c; Ι-Π, 3c. 3 In I Periherm., lect. 3, n. 7. 4 De Verit., 1, 4c. C. Il, a. 2, B, § I: Definitio veritatis 527 hoc enim intellectus noster verus dicitur, quod consonat rei» Quod si nomine rei non intelligeretur res extra intel­ lectum sed intra intellectum intellecta, definitio veritatis esset penitus nugatoria: «veri enim ratio consistit in adaequatione rei et intellectus; idem autem non adaequa­ tur sibi ipsi, sed aequalitas diversorum est» 12. 315. Ex quibus apparet auctorem opusculi Summa totius Logicae Aristotelis optime reddisse, pro more et quidem magna limpiditate, germanum sensum S. Tho­ mae circa notionem veritatis formalis, cum scribit: «ut communiter dicitur, veritas est adequatio rei ad intellec­ tum; secundum Isaac, verum dicitur adaequatum, fal­ sum vero non adaequatum... Quae autem sit haec conformitas [vel adaequatio], dico quod in intellectu quaedam sunt subiective, ut spe­ cies intelligibiles, actus intelligendi, et huiusmodi; quae­ dam sunt obiective, ut ea quae intellectus intelligit [ut reduplicative intellecta]. Quando ergo res quae est in intellectu obiective est conformis sibi ipsi ut est in rerum natura, tunc talis conformitas dicitur veritas. Unde in hoc consistit veritas, quod res sic apprehenditur ab intellectu sicut est in rerum natura; et per oppositum falsitas est in difformitate rei ut apprehensa est ab intellectu a seipsa ut est in natura sua... Unde quando intellectus intelligit rem sic esse sicut est in rerum natura, vel non esse sicut non est, talis conformitas dicitur veritas: quando vero apprehendit rem esse ut non est vel non esse ut est, tunc est falsitas. Sciendum est [autem] quod in tali conformitate, quae veritas dicitur, est considerare quatuor, scilicet rem ut est intellecta seu ut est in intellectu obiective, et ipsum intellectum eam intelligentem, et actum intelligendi qui est subiective in intellectu, et rem ut est in natura sua. 1 / Contra Gent., cap. 62, arg. ult. i Ibid. P. I, Sec. I. De natura analogiae In re autem ut est intellecta seu ut est objective in in­ tellectu, est per prius veritas quam sit in intellectu [^po­ tentia intellectiva], vel quam sit in actu intelligendi, vel quam sit in re ut est in sua natura: intellectus enim et actus intelligendi non dicuntur veri nisi quia sunt de vero obiecto. Intellectus enim dicitur verus quia apprehen­ dit verum; et actus intelligendi dicitur verus quia est apprehensio alicuius veri; et res in natura sua dicitur vera quia nata est apud intellectum causare apprehen­ sionem conformem entitati suae» 1 Et addit quod veritas perfecte et completive non con­ venit primae operationi mentis» 2. Notat insuper aliquos tenere «quod veritas est conformitas rei ad intellectum informatum similitudine rei; falsitas vero est difformitas intellectus sic informati ad rem»3. Quam explicationem ipse reputat probabilem. Et quidem merito, si sane intelligatur. Potest enim dupliciter accipi intellectus informatus similitudine sive specie impressa et informatus similitudine vel specie ex­ pressa. In primo sensu, falsum est veritatem formalem esse adaequationem rei et intellectus; quia secus, eodem iure veritas formalis inveniretur in sensu specie sensibili impressa informato. In secundo autem verum est, dum­ modo per speciem expressam intelligatur species sive conceptus secundae operationis mentis. lam vero talis species expressa est ipsa res intellecta ut intellecta, idest prout habet esse intelligibile in intellectu non sub mate­ riali ratione accidentis cuiusdam, sed sub formali ratione similitudinis expressae ipsius rei. Et sic incidit in ipsam expositionem ab auctore propositam. 316. Hoc etiam modo intellexit Herveus definitionem veritatis formalis. Veritas formalis sive formaliter sump­ ta dicitur «conformitas rei secundum id quod est ad illud i Summa totius Logicae Aristotelis, tract. V, cap. 4, ed. cit., t. I, pp. 79-80. 2 Op. et loc. cit., cap. 5, p. 81. 3 Ibid., cap. 4, p. 80. ; | 1 C. II, a. 2, B, § I: Definitio veritatis 529 quod de ea intelligitur enuntiative: vel affirmative, sicut cum dicitur; homo est animal; vel negative, ut cum dici­ tur: homo non est asinus... Veritas formaliter accepta est conformitas rei secundum id quod est ad id quod de ea intelligitur intellectu enuntiativo [ = iudicativo]». Quod quidem ita ostendit: «veritas dicit quandam conformitatem. Aut ergo rei ad intellectum, aut intellec­ tus ad rem, aut rei secundum id quod est ad id quod de ea intelligitur. Si rei ad intellectum [ = facultatem vel ac­ tum intelligendi] vel e converso, hoc non potest esse, ut patuit ex praemissis; quia veritas non consistit in intel­ lectu formaliter nisi sicut in repraesentante. Et ideo se­ quitur quod non est formaliter in actu intelligendi, sed in re intellecta; nec etiam in re intellecta in habitudine ad repraesentans, sic scilicet quod talis sit res quale est repraesentativum suum: sed in hoc quod talis qualiter repraesentatur, scilicet qualiter repraesentari dicit qua­ litatem repraesentatam vel intellectam. Ergo veritas con­ sistit in conformitate rei secundum id quod est ad seipsam secundum quod intellecta est. Aut ergo intellectu simpli­ ci aut enuntiativo. Non intellectu simplici, quia in eo non est veritas etiam sicut in repraesentante formaliter. Ergo prout est in intellectu enuntiativo» ’objective - represen­ tative. 317. Nec dissentit Capreolus. «Dico enim quod veri­ tas dicit respectum consequentem rem ut est in anima. Sed res ut est in anima vel in intellectu non est aliud a specie rei [expressa]. Et ideo dicere quod species vel forma [ = species formata vel expressa] rei in anima est primo vera et quod res ut est obiective in anima est pri­ mo vera, idem est dicere, si bene intelligatur» *2. 318. Sic ergo, iuxta S. Thomam, veritas formalis est adaequatio rei extra intellectum et intellectus, idest conj Herveus Natalis, Quodlib. Ill, q. 1. Venetiis 1486, sine mensuratione fol. 2 Capreolus, 1 Sent., d. 19, q. 3, a. unie., ad 4, arg. Durandi et Hervei, ed. Palau-Pègues, O. P., t. II, p. 163a. 530 P. I, Sec. I. De natura analogiae ceptus enuntiativi sive iudicativi de ipsa re; seu aliis ver­ bis: est adaequatio rei extra intellectum cum seipsa in­ tra intellectum ut concepta, intellecta vel expressa per judicium intellectus. Veritas autem obiectiva, materialis vel ontologica dicitur veritas denominative et per attri­ butionem ad veritatem formalem, quatenus ipsa res ex­ tra intellectum nata est adaequari intellectui practico vel adaequare sibi intellectum speculativum, iuxta illud S. Doctoris: veritas «quae est in ipsa re... nihil est aliud quam entitatas intellectui adaequata, vel intellectum sibi adaequans» ’; «quia ex hoc quod aliquid habet de entitate, secundum hoc natum est aequari intellectui»12. 319. Et similiter conceptus obiectivus dicitur concep­ tus denominative et per attributionem ad conceptum for­ malem, quatenus ipsa res extra intellectum nata est intelligi et concipi et exprimi ab intellectu formante concep­ tiones simplices vel conceptiones enuntiativas sive iudicativas. Ubi notandum est aliud esse conceptum obiecti et aliud conceptum obiectivum. Conceptus obiecti est ipse conceptus formalis, sicut verbum mentis est verbum rei: nihili enim non est conceptus, sed omnis conceptus debet esse alicuius. Conceptus autem obiectivus est ipsum obiec­ tum sive ipsa res prout nata est obiici sive obversari con­ ceptui mentali. Quapropter S. Thomas frequenter inculcat quod «id quod intellectus concipit est similitudo rei exsistentis ex­ tra animam»3, «in quantum in re extra animam est ali­ quid quod respondet conceptioni animae, sicut significa­ tum signo»4; «quando videlicet intellectus concipit for1 S. Thomas, De Verit., 1, 4c. 2 De Verit., 1, 1 ad 5. Quam sententiam optime reddidit Capreolus, dicens quod veritas ontologica est ipsa «esssentia rei non absolute, sed cum respectu ad intellectum» cui nata est adaequari (Z Sent., d. 19, q. 3, a. unie., ad 4 arg. aliorum contra primam conclusionem, ed. cit., t. II, p. 163b). 3 I Sent., d. 2, 1, 3c. 4 Ibid., paulo antea. C. Π, a. 2, B, § I: Conceptus obiectivus 531 mam rei alicuius extra animam exsistentis, ut hominis vel lapidis» «Cum enim alicuius rei extra animam per se subsistentis noster intellectus concipit quidditatem, fit quaedam communicatio rei quae per se exsistit, prout a re exteriori intellectus noster eius formam aliquo modo recipit: quae quidem forma intelligibilis in intellectu nos­ tro exsistens aliquo modo a re exteriori progreditur. Sed quia res exterior diversa a natura intelligentis est, aliud est esse formae intellectu comprehensae et rei per se sub­ sistentis» 2. Conceptus ergo obiectivus, qui est ipsum obiectum conceptionis mentalis directae, est res extra animam prout est in seipsa3. Et sic conceptus formalis «est quaedam conceptio intellectus vel ratio, cui respondet [conceptus obiectivus, idest] ipsa res quae est extra animam»4, quae alibi appellatur a S. Thoma «res exterior intellecta a no­ bis»’, res extra, obiectum extra5 6, ipsa res ut est in se7, et primum intellectum8; vel etiam simpliciter res910 , ipsa 11 res ‘°, res ipsa n. Quatenus vero conceptus obiectivus con­ sideratur ut actu denominatus a conceptu formali et non ut mere denominabilis, tunc dicitur res intellecta 12, res quae intelligitur13, ipsa res intellecta 14, ipsa res quae in­ telligitur 15, res dicta 16, res dicta per verbum 17, substantia i De Pot., 1, 1 ad 10. 2 De Pot., 2, Ic. De Pot., 7, 6c. Ibid. 5 I Contra Gent., cap. 53. 6 De natura verbi intellectus, ed. cit., t. I, p. 493. 7 Ibid., p. 497. 8 De Pot., 7, 9c; 8, Ic. 9 I Sent., d. 2, 1, 3c et ad 6. 10 I Sent., d. 27, 2, lc. 11 Ibid., paulo post. 12 / Sent., d. 27, 2, 2c; De Verit., 4, 2 ad 3; De Pot., 8, le; IV Contra Gent., cap. 11; in Evang, secundum Joannem, cap. 1, lect. 1; I, lo, 1 et 8; 27, 1 et 4; 34, 1 ad 4. B De Pot., 8, lc; De natura verbi intellectus, loc. cit. p. 495. 14 I Sent., d. 28, 3c. 15 IV Contra Gent., cap. 11. 16 De natura verbi intellectus, ed. cit., p. 492, 494. 17 De Verit., 4, 2 ad 3. ■ « , p S32 P. I, Sec. I. De natura analogiae rei intellectae ’, natura rei intellectae12: sicut quando res extra animam consideratur ut actu adaequata conceptui indicative, non dicitur simpliciter res, sed res vera; tunc enim est actu denominata a veritate formali. 2. Divisio conceptus formalis et conceptus abiectivi. 320. Conceptus autem tam formalis quam obiectivus multipliciter dividuntur, et quidem modo proportionali, quia et ipsi ad invicem proportionales sunt. Quia ergo conceptus dicitur essentialiter per ordinem ad intellectum possibilem qui potest esse et speculativus et practicus, dividitur primo in conceptum intellectus spe­ culativi et in conceptum intellectus practici. Conceptus formalis intellectus speculativi dicitur con­ ceptus speculativus, quia est verbum mentis conceptum per actum speculativum et essentialiter ordinatur ad cog­ nitionem sive speculationem rei speculationi subiectae et obversatae; conceptus vero obiectivus intellectus specu­ lativi est ipsa res speculabilis vel speculata conceptu for­ mali speculativo. Similiter conceptus formalis intellectus practici est verbum mentis conceptum per actum intellectus practici, et ideo dici potest conceptus practicus, utpote essentiali­ ter ordinatus ad actionem vel effectionem producendam; obiectivus autem est ipsa res agibilis vel factibilis con­ ceptu formali practico. Hanc distinctionem conceptus speculativi et practici recolit S. Thomas dum scribit: «quia potest esse duplex intuitus, vel veri simpliciter, vel ulterius secundum quod verum extenditur in bonum et conveniens..., ideo est du­ plex verbum, scilicet rei prolatae quae placet, quod spi­ rat amorem... et verbum rei quod etiam displicet»3. 1 IV Contra Gent., cap. 11. 2 In Evangelium secundum Joannem, cap. 1, feet 1 3 I Sent., d. 27, 2, lc. Cf. etiam I-II, 90, 1 ad 2 C. II, a. 2, B, § I: Divisio conceptus 533 321. Rursus, conceptus speculativus subdividitur in conceptum entis realis et in conceptum entis rationis. Conceptus entis realis vocari potest conceptus realis, cum sit conceptus de re sive de ente reali; e contra, conceptus entis rationis appellari potest conceptus logicus, quia est conceptus de ente rationis, quod dicitur ens logicum utpote proprium obiectum Logicae. Ad cuius evidentiam —nam haec divisio conceptus est maioris momenti— considerandum est quod «ens dupli­ citer dicitur. Uno modo, secundum quod significat entitatem rei, prout dividitur per decem praedicamenta... Alio modo dicitur ens quod significat veritatem propositionis quae in compositione consistit, cuius nota est hoc ver­ bum est» ‘. Primo sensu «ens significat aliquid in natura exsistens; sive sit substantia, ut homo; sive accidens, ut color». Secundo sensu ens «significat veritatem pro­ positionis, prout dicitur quod affirmatio est vera quando significat esse de eo quod est; et negatio, quando signifi­ cat non esse de eo quod non est: et hoc ens compositionem significat quam intellectus componens et dividens adin venit»I2. Priori modo ens est obiective «in rerum natura»; secundo modo ens est obiective «in ratione tantum» 3; quia ibi est ens «extra animam... quod est ens perfectum»; hic autem est ens «tantum in mente» 4, hoc est, «ut aliquid intellectum» tantum5, nam totum esse entis rationis est intelligi: «esse intentionis intellectae in ipso intelligi con­ sistit» 6, «cum intentionis intellectae esse sit ipsum intelli­ gi»7. «Et hoc deo est, quia ens est duplex: ens scilicet rationis et ens naturae. Ens autem rationis dicitur proprie de illis intentionibus quas ratio adinvenit in rebus consi­ deratis [sive intellectis ut reduplicative sunt consideratae 1 I, 48, 2 ad 2. Cf. etiam III Contra Gent., cap. 9 in fine; De Malo, 1, 1 ad 19. 2 I Sent., d. 34, 1c. De Verit., 21, 1c. In V Metaph., lect. 9, n. 889. De Malo, 1, 1 ad 20. 6 IV Contra Gent., cap. 1, § Dico autem intentionem intellectam. 7 Ibid., § Cum autem intellectus divinus. 534 P. I, Sec. I. De natura analogiae et secundum statum intelligibilem et abstractum quem habent in intellectu]; scut intentio generis, speciei et si­ milium, quae quidem non inveniuntur in rerum natura, sed considerationem rationis consequuntur. Et huiusmodi, scilicet ens rationis, est proprium subiectum Logicae»1. 322. Neque tamen ens rationis est ens pure fictum et chimericum absque ullo fundamento in re, sed verum habet fundamentum in re extra animam. Ut enim egregie scribit S. Thomas, «eorum quae significantur nominibus invenitur triplex diversitas. Quaedam enim sunt quae se­ cundum esse totum completum sunt extra animam; et huiusmodi sunt entia completa [sive realia], sicut homo et lapis. Quaedam autem sunt quae nihil habent extra animam, sicut somnia et imaginatio chimaerae [et talia sunt entia pure conficta et mere chimerica]. Quaedam autem sunt quae habent fundamentum in re extra ani­ mam, sed complementum rationis eorum quantum ad id quod est formale, est per operationem animae, ut patet in universali [logico, idest in ipsa intentione secun­ da universalitatis; et haec sunt entia rationis stricte dic­ ta]. Humanitas enim est aliquid in re, non tamen habet ibi rationem universalis, cum non sit extra animam aliqua humanitas multis communis; sed, secundum quod acci­ pitur in intellectu [ut intellecta et abstracta a singulari­ bus], adiungitur ei per operationem intellectus intentio [universalitatis], secundum quam [intentionem] dicitur species»2. «In omnibus autem [huiusmodi] intentionibus hoc communiter verum est, quod intentiones ipsae non sunt in rebus sed in anima tantum; sed habent aliquid in re respondens, scilicet naturam, cui intellectus huius­ modi intentiones attribuit: sicut intentio generis non est in asino, sed natura animalis cui per intellectum haec intentio attribuitur» ’. Nam «sicut genus est quaedam in­ tentio quam intellectus ponit circa formam intellectam, In IV Metaph., lect. 4, n. 574. I Sent., d. 19, 5, 1c. I Sent., d. 33, 1 ad 3. C. II, a. 2, B, § I: Divisio CONCEPTUS 535 ita etiam differentia et omnia quae significant secundas intentiones. Tamen huic intentioni intellectae respondet natura quaedam quae est in particularibus; quamvis, se­ cundum quod est in particularibus, non habeat rationem generis vel speciei» * 323. Et inde apparet differentia conceptus formalis realis a conceptu formali mere logico. Etenim «ipsa con­ ceptio intellectus tripliciter se habet ad rem quae est extra animam. Aliquando enim hoc, quod intellectus con­ cipit, est similitudo rei exsistentis extra animam, sicut hoc quod concipitur de hoc nomine homo; et talis con­ ceptio intellectus habet fundamentum in re immediate; in quantum res ipsa, ex sua conformitate ad intellectum, facit quod intellectus sit verus et quod nomen significans illum intellectum proprie de re dicatur [et hic est con­ ceptus formalis realis, sive de re extra animam]. Aliquando autem hoc quod significat nomen non est similitudo rei exsistentis extra animam, sed est aliquid quod consequitur ex modo intelligendi rem quae est ex­ tra animam; et huiusmodi sunt intentiones quas intel­ lectus noster adinvenit, sicut significatum huius nominis genus non est similitudo alicuius rei extra animam exsis­ tentis, sed ex hoc, quod intellectus intelligit animal ut in pluribus speciebus, attribuit ei intentionem generis: et huiusmodi intentiones, licet proximum fundamentum non sit in re sed in intellectu, tamen remotum fundamen­ tum est res ipsa. Unde intellectus non est falsus, qui has intentiones adinvenit. Et simile est de omnibus aliis quae consequuntur ex modo intelligendi, sicut est abstractio mathematicorum et huiusmodi [et conceptus formalis harum intentionum intellectarum, scilicet notarum vel attributorum quae conveniunt rei intellectae quatenus intellectae et in intellectu objective esse habens, est conceptus formalis mere logicus, utpote de re mere logica, quae non habet esse obiective nisi in intellectu]. •n 1 III Sent., d. 5, 3, 1 ad 1, n. 100. 536 P I, Sec. I. De natura analogiae Aliquando vero id quod significatur per nomen non habet fundamentum in re, neque proximum neque remo­ tum, sicut conceptio chimerae; quia neque est similitudo alicuius rei extra animam, neque consequitur ex modo intelligendi rem aliquam naturae; et ideo ista conceptio est falsa», cum revera sit conceptio vel potius imaginatio nihili, proindeque non dicitur conceptus nisi pure aequivocel. Hac ergo imaginatione mere chimerica relicta, quae non potest esse verus conceptus formalis mentis, evidens est distinctio conceptus formalis eiusque fundamentum in conceptum formalem realem et conceptum formalem logicum. Qua de re placet audire iterum limpidam expli­ cationem S. Thomae: «Sunt autem, inquit, quaedam ra­ tiones [ = conceptiones] quibus in re intellecta nihil re­ spondet; sed ea, quorum sunt huiusmodi rationes, intel­ lectus non attribuit rebus prout in seipsis sunt, sed solum prout intellectae sunt: sicut patet in ratione generis et speciei et aliarum intentionum intellectualium, nam nihil est in rebus extra animam cuius similitudo sit ratio ge­ neris vel speciei. Nec tamen intellectus est falsus; quia ea quorum sunt istae rationes, scilicet genus et species, non attribuit rebus secundum quod sunt extra animam, sed solum se­ cundum quod sunt in intellectu. Ex hoc enim quod in­ tellectus in seipsum reflectitur, sicut intelligit res exsis­ tentes extra animam, ita intelligit eas esse intellectas: et sic, sicut est quaedam conceptio intellectus vel ratio cui respondet res ipsa quae est extra animam [=conceptus formalis realis], ita est quaedam conceptio vel ratio cui respondet res intellecta secundum quod huiusmodi [ = conceptus formalis logicus]. Sicut rationi hominis vel conceptioni hominis respondet res extra animam; rationi vero vel conceptioni generis aut speciei respondet solum res intellecta»2. 1 1 Sent., d. 2, 1, 3c. 2 De Pot., 7. 6c. C. II, a. 2, B, § I: Divisio conceptus l 537 324. Cui duplici generi conceptus formalis respondet duplex genus nominum, scilicet nominum realium quae etiam dicuntur nomina primae intentionis, et nominum logicorum quae vocantur quoque nomina secundae inten­ tionis; v. gr., homo est nomen reale, species vero est no­ men logicum. Apposite S. Thomas: «nomina primae in­ tentionis sunt quae rebus sunt imposita absolute, me­ diante conceptione [reali] qua fertur intellectus super ipsam rem in se, ut homo vel lapis; nomina autem se­ cundae intentionis sunt illa quae imponuntur rebus, non secundum quod in se sunt, sed secundum quod subsunt intentioni [sive conceptui formali logico] quam intellec­ tus facit de eis, ut cum dicitur: homo est species, animal est genus» Itaque dicere possumus cum Capreolo, qui optime vi­ detur reddidisse mentem S. Thomae, quod «sicut prima intentio [idest primus conceptus formalis12 qui est con­ ceptus formalis realis] est similitudo [intelligibilis ex­ pressa] rosae vel hominis immediate eam repraesentans, ita secunda intentio [hoc est, secundus conceptus forma­ lis, qui est conceptus formalis logicus] est similitudo [in­ telligibilis expressa] talis conceptionis [formalis realis] immediate repraesentans eam relative ad res extra, et mediante tali conceptione est similitudo rei extra ut est in intellectu»3. «Huiusmodi enim intentiones secundae non sunt similitudines rei extra animam, sed similitudines rerum prout sunt in intellectu» et intellectae4. «Ex quo patet quod secundae intentiones sunt conceptiones con­ ceptionum immediate fundatarum in re; ipsae autem con­ ceptiones quae sunt similitudines rerum extra animam, sunt primae intentiones» 5. Et ideo «secundae intentiones sunt quidam conceptus respectivi rerum ut intellectarum, 1 De natura generis, cap. 12, ed. cit., t. I, p. 306. 2 Γ0 r* >-τ» 330. Quae cum ita sint, divisio completa conceptus tam formalis quam obiectivi potest sequenti exhiberi ta­ bella: “ c £ φ a S’.3 P ω » 544 P. I, Sec. I. De natvra analogiae 3. Comparatio conceptus formalis et conceptus obiectivi. 331. His dictis de notione et divisione conceptus tam formalis quam obiectivi, superest ut videamus quomodo se habeant inter se conceptus formalis et conceptus obiectivus. Qua in re sumimus comparando conceptus specu­ lativos directos: tum quia de eis primo dictum est no­ men conceptus, tum etiam quia nobis sunt faciliores in­ tellectu utpote minorem reflexionem postulantes. Quod autem de eis dicitur, proportionaliter valet de ceteris spe­ ciebus conceptus in suo quoque ordine. Ad huius igitur rei plenam intelligentiam, notandum est sex posse considerari ut concurrentia ad intellectio­ nem: primo, potentiam intellectivam; secundo, habitum intellectualem; tertio, actum intelligendi; quarto, speciem intelligibilem impressam; quinto, speciem intelligibilem expressam, quae est ip­ se conceptus formalis; sexto, ipsam rem intellectam, quae est conceptus obiectivus. 332. Porro, manifestum est in primis conceptum formalem re et essentia differre a potentia intellectiva sive ab intellectu possibili, quidquid in contrarium opina­ ti fuerint nonnulli cum Joanne Pecham, O.F.M. (t 1292), si fidem facimus eius confratri Rogerio Marston (t c. 1303) asserenti se audiisse «quendam Magistrum dicentem et... determinantem quod notitia et amor vere sint de essen­ tia animae»1, ubi ad Pecham alludere videtur2. Quod patet primo quidem ex reali separatione. Potest 1 Rogerius Marston, Quaestiones disputatae de emanatione aeter­ na. de statu naturae lapsae et de anima, q. 6, ad 2, p. 122. Quaracchi 1932. 2 Ita opinantur editores collegii S. Bonaventurae, ibid., nota 3. Revera Pecham docet quod notitia et amor non differunt a potentia intellectiva et amativa, «quoniam [amor] se habet ad potentiam amativam sicut virtus visiva ad oculum, nec differt a potentia amativa C. II, a. 2, B, § I: Conceptus differt ab intellectu 545 enim exsistere intellectus possibilis absque ullo conceptu mentis, ut patet in perpetuo amentibus et in parvulis an­ te usum rationis, qui revera habent intellectum possibi­ lem cum sint veri homines, et tamen nullum habent conceptum mentalem cum nihil intelligant. Apposite S. Thomas: «secundum intellectum etiam non statim a principio est aptus ad intelligibiles conceptus for­ mandos, sed postquam ad statum perfectionis venit; unde non semper actu intelligit, sed potentia est intelligens tantum, et post fit intelligens actu, et iterum desinit actu intelligere, et remanet intelligens in potentia vel ha­ bitu tantum. Sic ergo verbum homine posterius inveni­ tur tempore, et desinit aliquando esse antequam homo» Cuius ratio est, tum quia nullus intellectus creatus est suum intelligere sicut nullum ens creatum est suum es­ se, tum etiam quia intellectus possibilis re distinguitur a specie intelligibili impressa sine qua dari nequit actus intelligendi neque ideo conceptus mentis ab eo productus. Unde et intellectus possibilis, ut pura potentia, est sicut tabula rasa in qua nihil est scriptum2. Quam ob rem, S. Thomas: «hic autem mentis nostrae conceptus non est ipsa mentis nostrae essentia, sed est quoddam accidens eius; quia nec ipsum intelligere nos­ trum est ipsum esse intellectus: alioquin, nunquam in­ tellectus esset quin actu intelligeret» 3. Et iterum: «con­ ceptio intellectus, quae est intentio intellecta, distingui­ tur ab intellectu intelligente [in creaturis]...; sed hoc pro­ prium habet intellectus divinus, quod cum intelligere eius sit esse ipsius, oportet quod conceptio intellectus, quae nisi sicut differunt quo est et quod est; unde nihil addit supra poten­ tiam, sicut nec addit humanitas supra hominem» (In I Sent., q. 31, ed. H. Spettmann, O.F.M., p. 203, 23-25. Münster i. Westf. 1918). 1 S. Thomas, De rationibus fidei, cap. 3. Cf. etiam De anima, 5 ad 1. 2 In III de Anima, lect. 9, n. 720 et 738; De Verit., 8, 5, arg. 3 sed contra; I, 79, 2c. 2 De rationibus fidei, cap. 3. Ouod valet etiam de specie impressa. Unde S. Thomas: «in intellectu... humano similitudo rei intellectae est aliud a substantia intellectus et est sicut forma eius» (II Sent., d. 3, 546 P. I, Sec. I. De natura analogias est intentio intellecta, sit substantia eius» ’. Rursus: «huiusmodi autem verbum nostri intellectus est quidem extrinsecum ab esse ipsius intellectus —non enim est de essentia, sed est quasi passio ipsius—; non tamen est ex­ trinsecum ab ipso intelligere intellectus, cum ipsum intelligere compleri non possit sine verbo praedicto»12. 333. Deinde, quia intellectus possibilis est nobis con­ genitus vel potius concreatus cum ipsa anima rationali cuius est naturalis potentia, non acquisitus nostris acti­ bus; e contra, conceptus formalis est essentialiter aliquid productum ideoque acquisitum nostro actu intelligendi. 334. Tertio, quia intellectus possibilis apud unum­ quemque est unus tantum specie et numero; ex adverso, conceptus mentales sunt in eodem homine plures specie et numero. Quod quidem patet, tum per comparationem ad obiectum intelligendum et concipiendum, quia «intel­ lectus noster non simul intelligit [nec intelligere potest] omnia, neque unico actu sed pluribus et diversis, et ideo verba intellectus nostri sunt multa»3: «aliud enim est intelligere nostrum quo intelligimus lapidem et quo intelligimus plantam..., et ideo intellectus noster concipit multa verba» 4; tum etiam per comparationem ad ipsam potentiam intellectivam, nam «verbum intellectus nostri non adaequat intellectus virtutem, quia, cum aliquid mente concipimus, adhuc possumus alia multa concipere; unde verbum nostri intellectus imperfectum est, et in eo potest compositio accidere, dum ex multis imperfectis fit unum verbum perfectius, sicut cum intellectus conci­ pit aliquam enuntiationem seu definitionem alicuius rei»5. 335. Quarto, quia omnis effectus differt re a propria causa eius efficienti. lam vero, conceptus formalis est 1 Comp. theol. I P., cap. 52. 2 De Pot„ 8. lc. 3 De rationibus fidei, cap. 3. 4 De Pot., 9, 5c. s De rationibus fidei, cap. 3. C. II, a. 2, B, § I: Conceptus differt ab \ 5 intellectu 547 effectus potentiae intellectivae in genere causae efficien­ tis. Ergo realiter ab ea differt. 336. Quinto, quia esse intellectus nostri est aliud re ab esse conceptus formalis, sive sit conceptus formalis rei exterioris sive ipsius intellectus intelligentis. Ergo et essentia utriusque est realiter differens, quia talis est essentia quale est esse sibi proprium et correspondens, sicut talis est potentia qualis et actus. Quod autem esse intellectus nostri sit aliud ab esse conceptus formalis directi alterius rei, patet ex eo quod esse conceptus formalis est ipsum suum intelligi ab intel­ lectu; dum esse intellectus non est ipsum suum intelligi; quia suus intellectus non exsisteret nisi quando actu in­ telligitur. Cum enim conceptus formalis sit terminus ac­ tionis intelligendi ut primo cognitus et intellectus, eius esse est cognosci vel intelligi: «verbum enim nostrum semper est in continuo fieri, quia perfectum esse suum est in fieri...; non enim transit formatio verbi ipso for­ mato, sed, cum actu intelligitur, continue formatur ver­ bum, quia semper est ut in fieri et ut in egrediendo ab aliquo, scilicet a dicente» ’. Eius ergo esse est ipsum fieri, hoc est, egredi et dici actu a dicente et cognoscente ut reduplicative est actu cognoscens et dicens. Unde iterum S. Thomas: «quod autem dicitur, potest esse dictum, sed non potest manere dictum nisi cum actu dicitur»; et «inde est quod verbum non est sine intelligere in actu» 12, cui correlativum est intelligi in actu, non quidem semper in actu signato, semper tamen in actu exercito: in hoc enim actu exercito quo dicitur et intelligitur, consistit esse verbi, cum sit essentialiter quid dictum ab intel­ lectu dicente ut terminus inseparabilis ab ipsa dictione qua dicitur. Et sic optime intelligitur argumentum S. Thomae scri­ bentis: «quod autem intentio intellecta [= verbum men­ tis sive conceptus formalis] non sit ipse intellectus in I 1 De natura verbi intellectus, ed. cit. p. 495. 1 Ibid., p. 494. 548 P. I» Sec. 1. De natura analogiae nobis, ex hoc patet quod esse intentionis intellectae in ipso intelligi consistit; non autem esse intellectus nostri, cuius esse non est suum intelligere»’, eo ipso quod potest esse et plerumque est sine intelligere actuali. Quod si sumatur ut reduplicative est actu intelligens et dicens, cui correlativum est intelligi et dici verbi mentis, tunc constitutivum intellectus in esse actuali intelligendi est intelligere actu sicut constitutivum verbi est intelligi et dici actu. Quo in sensu plene formali et reduplicativo, omnino vera sunt haec verta Ch. Javelli: «sicut constitu­ tivum intellectus in esse cognoscitivo [actuali, actualitate actus secundi] est ipsum intelligere, sic constitutivum rei intellectae in esse intellecto [actuali, actualitate actus se­ cundi] est intelligi; res autem intellecta in esse intellecto [qua tali] est intelligi: et eadem est ipsum verbum»2. Neque aliud contingit quando intellectus, per actum reflexum, format conceptum suiipsius. «Cum enim intel­ lectus noster seipsum intelligit, aliud est esse intellectus, et aliud ipsum eius intelligere: substantia enim intellectus erat in potentia intelligens antequam intelligeret actu [et remanet in potentia postquam cessat actu intellige­ re]. Sequitur ergo quod aliud sit esse intellectionis intel­ lectae, et aliud intellectus ipsius, cum intentionis intel­ lectae esse sit ipsum intelligi. Unde oportet quod in ho­ mine intelligente seipsum, verbum interius conceptum non sit homo verus, naturale hominis esse habens, sed sit homo intellectus tantum, quasi quaedam similitudo hominis veri ab intellectu apprehensa»3. Et similiter, quando ipse intellectus intelligit seipsum, verbum mentis non est intellectus realis et simpliciter dictus qui est ipsa potentia intellectiva in secunda specie qualitatis constitu­ ta, sed intellectus intellectus tantum, nempe similitudo 1 /V Contra Gent., cap. 11, § Dico autem intentionem intellectam. - Cii. Javelli, Expositio praeclarissima in I. P. Summae theologi­ cae, q. 27, a. 2, § ad evidentiam igitur propositi, fol. 48, coi. 3 Moguntiae, 1611. 3 S. Thomas, /V Contra Gent., cap. 11, § cum autem intellectus divinus. C. 11, a. 2, B, § I: Conceptus differt λβ intellectu 549 expressa et dicta intellectus realis ab ipso intellectu ap­ prehensa. 337. Neque urget difficultas ex eo quod ipse intellec­ tus habet esse intelligibile cum sit essentialiter immate­ rialis, et similiter conceptus formalis de ipso intellectu; non enim est idem esse intelligibile utriusque, quia esse intelligibile intellectus est esse intelligibile reale, dum es­ se intelligibile conceptus formalis eius est esse intelligi­ bile intentionale tantum, idest intelligibile intellectum ut reduplicative intellectum. Quapropter S. Thomas, hanc apparentem difficultatem radicitus solvens, profundissime.scribit: «cum... alicuius rei extra animam per se subsistentis noster intellectus concipit quidditatem, fit quaedam communicatio rei quae per se exsistit, prout a re exteriori intellectus noster eius formam aliquo modo recipit; quae quidem forma intelli­ gibilis, in intellectu nostro exsistens, aliquo modo a re exteriori progreditur. Sed quia res exterior diversa a natura intelligentis est, aliud est esse formae intellectu comprehensae et rei per se subsistentis. Cum vero intellectus noster suiipsius quidditatem con­ cipit, utrumque servatur: quia videlicet, et ipsa forma in­ tellecta ab intelligente in intellectum aliquo modo pro­ greditur cum intellectus eam format, et unitas quaedam servatur inter formam conceptam quae progreditur et rem unde progreditur, quia utrumque habet intelligibile esse; nam unum est intellectus, et aliud intelligibilis for­ ma quae dicitur verbum intellectus. Quia tamen intellectus noster non est secundum suam essentiam in actu perfecto intellectualitatis, nec idem est intellectus hominis quod humana natura, sequitur quod verbum praedictum, etsi sit in intellectu et ei quodammo­ do conforme, non tamen sit idem quod ipsa essentia in­ tellectus, sed eius expressa similitudo» ‘. «Nam ratio in­ tellecta quam intellectus videtur de aliqua re formare 1 De Pot., 2, le. • ■■ 550 P. I, Sec. I. De natura analogiae [etiam de ipso intellectu intelligente], habet esse intelligibile tantum in anima nostra [ = intellectu nostro]: intelligere autem in anima nostra non est idem quod na­ tura animae, quia anima non est sua operatio. Et ideo verbum quod format intellectus noster [etiam de seipso] non est de essentia animae [nec de essentia ipsius po­ tentiae intellectivae], sed est accidens ei»1. Sic ergo «verbum [mentis] semper est ratio et simili­ tudo [intellecta] rei intellectae. Et si quidem eadem res sit intelligens et intellecta, tunc verbum est ratio et simi­ litudo [expressa et intellecta ipsius] intellectus a quo pro­ cedit; si autem sit aliud intelligens et intellectum, tunc verbum non est similiudo et ratio intelligentis, sed rei intellectae: sicut conceptio quam aliquis habet de lapide est similitudo lapidis tantum; sed quando intellectus intelligit se, tunc huiusmodi verbum est similitudo et ratio [intellecta ipsius] intellectus» 23 . Neque tamen est ipsemet intellectus realis, sed intellectus intentionalis et intelligibilis tantum, idest intellectus intellectus. Ünde iterum S. Thomas: «cum in nobis sit aliud esse naturale et in· telligere, oportet quod verbum in nostro intellectu concep­ tum, quod habet esse intelligibile tantum, alterius natu­ rae sit quam intellectus noster, qui habet esse naturale» \ 338. Sexto, huiusmodi realis distinctio evidenter ap­ paret a posteriori ex immediata et formali significatione verbi vocalis exteriori voce prolati; nam verbum mentis sive conceptus formalis est id quod immediate et formaliter significatur verbo oris. Atqui verbum oris non sig­ nificat ipsam potentiam intejlectus; verbi gratia, «hoc nomen, lapis, non significat ipsam substantiam intellectus, quia hoc non intendit dicere nominans», sed lapidem in­ tellectum, idest conceptum formalem lapidis realis4*: se1 In Evangelium secundum Joannem, cap. 1, lect. 1, ed cit p Ha 2 lbid.t p. 10a. 9 * 3 Comp. theoL, I P., cap. 4L 4 In Evangelium secundum Joannem, cap 1 lect 1 „ qr rf etiam De Pot., 8. lc. P' lect· b P- 9b. Cf. Λ· Μ] τ C. II, a. 2, B, § I: Conceptus differt a specie impressa 551 eus, si verbum oris formaliter significaret ipsum intellec­ tum intelligentem, cum iste sit idem qui intelligit in omni sua intellectione, omnia nomina sive verba oris essent eiusdem significationis formalis, ideoque penitus synonima; quod manifeste falsum est. Ergo conceptus for­ malis differt re et essentia ab ipsa potentia intellectus. I 339. Deinde certum est conceptum formalem sive speciem intelligibilem expressam re et essentia differre a specie intelligibili impressal. Quod patet tum a priori tum a posteriori. 1 Haec denominatio speciei intelligibilis impressae et expressae non est ipsius S. Thomae formaliter, sed aequivalenter, ut patet ex textibus supra citatis: fere tamen nominavit speciem intelligibilem impressam, cum scribit: «ex quo species in intellectum possibilem imprimuntur...» (IV Sent., d. 50, 1, 2c); expressam vero, cum ait quod conceptus intellectus est «species intelligibilis formata in intellectu» (I Sent., d. 27, 2, 2, qla. 1, obi. 4), et quod verbum mentis est «species intelligibilis... per intellectum [possibilem] constituta» (Quodlib. V, 9c). Quae tamen species expressa non est confundenda cum specie expressa de qua videntur loqui suppares eius, ut Matthaeus de Aquasparta et Rogerius Marston, qui potius loqui videntur de specie expressa a re intelligibili materiali vel immateriali potius quam ab intellectu intelli­ gente (Cf. M. de Aquasparta, Quaestiones disp. selectae, t. I, q. 5, pp. 317-341. Quaracchi, 1903; R. Marston, Quaestiones disputatae de emana­ tione aeterna, de statu animae lapsae et de anima, q. 9, ed. cit., p. 414, licet iste aliquando etiam loquatur de specie expressa a mente de thesauro memoriae in acie intelligentiae, ut videre est ibid., q. 6, p. 118). Sed hac denominatione in sensu S. Thomae loquuntur expresse priores thomistae: de impressa quidem Joannes Quidort (Correctorium corruptorii «circa», a. 1, p. 5, 7, 9, ed. J. O. Müller, O.S.B. Romae 1941); de expressa vero Richardus Clapwell (Correctorium corruptorii «qua­ re», a. 1, pp. 8-9; cf. etiam J. Quidort, op. cit., pp. 9-10); de utraque denique Herveus de Nedellec qui, cum sibi obiecisset: «quod immedia­ tius recipit a re magis eam repraesentat; sed species impressa imme­ diatius recipit a re quam expressa; ergo species [expressa] quam tu ponis, non expressius repraesentat rem; quod est contra te»; respon­ det: «licet immediatius res una cum intellectu agente causet speciem impressam quam expressam, vel etiam quam intellectionem confusam, non tamen oportet quod expressius repraesentetur res per illam spe­ ciem impressam quae agit ut instrumentum obiecti et intellectus agen­ tis quam per speciem expressam, quae inter species est ultimus effec­ tus et prinicpaliter intentus» (Quodlib. II q. 8, ed. cit. sine numera­ tione fol.). Et inde communiter transivit ad thomistas posteriores, e quibus liceat Capreolum citare: «dico quod verbum [mentis] est species expressa per intellectum in actu, non autem est species quae constituat intellectum in actu; quia illa dicitur impressa ab obiecto vel ab intel- 552 P. I. Sec. I. De natura analogiae A priori quidem. Primo, ex parte propriae causae efficientis earum; quia species impressa est producta per operationem abstractivam intellectus agentis abstrahentis illam a sensi­ bilibus, et phantasmatibus, et ideo dicitur impressa ab obiecto intelligibili quod relucet in illis sub abstractione intellectus agentis: species vero expressa est producta per operationem cognoscitivam intellectus possibilis per­ cipientis et dicentis illudmet intelligibile iam abstractum abstractione intellectus agentis. Et ideo S. Thomas docet quod «intellectus agens accipit intentiones intelligibiles [ = species impressas] et describit eas in intellectu pos- , sibili» quibus informatus et actuatus et fecundatus for­ mat conceptus sive verba mentis de re, quae sunt species expressae2; «quia quale est unumquodque, talia opera­ tur»3: et sic «intellectus [possibilis], per speciem [im­ pressam] rei formatus, intelligendo, format in seipso quandam intentionem rei intellectae, quae est ratio ip­ sius, quam significat definitio», et dicitur species ex­ pressa 4. 340. Secundo, ex parte sui. Qua de re oportet consi­ derare ambas species essentialiter dicere ordinem ad quatuor. Primo, ad ipsum intellectum possibilem actuandum. Secundo, ad obiectum, quod intelligitur, repraesenlectu agente et phantasmate, ista autem ponitur in conspectu intellec­ tus in actu et est quasi proles eius» (/ Sent., d. 27, q. 2, a. 2, ad 3 arg. Gerardi de Carmelo contra primam conclusionem, ed. cit., t. II, p. 258b). Et similiter Petrus Bergomensis: «species seu similitudo in intellectu est duplex, scilicet species impressa in eo per modum formae quies­ centis et manentis, quae est principium intellectionis; alia est species expressa seu conceptio et formata ab intellectu, et in eo per modum emanationis, et est terminus intellectionis: et sic verbum est species, non autem primo modo» (Concordantia dictorum et conclusionum Divi Thomae, n. 755).. 1 De Verit., 11, 1 ad 11. «Species intelligibilis [impressa] eadem comparatur ad intellectum agentem et possibilem; sed ad intellectum possibilem ut ad recipientem, ad intellectum autem agentem sicut ad facientem hujusmodi species per abstractionem» (De anima 4 ad 9) 2 De Verit., 5, 2c. 3 / Contra Gent., cap. 53. 4 Ibid., paulo supra. C. II, a. 2, B, § I: Conceptus differt a specie impressa 553 tandum. Tertio, ad actum intelligendi intellectus possibi­ lis. Quarto, ad cognitionem obiecti extra producendam, lam vero, secundum haec quatuor apparet realis diffe­ rentia utriusque speciei. 341. Secundum comparationem quidem ad ipsum in­ tellectum possibilem reducendum in actum: quia species impressa, natura sua, reducit intellectum possibilem in actum primum tantum, sicut habitus, hoc est, potentem intelligere, et ideo intellectus possibilis informatus specie impressa non semper intelligit actu; e contra, species expressa reducit eum in actum secundum perfectum, cum sit terminus intellectionis et eius esse sit ipsum intelligi actu, ut patet ex supra dictis. Quare S. Thomas, contra Avicennam, recte dicit: «ex hoc ergo quod [intellectus possibilis] recipit species intelligibilium, habet quod pos­ sit operari cum voluerit, non autem quod semper opere­ tur, quia tunc est quadammodo in potentia, licet aliter quam ante intelligere: eo scilicet modo quo sciens in ha­ bitu est in potentia ad considerandum in actu» h Et ite­ rum: «species intelligibilis [impressa] aliquando est in intellectu [possibili] in potentia tantum [nempe ante­ quam actu abstrahatur ab intellectu agente et imprimatur in intellectu possibili] et tunc dicitur intellectus esse in potentia; aliquando autem est secundum ultimam com­ pletionem actus [scilicet quando actu informatur specie eaque utitur intelligendo] et tunc intelligit actu; aliquan­ do, medio modo se habet inter potentiam et actum, et tunc dicitur intellectus in habitu [quia licet ea informe­ tur, non tamen ea utitur intelligendo]: et secundum hunc modum, intellectus conservat species, etiam quando actu non intelligit»2. Quem in locum Caietanus splendidum edidit commen­ tarium, dicens: «cognoscitivum enim tripliciter potest se habere ad cognitum, scilicet in pura potentia, et tunc nec 1 2 I, 79, 6 ad 3. -: < 554 P. I, Sec. I. De natura analogiae est cognoscibile in actu nec cognitum in actu, sed utrum­ que in potentia; vel partim in actu et partim in potentia, et tunc est cognoscibile in actu et non est cognitum in actu, sed est in potentia ut sit cognitum in actu; vel tota­ liter in actu, et tunc est ipsum cognitum in actu. Unde cum species [impressa] conservatur, obiectum est in cognoscitivo cognoscibiliter, quia ut cognoscibile, non ut cognitum» *. Species ergo impressa conservata in intellectu possi­ bili est in ipso cognoscibiliter quidem et in actu; non tamen in actu secundo, sed in actu primo tantum, hoc est, in habitu. Ut enim egregie scribit Ferrariensis, «spe­ cies [impressae] possunt esse in actu dupliciter, scilicet in actu imperfecto et habitualiter, et hoc est quando in­ tellectus [possibilis] actu non intelligit per eas; alio mo­ do, in actu perfecto, scilicet quando intellectus [possi­ bilis] utitur eis «ad intelligendum» 2. Quare speciem in­ telligibilem impressam definit, dicens quod est «qualitas repraesentativa rei intelligibilis in quantum intelligibilis est, a re intelligibili mediante phantasmate et intellectu agente in intellectu possibili causata, ad hoc ut intelligere possit et ut sibi sit obiectum praesens habitualiter»3: eamque iustificat consequenter, quantum ad omnes eius partes. 342. Secundum comparationem ad obiectum intelligibile repraesentandum. Nam licet utraque species sit essentialiter similitudo formalis obiecti, et quidem actua­ lis, non tamen eodem modo eademque ratione sed diver­ simode. Una enim ex parte species impressa est formalis et actualis similitudo obiecti ut motivi, dum species ex­ pressa est formalis et actualis similitudo obiecti ut ter­ minati vi; quia, ut scite animadvertit Cosmas de Lerma, μγ 1 Caietanus, In I, 79, 6, n. 4. 2 Ferrariensis, Quaestiones luculentissimae in tres libros de Anima Aristotelis, lib. III, q. 8, ad 1, p. 165b. Venetiis 619 J Ibid., p. 163b. · C. II, a. 2, B, § I: Conceptus differt a specie impressa 555 illa «se tenet ex parte obiecti moti vi», haec vero «se tenet ex parte obiecti terminativi» Ex alia vero, cum idem re est obiectum motivum et terminativum, species impressa repraesentat illud ut actu intelligibile tantum, non ut actu intellectum; dum species expressa repraesen­ tat illud ut actu intellectum: et ideo haec est magis ac­ tualis et perfecta quam illa, eo ipso quod repraesentat obiectum actu secundo et consummato intelligibilitatis; illa vero actu secundo inchoato tantum quando actu ap­ plicatur ad intelligendum, vel actu primo tantum et qua­ si habitu quando actu non applicatur ad intelligendum sed in memoria retinetur. Quo in sensu recto scribit Joan­ nes a S. Thoma: «in esse repraesentativo non habet spe­ cies impressa ita perfectam et in actu secundo reprae­ sentationem sicut expressa», quia «expressa species seu conceptus repraesentat rem vitaliter ut imago viva pro­ cedens ab intellectu et rem ipsam ut terminum cognitum et intellectum in ipsa; species vero impressa ut cognos­ cibilem et in actu primo: et sic magis formatur reprae­ sentatio per speciem expressam magisque ponitur in actu secundo et determinatur in esse cognito quam erat in specie impressa, et quoad hoc species impressa se habet ut semen obiecti et virtualis repraesentatio 12 magis de­ terminanda et exprimenda in conceptu»3. Quod uberius explicat postea duplici momento: «tum quia species impressa continet obiectum per modum intelligibilis, non 1 Cosmas de Lerma, Quaestiones in tres libros Aristotelis de Anima, lib. III, q. 11, n. 4, p. 158b. Matriti 1666. 2 Quibus in verbis Joannes sequitur Banezium dicentem: «adverte differentiam inter speciem intelligibilem et verbum, quod illa non repraesentat obiectum intellectui in actu secundo, sed in actu primo; est enim similitudo quaedam rei veluti semen quod implicite [=virtualiter] continet rem cuius est semen aut eius similitudinem [expressam]: alias autem, si species intelligibilis [impressa] consti­ tueret [obiectum] intellectum in actu secundo tanquam expressa et formalis imago rei, sequeretur quod, quamdiu species intelligibilis est in intellectu, semper intellectus esset in actu secundo, intelligendo rem cuius est illa species» (D. Banez, In I. P., q. 27, a. 1, dub. II, conclu. 2, col. 497. Venetiis, 1585). . 3 Joannes a Sancto Thoma, Cursus Philosophicus, Phil. Nat. IV P., q. 6, a. 3 ad 1 difficultatem, ed. cit., t. III, pp. 183-184. 556 P. I, Sec. I. De natura analogiae per modum intellecti et expressi in actu secundo [sicut species expressa]. Quod enim aliquid sit intellectum et expressum, ne­ cessario dependet ab intelligere et exprimere: species autem in­ telligibilis [impressa] praecedit ipsum intelligere et exprimere; ergo non potest in ipsa repraesentari obiectum ut expressum et intellectum in actu ubicumque operatio intelligendi et exprimendi est aliquid accidentaliter superveniens ipsi speciei et intellectui. Et ita species impressa exsistit in intellectu, etiam ipso non in­ telligente per illam; species autem expressa cessante intellectio­ ne cessat, quia repraesentat rem ut intellectam in actu. Tum denique, quia species impressa repraesentat cum aliqua indiffe­ rentia et potentialitate determinabili per expressionem verbi et intellectionem; siquidem intellectio, quae est accidens superve­ niens intellectui, potest variari fierique modo cum diversa atten­ tione, modo cum diversa intensione. Ergo oportet quod species impressa reducatur in actum et terminetur per ipsum intelligere, et consequenter quod ipsum verbum distinguatur a specie im­ pressa, eo quod in verbo expresse et determinate repraesentatur obiectum ut taliter vel taliter intellectum in actu secundo, non solum ut intelligibile in actu primo» Quae omnia ex amussim respondent his quae docet ipse S. Thomas scribens: «verbum [ = species expressa]... magis trans­ it in similitudinem substantiae [rei intellectae] quam species ipsa [impressa]. Quia enim intellectus nititur in quidditatem rei venire, ideo in specie praedicta est virtus quidditatis substantae spiritualiter, per quam quidditas spiritualiter recte formatur, sicut in calore est virtus formae ignis per quam attingitur in generatione ad formam substantialem ignis, quod accidens per se non attingeret: unde verbum, quod est ultimum quod potest fieri intra per speciem, magis accedit ad ipsam rem repraesen­ tandam quam nuda species rei»1 2. Et inde est quod obiectum aliter redditur praesens intelligibiliter intellectui possibili per speciem impres­ sam et per speciem expressam: hoc enim modo reddunt illud praesens intelligibiliter intellectui possibili quo illud formaliter et intelligibiliter repraesentant; repraesentatio namque praesentiam importat et causât. Per speciem ergo impressam fit obiectum praesens intelligibiliter intellectui 1 Op. et loc. cit.. q. 11, a. 2, ad 1 arg., p. 362b 2 S. Thomas, De natura verbi intellectus, ed. cit., pp. 496-497. C. II, a. 2, B, § I: Conceptus differt λ specie impressa 557 possibili ut intellibile actu vel habitu tantum; per speciem vero expressam fit intelligibiliter praesns ut intellectum in actu secundo perfecto et consummato, et non solum ut intelligibile actualiter vel habitualiter. t Qua de re placet exscribere splendida verba Caietani dicentis: «res extra, secundum quod est actu intelligibilis, est obiective in intellectu agente; sic enim terminat eius actionem, quia ad hoc positus est ab Aristotele intellectus agens, ut faciat rem intelligibilem in potentia intelligibilem in actu... Fit autem actu intelli­ gibilis res extip, non per hoc quod recipiat aut perdat aliquid secundum esse per illius actionem, sed ex hoc quod eius species intelligibilis [impressa] producitur ab intellectu agente. Per hoc enim res extra repraesentatur non repraesentatis conditionibus individualibus cum quibus in potentia intelligibilis erat, non in actu. Unde ipsa productio speciei intelligibilis est factio rei extra, intelligibilis in actu. Habet autem ratio illa duos terminos: unum intra animam, scilicet speciem intelligibilem [impressam], quae realiter producitur de novo in intellectu possibili; et alium extra, scilicet rem cuius est illa species, quae nihil reale ex hoc acquirit, sed tantum denominationem extrinsecam, scilicet quod est abs­ tracta ab hic et nunc, quod est actus intelligibilis, et cetera. Natura autem extra, secundum quod est actu intellecta, est obiective in intellectu possibili: sic enim terminat eius actionem quae est intelligere. Fit autem et est actu intellecta res extra, non per hoc quod aliquid accipiat aut amittat per actionem in­ tellectus possibilis, sed ex hoc quod conceptus eius formatur ab intellectu possibili: tunc enim res intelligitur, quando eius con­ ceptum formamus. Unde ipsa conceptus formatio est factio rei extra, actu intellectae. Habet enim et haec actio duos terminos: unum intra animam, scilicet conceptum [ = speciem expressam] qui realiter fit, qui nihil aliud est quam expressa similitudo rei, rem praesentem obiectaliter faciens intellectui possibili; et alte­ rum extra, scilicet rem quae ex producto conceptu extrinsece de­ nominatur actu intellecta. Ex his patet quae sit differentia et quae sit convenientia inter rem obiective in intellectu agente et intellectu possibili. Diffe­ rentia siquidem est, quia ex hoc quod obiective in intellectu agen­ te fit, est actu intelligibilis, non autem actu intellecta; ex hoc vero quod est obiective in intellectu possibili, quae iam erat actu intel­ ligibilis, sit actu intellecta. Convenientia autem est, quia tam ex hoc quod est obiective in intellectu agente quam ex hoc quod . r 558 P. I, Sec. I. De natura analogiae est objective in intellectu possibili, habet quod sit repraesentata absque individualibus conditionibus, et consequenter quod sit abstracta ab hic et nunc, et cetera» l. 343. Secundum comparationem ad actum intelligendi, qui est proprius actus intellectus possibilis. Quia spe· | cies impressa «consideratur ut principium actionis intel­ lectus, cum omne agens agat secundum quod est in actu, actu autem fit per aliquam formam quam oportet esse actionis principium [et causam]»; species vero expressa sive «conceptio [mentis] consideratur ut terminus actio­ nis et quasi quoddam per ipsam constitutum»2 et ut ef­ fectus eius: «ipsa enim conceptio est effectus actus intelligendi»3. Unde S. Doctor nervose scribit: «haec autem intentio intellecta [ = species expressa], cum sit quasi terminus intelligibilis operationis, est aliud a specie intelligibili [impressa] quae facit intellectum in actu, quam oportet considerari ut intelligibilis operationis prin­ cipium, licet utrumque sit rei intellectae similitudo. Per hoc enim quod species intelligibilis [impressa], quae est forma intellectus et intelligendi principium, est similitu­ do rei exterioris, sequitur quod intellectus intentionem formet [ = speciem expressam] illi rei similem, quia qua­ le est unumquodque talia operatur: et ex hoc quod in­ tentio intellecta est similis alicui rei, sequitur quod in­ tellectus, formando huiusmodi intentionem, rem illam intelligat»4. II pos­ Sic ergo species impressa se habet ad intellectum sibilem ut semen fecundans ipsum intelligibiliter; «unde reddit intellectum quasi praegnantem»5: species autem 1 Caietanus, Comment, in de ente et essentia, cap. 4, n. 67, ed. cit.. p. 105. Cf. etiam in I. P., q. 27, a. 1, n. 16; Ferrariensis, in III de Anima, q. 8, ed. cit., p. 164. * S. Thomas, De Pot., 8, Ic. Cf. etiam De Pot., 9, 5c; Quodlib. V, 9c. 3 De Verit,, 4, 2c. 4 I Contra Gent., cap. 53. 5 Capreolus, I Sent., d. 27, q .2, ad 7 arg. Durandi et Petri Paludani contra primam conclusionem, ed. cit., t. II, p. 257b. C. II, a. 2, B, § I: Conceptus differt ► a specie impressa 559 expressa se habet ad intellectum ut proles eius 1 ideoque reddit ipsum quasi parturientem 2. Et quia omnis causa est naturaliter prior suo effectu, effectus autem est naturaliter sua causa posterior, ideo species impressa est naturaliter prior actu intelligendi, et consequenter est species praevia3, dum species expres­ sa est naturaliter posterior tali actu proindeque dici de­ bet species subsequens, «Prius enim natura est intellectus informatus specie [impressa], quae est principium suffi­ ciens intelligendi, quam gignatur verbum [ = species ex­ pressa]; et ideo intelligere in radice prius est verbo et verbum est terminus actionis intellectus» 4. Quae omnia simul complectens Caietanus, egregie scribit: «obiectum enim intellectus dupliciter potest esse praesens intel­ lectui [possibili]. Primo, ut comprincipium actus intelligendi; et hoc fit per speciem intelligibilem [impressam]. Secundo, ut obiec­ tum: obiectum enim ut obiectum non significat causam vel prin­ cipium actus, sed terminum actus. Et hoc oportet fieri per con­ ceptum, qui verbum, speciesque expressa quandoque dicitur: alioquin obiectum intellectus non esset intra actualiter, actualitate actus secundi. Quod enim ad hoc officium non sufficiat species intelligibilis impressa, ex eo patet, quia hoc est officium termini, illi autem competit ratio principii. Quod etiam non sufficiat ipse actus intelligendi, ex eo proba­ tur quod officium obiecti non est officium ipsius actus secundi nisi intellectione reflexa [qua intellectus intelligit intellectionem suam, quae ideo est obiectum intellectionis reflexae]. Unde conceptus seu verbum apud nos est res, non intelligibilis sed intellecta actu in esse intentionali; et ea necessitate ponitur, qua ponitur obiectum intellectus in actu intra»5. 344. Secundum comparationem ad cognitionem obiecti exterioris producendam. Ad cuius explicationem 1 2 3 in 1. 4 5 S. Thomas, De rationibus fidei, cap. 3. IV Contra Gent., cap. 11, § Considerandum est etiam. Capreolus, / Sent., d. 27, q. 2, a. 1, conci. 2, p. 243a; Caietanus, P. q. 27, a. 1, n. 18, ad 2 obi. Durandi. S. Thomas, De natura verbi intellectus, ed. cit., p. 497. Caietanus, In I. P., q. 27, a. 1, n. 16. I 560 P. I, Sec. I. De natura analogiae prae oculis habenda est gemina distinctio: una ex parte ipsarum specierum intelligibilium, alia ex parte obiecti exterioris intelligendi. Ex parte ipsarum specierum intelligibilium recolen­ dum est tam speciem impressam quam expressam posse bifariam sumi: uno modo, materialiter, ut specifiicative res quaedam sunt sive in esse entis; alio modo, formaliter, ut reduplicative species sunt sive in esse repre­ sentative obiecti exterioris intelligendi. Sub primo respectu sunt quaedam res singulares de genere accidentis, cum reducantur ad primam speciem qualitatis, et in ipso intellectu possibili residentes sicut in subiecto, a quo et individuantur: sunt enim formae quaedam accidentales intelligibiles ei advenientes per ac­ tionem intellectus agentis [ = species impressa] et possi­ bilis [ = species expressa]. Sub secundo respectu autem sunt essentialiter signa formalia obiecti exterioris intelligendi, non secundum quod est in singularibus et vestitum qualitatibus sensi­ bilibus et materialibus, sed secundum quod abstrahit ab eis et est universale universalitate directa et metaphysica: et ideo sunt universales in significando vel repraesen­ tando. S. Thomas ipse huius distinctionis meminit, scribens: «species intellecta potest dupliciter considerari: aut se­ cundum esse quod habet in intellectu, et sic habet esse singulare; aut secundum quod est similitudo talis rei intellectae, prout ducit in cognitionem eius, et ex hac parte habet univeralitatem, quia non est similitudo huius rei secundum quod haec res est, sed secundum naturam in qua cum aliis suae speciei convenit»: et «species istae individuantur per individuationem intellectus» ’. Unde «species... intelligibiles [ut specificative sunt entia quae­ dam accidentalia intellectus possibilis] individuantur per 1 S. Thomas II Sent d. 17, 1, 1 ad 3. ubi provocat ad auctoritatem Avicennae in V P. de Anima, cap. 7. 561 1 II Contra Gent., cap. 75 ad 2. 2 De Verit., 3, 1 obi. 3, quam concedit ex hac parte. 3 Quodlib. VII, 4c. — ■ g; ■ suum subiectum, qui est intellectus possibilis, sicut om­ nes aliae formae» accidentales indiviuantur per propria subiecta quibus inhaerent Rursus: «species rei quae est in intellectu, secundum quod habet esse in eo est particulata; secundum autem quod comparatur ad scitum, habet rationem universalis, quia est similitudo secundum naturam communem et non secundum conditiones particulares: et tamen cognitio quae est per illam speciem non est singularis, sed univer­ salis» 2. Item: notitia sive proles mentis «dupliciter potest considerari: vel secundum quod comparatur ad cognos­ centem, et sic inest cognoscenti sicut accidens in subiecto; et sic non excedit subiectum, quia nunquam invenitur inesse alicui nisi menti: vel secundum quod comparatur ad cognoscibile, et ex hac parte non habet quod insit, sed quod ad aliud sit. Illud autem quod ad aliquid dicitur non habet rationem accidentis ex hoc quod est ad aliquid, sed solum ex hoc quod inest: et inde est quod sola rela­ tio secundum rationem sui generis, cum substantia, re­ manet in divinis; nec tamen est ibi accidens. Et propter hoc notitia secundum considerationem istam non est in anima sicut in subiecto: et secundum hanc comparatio­ nem excedit mentem, in quantum alia a mente per noti­ tiam cognoscuntur»3. Ita «ipsa... natura humana [secundum quod est intel­ lecta et expressa in verbo mentis] habet esse in intellectu abstractum ab omnibus individuantibus, et ideo habet ra­ tionem uniformem ad omnia individua quae sunt extra animam, prout aequaliter est similitudo omnium et in­ ducens in cognitionem omnium in quantum sunt homi­ nes... Et quamvis haec natura intellecta habeat rationem universalis secundum quod comparatur ad res extra ani­ mam [idest in esse repraesentativo] quia est una simili- ■ differt a specie impressa ■' c. II, a. 2, B, § I: Conceptus » V 562 ■<··. s P. I, Sec. I. De natura analogiae tudo omnium; tamen secundum quod habet esse in hoc intellectu vel in illo [hoc est, in esse entis], est species quaedam intellecta particularis. Et ideo patet defectus Commentatoris [Averrois] in III de Anima, qui voluit ex universalitate formae intellectae unitatem intellectus in omnibus hominibus concludere: quia non est univer­ salitas illius formae secundum hoc esse quod habet in intellectu [scilicet specificative ut ens], sed secundum quod refertur ad res ut similitudo rerum [nempe redu­ plicative ut signum formale sive in esse representative]: sicut etiam, si esset una statua corporalis repraesentans multos homines, constat quod illa imago vel species sta­ Π quod tuae haberet esse singulare et proprium secundum esset in hac materia; sed haberet rationem communitatis secundum quod esset comune repraesentativum plu­ rium»Sic ergo «formae in anima exsistentes [ = spe­ cies intelligibiles] repraesentant res quae sunt extra ani­ mam; quas aequaliter repraesentant, sive sint propin­ quae sive sint distantes: sicut imago Herculis aequaliter repraesentat Herculem ubicumque sit Hercules»12. 1 De ente et essentia, cap. 4. Haec doctrina invenitur etiam apud Algazelem, dicentem: «id vero quod concipitur de individuo Petro, est forma singularis in intellectu·, sed quod ipsa universalis intelligitur, est ex hoc, scilicet quod eius comparatio ad omne individuum quod est, et fuit, et erit, est una; et qualecumque unum primum propositum fuerit intellectui, hanc depictionem habebit, et aliud superveniens non augebit. Verbi gratia, sicut si sint multa sigilla eiusdem penitus ima­ ginis, quorum uno si ceram aliquam impresserimus, provenit inde for­ ma, super quam si posuerimus secundum vel tertium sigillum, non variabitur prima forma, nec subiectum imprimetur. Dicitur ergo quod depictio quae est in cera est depictio universalis, eo quod est depictio omnium singulorum sic quod convenit omnibus illis uno et eodem modo nec differt unum eorum ab alio in comparatione sui ad illam; et hoc est res intellecta... Similiter ergo oportet intelligi sigillationem definitionum rerum in intellectu et sensum universalitatis earum» (Metaphysica, IP., tract. I, divisio 2, cap. 3, ed. cit., p. 28, 1-23, Cf. etiam II P., tract. V, cap. 3, pp. 184-185). Nitide eandem doctrinam exposuit auctor opusculi primi de univer­ salibus, inter opuscula spuria S. Thomae, ed. de Maria, t. I, p. 511 et 516, ubi (p. 516) autcor ille conflatum fecit verborum S. Thomae in loco citado De ente et essentia et verborum Algazelis. Algazelis 2 IV Sent., d. 50. 1, 4c. 'Ati C. II, a. 2, B, § I: Conceptus dipfert a specie impressa 563 Quod autem huiusmodi distinctio non sit solum intelligenda de specie expressa, sed etiam de impressa, aperte indicat ipse S. Doctor cum dicit: «licet utrumque sit ac­ cidens [in esse entis], species scilicet [impressa] et ver­ bum [=species expressa] ex specie [impressa] genitum, quia utrumque est in anima sicut in subiecto, verbum ta­ men [in esse representative] magis transit in similitu­ dinem substantiae [exterioris intelligendae] quam species ipsa» impressa 345. Ceterum haec distinctio fundamentum habet in Aristo­ tele, qui phantasmata et species intelligibiles comparat animali depicto in tabula; «quod quidem et est animal pictum, et est imago animalis vivi. Et, cum idem subiecto [re] sit cui conve­ niunt haec ambo, differunt tamen haec duo ratione: et ideo alia est consideratio eius in quantum est animal pictum [ = spesificative ut pictura quaedam est sive in esse entis] et alia in quantum est imago animalis veri»1 2, idest reduplicative ut imago animalis vivi sive in esse repraesentativo: και έστι θεωρεΐν ώς ζώον ζαί ώς εικόνα3: «ita etiam et phantasma quod est in nobis potest accipi vel prout est aliquod in se, vel prout est phantasma [=imago sive repraesentatio alterius] alterius»4; et similiter species intelligibiles. Quare S. Thomas frequenter inculcat quoi «imago rei dupli­ citer potest considerari: uno modo, in quantum est res quae­ dam»5, «sicut quando aliquis considerat imaginem in quantum est corpus lapideum» vel ligneum vel alterius materiae6; «alio modo, consideratur prout est imago»7, verbi gratia, «in quantum est similitudo Socratis vel Platonis»8. Et ad species intelligibiles applicans, scribit: «similitudo rei 1 De natura verbi intellectus, ed. cit., pp. 496-497. 2 S. Thomas, in librum Aristotelis de Memoria et reminiscentia, lect. 3, n. 340. 5 Aristoteles, De memoria et reminiscentia, cap. 1, ed. cit., t. III, p. 495, 53-54. 4 S. Thomas, loc. cit., i De Verit., 8, 2 ad 18. ί I Sent., d. 27, 2, 3c. 77 De Vent., 8, 2 ad 18. _ « 1 Sent., d. 27, 2, 3c. Cf. etiam III Sent., d. 9, 1, 2 qla. 2c, n. 65, /V S^rd?49?2?7 adi;’ Π-ϊΐ7 817'3'ad 3; 103, 3 ad 3; III, 25, 3. * ( 564 P. I, Sec. I. De natura analogiae quae est in anima dupliciter consideratur: vel secundum quod est similitudo rei, et sic nihil attribuitur sibi nisi quod in re invenitur; aut secundum esse quod habet in anima, et sic attri­ buitur sibi intelligibilitas vel universalitas: sicut etiam patet in imagine corporali, cui convenit esse lapideum ex parte eius in quo est, et non ex parte eius cuius est similitudo» ’. Consequen­ ter «potest... intellectus converti ad speciem quam apud se habet, dupliciter: aut considerando ipsam secundum quod est ens quod­ dam in intellectu, et sic cognoscit de ea quod est intelligibile vel universale vel aliquid huiusmodi1 2; aut secundum quod est simi­ litudo rei, et sic intellectus consideratio non sistit in specie, sed per speciem transit in rem cuius est similitudo: sicut oculus per speciem quae est in pupila videt lapidem. Et est simile de imagine lappidea, quae potest considerari secundum quod est res quaedam, vel [secundum quod esf] similitudo rei»3. 346. Ex parte autem obiecti exterioris intelligendi similis distinctio est ob oculos habenda. Potest enim huiusmodi obiectum dupliciter considerari: Uno modo, materialiter seu specificative ut est res quaedam extra animam sive secundum esse suum naturale prout est in se a parte rei; alio modo, formaliter seu reduplicative ut est obiectum intellectus secundum rationem actualem obiecti, et tunc est res intra animam ideoque habet esse intelligibile actu perfecto, quia cognitio contingit secun­ dum quod cognitum est in cognoscente: cognitum autem 1 / Sent., d. 36, 1, 3 ad 3. 2 «Licet autem dixerimus quod species intelligibilis in intellectu possibili recepta non sit quod intelligitur sed quo intelligitur, non tamen removetur quin per reflexionem quandam intellectus seipsum intelligat, et suum intelligere, et speciem qua intelligit. Suum autem intelligere intelligit dupliciter: uno modo, in particulari, intelligit enim se nunc intelligere; alio modo, in universali, secundum quod ratio­ cinatur de ipsius actus natura. Unde et intellectum et speciem intelligibilem intelligit eodem modo dupliciter: et percipiendo se esse et habere speciem intelligibilem, quod est cognoscere in particulari [et quoad exsistentiam tantum], et considerando suam et speciei intelli­ gibilis naturam [sive essentiam], quod est cognoscere in universali> et ut species est reduplicative species, nempe in esse repraesentativo. «Et secundum hoc de intellectu et 'mtelligibili ‘ tractatur in scientiis> (II Contra Gent., cap. 75 ad 2). 3 II Sent., d. 12, 3 ad 5. C. II, a. 2, B, § I: Conceptus differt a specie impressa 565 est in cognoscente secundum modum cognoscentis» ’, idest cognoscibiliter sive intelligibiliter. Ipse S. Thomas huius etiam distinctionis meminit, cum ait: «de ratione autem eius quod est intelligere, est quod sit intelligens et intellectum. Id autem quod est per se intellectum [ut reduplicative intellectum] non est res illa [ut specificative res est] cuius notitia per intellectum habetur, cum illa quandoque sit intellecta in potentia tantum et sit extra intelligentem, sicut cum homo intelligit res materiales, ut lapidem vel animal aut aliud huiusmodi; cum tamen oportet quod intellectum [qua tale] sit in intelligente et unum [intelligibiliter] cum illo»2. Quare «ipsa res quae est extra animam [secundum esse suum naturale quod habet a parte rei] omnino est extra genus intellibile» qua tale3; e contra, «omne intellectum, in quantum intellectum, oportet esse in intelligente...: intellectum autem in intelligente est in­ tentio intellecta et verbum»4. Et alio in loco: «species intelligi­ bilis est similitudo ipsius essentiae rei, et est quodammodo ipsa quidditas et natura rei secundum esse intelligibile, non secundum ese naturale prout est in rebus; et ideo omnia quae non cadunt sub sensu et imaginatione, sed sub solo intellectu, cognoscuntur per hoc quod essentiae vel quidditates eorum sunt aliquo modo in intellectu» secundum esse intelligibile5. ■ fu 347. Sic igitur species intelligibilis causai cognitio­ nem obiecti exterioris non ut materialiter et specificative est accidens quoddam animae et secundum esse indivi­ duate quod habet ab anima et in anima, sed ut redupli­ cative et formaliter est species repraesentativa et sig­ num formale obiecti, ideoque universalis in repraesentan­ do: sicut statua vel pictura non ducit in cognitionem ho­ minis ea repraesentati in quantum materialiter est res quaedam lapidea vel lignea, sed in quantum formaliter est imago repraesentativa eius. Tunc enim eodem motu fer­ tur intellectus in speciem rei et in rem ipsam; quia to' i* 2 De Pot., 9, 5. De Pot., 7, 10c. IV Contra Gent., cap. 11, § Hoc autem sic manifestari oportet. Quodlib. VIII, a. 4c. 5? 566 P. I, Sec. I. De natura analogiae tum esse speciei est esse repraesentatio vel similitudo formalis obiecti, et totum eius munus est ducere intellec­ tum in rem ipsam cognoscendam. Quare S. Thomas pro­ funde dixit: «virtutis cognoscitivae est una conversio in speciem rei et in rem ipsam; unde ex hoc quod aliquis per speciem rei quam apud se habet, rem illa cognoscit, non dicitur conferre», sed simpliciter videre vel intellige­ re1: sicut «eodem actu visus videt colorem et lucem»2, et universaliter omnis potentia vel habitus eodem actu attingit obiectum formale quo et obiectum formale quod. Et radicitus aperiens hanc veritatem, prosequitur: «ad cuius evidentiam sciendum est quod, cum unitas actus ex unitate obiec­ ti pensanda sit, si sint aliqua duo quae per aliquem modum sunt unum, actus qui fertur in ea secundum quod sunt unum, erit unus; actus vero qui fertur in ea secundum quod sunt duo, erunt duo: sicut partes lineae sunt quodammodo duo et quodammodo unum, prout scilicet uniuntur in toto. Et ideo actus visionis, si feratur in duas partes lineae secundum quod sunt duae, idest in utramque per se secundum id quod est proprium sibi, erunt terunt simul videri; si autem feratur in duae visiones, nec totam lineam comprehendentem utramque partium, erit una vi­ sio, et simul tota linea videbitur. Omnia autem quae sunt ad invicem ordinata, sunt quidem plura in quantum sunt res quaedam per se consideratae; sunt vero unum in ordine quo ad invicem ordinantur: et ideo actus animae qui fertur in ea secundum quod sunt ad invicem ordi­ nata, est unus; actus vero animae qui fertur in ea secundum quod sunt in se considerata, est multiplex. Sicut patet in consi­ deratione statuae Mercurii, quam si aliquis consideret ut est quaedam res, erit alia consideratio eius et [alia] consideratio Mercurii cuius statua est imago; si autem consideratur statua ut imago Mercurii, erit idem motus considerationis in statuam et in Mercurium»3; quia «motus qui est in imaginem in quan­ tum est imago, est unus et idem cum illo qui est in rem» cuius est imago4. 1 2 3 4 11 Sent., d. 4, 1 ad 4. De Verit., 22, 14, arg. 2 sed contra. Ibid., corp- art. III, 25, 3c. I z C. π, a. 2, B, § I: Conceptus differt λ specie impressa 567 348. Diversimode tamen causant cognitionem obiecti 1 exterioris species intelligibilis impressa et species intelligibiiis expressa pro diverso modo quo sunt species ideo, que pro diverso modo quo formaliter repraesentant illud. Cum enim istae species causent cognitionem in genere I causae formalis eo ipso quod essentialiter sunt formae repraesentativae obiecti utpote signa formalia eius, eo modo causant cognitionem quo sunt et sicut sunt; quia in genere causae formalis non differt esse et agere, sed forma, essendo, causai. lam vero, ut patet ex dictis species impressa est for­ malis repraesentatio obiecti ut motivi, expressa vero ut terminativi; et ideo illa repraesentat consequenter obiec­ tum formale terminativum ut actu intelligibile, haec au­ tem ut actu intellectum; illa quasi in actu primo et in habitu tantum, haec in actu secundo; illa ut principium intelligibilitatis eius, haec ut terminus ipsius; illa inchoa, tive tantum et ut in intelligi, haec consummative et ut in intellecto esse. Consequenter species intelligibilis impressa concurrit ad causandam cognitionem obiecti realis extra animam ut purum principium intelligendi et nullo modo ut termi­ nus, expressa vero ut principium et terminus intellectio­ nis simul; impressa ut primum quo intelligitur res extra et nullo modo ut quod intelligitur, expressa autem ut secundum quo intelligitur res extra et ut primum quod intelligitur, nempe ut res illa est intra animam; impressa ut purum signum formale quo rei exterioris, expressa vero non ut purum signum formale quo eiusdem rei, sed ut signum formale in quo repraesentatur et cognoscitur. 349. Cuius ratio fundamentalis est, quia species im­ pressa est pura species obiecti et nullo modo obiectum quod cognitionis directe, utpote species pure intelligibilis intellectus possibilis, non species ab eo intellecta; dum species expressa, utpote species essentialiter intellecta et 1 Supra, n. 342. ’ i 568 P. I, Sec. I. De natura analogiae non mere intelligibilis, non est pura species obiecti, sed simul est ipsum obiectum secundum esse intelligibilis et intellecti intra intellectum. Est enim diligenter considerandum quod species ex­ pressa est essentialiter media inter speciem impressam et obiectum intelligendum extra prout est in suo esse naturali. Est autem de ratione medii quod participet ali­ quo modo utrumque extremum, non quidem secundum modum extremorum sed secundum modum ipsius medii. Porro species impressa est purum signum formale obiecti extra et nullo modo signatum; et ideo ita est pura spe­ cies et principium formale cognoscendi ut nullo modo sit terminus et obiectum quod cognitionis: e contra, res exterior extra animam secundum esse suum naturale est purum signatum specie intelligibili et nullo modo sig­ num; et propterea ita est purum obiectum et purus ter­ minus cognitionis ut nullo modo sit species et principium eius. Ergo species expressa utrumque simul habere debet aliquo modo, scilicet rationem speciei et rationem obiec­ ti, rationem signi formalis et rationem termini: non ta­ men secundum modum quo ratio speciei et signi formalis convenit speciei impressae, neque secundum modum quo ratio obiecti et termini intellectionis convenit rei extra, sed medio quodam et proprio modo. Ac revera speciei expressae convenit ratio speciei non primo sed secundo, quia essentialiter est secunda species non prima, idest non mere intelligibilis sed intellecta, non mere formans sed formata, non mere constituens sed constituta; ac similiter, ratio signi formalis convenit ei non primo sed secundo, non mere quo sed quo ut in quo. Eodemque iure convenit ei ratio obiecti et termini intellectionis non ultimi sed primi; non secundum esse naturale prout est in re extra animam, sed secundum esse intelligibile actuale et perfectum et ultimatum in hoc ordine prout est intra animam; et ideo est primum quod intelligitur, dum res extra animam est secundum quod intelligitur. C. Il, a. 2, B, § I: Conceptus differt \ specie impressa 569 Sic ergo species expressa ex hoc quod est species con­ venit cum specie impressa, ex hoc autem quod est ex­ pressa convenit cum obiecto, licet non sit species nisi ut expressa nec sit obiectum nisi ut expressum et dictum intra intelligentem. Quapropter, dum comparatur ad spe­ ciem impressam quae est pura species et purum princi­ pium intellectionis, habet rationem termini et operati et obiecti eius; dum vero comparatur ad ipsam rem intel­ lectam prout est in se, quae est purus terminus et purum obiectum intellectionis, habet rationem speciei ideoque principii intellectionis eius ut quo secundo et in quo pri­ mo intelligitur. Ut enim egregie animadvertit S. Albertus iMagnus, «medium non nominatur nomine extremi nisi ad extremum aliud comparetur» b 350. Unde apparet quidam parallelismus proportio­ nalis inter duas species intelligibiles et duos status obiec­ ti intellecti, quasi inter principia cognitionis et terminos eus. Nam species impressa, eo ipso quod est prima in linea speciei, est primum quo intelligitur obiectum; ex­ pressa vero, eo ipso quod est secunda in linea speciei, est secundum quo idem obiectum intelligitur. Et similiter obiectum, eo ipso quod est primum intelligibile ut est actu perfecto intra intellectum —tunc enim habet redu­ plicative esse intelligibile—, est primum quod intelligitur et primus terminus intellectionis; eo autem ipso quod est secundum intelligibile prout est extra intellectum, utpote specificative consideratum secundum esse naturale quod non habet esse intelligibile nisi per attributionem ad primum et per denominationem a primo et quasi per informationem ab ipso, est secundum quod intelligitur. Et cum haec quatuor sint eiusdem ordinis, inter ea dari potest non solum proportio continua, sed et permu­ tata, ita quidem ut dicere liceat: ita se habet species im­ pressa ad expressam sicut species expressa ad obiectum; 1 1 S. Albertus Magnus, III Sent., d. 10, a. 17, arg. sed contra, ed. cit., t. 28, p. 209a. 570 P. I, Sec. I. De natura analogiae quia sicut impressa est principium ut ratio causandi spe­ ciei expressae, ita expressa est principium ut ratio cog­ noscendi obiecti extra ut cognoscibilis. Et vicissim, ita se habet obiectum extra ad speciem expressam sicut species expressa ad impressam; quatenus obiectum extra est ul­ timus terminus exterior cognitionis speciei expressae ut qui cognoscitur, sicut species expressa est ultimus termi­ nus interior cognitionis speciei impressae ut quo cognos­ citur: comparatur siquidem obiectum extra ad speciem in linea termini et obiecti quod cognoscitur ut secundum ad primum, sicut species expressa comparatur ad im­ pressam in linea principii et medii formalis quo cognitio­ nis ut secundum ad primum. 351. Haec doctrina, quae necessario fluit ex ipsa na­ tura speciei impressae et expressae prout a S. Thoma ex­ posita est, explicite fuit deducta ab eodem S. Doctore, quin ullam habuerit haesitationem neque evolutionem circa hanc rem, ut patebit ex sequentibus testimoniis. Ex Scripto super Sententiis. Primo ergo statuit universale principium nostrae cognitionis naturalis, dicens quod «omnis cognitio est per speciem aliquam cogniti in cognoscente» Dein, ex parte rei intelligendae, distinguit esse naturale [=extra animam] et esse intelligibile [=intra animam]: «esse enim quod est in propria natura rei in eo quod est substantiale, ex­ cedit esse rei in anima quod est accidentale; sed exceditur ab eo, secundum quod hoc est esse materiale, et illud intellectuale»2. Tertio, ex parte speciei intelligibilis, distinguit pariter esse entitativum earum et esse repraesentativum: «similitudo rei quae est in anima [ = species intelligibilis] dupliciter consideratur: vel secundum quod est similitudo rei [ = secundum esse repraesenta­ tivum], et sic nihil attribuitur sibi nisi quod in re [repraesen­ tata] invenitur; aut secundum esse quod habet in anima [^se­ cundum esse entitativum], et sic attribuitur sibi intelligibilitas vel universalitas»3, in quantum est forma quaedam immaterialis ideoque intelligibilis vel in quantum est abstracta a singularibus i 2 3 S. Thomas, I Sent., d. 36, 2, 3 arg. sed contra / Sent., d. 36. 1, 3 ad 2. Ibid., ad 3. C. II, a. 2, B, § I: Conceptus differt a specie impressa 571 ·' ideoque universalis et non mere individualis ut species sensibilis sesuum externorum; nisi secundum quod est subiective in intel­ lectu, quia tunc habet esse individuate, utpote accidens quoddam eius. Sic igitur «similitudo rei quae est in anima dicitur vita, in quantum est forma quaedam et perfectio intellectus; el lux, in quantum est principium intellectualis operationis», hoc est, se­ cundum esse repraesentativum sive loquamur de cognitione spe­ culativa sive de practica; «forma enim rei in intellectu exsistens utriusque cognitionis principium est. Quamvis enim secundum usum loquentium idea sumatur pro forma quae est principium practicae cognitionis, secundum quod ideas exemplares, rerum formas nominamus; tamen etiam principium speculativae co­ gnitionis est, secundum quod ideas contemplantes, formas rerum nominamus»1 2. Et ideo species intelligibiles, secundum esse repraesentativum, sunt essentialiter medium formate cognoscendi nempe «id quo quis intelligit formaliter... sicut medium cognoscendi se ha­ bens»3, «cum medium [formate) cognoscendi sit cognitionis prin­ cipium»4; et non medium pure instrumentale: quo fit, ut co­ gnitio rerum per has species non sit discursiva; nam «cognitio discursiva est quando ex prius notis in ignotum devenitur, et non quando per similitudinem rei apprehenditur res ipsa, quia sic etiam oculus videns lapidem [per speciem impressam lapidis] haberet cognitionem collativam de ipso»5. Tunc enim est idem motus in speciem et in rem ea repraesentatam, quia actus co­ gnitionis fertur in speciem secundum esse repraesentativum tan­ tum, «et sic nihil attribuit sibi nisi quod in re [repraesentata] invenitur»6. Quare S. Doctor iterum: «in illud medium non con­ vertitur [intellectus] ut est res quaedam, sed ut imago illius rei quae per ipsam cognoscitur; idem autem est motus intellec­ tus in imaginem in quantum est imago et in imaginatum, quam­ vis alius motus sit intellectus in imaginem in quantum est res quaedam et in id cuius est imago»7. 1 Ibid., paulo post. 1 I Sent., d. 36, 2, Ic. 3 I Sent., d. 27, 2, 2c. 4 / Sent., d. 36, 2, 1 ad 3. Species intelligibilis impressa «est intelligendi principum» (IV Sent., d. 50, 1, 3c). J Ibid., ad 4. 6 1 Sent., d. 26, 1, 3 ad 3. 7 IV Sent., d. 49, 2, 7 ad 7. [ . · ■ 572 P. I. Sec. I. De natura analogiae Est autem magna differentia inter cognitionem signi instrumentalis seu medii ex quo aliquid cognoscitur et signi formalis seu medii quo cognoscitur aliquid, si loquamur de cognitione di­ recta; nam medium ex quo debet esse prius et magis cognitum ut quod quam obiectum per illud cognitum, non autem medium quo. Ut enim egregie scribit S. Doctor, «dupliciter cognoscitur aliquid ab altero. Uno modo, sicut ex cuius cognitione devenitur in cognitionem alterius; et sic illud quo cognoscitur est magis notum, sicut principia conclusionibus. Alio modo, sicut perficiens cognoscentem ad cognoscendum: sive sit forma, sicut species lapidis in oculo perficit oculum ad videndum; sive principium effectivum huius formae, sicut dicitur quod oculus videt per solem. Et hoc modo id quo aliquid cognoscitur non oportet quod sit magis notum [ut quod}, immo possibile est quod non cognos­ catur [ut quod sive ut obiectum cognitum]; cognoscitur enim per quandam reflexionem intellectus ab obiecto cognoscibili in id quod erat cognitionis principium» «prout scilicet ex obiecto proprio redit ad cognoscendum suum actum, ex quo actu redit in speciem, quae est intelligendi principium»2: sive ut cognoscat eam particulariter ut est accidens quoddam animae ab ea individuatum, sive ut cognoscat universaliter et quoad essentiam prout natura sua est obiecti universaliter repraesentativa. Qua de causa, S. Thomas ait «quod artifex potest converti ad speciem artis quae apud ipsum est, tripliciter: vel secundum quod est simili­ tudo rei per ipsum fiendae, et sic absolute convertitur in rem artificiatam, nullam considerationem habens de arte sua; vel in ipsam speciem artis secundum esse quod habet in anima eius, et sic est consideratio absoluta ipsius speciei in quantum est res quaedam, nec aliquid tunc de re artificiata considerat; vel comparando unum ad alterum, dum considerat illan speciem quae apud se est esse causam eorum quae ab ipso fiunt»3. Differenter tamen species impressa et species expressa sunt medium formale intelligendi: illa enim est medium quo tantum, cum sit purum principium intelligendi; haec vero simul est me­ dium quo et in quo, eo ipso quod simul est principium et terminus interior intellectionis. Qua de causa, S. Doctor, appellat aliquando speciem expressam sive verbum mentis id quo intelligitur obiec­ tum extra anima, quandoque vero medium in quo. Medium quidem 2 3 Ibid., ad 10. IV Sent., d. 50. 1, 3c. I Sent., d. 27, 2, 3 ad 4. c. II, a. 2, B, § I: Conceptus differt a specie impressa | i 573 quo, est cum dicit: «essentia [divina] se habet ut intelligens, et ut intellecta et ut quo intelligitur. Et in quantum se habet ut intelligens, sic vere et proprie est ibi ratio intellectus; et in quantum se habet ut id quod intelligitur, est ibi ratio intellecti; sed in quantum se habet ut quo intelligitur, sic est ibi ratio verbi»1*III . Quod proportionaliter applicat ad verbum humanum2. Medium quo et in quo simul, cum ait quod «hoc est principium intelligendi in quo aliquid intelligitur et quo intelligitur»3, «sicut principium videtur in eo cuius est principium, quamvis et in seipso videatur: possum enim videre hominem in imagine sua, quam­ vis ipsum etiam per se videam»4. Quod si loquatur de specie expressa ut contradistincta ab impressa, eam vocat simpliciter medium in quo. «Illud, inquit, in quo aliquid videtur est ratio cognoscendi illud quod in eo videtur. Ratio autem cognoscendi est forma rei in quantum est cognita, quia per eam fit cognitio in actu. Unde sicut ex materia et forma fit unum esse, ita ratio cognoscendi et res cognita sunt unum cognitum: et propter hoc utriusque, in quantum huiusmo­ di, est una cognitio secundum habitum et secundum actum» 5. Quibus in verbis aequivalenter innuit id quod in posterioribus operibus aperte docuit, scilicet speciem expressam esse intentio­ nem intellectam, ideoque simul cognitam in actu exercito ut quod cum ipsa re exteriori per eam cognita; quia cognoscit rem exte­ riorem in et per speciem cognitam. Speciem autem impressam cognoscit exercite simul cum re cuius est formalis repraesentatio mere ut quo sive ut purum principium formale cognitionis et nullo modo ut in quo neque ut quod, quia species impressa se habet ad obiectum intelligibile sicut lux ad obiectum visibile6, sive coloratum: «color [autem sive coloratum] videtur ut obiectum [=ut quod] et lumen ut ratio per quam color est visibilis in actu [ut quo tantum]», et quidem «eodem actu videtur color et lux»7; nempe lux videtur ut obiectum formale quo, color vero ut obiectum formale quod8. Se habet autem obiectum formale quo ad obiectum formale quod 1 2 6 8 I Sent., d. 27, 2, 1 ad 4. I Sent., d. 27, 2, 2, qla. lc. Ibid., obi. 4. Ibid., ad 4. , , , III Sent., d. 14, 1, qla. 4c, n. 54. Cf. etiam ibid., a. 3, qla. lc, n. 131. // Seni., d. 20, 2, 2 ad 2. Cf. etiam I Sent., d. 35, 1 ad 3. I Sent., d. 17, 1, 5c. Ill Sent., d. 24, 1, qla. lc, nn. 14 et 15. 574 p. I, Sec. I. De NATURA ANALOGIAE ut primum ad secundum, cum se habeat ad illud ut motivum ad terminativum. Et inde plane intelliguntur haec alia verba S. Thomae: «intellectum dupliciter dicitur, sicut visum etiam. Est enim primum visum, quod est ipsa species [impressa] rei visibilis in pupilla exsistens, quae est etiam perfectio videntis et principium visionis et medium rei visibilis; est et visum se­ cundum, quod est ipsa res extra oculum. Similiter intellectum primum est ipsa rei similitudo [ = species intelligibilis impressa] quae est in intellectu; et est intellectum secundum, quod est ipsa res quae per similitudinem illam intelligitur» Et si dicatur «quod intellectum est perfectio intelligentis, verum est de intellec­ to primo et non de intellecto secundo: non enim lapis, qui est extra animam, est perfectio intellectus, sed similitudo lapidis que est in anima»2. Quae quidem similitudo sive species impressa est primo ut quo rintellecta actu»3, et hoc solo sensu dicitur primum intellectum. 352. In Quaestionibus de Veritate. Hoc etiam in opere repetit universale principium, scilicet: «ad hoc quod aliquid cognoscatur requiritur quod similitudo eius sit in cognoscente»4; «quia cognitio non dicit effluxum a co­ gnoscente in cognitum, sicut est in actionibus, sed magis dicit exsistentiam cogniti in cognoscente» secundum esse intentionale vel repraesentativum5; et ideo «forma qua intellectus intelligit, oportet quod sit intra intelligentem in actu»6: «similitudo autem cogniti, qua informatur potentia cognoscitiva, est principum co­ gnitionis secundum actum, sicut calor calefactionis: et ideo opor­ tet ut quaelibet cognitio sit per modum formae quae est in cognoscente. Unde, cum similitudo rei quae est in intellectu nostro, accipiatur ut separata a materia et ab omnibus materia­ libus conditionibus quae sunt individuantionis principia, subse­ quitur quod intellectus noster, per se loquendo, singularia non cognoscat, sed universalia tantum; omnis enim forma, in quan­ tum huiusmodi, universalis est»7. 2 3 I Sent., d. 35, 2c. Ibid., ad 1. De De De De Verit., Verit., Verit., Verit., 2, 5c. 2, 5 ad 15. 8, 7c. 2, 6c. C. II, a. 2, B, § I: Conceptus differt a specie impressa 575 Haec autem similitudo cogniti in cognoscente est species intel­ ligibilis eius tam impressa quam expressa. lam vero «ad speciem, quae est medium cognoscendi, duo requiruntur, scilicet reprae­ sentatio rei cognitae quae competit ei secundum propinquitatem ad cognoscibile, et esse spirituale vel immamteriale quod ei com­ petit secundum quod habet esse in cognoscente» >. Propter quod forma quae est in intellectu habet respectum duplicem: unum ad rem cuius est [similitudo repraesentativa], aliud ad id in quo est [scilicet ad intellectum possibilem]. Ex primo respectu non dicitur aliqualis, sed alicuius tantum; non enim materialium est forma materialis, nec sensibilium sensibilis [sed omnium est for­ ma pure repraesentativa universaliter]; sed secundum alium re­ spectum, aliqualis dicitur [scilicet immaterialis et intelligibilis] quia sequitur modum eius in quo est»2. Et inde est quod «in cognitione est duo considerare, scilicet ipsam naturam cognitio­ nis, et haec sequitur speciem secundum comparationem quam habet ad intellectum in quo est; et determinationem cognitionis ad cognitum, et haec sequitur relationem speciei ad rem ipsam: unde quanto est similior species rei cognitae per modum reprae­ sentationis, tanto est cognitio determinatior; et quanto magis accedit ad immaterialitatem, quae est natura cognoscentis, tanto efficacius cognoscere potest»3. 7 Principalis tamen respectus est ad rem ipsam: «unde formae quae sunt in mente nostra, primo et principaliter respiciunt res extra animam existentes quantum ad formas earum», quas formaliter repraesentant4 et formaliter cognoscere faciunt; quia «for­ ma recepta in aliquo non movet illud in quo recipitur, sed ipsum habere talem formam est ipsum motum esse»5: et sic «cognitio sequitur formae repraesentationem» quasi effectus formalis eius6*8 . At in hoc munere exercendo diversimode se habent species impressa et species expressa, tam in cognitione speculativa quam practica: illa ut principium intellectionis, haec ut terminus eius intra intelligentem; illa ut primum quo intelligitur obiectum ex­ tramentale, haec ut secundum quo intelligitur, ita tamen ut simul De De De De De Verit. Verit. Verit Verit Verit. Verit 3, 1 ad 2. 3, 2 ad 5. Cf. similia De Verit., 10, 4c, initio. 3, 1 ad 3. 10, 4c. 22, 5 ad 8. 8, 16, ad 11. P. I. Sec. I. De 576 natura analogiae sit primum quod intelligitur, licet in ordine essentiali ad secun­ dum et ultimum quod intelligitur, quod est res sive obiectum in proprio suo esse extramentale. «Forma enim in intellectu potest esse dupliciter. Uno modo, ita quod sit principium actus intelligendi, sicut forma quae est intelligentis in quantum est intelligens; et haec est similitudo intellecti in ipso [=species impressa]. Alio modo, ita quod sit terminus actus intelligendi. Sicut [in cognitione practica] artifex, intelligendo, excogitat formam domus, et, cum illa forma sit excogitata per actum intelligendi et quasi per actum effecta, non potest esse principium actus intelligendi ut sit primum quo intelligatur, sed magis se habet ut intellectum quo intellectus aliquid operatur: nihilominus tamen forma praedicta est secundum quo intelligitur, quia per formam excogtiatam artifex intelligit quid operandum sit. Sicut [etiam] in intellectu speculativo videmus quod species [impressa] qua intellectus informatur ut intelligat actu, est pri­ mum quo intelligitur; ex hoc autem quod est effectus in actu per talem formam, operari iam potest formando quidditates re­ rum et componendo et dividendo: unde ipsa quidditas formata in intellectu, vel etiam compositio et divisio, est quoddam ope­ ratum ipsius [ = pecies expressa seu intellecta], per quod tamen intellectus venit in cognitionem rei exterioris·, et sic est quasi secundum quo intelligitur» res illa: simul tamen est primum intellectum, dum res exterior est secundum et ultimum intel­ lectum Nulla enim est diversitas quantum ad hoc, in linea formali cognitionis ut cognitio est, inter ordinem speculativum et praeticum: quo in sensu «idea est ratio rei vel similitudo»2 sicut ipsa species intelligibilis expressa, licet haec sit larga sive quasi generica acceptio nominis idea3. Porro «idea non habet rationem eius quo primo aliquid intelligitur [sicut species impressa], sed habet rationem intellecti in intellectu exsistentis», nempe primi quod intelligitur et secundi quo intelligitur; nam secundum sive ultimum quod intelligitur est intellectum extramentale4. Quam ob rem S. Doctor expresse affirmat: «verbum cordis... nihil est aliud quam id quod actu consideratur per intellectum»5, quia 1 De Verit., 2 De Verit., De Verit., a De Verit., 5 De Verit., 3, 2c. 3, 3c. 3, 5c. 3, 2 ad 9. 4, lc. circa Enem. C. II, a. 2, B, § I: Conceptus f f differt λ specie impressa 577 «verbum nihil est aliud quam intellectum·» ’: «nec aliter possu­ mus intelligere nisi huiusmodi conceptionem exprimendo; et ideo omne intelligere in nobis, proprie loquendo, est dicere», hoc est, «intelligere cum hoc quod est ex se exprimere aliquam concep­ tionem»2. Et rursus: «verbum intellectus nostri... est id ad quod opera­ tio intellectus nostri terminatur, quod est ipsum intellectum quod dicitur conceptio intellectus: sive sit conceptio significabilis per vocem incomplexam, ut accidit quando intellectus format quidditates rerum; sive per vocem complexam, quod accidit quando intellectus componit et dividit. Omne autem intellectum in nobis est aliquid realiter progrediens ab altero: vel sicut progrediun­ tur a principiis concetiones conclusionum, vel sicut conceptio­ nes quidditatum rerum posteriorum a quidditatibus priorum, vel saltem sicut conceptio actualis progreditur ab habituali cogni­ tione; et hoc universaliter verum est de omni quod a nobis intel­ ligitur, sive per essentiam intelligatur, sive per similitudinem. Ipsa enim conceptio est effectus actus intelligendi: unde etiam quando mens intelligit seipsam, eius conceptio non est ipsa mens, sed aliquid expressum a notitia mentis. Ita ergo verbum intellectus in nobis duo habet de sua ratione, sicilicet quod est intellectum et quod est ab alio expressum» 3. Neque tamen verbum mentis sive species expressa est sim­ pliciter ultimum ad quod terminatur operatio intellectus, sed ultimum tantum intra ipsum intellectum; nam per ipsum verbum mentis movetur et pergit et pervenit mens in cognitionem rei exterioris4, quae est terminus simpliciter ultimus operationis intellectus. Et ita, sicut, «scientia dicitur, in quantum scientia, relative ad scibile; sed, in quantum est accidens quoddam vel forma, refertur ad scientem: ita etiam hoc nomen, verbum, habet respectum ad dicentem et ad id quod per verbum dicitur; ad quod potest dici dupliciter: uno modo, secundum convertentiam nominis, et sic verbum dicitur ad dictum', alio modo, ad rem cui convenit ratio dicti»5. Quae cum ita sint, verbum sive species expressa simul est, licet diverso respectu, medium cognitionis et terminus eius: me- 1 2 5 De Verit., 4, Ibid., ad 5. De Verit., 4, De Verit., 3, De Verit., 4, 2 obi. 5. 2c. 2c. 5c. versus finem. I‘ î 578 P. I. Sec. I. De natura analogiae dium quidem, si comparetur ad terminum ultimum quod est res extramentalis, respectu cuius non est quod sed quo cognoscitur; terminus autem si conferatur ad speciem impressam, quae est purum principium quo cognitionis, respectu cuius est id quod cognoscitur. Et ideo S. Thomas egregie scribit: «conceptio intel­ lectus est media inter intellectum et rem intellectam, quia ea mediante operatio intellectus pertingit ad rem; et ideo conceptio intellectus non solum est id quod intellectum est, sed etiam id quo res intelligitur: ut sic \d quod intelligitur possit dici, et res ipsa, et conceptio intellectus. Et similiter id quod dicitur potest dici, et res quae dicitur per verbum, et verbum ipsum; ut etiam in verbo exteriori patet; quia, et ipsum nomen dicitur, et res significata per nomen dicitur ipse nomine» *. Aliunde vero, cum inter intellectum et verbum mentis sit species impressa, quae est primum medium quo res intelligitur utpote primum principium formale intellectionis, sicut «ipsa species rei sensibilis in oculo exsistens, quae, sicut forma videntis in quantum est videns, principium est visivae operationis» et «medium quo videtur»2: verbum mentis, quod est ipsa species expressa, non est primum, sed secundum medium quo res intel ligitur, utpote medium intellectum et non mere intellectivum sicut species impressa. Qua de causa, dici debet medium formale in quo, intellecto, intelligitur res extramentalis: ut sic ratio principii formalis intellectionis conveniat plene et perfecte spe­ ciei impressae; ratio vero termini conveniat perfecte et consum­ mate ipsi rei extramentali, ut sic verificetur illud S. Thomae: «principium... cuiuslibet rei est in sua causa a qua fluit, terminus autem ipsius est in ipsa re ad quam actio causae producentis terminatur»3. Ac revera S. Thomas semper appellat speciem impressam «principium cognoscendi»4 et medium quo cognitionis5 seu for­ ma qua cognoscitur6; dum, e contra, verbum nominat formam seu medium in quo res cognoscitur7. Sive autem species impressa sive expressa simul cognoscuntur 2 3 5 6 De Verit., 4, 2 ad 3. De Verit., 18, 1 ad 1. De Verit., 8, 16c. De Verit., 8, 11 ad 3; 10, 4 obi. 4 et corpo. art · 10 De Verit., 2, 3 ad 1 et 8; 2, 5 ad 10. ’ De Verit., 8, 7 ad 4. Cf. De Verit., 2, 3 ad 10; 9, 4 ad 4 C. Π, a. 2, B, § I: Conceptus ■ differt λ specie impressa 579 eodem actu directo cum re extramentali, «quia ipsa res cognita per intellectualem visionem sunt res ipsae et non rerum ima­ gines», siquidem «obiectum intellectus est ipsa rei essentia, quam­ vis essentiam rei cognoscat per eius similitudinem sicut per me­ dium cognoscendi, non sicut per obiectum in quod primo fertur eius visio»1; nam «similitudo rei quae est in intellectu est simi­ litudo directe essentiae eius»2, et, «in quantum repraesentat eam, sic est principium ducens in cognitionem eius»3. «Si enim aliqua duo ita se habeant quod unum sit ratio intelligendi aliud, unum eorum erit quasi formale et aliud quasi materiale, et sic illa duo sunt unum intelligibile, cum ex forma et materia unum constituatur. Unde intellectus quando intelligit aliquid per alte­ rum, intelligit unum tantum intellibile; sicut patet in visu; lumen enim est quo videtur color, unde se habet ad colorem quasi formale; et sic color et lumen sunt unum tantum visibile et simul a visu videntur»4. Et inde est quod «lumen quodammodo est obiectum visus, quodammodo non. In quantum enim lux non videtur nostris visibus nisi per hoc quod ad aliquod corpus terminatur per reflexionem vel alio modo coniungitur, dicitur non esse per se visus obiectum, sed magis color, qui semper est in corpore terminato: in quantum autem nihil nisi per lucem videri potest, lux ipsum visibile esse dicitur» 5. Nec est differentia quantum ad hoc inter medium sub quo et medium quo videndi: in visu enim corporali, medium sub quo videndi est lumen; medium autem quo est species visibilis impressa6. Nam «visus, cognoscens lapidem per speciem lapidis in ipso exsistentem..., non dicitur discurrere; quia idem est ferri in similitudinem rei et in rem quae per talem similitudinem co­ gnoscitur» 7. Et idem dicendum est de cognitione per speciem expressam, licet sit medium in quo. «Quando aliquid in aliquo cognoscitur, uno motu fertur cognoscens in utrumque; sicut patet quando aliquid cognoscitur in aliquo ut in forma cognoscibili: et talis cognitio non est discursiva»8. Tunc enim «dicitur aliquid cog* 2 3 4 J < 7 « De De De De De De De De Verit., Verit., Verit., Verit., Verit., Verit., Verit., Verit., 10. 4 ad 1. Cf. 10, 8 ad 2 sed contra. 8, 7 ad 4. 8, 11 ad 3. 8, 14 ad 6. 14, 8 ad 4. 2, 5 ad 10. 2, 3c. Cf. etiam 8, 15c. 8, 15c, initio. S80 P- I» Sec. I. De natura analogiae nosci sicut in quo cognoscitur; et sic non oportet ut id quo cognoscitur alia cognitione cognoscatur quam id quod cognos­ citur eo» 353. In Quaestionibus de Potentia. Hic etiam similiter affirmat speciem impressam esse princi­ pium formale actionis intellectus, expressam vero sive verbum mentis esse terminum eius «et quasi quoddam per ipsam consti­ tutum..., cum ipsum intelligere compleri non possit sine verbo praedicto»1 2; «ipsum enim intelligere non perficitur nisi aliquid in mente intelligentis concipiatur, quod dicitur verbum»3. Non tamen est terminus ultimus, sed terminus primus, quia ulterius ordinatur essentialiter ad rem ipsam intelligendam ut ad ultimum terminum; nam «conceptio intellectus ordinatur ad rem intellectam sicut ad finem: propter hoc enim intellectus conceptionem rei in se format, ut rem intellectam cognoscat»4. Sic ergo species intelligibilis impressa est purum principium formale quo intelligendi rem; res ipsa est purus terminus intel­ lectionis qui intelligitur; conceptus vero formalis sive species expressa medio modo se habet inter speciem impressam et rem; nam respectu speciei impressae habet rationem termini intellecti intra intellectum ideoque est primum quod intelligitur, respectu autem rei habet rationem principii formalis secundi, noc est, me­ dii intellecti, quo mediante intellectus refertur ad rem5. «Hoc ergo est primo et per se intellectum, quod intellectus in seipso concipit de re intellecta: sive illud sit definitio, sive aliqua enun­ tiatio, secundum quod ponuntur duae operationes intellectus»6. Et sic verbum est id *quod mente concipitur» et intelligitur7 et dicitur8. Sed quia verbum est essentialiter relativum ad rem dictam et expressam per ipsum, ideo «quandocumque intellectus per suam formam intelligibilem alicui rei assimilitur, tunc illud quod concipit et enuntiat secundum illam intelligibilem speciem veri1 2 3 4 5 6 7 8 De Verit., 10, 8 ad 9. De Pot., 8, le. Cf. De Pot., 9, 5c. De Pot., 9, 9c. De Pot., 8, Ic. Ibid., Cf. De Pot., 7, 6c; 9, 5c. De Pot., 9, 5c. De Pot., 1, 3 ad 1 sed contra. De Pot., 2, 4 ad 7. C. II, a. 2, B, § I: CONCEPTUS DIFFERT Λ SPECIE IMPRESSA 581 ficatiir de re illa cui per suam speciem similatur; nam scientia est assimilatio intellectus ad rem scitam» et sic «scientia refertur ad scibile, quia sciens, per actum intelligibilem ordinem habet ad rem scitam quae est extra animam»2; et consequenter, conceptioni intellectus «respondet res ipsa quae est extra ani­ mam»3, ad quam ultimatim terminatur. Quae cum ita sint, oportet distinguere in verbo mentis, sicut et in relatione, duplex esse. «In quantum enim [relatio] accidens est, habet esse in subiecto, non autem in quantum est relatio vel ordo, sed solum quod ad aliud sit quasi in aliud transiens»4. Et similiter verbum mentis, in quantum est accidens quoddam intellectus, habet esse in intellectu et ab intellectu individuationem accipit5; sed in quantum est verbum, dicitur essentialiter ad rem extra animam, cum sit essentialiter similitudo formalis et immediata ipsius rei intellectae6: et sic intellectus, dum for­ mat verbum de re, non sistit ultimate in ipso verbo, sed me­ diante verbo tendit in «res extra animam, in quae primo intel­ lectus intelligenda fertur»7. Unde et ipse S. Doctor in Quodlibeto VII, quod scripsit eodem tempore ac Quaestiones de Potentia, ait: notitia sive proles aut verbum mentis «dupliciter potest considerari. Vel secundum quod comparatur ad cognoscentem, et sic inest cognoscenti sicut accidens in subiecto; et sic non excedit subiectum, quia nun­ quam invenitur inesse nisi menti. Vel secundum quod compa­ ratur ad cognoscibile, et ex hac parte non habet quod insit, sed quod ad aliud sit. Illud autem quod ad aliquid dicitur, non habet rationem acci­ dentis ex hoc quod est ad aliquid sed solum ex hoc quod inest...; et propter hoc notitia, secundum considerationem istam, non est in anima sicut in subiecto: et secundum hanc comparatio­ nem, excedit mentem, in quantum alia a mente per notitiam cognoscuntur», eo ipso quod est forma quaedam universalis in significando et repraesentado8. 1 2 6 De Pot., De Pot., De Pot., De Pot., De Pot., De Pot., De Pot., Quodlib. 7, 5c. 7, 10c. 7, 6c. 7, 9 ad 7. 8, Ic. 7, 6c; 8, Ic; 9, 5c. 7, 9c. VII, 4c. 582 P. I, Sec. I. De natura analogiae 354. In Summa contra Gentiles. In hoc opere recolit principium universale saepe traditum tam in Sententiis quam in De Veritate, scilicet «intellectum oportet esse in intelligente» *; «omnis cognitio fit secundum quod in cognoscente est similitudo cogniti»2: «omne autem intellectum in quantum intellectum, oportet esse in intelligente: significat enim ipsum intelligere apprehensionem eius quod intelligitur per intellectum; unde etiam intellectus noster, seipsum intelligens, est in seipso, non solum ut idem sibi per essentiam, sed etiam ut a se apprehensum intelligendo»3. Est autem in intelligente dupliciter: primo quidem per speciem impressam, quae est «principium formale intellectualis operatio­ nis»4, «sicut forma qua agitur» intellectio5, et ideo «habet se species intelligibilis recepta in intellectu possibili sicut id quo intelligitur, non sicut id quod intelligitur, sicut et species coloris in oculo non est id quod videtur sed id quo videmus»6; secundo, per speciem expressam sive verbum mentis, quod est intentio intellecta et «quasi terminus intelligibilis operationis»7, nam «est de ratione interioris verbi, quod est intentio intellecta, quod procedat ab intelligente secundum suum intelligere, cum sit quasi terminus intellectualis operationis: intellectus enim, intelligendo, concipit et format intentionem sive rationem intellectam, quae est interius verbum»8. Et huiusmodi species est simul quo et quod intelligitur: quod intelligitur quidem, quatenus est terminus intellectus ope­ rationis intellectualis, «sicut verbum lapidis in intellectu est lapis intellectus»9 et verbum hominis est homo intellectus 10, iuxta illud S. Doctoris: «intelligibile est intra intellectum quantum ad id quod intelligitur» n; quo intelligitur autem, quatenus essentialiter 1 1 Contra Gent., cap. 51, arg. ult. 2 II Contra Gent., cap. 98, arg. 1. 3 IV Contra Gent., cap. 11, § Hoc autem sic manifestari oportet. 4 I Contra Gent., cap. 46, arg. 1; cap. 53; IV Contra Gent., cap. 11. 5 / Contra Gent., cap. 54, paulo post initium. 6 II Contra Gent., cap. 75, ad 2. Cf. etiam ibid. § Licet autem dixerimus. 7 I Contra Gent., cap. 53. 8 IV Contra Gent., cap. 11, § Et quamvis haec in Deo unum sint. 9 IV Contra Gent., cap. 11, § Hoc autem sic manifestari oportet. 10 Ibid., § Cum autem intellectus divinus. π /Z Contra Gent., cap. 98, arg. ult. Ita legitur in ed. leonina ma­ nuali, p. 223a, Romae 1934; in ed. maiori habetur quo it XTIT n 582b Rornae 1918). V ’ P’ C. II, a. 2, B, § I: Conceptus differt a specie impressa 583 est imago vel similitudo expressa ipsius rei intellectae >, et ideo intellectus non sistit ultimatim in ipsa, sed ea mediante fertur in rem intellectam. Quare S. Thomas: «per hoc enim quod forma intellectus et intelligendi principium est similitudo rei exterio­ ris, sequitur quod intellectus intentionem formet illi rei similem, quia quale unumquodque est talia operatur. Et ex hoc quod in­ tentio intellecta est similis alicui rei, sequitur quod intellectus, formando huiusmodi intentionem, rem illam intelligat»2. 355. Idemque asserit in Quaestione disputata de Spiritualibus creaturis. «Oportet dicere quod res intellecta non se habet ad intellectum possibilem ut species intelligibilis [impressa] qua intellectus pos­ sibilis fit actu, sed illa species se habet ut principium formale quo intellectus intelligit. Intellectum autem sive res intellecta se habet ut constitutum vel formatum per operationem intellectus, sive hoc sit quidditas simplex, sive sit compositio et divisio pro­ positionis: has enim duas operationes intellectus Aristoteles as­ signat in III de Anima, cap. 6... Utrique autem harum opera­ tionum praeintelligitur species intelligibilis qua fit intellectus pos­ sibilis in actu quia intellectus possibilis non operatur nisi secun­ dum quod est in actu, sicut nec visus videt nisi per hoc quod est factus in actu per speciem visibilem: unde species visibilis non se habet ut quod videtur, sed ut quo videtur» λ E contra, species expressa sive verbum mentis, eo ipso quod est intellectum sive res intellecta ut reduplicative intellecta et intra intellectum, est terminus intellectus operationis intellectualis, et consequen­ ter se habet ut quod intelligitur. Ceterum, alio in loco uberiorem explicationem dedit respon­ dendo eidem obiectioni Averrois. «Intellectum..., inquit, est ipsa natura vel quidditas rei. De rebus enim est scientia naturalis et aliae scientiae, non de speciebus intellectis [ = impressis]. Si enim intellectum esset, non ipsa natura lapidis quae est in rebus, sed species [impressa] quae est in intellectu, sequeretur quod ego non intelligerem rem quae est Iapis, sed solum intentionem quae est abstracta a lapide. Sed verum est quod natura lapidis, prout est in singularibus, est intellecta in potentia; sed fit intel­ lecta in actu per hoc quod species a rebus sensibilibus, median- 2 IV Contra Gent., cap. 11, § Verbum autem interius conceptum. I Contra Gent., cap. 53. De Spiritualibus creaturis, 9 ad 6. 584 P. I, Sec. I. De natura analogiae tibus sensibus, usque ad phantasiam perveniunt, et per virtutem intellectus agentis species intelligibiles [impressae] abstrahuntur, quae sunt in intellectu possibili. Hae autem species non se habent ad intellectum possibilem ut intellecta, sed sicut species quibus intellectus intelligit (sicut et species quae sunt in visu non sunt ipsa visa sed ea quibus visus videt), nisi in quantum intellectus reflectitur supra seipsum, quod in sensu accidere non potest... Est ergo unum quod intelligitur a me et a te, sed alio intelligitur a me et a te, idest alia specie intelligibili [impressa]; et aliud est intelligere meum, et aliud tuum; et alius est intellectus meus, et alius tuus» 356. Eamdem doctrinam fusiori calamo tradit in Quodlibetis, ubi recolit in primis generale principium, scilicet: «ad hoc quod intellectus intelligat nihil aliud videtur requiri nisi quod intelligibile fiat in actu et quod intellectui coniungatur»2; et iterum: «cognitio fit per similtudinem cogniti in cognoscente»3. Haec autem similitudo cogniti in cognoscente est species eius intelligibilis, quae duplex est: una impressa, «quae est princi­ pium operationis intellectualis»4, nam species intelligibilis est principium intelligendi ipsi potentiae» intellectivae»5; alia ex­ pressa, quae est verbum mentis et terminus intellectionis, cum sit «per intellectum constituta»6. Species ergo impressa est purum medium formale quo intel­ lectus intelligit7, et ideo non potest esse id quod cognoscitur cognitione directa8, sed «se habet ad intellectum possibilem sicut species lapidis ad oculum...; immediate enim dicitur aliquis vi­ dere lapidem, quamvis eum per speciem eius in oculo receptam et per lumen videat, quia visus non fertur in haec media tanquam in visibilia, sed per haec media fertur in unum visibile quod est extra oculum»9. «Unde species intelligibilis est simili­ tudo ipsius essentiae rei, et est quodammodo ipsa quidditas » De unitate intellectus contra averroistas, cap. 5, n. 110, ed. L. W. Keeler, S. pp. 71-72. 2 Quodlib. VII, 1, arg. 2 sed contra. 3 Quodlib. XII, llc. Quodlib. Quodlib. IX, 7c. 6 Quodlib. 7 Ibid, ad 1; Quodlib. VII, lc. 8 Quodlib. XII, llc. 9 Quodlib. VII, lc. C. II, a. 2, B, § I: Conceptus differt a specie impressa 585 et natura rei secundum esse naturale prout est in rebus», qua­ tenus est eius signum formale ’. E contra, species expressa se habet ad rem quodammodo «sicut forma artis quam intellectus [practicus] adinvenit»2 ad opus artis cognoscendum et producendum. «Hoc enim significat no­ men ideae, ut sit scilicet quaedam forma intellecta ab agente, ad cuius similitudinem exterius opus producere intendit: sicut aedificator in mente sua praeconcipit formam domus, quae est quasi idea domus in materia flendae»3. Et ideo species expressa se habet simul ut medium et ut terminus cognitionis, nempe ut quo et ut quod intelligitur. Ut quo quidem, quia intellectus verbo rei ab eo formato et constituto intelligit rem ipsam; et hoc sensu dici potest instrumentum cognoscendi. Nam «intellectus intelligit aliquid... sicut instrumento quo utitur ad aliud intelligendum; et hoc modo intellectus verbo intelligit; quia format verbum ad hoc quod intelligat rem» 4. Ut quod etiam, quia «ver­ bum nostri intellectus... nihil est aliud quam quaedam acceptio actualis nostrae notitiae: cum enim id quod scimus actu consi­ derando concipimus, hoc verbum nostri intellectus est, et hoc est quod verbo exteriori significamus»5. Neque tamen in eo sistit nostra cognitio, sed ad rem ipsam conceptu expressam fertur et terminatur, eo quod «intellectus sunt rerum similitudines»6: et sic verbum mentis dici potest signum formale in quo res co­ gnoscitur, secundum illud eiusdem S. Thomae: «communiter pos­ sumus signum dicere quodeumque notum in quo aliquid cognos­ citur; et secundum hoc forma intelligibilis potest dici signum rei quae per ipsam cognoscitur» 7. Hoc enim modo, ut reduplica­ tive signum et species est rei intellectae, verbum est essentialiter relativum ad rem extra animam prout est in se8; et ideo simul eodem actu cognoscitur verbum et res. Verbum igitur, est prius notum ut quod, ordine naturae, quam ipsa res verbo expressa, licet utrumque cognoscatur simul tem­ pore ut quod eodem actu et quidem in actu exercito: ex adverso, species impressa non est prius cognita ut quod, sed solum ut i « 7 Quodlib. VIII, 4c. Quodlib. V, 9c. Quodlib. IV, lc. Quodlib. V, 9 ad 1. Quodlib. IV, 6c. Quodlib. IV, 17c. De Verit., 9, 4 ad 4. Quodlib. VII, 4c. i • i 586 P. I, Sec I. De natura analogiae quo. Quo in sensu S. Thomas scribit: «operari aliqua sive mo­ vere dicitur dupliciter. Uno modo, sicut principio formali opera­ tionis vel motus; et sic oportet quod motio moventis vel opera­ tio operantis terminetur ad id quod operatur: non enim ignis calefacit calorem quo calefacit. Alio modo, sicut instrumento; et sic motio moventis terminatur ad id quod movet: sicut ma­ nus baculo movet lapidem, et baculum movet. Id ergo quo co­ gnoscimus sicut instrumento oportet esse nobis primo notum [ut quod], et sic cognoscimus conclusiones per principia naturaliter nota, ad quae comparatur intellectus agens sicut ad instrumenta, ut dicit Commentator in III de Anima. Sed id quo cognoscimus sicut forma cognoscentis, non oportet esse [prius] notum [ut quod]; quia nec oculus videt lucem quae est in oculi composi­ tione, neque speciem per quam videt: et ita etiam non est neces­ sarium ut quicumque intelligit aliquid, intelligat intellectum suum quo intelligit, vel lumen intellectuale» L Verbum autem mentis neque est pura forma intelligibilis, hoc est, purum principium formale intellectionis ut species impres­ sa, neque est purum instrumentum eius ut principia respectu conclusionum, sed medio quodam modo se habet; quatenus simul est forma quaedam intelligibilis expressa et cognita per intel­ lectum, utpote terminus intellectionis, et insuper est quasi in­ strumentum quo utitur intellectus ad cognoscendam rem eo re­ praesentatam. Quatenus ergo est forma intelligibilis, est id quo res cognoscitur; quatenus vero est instrumentum quoddam co­ gnitionis eiusdem rei, est id quod cognoscitur in actu exercito si­ mul cum re: tunc enim exercet operationem reduplicative instrumentalem per virtutem eius instrumentariam, quae essentia­ liter intentionalis est, utpote essentialiter ordinata ad principa­ lem effectum, qui est cognitio ipsius rei extra animam prout est in se2. 357. Idipsum nitidius exprimit in sua expositione super Evan­ gelium secundum loannem. Sspecies intelligibilis impressa «est forma... se habens ad ip­ sum intellectum sicut species coloris ad pupilam», et ideo «est qua intellectus intelligit»3. Species vero expressa sive verbum mentis est id «quod intelligens intelligendo format», «et ideo illud 2 3 Quodlib. X, 7 ad 2. Cf. Quodlib. XII, 14. In Evangelium secundum loannem, cap. 1, iect. 1, ed. cit., p. 9b. C. II, a. 2, B, § I: Conceptus differt a specie impressa 587 sic formatum et expressum per operationem intellectus vel defi­ nientis vel enuntiantis» dicitur verbum mentis. «Istud ergo sic expressum, scilicet formatum in anima dicitur verbum interius; et ideo comparatur ad intellectum, non sicut quo intellectus in­ telligit, sed sicut in quo intelligit, quia in ipso expresso et for­ mato videt naturam rei intellectae» *. Qua de causa, est «ratio intellecta, quam intellectus» format de re2, et hoc in sensu dici potest terminus intellectionis et id quod intelligitur ut habet esse intelligibile intra ipsum intellectum. 358. Et similiter in opusculo de natura verbi intellectus. > I Species impressa est «principium quo verbum rei efficitur»3, sicut est «principium actionis intellectivae»4, cuius terminus est ipsum verbum, quod «est effectus actus intellectus»5. Hoc autem verbum est obiectum intellectum ut intra intelligentem, quia «terminus cuiuslibet actionis est eius obiectum»; et, cum actio intellectiva sit essentialiter immanens, «huiusmodi obiectum in ipsa anima formatur et non extra», «quia ipse facit in se obiectum quod est in eo intellectum»6: ideoque «erit in anima sicut in subiecto; est enim similitudo rei extra»7. Attamen «verbum cum re dicta per verbum convenientiam habet maiorem in na­ tura sua quam cum dicente, licet in dicente sit sicut in subiecto»e, quia per ordinem ad rem dictam specificatur. Sic ergo «idem lumen quod intellectus possibilis recipit cum specie [impressa] ab [intellectu] agente, per actionem intellec­ tus informati tali specie diffunditur cum obiectum formatur et manet cum obiecto formato; et hoc habet plenam rationem verbi, cum in eo quidditas rei intelligatur. Sicut [enim] in prin­ cipio actionis, intellectus et species [impressa] non sunt duo, sed unum est ipse intellectus et species illustrata; ita unum in fine relinquitur, similitudo scilicet perfecta, genita et expressa ab intellectu: et hoc totum expressum est verbum, et est totum rei dictae expressivum, et totum in quo res exprimitur; et hoc est intellectum principale, quia res non intelligitur nisi in eo. 2 6 7 Ibid., p. 10a. Ibid., p. Ila. De natura verbi intellectus, ed. cit Ibid p. 495. Ibid pp. 494, 497. Ibid p. 497. Ibid p. 493. Ibid p. 492. I, p. 492. 588 P. I, Sec. I. De natura analogiae Est enim tanquam speculum in quo res cernitur, sed non excedens id quod in eo cernitur: efficitur enim opere naturae ut in eo aliquid cernatur; natura autem non agit aliquid superflue, et ideo non excedit speculum hoc, idest id quod in eo videtur. Ver­ bum igitur cordis est ultimum quod potest intellectus in se ope­ rari; ad ipsum enim in quo quidditas rei percipitur, immo quia ipsummet est quidditatis similitudo, terminatur intelligere: sic enim habet rationem obiecti intellectus» i. «Directe igitur a specie ipsa [impressa] itur in ipsum verbum, cum non percipiatur eius subiectum, sed res cuius est ipsa simi­ litudo»; et a verbo itur in ipsam rem, quia «verbum magis trans­ it in similitudinem substantiae quam species ipsa» impressa. Consequenter «verbum est in quo aliquid intelligitur sicut lux est in qua perficitur cognitio»2. 359. In Summa Theologica recolit iterum universale princi­ pium, scilicet: «cognitio contingit secundum quod cognitum est in cognoscente»3; «sic enim cognoscitur unumquodque secun­ dum quod similitudo eius est in cognoscente»4; et quidem «sic cognoscitur unumquodque sicut forma eius est in cognoscente»5. Est autem cognitum in intellectu nostro cognoscente secun­ dum speciem eius intelligibilem impressam et expressam: im­ pressam quidem, quae «est principium intellectualis operatioInis»6, et ideo non est id quod directe et primo intelligitur, sed solum id quo res intelligitur7; expressam vero sive verbum men­ tis, quod est terminus operationis intellectualis, est «id quod in­ tellectus in concipiendo format» seu id «quod intellectus con­ cipit cognoscendo»8 et intelligendo9, «et mediante verbo impor- Ibid., p. 494. Cf. pp. 496. 498. 2 Ibid., pp. 496-497. 3 Ï, 12, I, 12. 6 I, 75. 5c. 6 I. 14. 5 ad 3. 7 I, 85, 2c. Nam «species intelligibilis se habet ad intellectum sicut species sensibilis ad sensum. Sed species non est. illud________ quod " "■ sensibilis ; . sentitur, sed magis id quo sensus sentit. Ergo species intelligibilis non est id quod intelligitur, sed id quo intelligit intellectus® (Ibid.non cognoscit lapidem secundum esse quod habet in oculo, sed per speciem lapidis quam habet in se co­ gnoscit lapidem secundum esse quod habet extra oculum» (I, 14, 6 ad 1), t ‘ * * > I, 34, 1 ad 2. 9 Ibid ad 3. C. II, a. 2, B, § I: Conceptus differt a specie impressa 589 tat habitudinem ad rem intellectam quae in verbo prolato mani­ festatur intelligent]·» et ab eo cognoscitur ', eo quod «intellectus sunt rerum similitudines»2. Itaque verbum mentis est simul id quod intelligitur ut intra intelligentem exsistens, leo ipso quod intellectio est operatio immanens; et «in operationibus quae sunt in operante, obiectum quod significatur ut terminus operationis est in ipso operante»3: -et id in quo intelligitur res extra sive ipsum obiectum prout est in rerum natura, cuius est formalis similitudo expressa et intellecta. Quare S. Thomas haec duo simul asserit, scilicet quod «voces significant res intellectas, id enim voce significamus quod intelligimus» <; et quod voces significant verbum mentis, hoc est, «ea quae intellectus sibi format ad iudicandum de rebus exterio­ ribus»5, nam «intellectus hominis verbo quod concipit intelligendo lapidem, lapidem dicit»6, eo quod «voces referuntur ad res significandas mediante conceptione intellectus»7: nam res intellecta ut intellecta, est in intelligente, et est verbum mentis de re illa prout est in se; quo fit ut «id quod intelligitur primo est res»8, siquidem «quando [intellectus] directe eius similitu­ dine informatur, tunc cognoscitur illud secundum se»9. Et sic etiam obiectum principale fidei theologicae, quod est Veritas Prima in essendo, si consideretur secundum quod redu­ plicative est obiectum intellectui credentis, idest intra intellectum credentis ut creditum ab ipso, est aliquid complexum per mo­ dum enuntiabitis, cum sit terminus creditus operationis credendi sive verbum mentis credentis: nec tamen actus credentis termi­ natur ultimatim ad ipsum ut intra credentem et dictum atque expressum a credente, sed mediante tali verbo, fertur in ipsam Veritatem Primam prout est in rerum natura, quae hoc modo est omnino simplex. Quapropter S. Doctor scribit: «actus... credentis non terminatur [ultimatim] ad enuntiabile, sed ad rem; non enim 3 6 7 Ibid., I, 13, I, 14, I, 85, Ibid., I, 34, I, 13, ad 3. 1c. 2c. 2 obi. 3. ad 3. 1 ad 3. 1c. Cf. Ibid. 4, ad 1. 6 I, 12, 9c. ;‘ r» >· * 590 P. I, Sec. I. De natura analogiae formamus enuntiabilia nisi ut, per ea, de rebus cognitionem habeamus, sicut in scientia ita et in fide»1. i*. 360. Denique in Compendio Theologiae eandem doctrinam in­ culcat maiori adhuc cum claritudine: «Intellectum, ait, est in intelligente in quantum intelligitur»2, quia «secundum quod intellectus actu intelligit, est in ipso id quod intelligitur»3. «Cum enim intelligere fiat per assimilationem aliquam intelligentis ad id quod intelligitur, necesse est id quod intelligitur in intelli­ gente esse, secundum quod eius similitudo in eo consistit»4. Est autem duplex similitudo sive species rei in intellectu: una, quae est principium intellectionis et appellatur species im­ pressa, quia «omnis ratio cognoscitiva eo modo cognoscitur quo species cogniti est apud ipsum, nam haec est sibi principium cognoscendi»5, et haec species est «qua intelligit»6; alia, quae est terminus intellectionis et vocatur species expressa sive ver­ bum mentis, eo quod «intelligere perficitur in similitudine intel­ lecti»7, «procedit enim verbum secundum operationem intellec­ tus ut in ipso intellectu dicentis exsistens»8. Hoc autem verbum est ipsa res intellecta et expressa ab intelligente intra ipsum intellectum, et ideo in hoc statu non habet esse naturale, sed esse intelligibile sive intentionale tantum; nam «homo quidem [exempli gratia], secundum quod in sua natura consideratur, quaedam res subsistens est; secundum autem quod est in suo intellectu, non est res subsistens, sed intentio quaedam rei subsistentis» 9: non quidem ad modum quo species intelligibilis impressa est intentio rei, sed «intentio intel­ lecta* 10 et expressa per actum intelligendi. Et inde est quod verbum mentis est simul obiectum intellec­ tionis quod intelligitur ut intra intelligentem, et species sive me­ dium formale in quo, intellecto et expresso, cognoscitur obiectum extramentale prout est in seipso. 2 3 5 6 8 9 10 II-II, 1, 2 ad 2. Comp. theol., I P. cap. 45. Op. cit., cap. 49. Op. cit., cap. 46. Op. cit., cap. 79,arg. 2. Op. cit., cap. 85, ad 1. Op. cit., cap. 46. Op. cit cap. 52. Op. cit cap. 50. Op. cit cap. 52, § Est igitur commune in omni intellectu. C. ΓΙ, a. 2, B, § I: Conceptus r f r differt \ specie impressa 591 Obiectum quidem quod intelligitur intra intellectum, quia •intellectum, prout est in intelligente, est verbum quoddam intel­ lectus»1: «dico autem intellectum id quod est intellectus obtec­ tum; obiectum autem intellectus non est species intelligibilis [impressa], sed quidditas rei... sicut etiam obiectum visus est colon non species coloris quae est in oculo»2. Et sic verbum mentis est «id quod intellectus comprehendit» ut in intellectu formatum3, vel etiam «ipsum quod intellectu comprehenditur intra intellectum exsistens»4. Medium etiam vel signum formale in quo obiectum extramen­ tale intelligitur, quia «id quod intellectu concipitur, est simili­ tudo rei intellectae, eius speciem ( = essentiam sive quidditatem] repraesentans»5, et sic necessario ducit in cognitionem rei extramentalis eo ipso quod est intentio eius6, nam «per definitionem hominis proprie cognoscitur homo, et per definitionem equi equus»7: et hoc est quod proprie significatur per verbum homo, «cum nomina immediate significent conceptiones intellectus, quae sunt rerum similitudines»8. 361. Nihil ergo mirum si maiores et politiores thomistae hoc in sensu intellexerunt doctrinam S. Thomae. Ita, ut nonnullos referam, intellexit Richardus Clapwell, qui duo distinguit in specie intelligibili, scilicet rationem specificativam entis et rationem reduplicativam speciei, et concludit quod «non repraesentat species ut est accidens, sed ut est similitudo substantiae»9. Haec autem species duplex est: una, impressa, «quae est ratio et principium intelligendi»10; alia, expressa sive verbum mentis, «quod non est principium intelligendi..., sed effectus ac terminus intellectualis operationis; est enim ratio rei intellec­ tae, quam significat nomen»n, et «per actum cognoscendi in i Op. cit., cap. 37. 2 Op. cit., cap. 85 ad 1. Op. cit., cap. 38. Ibid. 5 Op. cit., cap. 39. 6 Op. cit., cap. 50 et 52. Op. cit., cap. 30. _ Op. cit., cap. 25. __ .. Λ__ I ._ . T „ 9 Richardus Clapwell, Correctorium Corruptorii «Quare», in I^P· a. 1, ed. P. Glorieux, «Bibliothèque thomiste», t. IX, Ρ· 12, Paris 1927. io Ibid., p. 10. 11 Ibid., p. 10. 592 P. I, Sec. I. De natura analogiae acie mentis formatur» ’. Sic erpo «verbum mentis... non est principium cognoscendi rem, sed illud quod cognoscendo et intelligendo in ipsa mente formatur sive exprimitur», et ideo «se tenet ex parte obiecti et non est principium cognoscendi»1 2, «et est ipsa ratio rei intellectae in intellectu cognoscente expres­ sa»3. Quod si in Deo «idea non est illud quo Deus intelligit»4, in nobis idea, quae est verbum mentis intellectus practici, debet esse quoque id quod intellectus intelligit. . z] 362. Eodem Joannes Quidort asserit quod verbum mentis est «verbum expressum de notitia ipsa», siclicet quidditas rei apprehensae ut obiective se habet ad intuitum mentis»5. 363. Quibus consentit Herveus de Nédéllec, dum affirmat quod «verbum est quaedam forma specularis in qua, sicut in quadam forma speculari cognoscitur veritas de rebus exterioribus»6, et quod «verbum nostrum non se habet ad dicentem ut notitia qua cognoscit, sed ut illud in quo cognoscit», et ita «est quae­ dam forma specularis in qua res cognoscitur»7. Notat insuper quod «duplex potest esse cognitio taiis conceptus: una qua per ipsum et in ipso aliquid cognoscitur principaliter, et talis co­ gnitio est cognitio actus recti [et exerciti]; alia est cognitio qua talis conceptus consideratur secundum id quod est in se princi­ paliter, et talis cognitio est cognitio reflexa [et signata], sicut aliquis considerat de ipsis conceptibus qualis naturae sunt»8. Verbum igitur est id quod cognoscitur in actu exercito per omnem actum intelligendi, non autem in secundo sensu, nisi quando universaliter et reflexe cognoscitur quid est verbum. 364. Similiter Capreolus, iuxta quem «illud est verbum intel­ lectus possibilis quod intellectus possibilis dicit per actum suum»9, nam «intellectus duplicem formam aspicit, scilicet con1 Ibid., p. 11. Ibid., pp. 8-9. Cf. etiam in I. P., a. 37 ad 1, p. 174; in Quaest. de Vent., a. 5, p. 331. 3 Op. cit., in I. P., a. 37 ad 1, p. 174. 4 Op. cit., in I. P„ a. 20 ad 1, p. 89. 5 Joannes Quidort, Correctorium Corruptorii «circa» in I P ai ed. J. Müller. O.S.B., p. 9, 62-63. Romae 1941 ' ' ‘ /Md^col^^' Q“oiIib· "■ ’· »· ed cit. (p. 87, col. 1). s Ibid., p. 89, col. 1. 9 Capreolus, I Sent., d. 27, q. 2, a. 1, conci. 1, ed. cit., t. I, p. 2Mb. C. II, a. 2, B, § I: Conceptus differt a specie impressa 593 I ceptum quem format, qui est quod intelligitur et quo natura quae est extra intelligitur, et secundario aspicit naturam extra animam exsistentem» ', et sic «primum intellectum est verbum quod est in intellectu»1 2: «licet enim species [impressa] aut actus aut habitus intellectus non cognoscatur [ut quod] nisi reflexe, secus est de verbo, quia illud est terminus intellectionis, non autem actus nec alia numerata»3. Eodem tamen actu exercito cognoscitur una cum ipsa re verbo expressa: qua de causa «non experimur nos per diversos actus ferri in rosam et in conceptum rosae, immo eodem actu intelligimus utrumque; nam conceptus est quod intelligitur et quo aliud, scilicet res, eodem actu intel­ ligitur... Non est ergo ibi prioritas nisi naturae, et non successio actuum»4. Consequenter verbum mentis ita est terminus intellectionis ut non sit terminus absolute ultimus, sed intra ipsum intellectum tantum; terminus enim absolute ultimus est ipsa res intellecta prout est in se. Conceptus siquidem formales «non ultimate in­ tellectionem terminant, sed sunt media quibus intellectus cognos­ cit res, et in illis habet obiecta sibi praesentia, cum secundum esse reale obiecta quandoque non sint, vel absentia sint, vel saltem non sint intelligibilia in actu»5; nam «obiectum intellec­ tus est res ut in intellectu»6. r Sic ergo species intelligibilis impressa est actui intelligendi praevia, cum sit principium eius, et ideo se habet ut quo intel­ lectus rem intelligit; e contra, species expresa sive verbum men­ tis consequitur actum intelligendi veluti «terminus eius intrin­ secus», hoc est, ut «terminus actum complens» 7, et ideo se habet ut medium in quo intellectus intelligit simulque ut quod intelligit una cum re eo expressa: nam, «quia verbum intellectus est ratio 1 Ibid., a. 2, ad 3 arg. Aureoli contra primam conclusionem, p. 253b. 2 Ibid., ad 4 arg. Aureoli, p. 254b. 3 Ibid., ad 4 arg. Durandi contra primam conclusionem, p. 258a. 4 Ibid., ad 4 arg. Aureoli contra primam conclusionem, p. 254a. 5 Ibid., ad 5 arg. Aureoli, p .254b. Ideo dicitur etiam «primus ter­ minus» (III Sent., d. 14, q. 1, a. 3 ad 4 probationem quarti argumenti principalis Joannis de Ripa contra primam conclusionem, ed. cit., t. V, p. 191a. 6 Ibid., ad 3 arg. Durandi et Petri de Palude contra primam con­ clusionem, p. 257a. 1 Ibid., ad 1, 5 et 8 arg. Durandi et Petri de Palude, p. 2û6a, 257b, quarti argumenti principalis Joannis de Ripa contra primam conclu­ sionem, ed. cit., t. V, p. 191a. ÎEi ( 1 1 594 P. I, Sec. I. De natura analogiae intelligibilitatis rei exterioris [et quidem intellecta sive cognita], est prius cognition quam res extra» *. Quae cum ita sint, dicendum est quod «repraesentatio [obiecti extra], quam facit species intelligibilis [impressa], non terminat actum intellectus nec obiicitur illi [ut quod]; unde reddit intel­ lectum quasi praegnantem, cum sit ab alio impressa. Ideo opor­ tet quod intellectus, dum fertur in obiectum suum, exprimat conceptum ante suum intuitum, in quo speculetur obiectum. Unde non sufficit primum repraesentativum [speciei impressae], quia illud est quo, non quod intellectus intelligit»1 2; sed omnino sequiritur secundum repraesentativum speciei expressae, quae simul est id quod intelligitur ut intra intelligentem et in quo, intellecto, intelligit rem extra quam formaliter- expresse repraesentat. Nimirum verbum mentis intrat in consititutionem obiecti in­ tellectus ut forma vel quasi pars formalis eius, «quia obiectum intellectus creati duo dicit, praesertim in via: unum ex parte intelligentis, puta conceptum vel idolum formatum de re; aliud est res ipsa, de qua conceptus formatur. Et ista duo non sunt proprie loquendo duo obiecta, sed unum; actus enim intellectus non sistit nec terminatur in suo conceptu, sed in re»3. Quapropter «illud quod immediate obiicitur intellectui est res cum suo conceptu vel sub conceptu, ita quod principalius obiici­ tur res quam conceptus, ut dici possit quod res est illud quod obiicitur, et conceptus est ratio obiiciendi et id quo [et in quo] res obiicitur»4. «Ex quibus omnibus patet quod nec species [impressa] nec actus intelligendi sunt primum aut immediatum obiectum intel­ lectionis rectae (quia non loquimur de reflexa), sed immediatum obiectum intellectionis rectae est res sub conceptu, ita quod ex conceptu et re integratur unum completum obiectum tanquam ex formali et materiali, tanquam ex quo et quod»5. 1 2 a. 3, t. V, 3 4 5 Ibid., ad 9 arg. eorundem, pp. 257b-258a. Ibid., ad 7 arg. eorundem, p. 257b. Cf. Ill Sent., d. 14, q. 1, ad 3 arg. Joannis de Ripa contra primam conclusionem, ed. cit., p. 188ab. Ibid., ad 4 principale Joannis de Ripa, p. 190a Ibid., paulo post, p. 190b. Ibid., ad 4 probetionem 4 arg. principalis eiusdem, p. 191ab. C. II, a. 2, B, § I: Conceptus differt a specie impressa 595 365. Brevius ac nervosius idem tradit Caietanus, dicens quod «verbum, ut verbum, est ipsum intellectum in actu interius» iObiectiun enim intellectus dupliciter potest esse praesens in­ tellectui. Primo, ut coprincipium actus intelligendi, et hoc fit per speciem intelligibilem [impressam]. Secundo, ut obiectum-, obiec­ tum enim ut obiectum non significat causam vel principium actus, sed terminum actus. Et hoc oportet fieri per conceptum, qui verbum speciesque expressa quandoque dicitur: alioquin obiec­ tum intellectus non esset intra actualiter, actualitate actus secun­ di. Quod enim ad hoc officium non sufficiat species intelligibilis [impressa] ex eo patet, quia hoc est officium termini, illi autem competit ratio principii. Quod etiam non sufficiat ipse actus intelligendi, ex eo probatur, quod officium obiecti non est offi­ cium ipsius actus secundi, nisi in cognitione reflexa. Unde con­ ceptus seu verbum apud nos est res, non intelligibilis sed intel­ lecta actu, in esse intentionali; et ea necessitate ponitur qua ponitur obiectum intellectus in actu intus»2. Et ex eo «quod est interius intellectum», sequitur quod sit id «in quo res intellecta actu intelligendi [intelligitur et] exprimitur»3, et quod eodem actu directo intelligendi simul intelligatur ut obiectum cum ipsa re intellecta et expressa. Ad cuius evidentiam recolendum est quod «tam species intelligibiles [impressae] quam conceptiones formatae possunt du­ pliciter sumi. Uno modo, secundum quod res sunt quaedam in anima; et sic de neutris est scientia nisi reflexa. Alio modo, secundum quod sunt rerum imagines aut intentiones: et sic inter eas haec est differentia, quod species [impressae], ut imagines, sunt quibus intellectus intelligit...; conceptiones autem, ut inten­ tiones, sunt quas intelligit. Et hoc ideo, quia species [impressa] praesentat intellectui rem ut comprincipium intelligendi; concep­ tus autem praesentat illam obiective. Significari autem et sciri res extra primo, et conceptiones, non ut res sed ut intentiones sunt rerum extra, idem est; quia idem est motus animi in imaginem ut imago est et in rem, ut dicitur in De Memoria et Reminiscentia», cap. 14. «Sicut itaque verbum sensibile, sive simplex sive compositum, est id quod dicitur, ita intelligibile verbum est id quod intellectus 1 2 Caietanus, In I, 27, 2, n. 6. In I, 27, 1, n. 16. In I, 85, 2, n. 11. I C. Il, a. 2, B, § I: Conceptus natura analogiae apud se dicit intelligendo aliquid: loquitur enim sibi ipsi intelligens dum explicat actuali intellectione aliquid» *, 366. Pariter Ferrariensis, qui scribit: «non alia ratione po­ nitur verbum ab ipso [=S. Thoma] nisi ut fiat obiectum praesens actu intellectui in esse obiectivo, et in ipso sic praesenti videatur per actum intelligendi res quae intelligitur»2; quia «necesse est ad hoc quod obiectum praessens sit intellectui sufficienter, quod ipsi sit intrinsece praesens obiective, et sic actum intellectus ter­ minat. Quantumcumque enim res aliqua sit secundum se actu intelligibilis et per speciem suam sit intellectui unita, si non sit actu praesens intellectui in esse obiectivo et terminativo co­ gnitionis, quod fit per conceptionem intellectus, non intelligetur; quia secundum esse naturale quod habet extra intellectum non est sufficienter praesens intellectui ut sit actu obiectum et ter­ minus operationis intellectualis»3: per speciem autem impressam est solum praesens intellectui «ut principium intellectionis»4, lam vero res intelligitur «quando actu est in intellectu per mo­ dum obiecti et termini operationis»5. «Ex quo sequitur quod in­ tellectus, formando huiusmodi intentionem, rem intelligit»6. Est tamen «advertendum pro hoc ultimo dicto quod duplici­ ter potest ferri intellectus in intentionem rei intellectae: uno modo, materialiter, in quantum est res talis naturae, puta qua­ litas aut accidens intellectus; alio modo, in quantum est rei simi­ litudo et intentio. Si primo modo accipiamus, sic non fertur intellectus in rem extra dum conceptionem intelligit. Sed secundo modo, in utrum­ que fertur, iuxta illud Aristotelis, De memoria et reminiscentia, cap. 1: idem est motus in imaginem et in id cuius est imago. Et quia non cognoscitur ipse conceptus in quantum res est dum primo producitur, sed tantum ut rei similitudo, quia ad hoc tantum formatur ab intellectu ut in ipso res intellecta vi­ deatur, ideo absolute inquit S. Thomas quod intellectus, formando huiusmodi conceptionem, rem intelligit cuius est conceptio; et 1 Comment, in Evangelium secundum Joannem, cap. 1, 1. Opera exegetica, ed. Lugduni 1639, t. IV, p. 279b. 2 Ferr.arie.nsis, In I Contra Gent., cap 53 η 8 3 Ibid., η. 4. ' * ' 4 Ibid., η. 5. s Ibid., η. 6. 6 Ibid., η. 1. ! differt a specie impressa 597 quod est quasi terminus, non autem simpliciter terminus, quia non terminatur ad ipsum ultimate intellectio, licet sit immedialus terminus et proximus» *: et sic «per verbum hoc loco intelli­ gitur id ad quod immediate terminatur actus intelligendi»2, «nam verbum est terminus intrinsecus intellectionis, quae est ultima actualitas intellectus»3. Quod quidem ulterius explicans, prosequitur: «licet res intel­ lecta in intelligente per speciem intelligibilem [impressam] sit, ex illa tamen non habet rationem actualiter intellecti. Nam actu intellectum, in quantum huiusmodi, nominat terminum intellectio­ nis per ipsam intellectionem apprehensum: ideo, praeter ipsam speciem intelligibilem, oportet esse in intellectu actu intelligente intentionem intellectam·, nam quod apprehenditur, est in appre­ hendente aliquo modo»4. Ad cuius «evidentiam considerandum est quod de ratione ver­ bi intellectus est esse repraesentativum per modum obiecti in­ trinseci [=intra intellectum] illius rei quae intelligitur. Nam non ponimus verbum in intellectu nisi ut intellectui repraesentet obiectum in esse intelligibili repraesentatione actuali et expressa, terminante actum intellectus: sicut species [impressa] ponitur ut repraesentet obiectum habitualiter, et constituat intellectum in actu primo»5. Propter quod «apud S. Thomam verbum ponitur in intellectu ad hoc ut intellectus in rem intellectam feratur, cum per ipsum verbum sit res intellecta in actu completo quan­ tum ad esse intelligibile et obiectivum. Et ideo non est prius ipsum intelligere ut ad rem intellectam terminatur quam sit verbi productio, alioquin nulla esset necessitas ponendi verbum propter intellectionem; sed e contrario, prius oportet intelligere actum intelligendi producere verbum quam terminari ad rem intellectam ut est in se tanquam ultimate terminans intellectio­ nem: verbum enim est id in quo videtur res intellecta»6. Simul ergo eodemque actu intellectus intelligit rem et verbum rei in quo res exprimitur, quia formaliter sunt idem obiectum; «nam eadem est ratio conceptionis lapidis in intellectu et lapidis 1 Ibid., paulo post. 2 Ibid., post pauca. 3 In IV Contra Gent., cap. 14, η. II, 3. 4 In IV Contra Gent., cap. 11, n. 9. 5In IV Contra Gent., cap. 13, η. VII, 2. Cf. etiam in III de Anima, q. 8, ed. cit., p. 164b. 6 Ibid., n. 9. i *wwwW W M M M P. I, Sec, I. De ...... — 596 598 P. I. Sec. I. De natura analogiae extra intellectum; sed in intellectu habet esse immateriale, extra intellectum vero habet esse materiale... Verbum enim alicuius rei intellectae non est alia natura, in quantum verbum, quam natura rei intellectae secundum quod habet esse intelligibile in actu: nam conceptus, quem format intellectus de homine, non est aliud quam ipse homo, qui extra intellectum exsistens habet esse materiale, in intellectu vero habet esse immateriale et in­ telligibile; et ipse homo exsistens extra intellectum causât in intellectu ipsum conceptum eandem naturam indivisibilem for­ maliter quam ipse habet intelligibiliter continentem» *. Itaque in intellectu aliquod operatum producitur, quod est intellectus obiectum: per ipsum enim actum intelligendi producitur intrin­ sece [ = intra ipsum intellectum] obiectum intellectus in esse ac­ tuali intelligibili» 2. 367. Idipsum breviter recolit Conradus Koellin, dicens quod «oportet in parte intellectiva, praeter potentias, actus et habitus, ponere terminum actionis, ut obiectum actus secundi habeatur praesens ipsi actui obiective: quamvis enim per speciem intelligibilem obiectum sit praesens ut comprincipium actus intelligen­ di, non tamen est per ipsam praesens ut obiectum, sed per ver­ bum»3. Docet insuper «quod res ut intellecta actu vel concepta nihil aliud est quam verbum per intellectum conceptum ut est simi­ litudo et imago» rei intellectae. «Quare in ista re post principia Doctoris Sancti oportet semper se fundare, quod conceptus ut signum est ipsum primum intellectum, et res eo ipso intelligitur quod conceptus mentalis de ipsa formatur...; quia idem motus est in imaginem et in rem cuius est imago»4. Unde conceptus formalis «non progreditur [ab intellectu] nisi cognitus et co­ gnito obiecto», et «ideo oportet et cognitionem et cognitum esse in anima: quod quidem cognitum est verbum ut imago» rei cognitae extra animam 5. 368. Omnium tamen nitidius et apertius id edocuit Dom. Bâüez. «Adverte, inquit, differentiam inter speciem intelligibilem et verbum, quod illa non repraesentat obiectum intellectui in actu In IV Contra Gent., cap. 14, n. Ill, 3. In IV Contra Gent., cap. 19, η. X, 4. Conradus Koellin Μ I-II, 90, 1 ad 2, p. 723a. Venetiis 1589. In I II, 94, 1, p. 748a. Ibid., ad 1, p. 748a. C. II, a. 2, B, § I: Conceptus differt λ specie impressa 599 secundo, sed in actu primo: est enim [species impressa] simili­ tudo quaedam rei veluti semen quod implicite continet rem cuius est semen aut eius similitudo; alias autem, si species intelligibilis constitueret intellectum in actu secundo tanquam expressa et formalis imago eius, sequeretur quod, quamdiu species intelligibilis est in intellectu, semper intellectus esset in actu secundo, intelligendo rem cuius est illa species. Et quidem, secundum sententiam Divi Thomae, q. 8 de Potentia, a. 1, et lib. I Contra Gent., cap. 53, species et verbum, licet rem eandem repraesentent, differunt tamen: quia species habet rationem principii consti­ tuentis intellectum in actu primo, verbum autem habet rationem termini intellectionis actualis» ’. Et alio in loco: «species intelligibilis et verbum mentis in hoc differunt, quod species est forma et principium intelligendi, ver­ bum vero mentis est terminus intellectionis productus per ipsam intellectionem; vel, ut aliis verbis dici solet, species est imago impressa tantum, conceptus vero est imago expressa ipsius obiec­ ti. Ex quo consequitur quod intellectio terminatur directe ad ip­ sum verbum secundum quod est imago obiectiva, propterea quod, secundum regulam Aristotelis in libro de Memoria et Reminis­ centia, cap. 2, idem est motus in imaginem et in rem cuius est imago; ad speciem vero intelligibilem non potest terminari di­ recte intellectio, cum non habeat rationem termini: sicut neque visio exterior potest terminari ad speciem rei coloratae... Cete­ rum, si verbum mentis cognoscatur, non ut est imago obiectiva sed ut res quaedam est recepta in ipso intellectu, tunc necessario debet cognosci per actum reflexum: in quo sensu solet dici a Dialecticis quod conceptus directus cognoscitur per alium con­ ceptum reflexum»1 2. Itaque «verbum est obiectum elicitum [ = productum vel con­ stitutum actu intelligendi] quod cognoscitur et in quo intellectus sua intellectione cognoscit res extra»3; «quia verbum non solum est terminus intellectionis, sed etiam est immediatum obiectum illius»4, siquidem «intellectus non potest rem aliquam intelligere nisi habeat illam intra semetipsum in esse intelligibili tanquam 1 Dominicus Banez, In I, 27, 1, dub. 1, conci, secunda, coi. 497. Venetiis 1585. 2 In I, 85, 2, § circa secundam conclusionem, coi. 1453-1454. Venctiis, 1591. 3 Ίη I, 27, 1, dub. 3, § altera sententia, ed. cit., coi. 505. 4 Ibid., ad 2 arg., coi. 505. 600 P. I, Sec. I. De natura analogiae obiectum actu cognitum et intellectum» *, et ideo «necesse est quod sit intra intellectum in ratione obiecti actu intellecti»1 2. Quod quidem quomodo sit intelligendum, explicat consequen­ ter hisce verbis: «nota esse differentiam inter thomistas circa modum quo verbum dicitur obiectum intellectionis. Quidam enim negant esse obiectum quod intellectus directe intelligit, sed aiunt esse obiectum in quo intellectus cognoscit rem; concedunt tamen cognitione reflexa verbum habere rationem obiecti quod cognos­ citur. Alii vero doctrinam D. Thomae diligentius considerantes, dicunt verbum cognosci non solum ut obiectum in quo, sed etiam ut quod directe cognoscitur. Et probant ex D. Thoma, q. 4 de Veritate, a. 2 ad 3, ubi ait quod verbum non solum est id quod intelligitur, sed etiam id in quo res intelligitur, et ita inquit quod verbum et res ipsa potest dici quod intelligitur. Hoc ipsum docet q. 9 de Potentia, a. 5; et lib. IV contra Gentiles, cap. 11, ait verbum esse intentionem intellectam, hoc est, con­ ceptionem intellectam. 369. Hanc sententiam amplectitur Capreolus in I Sent., d. 27, q. 2, a. 3; et Caietanus, dub. 4 huius articuli, idipsum videtur sentire. Et haec sententia nobis probabilior est. Et probatur, quia si intellectus cognoscit rem in verbo tanquam in expressa imagine, necesse est quod simul cognoscat imaginem; quemadmodum ut aliquis cognoscat Regem in eius imagine, necesse est quod co­ gnoscat imaginem3. Sed pro maiori intelligentia, nota quod verbum et quaelibet 1 In I, 56, 1, dub. 2, ed. cit., coi. 800. 2 Ibid., paulo post, coi. 801. 3 Quod quidem intelligendum est secundum analogiam sive pro­ portionem, non secundum perfectam aequalitatem, quia verbum mentis non est signum instrumentale proprie dictum, sed signum formale, iux­ ta illud eiusdem Banezii: «similitudo ex parte rei visae vel cognitae est triplex. Quaedam dicitur similitudo objectiva quae instrumentaliter, mediante sui cognitione, repraesentat rem aliam, ad quam principaliter terminatur motus intellectualis: v. gr., imago corporalis Petri est quae­ dam similitudo, ex cuius cognitione assurgit intellectus in notitiam Petri; et omnis creatura similitudo quaedam imperfecta est ad cognos­ cendum creatorem. Altera est similitudo impressa in potentia cognoscitiva, cuius unione potentia actuatur et proportionatur ad cognos­ cendam rem, cuius species est repraesentativa. Tertia similitudo est quidam conceptus mentis seu verbum mentale, quod producitur per intellectionem tanquam formalis et expressa imago in qua videtur vel cognoscitur res> tin I, 12, 2, dub. 1, § Pro resolutione est notandum, ed. cit., coi. 243). C. II, a. 2, B, § I: Conceptus differt a specie impressa 601 imago dupliciter potest considerari: Uno modo, ut res quaedam est in proprio genere, abstrahendo ab ordine ad rem cuius est imago. Altero modo, potest considerari in esse repraesentativo rei cuius est imago. Si primo modo consideretur, verbum non est quod cognoscitur cognitione directa, bene tamen potest cognosci cognitione reflexa. Si autem secundo modo consideretur, verbum cognoscitur di) recte cognitione qua cognoscitur et res ipsa simul. Considerat enim imaginem in esse repraesentativo: quod quidem adhuc intel­ ligendum est de motu in imaginem quatenus in actu exercito est imago rei; non autem quatenus in actu signato, hoc est, qua­ tenus intellectus iudicat quod verbum est imago rei; hoc enim per quendam discursum et reflexionem cognoscitur ab intellectu, et sic non est idem motus in imaginem et in rem imaginatam. At vero si consideretur imago prout exercet officium imaginis, sic idem motus esse potest in imaginem et in rem cuius est imago» ( 370. Denique, ne plura consecter, idem docent expresse Ζύmel1 2, Navarrete3, Raphael de Ripa4, Complutenses carmelitani5, Marcus Serra6, Martinez de Prado7, Michael Zanardi8, Nazarius9, Dionysius Leo10 aliique, ac nostris diebus Billot11, Sertillanges12, de la Raille13, Gaetani14 et Kuiper15. 1 In l, 27, 1, dub. 1, ad 3 arg., ed. cit., coi. 500. o 13 , In I, 27, 1, disp. 1. 2 Zumel 3 Navarrete, In I, 27, 1, controv. 34, § 4 ad 6. 4 Raphael de Ripa, In de Ente et essentia, cap. 4, a. 5. 3 Complutenses Carmelitani, In III de Anima, disp. 21, n. 46. 6 Marcus Serra, In I, 27, 1, dub. unie., ad 2 arg., pp. 125-126. Romae 1662. 7 Martinez de Prado, In III de Anima, q. 18, § 1, nn. 7-23, pp. 558563. Compluti, 1652. » Michael Zanardi, In IX Metaph., lect. 18, q. 17, p. 450b. Vene­ dis 1615. 9 Nazarius, In I, 27, 1, controv. 1, § Tertio considerandum est, pp. 7-8. Bononiae 1620. 10 Dionysius Leo, In I, 27, disp. 38. 11 Billot, De Deo uno et trino. 12 Sertillanges, Saint Thomas d'Aquin. 13 De la Raille, Acta primi congresus thomistici intemationalis (Romae 1925) pp. 199, 204, 218, 220, 221, 222. 14 Gaetani, Qua ratione verbum mentis se habeat in modum obiecti cogniti, apud «Acta Pont, academiae Romanae S. Thomae Aquinatis et Religionis cathholicae» 1935, pp. 70-79. Romae 1936. 15 Kuiper, Ragione et perfezione delVimmanenza secondo S. Thommaso d'Aquino, apud «Angelicum» 12 (1935), pp. 145-170. 602 P. I, Sec. I. De natura analogiae Unde vel ipsi Vâzquez1 et Urrâburu2, qui contrariam senten­ tiam tenent, candide fatentur hanc esse germanam mentem S. Thomae; et Gabriel Marietta concedit quod «maior pars thomistarum absolute censere videtur verbum in cognitione directa co­ gnosci immediate et ut quod, esseque etiam id in quo cognoscitur obiectum ad extra»3, licet ipse hanc doctrinam non admittat. Ac revera, ut ex hucusque dictis patet, haec est sincera mens S. Thomae et maioris meliorisque thomistarum partis, neque ullum fundatum dubium circa hoc moveri potest. Quodsi alii contrarium doceant, ut auctores scholae scoticae et plerique e Societate Jesu, in causa esse videtur quod: vel non admittunt verbum mentis sicut neque speciem impressam in cognitione nostra intellectuali, vel non satis distinguunt verbum mentis ab ipsa operatione intellectuali; qua de re postea redibit sermo. Sic ergo a priori evidenter apparet differentia realis et essentialis conceptus formalis a specie impressa. 371. Idem etiam constat a posteriori, tum ex reali separatione utriusque, tum etiam ex reali multiplicatione et diversitate unius non multiplicato nec diversificato alio. Ex reali quidem separatione; quia dari potest species impressa sine verbo mentis correspondent!, itemque ver­ bum mentis sine specie impressa. Primum constat ex eo, quod species impressae manent in intellectu quasi in habitu vel in memoria, etiamsi ho­ mo non intelligat actu; dum e contra, verbum mentis ita consequitur actum intelligendi ut terminus intrinsecus, ut ab eo separari nequeat, ideoque non manet in intellectu cessante actu intelligendi. Unde S. Thomas haec duo si­ mul docuit: primum, «quod esse intentionis intellectae in ipso intelligi consistit»4, «cum intentionis intellectae esse sit ipsum intelligi»5: «unde simul dum concipitur, 1 Vazquez, In I, 12, 2, disp. 39, cap. 2, n. 13, p. 313b. Compluti 1598. 2 Urraburu, Institutiones philosophicae, t. V, n. 68, p. 265. Vallisoleti 1896. 3 Gabriel Marietta, In I, 12, 2, controv. 2, memb. 8, n. 138, p. 133. Neapoli 1667. 4 S. Thomas, IV Contra Gent., cap. 11, § Dico autem intentionem intellectam. 5 Ibid., § cum autem intellectus divinus. C. II, a. 2, B, § I: Conceptus differt a specie impressa 603 est; et simul dum parturitur, distinctum est» «verbum enim nostrum semper est in continuo fieri, quia perfec­ tum esse suum est in fieri; sed hoc non est imperfectum quasi totum simul non exsistens sicut est de aliis quae sunt in fieri quae etiam simul sunt imperfecta, immo ver­ bum in principio sui est perfectum, quia conceptio per­ fecte formata est: nihilominus esse eius perfectum serva­ tur eodem modo quo gignebatur; non enim transit for­ matio verbi ipso formato, sed cum actu intelligitur, con­ tinue formatur verbum, quia semper est ut in fieri et ut in egrediendo ab aliquo, scilicet a dicente»2; et hoc ideo, quia «conceptio et partus intelligibilis verbi non est cum motu nec cum sucessione» 3: unde «simul tempore ipse [intellectus] format [obiectum intellectum] et [tale obiectum] formatum est et simul intelligit, quia ista non sunt motus de potentia ad actum..., sed processus per­ fectus de actu in actum, ubi non requiritur aliqua species motus»4; secundum, «quod species intelligibiles [impres­ sae] quandoque sunt in habitu in intellectu possibili, quamvis actu non operetur»s: «intellectus enim possibi­ lis est in actu perfecto secundum species intelligibiles cum considerat actu; cum vero non considerat actu, non est in actu perfecto secundum illas species, sed se habet medio modo inter potentiam et actum» 6. Quare profunde concludit: «quod enim intelligitur, potest esse in intellectu et manere in intellectu non intel­ lectum in actu; quod autem dicitur, potest esse dictum, sed non potest manere dictum nisi cum actu dicitur. Unde in intellectu potest manere species obiecti in habitu: illud enim dico quod formatum est, sed manet id quo forma- Ibid., § Considerandum est etiam. 2 De natura verbi intellectus, ed. cit., t. I, p. 495. IV Contra Gent., cap. 11, § Considerandum est etiam. De natura verbi intellectus, p. 493. Quodlib. Ill, 21c. Cf. Quodlib. XII, 12; De Verit., 10, 2; 19, 1; 1,79, 6; 89, 5-6; I-II, 67, 2, et saepe alibi. ί II Contra Gent., cap. 74, ad obiecta Avicennae, circa finem ca­ pituli. J Γ': 604 PI, Sec. I. De natura C. II, a. 2, B, § I: Conceptus analogiae 372. Alterum etiam constat exinde, quod angelus co­ gnoscit seipsum per seipsum sine media specie intelligibiii impressa2, et tamen hac cognitione producit verbum men­ tis quod est accidens eius; «quia, licet intentio intellecta est eorum substantia, quia non est idem in eis intelligere et esse»3, sicut neque in ulla re creata, «cum tamen inten­ tionis intellectae esse sit ipsum intelligere»4. Quod etiam valet de anima separata5; et tamen, «etiam quando mens intelligit seipsam, eius conceptio non est ipsa mens, sed aliquid expressum a notitia mentis»6. 374. Tertio, evidens est conceptum formalem realiter et essentialiter differre ah habitu intellectuali. Quod os­ tenditur tum a priori tum a posteriori. 373. Ex reali quoque multiplicatione et diversitate unius non multiplicato nec diversificato alio. 1 De natura verbi intellectus, p. 494. 2 I. 56, 1. 3 IV Contra Gent., cap. 11, § Est igitur supremus et perfectus gradus vitae. 4 Ibid., § Cum autem intellectus divinus 5 I, 89, 2c. 6 De Verit., 4, 2c. 605 mere naturale intellectus possibilis. Qua de causa, com­ muniter theologi docent cum S. Thoma dari posse veram infusionem luminis prophetici vel fidei quin eo ipso neces­ sario infundantur novae species impressae h tum est sine lumine in quo actu aliquid intelligitur. Inde est quod verbum non est sine intelligere in actu, licet ip­ sum intellectum in habitu manere possit» l. Manentibus enim iisdem speciebus impressis, variari possunt conceptus formales in plures vel pauciores; sicut manente una eademque specie intelligibiii impressa ani­ mae humanae, formari potest conceptus triplex de ipsa secundum triplicem mentis operationem; et positis dua­ bus speciebus impressis subiecti et praedicati, proferi­ mus unum verbum per modum enuntiationis. Similiter, datis iisdem speciebus intelligibilibus natu­ raliter acquisitis, potest quis, per lumen supernatural divinitus receptum, eas supernaturaliter ordinare et com­ ponere ut subserviant cognitioni supernatural! fidei vel prophetiae: et sic aliud iudicium aliamque enuntinationem profert fidelis vel propheta essentialiter distincta a iudicio et enuntiatione quae formabat secundum lumen differt ab habitu l > 375. A priori quidem, ex ipsa natura verbi mentis et habitus intellectualis. Ut enim patet ex dictis, verbum mentis essentialiter se habet ex parte obiecti, cum sit imago actualis et expressa eius, qua fit cognoscibiliter praesens intellectui ut actu intellectum, et ideo est pri­ mum quod intelligitur ut intra intellectum. Ex adverso, habitus intellectualis essentialiter se habet ex parte poten­ tiae intellectivae ut comprincipium operationis intellec­ tualis; et consequenter non est id quod primo intelligitur cognitione directa, sed solum est quo intellectus intelligit. «Habitus enim, ait S. Thomas, non est dispositio obiecti ad potentiam, sed magis dispositio potentiae ad obiec­ tum» 2. Et iterum: «habitus non est de ordine obiectorum in quantum est habitus, nec propter habitum aliqua cognoscuntur sicut propter obiectum cognitum; sed sicut propter dispositionem vel formam qua cognoscens cognoscit»3. Quapropter, cum prius docuisset legem essentialiter esse verbum mentis rationis practicae imperantis quasi aliquid per actum eius constitutum4, postea concludit le­ gem non esse habitum proprie et essentialiter dictum, hoc argumento: «lex... est aliquid per rationem constitutum, sicut etiam propositio est quoddam opus rationis. Non est autem idem quod quis agit et quo quis agit; aliquis enim per habitum grammaticae agit orationem congruam. Cf. De Verit., 18, 7; II-II, 173, 2. I-II, 50, 4 ad 1. I, 87, 2 ad 3. ■ 606 P. I, Sec. I. De natura · analogiae Cum igitur habitus sit quo quis agit, non potest esse quod lex aliqua sit habitus proprie et essentialiter», ex quo lex est id quod per rationem constituitur» l. Et ad rem nostram veniens, expresse ait: «verbum vo­ cale ad hoc a nobis exprimitur, ut interius verbum mani­ festetur; unde oportet quod verbum interius sit illud quod significatur per verbum exterius. Verbum autem quod exterius profertur significat id quod intellectum est, non ipsum intelligere, neque hoc intellectum quod est ha­ bitus vel potentia, nisi quatenus et haec intellecta sunt: unde verbum interius est ipsum interius intellectum» cognitione directa2. Habitus vero non cognoscitur ut quod cognitione directa, sed solum cognitione reflexa. «Cuius ratio est, quia cuiuslibet potentiae animae virtus est de­ terminata ad obiectum suum: unde et eius actio primo et principaliter in obiectum tendit; in ea vero quibus in obiectum tendit, non potest nisi per quandam reditio­ nem: sicut videmus quod visus primo dirigitur in colo­ rem, sed in actum visionis suae non dirigitur nisi per quandam reditionem, dum videndo colorem videt se vi­ dere. Sed ista reditio est incomplete quidem in sensu, complete autem in intellectu, qui reditione completa redit ad cognoscendum essentiam suam. Intellectus autem noster in statu viae hoc modo com­ paratur ad phantasmata sicut visus ad colores, ut dicitur in III de Anima: non quidem ut cognoscat ipsa phantas­ mata ut visus cognoscit colores, sed ut cognoscat ea quo­ rum sunt phantasmata. Unde actio intellectus nostri pri­ mo tendit in ea quae per phantasmata apprehenduntur, et deinde redit ad actum suum cognoscendum, et ulterius in species [impressas] et habitus et potentias et essen­ tiam ipsius mentis: non enim comparantur ad intellectum ut obiecta prima [quae directe cognoscuntur], sed ut ea quibus in obiectum [primum] feratur»3. I-II, 94, Ic. Cf. Coxradum Koellin, in h. I., ed. cit., p 747b De Verit. 4, Ic. De Verit., 10, 9c. C. II, a. 2, B, § I: Conceptus differt ab habitu 607 Sic ergo «habitus non est causa cognoscendi alia sicut quo cognito alia cognoscantur»; quia «habitus, in quan­ tum huiusmodi, non est causa cognitionis ut quod est cognitum, sed ut quo aliquid est cognitum» Unde et concludit: «cum ergo dicitur quod verbum est notitia, non accipitur notitia pro actu cognoscentis vel pro aliquo eius habitu, sed pro eo quod intellectus conci­ pit cognoscendo»12. 376. A posteriori etiam, ex reali separatione verbi mentis et habitus intellectualis. Datur enim quandoque habitus intellectualis sine verbo mentis; e vicissim, ver­ bum mentis sine habitu intellectuali. Primum patet: tum in ordine naturali ex eo quod ver­ bum mentis non exsistit actu cessante actuali intellectio­ ne qua producitur et formatur3, dum e contra habitus intellectualis manet actu in intellectu post cessationem actus intelligendi; quia «nihil prohibet aliquid sciri in habitu, quod tamen actu non consideratur... puta cum homo sciens geometriam non intendit ad considerandum geometriae conclusiones»4: «uti enim habitu non est necessarium sed subiacet voluntati habentis; unde et habitus definitur esse quo quis utitur cum voluerit»5; «unde simul habitu in homine exsistente, potest non uti habitu aut agere contrarium actum» 6: quod et universa­ liter uno verbo dixerat alio in loco: «continuatio habitus in subiecto non requirit continuationem actus»7; tum etiam in ordine supernatural!, ut videre est in parvulis 1 Ibid., ad 3. 2 I, 34, 1 ad 2. 5 «Verbum cordis nihil est aliud quam id quod actu consideratur per intellectum» (De Verit., 4, Ic), «Cum verbum interius sit id quod intellectum est, nec hoc sit in nobis nisi secundum quod actu intelligimus, verbum interius semper requirit intellectum in actu suo qui est intelligere» (ibid., ad 1). I II, 77, 2c. I-II, 78, Ic. 6 I-II, 71, 4c. 7 IMI, 24, 12c. I : 608 P. I, Sec. I. De natura analogiae C. II, a. 2, B, § I: Conceptus vel perpetuo amentibus rite baptizatis qui certo possident habitum fidei, quin tamen ullum fidei actum exerceant, neque ideo forment enuntiabilia sive verba interia eius; et in adultis fidelibus, cum cessant ab actu credendi. 377. Patet et secundum tam in angelis quam in homi­ nibus. In angelis sane respectu cognitionis propriae natu­ rae, quam cognoscunt, sine media specie impressa et abs­ que ullo habitu, iuxta illud S. Doctoris: «quantum ad hoc quod convenit angelis per suam essentiam [scilicet cognoscere seipsos], non indigent habitu» l; et tamen pro­ ferunt de necessitate verbum mentis, ut ex dictis patet2. In hominibus quoque, ut videre est in cognitione qua anima separata seipsam per seipsam cognoscit absque ulla media specie impressa et absque ullo habitu, cum tamen necessario verbum mentis producat3; et in co­ gnitione intellectus practici in statu unionis animae ad corpus antequam acquirat habitus prudentiae vel artis: non enim isti habitus acquiruntur primo actu, sed pluri­ bus repetitis4, et tamen de necessitate datur verbum men­ tis veluti terminus intellectus uniuscuiusque actus, «sicut in nobis totaliter unum verbum ex aliis oritur, ut con­ clusio ex principiis»5. Quod si habitus intellectuales speculativi, ut intellec­ tus, scientia et sapientia, primo actu acquiruntur quoad eorum essentiam vel substantiam6, non tamen identificantur cum verbo mentis per illum actum producto, sed necessario praecedit ipsum habitum, ad quem causandum concurrit una cum ipso actu intelligendi. Nec enim actus cognoscendi causât habitum intellectivum nisi ut forma­ tus et consummatus suo verbo. Ceterum, semel habitu producto, hic est causa, una cum intellectu possibili, ac- 2 3 Supra, η. 372. Ibid. Λ- 609 tuum subsequentium ideoque verborum eis correspondentium. Qua de causa, tam actus quam verba mentis per eos producta nomen habitus a quo procedunt sus­ cipere solent, ut egregie explicat S. Thomas hisce verbis: «sapientia in homine dicitur habitus quidam quo mens nostra perficitur in cognitione altissimorum, et huiusmo­ di sunt divina. Cum vero secundum sapientiae habitum in intellectu nostro aliqua formatur conceptio de divinis, ipsa conceptio intellectus, quae est interius verbum, sa­ pientiae nomen accipere solet, secundum illum modum loquendi quo actus et effectus nominibus habituum a qui­ bus procedunt, nominantur: quod enim iuste fit, inter­ dum iustitia dicitur; et quod fit fortiter, fortitudo; et generaliter quod virtuose fit, virtus dicitur. Et per hunc modum quod sapienter excogitatur, dicitur sapientia ali­ cuius»: eo vel magis quod «ipsum sapientiae verbum est quaedam manifestatio sapientiae intelligentis». Unde et «ipsum Dei Verbum, tanquam sapienter divina mente conceptum, proprie concepta seu genita sapientia nomi­ natur» ’. / 378. Et inde sumitur nova confirmatio huius argu­ menti. Respectu enim eorum quae cognoscibilia sunt eo­ dem motivo formali quo, idem est habitus cognoscitivus specie et numero apud unumquemque; sicut unus est habitus Metaphysicae specie et numero in unoquoque metaphysico respectu omnium quae cadunt sub ratione formali considerationis metahpysicae: et tamen concep­ tus mentales eius sunt plures specie et numero. Alius enim est conceptus formalis substantiae, alius accidentis; alius causae, alius effectus; alius possibilis, alius impos­ sibilis; alius necessarii, alius contingentis; alius princi­ piorum, alius conclusionum; alius creaturae, alius Crea­ toris. Evidenter ergo differunt re et essentia verbum men­ tis et habitus intellectualis. 1 IV Contra Gent., cap. 12. ’.τι differt λβ habitu t 610 P. I, Sec. I. De natura analogiae 379. Pariter verbum mentis essentialiter differt, quar­ to, ab actu intelligendi, quidquid in contrarium opinentur Scotus eiusque schola ’, quibus adstipulantur Durandus2, Paludanus3, plures nominales4 et maior pars philosopho­ rum et theologorum Societatis Jesu5. Ipse S. Thomas, qui mere opinative defenderat in Sententiis realem differen­ tiam utriusque6, postmodum eam incunctanter docuit in ceteris operibus posterioribus. Ac revera huiusmodi realis et essentialis distinctio constat tum directe seu ostensive tum indirecte seu ad absurdum. 380. Directe quidem constat in primis argumento a priori ex ipsa natura intellectionis et verbi mentis. Differunt realiter, quia causa efficiens et eius effectus realiter differunt. lam vero actus intelligendi est causa efficiens verbi mentis, quia est «terminus actus intelligendi», cum sit «forma excogitata per actum intelligendi et quasi per actum effecta...·, unde ipsa quidditas formata in intellectu, vel etiam compositio et divisio, est quoddam operatum ipsius» 7; «ipsa enim conceptio est effectus acScotus, I Sent., d. 3, q. 6-7; d. 27, q. 1. Durandus, I Sent., d. 27, q. 2. 3 Paludanus, I Sent., d. 27. Apud Capreolum, I Sent., d. 27, q. 1, a. 2. 5 Quorum nomina videri possunt apud Urraburu, Inst. Philosophicae, . I, p. 287. 6 Ita enim scribit: «conceptio autem intellectus est vel operatio ipsa quae est intelligere, vel species intellecta. Unde oportet quod verbum vel dicatur ipsa operatio intelligendi, vel ipsa species quae est similitudo rei intellectae: et sine utroque istorum non potest quis intelligere; utrumque enim istorum est id quo quis intelligit formaliter: et ideo impossibile est quod, accipiendo hoc modo verbum, aliquis intelligat nisi verbo intellectus sui, quod sit vel operatio eius, vel ratio operationis ad eam sicut medium cognoscendi se habens, quae est species rei intellectae»» (S. Thomas, I Sent., d. 27, 2, 2, qla. Ic). Potius tamen inclinat in realem distinctionem, ut patet ex his quae post pauca subiungit: «quia in nobis, ut dictum est, nihil est aliud verbum nisi species intellecta, vel forte ipsa operatio intelligentis» (Ibid.). Lnde et semper describit verbum in hoc ipso opere veluti spe­ ciem intelligibilem formatam in intellectu, ut patet ex supra dictis, nn. 296 , 300, 351. 7 De Verit., 3, 2c. C. Π, a. 2, B, § I: Conceptus differt ab intellectione 611 Ilis intelligendi» *, «et sic ipsum idem verbum est effectus actus intellectus, qui est formativus obiecti et ipsius di­ cere»2, utpote «constitutum per operationem ipsius» et «per operationem intellectus formatum»3. «Est autem de ratione interioris verbi, quod est intentio intellecta, quod procedat ab intelligente secundum suum intelligere, cum sit quasi terminus intellectualis operationis: intellectus enim intelligendo concipit et format intentionem sive ra­ tionem intellectam, quae est interius verbum»4: «intel­ lectum autem sive res intellecta se habet ut constitutum vel formatum per operationem intellectus, sive hoc sit quidditas simplex, sive sit compositio et divisio proposi­ tionis»5. «Illud ergo proprie dicitur verbum interius quod intelligens intelligendo format; intellectus autem duo for­ mat secundum duas eius operationes; nam secundum operationem suam quae dicitur indivisibilium intelligentia format definitionem; secundum verbo operationem suam qua componit et dividit format enuntiationem vel aliquid huiusmodi: et ideo illud sic formatum et expres­ sum per operationem intellectus, vel definientis vel enun­ tiantis, exteriori voce significatur»6. «Cum ergo dicitur quod verbum est notitia, non accipitur notitia pro actu intellectus cognoscentis vel pro aliquo eius habitu, sed pro eo quod intellectus concipit cognoscendo» 7. Itaque «differt [verbum mentis] ab actione intellec­ tus, quia praedicta conceptio consideratur ut terminus actionis et quasi quoddam per ipsam constitutum» 8. Et inde est quod verbum oris «significat id quod intel­ lectum est, non ipsum intelligere, neque hoc intellectum quod est habitus vel potentia, nisi quatenus et haec intel- 1 6 De Verit., 4, 2c. De natura verbi intellectus, ed. cit., t. I, p. 494. Quodlib. V, 9c. . IV Contra Gent., cap. 11, § Et quamvis haec in Deo unum sint. De Spiritualibus creaturis, 9 ad 6. In Evangelium secundum Joannem, cap. 1, lect. 1, p. lUa. I, 34, 1 ad 2. De Pot., 8, Ic. 612 P. I, Sec. I. De natura analogiae lecta sunt [intellectione reflexa]; unde verbum interius est ipsum interius intellectum» ‘. «Hoc autem sic ab in­ tellectu conceptum dicitur verbum interius, hoc enim est quod significatur per vocem: non enim vox exterior sig­ nificat ipsum intellectum [ = potentiam intellectivam] aut formam ipsius intelligibilem [= speciem impressam] aut ipsum intelligere, sed conceptum intellectus, quo median­ te significat rem, ut cum dico: homo, vel: homo est ani­ mal»12. Nam «in intellectu nostro sunt tria, scilicet ipsa potentia intellectus, species [impressa] rei intellectae quae est forma eius se habens ad ipsum intellectum sicut species coloris ad pupillam, et tertio ipsa operatio intel­ lectus quae est intelligere. Nullum autem istorum signifi­ catur verbo exteriori voce prolato: nam hoc nomen lapis non significat substantiam intellectus, quia hoc non in­ tendit dicere nominans; nec significat speciem, quae est qua intellectus intelligit, cum etiam hoc non sit intentio nominantis; non significat etiam ipsum intelligere, cum intelligere non sit actio exterius progrediens ab intelli­ gente, sed in ipso manens. Illud ergo proprie dicitur ver­ bum interius quod intelligens intelligendo format»3 de re intellecta: «quam quidem conceptionem vox significat, et dicitur verbum cordis significatum verbo vocis»4; «nam et in nobis expressio interioris verbi per vocem di­ citur verbum, quasi sit verbum verbi, quia est interioris verbi ostensivum»5. 381. Differunt etiam essentialiter. Ad cuius eviden­ tiam considerandum est quod «conceptio intellectus est media inter intellectum et rem intellectam, quia ea me­ diante operatio intellectus pertingit ad rem»6: insuper «cognitio media est inter cognoscentem et obiectum»7. 1 2 3 4 5 6 7 De Verit., 4, Ic. De Pot., 9, 5c. In Evang. secundum Joannem, cap. 1, lect. 1 pp 9-10 I, 27. Ic. IV Contra Gent., cap. 13, § Sed quia Apostolus. De Verit., 4, 2 ad 3. De Verit., 2, 5 obi. 15. C. II, a. 2, B, § I: Conceptus differt ab intellectione 613 Consequenter tam actus intelligendi quam verbum men­ tis media essentialiter consistunt inter intellectum a quo procedunt et rem intellectam ad quam ordinantur; et ideo eorum essentialis differentia, quae secundum pro­ priam essentiam sumenda est, ex duplici capite accipi po­ test: primo, secundum diversum modum procedendi ab intellectu; dein, secundum diversum modum respiciendi rem intellectam. Ac revera ex utraque parte apparet eorum differentia essentialis. Secundum comparationem quidem ad intel­ lectum a quo procedunt. Nam «dupliciter potest aliquid procedere ab altero: uno modo, sicut actio ab agente vel operatio ab operante; alio modo, sicut operatum ab ope­ rante» ’. Atqui intellectio procedit ab intellectu sicut ope­ ratio ab operante; quia eo modo procedit aliquid ab alte­ ro quo est, nam modus essendi respondet modo fiendi sive procedendi: intellectio autem est essentialiter ope­ ratio intellectus; e contra, verbum mentis procedit ab intellectu «per modum rei operatae» 2, nam «verbum cor­ dis importat quoddam procedens a mente sive ab intellec­ tu; procedit autem... ab intellectu in quantum est con­ stitutum per operationem ipsius» 3; «unde ipsa quidditas formata in intellectu, vel etiam compositio et divisio, est quoddam operatum ipsius, per quod tamen intellectus venit in cognitionem rei exterioris» 4. Quod si aliquando Damascenus «dicit verbum interius esse motum mentis», ita interpretari debet ut «accipiatur motus pro eo ad quod motus terminatur, idest operatio pro operato, sicut intel­ ligere pro inellecto» 5. Quare S. Doctor profunde scribit: «sicut in actibus exterioribus est considerare operatio­ nem et operatum, puta aedificationem et aedificatum; ita in operibus rationis est considerare ipsum actum rationis 2 De Verit., 4, 2 ad 7. Ibid. Quodlib. V, 9c. De Verit., 3, 2c. De Verit., 4, 1 ad 1. SI 614 P. I, Sec. I. De natura analogiae qui est intelligere et ratiocinari; et aliquid per huiusmodi actum constitutum: quod quidem in speculativa ratione primo quidem est definitio, secundo enuntiatio, tertio syllogismus vel argumentatio» ’, quae sunt verba mentis respondentia triplici mentis operationi. Et «sicut natura producit aliquid in similitudinem sui, ita et intellectus tam intra quam extra: intra quidem, sicut verbum est similitudo rei intellectae et intellectus intelligentis seipsum; extra autem, sicut forma intellecta inducitur in artificiatum»2. In quo apparet differentia inter sensus exteriores et imaginationem ac intellectum possibilem: a sensu enim exteriori non procedit aliquid per modum operati, sed per modum operationis tantum, nempe sensatio, quia haec perficitur sine specie expressa; ex adverso, ab ima­ ginatione et intellectu possibili procedit aliquid per mo­ dum operationis et per modum operati, quia eorum co­ gnitio non perficitur sine specie expressa imaginabili vel intelligibili. «Est enim, ait ad rem S. Thomas, aliqua cognoscitiva potentia quae cognoscit tantum recipiendo, non autem ex receptis aliquid formando: sicut sensus [exte­ rior] simpliciter cognoscit illud cuius speciem recipit, et nihil aliud. Aliqua vero potentia est quae non solum cognoscit secundum quod recipit, sed etiam ex his quae recipit potest aliquam aliam speciem formare; sicut pa­ tet in imaginatione, quae ex forma auri recepta et forma montis format quoddam phantasma aurei montis: et si­ militer est in intellectu, quia ex forma generis et diffe­ rentiae comprehensa format quidditatem speciei»3. 382. Secundum comparationem quoque ad rem intel­ lectam. Etenim verbum mentis essentialiter se habet ex parte obiecti, cum essentialiter sit signum formale ex­ pressum seu in quo rei intellectae, et ideo est id quo forI-II, 90, 1 ad 2. De Pot., 10. 2 ad 11. De Verit., 8. 5c. Cf. I, 85, 2 ad 3; Quodtib. V, 9, ad 2. C. II, a. 2, B, § I: Conceptus differt ab intellectione 615 maliter res est actu secundo intellecta et exsistens ut obiectum intellectum intra intellectum, siquidem «per conceptionem verbi res dicta vel intellecta est in intelli­ gente»1: e contra, actus intellectus essentialiter se habet exparte subiecti, cuius est operatio vitalis et maxime im­ manens, ac proinde non est signum formale rei intel­ lectae neque id quo formaliter redditur obiective prae­ sens intellectui in actu secundo, sed essentialiter est id quo intellectus redditur actu secundo intelligens. Tantum ergo differunt sicut intellectus et intellectum sive sicut subiectum et obiecum, quia eadem proportione se habet actus intelligendi ad intellectum intelligentem quo se ha­ bet verbum mentis ad obiectum intellectum. Unde Joan­ nes a S. Thoma merito scribit: «similitudo proprie est res, non actio; significatur enim actio ut via vel ut actus se­ cundus quo agens denominatur agere, similitudo autem alterius rei significatur ut res, vel repraesentative vel entitative, alteri similis»2. Itaque actus intelligendi est essentialier formatio obiecti intra intellectum et apprehensio vel contemplatio eius iam formati3, hoc est, ipsa actualis perceptio sive attingentia obiecti ut intra intelligentem eoque mediante obiecti extramentalis: verbum autem mentis est essen­ tialiter ipsum obiectum formatum intra intellectum, et, ut tale, apprehensum vel attactum ut primum intellectum in quo intelligit ipsam rem extramentalem, cuius est sig­ num formale expressum. Sic ergo «intellectio formaliter non repraesentat, sed apprehendit et percipit rem reprae­ sentatam...; verbum autem est qualitas repraesentans in qua intellectus contemplatur rem intellectam» et re­ praesentatam 4. 1 I, 27, 3c in fine. 2 Joannes a S. Thoma, Jn I, 27, disp. 12, a. 5, n. 6, p. 48a. Colo­ niae 1711. 3 Cf. S. Thomas, De Spiritualibus creaturis, 9 ad 6; IV Contra Gent., cap. 11: «significat enim ipsum intelligere apprehensionem eius quod intelligitur per intellectum». . « Joannes a S. Thoma, Op. et loc. cit., n. 16, p. 52a. Videsis etiam Mich. Zanardi, O.P., in IX Metaph., q. 19, lect. 20, ed. cit., p. 459; 616 P. I, Sec. I. De natura analogiae 383. Idem constat a posteriori ex reali separatione verbi mentis et actus intellectus tam in via quam in ter­ mino. In via quidem, quia dubitatio et inquisitio sunt veri actus intellectus, et tamen in eis non datur verbum. Qua de re scribit S. Thomas: «verbum nostrum prius est for­ mabile quam formatum; nam, cum volo concipere ra­ tionem lapidis, oportet quod ad ipsam ratiocinando per­ veniam, et sic est in omnibus aliis quae a nobis intelliguntur, nisi forte in primis principiis, quae, cum sint simpliciter nota, absque discursu rationis statim sciun­ tur. Quamdiu ergo sic ratiocinando intellectus iactatur hac atque illae, necdum formatio perfecta est, nisi quando ipsam rationem rei perfecte conceperit: et tunc primo habet rationem rei perfectae, et tunc primo habet ratio­ nem verbi. Et inde est quod in anima nostra est cogitatio, per quam significatur ipse discursus inquisitionis; et ver­ bum, quod est iam formatum secundum perfectam ratio­ nem veritatis» Quando ergo dubitatio et inquisitio non perveniunt ad visionem veritatis per modum affirmatio­ nis vel negationis, non formant enuntiationes quae sunt verbum mentis eis correspondens. Quin etiam experimur nos saepe multiplicare actus intellectus inquirentis ut tan­ dem perveniamus ad efformandum unum verbum mentis, verbi gratia quid est anima vel quid est Deus. 384. /n termino etiam, quia visio facialis divinae es­ sentiae est verus et summus actus intellectus, nec tamen t ibi formatur verbum in quo Deus videatur; quia tale ver­ bum esset creatum utpote productum per actum visionis et se haberet ad divinam essentiam ut signum formale in quo ideoque in ratione obiecti visi, cum tamen talis visio sit «nulla mediante creatura in ratione obiecti visi Dionysius Leone de Lycio, O.P., in I, 12, 2, disp. 34, cap. 2, n. 7 et Sqq ; Gujua. Marleoa. O.P., in I, 12. 2. controv. 2. memb. 5, n. 93. S. Thomas, In Evangelium secundum Joannem, cap. 1. lect. 1. ed. cit., p. lUo. r C. II, a. 2, B, § I: Conceptus differt ab intellectione 617 se habente, sed divina essentia immediate se nude et aperte se ostendente» Quare S. Thomas excludit a vlsione beatifica omne medium creatum obiectivum, scri­ bens: «dicere Deum per similitudinem [creatam] videri, est dicere divinam essentiam non videri» prout est in se12. Immo, si tale verbum daretur, non posset esse unum, sed necessario deberet esse multiplex, iuxta illud S. Doctoris: «si intellectus videns Deum per essentiam impo­ neret nomen rei quam videret et nominaret mediante con­ ceptione quam de ea habet, oporteret adhuc quod impo­ neret plura nomina, quia impossibile est quod conceptio intellectus creati repraesentet totam perfectionem divi­ nae essentiae»3; quod absurdum est, nam visio beatifica est essentialiter operatio una et unica 4. Unde et expresse negat in illa visione formali enuntiationem de Deo viso 5. Huc accedit quod in divinis solus Pater generat Ver­ bum, non autem Filius neque Spiritus Sanctus, licet sint actu intelligentes. Quare S. Thomas: «sicut generare soli Patri convenit in divinis, ita et concipere [et dicere Ver­ bum]; unde solus Pater suam similitudinem concipit in intellectu, quamvis Filius et Spiritus Sanctus intelligant»6: «et sic sola persona quae profert Verbum est dicens in divinis, cum tamen singula personarum sit intelligens et intellecta»7. Et hoc ideo quia «oportet quod 121 1 Benedictus XII, Const. Dogmatica Benedictus Deus, Denz. n. 530. 2 S. Thomas, I, 12, 2c. 2 I Sent., d. 2, 1, 3c. Hic articulus, qui est quaestio quaedam S. Thomae disputata Romae circa 1265-1267 occassione quarundam diffi­ cultatum motarum in doctrinam Petri de Tarantasia, superaddita fuit postea hoc in loco Sententiarum, probabiliter ante mortem ipsius S. Thomae. Qua de re videri potest A. Dondaine, O.P., Saint Thomas et la dispute des attributs divins, apud «Archivum fratrum Praedicatorum» 8 (1938), pp. 253-262, et H. D. Simonin, O.P., Les écrits de Pierre de Tarantaise, apud Beatus Innocentius PP. V {Petrus de Tarantasia, O.P.), Studia et documenta, p. 300. Romae 1943. « HI, 3, 2 ad 4. J II-II, 1, 2 ad 3. 4 De Pot., 2, 4 ad 9. 7 I, 34, 1 ad 3. 610 P. J. Sec. I. De natura analogiae nomen Verbi secundum quod proprie in divinis accipitur, non sumatur essentialiter sed personaliter tantum»'. 385. Postremo, idem patet indirecte seu ad absurdum, eo quod secus omnis actus intellectus esset essentialiter reflexus. Ut enim constat ex supra dictis 12, verbum mentis cognoscitur ut quod cognitione directa; nam «sicut in prima operatione intellectus primum intellectum est ver­ bum quod est in intellectu, quod est significabile per vo­ cem incomplexam; ita in secunda operatione intellectus primum intellectum est verbum complexum, idest signinificabile per vocem complexam, licet in tali obiecto in­ tellectus non sistat, sed per illud tendat in rem extra»3*: ex adverso, actus intellectus non est cognoscibilis neque de facto cognoscitur ut quod cognitione directa, sed so­ lum cognitione reflexa, sicut et species impressa et habi­ tus intellectuales, quae non sunt prima quae intelligun- 1 Ibid., corpo. in fine. Qua in re S. Doctor omnino retractat quae tradiderat in I Sent., d. 27, 2, 2, qla. 1, ut iam notaverunt Capreolus (7 Sent., d. 27, q. 2, a. 2, ad ultimum arg. Aureoli contra primam conci., t. II, p. 256b) et Caietanus (In I, 34, I, n. 11). Cuius diversae positionis causa videtur fuisse diversa notio verbi mentis hinc et inde; nam in Sententiis nondum distinguebat verbum ab ipso intelligere, quod in divinis dicitur essentialiter; dum in operibus posterioribus expresse distinguit utrumque, attribuens verbum τφ dicere ut terminum ab eo productum, et sic Verbum in divinis, sicut et dicere, solum dicitur personaliter. Ceterum, istius retractationis luculentum testimonium habetur apud Roceril.m Marston, O.F.M., narrantem: «ego tamen praesens fui Parisius et corporeis auribus audivi, quando incoepit Cantor de Perona, assistente Magistro Girardo de Abbatisvilla, praesentibus fratre Thoma de Aquino et fratre Joanne de Pecham et aliis doctoribus sacrae theo­ logiae usque ad triginta tres vel circiter, ubi haec opinio [quod scilicet Verbum dicatur essentialiter in divinis] fuit excommunicato solemniter, tanquam contraria Sanctorum assertionibus et doctrinae, et praecipue Augustini et Anselmi» (Quaestiones disputatae de emanatione aeterna, de statu naturae lapsae et de anima, q. 6, pp. 116-117. Quaracchi 1932). Quae magistrorum congregatio locum habuit anno 1270 vel 1271, quando S. Thomas secunda vice magistralem cathedram regebat (cf. Op. cit., pp. XIII-XIV). 2 Supra, nn. 348-351. 3 Capreolus, in I Sent., d. 27, q. 2, a. 2, ad 4 arg. Aureoli contra prunam conci., ed. cit., t. II, p. 254b. 8 C. II, a. 2, B. § I: Conceptus ) differt ab intellectione 615 tur, sed quibus intelliguntur» Cuius ratio est, quia «in omnibus potentiis quae possunt converti in actus suos, prius oportet quod actus illius potentiae feratur in obiec­ tum aliud et postmodum feratur in suum actum. Si enim intellectus intelligit se intelligere, prius oportet poni quod intelligat rem aliquam, et consequenter quod intelligat se intelligere: nam ipsum intelligere quod intellectus in­ telligit, alicuius obiecti est; unde oportet quod vel pro­ cedatur in infinitum vel, si est devenire ad primum in­ tellectum, hoc non erit ipsum intelligere, sed aliqua res intelligibilis»12. «Patet ergo quod ipsum intelligere non potest esse primum obiectum intellectus»3. Hoc argumentum, quod classicum est inter thomistas4, fuit propositum ab ipso S. Thoma hisce verbis: «verbum, quod est expressivum rei quae intelligitur, non est reflexum; nec actio qua formatur verbum, quod est expressivum quidditatis rei quae concipitur, est reflexa; alioquin, omne intelligere esset reflexum, quia semper, cum actu intelligitur aliquid, verbum formatur. Unde manifestum est quod intellectus intra seipsum actionem rectam exercere potest, et haec semper est actio sua pro­ pria quae terminatur ad obiectum factum in se et a se» 5. Quae omnia ita suadent doctrinam S. Thomae, ut me­ rito subscribere possimus iudicio Lud. Billot, S. J., asse­ rentis quod «prior quidem sententia [non distinguens verbum mentis ab ipsa operatione intelligendi] apparet 1 S. Thomas, De Verit., 10, 9c; III de Anima, lect. 8, n. 718; II Contra Gent., cap. 65, ad 2; 1, 85, 2c; Comp, theol., IP., cap. 85 ad 1. 2 III Contra Gent., cap. 26, § Hoc autem esse impossibile manifeste ostenditur, arg. 3. 3 IV Sent., d. 49, 1, 1, qla. 2c. Cf. etiam Quodlib. VIII, 19c; I, 87,3c et ad 2; I-II, 1, 1 ad 2; 3, 4 ad 2. 4 Ut videre est, exempli gratia, apud Herveum, Quodlib. II, q. 8, § Tertium eorum dictum est falsum, ed. cit., sine numeratione fol., revera tamen p. 87a; apud Capreolum, I Sent., d. 27, q. 2, a. 1, conci, prima, ed. cit., t. II, p. 241b; III Sent., d. 14, q. 1, a. 3, ad 4 arg. Joannis de Ripa contra primam conci., t. V, p. 191a in fine-b initio, p. 192; et apud Banez, in I, 27, 1, dub. 3, § altera sententia, confirmatur, ed. cit., col. 505b. . . ·* Λος 5 S. Thomas, De natura verbi intellectus, ed. cit., p. Iff* Λ 620 . I, Sec. I. De C. II, a. 2, B, §1: Conceptus natura analogiae 1 Lud. Billot, De Deo uno et trino, in I, 27, t. II, p. 19. Prati 1895. 2 Ut enim recte scribit Gaetani, SJ., «verbum non esse speciem intelligibilem impressam, non esse operationem intellectivam, non esse ipsam rem inteliectam» adeo perspicuum est, ut nulla circa hoc adsit controversia «inter veros thomistas» (De verbo mentis·, qua ratione verbum mentis se habeat in modum obiecti cogniti, apud «Acta Pont. Academiae Romanae S. Thomae Aquinatis et Religionis Catholicae», anno 1935, p. 71. Romae 1936. 3 Card. Satolli, In I, 27, 2, n. 3, p. 29. Romae 1884; 34, 1 ad 2, p. 231. Card. Lorenzelli , Philosophia theoretica, t. II, pp. 383-384. RoM3 mae 1896. 5 Card. Lepicier, In I, 12, 2, n. 9, p. 394. Parisiis 1901. 6 L. Janssens, In I, 27, 2, pp. 34-35. Friburgi Brisgoviae 1900. 7 Paquet, In I, 27, 2, p. 339. Romae 1905. 8 Geny, Critica de cognitionis humanae valore disquisitio, η. 40, p. 32. Romae 1927. 9 Marcellus a Puero Jesu, Cursus philosophiae scholasticae, t. II, n. 290, p. 426. Burgis 1922. 10 Penido, Le rôle de l'analogie en théologie dogmatique, p. 278. Pa­ ris 1931. 11 Galtier, De SS. Trinitate in se et in nobis, n. 211, p. 152. Pari­ siis 1933. 12 Maquart, Elementa philosophiae, t. II, p. 248, 389. J. Gredt, Elementa philosophiae aristotelico-thomisticae, n. 476, t. I, p. 376. Friburgi Brisgoviae, 1936. 14 Gaetani, Op. cit., p. 71. 15 Parente, De Deo trino, p. 102. Romae 1938. 621 387. Argumentum a priori sumitur ex propria natura utriusque. Etenim: falsa ex rationibus intrinsecis, sententia vero opposita, quae est S. Thomae, videtur omnino vera» Nihil ergo mirum si huiusmodi positio S. Thomae non solum te­ neatur a thomistis communiter2, verum etiam in dies crescat numerus eidem adhaerentium. Ita, ut nonnullos referam, ipsi calculum adiiciunt ultimis temporibus Card. Satolli3, Card. Lorenzelli4, Card. Lépicier, O.S.V.M.5, Laur. Janssens, O.S.B.6, Paquet7, Gény, S.J.8, Marcellus a Puero Jesu, O.C.D.9, Penido 10, Galtier, S.J.n, Maquart12, Jos. Gredt, O.S.B. u, Gaetani, S.J.14, et Petrus Parente15. 386. Quinto tandem verbum mentis realiter et essen­ tialiter differt a ipsa re intellecta, si loquamur de utrisque in esse entis, nam in esse representative) sive cognos­ cit ivo idem formaliter sunt. Et quidem quod realiter differant in esse entis con­ stat tum a priori turn a posteriori. differt a re intellecta Primo, verbum mentis habet esse accidentale, cum sit in intellectu possibili sicut in subiecto ’; res autem intellecta habet primo et per se esse substantiale, siqui­ dem «intellectus secundum suum nomen importa cogni­ tionem pertingentem ad intima rei. Unde cum sensus et imaginatio circa accidentia occupentur quae quasi circumstant essentiam rei, intellectus ad essentiam ipsam pertingit: unde secundum Philosophum in III de Anima, cap. 6, obiectum intellectus est quid» 2. I I Secundo, hoc esse accidentale verbi mentis est reduc­ tive in prima specie qualitatis; res vero intellecta, etiam­ si habeat esse accidentale ut cum intelligimus accidentia, est plerumque alterius generis vel speciei, nam prima spe­ cies qualitatis est minimum quid respectu novem gene­ rum accidentium et quatuor specierum qualitatis. Unde et cum intellectus seipsum intelligit, aliud est esse con­ ceptus formalis, quod pertinet ad primam speciem qua­ litatis; et aliud esse ipsius intellectus, quod pertinet ad secundam speciem qualitatis, nempe ad potentiam natu­ ralem. Tertio, hoc idem esse accidentale verbi mentis est es­ sentialiter: a) intra ipsum intellectum; b) immateriale; c) intellectum in actu; d) productum vel operatum ab intellectu per actum intelligendi; e) terminus priimus cognitionis directae; f) signum formale rei intellectae. Ex adverso, res intellecta: a) est extra ipsum intellectum, nisi quando intellectus reflexe intelligit seipsum; b) est plerumque materialis, quia proprium obiectum intellec­ tus nostri sunt res sensibiles; c) est pariter intelligibilis in potentia tantum, quia res sensibiles sive materiales 1 Vide supra, n. 344. . 2 S. Thomas, III Sent., d. 35, 2, 2, qla. Ic, n. 136. Cf. etiam De Verit 1, 12c; II-II, 8, Ic. 622 P. I, Sec. I. De C. II, a. 2, B, §1: Conceptus natura analogiae non sunt intelligibiles in actu; d) non est quid productum vel operatum per actum intelligendi, quia intellectio non est operatio transiens quae effectio dicitur, sed essen­ tialiter immanens; e) est terminus ultimus cognitionis directae; f) non est signum, sed signatum tantum. 388. Quapropter S. Thomas haec omnia docet: a) conceptio intellectus «differt a re intellecta, quia res intellecta est interdum extra intellectum, conceptio autem intellectus non est nisi in intellectu» >; «cum enim alicuius rei extra animam per se sub­ sistentis noster intellectus concipit quidditatem, fit quaedam communicatio rei quae per se exsistit, prout a re exteriori intel­ lectus noster eius formam aliquo modo recipit: quae quidem forma intelligibilis in intellectu nostro exsistens aliquo modo a re exteriori progreditur. Sed quia res exterior diversa a natura intelligentis est, aliud est esse formae intellectu comprehensae et rei per se subsistentis. Cum vero intellectus noster suiipsius quidditatem concipit, utrumque servatur; quia videlicet et ipsa forma intellecta ab intelligente in intellectum aliquo modo pro­ greditur cum intellectus eam format, et unitas quaedam servatur inter formam conceptam quae progreditur et rem unde progre­ ditur, quia utrumque habet intelligibile esse, nam unum est in­ tellectus et aliud est intelligibilis forma quae dicitur verbum intellectus. Quia tamen intellectus noster non est secundum es­ sentiam suam in actu perfecto intellectualitatis nec idem est intellectus hominis quod humana natura, sequitur quod verbum praedictum etsi sit in intellectu et ei quodammodo conforme, non tamen sit idem quod ipsa essentia intellectus, sed eius expressa similitudo»1 2. b) Docet insuper quod «intellectum est in intelligente immaterialiter, per modum intellectus; non autem materialiter, per modum rei materialis» extra animam 3. c) Praeterea docet quod «verbum interius est id quod intel­ lectum est nec hoc est in nobis nisi secundum quod actu intelligimus»4, dum e contra «habere esse materiale repugnat ei quod est esse intellectum in actu, et ideo formae individuates 1 De Pot., 8, lc. 2 De Pot., 2, lc. 3 I, 85, 1 ad 1. 4 De Verit., 4, 1 ad 1. f differt a re intellecta 623 quae individuantur per materiam non sunt intellectae in actu, sed in potentia tantum» >. «Id autem quod est per se intellectum non est res illa cuius notitia per intellectum habetur, cum illa quandoque sit intellecta in potentia tantum et sit extra intelligentem, sicut cum homo intelligit res materiales ut lapidem vel animam aut aliud huiusmodi, cum tamen intellectum oportet quod sit in intelligente et unum cum eo»2. d) Asserit quoque verbum mentis esse terminum actionis intellectivae et quasi quoddam per ipsam constitutum et opera­ tum3; rem vero intellectam non esse operatam vel constitutam per actum intelligendi: «non enim patitur intelligibile ex hoc quod intelligitur, sed intelligens perficitur»4; «Quia sciens, per actum intelligibilem, ordinem habet ad rem scitam quae est extra animam: ipsa vero res quae est extra animam omnino non attin­ gitur tali actu, cum actus intellectus non sit transiens in exte­ riorem materiam mutandam; unde et ipsa res quae est extra animam, omnino est extra genus intelligibile»5. Et alio in loco nervose scribit: «licet in operationibus quae transeunt in exte­ riorem effectum, obiectum operationis, quod significatur ut ter­ minus, sit aliquid extra operantem; tamen in operationibus quae sunt in operante, obiectum, quod significatur ut terminus ope­ rationis, est in ipso operante: et secundum quod est in eo, sic est operatio in actu»6. e) Tradit etiam verbum mentis esse primum intellectum, cum sit primum obiectum intellectus in quod ducit species impres­ sa7; rem autem intellectam extra animam esse ultimum ter­ minum cognitum cognitione directa. Quare S. Doctor differen­ tiam utriusque ostendit, dicens: «et iterum conceptio intellectus ordinatur ad rem intellectam sicut ad finem; propter hoc enim intellectus conceptionem rei in se format, ut rem intellectam cognoscat»8. Unde verbum mentis est primum quod intelligitur exercite cognitione directa, et secundum quo intelligitur res 1 2 3 De Spiritualibus De Pot., 9, 5c. De Verit., 3, 2c; I Contra Gent., De Pot., 7, 10c. 6 I 14 2c 7 De natura verbi turis, 9, ad 6. 8 De Pot., 8, lc. creaturis, 9 ad 15. De Pot., 8, lc. cap. 45, arg. 1. intellectus, ed. cit., p. 495; De Spiritualibus crea- 624 P. I. Sec. I. De natura analogiae exterior; res vero exterior intellecta est id quod ultimo cognos­ citur directe, nec habet rationem medii quo intelligendi >. f) Docet finaliter conceptum formalem esse signum formale rei intellectae et signatum verbo oris; rem vero intellectam non esse signum formale alicuius, sed signatum verbo mentis, eoque mediante, verbo oris. Scribit enim: «in re extra animam est aliquid quod respondet conceptioni animae sicut significatum signo»2; «nam voces sunt signa intellectuum, intellectus autem sunt rerum similitudines»3. 389. Quod quidem argumentum confirmatur, primo, ex eo quod verbum mentis essentialiter medium consistit inter intellectum et rem intellectam 4. Est autem de ratio­ ne medii realiter differre ab extremis. Sicut ergo verbum mentis realiter differt ab intellectu, ut patet ex dictis5, ita etiam differre debet a re intellecta. 390. Confirmatur, secundo, ex definitione veritatis: Est enim veritas adaequatio rei et intellectus, idest rei intellectae et verbi mentis de re illa 6: «idem autem non adaequatur sibi ipsi, sed aequalitas diversorum est, unde ibi primo invenitur ratio veritatis in intellectu ubi primo intellectus incipit aliquid proprium habere quod res extra animam non habet, sed aliquid ei correspondens, inter quae adaequatio attendi potest»: et hoc est verbum men­ tis productum per secundam operationem, qua intellec­ tus «dicit quod aliquid est vel non est, quod est intellec­ tus componentis et dividentis» 7. In ipsa ergo definitione veritatis involvitur differentia verbi mentis et rei inteleclectae extra animam. 391. Tertio, confirmatur ex eo quod res intellecta extra animam est obiectum actus cognoscitivi directi 2 5 6 7 De Verit., 3, 2c; 4, 2 ad 3. I Sent., d. 2, 1, 3c. Quodlib. IV, 17c. De Verit., 4, 2 ad 3. Supra, nn. 332-337. Vide supra, nn. 312-319 C. Π, a. 2, B, §1: Conceptus differt a re intellecta 625 tantum; verbum autem mentis est quidem obiectum cog­ nitionis directae in actu exercito tantum, at in actu sig­ nato et per modum cognitionis scientificae est tantum­ modo obiectum cognitionis reflexae. Unde et aliae sunt scientiae de rebus prout sunt in se, et aliae de verbis mentis. Quare S. Doctor scribit: «et quidem quod prae­ dicta intentio [intellecta sive verbum mentis] non sit in nobis res intellecta, inde apparet quod aliud est intelli­ gere rem et aliud est intelligere ipsam intentionem intel­ lectam, quod intellectus facit dum super suum opus re­ flectitur; unde et aliae scientiae sunt de rebus, et aliae de intentionibus intellectis» *. De rebus prout sunt in seipsis sunt praecipue Philo­ sophia naturalis et Metaphysica, iuxta illud S. Thomae: «ad Philosophiam naturalem pertinet considerare ordinem rerum quem ratio humana considerat, sed non facit, ita quod sub Naturali Philosophia compehendamus et Metaphysicam»12; de intentionibus intellectis sive de verbis mentis possunt esse tres scientiae, scilicet Logica, Psychologia et Metaphysica, licet diverso ordine diversaque ratione. Primo enim et per se pertinet ad Psychologiam trac­ tare de verbis mentis, quatenus verbum mentis est essen­ tialiter accidens quoddam intellectus possibilis operatum per actionem intelligendi, et ideo pertinet primo et per se ad scientiam de ipso intellectu possibili et de actu eius, quae quidem scientia est Psychologia. Unde iterum S. Thomas: «huiusmodi autem verbum nostri intellectus est quidem extrinsecum ab esse ipsius intellectus (non enim est de essentia, sed est quasi passio ipsius), non est tamen extrinsecum ab ipso intelligere intellectus, cum ipsum intelligere compleri non possit sine verbo prae­ dicto» 3. 1 IV Contra Gent., cap. 11, § Dico autem intentionem intellectam. 2 In I Ethic., lect. 1, n. 2. 3 De Pot., 8, lc. 626 Ρ· I. Sec. I. De natura analogiae Ad Metaphysicam autem spectat agere de verbo men­ tis, tum sub ratione entis realis, quatenus verbum men­ tis reducitur ad primam speciem praedicanmenti quali­ tatis; tum etiam sub ratione entis immaterialis: quia revera verbum mentis est ens essentialiter spirituale; et quatenus essentialem relationem dicit ad intelligibile, quod est immateriale in quantum huiusmodi; ac finaliter in quantum verbum invenitur in intellectu animae sepa­ ratae et angelorum et Dei ipsius, qui sub sola Metaphy­ sicae consideratione cadunt. Tandem ad Logicam pertinet agere de verbo mentis duplici de causa: prima, quatenus verbum mentis im­ mediate significatur verbo oris, de quo sub ratione signi pertinet tractare ad Logicam, eodem Thoma docente quod «nihil commune potest esse substantiae corruptibili et incorruptibili nisi nomine tenus, quae est logica conside­ ratio, cum nomina sint notae intellectus, ut dicitur I Perihermeneias» ’; nam «quia Logica ordinatur ad cogni­ tionem de rebus sumendam, significatio vocum quae est immediata ipsis conceptionibus intellectus, pertinet ad principalem considerationem ipsius»*2: secunda, quatenus ratione abstractionis a materia et singularitate, modum induit essendi fundantem intentionem secundum univer­ salitatis, qua essentia sic formata et expressa nata est in multis esse et de multis praedicari; et huiusmodi se­ cunda intentio est proprium obiectum Logicae3. Qua de re scribit rursus S. Thomas: «sunt autem quaedam ratio­ nes quibus in re intellecta nihil respondet, sed ea quorum sunt huiusmodi rationes intellectus non attribuit rebus prout in seipsis sunt sed solum prout intellectae sunt, sicut patet in ratione generis et aliarum intentionum intellectualium; nam nihil est in rebus quae sunt extra animam, cuius similitudo sit ratio generis vel speciei. Nec tamen intellectus est falsus, quia ea quorum sunt ’ De natura generis, cap. 5 in fine, ed. cit., t I o 294 2 In I Periherm. lect. 2, n. 3. ’ 3 In IV Metaph., lect. 4, n. 574. ts II, a. 2, B, §1: Conceptus differt a re intellecta 627 istae rationes, scilicet genus et species, non attribuit re­ bus secundum quod sunt extra animam, sed solum se­ eundum quod sunt in intellectu: ex hoc enim quod intel­ lectus in seipsum reflectitur, sicut intelligit res exsisten­ tes extra animam ita intelligit eas esse intellectas; et sic, sicut est quaedam conceptio intellectus, vel ratio [=conceptus formalis realis] cui respondet res ipsa quae est extra animam, ita est quaedam conceptio vel ratio [=conceptus formalis logicus] cui respondet res intel­ lecta in quantum huiusmodi: sicut rationi hominis vel conceptioni hominis respondet res extra animam, ratio­ ni vero vel conceptioni generis aut speciei respondet so­ lum res intellecta» ’. Maxime ergo pertinet ad Psychologiam agere de verbo mentis, quia tale verbum est quid essentialiter intra in­ tellectum, utpote ab ipso intellectu productum, et ter­ minans formaliter ipsum actum intelligendi; ac insuper non est formaliter ens rationis obiective, sed verum ens reale de praedicamento qualitatis; dein ad Metaphysi­ cam; ac fiinaliter et quasi in obliquo et de connotato, ad Logicam. Unde et ipse S. Thomas, loquens de specie intelligibili impressa, cui proportionaliter respondet species expres­ sa sive verbum mentis, quandoque ait eam cadere sub consideratione Phychologiae, aliquandlo sub considera­ tione Metaphysicae, nonnunquam sub consideratione Logicae. Eam pertinere ad considerationem Psychologiae et Metaphysicae, docet in II contra Gentiles et in Quaes­ tione disputata de Anima. Respondens enim argumentis Averrois pro unitate intellectus possibilis omnium homi­ num, ait secundam rationem eius deficere «ex hoc quod non distinguit inter id quo intelligitur et id quod intelli­ gitur. Species enim recepta in intellectu possibili non se habet ut quod intelligitur: cum enim de his quae intelli1 De Pot., 7, 6c. Cf. etiam ibid., 7, 9c. ! a □ · i ■i : * I P I I I ! 628 P. I, Sec. I. De natura analogiae guntur sint omnes artes et scientiae, sequeretur quod omnes scientiae essent de speciebus exsistentibus in in­ tellectu possibili; quod patet esse falsum: nulla enim scientia de eis aliquid considerat nisi Naturalis et Metaphysica·, sed tamen, per eas, quaecumque sunt in omni­ bus scientiis cognoscuntur» i II Contra Gent., cap. 75 ad 2, arg. 1. Editores quidem leonini loco Naturalis, idest Physica, cuius una * pars est Psychologia pro qua hic stat Naturalis, legunt Rationalis, hoc est, Logica, contra ceteras omnes editiones, ut ipsiment adnotant (ed. leon., hoc loco, t. XIII, p. 474, nota. Romae 1918). Retinendam tamen ducimus vulgatam lectionem Naturalis cui manifeste respondet sensus huius textus, non Rationalis, uti apparet ex hic quae postmodum scribit quasi seipsum authentice explicans: «licet autem, inquit, dixe­ rimus quod species intelligibilis in intellectu possibili recepta non sit quod intelligitur sed quo intelligitur, non tamen removetur quin, per reflexionem quandam, intellectus seipsum intelligat et suum intelligere et speciem qua intelligit [quae omnia evidenter spectant ad Psychologiam, non ad Logicam, ut videre est in De Verit., 10, 8 et 9, et in III Contra Gent., cap. 46, una cum cap. 38 eiusdem libri, arg. 1]. Suum autem intelligere intelligit dupliciter: uno modo, in particulari [et qui­ dem cognitione mere vulgari, nondum scientifica, et in actu exercito, et quantum ad meram exsistentiam eius]; intelligit enim se nunc intel­ ligere [dum intelligit]: alio modo, in universali [hoc est, in actu signato et cognitione plene scientifica et quantum ad essentiam eius], secundum quod ratiocinatur de ipsius actus natura. Unde et intellec­ tum et speciem intelligibilem intelligit eodem modo dupliciter: et per­ cipiendo se esse et habere speciem intelligibilem, quod est cognoscere in particulari [cognitione scilicet vulgari et in actu exercito, quantum ad meram eorum exsistentiam]; et considerando suam et speciei intel­ ligibilis naturam, quod est cognoscere in universali [cognitione vere scientifica et in actu signato], et secundum hoc de intellectu et intelligibili tractatur in scientiis» (Ibid., in fine totius resp. ad 2). Non ergo pertinet ad Logicam investigare naturam actus intelligendi et ipsius potentiae intellectivae et speciei intelligibilis impressae, cum haec om­ nia sint entia realia, sed primo et per se ad Psychologiam et conse­ quenter ad Metaphysicam, ratione iam dicta. Et idem dicendum est de cognitione scientifica et in actu signato veritatis formalis, iuxta illud eiusdem S. Doctoris: «in intellectu enim est [veritas formalis] sicut consequens actum intellectus et sicut co­ gnita per intellectum. Consequitur namque intellectus operationem, se­ cundum quod iudicium intellectus est de re secundum quod est: co­ gnoscitur autem ab intellectu secundum quod intellectus reflectitur su­ pra actum suum, non solum secundum quod cognoscit actum suum, sed secundum quod cognoscit proportionem eius ad rem; quod quidem cognosci non potest nisi cognita natura ipsius actus, quae quidem cognosci non potest nisi cognoscatur natura principii activi quod est ipse intellectus, in cuius natura est ut rebus conformetur: unde secun- C. II, a. 2, B, §1: Conceptus differt a re intellecta 629 «Quamvis species [intelligibiles impressae] receptae in intellectu possibili sint individuatae ex illa parte qua inhaerent intellectui possibili, tamen in eis, in quantum sunt immateriales, cognoscitur universale quod concipi­ tur per abstractionem a principiis individuantibus; uni­ versalia enim de quibus sunt scientiae, sunt quae cognos­ cuntur per species intelligibiles, non ipsae species intelligibiles: de quibus planum est quod non sunt scientiae omnes, sed sola Physica [ = Psychologia] et Metaphysica. Species enim intelligibilis est [id] quo intellectus intelligit, non id quod intelligit, nisi per reflexionem, in quantum intelligit se intelligere id quo intelligit» ’. Ad Logicam autem ait spectare in Commentariis super III librum de Animai2: aliis vero in locis, ut in Quaesdum hoc cognoscit veritatem intellectus, quod supra seipsum reflec­ titur» (De Verit., 1, 9c). Ceterum alio in loco rationem reddit cur tractare de intellectu et intelligibili pertineat ad Metaphysicam, cum ait: «maxima enim con­ cretio eius [ad corpus] est in anima, summa autem eius abstractio est in Substantiis Separatis; et ideo praeter librum de anima Aristo­ teles non fecit librum de intellectu et intelligibili: vel, si fecisset, non pertineret ad scientiam Naturalem sed magis ad Metaphysicam, cuius est considerare de Substantiis Separatis» (In librum de sensu et sensa­ to, lect. 1, n. 4), et «ad quem pertinet considerare diversos gradus intellectuum» (In librum de Memoria et Reminiscentia, lect. 2, n. 317). Praesertim vero hanc quaestionem determinavit in II Physicorum, lect. 4, n. 10, ubi ait quod «Naturalis non considerat de forma in quan­ tum est forma, sed in quantum est in materia»; «nam considerare formas et quidditates rerum obsolute, videtur pertinere ad Philosophum Primum». Iam vero «anima, quae est forma humana, est forma in ma­ teria. Unde usque ad animam rationalem se extendit consideratio Na­ turalis quae est de formis. Sed quomodo se habeant formae totaliter a materia separatae, et quid sint; vel etiam quomodo se habeat haec forma, idest anima ratio­ nalis, secundum quod est separabilis et sine corpore exsistere potens, et quid sit secundum essentiam suam separabile, hoc determinare pertinet ad Philosophum Primum». Et inde est «quod Philosophus [ = Aristoteles] in III de Anima non loquitur nisi de intellectu corpori coniunctio [scilicet de intellectu hu­ mano in statu unionis animae rationalis ad corpus]; alias, considera­ tio de intellectu ad Naturalem non pertinet», sed ad Metaphysicam (De Verit., 19, 1 ad 4). i Quaestio disp, de Anima, 2 ad 5. i «Species intelligibiles [impressae] quibus intellectus possibilis fit in actu non sunt obiectum intellectus; non enim se habent sicut quod Ê3Û P. I, Sec. I. De natura analogiae tione disputata de Spiritualibus creaturis in Summa Theologica*12, in Opusculo de Unitate intellectus contra averroistas 3 et in Compendio Theologicae4, eadem indeterminatione de aliis et aliis scientiis loquitur sicut in textu citato ex IV contra Gentiles 5 pro specie expressa. 392. Argumentum a posteriori procedit ex triplici medio. Primo, ex reali separatione utriusque. Dantur enim res quarum nullum est verbum mentis apud nos: vel quia eas omnino ignoramus, ut secreta cordis aliorum et plura mysteria naturae; ea enim quae scimus minima sunt respectu eorum quae sunt in rerum natura: vel quia de eis actu non cogitamus, licet prius sciverimus, et tunc desinit actu esse verbum mentis, cum tamen res actu exsistant. Pariter dantur plerumque apud nos verba men­ tis falsa, quibus nihil in re correspondet, ut cum erro­ nee iudicamus esse quod non est vel non esse quod est. Quare S. Thomas: «aliquando, inquit, id quod significa­ tur per nomen non habet fundamentum in re neque pro­ ximum neque remotum, sicut conceptio chimaerae·, quia intelligitur, sed sicut quo intelligit. Sicut enim species quae est in visu non est quod videtur, sed est quo visus videt; quod autem videtur est color qui est in corpore: similiter quod intellectus intelligit est quiddi· tas quae est in rebus, non autem species intelligibilis, nisi in quantum intellectus in seipsum reflectitur. Manifestum est enim quod scientiae sunt de his quae intellectus intelligit: sunt autem scientiae de rebus, non autem de speciebus vel intentionibus intelligibilibus nisi sola scientia Rationalis [ = Logica]. Unde manifestum est quod species intel­ ligibilis non est obiectum intellectus, sed quidditas rei intellectae» (In III de Anima, lect. 8, n. 718). 1 De Spiritualibus creaturis, 9 ad 6. 2 I, 85, 2c, § Sed haec opinio manifeste apparet falsa, arg. 1. 3 De unitate intellectus contra averroistas, cap. 5, § 110, ed. L. W. Keeler, S.J., p. 71, 53 sqq., ubi tamen in explicationem super III de Anima, lect. 8, n. 718, inclinare videtur, dum ait: «de rebus enim est scientia Naturalis et aliae scientiae, non de speciebus intellectis». 4 Comp, theol. IP., cap. 85, § Prima enim ratio multipliciter deficit: «non enim scientiae intellectuales omnes sunt de speciebus intelligibilibus, sed sunt de naturis rerum; sicut etiam obiectum visus est color, non species coloris quae est in oculo». 5 IV Contra Gent., cap. 11, § Dico autem intentionem intellectam. C. II, a. 2, B, §1: Conceptus differt a re intellecta neque est similitudo alicuius rei extra animam, neque consequitur ex modo intelligendi rem aliquam naturae, et ista conceptio est falsa» ’. 393. Secundo, ex reali varietate vel multiplicatione unius sine reali varietate vel multiplicatione alterius. Ita, potest esse unum verbum mentis specie et numero, exem­ pli gratia, verbum mentis animalis vel substantiae unius , hominis intelligentis; et tamen sunt plures res intellec­ tae specie et numero, nempe plures substantiae specie et numero diversae, vel plura animalia specie et numero distincta illo uno verbo mentis expressa et intellecta. Similiter dari potest una res intellecta specie et nu­ mero, verbi gratia, unus lapis vel una domus; simul ta) men plures conceptus formales eius, quatenus sunt plu­ res homines rem illam intelligentes diversis numero spe­ ciebus impressis et diversis actibus intelligendi et diver­ sis speciebus expressis. Potest insuper unus habere de eadem re conceptum verum et alius falsum; unus con­ ceptum verum scientia vel experientia acquisitum, alius conceptum verum ex lumine supernatural! fidei prola­ tum, prouti revera accidit circa exsistentiam Dei auctoris naturae. Et circa unam Dei naturam unus idemque homo plu­ res conceptus veros habere potest et plura nomina vere proferre, eo quod non valet uno mentis conceptu totam Dei immensitatem perfecte comprehendere. Quare S. Tho­ mas profunde scribit: «diversa nomina, licet idem in Deo secundum rem significent, non tamen sunt synonima. Ad hoc enim quod nomina aliqua sint synonima, oportet quod significent eandem rem et eandem intellectus con­ ceptionem repraesentent: ubi vero significatur eadem res secundum diversas rationes, idest apprehensiones quas habet intellectus de re illa, non sunt nomina synonima, quia non est penitus significatio eadem, cum nomina 1 1 Sent., d. 2, 1, 3c. 632 P. I, Sec. I. De natura analogiae C. II, a. 2, B, § I: Unitas conceptus et rei intellectae 633 ergo verbum mentis humani intellectus realiter differt a immediate significent conceptiones intellectus quae sunt re intellecta, si utrumque consideretur in esse entis. rerum similitudines. Et ideo, cum diversa nomina dicta de Deo significent diversas conceptiones quas intellectus 395. At, si verbum mentis et res intellecta accipian­ noster habet de ipso, non sunt synonima, licet omnino tur formaliter et reduplicative in esse cognoscitivo sive eandem rem significent» ‘. intelligibili, idem revera sunt·, immo et species impressa Quin etiam, de una eademque re immutata permanen­ et ipse intellectus possibilis prout est intelligens in actu. te potest unus idemque homo plures conceptus eosque Ad cuius evidentiam recolendum est haec quatuor varios habere, nempe verum vel falsum, certum vel opinativum, directum et reflexum, vulgarem et scientificum, ) esse ad invicem proportionata, scilicet intellectum possi­ bilem intelligentem, rem intellectam, speciem impressam in potentia vel in habitu et in actu. Et ex adverso, potest qua res intellecta redditur nobis actu intelligibilis et spe­ conceptus formalis permanere idem specie et numero, ciem expressam qua illamet res nobis redditur actu in­ licet res intellecta mutetur, quod quidem contingit, non tellecta. Consequenter, sicut in intellectu possibili distin­ solum quando conceptus ille evadit falsus ex rei concep­ guimus rationem specificativam potentiae subiectivae tae mutatione, sicut «eadem propositio, scilicet Socrates sedet, quae prius erat vera Socrate sedente, eodem sur- y sive subiecti in quo cognitionis et rationem reduplicati­ vam potentiae ut cognoscitivae obiecti, ita in specie tam gente efficitur falsa»2; verum etiam quando retinet veri­ impressa quam expressa distinguimus rationem specifi­ tatem non obstante rei mutatione, quod quidem accidit cativam entis accidentalis, scilicet qualitatis primae spe­ quando conceptus mentis abstrahit a diversis statibus ciei, et rationem reduplicativam speciei, idest imaginis contingentibus rei intellectae, sicut idem est conceptus formalis humanae naturae sive numerus hominum augea­ . repraesentativae sive signi formalis rei intellectae; ac similiter in ipsa re intellecta distinguimus rationem spe­ tur vel diminuatur aut etiam penitus dispareat a natura, cificativam entis physici concreti prout est a parte rei quia talis conceptus abstrahit ab individuis et ab exsis­ extra suas causas, et rationem reduplicativam eius ut est tentia reali humanitatis intellectae. ' intelligibile, idest abstractum abstractione formali et 394. Tertio, ex inductione. Omne verbum mentis aut | immateriale et universale universalitate directa sive meest intellectus speculativi aut practici. Si ergo sit intel­ I taphysica. Hoc enim modo res intellecta sive obiecta re­ lectus speculativi, verbum mentis dependet a re intellecta praesentatur formaliter a specie expressa ut actu intelextra animam sicut effectus a causa vel sicut mensuratum [ lecta et a specie impressa ut actu intelligibilis, et hoc a mensura: sin vero sit intellectus practici, ex adverso se etiam modo respondet intellectui possibili ut reduplica­ se habet, quia verbum mentis intellectus practici com­ tive cognoscitivo et cognoscenti quasi obiectum eius for­ paratur ad rem intellectam ut causa ad effectum vel ut male terminativum. Quam ob rem S. Thomas profunde mensura ad mensuratum3. lam vero causa et effectus scribit: «hoc modo aliquid cognoscitur secundum quod sive mensura et mensuratum realiter differunt. Omne est in cognoscente repraesentatum et non secundum quod est in cognoscente exsistens. Similitudo enim in vi cognoscitiva exsistens non est principium cognitionis rei secundum esse quod habet in potentia cognoscitiva, sed 1 Comp. theol., IP., cap. 25. secundum relationem quam habet ad rem cognitam; et 2 / Sent., d. 41, 5c. Cf. De Verit., 1, 5c. 5 De Verit., 1, 2c; 2, 3c; in I Periherm., lect. 3, n. 7 inde est quod non per modum quo similitudo rei habet 634 P. I, Sec. I. De natura analogiae esse in cognoscente res cognoscitur, sed per modum quo similitudo in intellectu exsistens est repraesentativa rei»1. 396. Si ergo quatuor haec considerentur materialiter sive specificative secundum proprias rationes entis, realiter et essentialiter differunt inter se, ut constat ex hu­ cusque dictis: et tunc intellectus non fit nec est ipsum intellectum, sed unitur ei per informationem speciei im­ pressae et expressae; ex qua unione et informatione re­ sultat tertia res composita ex eis quasi ex forma et ma­ teria vel ex potentia et actu vel potius quasi ex subiecto et accidenti. Quo in sensu S. Doctor scribit: «intellectus humanus qui aliquando est in potentia et aliquando in actu, quando est in potentia intelligens non est idem cum intelligibili in potentia, quod est aliqua res extra animam; sed ad hoc quod sit intel­ ligens in actu, oportet quod intelligibile in potentia fiat intelligibile in actu per hoc quod species eius denudatur ab omnibus appenditiis materiae per virtutem intellectus agentis: et oportet quod haec species, quae est intellecta in actu, perficiat intellec­ tum in potentia, ex quorum coniunctione efficitur unum perfec­ tura quod est intellectus in actu, sicut ex anima et corpore efficitur unum quod est homo habens operationes humanas. Unde sicut anima non est aliud ab homine, ita intellectum in actu non est aliud ab intellectu intelligente actu, sed idem: non tamen ita quod species illa fiat substantia intellectus vel pars eius, nisi formalis; sicut nec anima fit corpus»2. Et alibi: «in intellectu vero humano similitudo rei intellectae est aliud a substantia intellectus et est sicut forma eius; unde ex intellectu et similitudine rei efficitur unum completum, quod est intellectus in actu intelligens»3. «Sicut enim ex forma natu­ rali qua aliquid habet esse et materia fit unum ens simpliciter, ita ex forma qua intellectus intelligit et ipso intellectu fit unum in intelligendo... In intellectu autem oportet accipere ipsum in­ tellectum in potentia quasi materiam et speciem intelligibilem « '"S’Tï y - I Sent., d. 3d, 1 ad 3. 3 II Sent., d. 3, 3, lc. C. II, a. 2, B, § I: Unitas § E·3 ideo9: “ Praeser,im * 1 Λ alius modus intelligendi. conceptus et rei intellectae 635 quasi formam et intellectus in actu intelligens erit quasi com­ positum ex utroque»1. Denique: «sicut sensus in actu est sensibile in actu, ut dicitur in III de Anima, non ita quod ipsa vis sensitiva sit ipsa simili­ tudo sensibilis, quae est in sensu, sed quia ex utroque fit unum sicut ex actu et potentia; ita et intellectus in actu dicitur esse intellectum in actu, non quod substantia intellectus sit ipsa similitudo per quam intelligit, sed quia illa similitudo est forma eius»2; et hoc ideo, quia «illud quo intellectus intelligit compa­ ratur ad intellectum ut forma eius, quia forma est quo agens agit»3. Et sub hoc respectu species tam impressa quam expressa individuae sunt eo modo quo ipse intellectus possibilis in quo recipiuntur sicut in subiecto, a quo et individuationem accipiunt. Unde iterum S. Thomas: «species autem intelligibiles individuantur per suum subiectum qui est intellectus possibilis, sicut et omnes aliae formae»4. 397. Sin autem considerentur haec quatuor formali­ ter sive reduplicative secundum rationem cognoscitivi et cogniti, non differunt inter se, sed cognoscitivum fit ipsum cognitum, et consequenter cognoscens in actu est ipsum cognitum in actu: quia tunc non unitur cognitum cognoscenti per formationem sive per modum formae in­ formantis, ex qua unione resultat tertia res composita ex partibus vel quasi partibus unitis; sed unitur pure obiective sive terminative, per modum formae pure actuantis et terminantis et perficientis. Et ideo S. Thomas ipse ait: «species autem intelligibilis unita intellectui non constituit aliquam naturam, sed perficit ipsum ad intelligendum»5. Species ergo intelligibilis tam impressa quam expressa materialiter sumpta ut forma quaedam accidentalis de genere qualitatis primae speciei, recipitur in intellectu pos­ sibili subiective eique unitur per informationem, ex qua resultat tertia res ex eis conflata, quae est intellectus in actu; at redu­ plicative ut species, essentialiter se habet ex parte obiecti, et 1 2 3 4 5 IV Sent., d. 49, 2, le. Cf. ibid., ad 10. I. 55, 1 ad 2. Ibid., corp. II Contra Gent., cap. 74 ad 2. III Contra Gent., cap. 51. 636 P. I, Sec. I. De natura c. II, a. 2, B, § I: Unitas conceptus analogiae ideo obiective tantum recipitur in intellectu eique unitur, ipsum pure obiective actuans et perficiens et terminans absque ulla compositione. Unde et in visione beatifica, ipsa divina essentia prout est in se vices gerit speciei impressae et expressae qua­ tenus reduplicative ut species est forma obiectiva pure actuans et terminans absque ulla informatione vel compositione: haec enim unio et actuatio pure terminativa et perfectiva non repug­ nat absolutae perfectioni divinae essentiae. Quapropter S. Doctor scribebat in prima redactione cap. 51 tertii libri Summae contra Gentiles: «Deus autem intellectus creati esse potest ut species intelligibilis qua aliquid intelligitur, licet non possit esse alicuius forma qua aliquid sit; esse enim intelligibile non contrahitur ad unum sicut esse substantiale rei, nam quod in se tantum substantiale esse habet, in multis habet intelligibile esse, cum quod ab uno intelligitur non per hoc prohibeatur a multis intelligi sicut quod unum est prohibetur multa esse. Ipsa igitur di­ vina essentia uniri potest intellectui creato ut faciat ipsum intelligentem, non autem ut faciat ipsum exsistentem»1. Et in Compendio Theologiae: «ad hoc igitur, inquit, quod ipse Deus per essentiam cognoscatur, oportet quod ipse Deus fiat forma intellectus ipsum cognoscentis et coniungatur ei, non ad unam naturam constituendam, sed sicut species intelligibilis intelli­ gent i» 2 Et inde est quod S. Thomas affirmat speciem impressam tam sensibilem quam intelligibilem esse repraesentative sive cognoscitive aut obiective ipsam rem sensatam vel intellectam cuius sunt propriae species. «Ad hoc autem quod visus cognoscat albedinem, oportet quod recipiatur in eo similitudo albedinis secundum rationem suae speciei, quamvis non secundum eun­ dem modum essendi, quia habet esse alterius modi forma in 1 Ibid., ed. leon., t. 14, Appendix, p. 17b*, 51-60. 2 Comp. theol., IP., cap. 105. Quod si secundum primum sensum intellectus noster videns Deum non fit ipsa essentia divina, sed utrum­ que movet in propria sua natura distinctum {IV Sent., d. 49, 2, 1 ad 10 in fine), secundum alium sensum tamen asserendum est quod «qui contemplantur ipsum [ = Deum] quodammodo unum cum ipso efficiun­ tur, secundum quod intellectus in actu est quodammodo intellectum in actu» {In Librum Dionysii de divinis nominibus, cap. 1 lect 1, ed. Vives, t. 29, p. 381b). et rei intellectae 637 sensu et in re extra animam l; si enim fuerit in oculo forma citrini, non dicetur videre albedinem. Et similiter ad hoc quod intellectus intelligat aliquam quidditatem, oportet quod in eo fiat similitudo eiusdem rationis secundum speciem, quamvis forte non sit idem modus essendi utrobique: non enim forma exsis­ tens in intellectu vel sensu est principium cognitionis secundum modum essendi quem habet utrobique, sed secundum rationem qua communicat cum re exteriori»2. Ac specialiter de ipsa specie intelligibili impressa ait alio in loco: «species intelligibilis est similtudo ipsius essentiae rei, et est quodammodo ipsa quidditas et natura rei secundum esse naturale»3. Qua de causa, «postquam aliquis desinit habere ca­ ritatem secundum esse naturale, adhuc caritas in ipso manet secundum esse intelligibile, et sic potest scire quid sit caritas» 4; et hoc modo «in non habente caritatem, non secundum esse naturae sed secundum esse intelligibile, est essentia caritatis» 5. De expressa autem scribit: «similitudo intelligibilis per quam intelligitur aliquid secundum suam substantiam, oportet quod sit eiusdem speciei, vel magis species eius; sicut forma domus quae est in mente artificis est eiusdem speciei cum forma domus quae est in materia, vel potius species eius: non enim per spe­ ciem hominis intelligitur de asino vel equo quid sit»6. Et hoc ideo, quia «omnis intelligibilis species per quam intelligitur quid­ ditas, vel essentia alicuius rei, comprehendit in repraesentando 1 «Similitudo rei corporalis recipitur in visu secundum eandem rationem qua est in re, licet non secundum eundem modum essendi; et ideo similitudo illa ducit in illam rem directe» {IV Sent., d. 49, 2,1, ad 16). 2 IV Sent., d. 49, 2, lc, § Et ideo alius modus intelligendi. Quibus omnino consonant haec alia verba: «nunquam potest aliquid per essen­ tiam cognosci per similitudinem quae non conveniat cum re illa in specie; lapis enim non potest cognosci secundum illud quod est nisi per speciem lapidis quae est in anima: nulla enim similitudo ducit in cognitionem essentiae alicuius rei si differat a re illa secundum speciem, et multo minus si differat secundum genus; non enim per speciem equi vel albedinis potest cognisci essentia hominis et multo minus essentia angeli» {In I Cor., cap. 13, lect. 4, ed. Marietti, p. 369b). Quodlib. VIII, 4c. Ibid., ad 2. 5 III Contra Gent., cap. 49, arg. 2. Videsis Ferrariensem m h. I., nn. II, 2-3, et III, 1-2, ed. leon t. 14, p. 136. 6 ! I P. I. Sec. I. De 638 C. II, a. 2, B, § I: Unitas natura analogiae 1 2 3 4 5 6 7 * Ibid., arg. 4. IV Contra Gent., cap. 14, ad 3. De natura verbi intellectus, ed. cit., p. 498. Ibid., paulo antea, p. 497. Cf. De Pot., 8, Ic. In III de Anima, lect. 9, n. 724. I Contra Gent., cap. 44, arg. 4. I Contra Gent., cap. 47, prima redactio. pd ipnn t n Annendfi. 639 ratio eius est in intellectu. Non autem ab intellectu distinguitur ex ea parte qua est ratio in intellectu, sed magis ei unitur. Ex hac sola parte res ab intellectu actu intelligente distinguitur, quod est in materia. Omnis igitur res immaterialis ab intellectu actu intelligente non distinguitur, immo in eis ipsum intellectum est intellectus actu intelligens» *. rem illam; unde et orationes significantes quod quid est, termi­ nos et definitiones vocamus» *. Praesertim vero cum ait: «manifestum est enim quod, si Deus se intelligit, oportet quod tota plenitudo ipsius contineatur in Verbo: nec tamen substantia Filio data desinit esse in Patre; quia nec etiam apud nos desinit esse propria natura in re quae intelligitur, ex hoc quod verbum nostri intellectus ex ipsa re intellecta habet ut intelligibiliter eandem naturam contineat*1. Ac de utraque specie simul dicit: «anima enim quasi trans­ formata est in rem per speciem, qua agit quidquid agit; unde cum ea informatus est actu, verbum producit, in quo rem illam dicit cuius speciem habet»3; siquidem «verbum sequitur im­ mediate intellectum in actu per speciem a qua procedit verbum ut actus ex actu et non ut actus ex potentia»4. Porro de ipso intellectu et specie impressa ait esse idem qua­ tenus idem est esse intelligibile quod species impressa formaliter dat intellectui possibili et quod ipse intellectus recipit, et sic idem est actus intellectus in actu et speciei actu informantis et actuantis ipsum5; «species igitur rei intellectae in actu est species ipsius intellectus»6: de intellectu vero et specie expressa pronuntiat: «formae intellectae in actu fiunt unum cum intellectu actu intelligente»7. Tandem de ipso intellectu et intelligibil scribit: «intellectus quandoque est in potentia, quandoque in actu; et similiter intel­ lectum quandoque est in potentia et quandoque in actu. Intel­ lectus autem in potentia et intelligibile in potentia differunt, sed quando idem actu intellectus intelligit et res aliqua, ut lapis, actu intelligitur, tunc intellectus et intellectum efficiuntur unum. Secundum hoc ergo solum intellectus ab intelligibili distinguitur, quod est in potentia» 8. Et paulo post: «res aliqua materialis dupliciter considerari potest, scilicet secundum quod est in materia et secundum quod conceptus et rei intellectae 4 398. A primo ergo ad ultimum, species intelligibilis impressa est ipsa essentia vel natura rei intellectae, non quidem in esse rei vel physico prout est in seipsa extra intellectum, sed in esse intelligibili, cognoscitivo, intentionali, repraesentativo, prout est abstracta ab esse rei per intellectum agentem et impressa in intellectu possi­ bili: qua actuatus intellectus possibilis, exprimit in seipso interius eandem essentiam per actum intelligendi «quia quale est unumquodque talia operatur» 2 et «ex for­ ma qua intellectus intelligit et ipso intellectu fit unum in intelligendo» 3; et sic ipsamet essentia rei ut actu ex­ pressa et formata, est ipsa species intelligibilis expressa, quae est ipsa essentia rei intellectae ut actu intellecta in­ tra intellectum: ipse autem intellectus possibilis est actu secundo intelligens actu completo et terminato per talem speciem vel essentiam intellectam et expressam intra seipsum, et ideo est ipsamet essentia rei intellectae ut dicens et exprimens sive ut cognoscens. Quo fit, ut ipsa natura rei prout est in se a parte rei est obiective et formaliter fundans abstractionem intellectus agentis et speciem impressam inde consequentem; quae quidem sic abstracta et impressa intellectui possibili, est eadem na­ tura rei in esse intelligibili intra intellectum, et formaliter ac obiective actuans ipsum in actu primo proximo veluti formale principium cognitionis: cognitio autem inde con­ sequens et resultans, producit verbum rei intellectae, quod est ipsamet natura rei ut intellecta et expressa per j Ibid., 1. 65-73. 1Q _ , . 2 I Contra Gent., cap. 53; IV Contra Gent., cap. 19, § ad cuius evidentiam. 3 IV Sent., d. 49, 2, le, in fine. * 640 P. I, Sec. I. De natura analogiae actum cognitionis; et in tali specie expressa sive verbo mentis, attingit ac cognoscit ipsam naturam rei intel­ lectae prout est in se. Itaque intelligibiliter sive cognoscitive haec omnia sunt una natura: ante cognitionem, ipsa essentia rei est intelligibilis in potentia et formaliter fundans cognitionem sive intellectionem; species intelli­ gibilis impressa est eadem essentia ut intelligibilis obiec­ tive in actu primo et ut reddens intellectum possibilem formaliter intelligentem in actu quoque primo; species expressa est ipsamet essentia ut actu secundo intellecta obiective et ut reddens intellectum possibilem formaliter intelligentem in actu secundo completo et terminato; ipse vero intellectus actu intelligens est quasi passive for­ matus specie impressa et quasi active formans speciem expressam, ideoque est passivo-active seu in ipso actu secundo utraque species ut intelligibiliter sive represen­ tative et obiective est eadem essentia rei actu intellectae, quae in specie expressa attingitur et cognoscitur prout est in sua realitate extramentali; et sic eadem essentia rei quae ante cognitionem erat intelligibilis in potentia tantum, post cognitionem est actu intellecta et attacta. 4. Radix ultima omnium hucusque dictorum de con­ ceptu formali et de conceptu obiectivo. 399. Radix ultima horum omnium est propria natura vel essentia cognitionis, quae vicissim tota nititur in ipsa natura cognoscentis et cognoscibilis in quantum huius­ modi, et haec tota fundatur in immaterialitate. Quod quidem Aristoteles probat quasi inductive, per­ currendo singulos modos cognitionis. Plantae, licet sint viventia, non sentiunt, eo quod formas sensibilium, verbi gratia caloris aut frigoris, recipiunt materialiter secun­ dum esse eorum physicum, non immaterialiter et inten­ tionaliter et obiective animalia, e contra, cognoscunt sentiendo, quia eorum sensus nati sunt recipere formas I II de Anima, cap. 12, n. 4, III, 461, 5-10. * ίTr C. II, a. 2, B, § I: Immaterialitas radix cognitionis 641 sensibilium sine materia, hoc est, non per modum calo­ ris aut frigoris vel albedinis aut nigredinis prout sunt in ipsis sensibilibus, sed intentionaliter et obiective secun­ dum eorum rationes: non enim sensus, sentiendo, colo­ ratur aut frigescit vel calefit, et tamen recipit formas sensibilium ut formae sunt, quemadmodum cera recipit formam annuli ferrei vel aurei sine receptione auri vel ferri; ita quidem ut figura sigilli ut est recepta et impres­ sa in cera, sit quidem figura auri vel ferri, non tamen figura aurea vel ferrea ’.· Quia ergo sensus sensibile suscipere valet sine mate­ ria, ανευ της όλης, consequens est ut sensus et sensibilis sit idem actus eademque forma in quantum huiusmodi, ita sane ut visum actu sit visus actu et sonus actu sit, auditus actu: ή δέ τοΰ αισθητού ενέργεια και τής αίσθήσεως ή αύτή μέν έστι καί μία, το διείναι ου ταυτόν αύταΐς. Et, cum eadem ratio sit de omnibus sensibus et sensibilibus, di­ cendum est quod unus idemque est actus sensibilis et sensus in quantum huiusmodi, hoc est, sensibiliter sive cognoscibiliter, licet materialiter ut res non sint idem: μία μέν έστιν ένέργεια ή τοΰ αισθητού καί ή τού αισθητικού, το ο είναι ετερον nimirum sensus in actu est sensibile in actu non quidem in esse physico rei, sed in esse physico sensationis sive cognitionis. Quod autem dicitur de sensu et sensibili, eodem iure affirmandum est de intellectu et intelligibili, eo quod sicut se habet sensibile ad sensum ita se habet intelligibile ad intellectum: ώσπερ το αισθητικόν προς τά αίσθητα, ούτω τον νοδν προς τά νοητά3. Sicut ergo sensus recipit formam sen­ sibilis per modum formae et non per modum materiae, 1 En eius verba: ή μέν αίσθμσίς έστι τό δεκτικόν των αισθητών^ ειδών iwo ύλης, οίον 6 κηρός τοΰ δακτυλίου άνευ τοΰ σιδήρου και τοΰ χρυσοΰ δέχεται *4 σημχϊον. Λαμβάνει δε τό χρυσοΟν ή τό χαλκοΰν σημεϊον, άλλ ούχ η χρυσός, η /αλχδς. Όμοίως δε καί ή αί’σθησις έκαστου ύχό του έχοντος χρώμα, ή χυμόν, η ύόσον χασγει, αλλ* ούχ ή έκασον εκείνον λεγεται, αλλ η τοιονδι, καί λατα ^ον IfpJ- (Z/ 'de Anima. cap. 12. n. 1HI, 460, 41-W). 2 III de Anima, cap. 2, nn. 3, 4 et 7 21?328)· 3 III de Anima, cap. 4, n. 3 (III, 467, 1647). μ I 642 P. I, Sec. I. De natura analogiae hoc est, immaterialiter, ita etiam intellectus suscipere debet formam intelligibilis immaterialiter, idest per mo­ dum formae et non per modum materiae. Hoc autem non potest contingere si dicatur cum Empedocle sensum ha­ bere sensibilia et intellectum intelligibilia secundum eun­ dem modum physicum quo sunt in rebus extra sensum et intellectum; sed tam sensus quam intellectus debent esse impermixti et immateriales ut sensibilia et intelligibilia possint immaterialiter suscipere ideoque cognoscere, ut Anaxagoras recte dixit: secus non valerent formas sensi­ bilium et intelligibilium qua tales suscipere, quia illud esse materiale et physicum impediret huiusmodi recep­ tionem: παρεμραινόμενον γάρ κωλύει’ τό'αλλότριον και άντιφράττει *. Itaque intellectus possibilis est sicut tabula rasa in qua nihil physice est scriptum, ita tamen ut in eo possint omnia physice scribi, et sic est in potentia omnia intelli­ gibilia 2. Quapropter, necesse est ponere intellectum agen­ tem, qui possit omnia facere intelligibilia actu sicut lux omnia visibilia (τώ αοιεϊν πάντα); et intellectum possibi­ lem, qui possit omnia intelligibilia suscipere et fieri (τώ πάντα γίνεθαι): et hoc modo, intellectus in actu est ipsum intellectum in actu; sicut sensus in actu est ipsum sen­ satum in actu: τό δ’αύτο έστιν ή καθ' ενέργειαν έπισθήμη τώ πράγματι 3; καί το [αισθάνομαι] δ’όμοίως λέγεται τω θεωρείν 4. Quae cum ita sint, iure affirmare possumus animam esse quodammodo omnia; quia omnia quae exstant, aut sunt sensibilia, aut intelligibilia: anima autem habet sen­ sus et intellectum; sensus vero sunt quodammodo omnia sensibilia, et intellectus omnia intelligibilia. Dicitur autem quodammodo et non simpliciter et absolute, quia ► 1 III de Anima, cap. 4, n. 3 (III, 467, 20-21). 2 III de Anima, cap. 4, n. 11 (III, 468, 12-17) Cap- 5· nn· 1-2 (ΙΠ· 4é8· 28· 31, 36-37); cap. 7, n. 1 y 111? /· Il de Anima, cap. 5, n. 6 (HI, 451, 47-48). Hi C. II, a. 2, Β, § I: Immaterialitas radix cognitionis 643 sensus non est ipsum sensibile in esse materiali et phy­ sico, sed in esse immateriali et psychico sive intentionali; ac similiter intellectus non est ipsum intelligibile in esse rei materiali et naturali, sed in esse immateriali et intelligibili et intentionali: non enim lapis est in anima, sed forma lapidis, quia lapis secundum esse suum naturale non est in oculo vidente ipsum, sed species sensibilis eius, pariterque non est in intellectu cum intelligente secundum suum esse physicum, sed species intelligibilis eius. Sed placet audire ipsa verba praeclarissima Philoso­ phi: ”vuv δέ περί φυχής τά λεχθέντα συγκεφαλαιώσαντες, είσωμεν πάλιν ότι ή φοχή τά δντα πώς έστι παντα ή γάρ αίσθητα τά δντα, ή νοητά, έστι δ’ή έπιστήμη μέν τά έπιστητά πώς, η δ’ αίσθησις τά αίσθητα” h Et iterum: ή δέ νόησις τά νοήματα 2. Quemadmo­ dum ergo manus est instrumentum instrumentorum in se quodammodo habens omnia instrumenta, ita in­ tellectus est forma formarum intelligibilium et sensus forma formarum sensibilium utpote in se habentes cognoscibiliter et obiective omnes formas intelligibiles et sensibiles: ή χειρ δργανόν έστιν οργάνων, καί ό νους είδος ειδών, καί ή αίσθησις είδος αισθητών 3. Quod autem dicitur de sensu et sensibili et de intel­ lectu et intelligibiii in sensibilibus, a fortiori asserendum est de intellectu et intelligibiii a sensibilibus separato; nam in istis quae sunt intelligibilia et intellecta et intelligentia per seipsa, idem prorsus sunt intellectus et in­ tellectum: ”έπί μέν γάρ των άνευ ύλης τό αύτό έστι τό νοοΰν καί τό νοούμενον ή γάρ έπιστήμη ή θεωρητική καί τό ούτως επιστητόν το από ισιιν” 4. Unde et concludit alio in loco: ”ούχ ετέρου ούν όντος τοο νοούμενου καί τού νοΰ, δσα μή ύλην έχει, τό αύτό έσται, καί η νοηοις τω νοουμενφ μια °. t · i 2 · » · FL III de Anima, cap. 8, n. 1 (III, 470, 36-39). I de Anima, cap. 3, n. 13 (III, 437, 37-38). Ill de Anima, cap. 8, n. 2 (III, 470, 47-49). HI de Anima, cap. 4, n. 12 (III, 468, 18-21). XI Metaph., cap. 9, n. 5 (II, 609, 17-19). 644 P. I, Sec. I. De natura analogiae C. II, a. 2, B, § I: Immateriai.itas radix cognitionis 645 I I Et ex Aristotele hanc doctrinam mutuo acceperunt philosophi arabes, ut Alfarabi1, Avicenna2, AlgazeP, Avempace4 ac praesertim Averroes 5, licet eam exaggera· rint confundentes unitatem in esse rei cum unitate in esse intelligibili sive repraesentativo, ut scite animadver­ tit S. Albertus Magnus6. Et tamen verum est ac plene 1 Alfarabi, De intellectu et intellecto, ed. St. Gilson apud «Archives d’histoire doctrinal et littéraire du moyen-âge», 4 (1930), pp. 118-119. 2 Avicenna, Nietaphysices compendium, ed. N. Carame, tract 3, cap. 1, pp. 111-112, Romae 1926. 3 Algazel, Metaphysica, tract. 3, cap. 2, ed. J. I. Muêkle, C.SJB., pp. 64-65. Toronto 1933. 4 Avempace, La carta de adiôs, ed. et versio hispanica M. Asin Pala­ cios, apud «Al-Andalus», 8 (1943), pp. 68-69; Tratado sobre la union del intelecto con el hombre, ed. et vers. hisp. M. Asin Palacios, apud «Al-Andalus», 7 (1942), pp. 30, 32-33, 35-36. 5 Averroes, In III de Anima, comment. 5, 37, 38, fol. 366v, 368r, 378v, Venetiis 1507; in XII Metaphysicorum, comment. 39, fol 304r, Venetiis 1542. 6 S. Albertus Magnus: «Species quae sunt in anima non sunt eadem numero cum formis rerum extra, nec una [=unius?] scientia est eadem cum scientiis aliorum. Unde deceptio est in rationibus [averroistarum] prius inductis. Est enim considerare speciem in anima duobus modis, scilicet in comparatione ad animam in qua est [=in esse entis]; et sic est accidens et passio exsistens in anima, secundum quod dicit Philosophus [I Perih. cap. 1] quod voces sunt notae passionum quae sunt in anima: est etiam considerare eam in quantum est intentio rei [=in esse intentionali sive repraesentativo vel obiectivo speciei]; et sic, cum una sit res, est intentio una apud omnes: et, si illa intentio numeretur a parte intendentium per eam ad rem, tot sunt quod sunt intendentes per eam» et quod sunt actus intendendi {I Sent., d. 37, a. 28c, ed. A. Borgnet, t. 26, p. 273a). Et ad argumenta sumpta ex Aristotele male interpretato, respon­ det: «ad omnia illa quae obiiciuntur ex verbis Philosophi, quod dicitur intellectus secundum actum res intellecta et scientia et scitum idem secundum actum: bene verum est hoc quoad hoc quod utrumque est in actu ab actu uno qui est species rei. Si enim quaeram a te quid facit materiam rei in actu, tu dices quod species rei: et si quaeram a te, cum accipit intellectus rem in intellectu, quid facit eum esse in actu, tu dices iterum: species rei. Ergo sunt idem in actu; quia ab eodem actu qui est in re secundum esse, in intellectu autem secundum quod est intentio separata. Et sic patet quod non idem est esse [reale vel physicum] ipsius actus, licet sit semper actus eiusdem, scilicet rei: sed in uno ut intentio rei, in alio ut dans esse rei; et ideo non sunt idem numero [secundum esse physicum]: et hoc intendit Phi­ losophus» {Ibid., ad obi. 8-11, p. 273b). Et in hoc sensu, nimia certe cum benignitate, interpretatur verba ipsius Averrois: «ipse, inquit, accipit intentionem ex parte illa qua respondens doctrinae aristotelicae verbum celeberrimum Averrois dicentis quod ex intellectu et intellecto fit ma­ gis unum quam ex materia et forma; quia ex intellectu et intellecto in actu non fit tertia res ut ex materia et forma, sed una eademque l: non quidem in esse naturali sive rei, sed in esse intelligibili sive cognoscitivo. 400. Quo in sensu doctrinam Aristotelis interpreta­ tus est S. Albertus Magnus. Statuit ergo in primis S. Doctor, veluti universale principium, . Est ergo magna differentia inter modum quo materia recipit formam rei et quo intellectus vel sensus, idest potentia cognoscitiva, recipit eandem: materia enim recipit formam materia­ liter, secundum esse physicum formae; potentia vero cognoscitiva recipit eam formaliter, secundum esse psychicum sive intentionale et cognoscitivum eiusdem. Ideo profunde scribit Al­ bertus: «passibile, [quod] est in intellectu, non est receptivum alicuius secundum esse physicum sicut materia recipit, sed est receptivum eorum quae recipit secundum esse intentionale tan­ tum et simplex»1 2. Consequenter, materia recipit formam physice et subjective secundum esse rei; potentia vero cognoscitiva in quantum huius­ modi recipit eam psychice et objective secundum esse intentio­ nale et cognoscibile; quia «nulla potentia animae recipit omnino receptione subiecti», sed receptione obiecti3. Qua ratione, «forma sensibilis extra prout est in ipso sen­ sibili non recipitur in sensu, sed intentio eius: et, si reciperetur in sensu secundum esse quod habet in re, tunc haberet duo esse, et oporteret dicere quod oculus aliquando esset albus, aliquando niger, aliquando alterius coloris: quod non est verum»4. Forma ergo sensibilis «in obiecto [=in re sensibili] habet esse secun­ dum naturam, in sensu autem habet esse intentionis: et voco intentionem speciem quae principium est cognitionis sensibilis»5; «hoc est, non secundum esse materiale et naturale sensibilis, sed secundum quod species est intentio vel imago rei sensatae et principium cognoscendi ipsam»6: «haec tamen species nihil est 1 II de Anima, tract. 3, cap. 4, p. 238a. 2 Summa theol. II P., tract. 12, q. 72, memb. 2 ad 6, ed. cit., t. 33, p. 37b. 3 Libellus de unitate intellectus contra Averroem, cap. 7, ad 27, ed. cit., t. 9, p. 472a. 4 II de Anima, tract. 3, cap. 3, t. V, p. 236b. ’ Summa de creaturis, II P., q. 34, a. 2, & Quaeritur ergo iuxü hoc, ed. cit., t. 3o, p. 298a. Ü · OK in ocJlo,dp.q41455â æ 2 § Ad id quod Quaeritur quare color non videatur C. II, a. 2, B, § I: Imamterialitas radix cognitionis 647 de esse materiali et naturali rei sensibilis, sed est similitudo illius generata ab illa; et per similitudinem quam habet cum re sensata, ducit in illam» l. Quapropter «omnis sensus est susceptivus specierum sensibilium sine materia»2, «idest obiectorum ipsius sensus sine materia3, «materia tamen praesente»4, quia nimirum sensus est «susceptivus speciei tantum secundum quod est species» et non secundum esse quod habet in materia5: et sic, exempli gratia, «species coloris in oculo non habet esse coloris, sed intentionem et imaginationem, per quae efficitur principium cognitionis sensibilis; et ideo remanet res sensata in suo colore, quia non abstrahitur secundum suum esse» natu­ rale et physicum6. Similiter in intellectu possibili recipiuntur species intelligibilium sine materia et sine esse rei quod habent in seipsis, quia eas formaliter recipit ut intentiones intelligibiles ipsius rei quae intelligitur: non ergo ipsas recipit subiective et materialiter, sed objective et formaliter ut reduplicative sunt species rei intel­ lectae: «haec enim receptio per actum qui est actus [intellectus] possibilis est receptio speciei hoc modo, quod species specierum recipit species»7. Et hac de causa, «in veritate intellectus [pos­ sibilis] nihil rei recipit [secundum modum essendi quem habet extra animam], sed accipit speciem abstractam, quae est intentio et quidditas rei secundum rationem, licet non secundum esse»8; et per eam apprehendit et cognoscit formaliter ipsam rem, quia «rei species est sicut in quam [=rem] ducit per hoc quod est ratio rei et quidditas»9: «ratio enim est quidditas rei et sub­ stantia» in esse intelligibili10 et universali repraesentative; cons- 1 Ibid., corpo. art., p. 414b. 1 Ibid., q. 34, a. 3, Solutio, p. 303a. 3 Ibid., ad 3, p. 303b. 4 II de Anima, tract. 3, cap. 1, p. 293a. 3 II de Anima, tract. 3, cap. 25, t. V, p. 277a. «Sensus accipit unius­ cuiusque sensibilis speciem, colorem scilicet et saporem et sonum, patiturque ab huiusmodi sensibilibus speciebus, non in quantum una­ quaeque sensibilium est unumquodque sensibilium secundum esse ma­ teriale, sed in quantum unumquodque illorum est in esse intentionali et secundum rationem» (II de Anima, tract. 4, cap. 1, p. 293). 6 Summa de creaturis, II P. q. 45, a. 2, ad 3, t. 35, p. 414b. 7 De unitate intellectus contra Averroem, cap. 7 ad 27, t. 9, p. 472b. 3 Summa de creaturis, II P., q. 45, a. 2 ad 1, t. 35, p. 414b. 9 Op. cit,. q. 57, a. 1 ad 1 sed contra respectu secundae definitionis, t. 35, p. 489b. Cf. q. 45, a. 2 ad 2. 10 Op. cit., q. 57, a. 3 ad 6, p. 494a. 648 P. I, Sec. I. De C. II, a. 2, B, § I: Immaterialitas radix cognitionis natura analogiae tat autem quod «receptio universalis in intellectu possibili est receptio [obiectiva, non subiectiva, quin sit receptio] universalis secundum esse universalis et rationem» *, «quoniam formae quae sunt in intellectu possibili [ut reduplicative cognoscens est] sunt in eo non individuatae, eo quod non omnino uniuntur sibi sicut subiecto nec sicut materiae»2. Quia ergo potentia cognoscitiva ut reduplicative cognoscitiva non recipit species rei cognitae physice et subiective ut materia formam vel ut subiectum accidens, sed psychice et obiective ut formas et imagines obiecti cogniti, unio cognoscentis et cogniti in cognoscendo non est unio physica sed psychica, et consequen­ ter unum inde resultans non est compositum physicum ex his neque cum his, sed simplex et pure psychicum, quatenus unum fit aliud cognoscibiliter et obiective3. Et ideo approbans dictum Averrois de unione omnium ma­ xima cognoscentis et cogniti in quantum huiusmodi, scribit de sensu tactus et de sensibili per ipsum: «intellectus tactus et intellectus rei [attactae] sunt unum, non sicut subiectum et accidens, nec sicut materia et forma, sed sicut ea quae aliquo modo sunt eiusdem formae sicut determinans et determinatum»*. De intellectu autem possibili recipiente obiective speciem obiecti, ait quod «licet in eo non sit transmutatio physica [vel subiectiva per huiusmodi receptionem], tamen est transmutatio apprehensionis», idest pure psychica et cognoscitiva5, quia «sua transmutatio est exitus de potentia intelligendi ad actum intel­ ligendi» 6: «fit enim intellectus possibilis ipsum intellectum sicut fit potentia actus quando ad actum mutatur, sed hoc potissimum est in intellectu, eo quod intellectus et intellectum sunt idem 1 De unitate intellectus contra Averroem, cap. 7, ad 27, t. 9, p. 472a. 2 III de Anima, tract. 2, cap. 13, t. V, p. 354a. 3 Cf. De unitate intellectus contra Averroem, cap. 7 ad 27, t. 9, p. 472; II de Anima, tract. 3, cap. 7, p. 246b; De Spiritualibus creaturis, II P., q. 57, a. 1 ad 1 secundae quaestionis, t. 35, p. 489a; De quindecim problematibus, n. 1, ed. P. Mandonnet, O.P., Siger de Brabant2 t Π, p. 31 (Collect. «Les Philosophes Belges», t. VII). Louvain, 1908· Dt intellectu et intelligibili, lib. I, tract. 3, cap. 1, t. 9, pp. 498-499· lib II tract, unie., cap. 4, p. 509. ’ 4 III de Anima, tract. 3, cap. 6, t. V p 379b t 25 ÂS,ri'Ualib“5 crea,“ris· 11 P- q’· 55· 3· >■ ar*· 4 “d contra. La · «JJU· 6 Op. cit., q. 56, a. le, p. 478b. I 649 formaliter» «quia speciebus non subiicitur sicut subiectum earum, sed potius formaliter se habet ad ipsas» 2. Sic igitur «ex his quae dicta sunt sequitur quod anima quo­ dammodo est omnia. Dico quodammodo, quoniam ipsa non est omnia secundum esse materiale, sed secundum esse intentionale specierum. Species enim rerum uniuntur animae sicut receptum unitur recipienti, licet haec unitas neque sit proprie subiecti et accidentis, neque materiae et formae: large tamen modo acepto subiecto, quod subiectum dicatur id quod quocumque modo recipit aliud a quo non habet esse materiale sed quo perficitur ad agere secundum potentiam naturalem, quod in anima etiam intentiones quae sunt in ea sunt unum cum subiecto. Quod autem sic est omnia, patet per divisionem: quoniam omnia quae sunt, aut sunt sensibilia quae sunt coniuncta cum materia, aut sunt intelligibilia sicut separata a materia; et anima secundum sensum efficitur idem cum sensibilibus, et secundum intellectum efficitur idem cum intelligibilibus, eo modo quo ea­ dem actu dicuntur quorum idem est actus licet esse sit diffe­ rens»3. «Et ideo dixerunt [peripatetici] quod intellectus possibilis et id quod intelligitur ab ipso et suum intelligere est unum et idem ratione, differens secundum esse»4: «et hoc modo eadem natura est intellectualitatis in intellectu possibili et in eo quod intelligitur, secundum esse intellectuale»5. Atque hoc in sensu «intellectus possibilis est species intellectorum sicut sensus est species sensibilium»6. «Cum ergo intellectus possibilis dicitur quo est omnia fieri intelligibilia, intelligitur quod ipse in potentia sit omne intelligibile unus et idem indivisus et simplex secundum suam sub­ stantiam; et ideo sua substantia qua fit intelligibilia non est uni­ voca ad potentiam materiae quae non est susceptibilis omnium una et indivisibilis exsistens, sed potius secundum sui divi­ sionem in multa. Et cum dicitur quod in intellectu possibili in eo quod possibilis est contingit omnia fieri, non intelligitur quod omnia sit sicut materia; non enim materia fit forma. Et cum 1 III de Anima, tract. 2, cap. 15, t. V, p. 357b. 2 Ibid., paulo supra, p. 357a. 3 III de Anima, cap. 12, pp. 387b-388a. Cf. De intellectu et intelligibili, lib. I, tract. 3, cap. 1, t. 9, pp. 498-499. 4 De intellectu et intelligibili, lib. II, tract, unie., cap. 5, p. 511b. 5 Ibid., cap. 5, p. 510a. . 6 Hbd., paulo infra, p. 510a, et initio cap., p. 508b. 650 P. I, Sec. I. De dicitur quod intellectus possibilis sit omnia intellecta, intelligitur quod sit forma illa per quendam modum» l, in quantum scilicet est species vel forma omnium quae intelligit, utpote reductus in actum intelligendi per formam vel speciem eorum2. Nullibi tamen S. Doctor adeo perspicue huiusmodi doctrinam tradidit sicut in sua Summa de Creaturis. Hoc enim in opere quaestionem sibi ponit in terminis: utrum intellectus speculati­ vus sit in actu res scita. Et affirmative respondet, ductus in primis auctoritate Philosophi: «Dicit enim Aristoteles in III de Anima quod in actu scientia est rei. Item dicit Aristoteles [in II de Anima] quod sensus est idem in actu cum sensibili, Item dicit quod scientia in actu est res scita. Item dicit in III de Anima quod in his quae sunt sine materia, idem est intellectus et quod intelligit; scientia namque speculativa et quod speculatum est, idem est. Ex omni· bus his accipitur quod intellectus speculativus idem sit in actu cum re intellecta» 3. Dein ex ratione. «Dicendum, inquit, quod omnia intelligibilia denudata sunt a materia et appendiciis materiae [sicut intelli­ gibilia abstracta a sensibilibus et materialibus], vel nuda per seipsa [sicut pure immaterialia per se]: et propoter hoc intel­ lectus speculativus species est omnium intelligibilium, et idem cum omnibus actu. Sed actus duplicem habet comparationem. Unam, ad rem cuius est actus; et sic est ratio et quidditas, nullam differentiam habens ab ipsa.Si enim haberet differentiam, secundum illud in quo differret non cognosceretur per ipsum res scita: et ideo species quae est in anima, est principium intelligendi totam rem, et totum esse rei omnino accipitur ut actus totius rei: et, cum sit in intellectu eo quod principium sit intelligendi, est scientia res scita in actu, et intellectus speculativus speculatum in actu. Aliam habet comparationem ad id in quo est ut in subiecto; et sic non est principium intelligendi, sed principium esse [ndi]. Et quia in intellectu est similitudo accidentalis [utpote qualitas primae specie], causât in ipso esse accidentale; quia vero in re e' in,el,wbiti. lib· II. tract, unie., cap. 4. t. 9. pp. JVÙ-Jir?. 2 Cf. Ibid., cap. 1, p. 504a 3 Summa de creaturis. II P., . ί ο— ·> ■ C. II, a. 2, B, § I: Immaterialitas natura analogiae 57, a. 2. t. 25, p. 490a. radix cognitionis 651 est forma naturalis, facit in ipsa esse naturale [cum forma intel­ ligibilis sit quoddam ens reale]. Et hoc attendens Philosophus, dicit quod scientia quodammo­ do est res scita; et alio in loco dicit quod intellectus est idem actu cum eo quod intelligitur [silicet secundum rationem vel intentionem intelligibilem et intellectam], sed secundum esse [reale et physicum] est aliud. Et similiter, sensus cum sensibili est idem actu, sed secundum esse est aliud» *. Est enim sedulo animadvertendum «quod duplex est actus, scilicet actus naturae [=physicus, entitativus] et rationis ^psy­ chicus, cognoscitivus]. Actus naturae dat esse naturale, quod est esse simpliciter; et quae sunt eadem in illo actu, simpliciter sunt eadem. Actus autem rationis est intentio et ratio rei: non principium esse [ndi], sed principium cognitionis; et propter hoc, quae in illo actu sunt eadem, non sunt simpliciter eadem [hoc est, in esse reali et physico sive entitativo], sed secundum quid», nempe in esse intentionali et psychico sive cognoscitivo2. Quod tandem confirmat explicando auctoritates Philosophi. «Ut tamen, addit, melius intelligatur, glossabimus singula dicta Aristotelis. Quod ergo dicit quod idem secundum actum est scientia rei, tripliciter glossatur. Primo sic: idem, scilicet [intel­ lectus] possibilis de quo ante fecit mentionem in actu exsistens, est scientia rei; et intendit tunc dicere quod speculativus et possibilis sunt idem in substantia et subiecto: sed quando pos­ sibilis est in actu, tunc est scientia rei. Secundo sic: speculativus intellectus, qui est formaliter scien­ tia, secundum actum [sciendi vel intelligendi] est idem rei, sed non secundum esse [idest secundum actum essendi]. Tertio modo sic: scientia speculativi intellectus actu est idem rei»3. Quae quidem unitas et identitas n’·· P. I, Sec. I. De eadem, in Quantum similem dispostionem materialem ad formam acquirit ei quae erat in agente. Et hoc modo aer patitur ab igne et quidquid patitur passione naturali. Quandoque vero forma recipitur in patiente secundum alium modum essendi quam sit in agente, quia dispositio materialis patientis non est similis dispositioni materiali quae est in agente: et ideo forma recipitur in patiente sine materia, in quantum patiens assimilatur agenti secundum formam et non secundum materiam. Et per hunc modum sensus recipit formam sine ma­ teria, quia alterius modi esse habet forma in sensu et in re sensi­ bili: nam in re sensibili habet esse naturale, in sensu autem habet esse intentionale et spirituale. Et ponitur conveniens exemplum de sigillo et cera. Non enim eadem dispositio est cerae ad imaginem quae erat in ferro et auro. Et ideo subiungit quod cera accipit signum, idest imaginem sive figuram auream aut aeneam, sed non inquantum est aurum aut aes: assimilatur enim cera aureo sigillo quantum ad imagi­ nem, sed non quantum ad dispositionem auri. Et similiter sensus patitur a sensibili habente colorem aut humorem, idest saporem, sed non in quantum unumquodque illorum dicitur, idest non patitur a lapide colorato in quantum lapis neque a meile dulci in quantum mei, quia in sensu non fit similis dispositio ad formam quae est in subiectis illis; sed patitur ab eis in quantum huiusmodi, scilicet in quantum coloratum vel saporosum, vel secundum rationem, idest secundum formam: assimilatur enim sensus sensibili secundum formam, sed non secundum dispo­ sitionem materiae» Et hoc etiam a fortiori et perfectiori modo «intellectui con­ venit»2, quia «sensus est virtus in organo corporali, intellectus vero est virtus inmaterialis quae non est actus alicuius organi corporalis. Unumquodque autem recipitur in aliquo per modum sui: cognitio autem omnis fit per hoc quod cognitum est aliquo modo in cognoscente, scilicet secundum similitudinem; nam co­ gnoscens in actu est ipsum cognitum in actu. Oportet igitur quod sensus corporaliter et materialiter [hoc est, individualiter et singulariter] recipiat similitudinem rei quae sentitur: intellectus autem recipit similitudinem eius quod intelligitur incorporaliter et immaterialiter [idest universaliter]. Individuatio autem naIbid., nn. 552-553. t Ibid., n. 554. i C. II, a. 2, B, § I: Immaturiai.itas natura analogiae radix cognitionis 657 lurae communis in rebus corporalibus et materialibus est ex materia corporali sub determinatis dimensionibus contenta; uni­ versale autem est per abstractionem ab huiusmodi materia et materialibus conditionibus individuantibus. Manifestum est igi­ tur quod similitudo rei receptae in sensu repraesentat rem se­ cundum quod est singularis; recepta autem in intellectu repraesentat rem secundum rationem universalis naturae: et inde est quod sensus cognoscit singularia, intellectus vero universalia, et horum sunt scientiae» *. Dicitur autem sensum recipere intentiones sensibilium mate­ rialiter et corporaliter si comparetur ad modum quo intellectus recipit intentiones intelligibilium qui est pure immaterialis et spiritualis. Nam sensitivum est quasi medium inter vegetativum quod pure naturale et materiale est, et intellectivum quod est pure immateriale2. Medium autem comparatum uni extremo, ridetur alterum extremum3. Et ideo sensitivum comparatum ad vegetativum est immateriale, comparatum vero ad intellectivum est materiale. Unde et in modo recipiendi formam, dicitur sen­ sus recipere spiritualiter et immaterialiter si comparetur ad modum pure materialem quo recipiunt corpora; materialiter vero si comparetur cum modo pure spirituali et immateriali quo intel­ lectus eam recipit. «Corpus enim naturale recipit formas secun. dum esse naturale et materiale...; sed sensus et intellectus reci­ piunt formas rerum spiritualiter et immaterialiter secundum esse quoddam intentionale»4: licet sensus individualiter et ideo quodammodo materialiter prout materia est principium indiriduationis5, intellectus vero universaliter. Quare S. Doctor alio in loco nitidissime scribit: in sensibus «formae sunt medio modo inter modum intelligibilem et modum materialem. Conveniunt siquidem cum formis intelligibilibus in quantum sunt formae sine materia; cum materialibus vero for­ mis in quantum nondum sunt a conditionibus materiae denu1 2 In II de Anima, lect. 12, n. 377. In II de Anima, lect. 5, n. 285. 1,50, 1 ad 1; in V Physic., lect. 1, n. 11. In librum di sensu et sensato, lect. 19, n. 291. «Sensus et imaginatio sunt vires organis affixae corporalibus, et ideo similitudines rerum recipiuntur in eis materialiter, idest cum materialibus conditionibus, quamvis absque materia·, ratione cuius singularia cognoscunt» (De Verit., 2, 5 ad 2). In potentia utente organo l corporali species sensibilium «quodammodo sunt materialiter, et sic particulariter recipiuntur» (De Verit., 19, 2c). 658 P. I, Sec, I. De natura analogiae datae» '. Quibus haec alia consonant: «in anima sunt nata esse omnia secundum esse immateriale. Est enim anima quodammo­ do omnia secundum quod est sentiens et intelligens. Oportet autem esse diversum gradum huiusmodi esse immaterialis. Unus enim gradus est secundum quod in anima sunt res sine propriis materiis, sed tamen secundum singularitatem et conditiones individuales quae consequuntur materiam; et iste est gradus sensus, qui est susceptivus specierum individualium sine materia, sed tamen in organo corporali. Altior autem et perfectissimus immaterialitatis gradus est intellectus, qui recipit species omnino a a materia et conditionibus materiae abstractas et absque organo corporali»1 2. Itaque «sensus recipit species sensibilium in orga­ nis corporalibus et est cognoscitivus particularium; intellectus autem recipit species rerum absque organo corporali et est co­ gnoscitivus universalium»3. Sic ergo ex his omnibus apparet quod cognoscentia «aliis re­ bus cognitione carentibus praeeminent in hoc quod plura entia in se continere possunt, et ita virtus eorum ostenditur esse ca­ pacior et ad plura se extendens. Et quanto quidem aliquod co­ gnoscens universaliorem habet rerum cognitionem, tanto virtus eius est absolutior et immaterialior et perfectior. Virtus autem sensitiva quae inest animalibus est quidem capax extrinsecorum, sed in singulari tantum: unde et quandam immaterialitatem ha­ bet, in quantum est susceptiva specierum sine materia; infimam tamen in ordine cognoscentium, in quantum huiusmodi species recipere non potest nisi in organo corporali»4. Indeque facile est videre qua ratione quove in sensu unum idemque sint cognoscens in actu et cognitum in actu, idest sen­ sus in actu et sensibile in actu, intellectus in actu et intellectum in actu. 1 De Verit., 8, 9c. 2 Quaest. disp, de Anima, 13c. 3 Ibid., ad 19. Singulare ergo aliter est in rerum natura et aliter in sensu, ut perspicue explicat S. Albertus Magnus hisce verbis: «aliud est singulare secundum esse naturae et aliud intentio singularis in anima. Singulare secundum esse quod habet in natura, est a materia; sed intentio singularis in anima est ab appendiciis materiae quae sunt praesentia materiae et apprehensio ipsius cum hic et nunc et ceteris conditionibus individuantibus, et illa sunt bene in sensu, licet materia secundum esse non sit in sensu» (Summa de creaturis, II P., q. 34, a. 3 ad 1, t. 25, p. 303a). H ’ 4 In librum de sensu et sensato, lect. 2 n. 20 C. II, a. 2, B, § I: Immaterial itas radix cognitionis 659 Haec enim unitas et identitas cognoscentis et cogniti in quantum huiusmodi explicatur ex duobus. Primo quidem ex eo quod una eademque est forma utriusque in esse cognoscitivo, licet diversa sit in esse entitativo sive ontologico. Eadem enim forma sensibilis ut sensibile est fit forma sentientis ut sentiens est, quatenus obiective et immaterialiter recipitur in sentiente; nam species sensibilis colorati, exempli gratia, quae est in visu et est forma eius ut actu videns est, est eadem ac forma ipsius sensibilis colorati qua coloratum et visibile est in actu: licet in sensibili colorato habeat esse natu­ rale et physicum et materiale, dum in visu habet esse intentio­ nale et psychicum et immateriale; secus per eam, sicut per for­ mam, non posset visus videre ipsum coloratum prout est in se. Qua de causa scribit S. Doctor: «videns est tanquam coloratum, quia in vidente est similitudo coloris [idest ipse color intentionaliter et obiective, non physice et subiective ut est in re colo­ rata]... Et quod videns sit quodammodo coloratum, probat [Aristoteles] per ea quae supra dicta sunt *, quia unumquodque organum sensus est susceptivum sensibilis sine materia»2. Ubi autem est una eademque forma, licet non uno eodemque modo essendi, ibi est una eademque res quamvis diverso modo: nempe una eademque res in esse cognoscitivo, licet diversa in esse entitativo. Et similiter forma intelligibilis ut intelligibile est fit iorma intellectus ut intelligens est, quia species intelligibilis quae est in intellectu est ipsa forma rei intellectae in esse obiectivo et intentionali. Et ideo S. Thomas rursus ait: «si anima est omnia, necesse est quod sit, vel ipsae res scibiles et sensibiles sicut Empedocles posuit quod terra terram cognoscimus et aqua aquam et sic de aliis, aut sit species ipsorum. Non autem anima est ipsae res [in esse physico et entitativo] sicut illi posuerunt, quia lapis non est in anima sed species lapidis. Et per hunc modum [scilicet in esse psychico et intentionali et cognoscitivo] dicitur intellectus in actu esse ipsum intellectum in actu, in quantum species intellecti [qua formaliter redditur intellectum in actu] est species intellectus in actu», idest qua formaliter fit intellectus in actu3. Et iterum: «intellectum in actu et intelligens in actu sunt 1 In II de Anima, lect. 15, n. 427; lect. 24, nn. 552-554. 1 In III de Anima, lect. 2, n. 590. 3 In III de Anima, lect. 13, n. 789. .· * GCO P. I, Sec. I. De natura analogiae unum, sicut et supra dixit quod sensibile in actu et sensus in actu sunt unum... Idest, si accipiamus intelligibilia actu» idem est intellectus et quod intelligitur, sicut idem est sentiens in actu et quod sentitur in actu: ipsa enim scientia speculativa et sic scibile, idest scibile in actu, est idem. Species igitur rei intellectae in actu est species ipsius intellectus» >. Secundo, ex eo quod unus idemque est actus cogniti et co­ gnoscentis qua talium. Unus idemque est actus motivi et moti in quantum huiusmodi: «actus motivi non est alius ab actu mobilis» 1 2*; «oportet unum actum esse utriusque, scilicet moven­ tis et moti»5, quia «motus est actus potentiae activi et passivi»4, lam vero in cognitione actus cogniti est actus motivi, actus vero cognoscentis est actus moti, quia cognitum qua tale se habet ad cognoscentem in quantum huiusmodi ut obiectum formale motivum et primo terminativum ad potentiam obiective passi­ vam et formaliter motam obiective, quae ideo a tali obiecto specificatur in suo actu vel motu cognoscitivo. Si ergo in ordine physico motus corporalis idem re est actus motivi et moti, qui subiective est in ipso, multo magis in ordine psychologico et spirituali motus cognoscitivi idem re debet esse actus motivi [=cogniti] et moti [ = cognoscentis], qui subiective est in ipso cognoscente, eo quod actus cognoscentis et cogniti potius accedit ad altiorem et puriorem rationem motus metaphysici, cum sit formaliter immaterialis et spiritualis5. 1 In III de Anima, lect. 9, n. 724. 2 In III Physicorum, lect. 4, n. 8. 5 Ibid., n. 10. * Ibid., lect. 5, n. 18. Vel, ut ait Aristoteles, motus est έντβλέχβα τοϋ ϊσνάαει τμγ.·μ·, ζαι χαβητ-.ζοΟ, τ, τοιοντον (III Physic., cap. 3, η. 6, Π, 276, ‘33-34). 5 «Est autem duplex immutatio: una naturalis et alia spiritualis. Naturalis quidem, secundum quod forma immutantis recipitur in immutato secundum esse naturale, sicut calor in calefacto. Spiritualis autem secundum quod forma immutantis recipitur in immutato se­ cundum esse spirituale, ut forma coloris in pupilla, quae non fit per hoc colorata [secundum esse physicum et subiectivum, sed solum secundum esse intentionale et obicctivum]. Ad operationem autem sensus requi­ ritur immutatio spiritualis, per quam intentio formae sensibilis fiat in organo sensus: alioquin, si sola immutatio naturalis sufficeret ad sentiendum, omnia corpora naturalia sentirent dum alterantur» (I, 78, 3c). Et alibi: «sensus in actu consistit in actuali immutatione sensus ab obiecto» (ht I Metaph., lect. 1, n. 6). C. II, a. 2, B, § I: Immaterial itas radix cognitionis 661 Quare S. Thomas profunde scribit: «non solum videns est unquam coloratum et simile colorato [cum sit intentionaliter etobiective ipsum coloratum], sed etiam actus cuiuslibet sensus est unus et idem subiecto [=rej cum actu sensibilis, sed ratione non est unus. Et dico actum sensus, sicut auditum secundum actum; et actum sensibilis, sicut sonum secundum actum. Non enim semper sunt in actu, quia contingit habentia auditum non audire et habens sonum non semper sonare. Sed cum potens audire habet suam operationem et potens sonare habet sonare, tunc simul fit sonus secundum actum qui vocatur sonatio et auditus secundum actum qui vocatur auditio... Deinde... pro­ bat [Aristoteles] quod supposuerat, scilicet quod unus et idem sit actus sensibilis et sentientis, sed ratione differant, ex his quaesunt ostensa in III Physicorum [cap. 3]. Ibi enim ostensum est quod tam motus quam actio vel passio sunt in eo quod agitur, idest in mobili et patiente. Manifestum est autem quod auditus patitur a sono; unde necesse est quod tam sonus secundum actum qui dicitur sonatio, quam auditus secundum actum qui dicitur auditio, sit in eo quod est secundum po­ tentiam, scilicet in organo auditus. Et hoc ideo, quia actus activi et motivi fit in patiente et non in agente et movente... Et sicut dicitur in III Physicorum [cap. 3], quod actio et passio sunt unus actus subiecto, sed differunt ratione, prout actio significatur ut ab agente, passio autem ut in patiente, ita supra dixit quod idem est actus sensibilis et sentientis subiecto, sed non ratione. Actus igitur sonativi vel soni est sonatio, auditivi autem est auditio. Dupliciter enim dicitur auditus et sonus, sci­ licet secundum actum et secundum potentiam. Et quod de auditu et sono dictum est, eadem ratione se habet in aliis sensibus et sensibilibus: sicut enim actio et passio est in patiente, et non in agente ut subiecto sed solum ut in principio a quo; ita tam actus sensibilis quam actus sensitivi est in sensitivo ut in sub­ iecto. Sed in quibusdam sensibilibus et sensitivis nominatus est uterque actus, et sensibilis ut sonatio, et sensitivi ut auditio: in quibusdam autem unum tantum nominatum est, scilicet actus sensitivi. Visio enim dicitur actus visus, sed actus coloris non est nominatus: et gustus, idest gustatio, est actus gustativi, sed actus saporis non est nominatus apud graecos» ’. 1 In III de Anima, lect. 2. nn. 590-593. 662 I, Sec. I. De natura analogiae C. 11, a. 2, B, § I: Immaterial itas radix cognitionis El ideo «necesse est quod auditus dictus secundum actum et sonus dictus secundum actum simul salventur et corrumpan­ tur, et similiter est de sapore et gustu et aliis sensibilibus et sensibus; sed si dicantur secundum potentiam, non est necesse quod simul corrumpantur et salventur»1: quia secundum actum sunt idem et simul, non autem secundum potentiam. Eodemque iure «intelligibile in potentia non est idem cum intellectu, sed solum intelligibile in actu»2, quia ita se habet intelligibile ad intellectum sicut sensibile ad sensum. Unitas ergo et identitas actus cognoscentis et cogniti in quan­ tum huiusmodi, est multo maior quam unitas et identitas motivi et moti in rebus corporalibus. Propter quod S. Doctor, cum admitteret motum physicum proprie dictum in operationibus vitae vegetativae, quae nullo modo sunt cognoscitivae3, subiungit: «minus vero proprie invenitur motus in operationibus ani­ mae sensitivae. In his enim non est motus secundum esse natu­ rae, sed solum secundum esse spirituale: sicut patet in visu, cuius operatio non est ad esse naturale, sed spirituale, quia est per species sensibiles secundum esse spirituale receptas in oculo; sed tamen habet aliquid de mutabilitate, in quantum scilicet subiectum virtutis visivae est corpus, et secundum hoc habet rationem motus, licet minus propriam: non enim dicitur motus in operationibus proprie, nisi cum operatio illa est ad esse na­ turae. Minimum autem de proprietate motus, et nihil nisi metapho­ rice, invenitur in intellectu. Nam in operatione intellectus non est mutatio secundum esse naturale sicut est in vegetabili, nec subiectum spirituale [corporale?] quod immutetur sicut est in sensibili; sed est ibi ipsa operatio, quae quodammodo dicitur motus in quantum de intelligente in potentia fit intelligens in actu. Differt tamen a motu eius operatio, quia eius operatio est actus perfecti, motus vero est actus imperfecti»4. Itaque «manifestum est quod sentire, si dicatur motus, est alia species motus ab ea de qua determinatum est in libro [III] Physicorum [cap. 1]: ille enim motus est actus exsistentis in 1 Ibid., n. 594. 2 In III de Anima, lect. 9, n. 727. 3 In II de Anima, lect 5 nn 7R7 7as. r · n ]58 ’ nn· 285> in I de Anima, lect. 10, 4 In I de Anima, lect. 10, nn. 159-160 j 663 potentia; quia videlicet recedens ab uno contrario, quamdiu movetur, non attingit alterum contrarium quod est terminus motus, sed est in potentia. Et quia omne quod est in potentia, in quantum huiusmodi, est imperfectum, ideo ille motus est actus imperfecti. Sed iste motus est actus perfecti: est enim operatio sensus iam facti in actu per suam speciem; non enim sentire convenit sensui nisi in actu exsistenti, et ideo iste motus simpliciter est alter a motu physico. Et huiusmodi motus dicitur proprie operatio, ut sentire et intelligere et velle. Et secundum hunc motum anima jnoVet seipsam, secundum Platonem, in quantum cognoscit et amat seipsam»1. Ex quibus omnibus constat qualiter anima est quodammodo omnia. Et quidem omnia quodammodo: «omnia enim quae sunt, aut sunt sensibilia, aut intelligibilia; anima autem est quodam­ modo omnia sensibilia et intelligibilia, quia in anima est sensus et intellectus sive scientia: sensus autem est quodammodo ipsa sensibilia, et intellectus intelligibilia sive scientia scibilia. Et qualiter hoc sit, oportet inquirere. Sensus enim et scientia dividuntur in res, idest dividuntur in actum et potentiam quem­ admodum et res, ita tamen quod scientia et sensus quae sunt in potentia ad sensibilia se habent ad scibilia et sensibilia quae sunt in potentia; scientia vero et sensus quae sunt in actu ordi­ nantur ad sensibilia et scibilia quae sunt in actu. Sed tamen diversimode. Nam sensus in actu et scientia vel intellectus in actu, sunt scibilia et sensibilia in actu; sed potentia animae sensitivae et id quod scire potest, idest potentia intellectiva, non est ipsum sensibile vel scibile, sed est in potentia ad ipsa: sensitivum quidem ad sensibile; quod autem scire potest, ad scibile. Relinquitur ergo quod anima quodammodo sit omnia»2. Attamen «alio modo est omnia quam antiqui ponerent. Et dicit [Aristoteles] quod, si anima est omnia, necesse est quod sit, vel ipsae res scibiles et sensibiles, sicut Empedocles posuit quod terra terram cognoscimus et aqua aquam et sic de aliis; aut sit species ipsorum. Non autem anima est ipsae res sicut illi posuerunt, quia lapis non est in anima sed species lapidis. Et per hunc modum dicitur intellectus in actu esse ipsum intel­ lectum in actu, in quantum species intellecti est species intellectus in actu». Et sic «anima data est homini loco omnium for- a 1 In III de Anima, lect. 12, n. 766. 2 In III de Anima, lect. 13, nn. 787-788. 13 664 P. I, Sec. I. De natura a analogiae I: Immaterialitas radix cognitionis 665 Ita in Scripto stiper Sententiis ait: «nulla forma efficitur in­ telligibilis nisi per hoc quod separatur a materia et ab appendidis materiae... Unde illae substantiae quae sunt intelligibiles per naturam non videntur esse materiales; alias, species rerum in ipsis non essent secundum esse intelligibile. Unde Avicenna, i Metaph. tract. 3, cap. 8, dicit quod aliquid dicitur esse intellecti* vum quia est immune a materia» l. Et ideo probat Deum esse intelligentem et scientem ex eo quod est immaterialis. «Cum a Deo omnis potentia et materiaI bias removeatur eo quod est actus primus et purus, oportet essentiam eius esse denudatam a materia et esse formam tantum. I Sicut autem particulationis principium est materia, ita formae debetur intelligibilitas: unde forma principium cognitionis est; unde oportet quod omnis forma per se exsistens separata a materia sit intellectualis naturae. Et si quidem sit per se sub­ sistens, erit et intelligens; si autem non sit per se subsistens, sed quasi perfectio alicuis subsistentis, non erit intelligens, sed principium intelligendi: quemadmodum omnis forma non in se subsistens non operatur, sed est operationis principium, ut ■ caliditas in igne. Cum igitur ipse Deus sit immunis ab omni i materia et sit per se subsistens quia esse suum ab alio non depen; det, oportet quod ipse sit intelligens et sciens» 2. I Et quidem in Deo est unum et idem intelligens et intellectum, non solum in esse intelligibili, sed et in esse rei; in aliis autem praeter ipsum non est idem in esse rei, bene vero in esse intel­ ligibili. «Sciendum et ergo quod in omni intellectu aliqualiter est idem intelligens et intellectum: et in quibusdam etiam alil qualiter differt; in aliquibus vero sunt omnino idem. Intellectus enim humanus, qui aliquando est in potentia et aliquando in actu, quando est in potentia intelligens, non est idem cum intelfigibili in potentia quod est aliqua res extra animam; sed ad hoc quod sit intelligens in actu, oportet quod intelligibile in potentia fiat intelligibile in actu per hoc quod species eius denudatur ab omnibus appendiciis materiae per virtutem intellectus agentis, 402. Sed et in Operibus propriis S. Doctor hanc doc­ trinam fecit suam. et oportet quod haec species, quae est intellecta in actu, perfi­ ciat intellectum in potentia: ex quorum coniunctione efficitur unum perfectum quod est intellectus in actu, sicut ex anima et 1 /bid.nn. 789-790. Cf. etiam in VI Ethic., lect. 1, nn. 1117-1119. . In ^ct· 8' Opera, ed. Vives, t. 26, p. 535b. . ln %1, hbros Metaph., prooemium S. Thomas § Tertio ex insa cognitione intellectus. S leruo, ex ipsa 1 / Sent., d. 8, 5, 2c. 2 / Sent., d. 35, lc, § Prima igitur via. Et prius dixerat: «ex hoc a In librum de sensu et sensato, lect 1 r> i s In I Metaph., lect. 1, n. 6. ' n’ *· ipso quod [Deusi est immaterialis, est intelligens» (/ Sent., d. 2, 3c). marum, ut sit homo quodammodo totum ens, in quantum se­ cundum animam est quodammodo omnia prout eius anima est receptiva omnium formarum. Nam intellectus est quaedam po­ tentia receptiva omnium formarum intelligibilium, et sensus est quaedam potentia receptiva omnium formarum sensibilium»1. Unde et approbat propositionem centesimam septuagesimam ter­ tiam Phoculi, «quae talis est: omnis intellectus intellectualiter est et quae ante ipsum et quae post ipsum; quia scilicet tam superiora quam inferiora sunt in intellectu secundum modum suum, idest intellectualiter» λ Postremo constat exinde radix et causa cognoscibilitatis prout se tenet ex parte obiecti. Ex quo enim radix et causa propria cognoscentis ut cognoscens est, est eius immaterialitas, sequitur immediate causam et radicem propriam obiecti cognoscibilis qua talis esse quoque eius immaterialitatem, cum cognoscens in actu sit ipsum cognitum in actu. Et quia sicut se habet simpliciter ad simpliciter ita se habet magis ad magis et minus ad minus, dicendum est cognoscentem tanto esse magis cognoscitivum quan­ to est magis immaterialis; et similiter obiectum tanto esse magis cognoscibile quanto maiori gaudet immaterialitate. Quare S. Tho­ mas: «cum unaquaeque res ex hoc ipso vim intellectivam habeat quod est a materia immunis, oportet illa esse maxime intelligi­ bilia quae sunt maxime a materia separata. Intelligibile enim et intellectum oportet proportionata esse et unius generis, cum intellectus et intelligibile in actu sint unum»3. «Unumquodque enim in tantum est intelligibile in quantum est a materia sepa­ rabile. Unde ea quae sunt secundum naturam a materia separa­ ta, sunt secundum seipsa intelligibilia actu; quae vero a nobis a materialibus conditionibus sunt abstracta, fiunt intelligibilia actu per lumen nostri intellectus agentis»4. Et iterum: «quanto... aliqua virtus cognoscitiva est imma­ terialior, tanto es perfectior in cognoscendo»5. i J 666 P. I, Sec. I. De natura analogiae C. II, a. 2, B, § I: Immaterialitas radix cognitionis 667 sale»1, quatenus recipitur in ipso prout est reduplicative intel­ corpore efficitur unum quod est homo habens operationes hu­ ligens: tunc enim recipitur, non subiective, sed pure obiective. manas. Unde sicut anima non est aliud ab homine, ita intellec­ Quam ob rem scribit S. Doctor: «forma quae est recepta in tus in actu non est aliud ab intellectu intelligente actu, sed idem: intellectu potest dupliciter considerari: vel [obiective et intennon tamen ita quod species illa fiat substantia intellectus vel lionaliter, hoc est] per comparationem ad rem cuius est simili­ pars eius [in esse entis], nisi formalis, sicut nec anima fit corpus. tudo, et sic habet universalitatem (non enim est similitudo ho­ Si ergo est aliquis intellectus, sicut divinus, qui ad nihil est in minis [intellecti] secundum conditiones individuantes, sed secun­ potentia sed est totum actus et semper in actu, tunc intellectum dum naturam commune); vel [subiective, idest] per compara­ ab intellectu nullo modo differt re in eo, sed consideratione tionem ad intellectum [ut subiectum receptionis] in quo habet tantum: quia prout consideratur essentia eius ut immunis a esse [reale et physicum], et sic est quid individuatum quemad­ materia, sic est intelligens, ut probatum est; sed prout conside­ modum intellectus, et alia numero species intellecta hominis est ratur essentia sua secundum quod intellectus accipit eam sine in intellectu Sortis et alia in intellectu Platonis»2. materia, sic est intellectum; sed prout consideratur ipsum intel­ lectum prout non deest ipsi intelligenti sed est in seipso quodam­ Et secundum hunc sensum obiectivum et intentionalem dicitur modo, sic est intelligentia vel scientia, quia scientia nihil est intellectus esse quodammodo omnia vel species specierum; nam aliud quam impressio vel coniunctio sciti ad scientem»1. «anima dicitur species specierum in quantu/n per intellectum agentem facit species intelligibiles actu et recipit eas in intellectu Eandem doctrinam tradit in II libro, ad philosophos appel­ possibili, sicut ibidem [III de Anima, cap. 8] sensus dicitur lans. «Quod enim nullum intellectuale sit materiale, communiter species sensibilium et manus organum organorum, in quantum a philosophis tenetur. Unde etiam ex immaterialitate divina, videlicet omnia artificialia per manus efficiuntur»3. eius intellectum concludunt. Idemque repetit in III et in IV Sententiarum4. Et ratio satis manifesta est: quia materia prima recipit for­ mam, non in quantum est forma simpliciter, sed in quantum 403. In Quaestionibus etiam de Veritate splendidam eiusdem est haec. Unde forma exsistens in materia non est intellecta nisi in potentia, quia cognosco esse formae in quantum est forma; . doctrinae dedit explicationem, quam exscribere placet. «Cum dicitur aliquid seipsum cognoscere, dicitur illud esse cognoscens et ideo, si intellectus aliquis poneretur habens materiam forma et cognitum. Unde ad considerandum qualiter Deus seipsum exsistens in eo non esset intellecta in actu, et sic per formam cognoscat, oportet videre per quam naturam aliquid sit cognos­ illam non intelligeret. cens et cognitum. Huius etiam signum est quod forma materialis non efficitur Sciendum igitur quod res aliqua invenitur perfecta dupliciter. intellectualis nisi quia a conditionibus materiae abstrahitur, et * Uno modo, secundum perfectionem sui esse quod ei competit sic efficitur perfectio intellectus proportionata sibi. Unde oportet secundum propriam speciem. Sed quia esse specificum unius intellectum non materialem esse»2. rei est distinctum ab esse specifico alterius rei, ideo in qualibet Quod si intellectus possibilis dicatur recipere formas intellire creata huiusmodi perfectioni habitae in unaquaque re tantum gibilium, hoc non est intelligendum physice et materialiter ut deest de perfectione simpliciter quantum perfectius in aliis spe­ materia prima, sed psychice et immaterialiter. Nam «recipere ciebus invenitur: ut cuiuslibet rei perfectio in se consideratae, et omnia huiusmodi dicuntur aequivoce de materia et intellectu. . ateria enim prima recipit formam, non prout est forma sim- * veluti pars totius perfectionis universi quae consurgit ex singu­ larum rerum perfectionibus invicem congregatis. p iciter se prout est haec: unde per materiam individuatur. nnn 'inHiJdnan fecipit ormain in quantum est forma simpliciter, eam, quia forma in intellectu habet esse univer1 Ibid., ad 3. 2 II Sent., d. 3, 1, 2 ad 3. 2 II Sent., d. 3, 3, 1 ad 1. „ ._ ... „ , 1 Ibid., ad 3. 4 III Sent., d. 14, 1, qla. 2c, nn. 32-36; et ad 2, n. 42; IV Sent 2 II Sent., d. 3, 1, lc. i d. 49, 2, lc et ad 10. 668 C. II, a. 2, B, § I: Immaterialitas radix cognitionis P. I, Sec. I. De natura analogiae Unde ut huic imperfectioni aliquod remedium esset, invenitur alius modus perfectionis in rebus creatis, secundum quod per­ fectio, quae est propria unius rei, in altera re invenitur: et haec est perfectio cognoscentis in quantum est cognoscens, quia se­ cundum hoc a cognoscente aliquid cognoscitur quod ipsum co­ gnitum aliquo modo est apud cognoscentem; et ideo in III de Anima [cap. 8], dicitur animam esse quodammodo omnia, quia nata est omnia cognoscere. Et secundum hunc modum possibile est ut in una re totius universi perfectio exsistat. Unde haec est ultima perfectio ad quam anima potest pervenire secundum philosophos, ut in ea describatur totus ordo universi et causa­ rum eius... Perfectio autem unius rei in altera esse non potest secundum determinatum esse quod habebat in re illa; et ideo ad hoc quod nata sit esse in re altera, oportet eam considerare absque his quae nata sunt eam determinare. Et quia formae et perfectiones rerum per materiam determinantur, inde est quod secundum hoc aliqua res est cognoscibilis secundum quod a materia sepa­ ratur. Unde oportet quod etiam id, in quo suscipitur talis rei perfectio, sit immateriale: si enim esset materiale, perfectio recepta esset in eo secundum aliquod esse determinatum, et ita non esset in eo secundum quod est cognoscibilis, scilicet prout exsistens perfectio unius est nata esse in altero. Et ideo erraverunt antiqui philosopi [cum Empedoclei qui posuerunt simile simili cognosci, volentes, secundum hoc, quod anima, quae cognoscit omnia, ex omnibus naturaliter consti­ tueretur, ut terra terram cognosceret, aqua aquam et sic de aliis: putaverunt enim quod perfectio rei cognitae in cognos­ cente habeat esse determinatum in propria natura [nempe esse physicum et naturale prout est extra animam]. Non autem ita recipitur forma rei cognitae in cognoscente: unde et Commentator [= Averroes] dicit in III de Anima quod non est idem modus receptionis quo formae recipiuntur in intel­ lectu possibili et in materia prima, quia oportet in intellectu co­ gnoscente recipi aliquid immaterialiter. Et ideo videmus quod, secundum ordinem immaterialitatis in rebus, secundum hoc in eis natura cognitionis invenitur. Plantae enim et alia quae infra plantas sunt, nihil immaterialiter possunt recipere, et ideo omni cognitione privantur, ut patet in II de Anima; sensus autem recipit species sine materia, sed tamen cum conditionibus mate­ rialibus species depuratas recipit. i 669 Similiter est etiam ordo in cognoscibilibus. Res enim mate­ riales, ut Commentator dicit, non sunt intelligibiles nisi quia nos facimus intelligibiles; sunt enim intelligibiles in potentia tan­ tum sed actu intelligibiles efficiuntur per lumen intellectus agen­ tis, sicut et colores actu visibiles per lumen solis: sed res im­ materiales sunt intelligibiles per seipsas; unde sunt magis notae secundum naturam, quamvis minus notae nobis. Quia igitur Deus est in fine separationis a materia, cum ab omni potentialitate sit penitus immunis, relinquitur quod ipse est maxime cognoscitivus et maxime cognoscibilis. Unde eius natura secundum hoc quod habet esse realiter, secundum hoc competit ei ratio cognoscibilitatis. Et quia secundum hoc etiam Deus est, secundum quod natura sua est sibi: secundum hoc etiam cognoscit, secundum quod natura sua est maxime cognoscitiva. Unde Avicenna dicit in VIII suae Matephysicae [cap. 6 et 7], quod ipse intellector et apprehensor sui est eo quod sua quidditas spoliata, scilicet a materia, est res quae est ipsemet»1. Et ex eodem principio sequitur Deum omnia alia a se per­ fectissime cognocere. «Sciendum est igitur quod, cum omne agens agat in quantum est in actu, oportet quod id quod per agentem efficitur, aliquo modo sit in agente; et inde est quod omne agens agit sibi simile. Omne quod est in altero, est in eo per modum recipientis. Unde si principium activum sit mate­ riale, effectus eius est in eo quasi materialiter, quia velut in virtute quadam materiali; si autem sit immateriale activum principium, etiam effectus in eo immaterialiter erit. Dictum est autem supra [a. 2], quod secundum hoc aliquid cognoscitur ab altero, secundum quod in eo immaterialiter reci­ pitur. Et inde est quod principia activa materialia non cognos­ cunt effectus suos, quia non sunt effectus sui in eis secundum quod cognoscibiles sunt [scilicet immaterialiter]; sed in prin­ cipiis activis immaterialibus effectus sunt secundum quod co­ gnoscibiles sunt, quia immaterialiter. Unde omne principium ac­ tivum immateriale cognoscit effectum suum. Inde est quod in libro de Causis [prop. 8], dicitur quod intelligentia cognoscit id quod est sub se, in quantum est causa eius. Unde, cum Deus sit rerum immateriale principium activum, sequitur quod apud III sit rerum cognitio»2. ipsum > De Verit., 2, 2c. Cf. ibid, ad 4. 1 De Verit., 2, 3c. θ7θ Ρ· I. Sec. I. De C. Il, a. 2, B, § h Immatbrialitas natura analogiae Sed redeundo ad intellectum nostrum, in ipso ut cognoscente est perfectio cogniti ut cogniti; non enim cognitum est in co gnoscente nisi ut cognitum, et hoc modo est perfectio eius for­ malis et unum cum intellectu qui perficitur. Quare S. Doctor scribit: «intellectum non est perfectio intelligentis secundum illam rem quae cognoscitur [prout est in seipsa secundum esse physicum], res enim illa est extra intelligentem; sed secundum rei similitudinem qua cognoscitur, quia perfectio est in perfecto: lapis autem non est in anima, sed similitudo lapidis». Et sic respectu intellectus nostri speculativi; cuius cognitio causatur a rebus, res ipsa est quidem «quodammodo perfectio intellectus active, sed similitudo [sive species intelligibilis] eius [est per­ fectio intellectus] formaliter» *, «quia est forma ipsius in quan­ tum est cognoscens, ut patet de specie lapidis in pupila»2, et «perfectio est quasi forma perfecti» in actu, eo quod «perfectio cognoscentis est in hoc quod actu cognoscit, quod non est nisi seundum quod scit aliquod cognoscibile»3. Haec autem species intelligibilis impressa vel expressa est obiective sive repraesentative ipsa res repraesentata et intellecta utpote signum eius formale, licet ab ea differat essentialiter in esse physico et reali; at identitas in esse physico et reali minime requiritur ad cognitionem. Propter quod S. Thomas iterum scri­ bit: «similitudo aliquorum duorum ad invicem potest dupliciter attendi. Uno modo, secundum convenientiam in ipsa natura: et talis similitudo non requiritur inter cognoscens et cognitum; immo videmus quandoque quod, quanto talis similitudo est minor, tanto cognitio est perspicacior, sicut minor est similitudo similitudinis quae est in intellectu ad lapidem quam illius quae est in sensu, cum sit a materia magis remota, et tamen intellec­ tus perspicacius cognoscit quam sensus. Alio modo, quantum ad repraesentationem, et haec similitudo requiritur cognoscentis ad cognitum»4: «quia ad hoc quod aliquid cognoscatur, requi­ ritur quod similitudo eius sit in cognoscente, non autem quod sit per modum quo est in re»5; siquidem «perfectio cognitionis consistit in hoc ut cognoscatur res eo modo quo est, non ut modus rei cognitae sit in cognoscente»6. t Ibid., ad 1. 2 Ibid., obi. 3. 3 Ibid., obi. 13. 4 Ibid., ad 9. 5 De Verit., 2, 5c, versus finem. 6 Ibid., ad 6. radix cognitionis 671 Sic ergo «ad cognitionem non requiritur similitudo conformilatis in natura [ = in esse entis], sed similitudo repraesentationis: sicut per statuam auream ducimur in memoriam alicuius homi­ nis^', et ideo «applicatio cogniti ad cognoscentem, quae cogni­ tionem facit, non est intelligenda per modum identitatis [quae est unitas in esse reali et substantiali], sed per modum cuiusdam repraesentationis» formalis, quae est identitas quaedam intentionalis, utpote fundata in similitudine formali cognoscentis et cogniti: similtudo autem est convenientia sive identitas in forma eorum quae similia dicuntur2. Et hac de causa, «quamvis in mente non sint nisi immateriales formae, possunt tamen esse similitudines rerum materialium. Non enim oportet quod eiusmodi esse habeat similitudo cuiusmodi est id cuius est similitudo, sed solum quod in ratione conveniat: sicut forma hominis non habet tale esse in statua aurea quale esse habet forma hominis in carnibus et ossibus»3. «In omni enim cognitione quae est per similitudinem modus cognitionis est secundum convenientiam similitudinis ad illud cuius est similitudo: et dico convenientiam secundum repraesentationem; sicut species in anima convenit cum re quae est extra animam; non secundum esse naturale. Et ideo, si similitudo deficiat a repraesentatione speciei, non autem a repraesentatione generis, cognoscetur res illa secundum ratio­ nem generis, non secundum rationem speciei; si autem deficiat etiam a repraesentatione generis, repraesentaret autem secun­ dum convenientiam analogiae tantum, tunc nec etiam secundum rationem generis cognosceretur: sicut si cognosceretur substantia per similitudinem accidentis»4. Unde profundissime scribit: «hoc modo aliquid cognoscitur secundum quod est in cognoscente repraesentatum et non secun­ dum quod est in cognoscente exsistens; similitudo enim in vi cognoscitiva exsistens non est principium cognitionis rei secun­ dum esse quod habet in potentia cognoscitiva, sed secundum relationem quam habet ad rem cognitam: et inde est quod, non per modum quo similitudo rei habet esse in cognoscente, res cognoscitur; sed per modum quo similitudo in intellectu exsistens est repraesentativa rei»5. Hoc est, non secundum esse 1 1 3 4 5 Ibid., ad 5. Ibid., ad 7. De Verit., 10, 4 ad 4. Cf. ibid., corp, art., in principio. De Verit., 8, le. De Verit., 2, 5 ad 17. Cf. etiam De Verit., 3, 1 ad 672 P. I, Sec, I. De natura analogiae subiectivum quod species intelligibilis habet in intellectu ut accidens eius, sed secundum esse obiectivum sive repraesentativum rei extra intellectum. Et inde facile est videre quomodo se habeant inter se intel­ lectus. intellectum et intelligere. Etenim «duplex est actio. Una quae procedit ab agente in rem exteriorem quam transmutat; et haec est sicut illuminare, quae etiam proprie actio [praedicamentalis et physica] nominatur. Alia vero actio est quae non procedit in rem exteriorem, sed stat in ipso agente ut perfectio ipsius; et haec proprie dicitur operatio [non actio praedicamentalis, sed metaphysica, utpote sine motu proprie dicto]: et haec est sicut lucere. Hae autem duae actiones in hoc conveniunt, quod utraque non progreditur nisi ab exsistente in actu secundum quod est actu: unde corpus non lucet nisi secundum quod habet lucem in actu, et similiter non illuminat. Actio autem appetitus et sensus et intellectus non est sicut actio progrediens in materiam exteriorem, sed sicut actio consis­ tens in ipso agente ut perfectio eius; et ideo oportet quod intelligens, secundum quod intelligit, sit actu. Non autem oportet quod intelligendo intelligens sit ut agens, intellectum ut passum; sed intelligens et intellectum, prout ex eis efficitur unum quid, quod est intellectus in actu, sunt unum principium huius actus qui est intelligere. Et dico ex eis effici unum quid, in quantum intellectum coniungitur intelligenti sive per essentiam suam sive per similitudinem [=speciem intelli­ gibilem]. Unde intelligens non se habet ut agens vel ut patiens nisi per accidens, in quantum scilicet ad hoc quod intelligibile uniatur intellectui requiritur actio vel passio: actio quidem, se­ cundum quod intellectus agens facit species esse intelligibiles actu; passio autem, secundum quod intellectus possibilis recipit species intelligibiles, et sensus species sensibiles. Sed hoc, quod est intelligere, consequitur ad hanc passionem vel actionem sicut effectus ad causam. Sicut ergo corpus lucidum lucet quando est lux actu in ipso, ita intellectus intelligit omne ilud quod est actu intelligibile in eo» >. Itaque «intellectum et intelligens non se habent ut agens et patiens, sed ambo se habent ut unum agens, ut patet ex dictis; quamvis quantum ad modum loquendi 1 De Verit., 8, 6c. Cf. etiam De Verit., 8, 9c. C. II, a. 2, B, § I: Immaterialitas radix cognitionis 673 videantur ut agens et patiens significari» nam et «illud quod intelligitur non est ut passum, sed ut principium actionis»2, cum se habeat ut forma intelligentis ut intelligens est3. Et hoc ideo, quia «intellectus possibilis noster nihil potest intelligere ante­ quam perficiatur forma intelligibili in actu; tunc enim intelligit rem cuius est illa forma, nec potest intelligere nisi per formam intelligibilem actu in se exsistentem»4. Consequenter «operatio intelligibilis non est media secundum rem inter intelligens et intellectum, sed procedit ex utroque secundum quod sunt unita» et unum quid in esse cognoscitivo5. At est insuper considerandum quod species intelligibilis tam impressa quam expressa est simul, licet diversa ratione, species vel forma et intellectus et intellecti, eo quod «forma quae est in intellectu habet respectum duplicem: unum ad rem cuius est, alium ad id in quo est»6. Spcies ergo impressa reddit formaliter obiectum actu intelligibile, simulque reddit formaliter intellectum actu primo intelligentem; species vero expressa formaliter red­ dit obiectum actu intellectum, simulque reddit formaliter actu secundo intelligentem ipsum intellectum. Et ideo S. Thomas haec duo simul affirmat: primo, quod secundum respectum ad intel­ lectum, forma sive species intelligibilis «facit cognoscentem actu cognoscere»7; nam «in intellectu speculativo videmus quod spe­ cies [impressa] qua intellectus informatur ut intelligat actu, est primum quo intelligitur: ex hoc autem quod est effectus in actu per talem formam, operari iam potest formando quidditates rerum et componendo et dividendo; unde ipsa quidditas formata in intellectu vel etiam compositio et divisio [ = species expressa] est quoddam operatum ipsius, per quod tamen intellectus venit in cognitionem rei exterioris, et sic est quasi secundum quo intelligitur»:8 secundo, quod, secundum respectum ad obiectum, facit ipsum formaliter actu intelligibile [ = species impressa] et intellectum [=species expressa], in quantum reddit ipsum im­ materiale et praesens intellectui9; «et ideo conceptio intellectus Ibid., ad 3. Ibid., ad 8. De Verit., 3, 2c. Ibid., corp, art., circa finem. Ibid., ad 11, Cf. etiam De Spiritualibus creaturis, 4 ad 6. De Verit., 3, 2 ad 5. De Verit., 10, 4c. De Verit., 3, 2c; 8, 9c. De Verit., 2, 2c. <> P. I, Sec. I. De 674 [ = species impressa] non solum est id quod intellectum est, sed etiam id quo res intelligitur, ut sic id quod intelligitur possit dici et res ipsa et conceptio intellectus» l. Propter quod S. Doctor de unitate in esse intelligibili intel­ lectus et intelecti formaliter peracta per species impressas, ait: «formis autem intelligibilibus factis, nondum per eas res intelligeremus nisi formae illae intellectui unirentur, ut sic intelligens et intellectum sint unum»2. Et iterum: «intelligens et intellectum in actu sunt unum quodammodo»3. De unitate vero in esse intel­ lectivo intellectus et intellecti formaliter effecta per species ex­ pressas, dicit: «id autem quod est per se intellectum non est res illa cuius notitia per intellectum habetur, cum illa quandoque sit intellecta in potentia tantum et sit extra intelligentem, sicut cum homo intelligit res materiales ut lapidem vel animal aut aliud huiusmodi, cum tamen oporteat quod intellectum sit in intelligente et imum cum ipso»4. 404. Pariter in Quaestione disputata de Anima ponit radicem intellectualitatis et intelligibilitatis in immaterialitate. «Ex hoc enim aliquid est intellectum in actu, quod est immateriale, non autem ex hoc quod est universale, sed magis universale habet quod sit intelligibile ex hoc quod est abstractum a principiis materialibus indi viduantibus... Sciendum igitur quod, quamvis species receptae in intellectu possibili sint individuatae ex illa parte qua inhaerent intellectui possibili [ut accidentia subiecto], tamen in eis, in quantum sunt immateriales, cognoscitur univer­ sale, quod concipitur per abstractionem a principiis individuam tibus; universalia enim de quibus sunt scientiae, sunt quae co­ gnoscuntur per species intelligibiles [impressas], non ipsae spe­ cies intelligibiles»5. Nam «formae intelligibiles ex illa parte qua sunt rerum similitudines sunt universales, repraesentantes res secundum naturam communem et non secundum principia individuantia»6. Et hanc universalitatem facit intellectus agens, eo quod et ipse est immaterialis: «intellectus dat formis intellectis universalitatem, in quantum abstrahit eas a principiis materia- 2 3 C. II, a. 2, B, § I: Immaterialitas natura analogiae De Verit. 4, 2 ad 3. De Verit. 8, 9c. De Verit. 8, 14 ad 16. De Pot., 9, 5c. Quaest. disp. de Anima, 2 ad 5 Ibid., obi. 7. radix cognitionis 675 libus individuantibus; unde non oportet quod intellectus [agens] sit universalis, sed quod sit immaterialis» *. Sic ergo, «licet species intelligibilis qua intellectus formaliter intelligit, sit [individuata in esse entis] in intellectu possibili istius et illius hominis, ex quo intellectus possibiles sunt plures [numero pro diversis numero hominibus]; id tamen quod intelli­ gitur per huiusmodi species est unum si consideremus [species illas in esse intelligibili sive speciei, hoc est], habito respectu ad rem intellectam, quia universale quod intelligitur ab utroque est idem in omnibus. Et quod per species multiplicatas in diversis id quod est unum in omnibus possit intelligi, contingit ex immaterialitate specierum, quae repraesentant rem absque materiali­ bus conditionibus individuantibus, ex quibus una natura secun­ dum speciem multiplicatur numero in diversis»2. Et secundum hoc differunt cognoscentia a non cognoscenti­ bus: «formae enim rerum corporalium in ipsis rebus corporalibus [quae cognitione carent] sunt materialiter et particulariter; in ipsis vero substantiis intellectualibus sunt immaterialiter et uni­ versaliter»3; quia cognoscentia recipiunt formas rerum corpora­ lium sine materia4 et sine transmutatione et motu physico5, et hoc modo «in anima sunt nata esse omnia secundum esse imma­ teriale» 6. Indeque etiam sumitur differentia in ipsis cognoscentibus et cognoscibilibus. Quanto enim cognoscens est magis immaterialis, tanto magis immaterialiter et universaliter recipit formas alio­ rum, et consequenter est magis cognoscitivus: sicut intellectus est magis cognoscitivus quam sensus; et inter ipsos sensus ex­ teriores, visus est magis cognoscitivus quam alii7. Et similiter, quanto res est magis immaterialis, tanto est magis cognoscibilis. Denique, per has formas sive species intelligibiles immateria­ les et universales obiective sive repraesentative, quibus intellec­ tus formaliter redditur actu intelligens et res intelligibilis actu intellecta, cognoscens formaliter assimilatur cognito et fit unum cum ipso: non quidem in esse naturali et physico, sed in esse 1 2 5 6 7 Ibid., ad 6. Quaest. disp. Quaest. disp, Quaest. disp. Quaest. disp, Quaest. disp, Quaest. disp. de Anima, 3 ad 7. de Anima, 8c. de Anima, lc; 14c._ de Anima, 6c et ad 5. de Anima, 13c. de Anima, ibid. ■ P. I, Sec, I. De 676 intentionali et psychico sive cognoscitivo. Quam ob rem scribit S. Doctor: «formae rerum materialium sunt in substantiis imma­ terialibus immaterialiter; et sic est assimilatio inter utrumque quantum ad rationes formarum, non quantum ad modum essen­ di» ’. Et iterum: «substantiae cognoscenti potest aliquid assimilari dupliciter. Aut secundum suum esse naturale', et sic non assimilantur diversa secundum speciem, cum ipsa [=Substantia Separata] sit unius speciei. Aut secundum esse intelligibile·, et sic secundum quod habet diversas species intelligibiles, sic pos­ sunt ei assimilari diversa secundum species, cum tamen ipsa sit unius speciei» in esse entitativo sive naturali2. Rursusque: «intellectus possibilis [=in potentia] et res quae intelligitur non sunt idem, sed intellectus sive scientia in actu est idem rei scitae in actu; sicut et de sensu idem dixerat [Aris­ toteles], quod sensus et sensibile in potentia differunt, sed sen­ sus et sensibile in actu sunt unum et idem»3: «quia notitia in actu est quodammodo cognitum, et amor in actu est quodam­ modo ipsum amatum»4. Unde «intellectum in actu est forma intelligentis et est unum cum intelligente» secundum esse intelli­ gibile 5. 405. Eodem modo in Quaestione disputata de Spiritualibus creaturis repetit quod radix intellectualitatis et intelligibilitatis consistit in immaterialitate. Radix quidem intellectualitatis, quia «omnis substantia ex hoc ipso est intellectualis, quod est immunis a materia, ut Avicenna dicit [VIII Metaph., cap. 6]»6; et ideo «ex hoc ipso quod anima [rationalis] est immunis a materia secundum suam substantiam, sequitur quod habeat virtutem intellectivam»7, «cum per immu­ nitatem a materia sit aliquid intellectuale»8: ergo «de ratione substantiae intellectualis est quod sit immunis a materia a qua dependeat secundum esse sicut totaliter comprehensum a ma­ teria» ’. 2 3 5 6 7 8 9 C. II, a. 2, B, § I: natura analogiae Quaest. disp. de Anima, 18 ad 4. Ibid., ad 6. Quaest. disp. de Anima, 5 ad 1. Cf. a. 15, ad 17. Quaest. disp. de Anima, 12 ad 5. Quaest. disp. de Anima, 18, arg. 4 sed contra. De Spiritualibus creaturis, ---- " ‘ 11, obi. 17. Ibid., ad 17. De Spiritualibus creaturis, 2, obi. 18. Ibid, ad 18. IMMATERIAL ITAS RADIX COGNITIONIS 677 Radix etiam intelligibilitatis, quia «habere esse materiale re­ pugnat ei quod est esse intellectum in actu; et ideo formae in­ dividuates, quae individuantur per materiam, non sunt intellec­ tae in actu, sed in potentia tantum» Unde si immateriale sit substantiale, simul est intellectuale et intelligibile in actu. Et sic, exempli causa, «si arca esset sine materia per se subsistens, esset intelligens seipsam, quia immu­ nitas a materia est radix intellectualitatis: et secundum hoc, arca sine materia non differret ab arca intelligibili»2. Quo in sensu verificatur dictum Averrois, in XII Metaph. comment. 36, caP· 42, § Haec autem irrationabiliter dicuntur... Praeterea. 3 II Contra Gent., caP- 59, arg. 2 contra Averroem. Ibtd., paulo post. 5 III Contra Gent., cap. 49, arg. 2. i C. II, a. 2, B, § I: Immaterialitas radix cognitionis 687 intellectum in actu secundo perfecto et consummato, et ideo I est simul quae primo formaliter intelligitur; nam «verbum nostri intellectus ex ipsa re intellecta habet ut intelligibiliter eandem naturam contineat» *: et sic est species vel forma, non solum I intellectiva, sed et intellecta, quia «intellectum in intelligente est intentio intellecta et verbum»2. Quam quidem unitatem et identitatem exprimit veritas for­ malis, quae dicitur adaequatio rei et intellectus in esse cognoscitivo, et intelligibili. «Non enim ad veritatem intellectus exigitur ut ipsum intelligere rei aequetur [in esse physico sive secundum modum essendi], cum res interdum sit materialis, intelligere rero immateriale; sed illud quod intellectus intelligendo dicit et cognoscit, oportet rei esse aequatum [obiective sive cogcoscitive], ut scilicet ita sit in re sicut intellectus dicit»3: «non enim intellectus modum quo intelligit rebus attribuit intellectis; sicut nec lapidi immaterialitatem, quamvis eum immaterialiter co­ gnoscat»4. Aequalitas autem sive adequatio est unitas quaedam et identitas expressa per verbum est, quod «est identitas nota» s, ut cum vere dicitur: homo est animal rationale. At cognoscens et cognitum in potentia non sunt imum idemque, siquidem «intellectus, secundum quod est differens a suo intellectu, est in potentia respectu illius» 6. Et ideo limpidissime scribit: «intelligibile in actu est intellectus in actu, sicut et sen­ sibile in actu est sensus in actu. Secundum vero quod intelligibile ab intellectu distinguitur, est utrumque in potentia, sicut et in sensu patet: nam neque visus est videns actu, neque visibile vi­ detur actu, nisi cum visus informatur visibilis specie, ut sic ex risu et visibili fiat unum» 7. Ac rursus: «intellectus in actu et intelligibile in actu sunt unum, sicut sensus in actu et sensibile in actu; non autem intel­ lectus in potentia et intelligibile in potentia, sicut nec sensus in potentia et sensibile in potentia»8. Tandem scribit: «intellectus quandoque est in potentia, quan- 7 IV Contra Genl., cap. 14, § Et quia Filii Dei generatio. IV Contra Gent., cap. 11, § Hoc autem sic manifestari oportet. / Contra Gent., cap. 59, arg. 1. I Contra Gent., cap. 35. Ibid. I Contra Gent., cap. 49, arg. 4. I Contra Gent., cap. 51, arg. 3. IIII Contra Gent., cap. 59, arg. 5 contra Averroem. Ml P. I. Sec. I. De natura analogiae θθθ doque in actu; et similiter intellectum quandoque est in poten­ tia, quandoque in actu. Intellectus autem in potentia et intelligi­ bile in potentia differunt; sed quando actu intellectus intelligit et res aliqua, ut lapis, actu intelligitur, tunc intellectus et in­ tellectum efficiuntur unum. Secundum hoc ergo solum intellec­ tus ab intelligibili distinguitur, quod est in potentia»1. Et sic apparet maxima perfectio intelligentium, qua non so­ lum sunt ipsa in esse rei, sed etiam omnia alia in esse obiectivo et cognoscitivo. Unde concludit S. Doctor: «inter perfectiones autem rerum potissima est quod aliquid sit intellectivum; nam per hoc ipsum est quodammodo omnia, habens in se omnium perfectionem» 2. 408. In Summa Theologiae haec omnia nervose limpideque proponit. Immaterialitas est radix cognoscibilitatis. «Singulare non re­ pugnat intelligi in quantum est singulare, sed in quantum est materiale, quia nihil intelligitur nisi immaterialiter; et ideo, si sit aliquid singulare et immateriale sicut est intellectus, hoc non repugnat intelligi»3. Est etiam radix cognitionis. «Ex hoc convenit alicui substan­ tiae quod sit intellectiva, quia est immaterialis»4; non quidem quasi ipsa immaterialitas substantiae intelligentis creatae sit eius intellectus, sed quia ex immaterialitate habet virtutem ad intelligendum 5. Sic ergo «impossibile est quod substantia intellectualis ha­ beat qualemcumque materiam. Operatio enim cuiuslibet rei est secundum modum substantiae eius. Intelligere autem est ope­ ratio penitus immaterialis. Quod ex eius obiecto apparet, a quo actus quilibet recipit speciem et rationem: sic enim unumquod­ que intelligitur in quantum a materia abstrahitur, quia formae in materia sunt individuales formae quas intellectus non ap­ prehendit in quantum huiusmodi. Unde relinquitur quod omnis substantia intellectualis est omnino immaterialis»6. .. ' 1 47’ prima adactione, arg. 3, ed. cit., Appen­ dix, p. 17*b, 36-63. Cf. ibid., I, 65-73. 2 I Contra Gent., cap. 44, arg. 5. 3 I, 86, 1 ad 3. Cf. etiam I, 56, 1 ad 2 * 1, 79, 1, obi. 4. · u z. s Ibid., ad 4. ο I, 50, 2c. 1 C. 11, a. 2, B, § I: Immaterialitas radix cognitionis 689 Et ex eodem principio «necesse est dicere quod principium intellectualis operationis, quod dicimus animam hominis, esse quoddam principium incorporeum [ = immateriale] et subsistens. Manifestum est enim quod homo per intellectum cognoscere po­ test naturam omnium corporum. Quod autem potest cognoscere aliqua, oportet ut nihil eorum habeat in sua natura; quia illud quod inesset ei naturaliter, impediret cognitionem aliorum, sicut videmus quod lingua infirmi, quae infecta est cholerico et amaro humore, non potest percipere aliquid dulce, sed omnia videntur ei amara. Si igitur principium intellectuale haberet in se na­ turam alicuius corporis, non posset omnia corpora cognoscere: omne enim corpus habet aliquam naturam determinatam. Im­ possibile est igitur quod principium intellectuale sit corpus. Et similiter impossibile est quod intelligat per organum cor­ poreum; quia natura etiam determinata illius organi corporei prohiberet cognitionem omnium corporum: sicut si aliquis de­ terminatus color sit non solum in pupilla, sed etiam in vase vitreo, liquor infusus eiusdem coloris videretur. Ipsum igitur intellectuale principium, quod dicitur mens vel intellectus, habet operationem per se, cui non communicat corpus. Nihil autem potest per se operari nisi quod per se subsistit: non enim est operari nisi entis in actu; unde eo modo aliquid operatur quo est: propter quod non dicimus quod calor calefacit, sed calidum. Relinquitur igitur animam humanam esse aliquid incorporeum [=immateriale] et subsistens» l. Et inde est quod, secundum gradum immaterialitatis, est et gradus cognitionis. Nam «oportet materialia cognita esse in co­ gnoscente, non materialiter, sed magis immaterialiter. Et huius ratio est, quia actus cognitionis se extendit ad ea quae sunt ex­ tra cognoscentem. Cognoscimus enim etiam ea quae extra nos sunt. Per materiam autem determinatur forma rei ad aliquid unum. Unde manifestum est quod ratio cognitionis ex opposito se habet ad rationem materialitatis. Et ideo quae non recipiunt formas nisi materialiter, nullo modo sunt cognoscitiva, sicut plantae, ut dicitur in II libro de Anima [cap. 12]. Quanto autem aliquid immaterialius habet formam rei cogni­ tae, tanto perfectius cognoscit. Unde et intellectus, qui abstrahit 1 I, 75, 2c. Cf. etiam I, 75, 5c, § Secundo, specialiter, ex ratione animae humanae in quantum est intellectiva. L* 690 P. I, Sec. I. De natura analogiae speciem, non solum a materia, sed etiam a materialibus condi­ tionibus individuantibus, perfectius cognoscit quam sensus, qui accipit formam rei cognitae sine materia quidem, sed cum ma­ terialibus conditionibus. Et inter ipsos sensus, visus est magis cognoscitivus, quia est minus materialis, ut supra dictum est1: et inter ipsos intellectus, tanto quilibet est perfectior, quanto immaterialior»2. Si ergo radix et causa cognitonis est immaterialitas cognos­ centis, sequitur statim differentiam radicalem cognoscentis a non cognoscente sumendam esse ex immaterialitate cognoscen­ tis. «Ad cuius evidentiam considerandum est quod cognoscentia a non cognoscentibus in hoc distinguuntur, quia non cognoscen­ tia nihil habent nisi formam suam tantum, sed cognoscens na­ tum est habere formam etiam rei alterius; nam species cogniti est in cognoscente. Unde manifestum est quod natura rei non cognoscentis est magis coarctata et limitata, natura autem rerum cognoscentium habet maiorem amplitudinem et extensionem: propter quod dicit Philosophus, III de Anima [cap. 8], quod ani­ ma est quodammodo omnia. Coarctatio autem formae est per materiam: unde et supra diximus3 quod formae, secundum quod sunt magis immateriales, secundum hoc magis accedunt ad quandam infinitatem. Patet igitur quod immaterialitas alicuius rei est ratio quod sit cognoscitiva, et secundum modum immaterialitatis est modus cognitionis. Unde in II de Anima [cap. 12], dicitur quod plantae non cognoscunt propter suam materialitatem. Sensus autem cognoscitivus est, quia receptivus est specierum sine materia. Et intellectus adhuc magis est cognosciti­ vus, quia magis separatus a materia et immixtus, ut dicitur in III de Anima [cap. 4]. Unde cum Deus sit in summo immaterialitatis..., sequitur quod ipse sit in summo cognitionis»4. Quibus ex amussim respondent haec alia verba: «forma autem in his quae cognitionem participant, altiori modo invenitur quam in his quae cognitione carent. In his enim quae cognitione carent, invenitur tantummodo forma ad unum esse proprium determi­ nans unumquodque, quod etiam naturale uniuscuiusque est... In habentibus autem cognitionem, sic determinatur unumquodque » 2 3 4 I, I, I, I, 78, 3c. 84, 2c. 7. 1 et 2. 14, lc. C. II, a. 2, B, § I: Immaterialitas radix cognitionis 691 ad proprium esse naturale per formam naturalem, quod tamen est receptivum specierum aliarum rerum: sicut sensus recipit species omnium sensibilium, et intellectus omnium intelligibilium. Et sic anima hominis fit omnia quodammodo secundum sensus et intellectum. In quo cognitionem habentia ad Dei similitudinem quodammodo appropinquant, in quo omnia praeexsistant, sicut Dionysius dicit, De divinis nominibus, cap. 5»1. Materialia quidem sive non cognoscentia nata sunt immutari ab aliis, non tamen immutatione formali et spirituali et imma­ teriali, sed immutatione materiali et physica tantum; e contra, immaterialia sive cognoscentia, qua talia, immutantur ab aliis immutatione spirituali et formali tantum, non immutatione phy­ sica et materiali: et inde est quod non cognoscentia recipiunt et habent formam alterius materialiter tantum et physice et secundum eundem modum quo est in illo alio, ideoque mere subiective et individualiter; cognoscentia vero, qua talia, reci­ piunt et habent formas aliorum formaliter, idest per modum l ipsius formae, et psychice et immaterialiter, hoc est, secundum i diversum modum ab eo quo sunt in aliis, proindeque obiective et universaliter, si agatur de cognoscente pure immateriali sicut est intellectivum. Quam ob rem S. Thomas, loquens de sensu, ait: «est autem 1 duplex immutatio: una naturalis [physica] et alia spiritualis [=psychica]. Naturalis quidem, secundum quod forma immu­ tantis recipitur in immutato secundum esse naturale, sicut calor in calefacto. Spiritualis autem, secundum quod forma immu1 tantis recipitur in immutato secundum esse spirituale, ut forma coloris in pupilla, quae non fit per hoc colorata. Ad operationem autem sensus [quae est cognitio sensitiva], requiritur immuta­ tio spiritualis, per quam intentio formae sensibilis fiat in organo sensus: alioquin, si sola ummutatio naturalis sufficeret ad sen­ tiendum, omnia corpora naturalia sentirent dum alterantur»2. Loquens utem de intellectu, scribit: «est autem alia potentia receptiva in anima intellectiva a potentia receptiva materiae pri­ mae, ut patet ex diversitate receptorum; nam materia prima recipit formas individuales, intellectus autem recipit formas absolutas»3. «Manifestum est enim quod omne quod recipitur in aliquo, recipitur in eo per modum recipientis. Sic autem co1 I, 80, lc. 2 I, 78, 3c. 3 I, 75, 5, ad 1. 692 P. I, Sec. I. De natura analogiae gnoscitur unumquodque sicut forma eius est in cognoscente. Anima autem intellectiva cognoscit rem aliquam in sua natura absoluta, puta lapidem in quantum est lapis absolute. Est igitur forma lapidis absolute, secundum propriam rationem formalem, in anima intellectiva» >. Non est ergo idem modus, sed penitus diversus, quo intellectus et materia recipiunt formam alterius. «Materia enim recipit formam ut, secundum ipsam, constituatur in esse alicuius speciei, vel aeris, vel ignis, vel cuiuscumque alterius. Sic autem intellectus non recipit formam: alioquin veli­ ficaretur opinio Empedoclis [apud Aristotelem, I de Anima, cap. 2], qui posuit quod terram terra cognoscimus et ignem igne; sed forma intelligibilis est in intellectu secundum ipsam ratio­ nem formae, sic enim cognoscitur ab intellectu. Unde talis re­ ceptio non est receptio materiae, sed receptio substantiae imma­ terialis» 2. Ac de sensu et intellectu simul disserens, inquit: «forma sen­ sibilis alio modo est in re quae est extra animam et alio modo in sensu, qui suscipit formas sensibilium absque materia, sicut colorem auri absque auro; et similiter intellectus species cor­ porum, quae sunt materiales et mobiles, recipit immaterialiter et immobiliter secundum modum suum, nam receptum est in recipiente per modum recipientis. Dicendum est ergo quod anima per intellectum cognoscit corpora cognitione immateriali, univer­ sali et necessaria»3. Sic ergo non cognoscentia recipiunt formam alterius ut suam tantum et non ut alterius, quia accipiunt formam alterius per transmutationem physicam qua amittunt propriam formam quam habebant dum formam alterius suscipiunt, et ideo eam non acci­ piunt obiective prout est alterius, sed mere subiective prout efficitur sua in essendo: cognoscentia vero, qua talia, recipiunt formam alterius reduplicative ut alterius et non ut suam in essendo, licet accipiant quoque ut suam in cognoscendo, et con­ sequenter ipsam obiective recipiunt secundum esse intentionale et pure repraesentativum formae realis alterius ut alterius. Insuper forma, quam recipiunt physice et materialiter non cognoscentia, non est tota essentia, sed pars eius formalis tan­ tum, et ex hac receptione consurgit tertia res realiter distincta Ibid 2 3 corp. 2 ad 2. I, 84. 1c, in fine. C. II, a. 2, B, § I: Immaterialitas radix cognitionis 693 a recipiente et recepto; dum e contra forma, quam recipiunt psychice et immaterialiter cognoscentia, est tota essentia et non pars eius formalis tantum, neque ex tali receptione mere obiec­ tive resultat tertia res distincta a cognoscente et cognito qua talibus, sed cognoscens fit cognoscibiliter et obiective ipsum cognitum. Propter quod S. Thomas profunde scribit: «similitudo naturae [=in esse physico vel entitativo] non est sufficiens ratio ad cognitionem; alioquin oporteret dicere quod Empedocles dixit, quod anima esset de natura omnium ad hoc quod omnia co­ gnosceret: sed requiritur ad cognoscendum ut similitudo rei co­ gnitae sit in cognoscente quasi forma ipsius» ut reduplicative cognoscens est1, «prout intellectus noster fit in actu [non essendi, sed cognoscendi] per formam rei intellectae» in ipso obiective recepta2. Nam «intellectum est perfectio intelligentis, non qui­ dem secundum substantiam [sive entitatem physicam prout est in re extra animam], sed secundum suam speciem secundum quam est in intellectu ut forma et perfectio eius [in esse cognoscitivo]; lapis enim non est in anima, sed species eius, ut dicitur in III de Anima», cap. 83. «Si ergo accipiamus speciem terrae loco terrae, secundum doctrinam Aristotelis, lib. III de Anima, cap. 8, qui dicit quod lapis non est in anima sed species lapidis, sequitur quod anima per species intelligibiles cognoscat res quae sunt extra animam»4: «sicut enim esse consequitur formam, ita intelligere sequitur speciem intelligibilem»5. «Unde intellectus noster possibilis non potest habere intelligibilem ope­ rationem nisi in quantum perficitur per speciem intelligibilem alicuius»6. «Ita [ergo] se habet obiectum unitum potentiae [cognoscitivae per speciem vel formam cognoscitivam] ad huiusmodi actionem [cognoscendi], sicut forma [physica] quae est principium actionis in aliis agentibus: sicut enim calor est prin­ cipium formale calefactionis in igne, ita species rei visae est principium formale visionis in oculo»7. Consequenter «dicendum est quod species intelligibilis im- i I, 88, 1 ad 2. I, 14, 5 ad 2. I, 85, 2c in fine. I, 14, 2 ad 3. I, 56, lc. 694 P. I, Sec. I. De natura analogiae pressa se habet ad intellectum ut id quo intellectus intelligit. Quod sic patet: cum enim sit duplex actio, sicut dicitur in IX Metaph. [cap. 8], una quae manet in agente ut videre et intelligere, et altera quae transit in rem exteriorem ut calefacere et secare, -utraque fit secundum aliquam formam. Et sicut forma [physica] secundum quam provenit actio tendens in rem exte­ riorem est similitudo [physica] obiecti actionis, ut calor cale­ facientis est similitudo calefacti; similiter forma [psychica vel intentionalis] secundum quam provenit actio manens in agente est similitudo obiecti [cogniti per ipsam]. Unde similitudo rei visibilis est secundum quam visus videt; et similitudo rei intel­ lectae, quae est species intelligibilis, est forma secundum quam intellectus intelligit» *. Est igitur species intelligibilis forma intelligentis in actu ut reduplicative intelligens in actu est, siquidem «illud quo intellec­ tus intelligit comparatur ad intellectum intelligentem ut forma eius; quia forma est quo agens agit»I, 2. Et secundum modum talis formae, est modus intellectionis rei quam formaliter sig­ nificat et repraesentat. «Sic enim cognoscitur unumquodque, secundum quod similitudo [ = species vel forma] eius est in cognoscente. Sed hoc contingit dupliciter. Cum enim quaecumque uni et eidem sunt similia sibi invicem sint similia, virtus co­ gnoscitiva dupliciter assimilari potest alicui cognoscibili. Uno mo­ do, secundum se, quando directe eius similitudine informatur; et tunc cognoscitur illud secundum se. Alio modo, secundum quod informatur specie alicuius quod est ei simile; et tunc non dicitur res cognosci in seipsa, sed in suo simili [praecognito]. Alia enim est cognitio qua cognoscitur aliquis homo in seipso, et alia qua cognoscitur in sua imagine. Sic ergo cognoscere res per earum similitudines [directas et immediatas] in [ipso] co­ gnoscente exsistentes, est cognoscere eas in seipsis seu in propriis naturis [idest directe et immediate]; sed cognoscere eas prout earum similitudines praeexistunt in Deo, est videre eas in Deo» viso et quasi per speciem Dei visi3. Eodemque iure, si species cognoscibilis sit individualis tan­ tum et quodammodo materialis, ut species sensibilis, cognoscens nequit per eam cognoscere universale, sed singulare tantum; et I, 85, 2c, circa finem. I, 55, Ic. I, 12, 9c. C. II, a. 2, B, § I: Imaiatbrialitas radix cognitionis I 1 695 ideo sensus non cognoscunt nisi particularia sensibilia: sin autem sit species omnino immaterialis ideoque universalis, ut species intelligibilis abstracta per intellectum possibilem, cognoscens ralet per ipsam cognoscere universale, non autem directe singufere; qua de causa, intellectus noster cognoscit directe univer­ salia, non singularia. Quapropter S. Doctor iterum: «materialitas cognoscentis et speciei per quam cognoscitur, universalis cogni­ tionem impedit. Sicut enim omnis actio est secundum modum formae, ut calefactio secundum modum caloris; ita cognitio est secundum modum speciei qua cognoscens cognoscit. Manifestum est autem quod natura communis distinguitur et multiplicatur secundum principia individuantia quae sunt ex parte materiae. Si ergo forma per quam fit cognitio sit materialis [ = individua in esse speciei, idest] non abstracta a conditionibus materiae, erit similitudo naturae speciei aut generis secundum qued est distincta et multiplicata per principia individuantia; et ita non poterit cognosci natura rei in sua communitate. Si vero species sit abstracta a conditionibus materiae individualis, erit simili­ tudo naturae absque his quae ipsam distinguunt et multipli­ cant; et ita cognoscdtur universale» \ Et eadem de causa, si species cognoscitiva est in potentia tantum in cognoscente, hic est cognoscens tantum in potentia; si in actu secundo, est cognoscens in actu secundo; si medio quodam modo, hoc est, in actu primo sive in habitu, est cognos­ cens in habitu. Ob idque scribit Angelicus: «species intelligibilis aliquando sunt in intellectu in potentia tantum, et tunc dicitur intellectus esse in potentia; aliquando autem secundum ultimam completionem actus, et tunc intelligit actu; aliquando, medio modo se habet inter potentiam et actum, et tunc dicitur esse intellectus in habitu: et secundum hunc modum intellectus con­ servat species, etiam quando actu non intelligit»I, 2. Patet autem nihil agere secundum quod est in potentia, sed secundum quod est in actu. Intellectus igitur non intelligit per speciem intelligibilem in potentia tantum; neque per speciem in habitu tantum, «quia et tunc est quodammodo in potentia, licet aliter quam ante intelligere [hoc est, in pura potentia in­ telligendi], eo scilicet modo quo sciens in habitu est in potentia ad considerandum in actu»3 cum voluerit per speciem intelliI, 76, 2 ad 3. 1,79, 6 ad 3. Cf. etiam I, 56, Ic § Sed considerandum est. 1, 79, 6c. 5 i 696 V P. I, Sec. I. De natura analogize gibilem quam apud se conservat et in promptu habet; sed per speciem intelligibilem in actu secundo applicatam ad intelligendum: et tunc intellectus actu informatus et actuatus specie illa, se habet ut qui intelligit; species vero, prout actu informans ipsum, se habet ut qua intelligit; prout autem est forma vel species obiecti intellecti, se habet ut qua ipsum obiectum intelli­ gitur. Et secundum hoc, quia eadem est species vel forma intel­ ligibilis in actu intellectus et intellecti in actu qua talium in ipso actu intelligendi; intellectus in actu fit ipsum intellectum in actu et fit unum et idem cum ipso in esse intellectivo, licet maneat diversum in esse rei. Quod si intellectus et intelligibile considerentur in potentia tantum, tunc differunt inter se, quia hoc modo considerantur potius secundum esse rei vel naturae. Quae cum ita sint, plene intelliguntur haec verba S. Thomae: «licet in operationibus quae transeunt in exteriorem effectum, obiectum operationis quod significatur ut terminus, sit aliquid extra operantem; tamen in operationibus quae sunt in operante, obiectum quod significatur ut terminus est in ipso operante, et sic est operatio in actu. Unde dicitur in III de Anima [cap. 8], quod sensibile in actu est sensus in actu et intelligibile in actu est intellectus in actu. Ex hoc enim aliquid actu sentimus vel intelligimius, quod intellectus noster vel sensus informatur per speciem sensibilis vel intelligibilis. Et secundum hoc tantum sensus vel intellectus aliud est a sensibili vel intelligibili, quod utrumque est in potentia» *. Ideo ergo «in actione quae manet in agente, oportet ad hoc, quod procedat actio, quod obiectum uniatur agenti, sicut oportet quod sensibile uniatur sensui ad hoc quod sentiat actu» 2. Quae tamen actio non est realiter media inter agens et obiectum, ut in actionibus transeuntibus, sed secundum modum significandi tantum: realiter tamen resultat ex unione et unitate utriusque in esse operative. Unde iterum S. Thomas: «actio, quae transit in aliquid extrinsecum, est rea­ liter media inter agens et subiectum recipiens actionem; sed actio, quae manet in agente, non est realiter medium inter agens et obiectum, sed secundum modum significandi tantum. Realiter vero consequitur unionem obiecti cum agente: ex hoc enim quod intellectum fit unum cum intelligente, consequitur intelligere C. II, a. 2, B, § I: Immateriality radix cognitionis 697 •jjsi quidam effectus differens ab utroque» l; «non enim intelhgen: est motus [physicus] qui est actus imperfecti, qui est ab ilio in aliud; sed actus perfecti, exsistens in ipso agente» 2. Et amplius explicans huiusmodi unitatem, subiungit: «sicut sensus in actu est sensibile in actu, ut dicitur in III de Anima [cap. 8], non ita quod ipsa vis sensitiva sit ipsa similitudo sen­ sibilis quae est in sensu, sed quia ex utroque fit unum [in sen­ tiendo] sicut ex actu et potentia; ita et intellectus in actu dicitur esse intellectum in actu, non quod substantia intellectus iit ipsa similitudo per quam intelligit, sed quia illa similitudo est forma eius [ut est reduplicative intelligens in actu]. Idem est autem quod dicitur: in his quae sunt sine materia, idem est intellectus et quod intelligitur3, ac si diceretur quod intel­ lectus in actu est intellectum in actu; ex hoc enim aliquid est intellectum in actu, quod est immateriale» 4; vel ac si diceretur: idem est secundum actum scientia rei scitae5. Propter quod alio in loco scribit: «verbum illud Philosophi [scilicet in his que sunt sine materia, idem est intellectus et quod intelligitur], universaliter verum est in omni intellectu. Sicut enim sensus in actu est sensibile in actu propter similitudinem sensibilis quae est forma sensus in actu, ita intellectus in actu est intellectum in actu propter similitudinem rei intellectae quae est forma intellectus in actu. Et ideo intellectus humanus, qui fit in actu per speciem rei intellectae, per eandem speciem intel­ ligitur sicut per formam suam. Idem autem est dicere, quod in his quae sunt sine materia idem est intellectus et quod intel­ ligitur, ac si diceretur quod in his quae sunt intellecta in actu idem est intellectus et quod intelligitur: per hoc enim aliquid est intellectum in actu, quod est sine materia. Sed in hoc est differentia, quia quorumdam essentiae sunt iprout sunt in seipsis in esse rei], sine materia, ut Substantiae Separatae quas Angelos dicimus; quarum unaquaeque, et est intellecta, et est intelligens: sed quaedam sunt quorum essentiae non sunt sine materia [in esse rei, ut substantiae corporales], ied solum similitudines ab eis abstractae», hoc est, in esse in- 1 2 5 4 3 1,54, 1 ad 3. I, 14, 2 ad 2. .a Aristoteles, XII Metaph., cap. 9; III de Anima, cap. 4. 1,55, 1 ad 2. . _ 1,79, 4 ad 2: ex Aristotele, III de Anima, cap. a. 693 P. I, Sec. L De natura analogiae telligibili quod sunt eorum species intelligibiles in intellectu re­ ceptae ». Et in his verificatur id quod alibi dicit: «intellectum est in intelligente per suam similitudinem [ = speciem intelligibilem]; et per hunc modum dicitur quod intellectum in actu est intellec­ tus in actu, in quantum similitudo rei intellectae est forma intel­ lectus [in actu] sicut similitudo rei sensibilis est forma sensus in actu»2. Et hac ratione «dicitur... intellectus fieri singula, se­ » cundum quod recipit species singulorum»3. Perfecte autem et consummate huiusmodi unitas et identitas cognoscitiva intellectus et intellecti in actu perficitur per speciem intelligibilem expressam, quae non est mera «species intellectiva» qua formaliter intelligit intellectus, ut est species impressa4, sed proprie est species intellecta in qua obiectum est actu secun­ do intellectum et expressum ab intelligente intra seipsum. Sicut enim species expressa est principium formale intellectionis ut quo intellectus primo formaliter intelligit, ita species expressa est terminus formalis eius ut qui primo intelligitur velut res intra animam et in quo formaliter intelligitur res extra animam eo expressa. Equidem, sicut «cum dicitur intellectum in actu, duo impor­ tantur, sicilicet res quae intelligitur et hoc quod est ipsum intelligi»5; ita cum dicitur intelligens in actu, duo etiam includun­ tur, nempe forma qua intelligit et hoc quod est ipsum intelligere in actu perfecto. «Nam primo quidem consideratur passio intel­ lectus possibilis, secundum quod informatur specie intelligibili [impressa, qua fit formaliter intelligens in actu primo et qua prinio formaliter intelligit]: qua informatus, format, secundo [speciem expressam sive verbum mentis, scilicet] vel definitio­ nem, vel divisionem, vel compositionem», qua secundo formaliter intelligit et in qua primo intellecta ut quae, intelligit formaliter rem extra animam, quae est ultimus terminus intellectionis; etenim «intellectus sibi format [speciem expressam] ad [cognos­ cendum et] iudicandum de rebus exterioribus»6, et «per con- 2 5 6 I, I. I, I. I. 1 ad 3. 85, 2 ad 1. 79, 85, 2c. versus finem. 85, 2 ad 2. 85, 2 ad 3. C. II, a. 2, B, § I: Immaterialitas radix cognitionis 699 ceplionem verbi res dicta vel intellecta est in intelligente» ’, cum sit id *quod intellectus concipit cognoscendo» rem ipsam2. Est ergo una eademque species expressa qua intellectus formaliter constituitur intelligens in actu secundo perfecto quatenus est terminus formalis ipsius intellectionis, simulque est qua intellec­ tum constituitur formaliter intellectum in actu secundo perfecto quatenus reddit ipsum formatum intra intellectum in esse com­ pleto intelligibili. Et ideo, secundum hanc unitatem et identita­ tem speciei expressae intellectus ut exprimentis et intellecti ut expressi, intellectus in actu fit et est perfecte et consummate ipsum intellectum in actu. Quam quidem unitatem et identitatem S. Thomas nitide ex­ posuit hisce verbis praeclarissimis: «similitudo rei recipitur in intellectu secundum modum intellectus et non secundum modum rei. Unde compositioni et divisioni intellectus respondet quidem aliquid ex parte rei; tamen non eodem modo se habet in re sicut in intellectu. Intellectus enim humani proprium obiectum est quidditas rei materialis, quae sub sensu et imaginatione cadit. Invenitur autem duplex compositio in re materiali. Prima qui­ dem formae ad materiam: et huic respondet compositio intellec­ tus qua totum universale de sua parte praedicatur; nam genus sumitur a materia communi; differentia vero completiva speciei, a forma; particulare vero, a materia individual!. Secunda vero compositio est accidentis ad subiectum; et huic reali compositio­ ni respondet compositio intellectus secundum quam praedicatur accidens de subiecto, ut cum dicitur: homo est albus. Tamen differt compositio intellectus a compositione rei. Nam ea quae componuntur in re, sunt diversa; compositio autem intellectus est signum identitatis eorum quae componuntur. Non enim intellectus sic componit ut dicat quod homo est albedo, sed dicit quod homo est albus, idest habens albedinem: idem autem est subiecto quod est homo et quod est habens albedinem. Et simile est de compositione formae et materiae: nam animal significat id quod habet naturam sensitivam; rationale vero quod habet naturam intellectivam; homo vero quod habet utrum­ que; Socrates vero quod habet omnia haec cum materia indivi- 1 I, 27, 3c, circa finem. 1 I, 34, 1 ad 2. 700 P. I, Sec. I. De natura analogiae C. II, a. 2, B, § I: Immaterialitas 701 recipiendo...: est enim sensus susceptivus specierum sine ma­ teria, ut Philosophus dicit [II de Anima, cap. 12]. Huiusmodi autem vires, licet quodammodo immaterialiter formas rerum Est ergo diversitas intellectus et intellecti in esse rei. iden­ suscipiant, non tamen eas suscipiunt absque organo corporali» 1 titas vero intellectus et intellecti in actu in esse intelligibili; et absque conditionibus individuantibus quae materiae debentur: quia idem est quod intellectus cognoscit et dicit de re cognita «fit enim in oculo species lapidis, sed non materia; recipiuntur et quod de re cognita cognoscitur et dicitur ab intellectu intelli­ tamen in potentiis sensitivis formae rerum particulariter, nam gente. Et hanc identitatem exprimit adaequatio rei et intellectus, potentiis sensitivis non nisi particularia cognoscimus»2. Et hac de idest rei conceptae et conceptus rei vel de re, eamque significat verbum est, ut cum intelligendo dicimus: homo est animal ra­ causa, sunt in infimo gradu cognoscitivi. Intellectus vero est ma­ xime cognoscitivus inter omnes humanas vires, quia omnino tionale. immaterialiter et universaliter recipit formas rerum; nam «for­ Et quia sicut se habet simpliciter ad simpliciter ita se habet mae rerum in rebus corporeis particulares sunt et materiale esse magis ad magis et minus ad minus, sequitur tanto esse maiorem habentes, in intellectu vero universales sunt et immateriales. Quod et perfectiorem unitatem et identitatem cognoscentis et cogniti in actu quanto cognoscens et cognitum et cognitio in actu maio­ quidem demonstrat intelligendi modus: intelligimus enim uni­ versaliter et immaterialiter»3; et ideo «in eius operatione non res et perfectiores sunt. Unde maior et perfectior est, ceteris indiget organo corporali, sed omnino eius operatio immateria­ paribus, imitas et identitas intellectus et intellecti in actu quam lis est»4. Et sic «intelligere homini supra alia animalia convenit sensus et sensati in actu: et in ipso ordine intellectus et intellecti, [quibus tamen convenit sentiendo cognoscere]. Manifestum est tanto maior et perfectior est unitas et identitas intellectus el enim quod homo solus universalia considerat et habitudines re­ intellecti in actu quanto altiores et perfectiores sunt intellectus rum et res immateriales, quae solum intelligendo percipiuntur. et intellectum et intellectio in actu. Quapropter S. Thomas iure Impossibile est autem quod intelligere sit actus exercitus per scripsit: «manifestum est enim quod quanto aliquid magis inorganum corporale, sicut visio exercetur per oculum. Necesse telligitur, tanto conceptio intellectualis est magis intima intelkest enim quod omne instrumentum virtutis cognoscitivae careat genti et magis unum; nam intellectus, secundum hoc quod actu illo genere rerum quod per ipsum cognoscitur, sicut pupilla caret intelligit, secundum hoc fit unum cum intellecto»2. Et iterum: coloribus ex sua natura: sic enim cognoscuntur colores in quan­ quanto perfectius est cognitum in cognoscente, tanto perfectior tum colorum species recipiuntur in pupilla; recipiens autem est modus cognitionis»3. oportet esse denudatum ab eo quod recipitur. Intellectus autem , 409. Idem breviter lucideque contrahit in Compendio Theolo­ cognoscitivus est omnium naturarum sensibilium. Si igitur co­ gnosceret per organum corporale, oporteret illud organum esse giae. Radix cognoscitivi et cognoscibilis qua talium est immaterialitas. Ita in homine vires vegetativae non cognoscunt, quia ea­ denudatum ab omni natura sensibili: quod est impossibile. rum «operationes non se extendunt nisi ad corpora secundum Item, omnis ratio cognoscitiva eo modo cognoscit quo species quod materialia sunt». E contra, vires eius sensitivae sunt cocogniti est apud ipsam, nam haec est sibi principium cognos­ gnoscitivae; quia earum «operationes, etsi corpora non transcen­ cendi. Intellectus autem cognoscit res immaterialiter, etiam eas dant, tamen se extendunt ad species corporum, sine materia eas quae in sua natura sunt materiales, abstrahendo formam universalem a materialibus conditionibus individuantibus. Impossibile est ergo quod species rei cognitae sit in intellectu materialiter 1 I, 85, 5 ad 3. duali. Et secundum hanc identitatis rationem intellectus noster unum componit alteri, praedicando» *. • ■** ■ X7 < radix cognitionis 3 I, 14, 6 ad 1. Videri etiam potest limpida expositio eiusdem doc­ trinae in opusculo De unitate intellectus contra averroistas, cap. 1, nn. 19-^3, ed. L. W Keeler SJ., pp. 14-16, praesertim ubi dicit: intel­ lectus possibilis «fit actu illa [=intelligibilia] dum ea intelligit in actu sicut sensus in actu fit sensibile in actu» (n. 21. p. 15, 6S66) ι Comp. Theol. I P.( cap. 52. Comp, theol. I P., cap. 82. Ibid., paulo antea. Comp, theol., I P., cap. 52. 702 P. I, Sec. I. De natura analogiae [quocumque modo]; ergo non recipitur in organo corporali, nam omne organum corporale est materiale» ’. Sic ergo radix intellectualitatis et intelligibilitatis est omni­ moda immaterialitas. Intellectualitatis quidem: «immunitas a materia est causa in­ tellectualitatis; cuius signum est quod formae materiales effi­ ciuntur intelligibiles actu per hoc quod abstrahuntur a materia et a materialibus conditionibus»2. «Intellectus autem omnino secundum suam naturam supra materiam elevatur, quod eius operatio ostendit; non enim intelligimus aliqua nisi per hoc quod ipsa a materia separatur» 3. Intelligibilitatis etiam: «oportet enim illud quod est intellec­ tum in actu, esse immateriale»4. lam vero species intelligibiles, prout a sensibilibus et corpo­ ralibus abstrahuntur per operationem intellectus agentis, sunt quibus res sensibiles et corporales efficiuntur formaliter intelli­ gibiles in actu, quia hoc modo efficiuntur obiective immateria­ les5: prout vero recipiuntur in intellectu possibili et informant ipsum, eaedem species faciunt eum formaliter intelligentem in actu; «omnis enim intellectus intelligens per speciem aliam a se, comparatur ad illam speciem sicut potentia ad actum, cum species intelligibilis sit perfectio eius, faciens ipsum intelligentem actu»6. «Cum enim intelligere fiat per assimilationem aliquam intelligentis ad id quod intelligitur, necesse est id quod intelligitur in intelligente esse secundum quod eius similitudo [=species intelligibilis] in eo consistit»7: exempli gratia, «homo quidem, secundum quod in natura sua consideratur, quaedam res sub­ sistens est; secundum autem quod est in suo intellectu, non est res subsistens, sed intentio quaedam rei subsistentis»8: «secun- •1* C. II, a. 2, B, § I: Immaterialitas Comp. theol., I P., cap. 79. 2 Comp, theol. I P„ cap. 28, arg. 2. 3 Comp, theol. I P., cap. 84, arg. 2. Comp, theol., I P„ cap. 85 ad I. Comp, theol., I P., cap. 83. «Est enim actio intellectus possibilis recipere intellecta et intelligere ea; actio autem intellectus agentis, facere intellecta in actu, abstrahendo ipsa» (Cornp. theol., I P., cap. 86, arg. D*' 6 Comp, theol. I P., cap. 30. Cf. etiam ibid., cap. 88. Comp, theol. I P., cap. 46. Comp, theol., I P., cap. 50. radix cognitionis 703 dum autem quod intellectus actu intelligit, est in ipso id quod intelligitur» *. Et quidem sicut species intelligibilis impressa, prout se tenet ex parte rei cuius est et quam repraesentat, non est quae, sed qua res illa formaliter intelligitur2; ita, prout se tenet ex parte ipsius intellectus quem informat et actuat, non est quae, sed qua intellectus intelligit: «non enim lapis intelligit, etiamsi eius spe­ cies sit in intellectu possibili»3. Et sicut res specie repraesentata est quae intelligitur, ita intellectus specie informatus est qui intelligit. Patet ergo unam eandemque esse speciem intelligibilem qua intelligibile in potentia fit intelligibile in actu et qua intellectus in potentia fit intelligens in actu et qua intelligibile in actu est in intellectu in actu, eique unitur intelligibiliter fitque unum cum ipso in actu cognoscitivo intelligentis et intellecti. Quapropter S. Thomas iure scribit: «ad intelligendum primo necessarius est nobis intellectus possibilis, qui est receptivus specierum intelligibilium; secundo, intellectus agens, qui facit intelligibilia actu. Cum autem intellectus possibilis iam fuerit per species intelligibiles perfectus, vocatur intellectus in habitu, cum species intelligibiles iam sic habet ut eis possit uti cum voluerit, medio quodam modo inter potentiam puram et actum completum. Cum vero praedictas species in actu completo habue­ rit, vocatur intellectus in actu: sic enim actu intelligit res, cum species rei facta fuerit species intellectus possibilis; propter quod dicitur quod intellectus in actu est intellectum in actu»4. Et applicans intellectui in actu beatorum videntium Deum per essentiam et intellecto in actu quod est ipsa divina essentia immediate visa, audacter pronuntiat: «per ipsam Dei visionem mens beata fit in intelligendo unum cum Deo; oportet igitur intelligens et intellectum esse quodammodo unum» in visione beatifica5. Et dicit quodammodo; quia non fiunt unum in essendo, quod est unum simpliciter, sed in intelligendo tantum, ut clarius explicat alio in loco, dicens: «intellectum in actu fit unum [in intelligendo] cum intellectu in actu, in quantum forma intellecti I 3 4 5 Comp. theol. I P., cap. 49. . ’ Il Comp, theol., I P., cap. 85 ad L Ibid., paulo antea, § Haec autem responsio omnino nulla est. Comp. theol. I P., cap. 83, in fine. Comp. theol. II P., cap. 9, § Hoc etiam manifeste apparet. ; i T* i P. I, Sec. I. De natura analogiae 704 fit forma intellectus in quantum est intellectus in actu, non quod sit ipsamet essentia intellectus» in essendo, ut videtur putasse Averroes; «et sic nullo modo sequitur quod intellectus noster videns Deum, fiat ipsa divina essentia [quasi unum cum ipsa in essendo], sed quod ipsa essentia [divina] comparatur ad ipsum quasi perfectio et forma» in videndo sive intelligendo, et hoc in sensu fit ununm cum ipsa *. «Cum enim omnis cognitio sit per assimilationem cognoscentis ad cognitum, oportet quod, qui vi­ dent [Deum], aliquo modo transformentur in Deum; et si qui­ dem perfecte vident, perfecte transformentur, ut beati in patria per fruitionis unionem; si vero imperfecte, imperfecte, sicut hic per fidem»*2. Denique, principium cum fine iungens, concludit: «ex hoc enim aliquid intellectuale est, quod immune est a materia. Quod ex ipso intelligendi modo percipi potest: intelligibile enim in actu et intellectus in actu sunt unum. Manifestum est autem aliquid esse actu intelligibile per hoc quod est a materia separatum: nam et de rebus materialibus intellectualem cognitionem habere non possumus nisi per abstractionem a materia. Unde oportet idem iudicium de intellectu esse, ut scilicet quae sunt immate­ rialia sint intellectualia»3. At est insuper considerandum quod haec unitas et identitas intellectus et intellecti in actu duplicem veluti gradum suscipit. Primus, isque imperfectus et inchoatus tantum, est qui forma­ liter fit per speciem intelligibilem impressam, qua intellectus possibilis actu quasi fecundatur et intellectum redditur actu intelligibile intra intellectum; et per eam incipit intellectus intelli­ gere actu et intelligi actu ut pura forma formans sive purum principium formale quo intellectus intelligit et intelligibile intelligitur. Quo fit, ut unitas et identitas intellectus et intellecti in actu inde consurgens, sit adhuc imperfecta et inchoata; nam talis est unitas et identitas huiusmodi, qualis est actualitas intellectus et intellecti. Secundus vero, isque perfectus et consummatus, est qui for­ maliter fit per speciem intelligibilem expressam, qua intellectus possibilis, iam actu quasi fecundatus specie impressa, actu quasi parturit et emittit rem intellectam intra se; et intellectum, iam i 2 3 IV Sent., d. 49, 2, 1 ad 10, in fine In II Corinth., cap. 3, lect. 3, ed Marietti, p. 438b. Cotnp. theol. I P„ cap. 75, arg 1 C. II, a 2, B, § I: Immaterialitas radix cognitionis 705 redditum actu intelligibile per speciem impressam, efficitur actu secundo et perfecto intellectum: ac per eam terminat intellectus intelligere actu et intelligibile intelligi actu, ut forma sive specie formata et ut termino formali interiori quo actus intelligendi con­ summatur, qui primo intelligitur intra intellectum et quo ut in quo res extra eo expressa et dicta intelligitur actu secundo perfecto et completo. Quo efficitur, ut unitas et identitas intellec­ tus et intellecti in actu inde resultans, sit vere perfecta et con­ summata: mu talis enim est unitas et identitas haec, qualis est actualitas intellectus et intellecti. Quando ergo dicitur quod intellectus in actu est unum idemque cum intellecto in actu in esse cognoscitivo, hoc intelligendum est simpliciter et absolute de intellectu et intellecto in actu se­ cundo perfecto et consummato vi speciei expressae sive verbi mentis, in quo consummatur et perficitur actus intellectus et actus intellecti et consequenter actus ipse intellectionis et cogni­ tionis; et non nisi per posterius et secundum quid, de intellectu et intellecto in actu per speciem intelligibilem impressam: per hanc enim fit tantummodo et incipit esse talis unitas et identitas; per illam vero est perfecte et consummate in suo termino ultimo, quasi in facto esse. 410. S. Thomas ipse profunde explicavit haec omnia in Opus­ culo De natura verbi intellectus. Notat ergo quod species impres­ sa , «quia iam factus est intellectus in actu per speciem» impressam; unde est «processus perfectus de actu in actum, ubi non requiritur aliqua species motus» phy­ sici proprie dicti2. Nimirum est processus ex actu imperfecto et inchoato in eundem actum perfectum et consummatum, sicut est processus a specie impressa rei ad speciem expressam eius. Est enim in specie impressa a re quasi virtus quaedam formativa speciei expressae de eadem re, qua haec redditur perfecte et ultimate repraesentata et intellecta in actu intra ipsum intellec­ tum, cum per speciem impressam esset solum inchoate et im­ perfecte repraesentata et intellecta. Quare S. Thomas scribit: «verbum tamen magis transit in similitudinem substantiae [in­ tellectae] quam species ipsa [impressa]. Quia enim intellectus nititur in quidditatem rei venire [cognoscendo], ideo in specie praedicta est virtus formativa quidditatis substantiae spirituali­ ter [hoc est, immaterialiter, intentionaliter, cognoscitive, psychi­ ce; non materialiter et physice sicut est in ipsa substantia prout est a parte rei], per quam quidditas spiritualiter recte formatur [idest verbum mentis sive species expressa de eadem substantia reali]: sicut in calore est virtus formae ignis, per quam attingitur in generatione ad formam substantialem ignis, quod accidens per se non attingeret. Unde verbum, quod est ultimum quod potest fieri intra [intellectum] per speciem, magis accedit ad ipsam rem repraesentandam quam nuda species rei. Quia igitur res intelligibilis eo ipso intelligitur quo intellectus formatur sua specie [impressa] actu, prius natura est informari [tali specie] quam intelligere «et intelligendo formare speciem expressam, «sed non tempore», eo quod intelligere non est motus3. «Directe igitur a specie ipsa itur in ipsum verbum [et ab ipso verbo in ipsam rem], cum non percipiatur [intellectione directa eius sub­ iectum, quod est intellectus possibilis], sed res cuius est illa similitudo. Huic etiam similitudini tanto intimius est verbum quanto perfectius genitum est. Ideo verbum intelligentis intimum est principio intellectivo, ex quo et specie fit unum»4. «Anima enim quasi transformata est in rem per speciem [impressam] qua agit quidquid agit: unde cum ea [intellectus] informatus 1 Op. cit., p. 497. 2 Op. cit., p. 493. 3 Op. cit., pp. 496-497. ·» Op. cit., p. 496. C. II, a. 2, B, § I: Immaterialitas radix cognitionis 707 «I actu, verbum producit In quo rem illam dicit cuius speciem habet, et non se» >, eo quod «verbum est expressivum rei quae intelligitur»2 et ad eius similitudinem formatur, non ad simili­ tudinem speciei impressae. Ad cuius ampliorem evidentiam recolendum est aliud esse for­ mam qua aliquid formatur et aliud formam ad quam et secundum quam formatur. Species ergo expressa formatur specie impressa ut forma qua formatur, essentia vero rei intellectae ut forma ad quam et secundum quam formatur: non enim species expressa exprimit et repraesentat speciem impressam, sed essentiam rei intellectae, cuius est immediata et formalis similitudo et inten­ tio intellecta. Quod quidem ita explicat S. Doctor: «manifestum est quod intellectus intra seipsum actionem rectam exercere potest, et haec semper est actio sua propria, quae terminatur ad obiectum factum in se et a se. Unum enim constituitur ex intellectu et specie [impressa], quae est principium actionis suae: et huius est agere. Unde species haec est prima qua agitur, non autem ad quam: non enim intellectus noster inspiciens hanc speciem tanquam exemplar sibi simile, aliquid facit quasi verbum eius; sic enim non fieret unum ex intellectu et specie, cum intellectus non intelligat nisi factus unum aliquid cum specie, sed ipsa specie formatus agit tanquam aliquo sui, ipsam tamen non excedens. Species autem sic accepta semper ducit in obiectum primum [quod est verbum mentis]. Unde manifestum est quod ipsum verbum intellectus perficitur per actum rectum»3. Quod autem species impressa non sit forma ad quam nec secundum quam formatur verbum sive species expressa, sed ipsa essentia rei intellectae, explicat consequenter, dicens: «non enim generatur verbum ipsum per actum intellectus, nec eius similitudo, nec etiam similitudo illius speciei [impressae] qua intellectus informatur, quasi verbum esset eius expressivum, sed similitudo [expressa et intellecta] rei [quae est species eius expressa]. Illius enim similitudo generatur quod in sua simili­ tudine [expressa et genita] cognoscitur: est tamen ipsum ver­ bum similitudo illius speciei [impressae] tanquam eius quo fac­ ium est sibi similimum [idest ut forma qua verbum formatur Op. cit., p. 498. Op. cit., p. 495. Op. cit., p. 495, paulo post. ’‘.Α’Λ P I. Sec. I. De natura analogiae 708 et generatur]. Similitudo vero rei est ut ad quod formatur et tanqua.ni ad eius exemplar. Nec propter hoc oportet ipsum for­ mantem prius rem intueri, et post ad eam verbum seu imaginem ipsam in se formare; quia habere speciem rei apud se, est sibi loco aspectus exemplaris», cum sit species impressa rei et a re ipsa l: et sic ex intellectu informato tali specie et ex specie ipsa resultat «unum agens, cum quo et species ipsa efficitur unum spiritualiter in participando vitam eius» intellectualem et cognoscitivam 2. Haec tamen unitas intellectus et intellecti in actu, sicut et ipse actus intellectionis, consummatur et perficitur in ipso verbo mentis sive specie expressa. Nam «sicut in principio actionis [intellectivae] intellectus et species [impressa] non sunt duo, sed unum est intellectus et species illustrata [lumine intellectus agentis]; ita unum in fine relinquitur, similitudo scilicet per­ fecta, genita et expressa ab intellectu [possibili intelligente et generante et exprimente actu et ipse intellectus actu generans et exprimens eam; quia «verbum non est sine intelligere actu»]: et hoc totum expressum est verbum, et es totum rei dictae ex­ pressivum, et totum in quo res exprimitur; et hoc est intellectum principale [=primum], quia res [extra animam] non intelligitur nisi in eo [intellecto et expresso]... Verbum igitur cordis est ultimum quod potest intellectus in se operari: ad ipsum enim in quo quidditas rei recipitur [ = reperitur?] immo quia ipsemet [=ipsummet?] est quidditatis similitudo [expressa, consumma­ ta, intellecta], terminatur intelligere; sic enim habet rationem obiecti intellectus» ut quod primo intelligitur intra intellectum et in quo intelligitur res extra intellectum eo expressa et perfecte repraesentata, quae est secundum quod intelligitur et in quo ultimatim terminatur intelligere3. Quo fit, ut ibi sit ultimus terminus intellectionis ubi fuit primum eius principium: im­ primuntur enim species impressae a re et exprimuntur species expressae ad eandem rem; neque species impressa habet vim formativam formandi speciem expressam ut forma qua forma­ tur «nisi ex propria ratione illius cuius est species45 , hoc est, ipsius essentiae rei, quia nimirum «in specie praedicta est vir- 1 2 3 4 Op. Op. Op. Op. cit., p. 496. cit., p. 495. cit., p. 494. cit.,p. 493. C. II, a. 2, B, § I: Immaterialitas radix cognitionis lus quidditatis substantiae spiritualiter, per quam [=species expressa quidditatis] recte formatur» ’. 709 quidditas 411. Ex quibus omnibus luculenter apparet unita­ tem et identitatem intellectus et intellecti in actu in esse intellectivo, et universaliter cognoscentis et cogniti in actu in esse cognoscitivo, non necessario in esse rei, veram et propriam esse, et non solum metaphoricam et impro­ priam ut opinatur Suarez2 quem sequitur Urrâburu3, quos solide refellit Jos. Gredt4; eamque esse sinceram doctrinam Aristotelis, S. Alberti Magni et S. Thomae. Constat etiam ex hucusque dictis hanc unitatem et iden­ titatem intellectus et intellecti in actu, iuxta doctrinam S. Thomae, non esse tantum intelligendam quasi in actu primo vi speciei intelligibilis impressae, ut putat Jos. de Tonquédec3; neque solum in actu secundo completo vi speciei intelligibilis expressae sive verbo mentis, ut con­ tendit H. D. Simonin6, sed utroque modo simul, licet di­ verso gradu diversaque ratione. Hanc germanam doctrinam aristotelico-thomisticam nervose et profunde reassumpsit Caietanus7, qui et eam 1 Op. cit., p. 497. Idipsum limpidissime exposuerat in Summa con­ tra Gentiles hisce verbis: «per hoc enim quod species intelligibilis [impressa], quae est forma intellectus et intelligendi principium, est similtudo rei exterioris, sequitur quod intellectus [ea informatus et in actu constitutus] intentionem formet [=speciem expressam] illi rei similem; quia quale est unumquodque, talia operatur. Et ex hoc quod intentio intellecta [ = species expressa] est similis alicui rei, se­ quitur quod intellectus, formando huiusmodi intentionem, rem illam intelligat» (/ Contra Gent., cap. 53, § Haec autem intentio intellecta). - Suarez, De Anima, lib. Ill, cap. 2, n. 5. Opera, ed. Vives, t. III, p. 617a. 3 Urraburu, Instit. Philosophicae, t. V, pp. 419-420, 421. Vallisoleti, 1896. 4 Jos. Gredt »! , De unione omnium maxima inter subtectum cognos­ cens et obiectum cognitum, apud «Xenia thomistica», t. I, pp. 312-316. Romae 1925. 5 Jos. Tonquedec, Critique de la connaissance selon les principes il la philosophie thomiste, pp. 36, 41, 461-464. Paris 1929. 4 H. D. Simonin, L'identité de l’intellect et de l'intelligibile dans "acte d'intellection, apud «Angelicum», 7 (1930), pp. 225-237. ’ Caietanus, In I, 12, 2, nn. 14-16; in I, 14, 1, nn. 3-7; in I, 14, 2, 0,5; in I, 14, 3, n. 3; in I, 27, 1, n. 1, n. 18 ad 3 rationem Durand!; à/, 50, 2, n. 11; in I, 55, 3, nn. 12-15; in I, 56, n. 3; tn I, 75, 2, nn. !■ i 710 P. I, Sec. I. De natura analogiae iure maximi facit et, post Caietanum, Ferrariensis2, Bânez3, Complutenses Carmelitani4. Salmanticenses \ C. II, a. 2, B, § I: Immaterial itas radix cognitionis 711 Joannes a S. Thoma Marcus Serra2 ceterique thomistae, uno vel altero excepto3; quibus nostris temporibus adhae­ rent, inter alios, Satolli4, Billot5. Buonpensière6, Del Prado7, Remer8, Gredt9, Garrigou-Lagrange ‘°, Maquart ", Gaetani12 et Siwek n. 4, 7, 9-10; in I, 79, 2, nn. 19-20, 23; in I, 79, 3, nn. 8-9, 12; in I, 79, 6, n. 4; in I, 85, 2, n. 6; in I, 87, 1, n. 9; in II de Anima, cap. 11, § circa primam conclusionem,, ed. Venetiis 1514, fol. 36v (ed. I. Coquelle, O.P., nn. 261-263, pp. 250-251, Romae, 1939); § circa quintam conclusionem, fol. 37r (ed. Coquelle, n. 271, pp. 257-258); § circa quaestionem ultimam, i Joannes a S. Thoma, Cursus philosophicus, Philosophia Naturalis, fol. 37v (ed. Coquelle, nn. 28(3-284, pp. 262-265); in III de Anima, cap. 1, IV P., q. 4, a. 1, dico secundo, ed. Reiser, t. III, pp. 103-105; q. 5, a. 3, § circa determinationem intellectus in actu, fol. 45r; cap. 5, § circa ad 2 difficultatem, pp. 185-186; Cursus theol., in I, 12, 2, disp. 13, a. 1, primam et secundam conclusionem, fol. 53r. Eam etiam breviter reco­ ed. Solesm., t. II, pp. 147-150; in I, 14, 1, disp. 16, a. 1, pp. 328-335. luit et approbavit iam pridem Joannes Quidort, O.P. (f 1306), Correcto' Marcos Serra, In I, 12, 2, § Secunda ratio, pp. 244-245 (Romae, rium corruptorii tCirca», a. 1, pp. 6-7, ed. J. P. Müller, O.S.B. Ro­ 1653); dub. 1, a. 2, pp. 257-258; in I, 14, 1, pp. 383-386. mae, 1941. 3 Ita Joannes Martinez de Prado, in lib. Ill de Anima, q. 9, § 2, 1 Eam enim vocat «fundamentum magnae partis Metaphysicae pp. 480487 (Compluti, 1652), quem tamen invicte confutavit Cosmas et Philosophiae naturalis» (In I, 14, 1, n. 3), et lectorem compellat: i œ Lerma, in II de Anima, q. 47-48, pp. 265-280 (Matriti, 1666). Martinez «adverte diligentissime radicem hic ab Aristotele positam, a D. Thoma de Prado conati sunt defendere contra Lermam Complutenses domiin I. P., q. 14, a. 1 et in De Veritate, q. 2, a. 2, item et ab Alberto mclani, in II de Anima, q. 5, a. 3, pp. 356-383 (Compluti, 1741), quin in libro de Intellectu et Intelligibili [lib. I, tract. 1, cap. 6] explicatam, □men rem confecerint. unde habent entia quod sint cognoscitiva, scilicet ex immaterialitate» Tomistis consentit Silvester Maurus tum exponendo Aristotelem, (In II de Anima, cap. 11, ed. Venetiis 1514, fol. 36v; ed. Coquelle, at videre est in II de Anima, cap. 16, n. 1, t. IV, p. 73 (ed. Parisiis 1886); P. 257). . , cap. 18, nn. 5-10, pp. 78-79; in III de Anima, cap. 1, pp. 89-91; cap. 4, Quando ergo Suarezius eiusque asseclae invehunt vehementer in nn. 3-5, pp. 93-94; cap. 4, nn. 1-6, pp. 94-95; cap. 7, nn. 2-4, p. 101; in hanc sententiam Caietani, eam appellantes falsam et inintelligibilem XII Metaph., cap. 7, n. 3, p. 557; tum in Quaestionibus philosophicis, (Suarez, de Deo uno, lib. II, cap. 12, n. 7, ed. cit., t. I, p. 87b; De Eb. IV, q. 20, ad 4, t. III, pp. 8-10 (Cenomani, 1876); Quaestiones physiAnima, lib. Ill, cap. 2, n. 7, t. III, p. 617b), reapse impugnat Aristo­ vmetaphysicae,, q. 1, ibid. pp. 249-258, ubi efficaciter defendit Aristotelem et S. Thomam ab eisque recedunt. :ekm et S. Thomam contra Suarezii impugnationem: tum denique in 2 Ferr.arie.nsis, In II de Anima, q. 5, pp. 39-40, Venetiis 1619; s» Opere theologico, t. I, lib. 1, q. 21, ad 5, n. 51, p. 94a (Romae, q. 21, § Quantum ad secundum..., sciendum secundo, p. 107; q. 22, 1687); q. 41, nn. 10-16, pp. 131-132. pp. 110-112; in III de Anima, q. 6, § Quantum ad secundum..., sciendum Satolli, Praelectiones in I, 12, 2, conci, secunda, nn. 1-9, pp. 402secundo, p. 154a; q. 8, § Quantum ad secundum..., secundo..., tertio, J 15.4 Romae, 1884. p. 155a; q. 9, § Ad secundum dicitur primo, pp. 175b-176a; § ad aliam 5 Billot, De Deo uno, in I, 12, 2, p. 132, nota 2. Prati, 1895; De Deo [auctoritatem Aristotelis], p. 176b; in I contra Gent., cap. 44, nn. 12-17; Trino, in I, 27, 1, pp. 19-24. Prati, 1895. in II contra Gent., cap. 59, nn. 6-8; cap. 62, nn. 5-6; cap. 78, η. V, i Blonpensiere, In I, 12, 2, n. 576, p. 388 (Romae, 1902); in I, 14, 4; cap. 82, nn. 2-3; cap. 98, nn. 15, 17 et 22; cap. 99, n. 4; cap. 101, nn. 1-3; in III Contra Gent., cap. 49, n. 2; In IV Contra Gent., cap. 11, ' ; n. 815, pp. 548-550. I N. del Prado, De veritate fundamentali philosophiae Christianae, n. 7; cap. 11, n. 7; cap. 14, n. 3. &. V, cap. 5, § 2, pp. 596-602. 3 Banez, In I, 12, 2, dub. 1, tertia conclusio, col. 243-244 (ed. Ve­ 5 Remer, Summa philosophiae scholasticae, t. V, Psychologia, nn. netiis 1585); in I, 14, 1, col. 300-302; in I, 14, 4, § in hoc articulo no­ 57-58, pp. 63-67. tandum est primo, col. 303; in I, 75, 2, dub. 2 (ed. Venetiis, 1591), ’ Gredt, Elementa phil. aristotelico-thomisticaeA, t. I, nn. 463-467 col. 493; in I, 78, 3, dub. 3, tertia conci., adverte tamen circa istam Friburgi Brigsoviae, 1926); De unione omnium maxima inter sublectum conclusionem, coi. 856-857; in I, 79, 2, dub. 1, quarta conci., col. 1042; poscens et obiectum cognitum, apud «Xenia thomistica», t. I, pp. in 7, 79, 3, dub. 1, ad 4 arg. coi. 1080; in I, 85, 2, tertia conci, coi. 14441445; ibid., dub. circa primam conci., tertia conci., coi. 1551; ad 2 arg. , 303-318. Romae, 1925. 10 Garrigou Lagrange, De Deo uno, in I, 12, 2, p. 279; in I, 14, 1, in oppositum, coi. 1452. 328-330. Parisiis 1938. 4 Complutenses Carmelitani, De Anima, disp. 18, q. 3. II Maolart, Elementa philosophiae, t. II, Philosophia Naturalis, q. s Sæmanticenses. Cursus theol., in I, 14, 1, disp. 1, dub. 2, ed. 12, a. 1, pp. 240-250. Parisiis, 1937. Palmé t. I,pp. 321-33 ; d.sp. 2, dub. 1, pp. 350-368; et praesertim ibid.. _ mentis: qua ratione verbum mentis se habeat 12 G aetani, _ De verbo cogn°scentia non solum habeant formam rei modum obiecti cogniti, apud «Âcta Pont. Academiae romanae S. Thoalterius, sed etiam fiant per identitatem aliae res in esse cognoscibili sive repraesentativo. «-uguustiuui -ae Aquinatis et Religionis Catholicae», 1935, PP· ξ6-77. Romae, 1936. 15 Siwter, Psychologia metaphysica, n. 71, pp. 106-107. Romae, 1939. 1 712 C. II, a. 2, B, § I: Immaterialitas radix cognitionis P. I, Sec. I. De natura analogiae Et ratione huius identitatis in esse intelligibili quae formaliter consummatur Jn verbo mentis, verificantur illa dicta S. Thomae de intellectu et intellecto in actu: «omnino intellectus in actu est res intellecta; quia sicut res in sui ratione habent materiam vel non habent, sic ab intellectu percipiuntur» *; et de verbo mentis et re eo dicta et expressa: intellectus, idest res intellectae2; «intellectum sive res intellecta se habet ut constitutum vel formatum per operationem intellectus: sive hoc sit quidditas [=definitio], sive sit compositio et divisio pro­ positionis [ =enuntiatio]»3. 412. Et inde est quod definitiones essentiales indif­ ferenter appellantur, quandoque quidem ipsa natura rei definitae4 vel substantia eius 5; nam ratio definitiva ali­ cuius est quod quid est eius6, idest quidditas vel species ipsius7: aliquando autem notificatio substantiae, idest essentiae vel quod quid est rei definitae8, quia est oratio indicans quid est res 9, hoc est, essentiam speciei10, utpote significans formam et essentiam rei1112 . Nam in esse for­ maliter repraesentativo et cognoscitivo definitio est ipsa res definita intra intellectum definientem. Quare S. Doc­ tor scribit: «tunc intellectus dicitur scire de aliquo quid est quando definit ipsum, idest quando concipit aliquam formam de ipsa re quae per omnia ipsi rei respondeat»D; et iterum: «hoc quod est esse rationem convertibilem ex S. Thomas, In III de Anima, lect. 12, n. 784. 2 In III de Anima, lect. 11, n. 747. De Spiritualibus creaturis, 9 ad 6. In I de Anima, lect. 9, n. 137. In I de Anima, lect. 11, n. 177. 6 In I de Caelo et Mundo, lect. 19, n. 4. In I de Generatione et corruptione, lect. 14, η. 7. 8 i Ιη ίί lect. 2, n. 10; in I de Anima, lect. 1, n. 10; in I de n;.4 in fine· et "· 8: VI Melaph.. lect.1 nn. 1232-1233^m V77 Metaph., lect. 11, n. 1528. In IV Physic., lect. 5, n. 3. 10 In VII Physic., lect. 8, n. 9. 11 In II Post., lect. 10, n. 3. 12 De Verit., 2, 1 ad 9. 713 genere et differentiis constantem [ = definitionem essen­ tialem], est omnino idem ei quod quid est» ‘, nempe ipsi essentiae rei definitae. Quibus per omnia consonant haec alia verba: «quandocumque autem intellectus per suam formam intelligibilem alicui rei assimilatur, tunc illud quod concipit et enuntiat secundum illam intelligibilem speciem verificatur de re illa cui per suam speciem similatur; nam scien­ tia est assimilatio intellectus ad rem scitam» 2. Et inde sequitur quod «omnis intelligibilis species per quam in­ telligitur quidditas vel essentia alicuius rei, comprehen­ dit in repraesentando rem illam: unde et orationes sig­ nificantes quod quid est, terminos et definitones voca­ mus»3. Ergo «similitudo intelligibilis per quam intelligi­ tur aliquid secundum suam substantiam, oportet quod sit eiusdem speciei, vel magis species eius: sicut forma domus quae est in mente artificis, est eiusdem speciei cum forma domus quae est in materia, vel potius species eius; non enim per speciem hominis intelligitur de asino vel equo quid est»4. 413 Et secundum hoc, definitio essentialis optime «dicitur terminus, quia includit totaliter rem', ita scilicet quod nihil rei est extra definitionem, cui scilicet defi­ nitio non conveniat; nec aliquid aliud est infra definiti­ vum, cui scilicet definitio conveniat» 5. Et quidem dicitur terminus, non solum rei quae definitur et cognoscitur, verum etiam intellectus cognoscentis et .definientis in quantum huiusmodi, iuxta illud eiusdem S. Doctoris: 'substantia rei, quae est essentia et defnitio significans quod quid est res, dicitur terminus. Est enim terminus cognitionis', incipit enim cognitio rei ab aliquibus signis 3 4 In II Post., lect. 5, n. 2. De Pot., 7, 5c. III Contra Gent., cap. 49, arg. 4. In I Periherm., lect. 4, n. 2, Cf. etiam in I Sent., d. 43, 1, ic. il ! 714 J C. II, a. 2, B, § 1: Habitudo conceptus formalis et obiectivi P. I, Sec. I. De natura 715 analogiae exterioribus quibus pervenitur ad cognoscendam rei defi­ nitionem: quo cum perventum fuerit, habetur perfecta cognitio de re... Sz autem est terminus cognitionis, opor­ tet quod sit rei terminus; quia cognitio fit per assimilationem cognoscentis ad rem cognitam» '. Nam «cum quaelibet cognitio perficiatur per hoc quod similitudo rei cognitae est in cognoscente: sicut perfectio rei cognitae consistit in hoc quod habet talem formam per quam est res talis, ita perfectio cognitionis consistit in hoc quod habet similitudinem formae praedictae», quae est eius species expressa et cognita sive definitio2. Unde apud S. Thomam idem est formare simplicem conceptionem rei et formare quod quid est rei3, formare definitionem et formare quidditatem4, definitio et ipsa quidditas formata in intellectu5; «definitio enim est idem rei» definitae6, eo quod non solum res et quod quid erat esse eius sunt unum quocumque modo, sed etiam sunt unum secundum rationem» definitivam 7. Quae cum ita sint, iure infertur quod, sumendo defi­ nitionem pro eo quod significatur et dicitur per definitio­ nem, «definitio et definitum sunt idem»8: et sic «defini­ tio convertitur cum definito»9; et «cuicumque convenit definitio, convenit et definitum» ,0. Quo fit ut «multipli­ cata definitione, multiplicetur et definitum» n; et vicissim non multiplicato definito, non multiplicatur definitio essentialis et adaequata: «unius enim unica est definitio, In V Metaph., lect. 19, n. 1048. 2 In VI Metaph., lect. 4, n. 1234. In VI Metaph., lect. 4, nn. 1232-1233. De Verit., 1, 4c et ad 1; 3, 2, 4; 4, 2c; De Pot,. 8, Ic; 9, 5. 5 De Verit., 3, 2c. 6 In VII Metaph., lect. 9, n. 1462. 7 In VII Metaph., lect. 5, n. 1375. / Sent., d. 25, 1 ad 2. Si vero sumatur secundum meram inten­ tionem definitionis, scilicet pro medio sive signo formali in quo res definita intelligitur, «sic definitio non est definitum, sed ductivum in cognitionem eius» (Ibid., circa finem). 9 III, 60, 2, arg. sed contra. ίο II Sent., d. 27, 2 obi. 8. π I, 108, 2, obi. 1. sicut et unum esse» *: ac finaliter «remota definitione, aufertur definitum»2. 414. Postremo, ex omnibus hucusque dictis, conclu­ ditur, in sincera doctrina peripatetica non aliam reapse esse quaestionem de conceptu formali et de conceptu obiectivo alicuius in quantum huiusmodi, sed unam eandemque, si loquamur, ut patet, de vero conceptu: sibi enim mutuo adaequant in veritate et in esse cognoscibili simulque uno eodemque actu directe cognoscuntur in actu exercito ut obiectum formale quod intellectionis for­ matae et consummatae. Si enim sumatur conceptus obiec­ tivus denominative, denominatur ab ipsa forma concep­ tus formalis qui ideo natura praecedit illum; sin autem sumatur fundamentaliter et realiter, est forma ipsius con­ ceptus formalis, utpote obiectum eius formale terminativum, ideoque sub hoc adspectu naturaliter praecedit con­ ceptum formalem. Quapropter S. Thomas haec duo simul docuit: primo, quod conceptus formalis sive verbum men­ tis est «tanquam speculum in quo res cernitur, sed non excedens id quod in eo cernitur» 3; secundo, quod «intel­ ligere in sua radice est prius verbo», quia radix intellec­ tionis est species impressa in qua «est virtus quidditatis substantiae [scilicet ipsius rei a qua accipitur et impri­ mitur species] spiritualiter», et per ipsam [utpote virtu­ tem formativam ipsius verbi] quidditas spiritualiter rec­ te formatur», quae est verbum mentis «ad quod termi­ natur actio intellectus»4. Ipsa ergo res extra prout est in se, quae est conceptus obiectivus fundamentaliter sive causaliter vel radicaliter, est naturaliter prior verbo, eo ipso quod est naturaliter prior specie impressa ad quam se habet ut intelligibile in potentia ad intelligibile in actu, nam per hanc speciem fit formaliter intelligibilis in 1 / Sent., d. 1, expositio textus; II Sent., d. 27, 2, obi. 9 et resp.; Ill Sent., d. 23, 2, 1, obi. 8 et resp. 2 !· 91 h obL L J De natura verbi intellectus, ed. cit., p. 494. 4 Op. cit., p. 497. · ··>.· ·.. . ■I . P. I, Sec. I. De natura analogiae 716 actu; species autem impressa est naturaliter prior verbo, quia per verbum fit formaliter res ipsa intellecta in actu, prius autem naturaliter est intelligibile in actu quam intellectum in actu: at in linea actus intellecti, prius naturaliter est verbum mentis quam ipsa res extra, quae non est intellecta in actu nisi in verbo et per verbum, ideoque non denominatur talis nisi a verbo, quod est forma eius intellecta et formata intra intellectum per actum intelligendi perfectum et consummatum. Cum enim actio intelligendi sit essentialiter immanens, «impossibi­ le est intellectum facere rem extra a qua speciem [im­ pressam] trahit» *; necessario tamen «ipse facit in se obiectum quod est in eo intellectum»123 , sicut quoddam constitutum et operatum ipsius, quod est similitudo for­ malis expressa sive verbum ipsius rei ut actu intellectae5, ad quam ultimatim terminatur prout est in sua realitate4: «ut sic id quod intelligitur possit dici, et res ipsa,et conceptio intellectus; et similiter id quod dicitur per verbum potest dici, et res quae dicitur, et verbum ip­ sum» 5. Oportet siquidem recolere verbum mentis sive spe­ ciem expressam bifarie sumi posse: uno modo, materia­ liter et specificative, hoc est, in esse entis; alio modo, formaliter et reduplicative, idest in esse verbi et speciei. Primo modo considerantur subiective et physice; se­ cundo modo considerantur obiective et psychice. Et se­ cundum hanc duplicem considerationem, «rationes intel­ lectae [ = species expressae] habent duplicem firmitatem, scilicet firmitatem sui esse, et hanc habent ab intellectu [possibili in quo sunt sicut in subiecto], sicut alia acci­ dentia a suius subiectis; et firmitatem suae veritatis, et hanc habent ex re cui conformantur: ex hoc enim quod res est vel non est, locutio et intellectus [= verbum orale 1 2 3 * 5 Op. cit., p. 498. Op. cit., p. 497. Op. cit., p. 492. De Verit., 3, 2c. De Verit., 4, 2 ad 3. C. II, a. 2, B, § 1: Habitudo conceptus formalis et obiectivi 717 et mentale] veritatem vel falsitatem habet» Exempli gratia, «ratio [intellecta sive verbum] hominis non dici­ tur esse in homine quasi res quaedam in ipso, sed est sicut in subiecto in intellectu; at est in homine sicut in eo quod praestat fulcimentum veritati ipsius»2. Hoc enim in sensu formali et reduplicativo non consideratur spe­ cies expressa, sicut neque impressa, ut est in subiecto, sed unice ut est ad obiectum cuius est signum formale et imago formalis expressa; et ideo tota quanta est, obiec­ ti et ad obiectum reale est. Unde, secundum hanc forma­ lem rationem speciei, «omnis species apud intellectum exsistens, est species obiectiva, non... informativa; ita quod, cum dicitur quod species lapidis est in anima, non debet intelligi de similitudine lapidis [ut] inhaerente et informante, sed de specie, idest quidditate et essentia abstracta lapidis obiective se habente ad contuitum men­ tis... [et ideo signanter Aristoteles] dicit [in III de Ani­ ma, cap. 8] quod hic lapis non est in anima, sed species lapidis; et hoc debet intelligi obiective, non informa­ tive* \ Talis namque est propria natura speciei intelligibilis ut reduplicative species est, ut profunde animadvertit Caietanus. «Duo, inquit, sunt genera entium. Quaedam ad hoc primo instituta, ut sicut, quamvis forte secundario alia repraesentent: et haec vocamus res. Quaedam vero ad hoc primo instituta sunt naturaliter [et formaliter], ut alia repraesentent: et haec vocamus intentiones rerum et species sensibiles seu intelligibiles. Necessitas autem ponendi haec duo rerum genera est, quia oportet cognoscitivum esse non solum ipsum, sed alia: intellectivum vero esse omnia, ut patet ex q. 14, a. 1, et communi animi philosophorum conceptione, con­ venientium in hoc, quod simile simili cognoscitur. Nec 1 / Sent., d. 2, 3 ad 5. 2 Ibid., ad 4. . .. 3 Joannes Quidort, O.P., Correctorium corruptorii •circa», a. 27, «d. cit., pp. 154-155. 718 P. I, Sec. I. De natura analogiae naturae rerum secundum seipsas possunt esse in cognos­ citivo, quia lapis non est in anima; nec ipsum cognoscitivum [creatum] secundum suam substantiam solam et finitam potest esse tantae excellentiae ut habeat in se unde distincte sibi assimilentur naturae rerum cognos­ cibilium secundum proprias eorum rationes. Unde restat, cum nec esse naturae cognoscitivi sit ratio cognoscibilium, nec esse naturale cognoscibilium sit secundum se in co­ gnoscitivo, ut oportuerit institui a natura ens intentiona­ le quo cognoscitivum esset cognoscibilia», non subiective et realiter, sed obiective et cognoscibiliter ’. C. II, a. 2, B, § I: Nulla differentia quoad nomen 719 intellecta (!) apellatur» *. Porro scimus ex supra dictis intentionem intellectam apud Avicennam, Averroem, Algazelem, S. Albertum Magnum, S. Thomam verosque thomistas esse ipsam speciem expressam, idest verbum men­ tis sive ipsummet conceptum formalem rei. 5. Quaestionis resolutio. 416. Ad quaestionem igitur redeuntes de compara­ tione aequivocorum, univocorum et analogorum quantum ad eorum nomen et conceptum, dicendum est in primis ea non differre quantum ad merum nomen sive quantum 415. Disgregatio autem et quasi disparitas conceptus ad verbum vocale; quia omnia univocata habent unum formalis et conceptus obiectivi ortum duxit ex nominali­ idemque nomen; exempli gratia, omnes homines conve­ bus saec. XIV et XV, qui confundere videntur conceptum niunt in uno eodemque nomine, quod est homo·, et simi­ formalem cum conceptu pure logico: quod tamen falsum liter omnia aequivocata, sicut gallus gallinaceus et gallus esse, ex hactenus dictis patet, nam conceptus formalis civis Galliae dicuntur uno eodemque nomine gallus·, pa­ directus est vere conceptus rei ideoque vere realis. Et terque omnia analogata, sicut ens reale et ens rationis, inde manavit sat magna confusio in auctoribus scholas­ substantia et acidens, Deus et creaturae, appellantur uno ticis posterioris aetatis, a qua non satis liberati sunt plueodemque nomine ens. Propter quod Aristoteles tam de res etiam thomistae maioris subsellii. Ex quo etiam con­ univocis quam de aequivocies, sub quibus comprehendit secutum est, ut non pauci dicant conceptum obiectivum analoga ut patet ex dictis 2, asserit ea habere nomen com­ id quod S. Thomas actribuit conceptui formali rei. mune, όνομα χοινόν 3, hoc est, unum idemque; et S. Tho­ Quam quidem confusionem magis adhuc cumulavit mas, describens univoca, aequivoca et analoga, dicit: «in Suarezius suo syncretism© incohaerenti, ut videre est univocis enim nomen unum praedicatur de diversis...; in his eius verbis: «conceptus formalis dicitur actus ip­ se (! ) seu, quod idem est (! ! ), verbum quo intellectus rem ( inaequivocis vero idem nomen praedicatur de diversis...; in his vero quae praedicto modo [ = analogice] dicuntur, aliquam seu communem rationem (!!!) concipit... Con­ idem nomen de diversis praedicatur...»4. lure igitur con­ ceptus obiectivus dicitur res illa vel ratio quae proprie cludit Caietanus: «quoad vocem autem non est inter ana­ et immediate per conceptum formalem cognoscitur seu loga et univoca [et pure aequivoca] differentia» 5. repraesentatur. Ut, verbi gratia, cum hominem concipi­ mus, ille actus, quem in mente efficimus ad concipiendum hominem, vocatur conceptus formalis; homo autem co­ gnitus et repraesentatus illo actu, dicitur conceptus obiec­ 1 Suarez, Disputationes metaphysicae, disp. 2, sect. 1, n. 1, ed. Bar­ cinone, 1883, t. II, p. 7. tivus.... Propter quod ab aliquibus, ex Averroe, intentio •W 1 Caietanus, In I, 55, 3, n. 12. 2 Supra, n. 135. 2 Aristoteles, Categoriae, cap. 1, nn. 1 et 2 (I, 1, 1 et 7). 4 S. Thomas, In XI Metaph., lect. 3, n. 2197. s Caietanus, De nominum analogia, cap. 4, n. 38 in fine, ed. cit., p. 36. i â 720 P. I, Sec. I. De natura analogiae C. II, a. 2, B, § I: Conceptus univocus 417. Quantum vero ad conceptum formalem, dicen­ dum est ea plurimum differre inter se. Univoca enim, in quantum huiusmodi, habent unum eundemque conceptum formalem communem totaliter unum et uniformem aequaliterque convenientem omni­ bus univocis eodem nomine vocatis: verbi gratia, omnes homines, qui univoce dicuntur homo, habent conceptum formalem penitus unum, nempe animal rationale; et similiter omnia animalia conveniunt in uno eodemque conceptu formali, quo dicuntur et sunt substantia ani­ mata sensitiva. Quod quidem patet ex ipsamet definitione univocorum ab Aristotele tradita: συνώνυμα δέ λέγεται ών τό τε όνομα κοινόν καί ό κατά τούνομα λόγος τής ούσίας ό αύτός, οίον ζφον, δ τε άνθρωπος καί ό βοΰς *; sicilicet quorum est idem no­ men eademque definitio, ut homo et bos sunt univoce animalia: utriusque enim est idem nomen, animal; ea­ demque definitio ut animalia sunt, nempe substantia ani­ mata sensitiva. Etenim apud Aristotelem idem sonat λόγος τής ουσίας et ορισμός = definitio, ut patet: tum ex contextu immediato, ubi explicans quid intelligat per ό λόγος της ούσίας ό αύτός hominis et bovis ut animalia, statim subiungit: έάν γάρ αποδίδω τισ τόν έκατέρου λόγον, τ, έστιν αύτών έζατέρω το ζφω είναι, τον αυτόν λόγον αχοδωσΐΐ*5; iam vero τί έστιν ό λόγος 3 λόγος autem idem est ac ορισ­ μός: ό μέν γάρ ορισμός τοΰ τί έστιν είναι δοκεί4; ο μεν ουν οριομοςτι έστι δηλοΐ5; et iterum: εοτι δ’ δρος μέν λόγος ο τό τι ην είναι σημαίνον6: tum etiam ex locis parallelis, ubi docet quodô λόγος τής ούσίας idem est ac definitio essentialis. Ita enim scribit: τό τί ήν είναι ού ό λόγος όρισμός, και τούτο ούσία λέγεται έκαστου7; έκαστον τε γάρ ούκ άλλο δοκεΐ είναι τής εαυτού ούσίας,καί xi ti ήν είναι λέγεται είναι ή έκάστου ούσία Et rursus: ό γάρ όρισμός λόγος τίς έστιν είς καί ούσίας 2; quia τδ τί ήν είναι ουσία, τούτου ύέ λόγος δ όρισμός 3. lure igitur S. Thomas dicit: «univoce quidem praedi­ catur aliquid secundum idem nomen et secundum ean­ dem rationem, idest definitionem, sicut animal praedica­ tur de homine et asino; utrumque enim dicitur animal, et uterque est substantia animata sensibilis, quod est definitio animalis» *. Et iterum: «aequivocum et univo­ cum dicitur secundum definitivam rationem eandem vel non eandem»5; «univocatio autem et aequivocatio non respicit suppositum, sed essentiam vel naturam, quam significat definitio»6. Rursus: «univocatio et aequivocatio attenditur secun­ dum quod ratio nominis est eadem vel non eadem. Ratio autem nominis est quam significat definitio; et ideo ae­ quivocatio et univocatio secundum significationem atten­ ditur et non secundum supposita. Et ideo hoc nomen homo univoce dicitur de Christo et de Petro, quia utrobique significat unam naturam, scilicet humanam, com­ positam ex anima [rationali] et corpore; sed in Christo supponit suppositum aeternum, quod non supponit in Petro»7. «Licet enim sit alia propria definitio equi et asini, tamen univocantur in nomine animalis, quia com­ munis definitio animalis convenit utrique» 8. Et concludit: «univoce namque dici non possunt [nomina de Deo et creaturis], cum definitio eius quod de creatura dicitur non sit definitio eius quod dicitur de 1 2 5 6 7 721 Aristoteles. Categoriae, cap. 1, n. 2 (I, 1, 7-9). Ibid., cap. 1. η. 2 (I, 1. 11-13). II Post. Analyt., cap. 2, n. 3 (I, 154. 30). Ibid., cap. 3, n. 3 (I, 155, 2-3). Ibid., cap. 3, n. 12 (I, 155, 4243). I Topic., cap. 4, n. 2 (I, 174, 25-26). IV Metaph., cap. 8, n. 4 (Π, 521, 45-46) VI Metaph., cap. 6, n. 1 (II, 542, 4345) VI Metaph., cap 12, n. 2 (II, 552, 7-8). VII Metaph., cap. 1, n. 4 (II, 558, 16). S. Thomas, De principiis naturae, Opuscula selecta, edit. cit P. 388. 5 Quodlib. Ill, 4c. 6 Ibid., ad 1. 7 De unione Verbi i incarnati, 2 ad 4. il· ' ■ 722 P. I, Sec. I. De natura analogiae Deo; oportet autem univoce dictorum eandem definitionem esse» Ex quo igitur «ratio prout hic sumitur nihil est aliud quam id quod apprehendit intellectus de significatione alicuius nominis, et hoc in his quae habent definitionem est ipsa definitio, secundum quod Philosophus dicit IV Metaphysicorum: ratio quam significat nomen est defi­ nitio»12; et aliunde «in univocis nomen unum praedicatur de diversis secundum rationem totaliter eandem, sicut animal de equo et bove significat substantiam animatam sensibilem»3; plane sequitur univoca habere unam com­ munem defnitionem totaliter eandem. Atqui definitio est ipsemet conceptus formalis primae operationis mentis, ut abunde constat ex supra dictis4, praesertim ex his verbis S. Thomae: «intellectus per spe­ ciem [intelligibilem impressam] rei formatus, intelligendo format in seipso quandam intentionem rei intellectae [ = speciem expressam sive verbum mentis aut conceptum formalem], quae est ratio ipsius, quam significat defini­ tio» 5; «dico autem intentionem intellectam id quod intel­ lectus in seipso concipit [ = conceptum formalem] de re intellecta»6: et quidem, «secundum operationem suam, quae dicitur indivisibilium intelligentia, format defini­ tionem»1. Atque omnia haec simul iungens, ait: intellec- '· ‘i 1 Comp, theol., I P., cap. 27. Optime ergo reddidit sensum Aristo­ telis et S. Thomae auctor opusculi Summa totius Logicae Aristotelis, cum ait: «univoce dicuntur praedicari quae non solum conveniunt his de quibus praedicantur quantum ad nomen, sed etiam quantum ad rationem essentiarum. Et dico hic rationem illud quod sumatur loco definitionis: sicut animal praedicatur de homine et de bove; unde non solum hoc nomen animal convenit homini et bovi, sed etiam definitio eius essentialis, quae est corpus animatum sensibile: non solum enim vere dicimus quod homo est animal, sed etiam quod homo est corpus animatum sensibile; et similiter est de bove» (Tract. II, cap. 1, Opus­ cula selecta, — —*- ed. cit., p. 18). ■ , - 2 In / Sent., d. 2, 3c. In XI Metaph., lect. 3, n. 2197. Supra, nn. 295-309. 5 [fcomraC^t CaP ‘ 53 i ’ i § c U !i? rius autem considerandum est. 6 7 In Evang secundum 1 na § D1C° autem intentionem intellectam. m bvang. secundum loannem, cap. 1, lect. 1, ed. cit., p. 10a. - C. II, a. 2, B, § I: Conceptus aequivocus ( 723 tus possibilis specie intelligibili impressa «formatus, for­ matsecundo... definitionem... quae per vocem significa­ tur; unde ratio quam significat nomen est definitio1: ratio enim quam significat nomen est conceptio intellec­ tus de re significata per nomen»2. Ex quibus habetur huiusmodi perfecta et absoluta adaequatio: ratio quam significat nomen = definition concept io intellectus, idest conceptus formalis, de re significata per nomen. Ergo univocorum qua talium est unus idemque con­ ceptus formalis totaliter unus et penitus uniformis tan­ taque unitate gaudens sicut ipsum nomen univocum, quod omnino idem est omnium univocorum. Propter quod S. Doctor iure scribit: «ipsa enim natura humana habet esse in intellectu [cognoscente et concipiente ip­ sam] abstractum ab omnibus individuantibus, et ideo ha­ bet rationem uniformem ad omnia individua quae sunt extra animam, prout aequaliter est similitudo omnium et inducens in cognitionem omnium in quantum sunt homines», qui univoce conveniunt in ratione et nomine hominis \ 418. Ex adverso, pure aequivoca, in quantum huiusmodi, nullum habent conceptum formalem communem, sed tot habent conceptus formales quot sunt aequivocata nomine communi aequivoco, et quidem totaliter diversos et disparatos, absque ullo ordine subordinationis vel coordinationis ad invicem. Et hoc ideo, quia in pure aequivocis, solum nomen est commune, ratio vero sive definitio significata per no­ men est penitus diversa; vel ut ait Aristoteles, ώ δνομα μόνον xolvÔVj ό δέ ισ.τά τοΰνομα λόγος τής ούσίας έτερος et quidem omnino, παντελώς utpote diversorum generum non subalteratim positorum, μη ύπ’αλληλα, οίον όνος τό τε 2 I, 84, 2 ad 3. I 13 4c. De ente et essentia, cap. 4, ed. L. Baur, PP.34, 1-5· ’2). Aristoteles, Categoriae, cap. 1, η. n. 1 d, (I, b 1, 11-2)· ■■ 724 P. I, Sec. I. De natura analogiae -,φον χαΐ το σχεΰος έτερος γάρ ό χατα τοδνομα λόγος αότών το αέν γαρ ζώον ποιόν τι ρήθήαεται, το δέ οχεΰος ποιόν τι »: nimirum, graecum όνος significat asinum et suculam, hispanice cabrestante, de cuius conditionibus late disse­ rit Philosophus in sua Mechanica 12, et aequivoce eis con­ venit. Quapropter S. Thomas merito scribit: «in [pure] aequivocis vero idem nomen praedicatur de diversis secun­ dum rationem totaliter diversam, sicut patet de nomine canis prout dicitur de stella et quadam specie animalis»3. Pura ergo aequi vocatio contingit «quando una vox in nullo variata multa significat» 4 et quidem principaliter, idest primo et per se et directe, «ut hoc nomen canis princi­ paliter significat latrabile animal et marinam belluam et caeleste sidus»5, absque ullo ordine vel respectu unius ad alterum, «sed omnino per accidens est quod unum nomen diversis [illis] rebus attribuitur6. Itaque rationes totaliter diversae significatae nomine pure aequivoco et plura significata principalia, idest aeque primo, alicuius nominis communis, idem sunt: et haec dicuntur plura per modum plurium in actu perfecto 7, quae alio nomine appellantur penitus disparata8. Per rationes autem totaliter diversas sive omnino dis­ paratas intelliguntur definitiones aut quasi definitiones omnino diversae et disparatae, quia ratio quam significat nomen est definitio: ό γάρ λόγος, ού τό όνομα σημϊιον, όριομός γίνεται9. Et ideo S. Thomas pleno iure ait: 1 I Topic., cap. 13, n. 12 (I, 187, 14-17). 2 Mechanica, cap. 14 (IV, 63, 14-25); cap. 17 (IV, 64 , 9-23). 3 S. Thomas, In XI Metaph., lect. 3, n. 2197. 4 De fallaciis, cap. 3, Opuscula, ed. cit., t. I, p. 198. 5 Op. cit., cap. 4, p. 199. 6 I Contra Gent, cap. 33, arg. 1; Comp, theol., I P., cap. 27. 7 De Verit., 8, 14c; I, 85, 4c; De fallaciis, cap. 3, ed. cit., p. 198. Quod optime Joannes a S. Thoma hisce verbis: «aequivocum significat plura ut plura, idest ut nullo modo convenientia..., sed ut explicite diversa» (Logica,11 P. q 13 a 5, ad 2, ed. Reiser, t. I, p. 498a, 19-24). Quodlib. VII 2 ad 4; De Pot., 3, 7 obi. 9 et resp.; Caietanus, in I, 58. 2, nn. 6-7; tn I, 85, 4, n. 5. Ill Metaph., cap. 7, n. 9 ,11, 513, 26-27). «Nomen imponitur ad C. II, a. 2, B, § I: Conceptus aeouivocus 725 «aequivoce praedicatur quod praedicatur de aliquibus secundum idem nomen et secundum diversam rationem, sicut canis dicitur de latrabili et de sidere caelesti, qui conveniunt in nomine et non in definitione neque signi­ ficatione; id enim quod significatur per nomen est defi­ nitio» *. Cum ergo definitio sit ipse conceptus formalis men­ tis simpliciter intelligentis, manifestum est pure aequivoca, qua talia, nullum habere conceptum formalem com­ munem, sed plures per modum plurium, et quidem om­ nino diversos et disparatos, tot sicilicet quod sunt ipsa aequivocata illo uno comuni nomine. Merito ergo Caieta­ nus, explicans verba Aristotelis: ό δέ κατά τοδνομα λόγος της ούοιαςέτερος, scribit: «ly ratio... sumitur pro conceptu [formali] significato per nomen; qui, in habentibus definitionem, est definitio ipsa; in non habentibus ve­ ro definitionem [presse dictam], ratio quam significat nomen vocatur, et nihil est aliud quam id quod direc­ te [et principaliter] significatur per nomen. Ly substan­ tiae sumitur pro quidditate, ita quod idem est dicere ratio substantiae et ratio quidditatis. Ly secundum illud nomen determinat ly ratio substantiae, quoniam non de quacumque ratione substantiae ipsorum aequivocorum sermo est, sed de ea ratione substantiae quae [directe et principaliter] significatur in eis per illud nomen com­ mune in quo [formaliter et reduplicative] aequivocantur. Et quoniam illa est qua respondetur ad interrogationem factam per quid est quaevis illarum rerum ut significatur nomine illo communi, verbi gratia, quid est animal la­ trabile in quantum canis, quid est piscis ille in quantum canis [quid est sidus illud in quantum canis]: ideo talis ratio dicta est ratio substantiae, idest quidditatis illorum aequivocorum, non absolute [seu materialiter et specificognoscendum rem; unde significat rei substantiam, cum significatum nominis sit definitiva ratio rei» (In epist. ad Ephes., cap. 1, lect. 7, ed. cit., p. 17a). i De principiis naturae, ed. cit., p. 388. ■ 726 C. II, a. 2, B, § I: Conceptus aeouivocus 727 P. I, Sec. I. De natura analogiae cative], sed [formaliter et reduplicative] secundum illud nomen; responsio enim ad quid, quidditatis ratio recte dicitur. Ly diversa», prout respicit pure aequivoca, intel­ ligitur «simpliciter et totaliter», pro omnimoda et totali diversitate, quia «pure aequivocis convenit habere ratio­ nem substantiae diversam penitus» l. Et ideo haec est de­ finitio pure aequivocorum: «quorum nomen [solum] est commune, et ratio secundum illud nomen est diversa to­ taliter» 2. Ex quibus sequitur nullum esse nec dari posse con­ ceptum formalem pure aequivocum. Ubi enim nulla est intelligibilitas, nulla est intellectio nullusque conceptus formalis. Atqui plura ut plura sive per modum plurium non sunt intelligibilia. Ergo plurium ut plurium nulla est possibilis intellectio nullusque formalis conceptus. Quam ob rem S. Thomas urgenter scribit: «quod intellectus simul intelligat plura intelligibilia [ut plura, idest] primo et principaliter, est impossibile. Cuius ratio est, quia in­ tellectus secundum actum est omnino, idest perfecte, res intellecta, ut dicitur in III de Anima. Quod quidem intel­ ligendum est, non quod essentia intellectus fiat res intel­ lecta vel species eius [in esse entis], sed [in esse obiectivo sive cognoscitivo], qijia complete informatur per speciem rei intellectae dum eam actu intelligit. Unde intellectum simul plura actu intelligere primo, idem est ac si res una simul esset plura» secundum idem3. Et Caietanus nervose dicit: «totaliter diversa ut sic absolute, et repugnat simul intelligi, et una operatione intelligi, quem­ admodum repugnat dici «interiori dictione, quae est ver­ bum mentis sive conceptus formalis 4. 1 Caietanus, Commentaria in Praedicamenta Aristotelis, cap. 1, ed. Venetiis 1519, fol. 16 va; ed. H. Laurent, pp. 9-10 (Romae 1939), quae tamen parum correcta est. 2 Caietanus, In I, 13, 5, n. 12. 3 S. Thomas, Quodlib. VII, 2c. Cf. etiam II Sent d 3 3 4· III d. 14, 2, qla 4; De Verit.. 8, 14; I Contra Gent cTd 55· II Cn„ rn S’ cap. 101; Quaest. disp. de Anima, 18 ad 5· I '12 %· 58 V £ i G " ■» Caietanus, In I. 58, 2, n. 6. ' ' °' 58' 2’ 85’ 4· 419. Et dico conceptum formalem pure aequivocum·, nam, si loquamur de conceptu formali nominis aequivoI à, concedendum est talem conceptum dari posse, ut vel • ex eo patet quod definitionem damus nominis aequivoci: definitio autem est ipsemet formalis conceptus. Quod quidem nullum involvit inconveniens, quia aequivocatio non afficit ipsum conceptum formalem, sed nomen tantum, quod capax est multa simul ut multa significare, cum non sit signum naturale, et formale rei significatae ut conceptus formalis, sed ad placitum tan­ tum. Talis ergo conceptus non est nominis aequivoci aequivocati seu in actu exercito, quia tunc necessario in­ cluderet conceptum formalem aequivocum, eo quod no­ men non exercet actu significationem suam nisi mediante conceptu formali intellectus loquentis; sed nominis ae­ quivoci aequivocantis sive in actu signato tantum. Se « habet enim nomen aequivocum aequivocans ad nomen aequivocum aequivocatum sicut sophistica docens ad [ sophisticam utentem. Porro Sophistica utens non est scientia, sed e diametro ei opponitur; at Sophistica do­ cens est vera scientia. Qua de re S. Thomas egregie scri­ bit: «licet autem dicatur quod Philosophia [= Metaphy­ sics] sit scientia, non autem Dialectica et Sophistica, non : tamen per hoc removetur quin Dialectica et Sophistica I sint scientiae. Dialectica enim potest considerari secun. dum quod est docens et secundum quod est utens. Seeundum quidem quod est docens, habet considerationem I de istis intentionibus [logicis sive secundis], instituens i modum quo per eas procedi possit ad conclusiones in i singulis scientiis probabiliter ostendendas: et hoc de­ monstrative facit, et secundum hoc est scientia. Utens vero est secundum quod modo adiuncto utitur ad con­ cludendum aliquid probabiliter in singulis scientiis, et sic recedit a modo scientiae !. Et similiter dicendum est ' de Sophistica: quia, prout est docens, tradit per neces, 1 Cf. S. TH0MAM, in I Post., lect. 20, nn. 5-6. xr 72Ô P. I, Sec. I. De natura analogiae 72Ô C. II, a. 2, B, § I: Conceptus aequivocus sarias et demonstrativas rationes modum arguendi appa­ nomen pure aequivocum, in quo tantummodo conveniunt renter; secundum vero quod est utens, deficit a processu omnia aequivocata sub ipso contenta. verae argumentationis» Sic ergo dari nequit scientia ! Neque tamen iste conceptus logicus aequivocationis sophistica, sicut neque scientia dialectica; datur tamen purae est omnino unus et uniformis sicut conceptus logi­ vera scientia Sophisticae, sicut et Dialecticae: eo circiter cus nominis univoci univocantis, sed potius analogus, modo quo dari nequit vera cognitio falsa, licet detur vera eo circiter modo analogiae qui convenit analogis attri­ cognitio falsi. butionis. Aequivocatio enim in dictione, quae fundamen­ Quo in sensu recte dixit Froylanus Diaz pure «aequitum praebet fallaciis in dictione, primo et per se et quasi voca in particulari aut exercite definiri non posse, sicut per antonomasim dicitur de aequivocatione nominis, ac canis terrestris, caelestis et marinus non possunt definiri dein de aequivocatione amphibologiae, accentus, compo­ ut significantur nomine canis, quia dicunt rationes om­ sitionis, divisionis et figurae dictionis, secundum ordinem nino diversas; si tamen aequivoca signate et in communi quo se habent ad ipsum nomen aequivocum aequivocans. considerentur et quatenus in ratione aequivoci omnia Propter quod S. Albertus Magnus ait nomen aequivocum aequivoca conveniunt, bene definiri possunt, nam ut sic esse aptissimum et publicissimum inter omnes modos de­ cipiendi: aptissimum quidem, quia importat immediate in una ratione conveniunt»12. multiplicitatem actualem significationum disparatarum; Hic ergo conceptus formalis non est directus, hoc est, publicissimum autem sive comunissimum seu frequenipsorum aequivocorum, sed reflexus, idest ipsius aequitissimum, «quia est in incomplexo, quod in plus et pu­ vocationis prout afficit solum nomen pure aequivocum; blicum magis est quam quod est in complexa oratione: et ideo non est conceptus realis, hoc est, rerum aequivocatarum, sed mere logicus, nempe solius nominis aequi­ et quia est in nomine, maiorem habet apparentiam» *. Quae cum ita sint, optime intelliguntur quae docet voci: vel, quod in idem redit, non est conceptus ultimaAristoteles de aequivocis. Tradit enim, ex una parte, ae­ tus, sed non-ultimatus, ut ait Joannes a S. Thoma3. quivocorum non esse unam scientiam, θύζ έστιν ύ-ό μίαν Eademque ratione dicit S. Thomas omnia intelligibilia Μήμην 2 , quia non conveniunt in uno genere vel ordine posse simul intelligi in quantum conveniunt in communi scibili, sed eorum qua talium sunt scientiae diversae et ratione intelligibilitatis, «et hoc est dum ipsa intelligidisparatae3; ex alia vero imam tradidit scientiam aequibilitas intelligitur»4: et similiter intelligitur et concipitur vocationum, quam appellavit Περί σοφιστικών ελέγχων. aequivocatio pura, dum concipitur et intelligitur ipsum quia videlicet non datur scientia sophistica, idest sophis­ tica utens; datur autem scientia Sophisticae, quae est sophistica docens. Propter quod dicit nomina aequivoca 1 In IV Metaph., lect. 4, n. 576. esse utilia sophistis tantum, non vere sapientibus: τών 2 Froylanus Diaz, Logica rationalis per quaestiones et articulos ί ονομάτων τώ μέν σοφιστή ομωνυμία» χρήσιμοι, παρά ταύτας γάρ divisa iuxta mentem D. Thomae, de Antepraedicamentis, q. 1, a. 1, § 2, χαχουργει4. p. 436. Vallisoleti, 1697. '. I » ■ 3 «Conceptus ultimatus est conceptus rei significatae per terminum [vel nomen], ut res quae est homo est significata per vocem homo; conceptus non-ultimatus seu medius est conceptus ipsius termini [sive nominis] ut significantis, ut conceptus huius termini homo» (Joannes a Sto. Tho.ma, Logica, I P., lib. I, cap. 3, ed. Reiser, t. I, pp. 10-11 Cf. etiam II P·, q. 13, a. 2, pp. 478479; q. 23, a. 4, pp. 746-749) -* De Verit., 8, 14 ad 10. A A 1 S. Albertus Magnus, I Elenchorum, tract. I, cap. 2, ed. cit., t. II, p, 529a. 1 Aristoteles, X Metaph., cap. 3, η. 1 (II, 587, 21); IIII Metaph., cap. 2, n. 9 (II, 501, 36-37). i y . n 3 Cf. I Post., cap. 7, n. 5 (I, 129, 24); S. Thomas, in h. I., lect. 15, n. 7. 4 III Rhetoric., cap. 2, n. 7 (I, 387, 15-18). Ή • >·’ - ■ · ■- (· 730 C. II, a. 2, B, § I: Conceptus analogus medius P. ï, Sec. I. De natura analogiae 731 de stella et quadam specie animalis; in his vero quae praedicto modo [= analogice] dicuntur, idem nomen de diversis praedicatur secundum rationem partim eandem et partim diversam» Nimirum, «aliquid dici de multis secundum diversas rationes contingit dupliciter·, uno modo, secundum rationes omnino diversas non haben­ tes respectum ad unum, et ista dicuntur aequivoca a casu, quia scilicet casu accidit quod unum nomen unus homo imposuit uni rei et alius alii rei, ut praeci­ pue patet de diversis hominibus uno nomine nomina­ tis; alio modo unum nomen dicitur de multis secun­ dum rationes diversas, non tamen totaliter, sed in aliquo uno convenientes»2. Et sic idem nomen analogum simul dicitur de diversis «secundum rationes quae partim sunt diversae et partim non diversae [sed unae]: diversae quidem secundum quod diversas habitudines important; unae autem secundum quod ad unum aliquid et idem istae diversae habitudines referuntur»3. Sic ergo «iste modus communitatis medius est inter puram aequivoca420. Analoga vero, qua talia, medio modo se habent inter univoca et pure aequivoca; et ideo simul habent ί tionem et simplicem univocationem: neque enim in his quae analogice dicuntur est una ratio [omnino eadem] conceptum formalem partim eundem et partim diversum, idest partim unum et partim multiplicem, utpote non to­ sicut in univocis, nec totaliter diversa sicut in aequivo­ cis; sed nomen quod sic multipliciter dicitur significat taliter unum eundemque sicut univoca neque totaliter diversas proportiones ad unum, sicut sanum de urina diversum et multiplicem sicut pure aequivoca. Ad rem S. Thomas: «manifestum est enim quod, quae dictum significat signum sanitatis animalis, de medicina sic [ = analogice] dicuntur, media sunt inter univoca et vero dictum significat causam eiusdem sanitatis» 4. aequivoca. In univocis enim nomen unum praedicatur 421. Per rationes autem nomine analogo significatas de diversis secundum rationem totaliter eandem, sicut intelligit S. Thomas definitiones aut quasi definitiones animal de equo et bove dictum significat substantiam analogatorum tali nomine, sicut proportionaliter intellianimatam sensibilem; in aequivocis vero idem nomen gebat rationem nominis univoci et rationes nominis pure praedicatur de diversis secundum rationem totaliter di­ versam, sicut patet de hoc nomine canis prout dicitur aequivoci, ut ex dictis constat: hoc enim necessario pos­ tulat parallelismus comparativus univocorum, aequivoEt ideo vere sapienti cavendum est maxime ne aequi· vocorum communem tradat definitionem realem ’; nam pure aequivoca nullam habent communitatem praeter no­ men, μηδεμίαν κοινωνίαν ut si lignum et Callias dicerentur homo12. «Illa enim dicuntur aequivoce quorum solum nomen commune est, ratione speciei exsistente diversa. Nec solum sequitur quod sunt quocumque modo aequi­ voca, sed simpliciter aequivoca; sicut illa quibus impo­ nitur unum nomen sine respectu ad aliquam communica­ tionem, quae dicuntur aequivoca a casu, sicut si aliquem hominem aliquis vocaret Calliam et aliquod lignum»3. Qua de causa, docet S. Thomas quod nomina aequi­ voca sunt primo distinguenda in diversas eius significa­ tiones, et postea definiendum unumquodque diversa et propria definitione, «sicut est consuetudo» Aristotelis; «alias procederetur in aequivoco [ = sophistice], quod non est in scientiis demonstrativis»4. 1 VI Topic., cap. 10, η. 3 (I, 249, 20-21). CaP' ’’ "■ 5 <Π· 482· 4M9,: x' Me,a”h·· «>P· 4. "· » 3 S. Thomas, in h. I., lect. 14 n 273 4 II Contra Gent., cap. 61, § Nec est contra hoc quod postea subiungit. 1 2 3 < In XI Metaph., lect. 3, n. 2197. In I Ethic., lect. 7, n. 95. In IV Metaph., lect. 1, n. 535. I, 13, 5c; 10c. P. I, Sec. I. De natura analogiae eorum et analogorum in quantum huiusmodi. Quod et expressis verbis indicavit alio in loco, dum scribit: «αηα· logice dicitur praedicari quod praedicatur de pluribus quorum rationes et definitiones sunt diversae, sed attri­ buuntur uni alicui eidem-, sicut sanum dicitur de corpore animalis et de urina et potione, sed non ex toto idem significat in omnibus tribus: dicitur enim de urina ut de signo sanitatis, de corpore ut de subiecto, de potione [medicinali] ut de causa; sed tamen omnes istae rationes attribuuntur uni fini, scilicet sanitati» l, unaquaque «se­ cundum suam habitudinem ad illud unum»2. 422. Tanden per rationes vel definitiones intelligit conceptus formales. Loquens enim de nominibus analo­ gice dictis de Deo et creaturis, scribit: «conceptiones quas intellectus noster ex nominibus attributorum con­ cipit, sunt vere similitudines rei quae Deus est, quamvis deficientes et non plenae, sicut est de aliis rebus quae Deo similantur. Unde huiusmodi rationes non sunt tan­ tum in intellectu [sicut rationes vel conceptus mere lo­ gici], quia habent proximum fundamentum in re quae Deus est»3. Etenim «ista pluralitas rationum contingit ex hoc quod res, quae Deus est, superat intellectum nos­ trum... Unde, cum Deus secundum unam et eandem rem sit omnibus modis perfectus [intellectus noster] una conceptione non potest integre perfectionem eius apprehendere, et per consequens nec nominare; et ideo oportet quod diversas conceptiones de eo habeat, quae sunt diversae rationes, et quod diversa nomina imponat significantia rationes illas: unde nomina illa non sunt synonima in quantum significant rationes illas», sed ana­ loga... Et sic patet quartum, quod pluralitas istorum no­ minum non tantum est ex parte intellectus nostri forman­ tis diversas conceptiones de Deo, quae dicuntur diversae 1 De principiis naturae, ed. cit., p. 388. 2 In IV Metaph., lect. 1, n. 535. î I Sent., d. 2, 3c, § Alii vero dicunt. C. II, a. 2, B, § I: Conceptus analogus medius 733 rationes, ut ex dictis patet, sed ex parte ipsius Dei, in quantum scilicet est aliquid in Deo correspondens omni­ bus istis conceptionibus, scilicet plena et omnimoda ip­ sius perfectio, secundum quam contingit quod quodlibet nominum significantium istas conceptiones, de Deo vere et proprie dicitur» ‘. Ergo, «licet Deus sit omnino unus, tamen istae multae conceptiones vel rationes non sunt falsae, quia omnibus eis respondet una et eadem res imperfecte per eas repraesentata: essent autem falsae si nihil eis responderet» 2; «et sic rationi vel conceptioni bonitatis respondet aliquid quod est in Deo et quod est Deus»3. Est igitur manifesta doctrina S. Thomae analogorum in quantum huiusmodi esse simul unum et plures con­ ceptus formales, non tamen omnino unum sicut univo­ corum neque omnino plures sicut pure aequivocorum, sed quodammodo unum et quodammodo plures sive quo­ dammodo eundem et quodammodo diversum. 423. Qua vero de causa quove in sensu sit accipien­ da huiusmodi unitas et diversitas conceptus formalis analogorum, patet ex supra dictis de ratione qua con­ venit analogiae esse media essentialiter inter puram aequivocationem et simplicem aequivocationem4. Hoc enim medium essentialiter «sapit naturam extremorum» univocationis et aequivocationis purae5, idest «habet naturam extremorum»6, «quia medium debet habere 1 Ibid., § Quantum vero ad quartum. 2 De Pot., 7, 6 ad 4. J Ibid., corp. Ceterum, aequipollentia rationis et conceptus formalis praegnanter exprimitur a S. doctore hisce verbis: «sicut est quaedam conceptio vel ratio cui respondet res ipsa quae est extra animam [=conceptus formalis realis], ita est quaedam conceptio vel ratio cui respondet res intellecta secundum quod huiusmodi; sicut rationi ho­ minis vel conceptioni hominis respondet res extra animam, rationi vero vel conceptioni generis aut speciei respondet solum res intellecta» (Ibid., paulo supra). 4 Supra, n. 155. 5 / Sent., d. 20, 2, obi. 2. « II Sent., d. 2, 1, 2, arg. 1 sed contra. S ' Λ’ · ’Λ 734 P. I, Sec. I. De natura analogiae aliquid de utroque extremorum» l; et ideo «participat utrumque extremorum» 2, non quidem secundum modum extremorum, sed suo modo, hoc est, secundum modum ipsius medii. Quo fit, ut unitas et identitas conceptus formalis, quam analoga participant ab univocis, non sit absoluta et per totalem aequiparantiam ut convenit uni­ vocis, sed relativa tantum et proportionalis ut postulat ipsa natura analogorum qua talium: pariterque diversi­ tas et pluralitas conceptus formalis, quam analoga ab aequivocis participant, non sit omnimoda et absoluta per modum perfectae disquiparantiae prout convenit ae­ quivocis quae sunt omnino disparata, sed proportionalis tantum et relativa prout exigit ipsa essentia analogorum in quantum huiusmodi. Unitas autem proportionalis est unitas cum quadam pluralitate, sicut et pluralitas proportionalis est plura­ litas cum quadam unitate: similiter identitas propor­ tionalis est identitas cum quadam diversitate, ac vicissim diversitas proportionalis est diversitas cum quadam iden­ titate. Aequalitas enim proportionalis, cui correspondet unitas et identitas proportionalis, est aequalitas cum quadam inaequalitate; et vicissim inaequalitas proportio­ nalis, cui respondet diversitas et pluralitas, est inaequa­ litas cum quadam aequalitate. Consequenter dicendum est conceptum formalem ana­ logorum qua talium esse diversimode eundem et multi­ pliciter unum, ita quidem ut et diversitas sit imbibita in ipsa identitate et identitas sit imbibita in ipsa diversitate, pariterque multiplicitas in unitate et unitas in multiplitate. Quam ob rem Joannes a S. Thoma optime dixit «analoga differre entitative inter se differentia contenta sub eadem ratione analoga in qua conveniunt, non ex­ tranea ab ipsa. Et consequenter id quod contrahit ens [quod analogum est], non est superadditum enti, sed sub 1 In I de Trinitate, cap. 1, lect. 1, ed. Marietti, p. 194a. 2 III Sent., d. 19, 5, qla. 2c, n. 104. C. II, a. 2, B, § I: Unitas relativa conceptus analogi 735 ente contentum; solum autem diverso modo explicat id quod communis ratio implicat. Et in eo in quo conve­ niunt analogata etiam differunt, licet sub alio respectu·, in hoc enim consistit analogum, praesertim transcen­ dens, quod habet unitatem et diversitatem·, nec est solum ratio conveniendi, sed etiam differendi. Ratio ergo in qua differunt non superaddit analogo, sed solum aliter explicat analogum. Nec propter hoc analoga modaliter solum distinguuntur inter se et non entitative: sed illa differentia qua entitative differunt, etiam sub ente con­ tinetur» J. lure igitur subscribere possumus hisce verbis Cosmae de Lerma quibus tota doctrina hucusque tradita ni­ tide reassumitur: nomen univocum sive «terminus uni­ vocus est qui sua significata unico conceptu [formali] repraesentat; aequivocus vero, qui sua significata plu­ ribus conceptibus [formalibus] repraesentat» 12. Et si qui­ dem sit terminus pure aequivocus sive aequivocus a casu «sua significata pluribus conceptibus [formalibus] ex aequo et absque habitudine et proportione unius ad alte­ rum repraesentat»3; sin autem sit terminus aequivocus a consilio sive analogus, qui medius est inter terminum univocum et pure aequivocum, «sua significata reprae­ sentat non ut omnino eadem nec ut omnino diversa, sed ut partim eadem et partim diversa, seu, quod idem est, ut proportionabiliter eadem repraesentat» 4: et ideo ter­ minus analogus sua significata pluribus conceptibus for­ malibus repraesentat, non tamen simpliciter, sed «propor­ tione quadam» adunatis, quasi pluribus conceptibus for­ malibus proportionaliter eisdem5. «Unde nomini aequivoco correspondent immediate plures conceptus simpli­ citer; nomini univoco, simpliciter unus, secundum se 1 Joannes a S. Thoma, Logica, II P., q. 13, a. 5, ad 3, ed. cit., t. I, , P·499· 2 η. 1, 1 * 5 Cosma p. 23. Ibid., Ibid., Ibid., Λ ... T Ί Lerma, Compendium Summularum, ed. 4, no. 1, cap. 3, Compluti, 1663. n. 4, p. 26. n. 3, p. 26. n. 4, p. 27. de P. I, Sec. I. De 736 natura analogiae nullan difformitatem respectu suorum inferiorum pa­ tiens; nomini vero analogo immediate correspondet unus conceptus secundum quid et simpliciter plures» Itaque «analogum, imum habere mentalem conceptum, et plures habere conceptus mentales, verum est diversimode', quamvis simpliciter loquendo, magis debeat dici analogi esse plures conceptus»2, ut constat ex supra dictis3, ubi ostensum est rationem significatam per nomen analogum presse dictum esse simpliciter diversam et secundum quid eandem. 424. Haec tamen unitas et diversitas vel pluralitas conceptus formalis analogici non stat in divisibili, sed latitudinem sat magnam suscipere valet pro diversis ana­ logiae modis, quia et ratio medii inter puram aequivocationem et simplicem univocationem plures modos sus­ cipere nata est4. Propter quod S. Thomas, loquens de medio per participationem extremorum, scribit: «secun­ dum hoc autem utrumque [extremorum] convenit ei, quod cum utroque communicat extremorum»5, et qui­ dem eo modo quo communicat, ea participando secun­ dum modum participantis. Et sic, disserens de homine, qui «est quasi horizon et confinium spiritualis et corpo­ ralis naturae, ut quasi medium inter utrasque, utrasque bonitates participet et corporales et spirituales»6, ait eum, simpliciter loquendo, magis convenire cum angelis [ = spiritualibus creaturis] quam cum brutis [ = creaturis corporalibus], quia natura hominis ambo extrema parti­ cipantis magis est anima spiritualis quam corpus. «Cum 1 Nicolaus Arnu, O.P., Dilucidum Philosophiae Syntagma e D. Tho­ mae Aquinatis Doctoris Angelici, Beati Alberti Magni et optimorum quorumque philosophorum effatis ac dogmatibus concinnatum varia­ que eruditione locupletatum, t. II, Logicam Aristotelis complectens, q. 2, a. 5, n. 75, p. 43, Patavii, 1685. 4 s 6 § Et Supra, n. S. Thomas, III Sent., ideo aliter 173. IV Sent., d. 48, 1, 2c. prologus S. Thomae. Cf. etiam IV Sent d 50 1 lc dicendum est. ’ α· lc C. II, a. 2, B, § I: Unitas conceptus attributionis 737 angelis, inquit, magis communicamus quam cum brutis quantum ad animam, sed cum brutis quantum ad corpus 1 et ad virtutes corporeas. Homo autem, ut dicit Philoso­ phus in IX Ethicorum [cap. 8], magis est id quod est ex parte animae quam ex parte corporis, quia unumquod­ que est id quod est potissimum in ipso; et ideo, simpli­ citer loquendo, magis distamus a brutis quam ab ange­ lis»1. Quibus consonant haec alia verba: «plus distat ratio a sensu quam intellectus a ratione; quia sensus et ratio non communicant in uno obiecto, cum sensus ap­ prehendat intentiones rerum cum conditionibus mate­ riae, ratio autem et intellectus intentiones a conditionibus materiae separatas: unde in obiecto conveniunt. Differunt autem in modo, quia in cognitionem veritatis ratio inqui­ rendo pervenit, quam intellectus simplici intuitu videt. Unde ratio ad intellectum terminatur; unde etiam in de­ monstrationibus certitudo est per resolutionem ad pri­ ma principia, quorum est intellectus: et ideo non est inconveniens si homines in sui ultimo gradu ad gradum intellectualium pertingunt»2. J 425. Si ergo loquamur de analogis analogia attribu­ tionis, dicendum est ea simul habere plures et unum con­ ceptum formalem. Plures quidem et diversos, idest tot quot sunt analogata, quia unumquodque suam propriam habet definitionem a ceteris analogatis diversam secun­ dum quod specificative sunt in tali vel tali genere entium. Exempli gratia, sanitas dicitur analogice analogia attri­ butionis de animali sano, de diaeta sana, de medicina sana, de colore sano, et tamen singula propriam habent definitonem ut sana sunt: animal enim ut sanum est subiectum sanitatis; medicina ut sana est causa sanita­ tis; diaeta ut sana est conservativa sanitatis; color ut sanus, pulsus ut sanus, sunt signa sanitatis. Constat au­ tem aliam esse rationem et definitionem subtecti sanita­ 1 III Sent., d. 28, 3 ad 4, n. 34. 2 II Sent., d. 9, 8 ad 1. 738 P. I, Sec. I. De natura analogiae tis, aliam causae, aliam conditionis sine qua non, aliam signi eius. Unum etiam eundemque, quia unus idemque est ter­ minus formalis omnium attributionum analogarum eo­ dem nomine: verbi gratia, una eademque est sanitas quam animal habet ut subiectum, quam medicina pro­ ducit ut causa, quam diaeta conservat ut conditio sine qua non, et quam pulsus manifestat ut signum. Apposite S. Thomas: «quandoque vero [aliquid praedicatur de diversis] secundum rationes quae partim sunt diversae et partim non diversae. Diversae quidem, secundum quod diversas habitudines important; unae autem, secundum quod ad unum aliquid et idem istae diversae habitudines referuntur: et illud dicitur analogice praedicari, idest proportionaliter, prout unum­ quodque secundum suam habitudinem ad illud unu: H referun­ tur... Sicut patet de hoc nomine sanativu: II vel salubre. Sanativum enim non dicitur univoce de diaeta, medicina, urina et animali. Nam ratio sani secundum quod dicitur de diaeta, con­ sistit in conservando sanitatem; secundum vero quod dicitur de medicina, in faciendo sanitatem; prout vero dicitur de urina, est signum sanitatis; secundum vero quod dicitur de animali, ratio eius est quoniam est receptivum vel susceptivum sanitatis. Sic igitur omne sanativum vel sanum dicitur ad sanitatem unam et eandem: eadem enim est sanitas quam animal suscipit, urina significat, medicina facit et diaeta conservat» Et alio in loco: «in his vero quae praedicto modo dicuntur, idem nomen de diversis praedicatur secundum rationem partim eandem, partim diversam. Diversam quidem, quantum ad di­ versos modos relationis; eandem vero, quantum ad id ad quod fit relatio [idest ad terminum relationis vel habitudinis. Esse enim significativum et esse effectivum, diversum est; sed sani­ tas una est. Et propter hoc, huiusmodi dicuntur analoga, quia proportionantur ad unum»12. Ex quibus Caietanus notionem hausit plene thomisticai II analogiae attributionis, cum ait: «analoga autem secundum attri1 In IV Metaph., lect. 1, nn. 535 et 537 2 In XI Metaph., lect. 3, n. 2197. C. II, a. 2, B, § I: Unitas I conceptus attributionis 739 butionem sunt, quorum nomen commune est, ratio autem secun­ dum illud nomen est eadem secundum terminum et diversa seeundum habitudines ad illum: ut sanum commune nomen est medicinae, urinae et animali; et ratio omnium in quantum sana sunt, ad unum terminum, sanitatem scilicet, diversas dicunt habitudines. Si quis enim assignat quid est animal in quantum sanum, subiectum dicet sanitatis; urinam vero in quantum sa­ nam, signum sanitatis; medicinam autem in quantum sanam, causam sanitatis proferet. Ubi clare patet rationem sani esse nec omnino eandem nec omnino diversam, sed eandem secundum [ali] quid et diversam secundum [ali] quid: est enim diversitas habitudinum et identitas termini illarum habitudinum» h 426 Et quidem huiusmodi unitas et pluralitas sive identitas et diversitas sese mutuo involvunt et veluti compenetrant. Se habent enim analogata hacce analogia ad terminum vel formam ad quam et secundum quam analogantur, sicut denominata ad formam denominantem. Iam vero in conceptu denominati qua talis involvitur con­ ceptus denominantis et vicissim. In conceptu ergo analogatorum secundariorum, quae plura sunt et diversa, involvitur in obliquo et de connotato conceptus analogi principalis, quod unum est; et in conceptu talis analogi, quod revera est analogum analogans, imbibitur de conno­ tato et in obliquo conceptus ceterorum analogatorum se­ cundariorum. Quo fit, ut in unitate et identitate concep­ tus formalis analogi principalis analogantis connotetur pluralitas et diversitas conceptuum formalium inferio­ rum analogatorum; et in eorundem diversitate et plura­ litate connotetur identitas et unitas conceptus formalis analogi analogantis. Conceptus igitur formalis analogi principalis analogantis ita est unus idemque, ut simul et necessario connotet plures et diversos conceptus for­ males ceterorum analogatorum ab ipso et sub ipso; et vicissim conceptus formales horum analogatorum secun­ dariorum ita sunt plures et diversi, ut necessario simulque connotent unum eundemque conceptum formalem i Caietanus, De nominum analogia, cap. 2, n. 8, pp. 11-12 74û P. I, Sec. I. De natura analogiae analogi principalis analogantis. Et sic, conceptus forma­ lis analogi analogantis est simul unus et multiplex, idem et diversus: unus quidem idemque in recto; plures auter diversique in obliquo. Pariter, conceptus formales analogatorum secundariorum sunt simul plures et unus, diversi et iidem: diversi quidem et plures in recto; uni autem et iidem in obliquo. Ceterum, pluralitas et diversitas conceptuum forma­ lium analogatorum secundariorum non solum habent unitatem et identitatem quasi extrinsecam ex identitate et unitate termini quem respiciunt et ad quem referun­ tur et a quo denominantur, verum etiam intrinsecam et immanentem in seipsis prout sunt essentialiter ordina­ ta inter se, idest coordinata. Analoga enim, qua talia, sunt essentialiter ordinata, siquidem «omnis ordo pro­ portio quaedam est»1: τάξις πάσα λόγος2. Qua de re placet exscribere S. Alber tum Magnum egregrie disserentem: unitas analogorum attributionis est unitas «multorum ad unum respicientium: non quidem [in hoc sensu] quod per unam rationem est in illis, nec etiam quod per [aliam rationem] diversam est in illis [quasi per iuxtapositionem unius et diversae rationis] ut quidam male dicunt; sed potius sic, quod ista diversa aliquo modo sunt unius, et ille modus quo sunt unius est diversus in diversis, sed quilibet diversorum modo­ rum est eius [et ad illud] quod simplicter verum est* et unum nempe supremi analogi analogantis3. 427. Et quidem analoga analogia atributionis dupli­ cem ordinem habent: unum, subordinationis ad prin­ ceps analogans, quasi ad principium seriei; alium, coor­ dinationis inter se, cum dependentia tamen ab illo primo cui subordinantur et ad quem referuntur secundum prius 1 S. THOMAS, In VIII Physic., lect. 3, n. 3. 2 Aristoteles, VIII Physic., cap. 1, h. 15 ((II 344 12-131 3 S. Albertus Magnus, In I Metaph., tract. I, cap. 3, ed. cit. t. VI c. II, a. 2, B, § I: Unitas conceptus attributionis 741 et posterius. Sicut mundus universus, qui est unus uni­ tate ordinis tantum, non unitate substantiae duplex bo■ num habet pro duplici ordine quo gaudet, nempe « par­ tium universi ad invicem» et «totius universi» ad Deum: «sicut etiam est in exercitu ordo partium exercitus ad invicem secundum diversa officia, et est ordo ad bonum A ducis quod est victoria; et hic ordo est praecipuus, prop­ ter quem est primus ordo»1 2. Nam, «quia omnia quorum ! unum est finis oportet quod in ordine ad finem conve­ niant, necesse est quod in partibus universi ordo aliquis inveniatur; et sic universum habet et bonum separatum [=transcendens] et bonum ordinis» = immanens 3. Quae quidem unitas ordinis non est unitas simplici­ ter4, idest totalis et absoluta, sed unitas tantum relativa et proportionis, quae simul importat pluralitatem quandam et diversitatem. Etenim «ordo duo requirit, scilicet ordinatorum distinctionem et communicantium distinc­ torum»5: hoc est, distinctionem cum convenientia. «Duo l autem distinctionem cum convenientia; quia ubi non est distinctio, ordo locum non habet6: si autem quae distin­ guuntur, in nullo convenirent, unius ordinis non essent» 7. Et inde proloquium illud: «ubi est pluralitas sine ordi­ ne [=sine distinctione], ibi est confusio»8. Convenientia autem importat connexionem quandam distinctorum con­ venientium, et ideo «distinctio... ordinatorum ad invi­ cem et ad aliquod unum..., connexionem non excludit, 1 S. Thomas, I, 47, 4c. 2 I Sent., d. 44, 2c. Cf. etiam II Sent., d. 1, 1, Ic; d. 9, 6c; IV Sent., d. 19,2, 2, qla. c; in XII Metaph. lect., 12, nn. 2627-2637; I Contra Gent., cap. 78, arg. 3; II Contra Gent., cap. 39, arg. 6; I, 21, 1 ad 3; I, 103, 2 ad 3; I-II, 5, 6, obi. 1. 3 In XII Metaph., lect. 12, n. 2629. 4 In I Ethic., lect. 1, n. 5. 3 In XII Metaph., lect. 12, n. 2637. 6 «Quia non est ordo aliquorum nisi distinctorum» (/ Sent., d. 20, 3, qla. Ic). 7 In librum Dionysii de divinis Nominibus, cap. 4, lect. 1, ea. Vives, / Sent., d. 20, 3, qla. 1, arg. sed contra; I, 42, 3, arg. sed contra; 1,108, 2c. P. I, Sec. I. De 742 natura analogiae sed ponit» \ unde «et ipse ordo connexionem ponit»1: «connexio autem importat unitatem aliquorum duorum» vel plurium quae connectuntur3. Denique, tam analogi analogantis quam analogorum analogatorum est simul unus idemque conceptus forma­ lis et multipex ac diversus. Unus quidem idemque; quia tive analogans et analogata, sunt essentialiter correlativa; correlativa autem qua talia sunt simul cognitione4; multiplex etiam et diversus, quia sunt correlativa disquiparantiae tantum, non solum nomine sed et re ac defi­ nitione. Totum enim analogum analogia attributionis non est totum universale, quia hoc est totum univocum; ne­ que totum intégrale; sed totum quoddam potestativum, «cuius haec est natura, quod totum secundum comple­ tam rationem est in uno [hoc est, in analogo analogante, quod ideo dicitur analogum princeps], in aliis autem [scilicet analogis analogatis], est aliqua participatio ip­ sius» secundum prius et posterius, ideoque diversa pro modo proprio uniuscuiusque. Quo in sensu, «omnes or­ dines sunt unum sacramentum». Ordinis, licet «tota ple­ nitudo huius sacramenti» sit in solo sacerdotio, in aliis vero ordinibus inferioribus sit tantum «quaedam partipatio» eius secundum prius et posterius, prout magis vel minus accedunt ad sacerdotium 5. Et sic verificatur illud S. Alberti Magni: «quorum or­ do ad unum est, una est ratio illius ordinis... per quam formaliter ordinantur ad unum»6, diversimode tamen participata pro modo proprio singulorum: «sicut eandem doctrinam [quam Magister proponit, diversimode reci­ piunt eius discipuli pro singulorum capacitate; nam] II Sent., d. 9, 6, ad 1. Ibid., ad 3. I, 39, 8c. Cf. I, 13, 7 ad 6. IV Sent., d. 24. 2, 1, qla. 1 ad 2. S. Albertis Magnus, In librum Dionysii de Caelesti hierarchia. cap. 10, § 1, dub. 1, arg. 1 sed contra, ed. cit., t. 14, p. 288a 1 2 3 4 5 6 C. Π, a. 2, B, § I: Unitas conceptus attributionis 743 quidem recipit per modum demonstrationis, quidam per modum inductionis, alius per auctoritatem», idest per . modum fidei ‘. 428. Quae cum ita sint, excesisse dicendi sunt Caie­ tanus1 2, Dominicus Soto3, Joannes a S. Thoma4 et alii, asserentes analogorum attributionis non esse unum con­ ceptum formalem, sed plures uno solum nomine aduK natis. At longe verius docet Arnu talem unitatem dari pos­ se hac duplici ratione: «primo, quia ubi plura aliquo modo sunt convenientia seu habent unitatem quomodo­ cumque, unicus conceptus dari potest; sed in omnibus analogatis tam proportionis seu attributionis quam proportionalitatis, est quaedam convenientia; ergo ipsa om­ nia unum conceptum, imperfectum saltem, habere pos­ sunt. Minor probatur. In analogis attributionis est unitas formae respectae a pluribus, sub diversa tamen habitudi­ ne, denominantis omnia sua analogata; in analogis au­ tem proportionalitatis est similis proportio seu conve1 nientia in habendo aliquid illius formae, a qua radicali­ ter originatur illa proportio; ergo in omnibus illis est quaedam convenientia et unitas. Secundo, quia intellec- 1 Ibid., corp, in fine, p. 288b. 2 «Nomen sic analogum, unum certum significatum commune om­ nibus partialibus eius modis seu omnibus analogatis non habet; et consequenter... nec conceptum obiectivum, nec conceptum formalem abstrahentem a conceptibus analogatorum habet, sed sola vox cum identitate termini diversimode respecti communis est» (Caietanus, De nominum analogia, cap. 2, n. 15, ed. cit., pp. 17-18). Unde huiusmodi analogum «commune est omnibus analogatis secundum vocem tantum» (Ibid., n. 16, p. 18). Ita legendum esse hunc textum suadet eius paralielismus cum praecedenti quem omnes editiones admittunt, licet editio paririensis 1511 et plures aliae, quas sequitur N. Zammit (Romae, 1934), habeant: non secundum vocem tantum. Ceterum, editiones venetianae 1506 et 1519 omittunt non. 3 Dominicus Soto, In praedicamenta Aristotelis, cap. 1, q. unica, a.2, corol. 4, ed. cit., pp. 119-120; cap. 4, a. 1, conci. 3, § Differt tamen inter sanum et ens, pp. 131-132. * J. a Sancto Thoma, Logica, II P., q. 13, a. 5, § Dico ergo primo, ed. cit., pp. 491-492, 496-497. 18 P. I, Sec. I. De 744 natura analogiae tus audiens nomen analogum ad unum colligitur con­ ceptum nec ad plures dividitur: quod a posteriori et in­ ductive convincit unum conceptum de analogo haberi posse» sicut audiens nomen, sanum, intelligit id quod habet sanitatem quomodocumque1 2, nempe sive ut sublec­ tum, sive ut causa, sive ut conditio sine qua non, sive ut merum signum. Habere enim, utpote postpraedicamentum quoddam, circuit plures categorias; et ideo vere est, et ipsum, nomen analogum 3. 429. Neque exinde ullum periculum habetur conver­ tendi nomen analogum in univocum, ut timere videtur Caietanus4; quia ille conceptus non est unus unitate ab­ soluta et totali ut conceptus univocorum, sed unitate relativa tantum et proportionali ut convenit analogis. Quod quidem finaliter admittere videtur ipsemet Caieta­ nus, dum ait dari posse unum conceptum formalem «re­ praesentantem analogum quidem determinate, nullum autem eorum quae fundant analogiam explicite. Contin­ git autem hoc, cum intelligens, mentalem conceptum... expoliat ab illa determinata natura quam repraesentabat, et loco illius naturae concipit pronomen aliquod referens naturas fundantes analogiam indeterminate: verbi gra­ tia, si conceptus ossis est os sustinens carnes, intelligens, loco ossis, ponat quod et dicat: quod sustinet carnes; tunc enim manifeste repraesentatur analogum explicite, implicite autem tantum naturae fundantes analogiam»5, quia tunc importatur explicite solum formalissimum sig­ nificatum nominis analogi ut sic6: ut si ens, quod est analogum analogia proportionalitatis, dicatur: quod ha­ bet esse quomodocumque’, et sanum, quod est analogum Arnu, Op. cit., Logica, q. 2, a. 3, cap. 4, n. 68, t. II, p 40 n. 66, p. 39. ' P 2 Ibid 3 S. Thomas, I-II, 49, le. et ad 1. * CAITAJll!5 De analogia, cap. 5, n. 52, p. 45. Cf. ibid., n. 54, pp. 46-47; cp. 4, n. 38, p. 36. ; "nT"/'!» n- 6' Cd Zammit’ O P · PP- "-100· 1934. C. II, a. 2, B, § I: Unitas conceptus attributionis 745 analogia attributionis, dicatur: quod respicit vel aliqualiter se habet ad sanitatem, ut verbis utar ipsiusmet Caietani Idemque admittit Ferrariensis 2. Neque plus urgent quae Joannes a S. Thoma inducit de suppositione impropria vel de alienatione nominis analogi analogia attributionis 3. Primo quidem, quia non est confundenda analogia attributionis cum analogia metaphorica, quae potius spectat ad analogiam proportiona­ litatis. Deinde, quia in analogia attributionis non datur proprie loquendo alienatio terminorum, sed potius re­ strictio quaedam, eodem Joanne a S. Thoma dicente: «quando ponitur ut adiectivum ex parte subiecti, restrin­ git illud quasi adiacens ei, non vero alienat, ut si dicas: homo pictus est imago [hominis vivi], ly pictus non alie­ nat, sed restringit ipsum analogum ac trahit ad minus principale»4. Tertio, quia tam analoga analogia metaphorica quam analoga analogia attributionis dicuntur aequivoca a consilio: quod quidem intelligendum est de con­ silio non mere consiliante et pure arbitrario absque ullo fundamento in re, sed de consilio consiliato, idest fun­ dato in re. Nec enim metaphorae et attributiones sunt pure fictae ad placitum loquentis, sed omnino debent esse fundatae in ipsis rebus et ab eis quasi sponte et na­ turaliter exhibitae homini illas adhibenti. Quo fit, ut non tantummodo afficiant nomina sive modum loquendi ut putare videtur Joannes a S. Thoma, verum etiam ipsum modum cognoscendi et ipsos conceptus formales. At de his infra redidit quaestio, cum loquemur de analogia attributionis et de analogia metaphorica. 430. Si vero fiat sermo de analogis analogia propor­ tionalitatis, pariter asserendum est ea simul habere unum et plures conceptus formales. Plures quidem ac diversos, i u i 11· ■ > · •II IW. 1 De nominum analogia, cap. 5, n. 52, p. 45. 2 Ferrariensis, In I Contra Gent., cap. 34, nn. 15-16. J J. a Sancto Tiio.ma, Logica, II P., q. 13, a. 5, ed. cit., PP- 491-492 ^M97, una cum I P., q. 6, a. 2 ad 1, p. 174; a. 3, pp. 178-17 . 4 Summulae, lib. II, cap. 14, ibid., p. 39b. 746 P. I, Sec. I. De natura analogiae nempe tot quot sunt ipsa analogata tali analogia: tum quia huiusmodi analogia est essentialiter plurium ad plu­ ra; tum etiam quia unumquodque secundum suum mo­ dum respicit suum terminum proportionalem et exercet proportionem suam. Verbi gratia, actus dicitur analogice analogia proportionalitatis de forma substantiali et de esse exsistentiae; potentia vero, de materia prima et de tota essentia creata. Et inde resultat huiusmodi proportionalitas: ita se habet materia prima ad suam formam substantialem, sicut se habet tota essentia creata ad suum esse exsistentiae, scilicet in similitudine propor­ tionis propriae potentiae ad proprium actum sibi correspondentem. Quo in sensu S. Thomas scribit: «ipsa sub­ stantia angeli quodammodo se habet ad esse eius ut ma­ teria ad formam. Materia autem, si eius essentia defi­ niretur, haberet pro differentia ipsum suum ordinem ad formam, et pro genere ipsam suam substantiam: et si­ militer in angelis ex ipsa natura substantiae ipsorum acci­ pitur genus; ex proportione vero huiusmodi substantiae ad esse, accipitur specifica differentia» «Nam potentia substantiae spiritualis attenditur solum secundum ordi­ nem ipsius ad esse, potentia vero materiae [primae] se­ cundum ordinem... ad formam» substantialem1 2. Nimi­ rum diversa est ratio potentiae materiae primae et po­ tentiae totius essentiae creatae: itemque diversa est ra­ tio actus formae substantialis et actus esse exsistentiae. Et propter hoc, diversa est definitio materiae primae et essentiae creatae; diversa est quoque definitio formae substantialis et esse exsistentiae: sicut etiam diversa est compositio materiae et formae, et essentiae et esse; et consequenter, diversa definitio substantiae corporeae et substantiae creatae ut sic. Unum etiam eundemque, quia omnes illae diversae proportiones sunt proportionaliter convenientes inter se, 1 S. Thomas, Quodlib. IX, 6 ad 3. Cf ibid ad 4 2 De Substantiis separatis, cap. 8 circa finem.’ C. II, a. 2, B, § I: Unitas conceptus proportionalis 747 et ideo sunt proportionaliter unae eaedemque. Exempli causa, proportio essentiae creatae ad suum esse est simi­ lis proportioni materiae primae ad suam formam sub­ stantialem; quia utrobique est proportio propriae poten­ tiae ad proprium actum, quae est ratio formalis propor­ tionis materiae ad formam et essentiae ad esse, in qua duae istae proportiones adunantur. Qua de causa, inter diversos modos unitatis, ponitur ad Aristotele έν αναλογία sive κατ' αναλογίαν \ quod consistit in hoc ut unum se habeat ad alterum ut aliud ad aliud, ut si dicamus: ita se habet scientia ad scibile sicut sensus ad sensibile: ώς έτερον προς έτερον τι, ούτως άλλο προς άλλο, οων ώζ επιστήμη προς έπιστητόν, ούτως αίσθησις προς αισθητόν1 2. «Est enim proportio, ait S. Albertus Magnus, identitas habi­ tudinum»3: «secundum analogiam enim sunt unum quae­ cumque se habent in una habitudine aliud et aliud, ut: sicut tria ad unum, ita sex ad quatuor; et sicut guber­ nator navis ad navem, ita rector civitatis ad civitatem» 4. Et S. Thomas docet analogiam proportionalitatis ha­ beri «secundum unam proportionem [diversorum] ad diversa subiecta; eandem enim habent proportionem vi­ sus quoad corpus et intellectus quoad animam: unde sicut visus est potentia organi corporalis, ita etiam intel­ lectus est potentia animae absque participatione corpo­ ris»5. Et unitatem huiusce analogiae ait consistere «in eo quod est eadem proportio duorum [vel plurium] ad diversa, sicut tranquillitas ad mare et serenitas ad aerem; tranquillitas enim est quies maris, serenitas [est quies] aeris»6. Quae quidem applicans enti, dicit quod ens est «unum analogia seu proportione, sicut substantia et qualitas in 1 Aristoteles, IV Metaph., cap. 6, n. 15 (II, 520, 34, 38)., 2 / Topic., cap. 15, n. 1 (I, 184, 32-34). 3 S. Albertus Magnus, V Metaph., tract. II, cap. 7, ed. cit., t. VI, p. 309a. 4 V Metaph., tract. I, cap. 9, p. 290a. 3 S. Thomas, In I Ethic., lect. 7, n. 95. 4 In V Metaph., lect. 8, n. 879. 748 P. I, Sec. I. De C. II, a. 2, B, § I: Analogia natura analogiae ipsius nominis analogi 749 ex communi definitione nominis analogi qua dicimus ente; quia sicut se habet substantia ad esse sibi debitum, esse nomen unum idemque cui convenit plura significare ita et qualitas ad esse sui generis conveniens» *: «cum secundum rationes partim easdem et partim diversas: natura entitatis sit unius rationis in omnibus secundum diversus autem, quia identitas et diversitas rationis se ­ analogiam» 12. cundum quam significat illa plura est diversa in diversis nominibus analogis; alia enim est in nomine analogo 431. Neque tamen unitas et pluralitas, identitas et analogia attributionis et alia in nomine analogo analogia diversitas conceptus formalis analogorum sunt intelligenproportionalitatis. Quo fit, ut nomen analogum ut no ­ dae quasi duae rationes iuxtapositae, alia unitatis et men sit et ipsum, analogum 1 et non univocum. identitatis, .alia pluralitatis et diversitatis, ac si huiusmo­ Quin etiam et ipsius nominis aequivoci aequivocantis di conceptus formalis esset compositus ex conceptu uni­ in communi, prout complectitur aequivocum a casu et tatis et identitatis et ex conceptu pluralitatis et diversi­ aequivocum a consilio, datur conceptus formalis reflexus tatis; sed potius est conceptus omnino simplex et indi­ sive logicus simul unus et diversus: unus quidem, qua­ visus, simul tamen identicus et diversus: quia unitas et tenus est nomen unum cui convenit significare plura seidentitas eius est proportionalis, idest aliquo modo mul­ tiplex et diversa; et similiter pluralitas et diversitas ip­ 1 eundum rationes diversas; diversus etiam, quatenus is­ tae diversae rationes, secundum quas plura significat, sius est proportionalis, hoc est, aliquo modo una et idensunt totaliter diversae et disparatae, ut contingit in no­ tica. Eius ergo unitas est diversa, et eius diversitas est mine pure aequivoco: vel non totaliter diversae sed aliuna. Quae quidem valent primo et per se de conceptu for­ , quo modo eaedem, ut accidit in nomine non pure aequimali analogorum analogia proportionalitatis propriae, . voco, quod est nomen analogum. Quo fit, ut ipsum nomen aequivocum in communi, prout complectitur aequivocum et nonnisi per posterius et diminute de conceptu formali simpliciter et aequivocum secundum quid sive analogum, analogorum analogia proportionalitatis metaphoricae, in qua minor est unitas et maior diversitas, eo quod pro­ non sit pure aequivocum neque pure univocum in ra­ portio metaphorica, quam praesefert, est accidentalis tan­ tione nominis, sed analogum. Et in hoc communi sensu definivit aequivoca Aristoteles, cum dixit: ομώνυμα λέγετα2 tum et quodammodo exterior, dum proportio propria est βν όνομα χοινον, ό δέ κατά τούνομα λόγος τής ουσίας έτερος t intima et essentialis 3. ut notat S. Thomas: «Philosophus, inquit, largo mo­ 432. Et haec dicta sint de conceptu formali analogo, do accipit aequivoca, secundum quod includunt in se qui est conceptus directus rerum analogarum qua talium. analoga»3. Unde merito scribit Caietanus: «ly diversa Nam, ultra talem conceptum, dari potest conceptus for­ Γ=έτερος] non coarctatur [in hac definitione] ad diversi­ malis reflexus et logicus ipsius nominis analogi ut sic, tatem simpliciter, sed communiter accipitur ut compre­ quasi in actu signato, idest nominis analogi analogantis hendit sub se diversitatem simpliciter vel secundum quid, et non analogi analogati. Qui quidem conceptus suo etiam totaliter vel partialiter, ita quod aequivoca dicantur et modo est simul unus et diversus. Unus sane, uti apparet illa quorum ratio secundum illud nomen commune est I 1 III Sent., d. 1, 1, lc, n. 12. 1 Vide intra, n. 684. 2 Aristoteles, Categoriae, cap. 1, n. 1 (1, L J S. Thomas, I, 13, 10 ad 4. 750 P. I, Sec. I. De natura analogiae penitus diversa, et illa quorum ratio secundum illud no­ men commune est aliquo modo diversa. Et propter hoc cave ne dixeris hic esse definita tantum pure aequivoca, quae alio vocabulo dicuntur aequivoca a casu: sed dicito aequivoca in communi, ut comprehendunt analoga quae aequivoca a consilio sunt et pure aequivoca, definiri; et quod pure equivocis convenit habere rationem substan­ tiae diversam penitus, analogis vero diversam aliquo modo» Quae namque dixit Aristoteles de aequivocis aequivocatis in communi, eodem iure valent de aequivo­ cis aequivocantibus in genere, et consequenter de ipso nomine aequivoco aequivocante ut sic. 433. Denique ex hucusque dictis patet quid dicen­ dum sit de comparatione univocorum ,aequivocorum et analogorum quantum ad eorum conceptus obiectivos: quae enim dicta sunt de conceptu formali directo sive reali ipsorum aeque valent de conceptu obiectivo, hoc est, de ipsis rebus ut reduplicative fundantibus concep­ tus formales et ut reduplicative obiectis et attactis et repraesentatis formaliter per eos. Enimvero, ut S. Tho­ mas rite observat, «in re extra animam est aliquid quod respondet conceptioni animae ut significatum signo»; et quidem, si agatur de conceptu directo et reali, «talis con­ ceptio intellectus habet fundamentum in re immediate, in quantum res ipsa, ex sua conformitate ad intellectum, facit quod intellectus sit verus, et quod nomen significans illum intellectum proprie de re dicatur» 2. Et ideo ambo conceptus sibi mutuo correspondent «tanquam [naturali­ ter et formaliter] repraesentans [ = conceptus formalis] et [naturaliter ac formaliter] repraesentatum» [= con­ ceptus obiectivus] 3. 1 Caietanus, In Praedicamenta Aristotelis, cap. 1, ed. cit., n. 10. 2 S. Thomas, In Sent., d. 2, 3c. 3 Joannes a S. Thoma, Logica, II P., q. 13, a. 5, ed. cit., p. 493a. Videsis etiam Caietanum, De conceptu entis, n. 7 ed. cit. d. 100' Dicacum Ortiz, O.P., Cursus philosophicus, t. II, Logicam complectens, tract. 4, conferentia 4, n. 631, p. 504, typis ducalis monasterii Campidonesis, loo/. - c. II, a. 2, B, § I: Conceptus obiectivus analogus 751 Univocorum ergo qua talium est conceptus obiectivus totaliter unus idemque, nempe natura ipsa secundum se qua univoca univocata realiter constituuntur, quaeque dici solet universale directum sive metaphysicum: sicut formale constitutivum hominis, qui est nomen univocum ad omnia individua humana, est ipsa humana natura absolute et secundum se considerata, quae complectitur animalitatem et rationalitatem; porro animalitas et ra­ tionalitas sunt eiusdem omnino rationis apud omnes ho­ mines. Et ideo scribit S. Thomas: «hoc nomen homo univoce dicitur de Christo et de Petro, quia utrobique significat imam naturam, scilicet humanam, compositam ex anima et corpore» \ «Cum ergo Christus fuerit eius­ dem speciei cum aliis hominibus —alias enim verus ho­ mo non fuisset, sed aequivoce homo diceretur...—, opor­ tet quod omnia essentialia homini in Christo fuerint, et corpus, et anima vegetabilis, sensibilis et rationalis, et ulterius forma totius resultans ex coniunctione animae et corporis, quae humanitas dicitur» 1 2. Et universaliter do­ cet quod unitas totalis conceptus formalis univocorum «fundatur super unitatem in re inventam, quae est una illa unitate», scilicet in unitate perfecta conceptus obiectivi eorundem3. Ex adverso, conceptus obiectivus pure aequivocorum nullam habet unitatem et communitatem, sed est penitus diversus et disperatus; quia natura, qua unumquodque essentialiter constituitur in seipso, est alterius omnino rationis a natura ceterorum: sicut natura canis terrestris est substantia animata sensitiva, qua formaliter consti­ tuitur animal, natura vero canis caelestis non est sub­ stantia animata neque sensitiva, et ideo non est animal 1 S. Thomas, De unione Verbi incarnati, 2 ad 4. 2 III Sent., d. 2, 1, 3, qla. 3c, n. 64. Cf. etiam III Sent., d. 6, 3, 1, arg. 1-2 sed contra, nn. 105-106; III Contra Gent., cap. 37, arg. 2-3; III, 2, 5c. 3 De natura generis, cap. 7, ed. cit., p. 296. Cf. etiarn De ente et usentia, cap. 4, ed. Baur, pp. 30-33; Quodlib. VIII, le, De Pot., 5, 9 ad 16. 752 P. I, Sec. I. De natura analogiae neque vivens, sed diversae prorsus rationis et essentiae. Et ideo lecte ait Caietanus quod «nomine aequivoco ita diversae res significantur quod, ut sic, nonnisi voce ad­ unantur» Medio autem modo se habet conceptus obiectivus ana­ logorum, qui neque est omnino unus et idem sicut con­ ceptus obiectivus univocorum, neque totaliter multiplex et diversus sicut conceptus obiectivus aequivocorum, sed est quodammodo idem et quodammodo diversus, quate­ nus natura qua formaliter constituitur unum est diversa quidem a natura qua formaliter constituitur aliud, ita tamen ut sit ei proportionaliter similis: sicut alia est natura qua formaliter constituitur substantia et alia qua formaliter constituitur accidens, et tamen ambae conve­ niunt proportionaliter in hoc quod unaquaeque suo modo respicit esse sibi proprium; substantia quidem esse sub­ sistens, accidens autem esse inhaerens. Propter quod Aristoteles docuit principia et causas diversorum entium praedicamentalium esse analoga sive proportionalia, quia non sunt totaliter diversa neque to­ taliter eadem, sed quodammodo diversa et quodammodo eadem. Exempli gratia, substantiae corporeae sunt tria principia, nempe materia prima, forma substantialis et privatio; et similiter qualitatis, puta sanitatis, sunt tria principia proportionalia, videlicet corpus sanabile quasi materia, sanitas quasi forma et aegritudo quasi privatio: et sic de ceteris praedicamentis. Et omnia finaliter redu­ cuntur ad potentiam et actum, quae dividuunt ens praedicamentale et quodlibet genus entis. Ita enim scribit: τά δ’ αίτια και αί άρχαι άλλα άλλων έστιν ως, έστι δ' ώ, άν χαθόλο λέγη τις και κατ’ αναλογίαν, ταύτά πάντων..., ώσπερ ει τις είποι ίτι αρχαί είσι τρεις, τό είδος καί στέρησις καί ή υλη» 12. Et paulo post: «έπι δ' άλλον πρότον τω άνάλογον άρχαι αί αύταί, οίον ένέργεια χαί δύναμις* αλλά καί ταΰτα άλλα τε άλλοις καί άλλως 3. 1 Caietanus, De nominum analogia, cap. 4, n. 32, ed. cit., p. 31. 2 Aristoteles, XI Metaph., cap. 4, nn. 1 et 5 (II, 602, 1-3 , 27-28). 3 XI Metaph., cap. 5, n. 2 (II, 603 , 5-7). y VJ ' 7 \ S r COMPARA I. — Quoad nomen Univoca Analoga Pure aequivoca Habent nomen commune omnino unum idemque: - jr. animal, pro equo et bove. Habent nomen commune totaliter unum idemque: v. g:r. ens. pro substantia et accidente. Habent nomen commune penitus unum idemque: v. gr. canis, pro animali et pro si­ dere. Formalem Univoca univocata Habent conceptum formalem communen omnino unu eundemque. I Analogs Inalogfliû ul unum et formales, u^jceptum comi tiroprios: r ) unum sic omnino c mea, sed undem et iversos, it< diversitat ivBim unitate teidem: Haj ceq po] ma tal ti( unii din con- H: pro- ce pri- le amen- c< rdina illum coorr se. COMPARATIO UNIVOCORUM, AEQUIVOCORUM ET ANALOGORUM — Quoad conceptum Realem sive rerum Formalem 'voca vocati Analoga analogata imul unum et plures )tU! II formales, idest lem ceptum communem unen ts proprios: non ta.0 unie ;nino unum sicut uni­ mque. que omn no diversos Γ puivoca, sed proporr eundem et proporÎ diversos, ita ut sit im diversitate et di­ tum unitate concep1juidem: a nis n es coniles proiuni priandamen.pbordinaillum iim coorIter se. Obiectivum Aequivoca aequivocata Univoca univocata Nullum habent con­ ceptum formalem communem, sed plures, et quidem omni­ no diversos et dis­ paratos. Habent essentias omnino easdem. Analoga proportionalitatis Habent unum conceptum fundamenta lem proportionalis communem plurium ad plura simulque plures conceptus pro­ prios coordinates proportionum simi­ lium singulorum ad singula. Analoga analogata Aaequiv aeqtiivo. Habent essentias pro- Habent ei portionaliter easdem et omnino c proportionaliter diver- et disparai sas. Et quidem: Analoga attributionis Analoga proportionalitatis Habent essentiam eandem secun­ dum terminum, diversas vero proportionaliter secundum habitudi­ nes ad illum. Habent essentias diversas secun­ dum terminos, easdem vero proportionaliter se­ eundum habitudi­ nem ad illos. LNALOGORUM — Quoad conceptum » Ί B. Logicum sive nominum Obiectivum Univoca univocantia Habent con­ Analoga ceptum omni­ Aaequivoca analogata no unum eunaequivocata demque omni­ t essentias pro- Habent essentias bus commu­ naliter easdem et omnino diversas nem. 'tionaliter diver- et disparatas. t quidem: ionis sentiam secunninum, *ro proiter seabitudi- Analoga proportionaliiaîis Analoga analogantia Aaequivoca aequivocantia Habent simul unum Habent simul unum ei p et plures conceptus: plures conceptus: unum : · . Ç «t .· et quidem unum quidem secundum term^ communem propor- num qui est aequivn< tionaliter eundem, ipsius nominis et an tono· 7 plures autem pro- mastice dicitur aequivoca-| portionaliter diver­ tio; plures vero secundum i diversas habitudines et$ sos. modos aequivocationis dictione, ut sunt aequivc^ cationes amphibologiae, ac­ centus, compositionis, di­ visionis et figurae dictio­ nis. Habent essentias diversas secun­ dum terminos, easdem vero proportionaliter se­ cundum habitudi­ nem ad illos. l· ·#■ ■..·:···■ Μ· Univoca ent nomen nune omnino n idemque: . animal, pro et bove. Analoga Pure aequivoca Habent nomen commune totali­ ter unum idem­ que: v. gr. ens, pro substantia et accidente. Habent nomen commune penitus unum idemque: v. gr. canis, pro animali et pro si­ dere. A. Realem sive rerum k. Obiecl a, Formalem Univoca univocata Aequivoca aequivocata Analoga • analogata Habent conceptum formalem communen omnino unum eundemque. Hisimul unum et plures Nullum habent cois formales, idest uwnceptum communem etë proprios: non ta­ mpjio unum sicut univçque omnino diversos si^uivoca, sed propor­ con­ ceptum formalem communem, sed plu­ res, et quidem omni­ no diversos et dis­ paratos. tio diversos, ita ut sit un diversitate et di­ tus cuidem: Analoga proportionalitatis unum con­ ceptuses pro· ceptum fundamentaportic-uni pri- lem proportionatis mario|3damen- communem plurium tali, febordina- ad plura simulque tione^i illum plures conceptus pro- unumfcuncoor- prios coordinatos dinatiier se. proportionum simi- ' lium *· singula. 9 Habent essentie portionaliter eas proportionaliter sas. Et quidem: Habent essentiam eandem secundum terminum, diversas vero proportionaliter seeundum habitudines ad illum. ve; cum unitate concep­ Habeores con- Habent Habent essentias omnino easdem. Analoga analogata Analoga attributionis tio eundem et propor­ agonis Univoca univocata singulorum ad i I ( < ( ] c i COMPARATIO I. —Quoad univocorum, aequivocorum et analogorum nomen H, —quoad conceptum Univoca Analoga Pure aequivoca Habent nomen commune omnino unum idemque: V. gr. animal, pro equo et bove. Habent nomen commune totali­ ter unum idem­ que: v. gr. ens, pro substantia et accidente. Habent nomen Hili commune penitus unum idemque: v. gr. canis, pro animali et pro si­ dere. A. Realem sive rerum B. b. t fcrrnalem Univoca univocata Habent conceptum formalem communen omnino unum eundemque. ίώ# Hret plures ca iaraales, idest • Ull 11 y communem eurinos: non taskut unizssino diversos sed proporet proportiei-ersos. ita ut sit ux Mersitate et divfis unitate concep- Aequivoca aequivocata Univoca univocata Nullum habent con­ ceptum formalem communem, sed plu­ res, et quidem omni­ no diversos et dis­ paratos. Habent essentias omnino easdem. Analoga proportionalitatis Hab® xq. Habent unum concepîu^j ceptum fundamentapri- lem proportionatis communem plurium tali. ^Saa- ad plura simulque tionà rJam plures conceptus pro­ unu: aor- prios coordinatos dinW je. proportionum simi­ lium singulorum ad singula. Obiectivum Univoca univocantia Habent con­ Analoga ceptum omni­ Aaequivoca analogata no unum eun­ aequivocata demque omni­ Habent essentias pro- Habent essentias bus commu­ portionaliter easdem et omnino diversas nem. proportionaliter diver­ et disparatas. sas. Et quidem: Analoga attributionis Analoga proportionalitatis Habent essentiam eandem secun­ dum terminum, diversas vero pro­ portionaliter se­ cundum habitudi­ nes ad illum. Habent essentias diversas secun­ dum terminos, easdem vero pro­ portionaliter se­ cundum habitudi­ nem ad illos. Logicum sive nominum Analoga analogantia Aaequivoca aequivocantia Habent simul unum et plures conceptus: et quidem unum communem propor­ tionaliter eundem, plures autem pro­ portionaliter diver­ sos. Habent simul unum e plures conceptus: un quidem secundum term num qui est aequjv^ati ipsius nominis et anton mastice dicitur aequivoca tio; plures vero secund diversas habitudines e modos aequivocationis i dictione, ut sunt aequiv cationes amphibologiae, ac­ centus, compositionis, di­ visionis et figurae dictio­ nis. C. II, a. 2, B, § I: Conceptus obîectivus analogus 753 Et concludit: <τό δή ζητειν τίνες άρχαΐ ή στοιχεία τών ουσιών χσι χρδς τι καί ποιων, πότερον αι αύταί ή ετεραι δήλων βτι χολλαχώί :ι λεγομένων έστιν έκαστου, διαιρεΟέντων δέ ού ταύτα άλλ' έτερα, ΐάήν ώδΐ καί πάντων. Ώδί μέν ταύτά ή τφ ανάλογον, δτι ύλη, είδος, στέρησες,το κινούν» *. Denique S. Thomas ultimas radices huius doctrinae tetigit, cum ait: «substantia et quantitas differunt ge­ nere, sed sunt idem secundum analogiam. Eorum ergo quae sunt idem numero, etiam forma et materia sunt idem numero, sicut Tullii et Ciceronis; eorum autem quae sunt idem specie diversaque numero, materia et forma non sunt eadem numero sed specie, sicut Socratis et Platonis; et similiter eorum quae sunt idem genere, ut anima et corpus asini et equi, differunt specie, sed sunt idem genere: et similiter eorum quae conveniunt secundum analogiam sive proportionem tantum, princi­ pia quidem sunt eadem secundum analogiam tantum sive proportionem. Materia enim et forma et privatio, sive potentia et actus, sunt principia substantiae et aliorum generum: tamen substantiae et quantitatis materia et forma, similiter et privatio, differunt genere, sed conve­ niunt secundum proportionem solum, in hoc quod, sicut materia substantiae se habet ad substantiam in ratione materiae, ita se habet materia quantitatis ad quantita­ tem: sicut tamen substantia est ceterorum causa, ita prin­ cipia substantiae sunt principia omnium aliorum»3. 434. Quae omnia uno veluti conspectu exhiberi pos­ sent sequenti tabella: 1 Ihid., n. 7 (II, 603, 33-38). 2 De principiis naturae, in fine, ed. cit., t. I, p. 389. Cf. etiam in XII Metaph., lect. 4, nn. 2455, 2464-2473, 1477-1478, 2483-2487; De Malo, 8,1 ad 13; In Boetium de Trinitate, 5, 4c. Pariter S. Albertus Magnus: «diversorum in genere principia sunt diversa in genere, sed eadem pos­ sunt esse analogia sive proportione. Hoc autem qualiter sit verum, sic est declarandum: licet enim principia sint diversa diversorum, tamen haec eadem diversa principia nihil prohibet secundum analogiam et proportionem esse eadem omnium» {XI Metaph., tract. I, cap. 10, ed. cit., t. VI, pp. 598-599). 754 P. I, Sec. I. De natura analogiae § Π COMPARATIO UNIVOCORUM, AEQUIVOCORUM ET ANALOGORUM QUANTUM AD EORUM ABSTRACTIONEM ET UNIVERSALITATEM 1. Notio ab st ractionis. 435. Ut quaestio haec rite solvi queat, recolenda est notio et divisio abstractionis. Cum enim abstractio mul­ tipliciter sumi possit, oportet in primis definire de qua abstractione loquimur in praesenti, ne in aequivocationem labamur. Sciendum est ergo plura esse nomina ad idem perti­ nentia quae magnam habent necessitudinem, licet pro­ prie loquendo non sint ex toto synonima ’, nempe abstrac­ tio, discretio, distinctio, divisio, separatio. Quantum ad primam nominis impositionem, quae ex etymologia innotescit, haec omnia fere, aut ne fere qui­ dem, sunt synonima12; non autem quantum ad usum apud 1 Evidenter loquimur de synonimis ut vulgo accipi solent, scilicet «in quibus est diversa vox, sed idem significatum omnino» (Quodlib. IV, 17c), ut vestis et indumentum (I, 13, 4 sed contra). Aliquando enim synonima dicuntur univoca, ut videre est apud Aristotelem (Categ. cap. 1, n. 1), et quandoque apud ipsum S. Thomam, ut cum dicit syno­ nima ea quae ex toto conveniunt «in nomine et ratione» (In I de Ge­ neratione et Corruptione, 1 ect. 1, n. 7). Est tamen differentia inter univoca et synonima, si proprie loqui velimus: univoca enim idem prorsus significant eodem nomine; synonima vero quae pluribus et diversis nominibus idem omnino significant. 2 Nam omnia haec important avulsionem quandam et segregatio­ nem. Abstractio enim, ab abs-trahere, sicut et ex-tractio et distractio, nominat separationem eorum quae prius coniuncta erant. Quo in sensu Tullius Cicero scribit: «vidi enim, vidi, et illum hausi dolorem vel acerbissimum in vita, cum Q. Metellus abstraheretur e sinu gremioque patriae» (Oratio pro M. Caelio, cap. 24, ed. cit., t. VI, p. 114). Et alibi iudices vehementer compellat: «num etiam de matris hunc complexu, lectissimae miserrimaeque foemine, vobis inspectantibus, avellet atque abstrahat?» (Oratio pro M. Fonteio, cap. 17, ed. cit., t. IV, p. 602). Opponitur siquidem abs-tractio ad-tractioni et con-tractioni quibus dispersa et avulsa ad-unantur et con-iunguntur. Similiter praecisio, a prae-caedere, sicut et abs-cisio et de-cisio, no­ minat sectionem quandam cum separatione eius quod secatur ab eo a quo secatur, quasi decurtationem cum detractione et divulsione. Eique opponitur succisio, quatenus praecisio importat sectionem ex C. II, a. 2, B, § II: Notio abstractions i » 755 philosophos et theologos, «quem penes arbitrium est et ius et norma loquendi« licet talis sit eorum necessitudo ut mutuo se notificent vel saltem mutuo sibi respon­ deant. Abstractio igitur cum motus quidam sit vel ad instar motus intelligatur eius quod abstrahitur ab eo a quo abstrahitur, necessario postulat duos terminos: unum a quo, scilicet id a quo aliquid abstrahitur; et alium ad quem, nempe illud aliquid quod abstrahitur a termino a quo, in correlatione tamen cum ipso. Terminus a quo est aliquid compositum vel coniunctum, iuxta illud S. Tho­ mae: «abstractio non est nisi unitorum» 2, «cum abstrac­ tio non possit esse, proprie loquendo, nisi coniunctorum parte anteriori vel superiori; dum succisio, a subcaedere, significat sec­ tionem a parte inferiori. Separatio autem, a se-parare, est ea quae parata et disposita et coordinata sunt, quasi parem locum occupantia, seiungere et seorsum ponere. Divisio vero, a di-videre (di, intensiva, et viduare = separare, seiun­ gere), vi nominis significat perfectam separationem eorum quae prius intime et fortiter unita erant: sicut vidua perfecte separatur a marito suo cum iste moritur, cui prius intime unita erat; et viduus totaliter separatur ab uxore sua cum haec moritur, cui prius maxime erat unitus. Ut enim ad rem scribit Macrobius, «idus vocamus diem qui dividit mensem: iduare enim etrusca lingua dividere est; inde vidua quasi valde idua, idest valde divisa: aut vidua, idest a viro divisa» (Saturnalium lib. I, cap. 15, n. 262, p. 234. Opera. Patavii 1736). Pariter distinctio, a di-stinguo vel stingo, quod et a di-stigo, idest punctionibus disiungere ac disrumpere, quasi dispungere; stigo enim, a στίζω pungere est (Cf. sti-lus, sti-mulus, in-slzg-are). Et inde est quod distinctio apud grammaticos significat interpunctionem. Quo etiam in sensu ait Tullius Cicero: «distincta alios et interpuncta inter­ valla, morae, respirationesque delectant» (Orator, cap. 16, ed. cit., t. I, p. 508). Tandem discretio, a dis-cernere—cribrare, idem est ac cribro sepa­ rare, se-cernere, dis-criminare, ut cum cribro separamus granum a pallea vel pulvere, vel etiam grandiora grana a minusculis quibuscum prius erant commixta. Sive ergo tractione et avulsione ( = abstractio), sive caesione ( = prae­ cisio), sive punctione et stilo ( = distinctio), sive cribro ( = discretio), semper importatur divisio et separatio eorum quae prius unita vel composita erant. 1 Horatius, De arte poetica, v. 72, ed. F. Villeneuve, p. 206. Paπςΐίς 19^4 2 S. Thomas, De Verit., 13, 3 obi. 7. 756 P. I, Sec. I. De natura analogiae secundum rem» b Terminus ad quem est illud ipsum, quod ante abstractionem erat coniunctum vel unitum, quatenus mutatum est et redditum divisum vel seiunctum: quo sub respectu, dici potest abstractionem non esse nisi divisorum vel separatorum aut distinctorum. For­ male ergo in termino a quo est unio vel potius unitio abstrahibilium; in termino vero ad quem, formale est distinctio vel separatio eorundem ut actu abstractorum. Et sicut omnis motus potest considerari dupliciter, scilicet active sive ut actio, et tunc est actus agentis vel moventis in quantum huiusmodi; et passive sive ut pas­ sio, et sic est actus patientis vel moti qua talium: ita etiam abstractio potest bifarie considerari, nempe active sive ut actio, et hoc modo est actio abstrahentis qua talis; et passive sive ut passio, quo in sensu est passio abstracti vel abstrahibilis ut sic. Adaequate autem sicut motus dicitur έντελέχεια του δυνάμει ποιητικού χαί παθητικού, ή ποιοΰτον 12, idest «actus potentiae activi et passivi in quantum huiusmodi»3, ita etiam abstractio dici potest actus potentiae abstrahentis et abstrahibilis in quantum huiusmodi. 2. Divisio abstractionis. 436. Dicitur autem abstractio multipliciter. Et primo quidem in ordine physico et corporali, ubi semper fit cum reali separatione eius quod abstrahitur ab eo a quo abs­ trahitur: sicut navis abstrahitur a portu ad navigandum, aqua abstrahitur a puteo ad bibendum, pecunia abstrahi­ tur a crumena ad debitum solvendum; et nominare po­ test sive actionem hominis abstrahentis, sive passionem rerum quae abstrahuntur. Et in hoc sensu sumebat ab­ stractionem S. Thomas, sicilicet pro separatione, segre­ gatione, substractione, opposita congregationi vel com1 In librum Boetii de Trinitate, 5, 3c. 2 Aristoteles, III Physic., cap. 3, n. 6 (II, 276, 33-34). 3 S. Thomas, In III Physic., lect. 5, n. 18. C. II, a. 2, B, § II: Divisio abstractions 757 L mixtioni, quando scribebat: «Anaxagoras posuit res fieri per abstractionem a mixto; ponebat autem misceri non solum elementa, sed etiam accidentia: et ideo eun­ dem modum ponebat productionis corporum qui perti­ net ad generationem et corruptionem et accidentium qui * pertinet ad alterationem, ut scilicet sicut caro fit per abstractionem ita et albedo» ’; «cum enim fit album, di­ cebat quod hoc fiebat per abstractionem albedinis prius commixtae»1 2. Sicut et quando abstractionem contradistinguit ab additione vel appositioni, prout apparet in hoc textu: «eorum quae fiunt, quaedam fiunt transfiguratio­ ne, sicut statua fit ex aere; quaedam vero fiunt apposi­ tione, ut patet in omnibus augmentatis, sicut fluvius fit ex multis rivis; alia vero fiunt abstractione, sicut ex lapi­ de fit per sculpturam imago Mercurii3; quaedam vero fiunt compositione, sicut domus; quaedam vero alteratione, sicut ea quorum materia alteratur, sive fiant se­ cundum naturam sive secundum artem: et in omnibus his apparet quod omne quod fit, fit ex aliquo subiecto» 4. 437. Secundo, dicitur abstractio in ordine psycholo­ gico, et quidem dupliciter: primo, in linea vitalitatis et per ordinem ad idem subiectum vivens; secundo, in linea cognitionis et per ordinem ad idem obiectum. Ut enim ex dictis patet5, abstractio non est nisi unitorum, quae ali­ quo modo sunt unum idemque, unitate saltem compo­ sitionis; eorum namque quae iam separata sunt et divi- 1 In 1 de Generatione et corruptione, lect. 1, n. 5. Cf. etiam ibid., lect. 7, nn. 3-5; In III Physic., lect. 10, nn. 2-11. 2 In I Physic., lect. 9, n. 15. 3 Abstractio hoc in loco idem est ac de-tractio, iuxta illud Tullii Ciceronis: «illa enim ipsa [capita marmorea] efficiuntur detractione, nec quidquam illuc affertur a Praxitelie; sed, cum multa sunt detracta et ad lineamenta oris perventum est, tum intelligas illud quod iam expolitum sit, intus fuisse» (De divinatione, lib. II, cap.. 21, ed. cit., t. III, pp. 80-81). 4 S. Thomas, In I Physic., lect. 12, n. 11. 5 Supra, n. 435. 758 P. I, Sec. I. De natura analogiae sa ,ηοη est abstractio, quia iam sunt abstracta vel avulsa, et abstractionis qua talis non est abstraction Abstractio ergo per ordinem ad idem subiectum vi­ vens sive in linea vitae, locum obtinet in vivente aliquo modo composito, et quidem cum reali separatione eius quod abstrahitur ab eo a quo abstrahitur: quod maxime contingit in homine. Potest autem huiusmodi abstractio bifariam accidere. Uno modo, a vita in actu primo, quae est vita substantia­ lis, et haec est abstractio animae a corpore ut est forma substantialis animativa et vivificativa eius, quam S. Tho­ mas appellat «abstractionem ab ipsa unione qua anima corpori unitur ut forma» ’, idest separationem «a corpo­ re, etiam prout est actus corporis primus» 1 2; quae qui­ dem abstractio importat mortem corporis, nam «mors est per separationem animae a corpore cui uniebatur ut forma»3: sive anima «simpliciter separata» remaneat, et tunc pleno iure dicitur mors; sive «ad tempus» brevissi­ mum tantum et quasi raptim, et sic raptus quodam sen­ su dici potest4, ut si supponamus animam Apostoli, cum hic raptus fuit usque ad tertium caelum5, fuisse durante raptu a corpore totaliter separata. 438. Alio modo, a vita in actu secundo tantum, idest a vita mere accidentali quae consistit in operationibus vitae, intacta remanente vita substantiali sive in actu pri­ mo per informationem et animationem corporis6: et haec dicitur έχστασις, quasi exitus vel recessus a suis et pro­ priis, quatenus homo exstasim patiens «ponitur extra 1 De Verit., 13, 4, obi. 1-6; arg. 2 sed contra; corp, art.; ad 2 et 4; a. 5c; II-II, 175, 5. 2 De Verit., 10, 11, arg. 4 sed contra. 3 De Verit., 13, 4 obi. 2 et resp.; In I de Generatione et corrup­ tione, lect. 15, n. 5. 4 De Verit., 13, 5 ad 4. 5 De Verit., 10, 11, arg. 4 sed contra 6 II Cor. 12, 2. C. II, a. 2, B, § II: Divisio abstractions 75Ô se»1; raptus, quatenus excessus huiusmodi repente ac violenter fit, idest magna et irresistibili vi trahentis et rapientis extra se; et alienatio, quatenus ille, qui recedit a se et ponitur extra se, non est amplius sui iuris vel sui compos, sed iuris et dominii alterius, idest rapientis, et sic transit a propriis ad aliena. Itaque exstasis connotât terminum a quo exitus vel excessus, nempe recessum a suis et propriis; alienatio vero connotât terminum ad quem accessus sive aditus, scilicet adventum ad aliena; raptus autem sive raptio nominat causam recessus a suis et accessus ad aliena, nimirum vehementem ac subita­ neam arreptionem animae a propriis eiusque tractionem sive translationem ad aliena sive alterius. Et quia motus specificatur ex termino ad quem ab eoque nomen accipit, merito huiusmodi abstractio vocatur alienatio potius quam exstasis vel raptus2. 1 S. Thomas, In Psalm. 30, n. 1, ed. Vives, t. 18, p. 394b. Excessus spiritus «graece dicitur έχατασις, et nos eo verbo iam utimur pro latino» (S. Augustinus, De Genesi ad litteram, lib. VIII, cap. 25, n. 47, ML, 34, 391; «ecstasis namque est mentis excessus» (Enarratio in Psalm. n. 36, ML., 36, 834). 2 Cf. S. Thomam, II-II, 175, Ic; 4. Alienatio primo dicta est in ordine iuridico pro translatione alicuius rei a dominio proprio ad dominium alienum, iuxta illud Senecae: «venditio alienatio est et rei suae iurisque in ea sui ad alium translatio» (De beneficiis, lib. V, cap. 10, η. 1, ed. cit., t. II, p. 94); dein extensa est ad ordinem medicinalem sive pathologicum, ut videre est in aegritudine «quam χεφαλαίαν graeci vo­ cant, cuius notae sunt horror validus, nervorum resolutio, oculorum caligo, mentis alienatio, vomitus, sic ut vox supprimatur, vel san­ guinis ex naribus cursus sic ut corpus frigescat, anima deficiat; prae­ ter haec dolor intolerabilis, maxime circa tempora vel occiputium» (A. Cornelius Celsus, De re medica, lib. IV, sect. II, η. 1, p. 141. Parisiis 1823); tandem translata est ad ordinem mysticum, ad signi­ ficandam abstractionem et translationem mentis a propriis et natura­ libus considerandis ad divina et supernaturalia contemplanda. Itaque alienatio pathologica, quae et amentia dicitur, «non est elevatio homi­ nis, sed potius depressio»: e contra, alienatio mystica «proprie dicitur elevatio» ad «aliquid altius quam sit hominis natura» (S. Thomas, in 11 Cor., cap. 12, lect. 1, ed. Marietti, p. 505a. Cf. De Verit., 13, 1; II-II, 175, 1). Ideo S. Doctor raptum mysticum describit dicens quod est «ab eo quod est secundum naturam in id quod est supra naturam, ri superioris naturae, elevatio»: ubi elevatio nominat motum sive translationem elevativam; vi superioris naturae, idest. divinae, indicat causam efficientem seu moventem; duo vero termini motus, scilicet 19 760 P. I, Sec. I. De natura analogiae 439. Haec autem abstractio plures gradus suscipere valet tum extensive tum intensive. Quasi extensive abs­ tractio potest esse: alia quidem totalis, idest ab omni genere operationum vitalium, ita ut anima privetur et separetur ab omni prorsus operatione vitali b alia vero partialis tantum, quatenus anima ita privatur quibusdam operationibus vitalibus ut simul retineat alias. Quo in casu fieri potest, ut anima retineat operationes spirituales et omnino abstrahatur ab operationibus organicis, tam sensitivis quam vegetativis*12; vel ab omnibus sensitivis tantum, quin abstrahatur a vegetativis 3; vel a sensitivis exterioribus tantum et non ab interioribus4; vel ab appetitivis tantum et non ab apprehensivis sensitivis; vel ab operationibus voluntatis, rententis operationibus intellec­ tus 5; vel denique ab operationibus unius eiusdemque potentiae circa unum obiectum, retentis operationibus ipsiusmet circa aliud. Cuius ratio est, una ex parte, quia, ut scribit S. Tho­ mas, «hoc in omnibus animae potentiis invenimus, quod, quando una potentia in suo actu intenditur, alia vel debi­ litatur in suo actu vel ex toto abstrahitur: sicut patet in illo in quo operatio visus fortissime intenditur, quod a quo et ad quem, indicantur cum dicitur: ab eo quod est secundum naturam, nempe terminus a quo; ad id quod est supra naturam, videlicet terminus ad quam (ibidem). Id autem quod est supernaturale, idest divinum, est alienum ab eo quod erat secundum naturam, hoc est, humanum. Et exinde proprie dicitur alienatio mystica, de qua scribit Guilelmus Peraldus, O.P.: «mentis alienatio est quando praesentium memoria menti excidit, et in peregrinum quendam et humanae industriae invium animi statum, divinae operationis trans­ figuratione, transit» (Summa virtutum, De donis, P. IX, p. 630a. Lug­ duni 1556). Notandum tamen quod «excessus mentis, exstasis et raptus... in Scripturis pro eodem accipiuntur, et significant elevationem quandam ab exterioribus sensibilibus, quibus naturaliter intendimus, ad aliqua quae sunt super hominem» (S. Thomas, De Verit., 13, 2, ad id quod ultimo quaerebatur). 1 Cf. De Verit., 13, 4 ad 2. 2 De Verit., 13, 4c; II-II, 175, 5 ad 3. 3 De Verit., 13, 4c. De Verit., 13, 3 ad 5. Cf. ibid., arg. 4 sed contra s Cf. I-II, 33, 3 ad 2. C. II, a. 2, B, § II: Divisio abstractions 761 auditus eius non percipit ea quae dicuntur... Et ideo, cum totaliter [idest toto conatu totisque viribus] anima intendit ad actum unius potentiae, abstrahitur homo tota­ liter ab actu alterius potentiae» Ex alia vero, quia «intentio unius potentiae non potest ferri ad multa simul» ut multa, idest disparata vel non ordinata; secus autem «si illa multa hoc modo sint ordi­ nata ut accipiantur quasi unum: sicut nec alicuius mo­ tus vel operationis possunt esse duo termini non ad invi­ cem ordinati»12. Quando ergo una potentia toto suo co­ natu fertur in unum obiectum, non potest simul ferri actu in aliud obiectum disparatum sive non coordinatum primo, sed totaliter abstrahitur ab operatione circa illud. 440. Intensive etiam abstractio potest esse totalis vel partialis, sive respectu operationum diversarum po­ tentiarum, sive respectu operationum unius eiusdemque potentiae circa diversa obiecta. Tatalis quidem, usque ad perfectam abstractionem et separationem, quando tota intentio totius animae vel totius potentiae fertur in unum, ratione iam dicta: partialis autem, si non tota intentio animae vel potentiae ponatur in uno; tunc enim potest simul alteri applicari pars vigoris et energiae quae remanet, quo in casu abstractio non involvit separatio­ nem, sed meram diminutionem seu debilitationem, et potius quam abstractio appellari potest simplex distrac­ tio, iuxta illud: pluribus intentus minor est ad singula sensus; «et ita, cum aliquis fuerit fortiter intentus circa actum unius potentiae, minuitur eius intentio circa ac­ tum alterius»3, «quia omnis virtus ad plura dispersa fit minor; unde e contrario, quando intenditur circa unum, minus potest ad alia dispergi»4. Et hac de causa docet 1 De Verit., 13, 3c. Pariter S. Albertus tiam virium animae in una natura animae si anima intendit motum unius potentiae, alterius» (Summa de creaturis, II P., q. 48, 2 Ibid. 3 De Malo, 3, 9c. 4 I-II, 77, lc. Cf. etiam I-II, 33, 3c. Magnus: «propter colliganet subiecto contingit quod, statim abstrahitur a motu a. lc, ed. cit., t. 35, p. 429b). 762 P. I, Sec. I. De natura analogiae S. Thomas quod corporalium et sensibilium «indebitus usus mentem a Deo: vel totaliter abstrahit, dum in infe­ rioribus rebus constituitur voluntatis finis; vel mentis intentionem a Deo retardat, dum ultra quam necesse sit, ad huiusmodi res afficitur» \ Ex adverso autem «spiritualitas superabundans est per quam homo ab huius­ modi delectationibus carnis spiritum suffocantibus om­ nino se abstrahit» 1 2. Quae quidem abstractio totalis duplicem gradum sus­ cipere valet, scilicet quoad intentionem tantum volun­ tatis et non quoad usum, quo in sensu proprie dicitur aversio a contrario 3; et quoad intentionem et usum sive executionem simul, et tunc retinet nomen abstractions et alienationis mentis presse dictae. «Quandoque enim intelligitur abstractio ab exterioribus quantum ad inten­ tionem tantum, ut scilicet cum quis exterioribus sensibus et rebus utitur, sed tota sua intentio divinis inspiciendis et diligendis vacat: et sic in excessu mentis sive in exstasi aut raptu est quilibet divinorum contemplator et ama­ tor...: alio modo, secundum quod in usu praedicta no­ mina magis habentur, fit exstasis aut raptus aut excessus mentis cum aliquis etiam actu ab usu sensuum et sensi­ bilium rerum abstrahitur ad aliqua supernaturaliter vi­ denda»4; et sic non quilibet divinorum contemplator et amator est in excessu mentis, sed illi tantum qui subli­ miorem gradum contemplationis et amoris divinorum attigerunt. Abstractio vero per ordinem ad idem obiectum in linea cognitionis habetur quando una eademque res est alquo modo composita ex partibus quibuscumque in seip­ sa, vel saltem talis est perfectionis et eminentiae ut non cadat sub cognitione nostra nisi gradatim et quasi per partes: abstractio enim ita est unitorum, ut necessario 1 2 3 * III IV Cf. De Contra Gent., cap. 121, arg. 1. Sent., d. 49, 5, 2 qla. 3c. II-II, 24, 12c. Verit., 13, 2, § ad id quod ultimo quaerebatur C. II, a. 2, B, § II: Divisio abstractionis 763 I J importet sumptionem unius portionis eius relicta alia, vel saltem attingentiam unius respectus aut perfectionis neglecta vel non attacta alia simpliciter aut certe non eodem modo. Quae quidem abstractio apud nos duplicis generis esse potest, pro duplici genere cognitionis: alia sensitiva, alia intellectiva. 441. Sensitiva est quae fit a sensibus respectu suorum sensibilium. Quae rursus tripliciter sumi potest. Primo ex parte sensus abstrahentis, quo in casu dicitur abstractio • formaliter, et nominat tum receptionem speciei sensibilis sine materia tum actionem cognoscitivam sensus qua in eodem obiecto sensibili sentit unum non sentito alio; usus autem sentit colorem non sentito eius odore eiusque sapore; olfatus autem sentit eius odorem quin sen­ tiat eius colorem neque eius odorem; gustus vero sentit eius saporem non perceptis eius sapore neque odore h Secundo, ex parte obiecti sensati prout recipit denomi­ nationem ab actu abstractivo sentientis, et sic dicitur abstractio denominative, sicut color pomi dicitur visus ab actu videntis. Tertio, ex parte ipsius obiecti sensati prout realiter sive in esse rei fundare potest abstractionem sensus, et tunc vocatur abstractio fundamentaliter. Quod quidem fundamentum sunt qualitates sensibiles obiectivae, quibus res aliqua est et dicitur sensibilis a tali vel tali sensu, sicut color pomi est qualitas qua red­ ditur visibile ab oculis, et sapor est qualitas qua redditur gustabile a palato, et odor est qualitas qua redditur odo­ rabile a naribus: pluralitas namque qualitatum sensibi­ lium, quae constituunt sensibile proprium et specificum diversorum sensuum, fundat pluralitatem specificam sen­ suum et sensationum. Convenit autem sensui abstractio formaliter sumpta 1 Cf. I, 85, 2 ad 2. 764 P. I, Sec. I. De natura analogiae duplici modo. Primo quidem quasi in actu primo et veluti passive, quatenus est potentia passiva sive receptiva spe­ ciei sensibilis impressae, quae immaterialis et spiritualis quodammodo est, ideoque abstrahit a materia physica quam habet res sensibilis prout est in se; non enim sensi­ bile recipitur in sensu pure physice, sed psychice et intentionaliter, sicut species sensibilis auri non est aurea, neque species sensibilis carnis est carnea: et hoc ideo, quia radix et causa formalis cognoscentis et cognoscibi­ lis et cognitionis in quantum huiusmodi est immateriali­ tas ’; immateriale autem dicitur ex eo quod abstrahit a materia. Propter quod S. Albertus Magnus recte dixit de ipso sensu tactus, qui minus spiritualis est et immate­ rialis inter omnes sensus, quod «abstrahit intentionem tangibilium tantum, et non [recipit] tangibilia secundum esse materiale» et physicum1 2, et ideo «intentio calidi... non calefacit», sicut calefacit calidum secundum esse suum naturale 3. Et hic modus abstractionis convenit om­ ni sensui respectu proprii sensibilis. Secundo, active et in actu secundo, quatenus, iam actuatus et informatus specie sensibili impressa, active et formaliter sentit et cognoscit ea mediante suum pro­ prium sensibile, quin sentiat sensibile proprium alterius sensus in eodem obiecto exsistens; et hoc ideo, quia una­ quaeque potentia cognoscitiva sicut et unusquisque ha­ bitus cognoscitivus non cognoscunt primo et per se in re eis obversata nisi propriam et formalem rationem sui obiecti. Haec ergo abstractio non est respectu ipsius , obiecti communis et materialis, in quo conveniunt alii sensus. Et ideo potius quam abstractio ipsius sensus, sicut illa, est abstractio sentientis per unum sensum a sensibili proprio alterius sensus eiusdem sentientis circa 1 Cf. supra, n. 399. , 2 S. Albertus Magnus, Sumina de creaturis, II P , q 34 a 3 ad 5 ed. cit., t. 35, p. 3O3b. 4 ’ ’ ; J Op. cit., II Q. 34, a. 2, ad tres rationes Philosophi, circa finem l totius articuli, p. 301a. C. II, a. 2, B, § II: Divisio abstractionis 765 eandem rem sensibilem omnibus vel pluribus sensibus eius obversatam. Sive autem uno sive alio modo sumatur huiusmodi abstractio, in tot species distinguenda est quot sunt spe­ cies sensuum; unusquisque enim sensus recipit suam speciem sensibilem impressam essentialiter distinctam ab aliis, et per eam elicit sensationem propriam et speci­ ficam circa proprium obiectum formale ab aliis essentia­ liter distinctum in ratione obiecti. Cum ergo novem sint sensus specie distincti, scilicet quinque exteriores qui sunt visus, auditus, olfactus, gustus et tactus, et quatuor interiores qui sunt sensus communis, imaginatio, aestimativa et memoria ’, dicendum est novem esse species abstractionis sensitivae. Ac revera huiusmodi diversae potentiae sensitivae distinguuntur secundum diversos modos immaterialitatis sive elevationis supra materiam corporalem physicam, ideoque earum species sensibiles et sensationes inde con­ sequentes diversos induunt immaterialitatis gradus: or­ dine enim elevationis supra materiam physicam et elon­ gationis ab ea primum gradum, inter sensus exteriores, suscipit tactus, dein gustus, postea olfactus, inde auditus et postremo visus qui maxime immaterialis est; inter sen­ sus vero interiores primum locum tenet sensus commu­ nis, postea imaginatio, dein aestimativa sive cogitativa et tandem memoria sive reminiscentia, quae inter omnes sensus supremum attingit gradum immaterialitatis1 2. Et sic videmus quod imaginatio abstrahit a praesentia physi­ ca rei sensibilis, quam tamen necessario postulant sensus exteriores; aestintiva abstrahit a reali sensatione praevia proprii obiecti per sensus exteriores, cum sit de intentio­ nibus insensatis, idest non prius sensatis et acceptis per sensus exteriores, a quibus tamen non abstrahit imagi­ natio; memoria tandem et reminiscentia ab his omnibus 1 S. Thomas, I, 78, 3 et 4. . 2 I, 78, 3 et 4, ac praesertim Q. Disp. De Anima, 13. ■R* P. I, Sec. I. De 766 natura analogiae abstrahit, et universaliori ratione sensata et sensationes omnium sensuum contingit, ea retinendo vel reinveniendo si forte oblita fuerint. Quare S. Thomas docet «quod similitudines rerum sunt in anima, et quantum ad poten­ tiam sensitivam [exteriorem], et imaginativam, et intel­ lectivam, secundum maiorem et minorem abstractionem a materia et materialibus conditionibus» l Eiusque doc­ trinam limpide expressit Ferrariensis hisce verbis: «om­ nis cognitio fit per aliquam abstractionem a materia. Tri­ pliciter autem forma abstrahi a materia potest. Uno mo­ do quia, etsi non recipiatur cum materia, non est tamen abstracta a conditionibus materiae et a materiae praes­ entia: ipsa enim repraesentat obiectum corporaliter ut est in loco determinato et cum aliis conditionibus mate­ rialibus; similiter, ipsa recipitur in organo materiali, extenditurque ad extensionem organi, quae sunt condi­ tiones materiales; item non habet esse nisi praesente sensibili. Secundo modo abstrahitur forma et a materia et a praesentia materiae, quia videlicet esse in absentia materiae remanet, non tamen abstrahitur a conditioni­ bus materiae; repraesentat enim individualiter et recipi­ tur in organo materiali. Tertio modo abstrahitur forma a materia et praesentia materiae et a conditionibus mate­ riae, eo quod non recipitur in organo materiali; et uni­ versaliter, non autem particulariter repraesentat. Primus modus abstractionis convenit formae receptae IV Sent., d. 45, 3, 3, qla. 2 ad 3. Procul dubio S. Thomas secutus est doctrinam eorum «qui distinguunt vires animae secundum modum abstractionis maioris et minoris, dicentes quod sensus abstrahit a materia sed non a praesentia materiae, imaginatio autem, et a materia et a praesentia materiae» (S. Albertus Magnus, Summa dc creaturis, II P., q. 37, a. 1 ad 1 arg. sed contra, ed. cit. t. 35, p. 326a): quibus et ipse Albertus consentire videtur. Hi autem ad quos alludit S. Doctor videntur esse arabes, praesertim Avicenna (De Anima, II P.. cap. 2), quem fere exscribit Dominicus Gundassalinus, De divisione phi­ losophiae, ed. L. Baur, apud Beitràge zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters, Bd. IV, heft 2-3, p. 28, 31. Munster in West. 1903. Videsis etiam III Sent., d. 26, 1, 2; De Verit., 25, 2 et 3; De Malo, 8, 3; t C. II, a. 2, B, § II: Divisio abstractionis intellectivae 767 in sensu exteriori; secundus, formae receptae in sensu interiori; tertius, formae receptae in intellectu» \ 442. Abstractio vero intellectiva est quae fit ab intel­ lectu circa eius obiecta. Quae quidem, proportionaliter ad abstractionem sensitivam, triplici sensu accipi potest. Primo, formaliter sive ex parte intellectus abstrahentis, et sic importat actionem abstractivam eius; secundo, denominative ab actione abstractiva intellectus, et tunc dicitur ipsum obiectum ut stat sub abstractione formaliter sumpta ab eaque denominatur abstractum; tertio, fundamentaliter, quo in casu nominat fundamentum obiectivum abstractionis formaliter dictae, et est compo­ sitio aliqua vel eminentia obiecti intelligibilis, unoque verbo appellatur abstrahibilitas. Relicta vero abstractione mere denominativa sive pu­ re denominative sumpta, aliae duae acceptiones abstrac­ tionis nominari possent abstractio formalis et abstractio obiectiva, eo modo loquendi eademque ratione quibus conceptum, veritatem, certitudinem aliaque sexcenta dis, tinguimus in formales et obiectivas: nisi quod nomen abstractionis formalis sensum specialem ex usu philo­ sophorum post Caietanum habet, quo designatur abstrac­ tio obiectiva formae a materiae, contradistincta ab abs­ tractione universalis a particularibus quasi totius a par­ tibus quaeque idcirco appellatur abstractio totalis. Ita­ que, ne sit aequivocatio ex identitate nominis, abstrac­ tionem formalem, ut contradistinguitur ab abstractione obiectiva sive fundamentali; appellamus abstractionem formaliter sumptam, iuxta praeceptum Aristotelis: no­ minibus utendum est ut plures 1 2. * 1 Ferrariensis, Quaestiones luculentissimae in tres libros de Ani­ ma: in II librum, q. 22, § Quantum ad secundum, sciendum primo, pp. 110b-112a. Venetiis 1619. 2 Aristoteles, 11 Topic., cap. 1, η. 5 (I, 186- 38-44); S. Thomas, De Verit., 17, le. Qui tamen vellet retinere nomen abstractionis formalis, caute distinguat duplicem sensum: ut contradistinguitur ab obiectiva et ut contradistinguitur a totali. 768 P. I, Sec. I. De natura analogiae 443. Abstractio ergo intellectiva formaliter sumpta dividitur primo, quasi in duo genera, in abstractionem intellectus agentis et in abstractionem intellectus possi­ bilis. Abstractio intellectus agentis non est cognoscitiva, sed mere productiva speciei impressae intelligibilis; e contra, abstractio intellectus possibilis est mere cognos­ citiva rei repraesentatae per speciem impressam, non autem productiva eius. Ad rem optime Caietanus: «Abs­ trahere a phantasmate quandoque significat operationem intellectus agentis, quandoque operationem intellectus possibilis. Intellectus agentis quidem, quando dicitur quod abstrahimus species intelligibiles a phantasmatibus; intellectus vero possibilis, quando dicitur quod cognosci­ mus quod quid est hominis, abstrahendo ab hoc et illo homine. Tantum autem interest inter abstractionem utramque, quod abstractio illa est realis productio rei abstractae, scilicet speciei intelligibilis: ista autem solum est exspoliatio rei abstractae, non per realem denuda­ tionem, sed per negationem attinctionis seu consideratio­ nis» 1 individuorum aut conditionum individualium, sola percepta quidditate universaliter et immaterialiter re­ praesentata per speciem intelligibilem impressam qua informatur. 444. Abstractio vero considerativa intellectus possi­ bilis subdividitur quasi in duas species in abstactionem primae operationis mentis, quae est simplex apprehen­ sio; et in abstractionem secundae operationis mentis, quae est iudicium: et ideo illa appellatur abstractio per modum simplicitatis sive per modum definitionis; haec autem vocatur abstractio per modum divisionis sive per modum enuntiationis. «Abstrahere, ait S .Thomas, con­ tingit dupliciter. Uno modo, per modum compositionis et divisionis', sicut cum intelligimus aliquid non esse in alio vel esse separatum ab eo. Alio modo, per modum Hta 'jj Caietanus, hiI, 85, 1, n. 3. Cf. etiam in de Ente et essentia, cap. 4, « ed. cit., n. 67, p. 105. v i C. II, a. 2, B, § II: Divisio abstractions intellectivae 769 simplicis et absolutae considerationis; sicut cum intelligimus unum, nihil considerando de alio. Abstrahere igi­ tur per intellectum ea quae secundum rem non sunt abs­ tracta, secundum primum modum abstrahendi, non est absque falsitate: sed secundo modo abstrahere per intel­ lectum quae non sunt abstracta secundum rem, non habet falsitatem, ut in sensibilibus manifeste apparet. Si enim intelligamus vel dicamus colorem non inesse corpori co­ lorato vel esse separatum ab eo, erit falsitas in opinione vel in oratione: si vero consideremus colorem et pro­ prietatem eius, nihil considerantes de pomo colorato; vel, si quod intelligimus, voce exprimamus, erit absque falsitate opinionis vel orationis: ponum enim non est de ratione coloris; et ideo nihil prohibet colorem intelligi, nihil intelligendo de pomo. Similiter dico quod ea quae pertinent ad rationem speciei cuiuslibet rei mate­ rialis, puta lapidis aut hominis aut equi, possunt consi­ derari sine principiis individualibus, quae non sunt de ratione speciei. Et hoc est abstrahere universale a parti­ culari vel speciem intelligibilem a phantasmatibus, con­ siderare scilicet naturam speciei absque consideratione individualium principiorum quae per phantasmata re­ praesentantur» h Quam geminam abstractionem alibi radicitus explicat hisce verbis: «ad evidentiam huius quaestionis, oportet scire quomodo intellectus per suam operationem abstrahere potest. Sciendum igitur secundum Philosophum in III de Anima quod duplex est operatio intellectus: una quae dicitur intelligentia indivisibilium, qua cognoscitur de unaquaque re quid est; alia vero qua componit et dividit, scilicet enuntiationem negativam vel affirmativam formando. Et hae quidem duae operationes duobus quae sunt in rebus respondent. Prima quidem operatio respicit ipsam naturam rei, secundum quam aliqua res intellecta aliquem gradum in entibus obtinet: sive sit res completa, ut totum aliquod; sive incompleta, ut pars vel accidens. Secunda operatio respicit ipsum esse rei: i S. Thomas, I, 85, 1 ad 1. 770 P. I, Sec. I. De natura analogiae quod quidem resultat ex aggregatione principiorum rei in com­ positis; vel ipsam simplicem naturam rei concomitatur, ut in substantiis simplicibus. Et quia veritas intellectus est ex hoc quod conformatur rei, patet quod secundum hanc secundam operationem intellectus abstrahere non potest vere quod secundum rem coniunctum est, quia in abstrahendo significatur esse separatio secundum ipsum esse rei; sicut, si abstraho hominem ab albedine, dicendo: homo non est albus, significo separationem esse in re. Unde, si secun­ dum rem homo et albedo non sunt separata, erit intellectus falsus. Hac igitur operatione, intellectus vere abstrahere non potest nisi ea quae sunt secundum rem separata, ut cum dicitur: homo non est asinus. Sed secundum primam operationem potest separare ea quàe secundum rem separata non sunt: nec tamen omnia, sed aliqua. Cum enim unaquaeque res sit intelligibilis secundum quod est actu, ut dicitur X Metaph., oportet quod ipsa natura sive quidditas rei intelligatur: vel secundum quod est actus quidam, sicut accidit de ipsis formis et substantiis simplicibus; vel secun­ dum id quod est ei loco actus, sicut materia prima per habitu­ dinem ad formam, et vacuum per privationem locati. Et hoc est illud ex quo unaquaque natura suam rationem sortitur. Quando ergo hoc per quod constituitur ratio naturae, per quod ipsa natura intelligitur, habet ordinem et dependentiam ad aliquid aliud, tunc constat quod natura illa sine illo alio intelligi non potest: sive sit coniuncta coniunctione illa qua pars coniungitur toti, sicut pes non potest intelligi sine intellectu animalis, quia id a quo pes habet rationem pedis dependet ab eo a quo animal est animal; sive etiam sit coniuncta per modum quo forma coniungitur materiae, sicut pars composito, vel accidens subiecto, sicut simum non potest intelligi sine naso; sive etiam sint secundum rem separata, sicut pater non potest intelligi sine intellectu filii, quamvis illae relationes inveniantur in diversis rebus. Si vero unum ab altero non dependeat secundum id quod constituit rationem naturae, tunc unum potest ab altero abstrahi per intellectum ut sine eo intelligatur: non solum si sint separata secundum rem, ut homo et lapis; sed etiam si secundu II rem coniuncta sint: sive ea coniunctione qua pars et totum con· iungitur, sicut littera potest intelligi sine syllaba et animal sine pede, sed non e converso, sive etiam sint coniuncta per modum C. Il, a. 2, B, § II: Divisio abstractions intellectivae 771 quo forma coniungitur materiae et accidens subiecto, sicut al­ bedo potest intelligi sine homine et e converso. Sic igitur intellectus distinguit unum ab altero aliter et aliter secundum [duas] operationes: quia secundum illam qua com­ ponit et dividit, distinguit unum ab alio per hoc quod intelligit unum alii non inesse; in operatione vero qua intelligit quid est unumquodque, distinguit unum ab alio dum intelligit quid est hoc, nihil intelligendo de alio, neque quod sit cum eo, neque quod sit ab eo separatum. Unde ista distinctio non proprie habet nomen separationis, sed prima tantum: haec autem distinctio recte dicitur abstractio; sed tunc tantum quando ea quorum unum sine altero intelligitur sunt simul secundum rem: non enim dicitur animal a lapide abstrahi, si animal absque intellectu la­ pidis intelligatur»ξ Et quia primae operationi convenit definitio, dum secundae convenit enuntiatio, ideo primam abstractionem vocat per mo­ dum definitionis, secundam vero per modum enuntiationis. «Du­ pliciter, inquit, potest intelligi aliquid sine altero: uno modo, per modum enuntiandi, dum scilicet intelligitur unum esse sine altero...; sic autem ens non potest intelligi sine bono, ut scilicet intellectus intelligat aliquid exsistens non esse bonum: alio modo, potest intelligi aliquid sine altero per modum definiendi, ut scilicet intelligatur unum, non tamen intellecto altero, sicut animal intelligitur sine homine et omnibus aliis speciebus; et sic ens potest intelligi sine bono»12. Quia ergo abstractio secundae operationis mentis so­ lum fit per iudicium negativum, quod divisio dicitur; non per iudicium affirmativum, quod dicitur compositio: me­ rito Didacus Mas abstractionem secundae operationis appellat divisivam, abstractionem vero primae operatio­ nis nominat praecisivam3. 1 In librum Boetii de Trinitate, 5, 3c. 2 De Verit., 21, 1 ad 2 in contrarium. Cf. etiam Quaest. disp. de Anima, 12 ad 7; de Spiritualibus creaturis, 11 ad 7. 3 Didacus Mas, Commentariorum in Porphyriam et universam Aris­ totelis Logicam una cum quaestionibus quae a gravissimis viris agi­ tari solent tomi duo: in Porhyrium, Sect. I tertia pars, t. I, p. 89a. Moguntiae 1617. Cui consentit Hieronymus Pla in suis Commentariis in Aristotelis Logicam, in I Post., cap. 23, q. 2, t. II, p. 557. Valen­ tiae 1598. 772 P. I, Sec. I. De natura analogiae 445. Rursus abstractio praecisiva sive primae opera­ tionis mentis subdividitur in positivam et negativam. Cum enim in omni abstractione unum trahatur et suma­ tur et aliud relinquatur vel negligatur in eo a quo primum trahitur, duo termini necessario requiruntur: unus qui sumitur vel abstrahitur, et alius qui relinquitur vel negligitur quique appellatur terminus a quo abstractionis. Abstractio ergo positiva dicitur quando uterque terminus cognoscitur positive ab abstrahente, et qui sumitur, et a quo sumitur quique relinquitur; negativa autem voca­ tur quando solus terminus qui sumitur cognoscitur ab abstrahente, alio termino a quo sumitur vel abstrahitur ignorato vel non attacto. Quae quidem distinctio locum habet tantum respectu abstractionis totalis, idest universalis a particularibus, ubi potest quis attingere universale vel superius quin attingat particularia vel inferiora a quibus abstrahitur; vel etiam simul attingere utraque et amborum cognoscere differentias. In abstractione mere negativa, natura uni­ versalis, quae sumitur vel abstrahitur, se habet ut natura pura et nuda; in abstractione vero positiva, illamet na­ tura universalis, quae abstrahitur, se habet ut natura expoliata et nudata a differentiis vel conditionibus individualibus quibus erat involuta et quasi vestita et a qui­ bus abstrahitur et veluti denudatur !. n— ιτ»-- ·ι·ιιι —-w Ad rem Joannes a S. Thoma: abstractio negativa «consistit in pura negatione vel omissione inferiorum accipiendo naturam ut unum»; positiva vero «non est aliud quam abstractio facta cum cognitione positiva termini a quo, qui relinquitur, et naturae quae ab illa accipitur... Itaque abstractio negativa et positiva relinquunt naturam tanquam nudam aut nudatam: negativa enim non considerat conditiones individuales a quibus denudat, sed 1 Re ergo natura universalis nuda et nudata non differunt, ratione tamen formali plurimum differunt: sicut «persona nuda et persona exspoliata non distinguuntur in hoc quod una sit magis aut minus nuda...; sed quantum ad rationes rerum magna est differentia, quia... in persona nuda nuditas negationis rationem habet, in expoliata vero habet rationem privationis vestis debitae conservari» (Caietanus In I-II, 19, 2, n. 4). C. II, a. 2, B, § II: Divisio abstractionis intellectivae 773 illas omittit et pure negat; positiva autem illas considerat ut ab illis denudet naturam: sed utraque eundem effectum facit, scilicet relinquere naturam sine illis» !. Consequenter, abstractio «negativa concipit unam na­ turam omissis conditionibus individualibus et circa illas negative se habendo. Abstractio positiva est illa quae se­ parat naturam a conditionibus individualibus, non pure omittendo et relinquendo individua seu differentias individuales, sed cognoscendo id quod relinquit et id quod assumit, et consequenter cognoscendo distinctionem in­ ter unum et aliud»12. 1 J. a Sancto Thoma, Cursus phil., Logica, II P„ q. 3, a. 5, ed. cit., t. I, p. 335. 2 Ibid., q. 4, a. 2, p. 347b. Et hoc etiam modo sumunt hanc dis­ tinctionem plures thomistae, ex. gratia, Didacus Ortiz (Cursus philo­ sophicus, t. II, conferentiae communes logicae, tract. Ill, conferentia 2, n. 475, pp. 361-362, typis ducalis monasterii campidonensis 1667) et Nicolaus Arnu (Dilucidum philosophiae syntagma, t. I, II P., q. 3, a. 4, n. 185, p. 264. Patavii 1685). Cavendum est tamen ab aequivocatione: non enim desunt auctores bonae notae qui alio sensu eam su­ munt, quasi aequivalentem distinctioni abstractionis primae et secun­ dae operationis mentis, ut videre est in his verbis Bartholomaei db Medina: «duplex est abstractio. Altera negativa, in qua unum negatur de altero, ut homo non est equus. Altera simplicis intelligentiae, in qua unum intelligitur non considerando aliud; et vocatur simplicis intelligentiae quoniam fit per primam operationem intellectus, quae vocatur simplicium apprehensio» (Expositio in III Partem, 3, 3, p. 136b. Salmanticae 1596). Pariter Joannes Martinez de Prado: «duplex solet distingui praecisio intellectus: quaedam dicitur praecisio negativa; alia est praecisio posi­ tiva. Prima est cum abstrahitur vel praescinditur unum praedicatum non cogitando de alio; praecisio positiva est quando dicitur positive: hoc praedicatum non est illud. Et quia haec fit secuda operatione intellectus, ideo vocatur abstractio vel praecisio affirmationis vel com­ positionis. Quia tamen abstractio negativa fieri solet sola apprehen­ sione unius alio relicto, dicitur abstractio vel praecisio simplicitatis (Controversiae Metaphysicae, I P., controv. 10, a. 7, n. 99, p. 179b. Compluti 1649). Eodem fere modo loquitur N. Signoriello. «Abstractio negativa est ea, qua non modo concipitur unum sine alio cum quo coniunctum est, sed negatur etiam illi inesse; uti si parietem aprehendam non apprehensa albedine quae in eo est, et dicam: paries non est albus. Abstractio autem praecisonis est qua unum mente concipitur sine altero, absque affirmatione aut negatione, adeoque efficit ut intellectus consideret subiectum non habita ratione alicuius accidentis; puta si parietem sine albedine intelligam, nihil affirmando nihilque ne- ΊΉ P. I, Sec. I. De natura analogiae Tandem abstractio divisiva sive iudicativa subdividi­ tur in immediatam et mediatam, prout iit iudicio nega­ tivo immediato, ut cum dico: ens non est non-ens; vel iudicio negativo mediato sive discursivo, ut si dicam: anima rationalis non est mortalis seu corruptibilis. 446. Abstractio vero intellectiva fundamentaliter sive obiective sumpta dividitur secundum fundamenta eius. gando... Primum abstractionis genus dicitur etiam abstrahere per mo­ dum compositionis et divisionis; alterum per modum simplicitatis» (Lexicon peripateticum philosophico-theologicum, litt. A, n. 11, p. 6. Neapoli 1881). Similiter T. Pesch illam vocat negativam sive iudicativam·, hanc vero nominat simplicem (Institutiones logicales, I P., n. 99, t. I, p. 114. Friburgi Brisg. 1888). Apud alios autem termini utriusque distinctionis ita miscentur et veluti confunduntur, ut scribant: «intellectus noster... abstrahit dupli­ citer. Primo, positive, quatenus iudicat unum esse abs alio, seu negat unum esse alteri identicum, ut si dicam: Petrus non est homo. Secundo, negative seu praecisive, quatenus, citra iudicium, simplicter apprehen­ dit unum non apprehenso alio quod priori coniunctum est» (Aem. de Jaegher, Institutiones philosophicae, p. 132. Brugis 1920). Et paulo post appellat primam abstractionem iudicativam, aliam vero praecisi· vam. Ideo attentione opus est inter legendos auctores, ut videamus ex contextu quo in sensu accipiendae sunt huiusmodi formulae. Neque tamen reprehendendi sunt ob usum eiusdem nominis ad significandas res oppositas vel disparatas, quia revera dantur funda­ menta diversa talium denominationum. Ita, abstractio secundae ope­ rationis mentis dici potest negativa et positiva: negativa quidem, quia fit iudicio negativo; positiva autem, quia in tali iudicio positive co­ gnoscuntur extrema eius, scilicet subiectum de quo negatio fit et prae­ dicatum quod negatur. Abstractio vero primae operationis mentis dici potest negativa quatenus attingitur unum non attacto alio, ut in primo modo eius; vel quatenus abstrahens negative, idest suspensive se habet, etiamsi cognoscat terminum qui assumitur et terminus qui relinquitur, nullum iudicium proferens, ideoque neque affirmans neque negans unum de alio, sed simpliciter apprehendens utrumque: vocari etiam valet positiva quando ambos terminos realiter, idest positive apprehendit. Itaque abstractio potest dici negativa duplici sensu, scili­ cet ex actu negandi unum de alio, et sic aequivalet abstractioni secun­ dae operationis mentis; vel ex mera non attingentia termini a quo abstractionis qui relinquitur, et sic convenit cuidam modo abstrac­ tionis primae operationis mentis: et similiter potest dici positiva du­ plici quoque sensu, nempe quia est per actum positivum negandi unum de alio cum cognitione positiva utriusque termini, ut in abstrac­ tions secundae operationis mentis; vel quia solum cognoscitur positive uterque terminus, quin unum negetur nec affirmetur de alio, ut in uno modo abstractionis primae operationis mentis C. II, a. 2, B, § II: Compositio fundamentum abstractionis 775 Sunt autem duo fundamenta abstractionis intellectivae. Unum est compositio sive coniunctio abstrahibilium, do­ cente S. Thoma: «abstractio non est nisi unitorum» et iterum: abstractio non potest esse, «proprie loquendo, nisi coniunctorum secundum rem»1 2. Aliud est distinguibilitas eorundem, quia nihil abstrahitur a seipso, sed om­ nis abstractio distinctionem abstrahibilium supponit aut facit. «Quando enim in re invenitur aliud et aliud esse, sive in actu sive in potentia, tunc invenitur abstractio ex parte rei. Nam album ab homine et e contra abstrahere possum ex parte rei, quia aliud est esse album et aliud , esse hominem: formam quoque a materia et e contra abstraho, quia aliud est materia, aliud forma. Aliud enim est corpus, aliud anima: animal quoque a rationali et e contra abstraho ex parte rei, quia aliud est esse animal, aliud est esse rationale; quamvis in aliquo coïncidant in unam rem. Et simile est de aliis huiusmodi iudicium... Quoniam abstractio ex parte rei distinctionem ex parte rei pro fundamento ipsius exigit: alioquin ex parte rei non se tenet, cum abstractio distinctionem quandam ita includat ut sine distinctione non sit intelligibilis. Eo nam­ que ipso quod abstraho, distinguo vel distinctionem sup­ pono: et propterea, si ex parte rei est abstractio, ex parte rei supponitur distinctio»3. 447. Ex parte ergo compositionis abstrahibilium, di­ viditur abstractio, quasi in duo genera, in abstractionem universalis a particularibus vel etiam universalioris a minus universalibus, et in abstractionem formae aut qua­ si formae a materia vel subiecto. Est enim duplex com­ positio: alia totius et partium, quae fundat abstractionem universalis a particularibus, eo quod universale se habet ad particularia vel minus universalia sicut totum ad par­ tes subiectivas; alia est formae et materiae sive actus 1 S. Thomas, De Verit., 13, 3 obi. 7. 2 In librum Boetii de Trinitate, 5, 3c. 3 Caietanus, in III, 3, 3, n. 2. 20 776 P. I, Sec. I. De natura analogiae et potentiae vel accidentis et subiecti, cui respondet abs­ tractio formae vel quasi formae a materia vel quasi ma­ teria. Qua de re dignus est qui audiatur S. Thomas splendide hanc divisionem explicans. «Cum abstractio, inquit, non possit esse, proprie loquendo, nisi coniunctorum secundum rem, secundum duos modos conjunctionis praedictos, scilicet qua pars et totum coniungitur, sive forma et materia, duplex est abstractio: una, qua forma abstrahitur a materia; alia, qua totum a partibus. Forma autem illa potest abstrahi a materia, cuius essentiae ratio non dependet a tali materia: ab illa autem materia non potest forma abstrahi per intellectum, a qua suae essentiae ratio dependet. Unde, cum omnia accidentia comparentur ad substantiam sicut forma ad materiam, et cuiuslibet accidentis ratio dependeat a substantia, impossibile est talem formam a substantia separari. Sed accidentia adveniunt substantiae quo­ dam ordine: nam primo advenit ei quantitas, deinde qualitas, deinde passiones et motus. Unde quantitas potest intelligi in substantia antequam intelligantur in ea qualitates sensibiles, a quibus dicitur materia sensibilis: et sic, secundum rationem suae substantiae non dependet quantitas a materia sensibili, sed intelligibili tantum. Substantia enim, remotis accidentibus, non remanet nisi intellectu comprehensibilis, eo quod sensibiles potentiae non pertingunt usque ad substantiae comprehensio­ nem. Et de his abstractis est Mathematica, quae considerat quantitates et ea quae quantitates consequuntur, ut figuram et huiusmodi. Totum etiam non a quibusdam partibus abstrahi potest. Sunt enim quaedam partes a quibus totius ratio dependet, quando scilicet hoc est esse toti tali quod est ex talibus partibus com­ poni; sicut se habet syllaba ad litteram et mixtum ad elementa: et tales partes dicuntur speciei et formae, sine quibus totum intelligi non potest, cum ponantur in eius definitione. Quaedam vero partes sunt quae accidunt toti in quantum huiusmodi, sicut semicirculus se habet ad circulum: accidit enim circulo quod sumantur per divisionem duae eius partes aequales vel inaequa­ les, vel etiam plures; non autem accidit triangulo quod in eo designentur tres lineae, quia ex hoc triangulus est triangulus. Similiter etiam per se competit homini quod inveniatur in eo anima rationalis et corpus compositum ex quatuor elementis: unde sine his partibus homo intelligi non potest; et sic oportet C. II, a. 2, B, § II: Compositio fundamentum abstractions 771 poni in definitione hominis quae sunt partes speciei et formae. Sed digitus, pes, manus, et huiusmodi sunt praeter intellectum hominis: unde ex illis ratio essentialis hominis non dependet, unde sine his intelligi potest; sive enim habeat pedes sive non, dummodo ponatur coniunctus ex anima rationali et corpore composito ex quatuor elementis propria commixtione quam re­ quirit talis forma, est homo. Et hae partes dicuntur partes materiae, quae non ponuntur in definitione totius, sed magis e converso: et ita se habent ad hominem omnes partes signatae, sicut haec anima ad hoc corpus et hoc os et huiusmodi. Hae enim partes sunt partes materiae: quae quidem sunt partes Socratis et Platonis, non tamen hominis in quantum est homo; et ideo potest homo abstrahi per intellectum ab illis partibus, et talis abstractio est universalis a particulari. Et ita sunt duae abstractiones intellectus: una quae respon­ det unioni formae et materiae vel accidentis et subiecti, et haec est abstractio formae a materia sensibili; alia quae respondet unioni totius et partis, et huic respondet abstractio universalis a particulari, quae est abstractio totius, in qua consideratur absolute natura aliqua secundum suam rationem essentialem ab omnibus partibus quae non sunt partes speciei, sed sunt partes accidentales. Non autem inveniuntur abstractiones eis oppositae, quibus pars abstrahatur a toto vel materia a forma; quia pars non potest abstrahi a toto per intellectum, si sit de partibus materiae in quarum definitione ponitur totum... Similiter autem cum dicimus formam abstrahi a materia, non intelligitur de for­ ma substantiali, quia forma substantialis et materia sibi correspondens dependent ad invicem, ut unum sine alio non possit intelligi, eo quod proprius actus in propria materia fit; sed intelligitur de forma accidentali, quae est quantitas et figura» ]. Abstractio universalis a particularibus vel minus uni­ versalibus vocari solet, post Caietanum, abstractio tota­ lis; abstractio vero formae a materia, abstractio forma- 1 S. Thomas, In librum Boetii de Trinitate, 5, 3c. Quibus ex amussim respondent haec alia verba: «duplex fit abstractio per intellectum. Una quidem secundum quod universale abstrahitur a particulari, ut animal ab homine. Alia vero secundum quod forma abstrahitur a materia, sicut forma circuli abstrahitur per intellectum ab omni materia sensibili» (I, 40, V'. Cf. etiam In III Metaph., lect., 7, n. 405). 778 P. I, Sec. I. De natura analogiae lis 1. Et quidem merito. Nam motus abstractionis, sicut et ceteri motus, specificatur et denominatur ex termino ad quem. Iam vero terminus ad quem abstractionis est terminus qui assumitur, non terminus qui relinquitur, quia hic potius habet rationem termini a quo. Quia ergo terminus qui assumitur in abstractione universalis a par­ ticularibus vel minus universalibus est ipsum universale vel universalius, quod se habet ad particularia vel minus universalia ut totum ad partes subiectivas, ideo haec abs­ tractio recte appellatur totalis-, pariter, quia terminus qui assumitur in abstractione formae aut quasi formae a materia vel subiecto est ipsa forma, iure talis abstractio dicitur formalis. 448. Differunt autem huiusmodi abstractiones ex duplici capite. Primo quidem quantum ad conceptus for­ males consequentes apprehensionem terminorum a quo et ad quem abstractionis. In abstractione enim formali, intellectus abstrahens necessario apprehendit et intelligit terminum a quo abstrahit, quem relinquit, et terminum ad quem, quem assumit. Et ideo simul habet in se con- 1 Ita enim scribit Caietanus: «duplex est abstractio per intellec­ tum, scilicet qua formale abstrahitur a matariali et qua totum univer­ sale abstrahitur a partibus subiectivis, Secundum primam, quantitas abstrahitur a materia sensibili; iuxta secundam, animal abstrahitur a bove et leone: primam voco abstractionem formalem, secundam v 11*1 abstractionem totalem; eo quia, quod abstrahitur prima abstractione, est ut forma eius a quo abstrahitur: quod vero abstrahitur secunda abstractione, est ut totum universale respectu eius a quo abstrahitur» Un opusc. de Ente et essentia, q. 1, n. 5, p. 6. Cf. etiam In I, 40, 3, n. 2). Similiter Joannes a S. Thoma: «vocatur abstractio formalis qua forma hbstrahit a materia, actus a potentia, essentiale et proprium ab extraneo et alieno. Abstractio autem totalis est qua superius abstrahit ab inferiori et commune ab individuis, quia se habet ut totum respectu inferioris, includendo illa virtualiter et implicite. Abstractum autem formale non se habet ut totum respectu concreti, sed ut pars et quasi forma et actus respectu potentiae et subiecti» (Cursus Philosophicus. Logica, II P., q. 5, a. 2, t. I, p. 358b). Qua etiam de causa, vocatur a quibusdam, ut Aem. de Jaegher (Op. cit., n. 129, p. 132) et a P. SiWEK, S.J. (Psychologia Metaphysica, n. 152, n. 222, nota 21. Romae 1939) abstractio partialis aut quasi partialis. Cf. etiam Joan, a S. Thoma, Cursus theol., in I, 4, disp. 5, a. 1, n. 13, ed. Solesm., t. I p 501a C. II, a. 2, B, § II: Abstractio totalis et formalis 779 ceptum formalem utriusque, et eos ad invicem positive distinguit, cum sit abstractio essentialiter comparativa et cognoscitiva. In abstractione vero totali, intellectus abs­ trahens non necessario apprehendit et intelligit terminum a quo abstrahit, licet necessario apprehendat et intelligat terminum ad quem: hunc enim necessario assumit intelligendo. Ut enim patet ex supra dictis \ abstractio to­ talis potest esse mere negativa et omnino absoluta, et tunc non cognoscitur neque attingitur intellectu terminus a quo, qui relinquitur; quo in casu solum habetur in intellectu conceptus formalis termini ad quem, qui as­ sumitur, idest universalis, non particularis: quod si abstractio totalis sit positiva et comparativa, uterque terminus attingitur, et utriusque conceptum formalem simul habet intellectus, eos inter se discernendo. Et quia abstractio totalis est primo et per se mere negativa et absoluta, positiva vero et comparativa in quantum aliquo modo accedit ad abstractionem formalem, aliquid eius partici­ pando, iure S. Thomas, qui semper loqui solet formaliter, scri­ bit: «inter has autem abstractiones haec est differentia, quod in abstractione quae fit secundum universale et particulare, non remanet [in intellectu] id a quo fit abstractio; remota enim ab homine differentia rationali, non remanet in intellectu homo, sed solum animal. In abstractione vero quae attenditur secun­ dum formam a materia, utrumque manet in intellectu; abstra­ hendo enim formam circuli ab aere, remanet seorsum in intel­ lectu nostro et intellectus circuli et intellectus aeris»12. «Et fundamentum huius differentiae, ut optime adnotat Caie­ tanus, est quod illa abstractio [ = totalis] fit per considerationem alicuius quod est de ratione inferioris et per remotionem, idest non considerationem alicuius quod est de ratione illiusmet infe­ rioris: abstrahitur enim animal ab homine [abstracttione totali negativa] per hoc quod intellectus considerat in homine animal et non rationale, quorum utrumque est de ratione hominis. Illa autem abstractio [ = formalis] non fit per considerationem ali­ cuius quod est de ratione materiae et per non considerationem 1 Cf. supra, n. 445. 2 S. Thomas, I, 40, 3c. 780 P. I, Sec. L De natura analogiae alicuius quod sit de illius ratione, sed potius fit per separatio­ nem eorum quae sunt de ratione formalis ab his quae sunt de ratione materialis» ’. Neque tamen quando utrobique habetur simul et po­ sitive conceptus formalis amborum terminorum eodem modo se habent abstractio totalis et abstractio formalis: quia in abstractione formali ambo conceptus formales sunt perfecti et completi, dum in abstractione totali sunt tantum incompleti et inadaequati. Quando enim ab ho­ mine abstraho conceptum animalis a conceptu rationalis, seorsum utrumque considerando, neuter est conceptus perfectus et adaequatus hominis, quia de ratione perfecta et adaequata hominis est simul esse animal-rationale. E contra, quando abstraho conceptum circuli a conceptu aeris, seorsum utrumque considerando, uterque concep­ tus est perfectus et adaequatus in suo ordine, nempe con­ ceptus circuli et conceptus aeris. 449. Secundo differunt quantum ad conceptus obiectivos, tum absolute vel secundum se, tum ut fundantes et terminantes illos conceptus formales. Absolute quidem vel secundum se differunt bifarie. In primis quia abstractum abstractione totali est ens rationis, cum sit universale, quod non habet esse nisi obiective in intellectu; abstractum vero abstractione for- i mali est ens reale. Et inde est quod abstractissimum abs­ tractione totali, ut est genus supremum, est in summo entis secundae intentionis; dum abstractissimum abstrac- | tione formali, quod est Actus Purus, remotus et abstrac­ tus ab omni potentialitate, est in summo realitatis. Qua de causa, abstractio formalis dici potest realis; totalis vero vocari potest abstractio logica. 450. Dein, quia abstractum abstractione formali est actuale et perfectum et explicitum vel distinctum, eo ipso i Caietanus. In opusculum de Ente et essentia q 1 n 5 ed cit pp. 6-7. ’ C. II, a. 2, B, § II: Abstractio totalis et formalis 781 quod forma est actus et perfectio et principium distinc­ tionis, iuxta illud S. Thomae: «forma in quantum forma est actus» «unumquodque enim in tantum est actu, in quantum habet formam»12; et illud: «forma... est actus vel perfectio» 3; actus vero est qui distinguit et explicat4. Ex adverso, abstractum abstractione totali est potentiale et imperfectum et implicitum vel confusum, eo quod uni­ versale continet particularia sive partes subiectivas in potentia et implicite vel indistincte et indeterminate; nam «sicut id quod est genus, prout praedicatur de spe­ cie, implicat in sua significatione, quamvis indistincte, I totum quod determinate est in specie; ita etiam id quod est species, secundum quod praedicatur de individuo, oportet quod significet totum id quod est essentialiter in individuo, licet indistincte» 5. Et inde est quod, «quia universalia continent in se suas species in potentia..., qui scit aliquid in universali scit illud indistincte’, tunc autem distinguitur eius cognitio, quando unumquodque eorum quae continentur in potentia in universali, actu cognoscitur; qui enim scit animal, non scit rationale nisi < in potentia»6. Et hac ratione «ille qui cognoscit aliqua principia universalia, habet implicitam cognitionem de omnibus conclusionibus particularibus; qui autem conclu­ siones actu considerat, dicitur eas explicite cognoscere». Similiter, «explicite dicimur aliqua credere quando eis actu cogitatis adhaeremus: implicite vero quando adhae­ remus quibusdam in quibus sicut in principiis universa­ libus ista continentur: sicut qui credit fidem Ecclesiae veram esse, in hoc quasi implicite credit singula quae sub fide Ecclesiae continentur» 7. I 1 S. Thomas, I, 75, 5c. 2 In I Physic., lect. 15, n. 6. 3 In II Physic., lect. 11, n. 2. 4 Cf. De Verit., 14, lie; II Contra Gent., cap. 39-45; II Contra Gent., cap. 97; / Sent., d. 33, 2 ad 4, ubi dicit: «formae est distinguere». 3 De ente et essentia, cap. 3, ed. L. Baur, p. 26, Cf. ibid., p. 22, 4-6, 18-19. 6 In I Physic., lect. 1, n. 7. 7 De Verit., 14, llc. 782 P. I, Sec. I. De natura analogiae Sic ergo abstractorum abstractione formali tanto aliquid est actualius et perfectius et distinctius quanto abstractius, tanto vero potentialius et imperfectius et confusius quanto minus abs­ tractum: abstractorum e contra abstractione totali tanto aliquid est potentialius et imperfectius et confusius quanto abstractius seu universalius, tanto vero actualius et perfectius et distinctius quanto concretius et particularius. Et ideo S. Thomas recte scribit: «aliter est in participationibus [quae abstracte abstrac­ tione formali significantur et comparantur] et aliter in parti­ cipantibus [quae concrete, connotando abstractionem totalem, significantur et comparantur]. Participationes enim quanto sunt simpliciores [ = abstractions] tanto nobiliores, sicut esse quam vivere et vivere quam intelligere, separato [ = abstracto abstrac­ tione formali] per intellectum esse a vivere. In participantibus autem quanto aliquid est magis compositum [magis concretum et particulare seu minus abstractum]... tanto est nobilius»1, sci­ licet «vivens est perfectius quam ens tantum, quia vivens etiam est ens»2. Unde et alio in loco sollemniter pronuntiat, loquendo de abs­ tractione formali: «quanto aliquid est simplicius et abstractius, tanto secundum se est nobilius et altius»3. Quem in locum Caietanus adnotat: «quia abstractio formalis incipit ab exclusione materiae, et continue ascendit excludendo potentialitatis gradus, signum est quod, cum ventum fuerit ad eas rationes formales quae nullam materiae aut potentiae rationem claudunt, quanto aliqua est abstractior tanto perfectior, utpote remotior et magis distans ab his quae potentiam claudunt. Cum enim omnes ratio­ nes formales ordinem inter se habeant et ad unam primam, sci­ licet entis [ = esse] rationem abstractissimam, consequens est quod, quanto aliqua ratio minus abstracta est, tanto vicinior est his quae sunt potentialitatis admixtae; et quanto abstractior, tanto ab his remotior, ac per hoc nobilior et perfectior secundum seipsam» 4. Quibus verbis addere placet haec alia praeclara Joannis a S. Thoma: «in... abstractione [totali] semper id quod est univer­ salius et abstractius, est imperfectius et potentialius; quia re.... i 1 De Verit., 20, 2 ad 3. 2 I, 4. 2 ad 3. 3 I, 82, 3c. 4 Caietanus, In I, 82, 3, n. 12. C. Il, a. 2, B, § II: Abstractio totalis et formalis 783 manet magis contrahibile et determinabile, et consequenter ma­ gis indifferens et in potentia: quanto enim aliquod totum est magis determinatum et contractum, tanto in paucioribus inve­ nitur et minus est communicabile, et consequenter minus com­ mune et universale; quanto vero abstractius, tanto universalius et communius, et consequenter minus determinatum et consum­ matum et magis in potentia. At vero abstractio formalis solum separat id quod actualitatis et formae est ab eo quod potentiale et materiale est seu a conditionibus materialitatis et potentia­ litatis; et sic quanto abstractior, tanto perfectior: quod est procedere opposito modo ad abstractionem totalem; neque in abstractione formali consideratur ratio universalitatis et particularitatis; vel quod sit univoca vel analoga, sed solum quod ratio abstrahens induat conditiones actus et formae, exuat autem conditiones potentiae et materiae» l. I ' ' 1 451. Relate autem ad conceptus formales fundandos et terminandos differunt etiam duplici ex capite, nimirum per comparationem ad nudam potentiam intellectus pos­ sibilis et per ordinem ad eandem potentiam ut ditatam et vestitam habitu intellectuali speculativo sive ad habi­ tus eius scientificos. Per ordinem sane ad ipsam potentiam intellectus pos­ sibilis, quae est posse intelligere et concipere. Nam per abstractionem formalem fit aliquid intelligibile quoad se, eo quod unumquodque est intelligibile quoad se seeundum quod est immateriale et in actu: fit autem immateriale per abstractionem formae a materia, in actu vero per abstractionem actus a potentia. At per abstractionem totalem fit aliquid intelligibile quoad nos, quia per eam fit abstractio universalis a particularibus quorum est sensus, dum intellectus est universalium. Et inde est quod, quanto aliquid est abstractius abs­ tractione formali tanto est magis intelligibile quoad se; quanto vero est minus abstracum tanto est minus intelli■ ■ —«— J. a Sto. Thoma, Cursus ed. Solesm., t. I, p. 501a. i theol., In I, 4, 2, disp. 5, a. 1, n. 13, 784 P. I, Sec. I. De natura analogiae gibile: «est enim unumquodque cognoscibile [quoad se] secundum modum sui actus» ’, et ideo «sunt maxime co­ gnoscibilia secundum naturam suam [ = quoad se] quae sunt maxime in actu, scilicet entia immaterialia et immo­ bilia» 12. Et hac ratione Deus est in summo intelligibilitatis quoad se, deinde angeli, postea corpora et tandem materia prima, quae est in infimo gradu intelligibilitatis quoad se, cum sit pura potentia: «nam materia [prima] secundum se, neque habet esse neque cognoscibilis est»3. Quoad nos vero, tanto aliquid est magis cognoscibile cognitione intellectuali quanto est magis abstractum abstractione totali, idest quanto est magis universale; tanto autem est minus intelligibile quanto est minus universale et magis particulare. Propter quod universalissimum, quod est ens, est maxime intelligibile quoad nos, cum sit primum quod cadit in intellectu nostro, iuxta illud S. Tho­ mae: «illud autem, quod primo intellectus concipit quasi notissimum et in quo omnes conceptiones resolvit, est ens»4. «Et sic oportet quod, quoad nos, universalius est prius notum. In omni enim generatione, quod est in po­ tentia est prius tempore et posterius natura; quod autem est completum in actu, est prius natura et posterius tem­ pore. Cognitio autem generis est quasi potentialis in comparatione ad cognitionem speciei, in qua actu sciun­ tur omnia essentialia rei. Unde in generatione scientiae nostrae prius est cognoscere magis commune quam mi­ nus commune» 5. Singularia vero sunt quoad nos minime intelligibilia, cum non sint nobis intellectu cognoscibilia directe, sed indirecte tantum et per quandam reflexionem super phan­ tasmata 6. 1 S. Thomas, I. 14, 3c. 2 In It Metaph., lect. 1, n. 282. Cf. etiam In I Physic., lect. 1, n. 7. 3 I, 15, 3 ad 3. 4 De Verit., 1. Ic. 5 In I Post., lect. 4, n. 16. Cf. etiam In I Metaph., lect. 2 n 46· In II Physic., lect. 1, nn. 6-11; I, 85, 3. « De Verit., 2. 6; 10, 5; Quaest. disp, de Anima, 20; I Contra Gent, 65; I, 86, 1; et passim. C. Π, a. 2, B, § II: Abstractio totalis et formalis I 785 lure igitur S. Albertus Magnus docet per abstractionem formae a materia apparere et considerari «esse et essendi principia»; per abstractionem vero universalis a par­ ticularibus relucere et considerari «principia cognoscen­ di» Principia enim essendi sunt universalia in causando, quae sunt quidem maxime nota quoad se, at minime nota quoad nos: principia vero cognoscendi sunt universalia in essendo et praedicando, quae sunt maxime nota quoad nos, non vero quoad se*12. » 452. Per ordinem etiam ad habitus speculativos scientificos plurimum differunt inter se. Etenim abstrac­ tio totalis causai secundam intentionem universalitatis idest universalitatem, quae est universale logicum sive re­ flexum; dum e contra, abstractio formalis causât formali­ ter, quatenus reddit actuale, non quidem in esse rei, sed in esse obiecti, universale directum sive metaphysicum, quod est ipsa essentia rei absolute et secundum se con­ siderata, nempe secundum sola praedicata quidditativa, et constituit proprium obiectum formale intellectionis realis et directae. Et ideo abstractio totalis est solum conditio sine qua non obiecti realis et directi intellectus et scientiae in esse obiecti et intelligibilis, dum abstractio formalis est vera causa formalis eius in esse obiecti formalis quo 3. Quo fit, ut abstractio totalis sit communis, ut conditio sine qua non, omni intellectioni directae et omni scientiae, ac proinde habitus scientifici non specificantur neque specie distinguuntur secundum eam: abs­ tractio vero formalis, eo ipso quod formaliter causât ra­ tionem obiecti habituum scientificorum in esse obiecti, 4. 1 S. Albertus Magnus, Summa de creaturis, II P., q. 58, a. Ic, ed. cit., t. 35, p. 501b. 2 S. Thomas, In I Metaph., lect. 2, n. 46: In II Metaph., lect. 1, nn. 276-282; I Contra Gent., cap. 3; cap. 11; I-II, 57, 2; 66, 5; et alibi paSSÎm. . 3 Videsis Caietanu.m, in I Post., cap. 20, § circa resp. ad 2, fol. 74a. Venetiis 1519* cap. 22, § circa primam et secundam conci., fol. 76; tn 1,1, 3, nn. 3-4; in I, 82, 3, nn.. 13-16; J. M. Ramirez, De hominis beatitudine, t. I, n. 349, p. 198-199, Salmanticae 1942. 786 P. I, Sec. I. De natura analogiae specificat scientias, quae et secundum eam specie distin­ guuntur Sed notandum est valde quod abstractio formalis specificativa et distinctiva scientiarum non est abstractio formalis active et subiective sumpta pro actu intellectus possibilis sic abstrahentis, sed abstractio quasi passive et obiective accepta, quae dici solet abstractio fundamen­ talis, radicalis et obiectiva, idest abstrahibilitas, nihilque est aliud quam immaterialitas sive actualitas obiecti in esse obiecti1 2, qua hoc redditur primo motivum intellectus possibilis et formaliter terminativum actuum eius. Haec ergo abstractio formalis sive immaterialitas prout stat in definitionibus essentialibus rei obiectae, quae sunt principia demonstrationis propter quid et constituunt medium formale sciendi conclusiones, est specificativa et distinctiva scientiarum. Propter secundum secundum materia et quod S. Thomas docet scientias specifice distingui modum definiendi3, secundum propria principia4, media formalia sciendi5, secundum abstractionem a motu6, secundum immaterialitatem7: haec enr II om- 1 S. Thomas, in librum Boetii de Trinitate, 5, 1-3; Caietanus, in de Ente et essentia, q. 1, n. 5, p. 7; D. Banez, O.P., De Generatione et corruptione, prooemium, § circa quartum principale, p. 14. Venetiis 1596: Didacus Mas, O.P., in I Post., cap. 23, q. 1, ed. cit., p. 407; J. Gonzalez de Albelda, O.P., in I, 1, 16, disp. 6, nn. 95-96, p. 54. Compluti 1621; Joannes a S. Thoma, O.P., Cursus phil. Logica, II P., q. 3, a. 1, ed. cit., t. I, p. 314b; q. 27, a. 1, pp. 822-829; Joannes Martinez de Prado, O.P., Controversiae Metaphysicae, I P., controv. 2, a. 2, ed. cit., pp. 30-37; J. M. Ramirez, De ipsa Philosophia in universum, apud «La Ciencia Tomista», 26 (1924), pp. 341-349 [et in hac editione Opera omnia, I, pp. 169-180]. 2 Caietanus, in I Post., loc. cit.; in I, 1,3, nn. 3-4; Joannes Gonzalez de Albelda, O.P., in I, 1, 3, disp. 3, n. 46, p. 30a, Compluti 1621; nn. 60-61, pp. 36-37; Joannes a S. Thoma, Cursus phil. Logica, II P., q. 27a, pp. 822-830; Cursus theol., in I, 1, 3, disp. 2, a. 7, n. 14, Solesm. t. I, p. 379. 3 S. Thomas, In I de Anima, lect. 2, n. 29; In VI Metaph., lect. 1, nn. 1156-1161; In XI Metaph., nn. 2256-2664; In I Physic., lect. 1, nn. 1-3. 4 In I Post., lect. 41, nn. 11-12. 5 I, 1, 1 ad 2; I II, 54, 2 ad 1 et 2; ΙΙ-Π, 1. « In librum Boetii de Trinitate, 5, 1. 7 In librum de sensu et sensato, \ect. 1, nn. 1-2 I C, II, a. 2, B, § II: Abstractio totalis et formalis 787 nia idem realiter significant. Radix tamen ultima omnium stat in immaterialitate radical! obiecti in esse obiecti. Ut enim profunde scribit, «ad intelligendum aliquid requiri­ tur immaterialitas ex parte intelligentis et ex parte intellecti, et coniunctio utriusque» *; «intelligibile enim et intellectum oportet proportionata esse et unius generis, cum intellectus et intelli­ gibile in actu sint unum»12. «Et ideo oportet scientias speculativas dividi per differentias speculabilium in quantum sunt speculabi­ lia. Speculabili autem, secundum quod est obiectum speculativae potentiae, aliquid competit ex parte potentiae intellectivae et aliquid ex parte habitus scientiae quo intellectus perficitur. Ex parte quippe intellectus competit ei quod sit immateriale, quia et ipse intellectus est immaterialis: ex parte vero scientiae com­ petit ei quod sit necessarium, quia scientia de necessariis est, ut probatur I Posteriorum. Omne autem necessarium in quantum huiusmodi est immobile, quia omne quod movetur in quantum huiusmodi possibile est esse et non esse, vel simpliciter vel secun­ dum quid, ut dicitur X Metaph. Sic igitur speculabili, quod est obiectum speculativae scientiae, competit separatio a materia et a motu vel applicatio ad ea: et ideo, secundum ordinem remo­ tionis a materia et a motu, scientiae speculativae distinguuntur»3. Quae duae conditiones revera resolvuntur in primam, scilicet in immatenahtatem sive actualitatem; nam mobilitas convenit enti in potentia; esse autem in potentia convenit maxime mate­ riae primae, quae est pura potentia et prima radix mutabilitatis et contingentiae. Propter quod alio in loco solius immaterialitatis meminit, scribens: «sicut Philosophus dicit in III de Anima [cap. 4, n. 8], sicut separabiles sunt res a materia, sic et quae circa intellectum sunt; unumquodque enim in tantum est intel­ ligibile in quantum est a materia separabile. Unde ea quae sunt secundum naturam a materia separata, sunt secundum seipsa intelligibilia actu; quae vero a nobis a materialibus conditioni­ bus sunt abstracta, fiunt intelligibilia actu per lumen nostri intel­ lectus agentis. Et quia habitus alicuius potentiae distinguuntur specie secun­ dum differentiam eius quod est per se obiectum potentiae, necesse est quod habitus scientiarum, quibus intellectus perficitur, 1 De Verit., 2, 9, arg. 3 sed contra. 2 In Metaph., prooemium, § Tertio. 3 In librum Boetii de Trinitate, 5, Ic. 788 P. I, Sec. I. De natura analogiae etiam distinguantur secundum differentiam separationis a ma­ teria; et ideo Philosophus in VI Metaph. [cap. 1, nn. 4-7] di­ stinguit genera scientiarum secundum diversum modum separa­ tionis a materia. Nam ea quae sunt separata a materia secundum esse et rationem [ = definitionem], pertinent ad Metaphysicam; quae autem sunt separata secundum rationem [ = definitionem] et non secundum esse, pertinent ad Mathematicam; quae autem in sui ratione [= definitione] concernunt materiam sensibilem, pertinent ad Naturalem [ = Physicam]. Et sicut diversa genera scientiarum distinguuntur secundum hoc quod res sunt diversimode a materia separabiles, ita etiam in singulis scientiis, et praecipue in scientia Naturali, distin­ guuntur partes scientiae secundum diversum separationis et con­ cretionis modum» *l. 453. Abstractio autem totalis subdividitur in abstrac­ tionem speciei atomae ab individuis sub ea contentis, ut homo abstrahit a Titio et Sempronio; et in abstractionem generis a speciebus, ut animal abstrahit ab homine et equo. Cum enim huiusmodi abstractio sit totius univer­ salis a partibus ei subiectis, dupliciter fieri potest pro duplici sensu partium sublectarum. Dicuntur siquidem partes subiectae primo quidem particularia, hoc est, sin­ gularia vel individua, quae sub eadem specie atoma con­ tinentur; et inde extenditur, secundo, nomen partis ad species contentas sub genere, quae hac de causa appel­ lantur partes subiectivae generis, licet non sint particula­ ria sicut individua, sed universalia sub universaliori con­ tenta. Qua de re dignus est qui audiatur Caietanus. «Genus, inquit, est tantum totum, individuum est tantum pars, species autem est totum et pars: quoniam genus continet sub se speciem et non continetur sub ea; individuum vero continetur sub specie et non continet eam sub se; species autem, et continetur sub genere et ideo pars eius est, et continet sub se individua et ideo totum in illis est»2. Itaque «terminus ascensus ab individuis est 1 In librum de sensu et sensato, lect. 1, nn. 1-2. 2 Caietanus, In Porphyrii Isagogem, cap. 1, § Haec est decima pars huius capituli, ed. I, Marega.O.P.. p. 68. Romae 1934. C. Il, a. 2, B, § Π: Subdivisio abstractionis totalis 789 species et a speciebus est genus...; terminus vero descensus a genere in species sunt particularia, idest partes subiectivae, et a specie in individua sunt ipsa singularia» ’. lam vero «totum uni­ versale vocatur superius respectu inferiorum, quae partes eius subiectivae dicuntur»12. ' Et quia genus potest esse triplex, scilicet supremum, intermedium sive subalternum et infimum, ideo abstrac­ tio totalis generis a speciebus sive a partibus subiectivis sub eo contentis triplex quoque esse valet: una generis supremi a speciebus supremis immediate sub eo contentis, ut substantia a corpore et angelo; alia generis subal­ terni a peciebus intermediis immediate ei subiectis, ut corpus vivens a planta et animali; tertia denique generis infimi a speciebus atomis sub eo immediate contentis, ut animal ab equo et bove. Neque alia abstractio totalis dari potest, utputa ene­ ris supremi a genere intermedio et huius a genere infimo; vel etiam speciei supremae a specie intermedia huiusque a specie infima: quia idem reapse sunt genus interme­ dium et species suprema, et pariter genus ultimum et species subalterna. Differentiae autem specificae, quae similiter possunt esse et supremae et intermediae et in­ fimae sive ultimae, non possunt abstrahi a speciebus per eas formaliter constitutas, et ideo abstractio generis ab eis revera coincidit cum abstractione eius a speciebus sibi correspondentibus. Quod si quis velit has omnes abstractiones totales denominare ex termino ad quem qui assumitur, easque inter se coordinare, dicere potest abstractionum totalium aliam esse specificam, idest speciei atomae sive simplici­ ter dictae ab individuis sub ea immediate contentis, et aliam gener icam, nempe generis a speciebus ei subiectis: genericarum autem aliam esse infimam, hoc est, generis infimi a speciebus atomis immediate sub eo contentis; 1 Op. cit., cap. 1, § Haec est septima pars huius capituli, p. 55. 2 Op. cit., cap. 1, § Haec est decima pars, p. 69. 790 P. I, Sec. I. De natura analogiae aliam intermediam, videlicet generis subalterni a specie­ bus intermediis eidem immediate subiectis; aliam supre­ mam, nimirum generis supremi a speciebus supremis quae ei immadiate subiiciuntur. Terminus enim ad quem qui assumitur est, vel species atoma et non genus, vel ge­ nus et non species atoma: et quidem tunc, vel genus infi­ mum, vel genus intermedium, vel genus supremum sive generalissimum. 454. Abstractio vero formalis subdividitur ex duplici capite: primo, ex parte termini a quo, quem relinquit, nempe ex parte materialitatis vel potentialitatis a qua recedit; secundo, ex parte termini ad quem, quem assu­ mit, invariato manente eodem termino a quo, quem relin­ quit, scilicet ex parte formalitatis vel actualitatis ad quam accedit. Ut enim scribit Joannes a S. Thoma, exponens quandam egregiam ideam Baneziil, «ipsa abstractio est quasi motus quidam in quo consideratur terminus a quo et terminus ad quem: formaliter quidem in ipso actu abstractionis, fundamentaliter vero et obiective in ipso obiecto abstrahibili. Ex parte termini a quo habet dere­ lictionem materiae...; ex parte autem termini ad quem est diversus modus spirituali tatis quem acquirere potest res sic abstracta» 2. Et quia terminus a quo se habet ut commune et deter­ minabile et potentiale, terminus vero ad quem se habet ut proprium et determinatum et actuale, ideo abstractio formalis distinguitur ex parte termini a quo quasi in genera vel species subalternas, ex termino autem ad quem quasi in species specialissimas vel atomas: «nam motus 1 «Abstractio significat quendam motum rationis a materia tanquam a termino a quo ad immateriale tanquam ad terminum ad quem» (D. Banez. De Generatione et corruptione, prooemium, p. 13, Venetiis 1596). Sicut et omnis divisio, ut notat Caietanus, aliquid respicit ut terminus ad quem, et hoc sunt partes illius divisi» (In Porphyrii Isagogem, cap. 2, ed. cit., p. 103). Nam abstractio est divisio vel distinctio quaedam. 2 J. a S. Thoma, Cursus phil. Logica, II P., q. 27, a. 1, ed. cit., t. I, p. 825a. C. II, a. 2, B, § II: Subdivisio abstractionis formalis 791 non accipit speciem a termino a quo, sed a termino ad quem»1. Quare docet S. Thomas quod «una substantia separata convenit cum alia in immaterialitate [hoc est, in recessu ab omni materia] et differunt ad invicem in gradu perfectionis, secundum recessum a potentialitate et accessum ad actum purum. Et ideo ab eo quod con­ sequitur illas in quantum sunt immateriales, sumitur in eis genus, sicut intellectualitas vel aliquid huiusmodi; ab eo autem quod consequitur in eis gradum perfectionis, sumitur in eis differentia» 2. In angelis ergo «potentialitas attendi potest quia non habent esse de se, et inde ratio generis accipitur: sed haec eadem potentialitas essentiae in aliquibus minor est, quia magis prope actui primo et puro est natura sua constituta; quanto enim aliquid ac­ tui primo propinquius est, tanto minus potentialitatis habet, et ideo quot sunt gradus propinquitatis in eis tot ' sunt differentiae specificae» 3. 455. Ex parte igitur termini a quo subdividitur abs­ tractio formalis quasi in genera subalterna in abstractio­ nem simpliciter, idest ab omni materia, tum sensibili et intelligibiii, tum singulari vel particulari vel signata et universali vel communi vel non signata —quae abstractio dici solet metaphysica—; et in abstractionem secundum quid, quatenus ita abstrahit ab aliqua materia quod non abstrahat ab alia: et haec subdistinguitur in abstractio­ nem mathematicam, quae abstrahit quidem ab omni ma­ teria singulari, et sensibili, at non abstrahit a materia intelligibiii communi sive universali; et in abstractionem physicam, quae solum abstrahit a materia sensibili sig­ nata sive particulari vel individua, at non a materia sen­ sibili universali vel communi. 1 S. Thomas, I, 23, 1 ad 3. «Unumquodque denominatur et speciem habet a termino» ad quem {In II Physic., lect. 3, n. 8). 2 De Ente et essentia, cap. 6, ed. L. Baur, p. 51, 7-9. 3 De Natura generis, cap. 5, ed. cit., t. I, pp. 292-293. Cf. etiam De Substantiis Separatis, cap. 8, Opuscula selecta, ed. cit., t. III, p. 234; Quodlib. IX, 6 ad 3; Quaest. disp, de Anima, 7c. 21 792 P. I, Sec. I. De natura analogiae Ita, ens, substantia et accidens, potentia et actus, cau­ sa et effectus, possibile et impossibile, necessarium et contingens aliaque sexcenta de quibus in Metaphysica fit sermo, abstrahunt ab omni materia et corporeitate tum sensibili et intelligibili tum singulari et universali, et prop­ ter hoc dici possunt de rebus omnino separatis a materia secundum esse et intelligi: sicut ens, substantia, actus, causa et necessarium dicuntur de Deo; potentia vero, effectus, possibile et impossibile et contingens, dicuntur etiam de angelis et de anima humana separata, vel certe separabili quatenus est spiritus. Similiter, punctum, linea, superficies, triangulus, cir­ culus aliaque huiusmodi de quibus loquimur in Mathe­ maticis, abstrahunt ab omni materia sensibili, puta lig­ nea vel lapidea, viva vel mortua, caelesti vel terrestri, pariterque ab omni materia singulari intra proprium genus, ut ab hoc puncto et ab illa superficie et ab isto circulo, solumque considerant rationes et proportiones quantitatis continuae vel discretae ut sic et in universali secundum propria genera et species. Eodem modo, mineralia, plantae, animalia, homines, itemque folium, radix, cortex, vel caput, brachia, pedes, caro, os, nervi aliaque centena plurima de quibus trac­ tatur in Physica sive Philosophia naturali, abstrahunt quidem a materia sensibili particulari, utputa ab hoc la­ pide et ab ista planta et ab illo animali et ab his et illis partibus istius vel illius lapidis vel plantae, at necessario considerant materiam communem sive essentialem vel specificam, quia haec intrant propriam eorum essentiam vel speciem ideoque realem definitionem. 456. Ut autem plene intelligantur huiusmodi abstractiones a materia, operae pretium est determinare sensum in quo materia, a qua fit abstractio, sumitur: nisi enim hoc perspectum habeatur, impossibile erit scire quaenam sit materia quae relinquitur et quinam sit modus quo relinquitur diversis abstractionibus. C. II, a. 2, B, § II: Subdivisio abstractionis formalis 793 Et dicendum est eam esse materiam proprie dictam, quae est materia corporalis At haec dupliciter sumi po­ test: uno modo, praecisive et stricte, pro materia sola separatim considerata absque ulla forma et actu, et tunc dicitur materia informis, quae est pars realis pure potentialis substantiae corporeae, et proprie dicitur materia prima: alio modo, sine praecisione formae et actus, sed ut relata ad formam et actuata a forma prima et substan­ tiali, quo in casu appellatur materia formata, et est identice corpus sive substantia corporea; quae quidem, cum sit simul in potentia ad formas vel actus accidentales, vocatur exinde materia secunda. Itaque ipsum compositum substantiale ex materia pri­ ma et forma substantiali, quod est ipsa materia prima ut formata, non dicitur materia quidditative et praeci­ sive, sed denominative et fundamentaliter: pure denomi­ native quidem in ipsa linea substantiali, quo in sensu ipsa forma substantialis ut actuans et informans mate­ riam primam denominatur forma materialis 2, idest cor­ poralis3, et totum compositum ex utraque denominatur substantia materialis sive corporalis4; fundamentaliter vero et denominative, in ordine ad accidentia quae con­ veniunt aut convenire possunt illi substantiae materiali retione materiae seu vi materiae quasi radicis et funda­ menti, ut quantitas, vel ratione similitudinis cuiusdam cum materia prima respectu formae substantialis simulque dependentiae ab ipsa materia prima mediante quan­ titate, ut qualitates corporales sive materiales, puta color et sapor et odor: siquidem «accidentia adveniunt sub---------- ■ 4 1 Quaesti. disp, de Spiritualibus creaturis, Ic; 9 ad 9; Quaest. disp. dc Anima, 6c. 2 II Contra Gent., cap. 43, arg. 4; cap. 51; cap. 68 circa finem; I, 75, 2 ad 2; et alibi passim. 3 I, 50, 2c; 115; 1c; De Spiritualibus creaturis, 6 ad 2. 4 De ente et essentia, cap. 3; De Pot., 6, 6c; I Contra Gent., cap. 42, arg. 5; II Contra Gent., cap. 49-50; I, 50, prol.; ibid., 1 ad 1; ibid., 2c; 65 per totum, et passim alibi. 794 P. I, Sec. I. De natura analogiae stantiae [corporeae] quodam ordine; nam primo advenit ei quantitas, deinde qualitas, deinde passiones et motus»* 1. Et ideo S. Thomas merito scribit: «materiale non solum dici­ tur cuius pars est materia, sed etiam id quod in materia esse habet; secundum quem modum linea sensibilis materiale quod­ dam dici potest»2. Et similiter id quod ex materia fit aut ex potentia materiae educitur, ut formae substantiales corruptibiles sive non subsistentes, quae ideo dicuntur totaliter immersae in materia3; et id quod dependet a materia, ut singularitas sive individualitas substantiarum corporalium quae ex materia sig­ nata quantitate individuationem accipiunt, et ideo individua huiusmodi dicuntur materialia4. Sic ergo materia dicitur de his omnibus5 per analo­ giam attributionis ad materiam primam, secundum prius et posterius. Consequenter, materia dicitur primo ipsa materia prima informis; dein, materia prima formata forma substantiali, quae est ipsa substantia materialis composita ex materia et forma; tertio, ipsa forma subs­ tantialis prout reduplicative informat materiam, si sit educta ex potentia materiae et totaliter dependeat ex ea, utpote materiae totaliter immersa; quarto ipsa substan­ tia corporea cum quantitate dimensiva, quae est primum ( accidens eius respondens materiae sicut radici; quinto, eadem substantia corporea una cum quantitate et quali­ tatibus et passionibus et motibus, ei advenientibus post quantitatem eamque afficientibus mediante quantitate; sexto, ipsamet substantia corporea singularis sive indivi­ dua, quatenus individuationem sortitur ex materia prima signata quantitate. ■ ----- » 1 In librum Boetii de Trinitate, 5, 3c. 2 In librum Boetii de Trinitate, 5, 3 ad 2. Cf. etiam in VII Physic. lect. 5, n. 5 in fine. 3 II Sent., d. 18, 2, 1; II Contra Gent., cap. 68: «istae sunt formae omnimateriales et totaliter immersae materiae»; De Pot., 3, 11; I, 75, 6c; 76, 1 ad 4; et alibi passim. 4 De principio individuationis, Opuscula, ed. cit., t. I, pp. 256-259. 5 Nam omne materiale potest dici materia quatenus reducitur ad materiam primam ut ad primam radicem et supremum analoga tum nominis materia et prout consideratur secundum dependentiam ab ipsa. C. II, a. 2, B, § II: Subdivisio abstractionis formalis 795 Si quis autem comparet inter se huiusmodi acceptio­ nes materiae in ordine ad earum intelligibilitatem, quae primo respondet primae operationi mentis definientis sive formantis definitiones; et consequenter ad ipsarum abstrahibilitatem per modum definitionis, quae tali opera­ tioni correspondet, videbit quod forma substantialis non potest abstrahi abstractione formali a materia prima, «quia forma substantialis et materia [prima] sibi correspondens dependent [essentialiter] ad invicem [ita] ut unum sine alio non possit intelligi; eo quod proprius actus in propria materia fit» !; et «ideo materia prima non potest per se definiri nec cognosci, sed per compara­ tionem ad formam» 1 2, neque forma substantialis definiri potest sine connotatione materiae primae quam infor­ mat 3. Similiter accidentia propria substantiae corporeae compositae ex materia et forma, praesertim quantitas quae est primum et maxime proprium eius accidens, et se habent ad ipsam ut forma accidentalis ad subiectum, non possunt abstrahi a substantia si radicaliter et aptitudinaliter, idest pure essentialiter considerentur, quia in ipsa definitione accidentis necessario ponitur substantia sive in recto sive in obliquo; nam «illi rei, quae est acci­ dens, secundum rationem suae quidditatis semper debe­ tur esse in alio» ut in subiecto4. Et ideo S. Doctor pro­ funde scribit: «quocumque modo significetur accidens, habet dependentiam a subiecto secundum suam rationem. Aliter tamen et aliter. Nam accidens significatum in abs­ tracto importat habitudinem ad subiectum, quae incipit ab accidente et terminatur ad subiectum; nam albedo di­ citur qua aliquid est album: et ideo in definitione acci- 1 In librum Boetii de Trinitate, 5, 3c. 2 De principiis naturae, ed. cit., p. 381. 3 «In omni autem definitione formae ponitur aliquid quod est extra essentiam formae, scilicet proprium subiectum eius sive materia> (In II de anima, lect. 1, n. 213). * IV Sent., d. 12, 1, 1, 1 ad 2. 796 P. I, Sec. I. De natura analogiae dentis abstracti non ponitur subiectum quasi prima pars definitionis quae est genus, sed quasi secunda quae est differentia; dicimus enim quod simitas est curvitas nasi. Sed in concretis incipit habitudo a subiecto et terminatur ad accidens: dicitur enim album quod habet albedinem; propter quod in definitione huiusmodi accidentis ponitur subiectum tanquam genus quod est prima pars definitio­ nis: dicimus enim quod simum est nasus curvus»1. Et inde concludit: «Cum omnia accidentia comparentur ad substantiam sicut forma ad materiam et cuiuslibet acci­ dentis ratio dependeat a substantia, impossibile est ali­ quam talem formam a substantia separari» vel abstrahi2. Sed quia accidentia materialia adveniunt substantiae corporeae ordine quodam, nam «primo advenit ei quan­ titas et deinde qualitates sensibiles et actiones et passio­ nes et motus consequentes sensibiles qualitates»3, inde est quod substantia corporea potest intelligi cum quan­ titate non consideratis qualitatibus et ceteris eas conse­ quentibus, nam «posteriora non sunt de intellectu prio­ rum, sed e converso; unde priora possunt intelligi sine posterioribus, et non e converso»4: et ideo substantia cum quantitate, aut si mavis quantitas substantiae, abs­ trahi potest a substantia cum qualitatibus sive a qualita­ tibus sensibilibus eius, ut circulus ab albo et nigro. «Sic igitur, concludit iure S. Doctor, quantitas non claudit in suo intellectu qualitates sensibiles vel passiones vel motus, claudit tamen in sui intellectu substantiam. Po­ test igitur intelligi quantitas sine materia subiecta motui ct qualitatibus sensibilibus, non tamen absque substan- 1 I-II, 53, 2 ad 3. Cf. etiam fn I Post., lect. 10, n. 4; In VII Metaph., lect. 4, nn. 1352-1354. ! 2 In librum Boetii de Trinitate, 5, 3c. 3 In II Physic., lect. 3, n. 5. Et alibi: «inter omnia accidentia proprinquius inhaeret substantiae quantitas dimensiva; deinde qua­ litates in substantia recipiuntur quantitate mediante, sicut color me­ diante superficie...; ulterius autem qualitates sunt actionum et pas­ sionum principia...» (IV Contra Gent., cap. 63, § inter accidentia vero), i 4 Ibid., paulo supra. 1 C. II, a. 2, B, § II: Subdivisio abstkactionis formalis 797 tia. Et ideo huiusmodi quantitates et quae eis accidunt, sunt secundum intellectum abstracta a motu et materia sensibili, non autem a materia intelligibili» qualitates vero sensibiles non sunt abstrahibiles a quantitate. Dicitur autem substantia corporea ut stat sub quali­ tatibus sensibilibus materia sensibilis, eo quod tales qua­ litates, quae sunt quantitates tertiae speciei, sunt propria obiecta sensuum externorum, utpote sensibilia per se primo, ut color, odor, sapor, et alia huiusmodi: appella­ tur etiam materia naturalis sive physica 123prout afficitur qualitatibus tertiae speciei, eo quod secundum tales qua­ litates activas vel passivas corpora agunt vel patiuntur, idest moventur', est enim corpus physicum corpus ut mobile'. «Et dicuntur passiones, quia passionem inge­ runt sensibus vel quia ab aliquibus passionibus causan­ tur, ut in Praedicamentis dicitur [cap. 6, nn. 10-11]. Di­ cuntur autem passiones sensibilium corporum, quia sen­ sibilia corpora secundum huiusmodi differunt, in quan­ tum scilicet unum est calidum et aliud frigidum, unum grave et aliud leve, et sic de aliis» 4. Prout vero substantia corporea stat sub sola quanti­ tate dimensiva, non consideratis qualitatibus tertiae spe­ ciei, dicitur materia intelligibilis, eo quod quantitas ap­ prehenditur «per solam phantasiam, quae quandoque in­ tellectus vocatur, secundum illud in III de Anima [cap. 5, n. 2]: intellectus passivus corruptibilis est»5: «unde et 1 Ibid., paulo infra. 2 In II Physic., lect. 3, n. 5; De Verit., 2, 6 ad 1; III Contra Gent., cap. 105; IV Contra Gent., cap. 45. 3 In I de Caelo et Mundo, lect. 14, n. 7. 4 In VII Physic., lect. 4, n. 2. «Formae autem, quae sunt per sc sensu perceptibiles, sunt qualitates tertiae speciei, quae ob id dicuntur passibiles, quia sensibus ingerunt passiones, ut dicitur in Praedica­ mentis» (In I de Generatione et corruptione, lect. 8, n. 5). «Alteratio primo et per se est in qualitatibus tertiae speciei, mediantibus quibus ex consequenti fit alteratio in aliis» (ibid., lect. 10, n. 2), et «ordinatur ad generationem sicut ad finem», idest ad mutationem substantialem (Op. cit., prooemium S. Thomae, n. 1). Cf. etiam In I de Anima, lect. 2, n. 28. 5 In VII Metaph., lect. 10, n. 1494. 798 P. I, Sec. I. De natura analogiae imaginativum Philosophus in III de Anima vocat passi­ vum intellectum» ‘, «quae hic intelligentia dicitur quia considerat res sine sensu [exteriori] sicut intellectus»1 2; vocatur etiam materia mathematica, quia est propria cor­ poris mathematici, idest corporis mathematice conside­ rati secundum solam considerationem quantitatis dimensivae quod ideo dicitur corpus intelligibile3. Et tamen «materia magis proprie dicitur in sensibili­ bus», idest de corpore physico quam de mathematico4, quia corpus physicum consideratur ut reduplicative mo­ bile, mobilitas autem primo et per se convenit corpori ratione materiae primae, et ideo materia sensibilis vo­ catur ab Aristotele materia mobilis: κινητή υλη 5. At est insuper considerandum quod materia, idest substantia corporea sive materialis tam sensibilis quam intelligibilis ( = imaginabilis) dicitur proprie talis quando est singularis et individua et signata, quia hoc modo tan­ tum cadit sub sensibus exterioribus vel sub imaginatione, qui, utpote facultates essentialiter organicae sive sensi­ tivae, non sunt apprehensivi nisi singularium ut singula­ ria sunt, puta huius camis et istius lapidis et illius circuli vel trianguli: singularibus autem qua talibus maxime convenit ratio materiae, eo quod «materia non solum est principium individuationis in singularibus sensibilibus [=physicis], sed etiam in mathematicis»6. Et tamen constat nos cognoscere lapides et ligna et animalia et lineas et trinagulos et circulos etiamsi rece­ dant «ab actuali inspectione sensus quantum ad sensi­ biles aut imaginationis quantum ad mathematicos...; 1 In I Perihertn., lect. 2, n. 6. 1 In VII Metaph., lect. 10, n. 1495. Cf. etiam In III de Anima, lect. 10, n. 745; I-II, 51, 3c. 3 In III Physic., lect. 8, n. 2. ..i 4 In II Post., lect. 9, n. 5. Haec denominatio materiae sensibilis et intelligibilis venit ex Aristotele dicente: υλη δ' ή αέν αισθητή ίστιν ή K νοητή (VI Metaph., cap. 10, n. 13. II, 549, 35-36). ‘ 5 Aristoteles, VI Metaph., cap. 10, n. 13 (II, 549 37). 6 S. Thomas, In VII Metaph., lect. 10, n. 1496. C. II, a. 2, B, § II: > Subdivisio abstractionis formalis 799 cognoscuntur enim hi circuli sensibiles, etiam quando non actu videntur, in quantum sunt circuli et non in quantum sunt hi circuli» digito demonstrabiles l Quod quidem est cognoscere physica vel mathematica secundum species vel genera eorum, hoc est, secundum rationes universales quibus in propria essentia vel natura constituuntur: et hoc fit per intellectum abstrahentem et denudantem es­ sentiam a conditionibus particularibus individuantibus et attingentem eam ut sic, secundum sola praedicata quidditativa plantae vel circuli, eo quod proprium obiectum intellectus est universale et quod quid est, non singulare et pure accidentale12. Itaque materia sensibilis cadit sub intellectu ut com­ munis vel universalis et non ut singularis vel individua: et similiter materia imaginabilis seu mathematica. Quae tamen retinent adhuc denominationem sensibilis et ima­ ginabilis, ex eo quod primo fuerunt cognitae sensibus et imaginatione prout singulares erant, et unumquodque denominatur a nobis ecundum quod ipsum cognoscimus, licet ut universales vel communes non sint attingibiles sensibus et imaginatione, sed solo intellectu. Ut enim sci­ te animadvertit S. Thomas, «cognitio intellectiva in nobis sumit principium a phantasia et sensu, quae ultra conti­ nuum non se extendunt; et inde est quod ex his quae in continuo inveniuntur, transumimus nomina ad omnia quae capimus intellectu: sicut patet in nomine distantiae 1 Ibid., n. 1495. 2 Quod ideo est quia in sensibus «formae [ = species sensibiles] sunt medio modo inter modum intelligibilem et modum materialem. Conveniunt siquidem cum formis intelligibilibus [ = speciebus intelligibilibus impressis] in quantum sunt formae sine materia: cum mate­ rialibus vero formis, in quantum nondum sunt a conditionibus materiae denudatae» (De Verit. 8, 9c). Et propter hoc «directe cognoscitur a nobis singulare per virtutes sensitivas, quae recipiunt formas a rebus in organo corporali, et sic recipiunt eas sub determinatis dimensio­ nibus et secundum quod ducunt in cognitionem materiae singularis. Sicut enim forma universalis [ = species intelligibilis omnino immate­ rialis] ducit in cognitionem materiae universalis, ita forma individualis [=species sensibilis] ducit in cognitionem materiae signatae, quae est individuationis principium» (De Verit., 10, 5c). 800 P. I, Sec. I. De natura analogiae quae primo invenitur in loco et exinde transsumitur ad quamcumque formarum differentiam; propter quod om­ nia contraria, in quocumque sint genere, dicuntur esse maxime distantia, licet distantia primo inveniatur in ubi» 457. Cum igitur cognitio scientifica sit essentialiter intellectualis et non mere sensitiva, dicendum est omnem scientiam, sicut et omnem cognitionem intellectualem, abstrahere universale a singularibus in suo quoquo obiec­ to vel materia ei obversatis. Et propter hoc docet S. Tho­ mas quod abstractio universalis a particulari «est com­ munis omnibus scientiis» 1 2. Quae cum ita sint, plane intelliguntur haec praeclarissima verba S. Doctoris: «materia est duplex, scilicet communis et signata vel individualis. Communis quidem, ut caro et os; individualis autem, ut hae carnes et haec ossa. Intellectus igitur abstrahit species rei naturalis a materia sen­ sibili individual!, non autem a materia sensibili communi: sicut speciem hominis abstrahit ab his carnibus et his ossibus, quae non sunt de ratione speciei, sed partes individui, ut dicitur in VII Metaph. [cap. 10, n. 11], et ideo sine eis considerari potest; sed species hominis non potest abstrahi per intellectum a car­ nibus et ossibus. Species autem mathematicae possunt abstrahi per intellectum a materia sensibili non solum individual!, sed etiam communi. Materia enim sensibilis dicitur materia corporalis secundum quod subiacet qualitatibus sensibilibus, scilicet calido et frigido, duro et molli, et huiusmodi; materia vero intelligibilis dicitur substantia secundum quod subiacet quantitati. Manifestum est autem quod quantitas prius inest substantiae quam qualitates sensibiles. Unde quantitates, ut numeri et di­ mensiones et figurae, quae sunt terminationes quantitatum, Ut ssunt considerari absque materia sensibili; non tamen possunt considerari sine intellectu substantiae quantitati subiectae, quod esset eas abstrahi a materia intelligibili communi. Possunt tamen 1 De Pot., 10, lc. Cf. etiam Ι-Π, 7, lc. 2 In librum Boetii de Trinitate, 5, 3c, versus finem. Γ C. II, a. 2, B, § II: Subdivisio abstractionis formalis 801 considerari sine hac vel illa substantia; quod est eas abstrahi a materia intelligibili individual!. Quaedam vero sunt quae possunt etiam abstrahi a materia intelligibili communi, sicut ens, unum, potentia et actus, et alia huiusmodi, quae etiam esse possunt abque omni materia, ut patet in substantiis immaterialibus», quibus haec conveniunt proprie h Porro evidens est Mathematicam abstrahere ab omni materia sensibili abstractione formali et non abstractione totali. «Non enim materia sensibilis comparatur ad li­ neam [quae est materia intelligibilis], sicut pars, sed si­ cut subiectum in quo esse habet: et sic est de superficie et corpore [ = trina dimensione]. Non enim mathemati­ cus considerat corpus quod est de genere substantiae prout eius pars est materia, sed secundum quod est in genere quantitatis tribus dimensionibus perfectum: et sic comparatur ad corpus quod est in genere substantiae, cuius pars est materia physica, sicut accidens ad subiec­ tum»12. Pariter manifestum est Metaphysicam abstrahere ab omni prorsus materia tam sensibili quam intelligibili abstractione formali. Nam «quamvis subiecta aliarum scientiarum [ut ens mobile et ens quantum], sint partes entis [ut ens est] quod est subiectum Metaphysicae, non tamen oportet quod aliae scientiae sint partes entis [quod non habet partes subiectivas sicut genus, eo quod ens non est genus]. Accipit enim unaquaeque scientiarum partem entis secundum specialem modum considerandi, alium a modo quo consideratur in Metaphysica. Unde proprie lo­ quendo subiectum illius non est pars subiecti Metaphy­ sicae; sed hac ratione considerata, ipsa est specialis scien­ tia aliis condivisa. Sic autem posset dici pars ipsius scien1 I, 85, 1 ad 2. Cf. etiam De Verit., 2, 6 ad 1; 14, 4 ad 6; In III de Anima, lect. 8, nn. 707-711; In librum Boetii de Trinitate, 5, 3 et 4; et passim alibi. 2 In librum Boetii de Trinitate, 5, 3 ad 2. Cf. etiam In VI Metaph., lect. 1, n. 1161; IV Sent., d. 12, 1, 1, qla. 3 ad 2; De Spiritualibus crea­ turis, 3 ad 14. 802 P. I, Sec. I. De natura analogiae tiae quae est de potentia vel de actu aliquo huiusmodi, quia ista habent eundem modum considerandi cum ente [ut sic] de quo tractatur in Metaphysica» l. Neque tamen Physica, quae solum abstrahit a materia sensibili particulari vel signata et concernit materiam sensibilem communem vel universalem, habet meram abstractionem totalem universalis a particularibus, sed simul habet, et quidem praecipue, abstractionem forma­ lem. Particularia enim respectu universalium non solum habent rationem particularium, verum etiam rationem materiae et subiecti; sicut et universalia, ut species, re­ spectu particularium individualium non solum habent ra­ tionem totius, sed etiam rationem formae, prout forma dicit rationem essentiae2. «Natura igitur speciei consti­ tuta ex materia et forma communi se habet ut formalis respectu individui quod participat talem naturam»3, et ideo «partes speciei quae ponuntur in definitione compa­ rantur ad supositum naturae per modum causae forma­ lis»4, unde «cognoscere id quod est in materia individual! non prout est in tali materia, est abstrahere formam a materia individuali»5. Et propter hoc Aristoteles iure dixit circulum ut sic com­ parari ad hunc circulum ut formale ad materiale sive ut formam ad materiam6, et similiter caelum simpliciter ad hoc caelu II «Et sic sequitur, ut exponit S. Thomas, quod alterum sit secun­ dum considerationem hoc caelum singulariter dictum et caelum universaliter sumptum; ita scilicet quod caelum universaliter sumptum est sicut species et forma, hoc autem, scilicet caelum 1 In librum Boetii de Trinitate, 5, 1 ad 6. 2 Cf. in II Physic., lect. 5, n. 8; In II Post., lect. 9, n. 6; I, 7, 3 ad 3; I-II, 18, 7 ad 3. 3 In II Physic., lect. 5, n. 4. 4 Ibid., n. 9. 5 I, 85, lc. 6 .Αλλο εστα> το χυχλφ etvat χαι τφδε τφ χύχλφ, καί το’ μέν είδος, το δ' εί­ δος έν τή υλη χαί των χαά* έκαστον (Ζ de Caelo et Mundo, cap. 9, η. 2, Π, 381, 6-8). , 7, ° ούρανός απλώς, χαί τό μεν ώς είδος χαί μοοφή, το δ ως τη υλη μεμιγνένον (Ibtd., 1. 12-14). ρr • C. II, a. 2, B, § II: Subdivisio abstractions formalis 803 singulariter sumptum sit sicut forma coniuncta materiae. Quod non est sic intelligendum quod in ratione rei naturalis univer­ saliter sumptae nullo modo cadat materia, sed quod non cadat ibi materia signata» *. «Universalia enim considerantur secundum formam absolutam, particularia vero secundum applicationem formae ad materiam: sicut Philosophus in I de Caelo dicit quod qui dicit caelum dicit formam; qui autem dicit hoc caelum, dicit formam in materia»12. 458. Universale quidem logicum sive reflexum, quod est ipsa secunda intentio universalitatis, abstrahit a sin­ gularibus abstractione totali praesertim; at universale metaphysicum sive directum, quod est ipsa essentia realis nude sumpta secundum sola praedicata quidditativa, primo et per se abstrahit a singularibus abstractione for­ mali. Porro universale metaphysicum est quod definitur in scientiis realibus, eiusque definitio est quae assumitur ut medium demonstrationis in ipsis. Et propter hoc Aris­ toteles profunde docuit demonstrationem universalem esse praestantiorem demonstratione particulari, cum uni­ versalia, utpote incorruptibilia, sint praestantiora parti­ cularibus, quae corruptibilia sunt3: et sic in ratione en­ tis4 prout ens nominat essentiam sive quidditatem, plus perfectionis et entitatis dicit universale quam particulare, sicut forma quam materia, et consequenter plus scibili· tatis. Oportet siquidem hac in re, ut optime animadvertit Caietanus, considerare universale ut universale et parti­ culare ut particulare. «Intueri autem universale ut sic in proposito nihil est aliud quam loqui de ipsa natura quae universalis denominatur formaliter, ut de homine in eo quod homo et non ut hic; hoc enim est conspicere ipsam non conspectis individuantibus conditionibus; in« 1 S. Thomas, In I de Caelo et Mundo, lect. 19, n. 6. 2 In libros de Caelo et Mundo, Prooemium S. Thomae, n. 2. 3 Aristoteles, I Post. Analyt., cap. 24, n. 5 (I, 146, 36-39). Cf. S. Thomam, in h. 1., lect. 37, n. 8; I, 55, 3 ad 2. 4 «Universale et singulare sunt differentiae vel per se passiones entis» (S. Thomas, I Contra Gent., cap. 65, arg. 3). 804 P. I, Sec I. De natura analogiae tueri autem particulare ut sic est intueri naturam ipsam ut coniunctam conditionibus individuantibus» Si ergo universale et particulare comparentur quan­ tum ad esse exsistentiae, tunc particulare est magis ens quam universale, eo quod esse exsistentiae primo conve­ nit singularibus, iuxta illud: esse est suppositorum. At si comparentur quantum ad esse essentiae sive quidditativum, quod directe et per se considerat scientia, sic universale est magis ens quam particulare, «quoniam rationem quidditativam ipsius universalis particulare non habet nisi quia universale participat: impossibile est autem quod participans habeat magis rationem forma­ lem illius cuius formali participatione est tale. Unde quia Socrates hominis rationem quidditativam non habet nisi quia est homo, impossibile est quod magis habeat esse quidditativum hominis quam homo; quoniam non quia est hic vel ille, sed quia est homo, esse quidditativum hu­ manum habet. Nihil ergo minus universale quam particu­ lare est secundum esse quidditativum, sed magis est, quanto incorruptibilia in illis sunt. Quoniam enim esse quidditativi conditiones sint fixio et immobilitas et certi­ tudo; et [ut] particulari coniunctum, incertum, et varia­ bile atque corruptibile sit, quia materialia sunt omnia particularia quorum habemus scientiam; et, ut fundat universalitatem, invariabile et certum sit: ideo non solum nihil minus universale esse quam particulare dixit [Aris­ toteles] sed magis, quanto incorruptibiliora sunt ipsa uni­ versalia, insinuans ex hoc esse quidditativum ibi magis inveniri ubi secundum proprias eius conditiones inveni­ tur quam ubi extraneis coniunctum est. Quod autem ta­ liter inveniri quidditative magis prossit scientiae, non est opus declarare», sed est per se notum 2. Quae subtilis et profunda consideratio omnino re­ spondet his quae alibi dixerat: «abstractio autem totalis 1 Caietanus, in I Post., ad loc. cit., § circa resp. ad 2, fol. 74rb. Venetiis 1519. 2 Caietanus, Op. et loc. cit., paulo infra. C. II, a. 2, B, § II: Subdivisio abstracttqnis formalis 805 communis est omni scientiae [ut conditio sine qua non, formalis vero ut ratio scibilitatis] ; propter quod metaphysicalia ut sic non comparantur ad naturalia per mo­ dum totius universalis ad partes, sed ut formalia ad ma­ terialia, sicut et mathematicalia. Licet enim gradus me­ taphysicales sint universaliores aliis et comparari pos­ sint ad alia ut ad partes subiectivas, eo quod eidem po­ test utraque abstractio convenire; tamen in quantum stant sub consideratione metaphysicali, non sunt univer­ salia respectu naturalium, sed formae, et naturalia sunt earum materia: et hoc est valde notandum» l Et inde est quod entis mobilis potest dari vera scien­ tia, quia esse essentiae sive quidditativum ut sic rerum mobilium est immobile et idem immobiliter perseverat dum singularia materialia moventur et transformantur: «si enim consideratur caro secundum speciem, idest se­ cundum id quod est formale in ipsa, sic semper manet, quia semper manet natura carnis et dispositio naturalis ipsius; sed si consideretur caro secundum materiam, sic non manet, sed paulatim consumitur et restauratur»1 23. Sic ergo «formae et rationes rerum, quamvis in motu exsistentium, prout in se considerantur [abstractae abstractione formali secundum rationem universalis metaphysici] sine motu sunt; et sic de eis sunt scientiae et definitiones»; et dum «comparantur ad res quarum sunt rationes, quae quidem res sunt in materia et motu..., sic sunt principia cognoscendi illas, quia omnis res cognos­ citur per suam formam: et ita per huiusmodi rationes immobiles et sine materia particulari consideratas, habe­ tur cognitio in scientia Naturali [ = Physica] de rebus mo­ bilibus et materialibus extra animam exsistentibus» \ Est enim sedulo considerandum quod «scientia est de 1 In opusculum de Ente et essentia, q. 1, n. 5, ed. cit., p. 7. Cf. etiam Joannem a S. Thoma, Logica, II P., q· 27, a. 1, ad 3 difficultatem, 2 S. Thomas, I, 119, 1c. Cf. in II Sent., d. 3, 2, lc„ § Tertia opinio. 3 In librum Boetii de Trinitate, 5, 2c. 806 P. I, Sec. I. De natura analogiae aliquo dupliciter. Uno modo, primo et principaliter, et sic scientia est de universalibus rationibus super quas fundatur. Alio modo, est de aliquibus secundario et qua­ si per reflexionem quandam, et sic de rebus illis est qua­ rum sunt illae rationes, in quantum rationes illas appli­ cat ad res etiam particulares quarum sunt, adminiculo inferiorum virium. Ratione enim universali utitur sciens et ut re scita et ut medio sciendi: per universalem enim hominis rationem possum iudicare de hoc vel de illo. Rationes autem universales rerum sunt omnes immobi­ les; et ideo, quantum ad hoc, omnis scientia de neces­ sariis est: sed rerum, quarum sunt illae rationes, quae­ dam sunt necesariae et immobiles, quaedam contingentes et mobiles; et quantum ad hoc de rebus contingentibus et mobilibus dicuntur esse scientiae» h Et alio in loco scribit S. Doctor: «contingentia duplici­ ter cognosci possunt. Uno modo, secundum rationes uni­ versales; alio modo, secundum quod [sunt] in particula­ ri. Universales igitur rationes contingentium immutabiles sunt, et secundum hoc de his demonstrationes dantur et ad scientias demonstrativas pertinet eorum cognitio. Non enim Scientia Naturalis solum est de rebus necessariis et incorruptibilibus, sed etiam de rebus corruptibilibus1 2... 1 Ibid., ad 4. 2 Haec verba S. Thomae dupliciter intelligi possunt. Primo, sumendo Scientiam Naturalem sensu quodam largiori, prout comprehendit etiam Metaphysicam, quae proprie est de necessariis et incorruptibilibus, ut de Deo et de Substantiis Separatis, iuxta illud eiusdem S. Doctoris: «ad Philosophiam Naturalem pertinet considerare ordinem rerum quem ratio humana considerat sed non facit, ita quod sub Naturali Philo­ sophia comprehendamus et Metaphysicam» (In I Ethic., lect. 1, n. 2. Cf. etiam II-II, 48, Ic). Quo loquendi more utitur etiam S. Albertus Magnus, cum dicit quod «Physica large dicta comprehendit Naturalem et Metaphysicam» (I Topic., tract. 4, cap. 2, ed. Borgnet, t. II, p. 278b). Secundo, sumendo necessaria et incorruptibilia pro corporibus caeles­ tibus quae, iuxta antiquorum opinionem, non subiiciuntur generationi neque alteration! ut corpora terrestria (Cf. S. Thomam, In I de Caelo et Mundo, lect. 6); et sic «ad Scientiam Naturalem» pertinet «deter­ minare de omnibus mobilibus tam corruptibilibus quam incorrupti­ bilibus» de quibus agunt specialiter scientia de Caelo et Mundo et scientia Astronomiae, quae «magis est Naturalis quam Mathematica» C. II, a. 2, B, § II: Subdivisio abstractions formalis 807 Alio modo possunt accipi contingentia [= corruptibilia] secundum quod sunt in particulari, et sic variabilia sunt nec cadit supra ea intellectus [et scientia] nisi median­ tibus potentiis sensitivis» \ Itaque «potest etiam de generabilibus et corruptibili­ bus esse aliqua scientia, puta Naturalis: non tamen se­ cundum particularia quae generationi et corruptioni sub­ duntur, sed secundum rationes universales quae sunt ex necessitate et semper»* 12. I « 459. Ex parte autem termini ad quem subdividitur abstractio formalis quasi in species atomas secundum diversum gradum immaterialitatis quem attingit intra latitudinem proprii generis subalterni. Et sic in genere abstractionis physicae a singularitate materiae sensibilis distinguimus duas species, scilicet abstractionem subalternantem et abstractionem subalternatam, quae specificant scientiam subalternantem et scientiam subalternatam huius ordinis. Abstractio subaliernans physica attingit immaterialitatem entis mobilis motu pure naturali, cum exclusione motus artificialis vel industria humana provocati. Cum enim ars supponat naturam sicut accidens substantiam, potest natura et motus naturalis intelligi sine arte et motu artificialiter provocato in natura, ideoque ab eis abstrahi, quia prius non dependet a posteriori. Et haec abstractio retinet nomen generis abstractionis physicae, quae eodem essentiali modo salvatur in omni mobilitate physica naturali qua tali. Licet enim talis motus vel mo­ bilitas ut res dividatur in plures species, puta in motum localem et in motum alterationis et in motum augmen- {In II Physic., lect. 11, n. 3. Cf. etiam In librum Boetii de Trinitate, 5, 3 ad 8). Et hic secundus sensus videtur esse intentus a S. Thoma in hoc textu. 1 In VI Ethic., lect. 1, n. 1123. 2 In VI Ethic., lect. 3, n. 1146. 22 808 P. I, Sec. I. De natura analogiae tationis ‘, tamen mobilitas ut scibilis et abstrahibilis est una specie atoma, quia habet eundem modum definibilitatis et intelligibilitatis, sive consideretur in communi si­ ve secundum diversas species motus et secundum diver­ sum modum concretionis vel applicationis ad quaedam determinata mobilia, dummodo retineatur communis ra­ tio mobilitatis pure naturalis2. 460. Abstractio vero physica subalternata non attin­ git immaterialitatem entis mobilis in sua nuda puritate mobilitatis naturalis, sed ut modificatam ex mobilitate artificiali quam connotât; et ideo concernit mobilitatem ab ipso homine propria industria vel proprio marte pro­ vocatam ultra mobilitatem naturalem. Unde mobilitas, quam formaliter concernit abstractio physica subalterna­ ta, cum se habeat essentialiter ex additione mobilitatis extraneae ad puram mobilitatem naturalem, licet eam necessario praesupponat, ipsam contrahit ad proprium modum talis mobilitatis, et consequenter est minus abs­ tracta abstractione formali et minus immaterialis et minus scibilis 3. Porro haec mobilitas superaddita industria humana mobilitati naturali, duplex est. Alia presse dicta, quae -- - - - 1 In V Physic., lect. 4, nn. 1-5; In XI Metaph., lect. 12, nn. 2376 et 2399; In I de Generatione et Corruptione, prooemium S. Thomae, n. 1; De Verit., 29, 9c, et alibi passim. 2 Cf. in librum de Sensu et sensato, lect. 1, nn. 2-4. 3 De habitudine scientiae subalternatae ad scientiam subalteman· tem videri possunt: Aristoteles, I Post. Analyt., cap. 7, nn. 4-5 (I, 128, 45-52; 129, 1-5); cap. 9, nn. 5-6 (I, 130, 4-14); cap. 13, nn. 12-17 (I, 134 , 48-54; 135, 1-22); cap. 27, nn. 1-3 (I, 149, 23-29); S. Albertis Magnus, I Post., tract. 3, cap. 7 (ed. Borgnet, t. II, pp. 84-87); S. Thomas. In I Post., lect. 15, n. 5; lect. 17, n. 3; lect. 25, per totum; lect. 41, nn. 2-5; In I de Caelo et mundo, lect. 3, n. 6; De natura generis, cap. 14 (Opuscula, ed. cit., t. I, pp. 311-312); I Sent., prol., a. 3, qla. 2; De Verit., 14, 9 ad 3; in librum Boetii de Trinitate, 5, 1 ad 5; I, 1, 2c; Caietanus, in I Post., cap. 10, § Circa secundam conclusionem (ed. cit., fol. 57vb-58ra; cap. 13, § Circa paucula verba S. Thomae in calce huius capituli posita, fol. 64rb-65rab; ibid., § Hic antequam ultra procedatur de subaltematione scientiarum agendum est, fol. 65va-66rab· In / 1, 2, nn. 2-3. ' C. Π, a. 2, B, § Π: Subdivisio abstractions formalis 809 est mobilitas physica sive corporalis, utpote modificativa motionis naturalis ipsorum corporum, tum exteriorum in ordine ad propriam utilitatem hominis, et sic habetur abstractio subalternata technica, quae concernit ordinem «quem ratio considerando facit in rebus exterioribus constitutis per rationem humanam» ', unoque verbo ap­ pellari potest mobilitas factibilis; tum etiam proprii cor­ poris in ordine ad sanitatem producendam, conservan­ dam et roborandam, quo in casu habetur abstractio su­ balternata medicalis1 2, quae minimam immaterialitatem physicam concernit, eo quod corpus humanum ut senabile maximam complexitatem et varietatem praesefert intra limites abstractionis physicae a singularitate ma­ teriae sensibilis3. Alia large dicta, quae est mobilitas in­ tellectus practici et voluntatis et appetitus sensitivi prout concernit dirigibilitatem et ordinationem actuum huma­ norum inter se et ad finem ultimum totius humanae vitae, 1 S. Thomas, In I Ethic., lect. 1, n. 2. 2 «Medicina... non ponitur sub Physica ut pars. Subiectum enim Medicinae non est pars subiecti Scientiae Naturalis secundum illam rationem qua est subiectum Medicinae. Quamvis enim corpus sanabile sit corpus naturale, non tamen est subiectum Medicinae prout est sanabile a natura, sed prout est sanabile per artem. Sed quia in sanatione quae fit per artem ars est ministra naturae, quia ex aliqua naturali virtute sanitas perficitur auxilio artis, inde est quod propter quid de operatione artis oportet accipere ex proprietatibus rerum natu­ ralium: et propter hoc Medicina subalternatur Physicae» (In librum Boetii de Trinitate, 5, 1 ad 5). 3 «Philosophus enim Primus [ = metaphysicus] habet cognitionem rerum in principiis universalibus; Medicus autem considerat res maxi­ me in particulari: unde non accipit immediate principia a Primo Philosopho, sed accipit immediate a Naturali [ = Physico] qui habet principia magis contracta quam Primus Philosophus. Naturalis autem, cuius consideratio est universalior quam Medici, potest accipere imme­ diate principia suae considerationis a Primo Philosopho» (De Verit., 9, 1 ad 3). Cf. etiam Joan, a S. Thoma, Cursus Phil., Logica II P., q. 27, a. 1, ed. cit., t. I, p. 825b; Phil. Naturalis, I P., q. 1, a. 1, t. II, p. 17a; a. 2, p. 19a, 34-44; 19b, 35-47). «Medicus enim non considerat de nervo in quantum est nervus, hoc enim pertinet ad Naturalem, sed in quantum est subiectum sanitatis; et similiter faber de aere non in quantum est aes, sed in quantum est subiectum statuae aut alicuius huiusmodi» (S. Thomas, In II Physic., lect. 4, n. 9). θ10 P I, Sec. I. De natura analogiae quae uno verbo dicitur moralitas 1 et se habet ad mobili­ tatem psychologicam naturalem harum potentiarum ut qualitas ad substantiam: qua de causa, Ethica ut scientia subalternatur Psychologiae ideoque Philosophiae Natura­ li, cuius Psychologia est pars quaedam integralis2; et ideo minorem abstractionem formalem habet et minorem immaterialitatem attingit et debiliorem scibilitatem sor­ titur quam pura Psychologia, propter maximam contin­ gendam actuum liberorum quibus convenit moralitas34. Sicut ergo abstractio medicalis minor est quam abstractio pure physica cui subalternatur, ita abstractio moralis est inferior quam abstractio pure psychologica cui directe subalternatur; et ideo sicut medicus qua talis cognoscit solum quia et non propter quid, ita etiam ethicus qua talis solum cognoscit quia et non propter quid*. Sicut tamen Psychologia maximam immaterialitatem attingit intra genus abstractionis physicae subalternantis5, ita Ethica summam attingit immaterialitatem intra genus 1 S. Thomas, In I Ethic., lect. 1, nn. 2-3. Mobilitas ergo quam Ethica considerat non est pure naturalis, sed voluntaria; et agibilis libere, non necessario. 2 Cf. J. M. Ramirez, De hominis beatitudine, t. I, p. 78. Salman· ticae 1942. 3 «Maior enim est diversitas rerum voluntariarum in quibus con­ sistit iustitia quam complexionum in quibus consistit sanitas» (S. Tho­ mas, In V Ethic., lect. 15, n. 1075). 4 «Oportet in moralibus accipere ut principium quia ita est» (In I Ethic., lect. 4, n. 53. Cf. Ibid., n. 54; In II Ethic., lect. 2, n. 258). 5 «Naturalis [ = Physicus] non considerat de forma in quantum est forma [nam considerare formas et quidditates rerum absolute videtur pertinere ad Philosophum Primum], sed in quantum est in materia. Et ideo sicut Medicus in tantum considerat de nervo in quantum pertinet ad sanitatem, cuius causa considerat nervum, simi­ liter Naturalis in tantum considerat de forma in quantum habet esse in materia. Et ideo terminus considerationis Scientiae Naturalis est circa formas, quae quidem sunt aliquo modo separatae, sed tamen esse habent in materia: et huiusmodi formae sunt animae rationales, quae quidem sunt separatae in quantum intellectiva virtus non est actus alicuius organi corporalis sicut virtus visiva est actus oculi, sed in materia sunt in quantum dant esse naturale tali corpori.. Unde usque ad animam rationalem se extendit consideratio Naturalis, quae est de formis», et quidem prout forma substantialis corporis humani, non autem prout est spiritus et «secundum quod est sepa- C. II, a. 2, B, § II: Subdivisio abstractionis formalis 811 abstractionis physicae subalternatae. Et propter hoc abs­ tractio et immaterialitas physica Psychologiae Rationalis et Ethicae est quasi in confinio abstractionis metaphysicae, iuxta illud S. Thomae: «anima intellectualis dici­ tur esse quasi quidam horizon et confinium corporeorum et incorporeorum [Liber de Causis, § 2, 8], in quantum est substantia incorporea, corporis tamen forma» 461. Similiter in genere abstractionis mathematicae a singularitate materiae intelligibilis distinguimus spe­ cies duas, nempe abstractionem subalternantem et abstractionem subalternatam, e quibus specificantur scientia subalternans et scientia subaltemata huius ordinis. Abstractio mathematica subalternans attingit imma­ terialitatem entis quanti in sua puritate, absque ulla connotatione vel applicatione ad materiam sensibilem, ideoque extraneam quodammodo ab ipsa quantitate intelligi­ bili, ut videre est in Arithmetica et in Geometria, quae nullo modo concernunt materiam sensibilem. Sed abs­ tractio mathematica subalternata connotât necessario materiam sensibilem et extraneam, cui applicat abstrac­ tion principia Mathematicae purae, ut videre est in Op­ tica et in Musica, et ideo minorem immaterialitatem at­ rabilis et sine corpore exsistere potens» (In II Physic., lect. 4, n. 9); sub hoc enim respectu separabilitatis a corpore, spectat ad considera­ tionem Metaphysici (In librum de Sensu et Sensato, lect. 1, n. 4; Cf. etiam In librum Boetii de Trinitate, 5, 2 ad 6). 1 II Contra Gent., cap. 68, § Hoc autem modo mirabilis rerum con­ nexio considerari potest. Quo in sensu admitti possunt quae scribit Joannes Gonzalez de Albelda: «falsum nihi videtur quod Philosophia Moralis concernat materiam sensibilem, cum eius obiectum sint actus morales qui praecipue in voluntate et intellectu consistunt; nam ratio moralitatis desumitur radicaliter ex cognitione et proxime ex appe­ titu rationali cum subiectione ad regulam: hi autem a materia sensi­ bili abstrahunt, immo etiam ab intelligibili» (In I, 1, 3, disp. 4, n. 61, p. 37a. Compluti 1621). Dummodo tamen ne obliviscatur quod Moralis non potest abstrahere ab actu humano, neque hic a voluntate, neque voluntas ab anima rationali, neque anima rationalis a corpore physico et organico et sensibili, cuius est propria forma substantialis; et ideo, a primo ad ultimum, Ethica non potest omnino abstrahere a materia sensibili, sicut neque Psychologia. 812 P. I, Sec. I. De natura analogiae tingit: sicut enim subiectum scientiae subalternatae se habet ad subiectum scientiae subalternantis ut materiale ad formale ita etiam abstractio mathematica subalternata se habet ad abstractionem mathematicam subalternantem ut materialis ad formalem. Neutra tamen stat in indivisibili. Nam abstractio ma­ thematica subalternans est duplex: alia arithmetica, quae supremum gradum abstractionis et immaterialitatis at­ tingit in hoc ordine, cum sit essentialiter de quantitate discreta, quae purior et formalior est quam quantitas continua 1 2; alia geometrica, quae essentialiter est de quan­ titate continua et quodammodo se habet ex additione ad quantitatem discretam, et ideo est minus pura et for­ malis. Quam ob rem scribit S. Doctor: «scientia, quae est ex paucioribus, est prior et certior ea quae est ex appositione, idest quam illa quae se habet ex additione. Et ponit [Aristoteles] exemplum. Sicut Geometria est posterior et minus certa quam Arithmetica: habent enim se ea de quibus est Geometria ex additione ad ea de qui­ bus est Arithmetica» 3. Et rursus: «scientia quae se habet ex additione ad aliam, utitur principiis eius in demons­ trando; sicut Geometria utitur principiis Arithmeticae. Magnitudo enim addit positionem supra numerum: unde punctus dicitur unitas posita» 4. 462. Huic autem duplici abstraction! mathematicae subalternanti correspondet duplex series abstractionis mathematicae subalternatae. S. Thomas, In I Post., lect. 25, n. 2; De natura Generis, cap. 14, ed. cit., t. I, p. 311. 2 'e Pot., 3, 5 ad 1. Cf. etiam I, 44, 1 ad 1; II Contra Gent., cap 52, arg. 4. H 4 Ibid., ad 2. C. II, a. 2, B, § II: Subdivisio abstractions formalis 817 commune decern praedicamentis, et non ut subiectum. proprium et directum *. Quo fit ut, licet Metaphysica abs­ trahat ab omni materia et ab imperfectione entis rationis qua talis, nequeat tamen abstrahere ab omni potentialitate, quia haec essentialiter includitur in ratione entis finiti communis decem praedicamentis, quod directe et per se considerat: sicut neque Physica, quae directe con­ siderat ens mobile, nequit abstrahere a potentialitate ma­ teriae primae quae intrat essentiam entis mobilis. Itaque, licet entitas realis ut sic sit quodammodo com­ munis actui et potentiae entique creato et increato, ideoque ab eis quodammodo abstrahat, ac insuper de illa demonstrari possint attributa propria, utputa unitas et veritas et bonitas, quemadmodum fit in Ontologia, haec tamen abstractio est adhuc imperfecta in linea abstractionis Metaphysicae quae realissima esse debet sicut ipsa Metaphysica. Nam vel est abstractio primae operationis mentis tantum, ut habetur in prima apprehensione entis ut sic; vel inchoat aliquo modo abstractionem secundae operationis mentis demonstrantis aut potius mere expli­ cantis attributa eius transcendentalia unitatis, veritatis et bonitatis: utraque autem sistit adhuc in linea abstractionis habitus intellectus, cuius est prima principia pro­ ferre consequentia hos primos terminos, sicut principium contradictionis consequitur apprehensionem entis et prin­ cipium identitatis consequitur apprehensionem unius, et nondum pervenit ad abstractionem propriam habitus Sapientiae sive Metaphysicae quae attributa entis resol­ vit in causas entis 12 et prima principia cognitionis resolvit 1 In librum Boetii de Trinitate, 5, 4c una cum 5, 1 et 3; in Metaph., prooemium S. Thomae, § Ex quo apparet. 2 «Unitas rei pertinet ad suam determinationem prout ex principiis constituta est, et veritas secundum quod habet formam, et bonum secundum quod ordinatur ad finem» {I Sent., d. 3, 2, 2c). «Bonum dici­ tur per ordinem ad causam finalem, verum autem in ordine ad causam formalem» (De Verit., 21, 3 ôbi. 3. Cf. etiam De Verit., 15, 2c). Pariter S. Albertus Magnus: «licet ens, verum, bonum convertantur secundum supposita, tamen non convertuntur secundum esse et rationem, ens 818 P. I, Sec. I. De natura analogiae usque ad prima principia et causas realitatis * 1 et ens com­ mune decem praedicamentis resolvit in potentiam et ac­ tum ac explicat in singulis praedicamentis quibus et proportionaliter conveniunt. Ceterum huiusmodi accessus et resolutio usque primum principium rerum omnium, quod est maxime ens et maxime abstractum abstractione for­ mali non solum primae sed et secundae operationis men­ tis, cum sit maxime separatum ab omni materia et potentialitate2, postulatur ex propria indole abstractionis formalis realissimae quae est propria Metaphysicae. 465. Sin vero alterum sumatur, immaterialitas quae attingitur pura et summa est, utpote excudens non solum omnem corporeitatem verum etiam omnem potentialitatem, cum sit immaterialitas propria Actus Puri qui Deus est: non quidem quasi materialiter et in obliquo consi­ deratus ut est Prima Causa entis participati essentialiter compositi ex potentia et actu, ut attingitur a Metaphysica, quae non potest abstrahere ab omnimoda potentialitate eo ipso quod ens participatum est medium cognos­ cendi Ens Imparticipatum ut Causam Primam ex ef­ fectu; sed formaliter et in recto et secundum seipsum, scilicet ut proprium obiectum scientiae. Et talis est abs- enim dicitur per comparationem ad causam efficientem, verum ad cau­ sam formalem et bonum ad causam finalem» {Summa theol., I P., tract. 3, q. 15, memb., 2, a. 1, particula 2, ed. cit., t. 31, p. 87b). 1 Cf. S. Thomam, I-II, 57, 2. Unde et alio in loco scribit: «Deus comparatur ad res in habitudine triplicis causae, scilicet efficientis, exemplaris [ = formalis extrinsecae] et finalis; et propter quandam appropriationem entitas rerum refertur ad Deum ut ad causam effi­ cientem, veritas ut ad causam exemplarem, bonitas ut ad causam fnales» (De Verit., 1, 4, arg. 5 sed contra). Cf. D. Banez, In I, 1, 6, § Notandum ergo quarto, ed. cit., coi. 47 C.D. 2 Cf. S. Thomam, /n librum Boetii de Trinitate, 5, 3c: distinctio vel abstractio «secundum operationem intellectus componentis et divi­ dentis [ = abstractio per modum divisionis vel enuntiationis], quae se­ paratio dicitur proprie., competit Scientiae Divinae sive Metaphysicae», utpote quae fit non solum secundum intentionem vel intellectum vel rationem, sed etiam secundum esse (Op. cit., 5, lc; In I Physic., lect. 1. nn. 1-3; In II Physic., lect., 3, nn. 5-8; In librum de Sensu et Sensato, lect. 1, n. 1). C. II, a. 2, B, § II: Subdivisio abstractions formalis 819 tractio et immaterialitas propria Theologiae Sacrae quae est de ipso Deo secundum propriam rationem dei­ tatis, non secundum quod per effectus naturales mani­ festatur, sed secundum quod Ipse Seipsum nobis supernaturaliter revelavit12. lure igitur ac profunde scribit Banezius: «si nostrae Theo­ logiae abstractionem propriam consideremus respectu proprii obiecti, inveniemus plurimum excedere abstractionem metaphysicam. Est enim obiectum nostrae Theologiae ipse Deus, qui se­ cundum se est Actus Purus neque habens aliquam partem mate­ rialem sicut habet ens quod est obiectum Metaphysicae. Deus enim dividi non potest sicut ens dividitur in decem praedica­ menta, in quibus multum est materiae et potentialitatis. Item, si quo pacto metaphysicus de Deo considerat, hoc facit quatenus in effectibus naturalibus potest relucere divina virtus atque divinitas: et eadem ratione considerat de Substantiis Se­ paratis, quatenus earum quidditates ex materialium rerum quidditate investigare potest. Theologus autem de ipso Deo prout in se est et absque ordine ad naturales effectus naturaliter co­ gnoscibiles, per se considerat. Unde ipse Deus, ut obiicitur Theo­ logiae, substat lumine superioris ordinis, quod a solo Deo dima­ nat in nostrum intellectum, non tanquam nobis debitum ex na­ tura nostra, neque consequens nostram quidditatem aut efficien­ tiam, sicut lumen naturale et lumen acquisitum est in nobis. Sicut igitur ordo supernaturalis est superior toto ordine naturali, ita ea quae per se pertinent ad istum ordinem supernaturalium sunt magis abstracta secundum propriam rationem quam imma­ terialia quae pertinent ad ordinem naturae»3: «abstrahit enim ab omni re ordinis naturalis»4. Unde «quamvis Metaphysica abstrahat a materia intelligibili, eo quod tractat de ente et de substantia quae in sua definitione non includit materiam corporalem, atque ideo dicitur abstrahere a materia intelligibili quia nulla materia corporalis intelligitur in definitione substantiae, nihilominus ad Metaphysicam perti­ net considerare per se species substantiae, quae omnes includunt 1 In librum Boetii de Trinitate, 5, 4c. 2 Ibid., paulo supra. «Non per abstractionem, sed per participatio­ nem» (In De div. nominitas, c. 2, 1. 4, p. 410a). 3 D. Banez, In I, 1,3, post tertiam conci., § Quod si roges, ed. cit., coi. 29-30. * Ibid., ad 2 arg., coi. 30. 820 P. I, Sec. I. De natura analogiae materiam quandam metaphysicam, scilicet potentiam et actum: sunt enim et ipsi Angeli compositi ex esse et essentia, quae se habet ut potentia respectu ipsius esse. At vero Theologia per se solum de Deo considerat qui est Actus Purus, de creaturis vero non considerat ut de partibus subiectivis sui obiecti, sed de illis agit quatenus sub divina revelatione cadere possunt et ad ipsum Deum ordinari. Quam ob rem maior est abstractio nos­ trae Theologiae quam Metaphysicae: abstrahit enim a materia metaphysica» *. Ratio ergo formalis scibilis Theologiae Sacrae, utpote quae de ipso Deo est et quidem secundum modum Dei*2, «usque adeo est elevata ut superet abstractione sua om­ nem rationem formalem naturalis scibilis» cuiuscumque intellectus creati et creabilis, et cuiuscumque scientiae naturalis actualis et possibilis 3: est enim «non solum de altissimis, sed ex altissimis» 4. 466. Ex parte autem distinguibilitatis abstrahibilium, quae erat secundum fundamentum divisionis abstractio­ nis intellectivae (cf. n. 446), dispescitur abstractio intel­ lectiva in tot membra quot sunt modi distinctionis vel distinguibilitatis abstrahibilium. Porro distinctio est duplex: alia realis, quae datur a parte rei antecedenter et independenter a mentis conside­ ratione, ut inter calamum et atramentum; alia mentalis, rationis, intentionalis, intelligibilis, logica, quae non datur a parte rei independenter et antecedenter ad mentis con­ siderationem, sed mentis considerationem consequitur et a mentis consideratione dependet, utpote ab ea excogitata in his quae reapse unum sunt idemque, puta cum distin­ guimus in homine rationalitatem et animalitatem vel cum distinguimus in forma substantiali hominis rationem ani­ mae et rationem spiritus sive faciem inferiorem et faciem » Ibici., ad 5 arg., § Respondetur secundo, coi. 31. Cf. etiam ibid., § Tertia conclusio, roi. 29a. 2 Cf. S. Thomam, In librum Boetii de Trinitate 2 2c 3 D. Banez, In I, 1, 1, dub. 3, coi. 13 in fine. 4 S. Thomas, In librum Boetii de Trinitate, 2, 2 ad 1. C. II, a. 2, B, § Π: Modi distinctionis realis et rationis 821 superiorem, cum tamen a parte rei non sint duae sed una res]. 467. Realis autem subdividitur in negativam seu im- ( I < • I ! 1 militer distinctio rationis ratiocinatae appellatur ea quae fit inter plures rationes ratiocinatas de eadem re intellec­ ta ut res est. I ’ i 472. Id, quod non satis attenderunt auctores supra relati2, et ideo decepti sunt. E contra nonnulli, ab ipsa veritate coacti, divisionem distinctionis in distinctionem rationis ratiocinantis et rationis ratiocinatae intellexerunt modo a nobi explicato. Ita Zigliara, 0. P., qui merito scribit: «distinctio a mente facta in re aliqua quin res ipsa proximum fundamentum praebeat ad talem distinctionem, dicitur distinctio rationis ratiocinantis, ut si distinguamus rationem subiecti vel rationem praedicati in ali­ qua re; huiusmodi enim sunt omnino entia rationis. Quod si res, quamvis una et indivisa in se, praebeat tamen fundamentum proximum distinguendi plures in ipsa formalitates [ = rationes], distinctio innixa tali fundamento dicitur rationis ratiocinatae... Adverte tamen in distinctione rationis ratiocinantis rem non esse fundamentum proximum talis distinctionis, esse tamen fundamen­ tum remotum»3, statimque provocat ad textum S. Thomae iam citatum ex I Sent., d. 2, 3c. i 1 I, 50, 1 ad 1. 2 Supra, n. 469. 3 Zigliara, Summa philosophical, Ontologia, lib. II, cap. 2, a. 2, n. 4, t. I, p. 393, Parisiis 1912. 336 P. I, Sec. I. De natura analogiae Ita etiam H. Buonpensiere, O. P. ‘ et Marcellus a Puero Jesu, C. D.12; et in idem redit, ad rem ipsam quod attinet, id quod docent Joannes a S. Thoma3, Joannes Martinez de Prado4 et Ni­ colaus Arnu5, quos sequitur Jos. Gredt6; nam rationes quasi extrinsecae superadditae uni eidemque rationi ratiocinatae ope intellectus eam diversimode vel ad diversa comparantis et diver­ simode significantis, secundum quas fieret distinctio rationis ratiocinantis, de facto reducuntur ad rationes secundas remote fun­ datas in re proximeque fundatas in intellectu sive in re intel­ lecta ut intellecta, licet solus modus concipiendi et significandi, in quo insistit Joannes a S. Thoma7, non exprimat totam et solam rationem ratiocinantem, cum possit etiam convenire rationi ra­ tiocinatae, ut recte notavit Joannes Martinez de Prado8 ex ger­ mana mente S. Thomae9. S. Thomas ipse sumit distinctionem rationis ratiocinantis tri­ pliciter. Primo, in sensu psychologico stricto respondente notioni ra­ tionis ratiocinantis supra relatae10, prout scilicet ratio ratiocinans dicitur esse id quod est in ipsa ratione ratiocinante sicut in subiecto; et sic dicitur ratio non solum operatio ratiocinandi, verum etiam operatum intra se hac operatione, quod est verbum mentis prout recipitur in ipsa ratione sicut in subiecto !1. Quo in sensu, distinctio rationis ratiocinantis nihil est aliud quam distinctio operationum rationis formantium verba mentis et ip- H. Buonpensiere, Comment, in I, 3, 3, n. 213, p. 158. Romae 1902. 2 Marcellus a Puero Jesu, Cursus philosophiae scholasticae, Metaphysica, disp. I, q. 2, a. 2, n. 51, pp. 23-24. Burgis 1922. 3 J. a Sancto Thoma, Cursus phil., Logica, II P., q. 2, a. 3, ed. cit., t. I, p. 296a et praesertim, pp. 297-298. IX de Prado, Controversiae Metaphysicae, I P., controv. 4 J. Martinez 10, a. 5, n. 68, ed. cit., p. 173a. 5 Nicolaus Arnu, Dilucidum philosophiae syntagma, t. VII (Meta­ physical, q. 10, a. 2, n. 20, ed. cit., p. 553. 6 Josephus Gredt, Elementa philosophiae, Logica, II P., cap. 2, n. 119, 2, ed. cit., t. I, p. 102. 7 J. a Sancto Thoma, Op. et loc. cit., p. 294b; dico primo, pp. 295b296a. 8 J. Martinez de Prado, Op. et loc. cit., nn. 74-75, p. 174, ubi tacito nomine impugnat ea quae dicit Joannes a S. Thoma, Logica, p. 296a 9 S. Thomas, De Verit., 2, 1 ad 9-11; I, 19, 2 ad 1. 10 Supra, n. 468. ,.U 5f’/ f2, 3c ,ex .hoc patet secundum; ibid., ad 4-6; dist. 33, 1 ad 3, Declaratio 108 dubiorum ad Magistrum ordinis, q. 1-3. 1 I c. II, a. 2, B, § II: Modi distinctionis rationis 837 sorum verborum formatorum prout sunt accidentia potentiae rationalis, in qua sunt sicut in subiecto, et a qua individuatioI nem et distinctionem numericam accipiunt. Quae quidem di­ stinctio numerica realis est, quia et ipsum verbum mentis ut accidens rationis, res quaedam realis estJ. I Secundo, in sensu psychologico largiori, prout motivum et causa multiplicandi operationes et operata rationis sumitur ex imperfectione et limitatione ratiocinantis, qui nequit totam rem j ei obversatam una operatione totaliter attingere neque totaliter l exprimere uno operato sive uno verbo: sicut accidit in omni intellectu creato relate ad divina et praesertim in intellectu hu­ mano, qui imperfectissimus est, et ideo multiplicare debet ope­ rationes et verba sua, ut aliqualem eorum cognitionem sibi pro­ curare valeat12. Et propter hoc S. Thomas appellat hanc distinc­ tionem ex parte ipsius ratiocinantis3. Patet autem exinde fun­ damentum accipi multiplicandi et distinguendi verba mentis sive ’ rationes intellectas, non solum specificative ut accidentia realia intellectus intelligentis, verum etiam reduplicative ut verba sive species expressas eiusdem rei intellectae: quo in sensu viget inter eas distinctio rationis tantum, et non distinctio realis ut in primo sensu. Attamen haec distinctio rationis ex parte ipsius ratiocinantis, prout nominat saltem hominem ratiocinantem, L communis est duplici distinctioni rationis, scilicet rationis ratio­ cinantis presse dictae et rationis ratiocinatae, nam formatio en­ tium rationis eorumque multiplicatio ac distinctio inter se fun­ dantur in imperfectione ac limitatione intellectus humani ratio­ cinantis. Tertio, in sensu logico prout respondet rationi secundae intel­ lectae, quae a solo intellectu ratiocinante adinvenitur in re intel­ lecta prout intellecta et non habet esse obiective nisi in ipso intellectu: et hoc modo distinctio rationis ratiocinantis omnino quadrat notioni eius supra traditae4. Unde S. Doctor scribit: «si autem consideretur definitio secundum suam intentioem [= lo­ gice], sic definitio non est definitum, sed ductivum in cognitionem eius: et sic etiam definitio est composita ex pluribus intentioni- 1 Cf. supra, n. 468. 2 / Sent., d. 2, 3, § Quantum vero ad quartum; Declaratio 108 dubiorum ad Magistrum ordinis, q. 3. 3 / Sent., d. 2, 2c, et 3c in principio. 4 Videsis / Sent., d. 2, 3c, § Quantum ad tertium... Quidam enim dicunt; d. 22, 3c et ad 4; d. 30, 3c et ad 2. I 838 P. I, Sec. I. De natura analogiae bus, quarum nulla praedicatur de ipsa nec e converso, quia intentio generis non est intentio definitionis; et sic non est inconveniens in divinis ponere totum et partem secundum ope­ rationem intellectus: sicut etiam in propositione quae de Deo formatur, subiectum est pars totius propositionis» 473. Et inde est quod distinctio rationis ratiocinantis appellari etiam consuevit pure mentalis, pure logica et pure formalis, quia revera fit a sola mente ratiocinante vel negotiante circa intentiones secundas sive mere logi­ cas quas ipsa adinvenit in re intellecta ut intellecta, com- I parando eas inter se et cum ipsa re intellecta ut res est: quae quidem rationes vel intentiones secundae sunt pure formales 1 2. \ 474. Distintio autem rationis ratiocinatae vocari quoque solet fundamentalis, causalis, radicalis, virtualis et aptitudinalis3; quia, licet fiat formaliter et actualiter a ratione, habet tamen fundamentum proximum et radi­ cem et causam in ipsa re intellecta ut res est, quae, ob suam virtutem sive perfectionem eminentem, una exsis­ tens aequivalet pluribus rationibus inferioris ordinis, et ideo apta est ut de ea formentur plures rationes intellec­ tae sive verba mentis diversimode eam exprimentia, in quibus et per quae perficitur et consummatur et in ac­ tum reducitur huiusmodi distinctio. Inter quae nomina potissimum invaluit, et quidem me1 I Sent., d. 25, 1 ad 2 in fine. lure igitur Molina recognoscit S. Thomam tradidisse divisionem distinctionis rationis ratiocinatae et rationis ratiocinantis (Comment, in I, 28, 2, disp. 3, pp. 401-402. Lug­ duni 1622); et Joannes Martinez de Prado, adductis quibusdam Tho­ mae testimoniis iam citatis, merito concludit: «ecce in D. Thoma non solum doctrinam, sed et ipsas voces quibus ab eius discipulis haec distinctio explicatur, invenimus» (Controversiae Metaphysicae, I P., controv. 10, a. 5, n. 67, ed. cit., p. 172b in fine). 2 Unde et definitiones mere logicae sunt pure formales, non reales, quia non fiunt secundum formam rei ut res est, sed solum secundum formam intellectam ut intellecta est (S. Thomas, In I de Anima, lect. 2, nn. 24-27). 3 Cf. M. Aquarium, O.P., Formalitates iuxta doctrinam Angelici Doctons S. Thomae Aquinatis, cap. 10, p. 19. Neapoli 1605). C. II, a. 2, B, § II: Modi distinctionis rationis 83Ô rito, nomen distinctionis virtualis·, quia reapse fundamen­ tum praecipuum talis distinctionis, ad quod cetera, quae assignari solent, reducuntur1, est virtus sive perfectio eminens rei intelligendae, quae in sua altiori unitate aequivalet pluribus perfectionibus dispersis in inferioribus vel etiam eas supergreditur, neque ab intellectu limitato et imperfecto potest simul unoque actu perfecte et adae­ quate comprehendi, ideoque neque exprimi uno solo con­ ceptu, sed pluribus inadaequatis et imperfectis et di­ stinctis. Sicut anima humana, una exsistens, continet in se perfectiori modo omnes perfectiones formarum inferio­ rum, quia per eam homo non tantummodo est intelligens, . sed et sentiens, et vivens, et substantia, et ens: pariter intellectus, unus cum sit, eminentiori modo continet om• nem vim cognoscitivam omnium sensuum eamque prae­ tergreditur: similiter Metaphysica, una exsistens, emi­ nentiori modo respicit omnia obiecta scientiarum infe­ riorum et alia sublimiora ex propriis considerat2: pari modo Theologia Sacra, una et indivisa cum sit, sub una et eminentiori ratione considerat ea quae in diversis scien­ tiis philosophicis, inclusa Metaphysica, tractantur, aliaque 1 S. Thomas indicat triplex fundamentum, scilicet eminentiam unius eiusdemque rei unite praecontinentis perfectiones dispersas in infe­ rioribus (7 Sent., d. 2, 2c et 3c; De Pot., 7, 5 et 6), distinctam intelligibilitatem unius eiusdemque rei per ordinem ad diversa connotata (I Sent., d. 2, 3 ad 6; d. 22, 3c; De Pot., 8, 2 ad 11) et imperfectionem ac debilitatem intellectus nostri deficienter se habentis ad eminentiam rei et amplitudinem connotatorum eius comprehendendam (7 Sent., 2,3c; d. 22, 3c). At nemo non videt amplitudinem et varietatem conno­ tatorum fundari in eminente virtute rei quae, una exsistens, potest plures effectus producere, et plures connotationes vel relationes ter­ minare utpote causam vel principium earum (Cf. 7 Sent., d. 22, 3c), pariterque deficientiam intellectus nostri dici relative ad eminentiam et perfectionem illiusmet rei ut intelligibilis, quae rursus fundatur in eminentia eius entitativa et causali sive virtuali. Quantitas enim virtutis, quae attenditur secundum perfectionem alicuius naturae vel formae, attenditur primo quidem in radice, idest in ipsa perfectione formae vel naturae, ac dein in effectibus formae, quorum primus est esse et secundus operatio et operatum (I, 42, 1 ad 1). 2 Comp, theol. I P., cap. 22 et 24; De Pot., 7, 5 et 6; I, 13, 4. I > ( l i 24 : 840 P. I, Sec. I. De natura analogiae diviniora ex propriis attingitet sic etiam ipsa divina l essentia, una et unica exsistens, eminenter et unite prae· I continet omnes perfectiones omnium rerum creatarum et creabilium, easque in immensum supergreditur1 2, quo fit I ut, cum Deum ex creaturis cognitis et intellectis cognos­ camus et intelligamus et nominemus3 per plures concep­ tus et plura nomina, plures et distinctos conceptus im- . perfectos et analogos formemus de una eademque divini­ tate, et plura distinctaque nomina analoga uni deitati im­ ponamus. Quapropter S. Thomas profunde scribit: «om­ nia ista quae non dicunt aliquam materialem vel corpo­ ralem dispositionem [sed sunt perfectiones purae, quas appellant simpliciter simplices], in Deo vere sunt, et ve­ rius quam in aliis, nec aliquam compositionem in ipso inducunt; immo, sicut ista nomina proprie conveniunt creaturae propter diversa in ipsa exsistentia, ita etiam proprie conveniunt Deo propter unicum et simplex suum esse, quod omnium in se virtutes [= perfectiones] uniformiter praeaccipit, ut Dionysius dicit, cap. V, De divinis nominibus, § 8. Quod patet in simili. Si ponantur tres homines, quo­ rum unusquisque secundum suum habitum sciat ea quae pertinent ad unam scientiam, unus scilicet naturalia [ = physica], alius geometricalia, et grammaticalia alius; et quartus, qui horum omnium per unum habitui scien· tiam habeat, de quo constat quod vere poterit dici quod est grammaticus vel grammatica est in eo et similiter geometria et physica: et quamvis in eo non sit nisi una II res secundum quam omnia haec sibi conveniunt, tamen aliud et aliud secundum rationem nominis unumquodque eorum imperfecte exprimit illam rem; ita etiai est in Deo. Cum enim in aliis creaturis inveniatur esse, vivere et intelligere et omnia huiusmodi secundum diversa in eis exsistentia; in Deo tamen unum suum simplex esse 1 1,1,3 ad 3. 2 I Sent., d. 2, 2 et 3; De Verit., 2 114 2 3 Rom. 1, 20. ’ ’ ' ’ 2 C. II, a. 2, B, § II: Modi distinctionis rationis 841 habet omnium horum virtutem et perfectionem. Unde, cum Deus nominatur ens, non exprimitur nisi aliquid quod pertinet ad perfectionem eius et non tota perfectio eius; et similiter cum dicitur sciens et volens et huius­ modi. Et ita patet quod omnia haec unum sunt in Deo secundum rem, sed ratione differunt, quae non tantum est in intellectu sed fundatur in veritate et perfectione rei: et sicut proprie Deus dicitur ens, ita proprie dici­ tur sciens et volens et huiusmodi; nec est ibi aliqua pluralitas vel additio vel ordo in re, sed in ratione tan­ tum» Ex quo etiam patet quod, licet haec distinctio deno­ minetur virtualis vel fundamentalis ratione fundamenti realis proximi et immediati in ipsa re prout est in se, non ' est tamen confundenda ipsa distinctio cum fundamento eius; quia fundamentum reale est, dum ipsa distinctio est rationis tantum et non realis. Quo in sensu, ut scite notat Goudin, «distinctio virtualis [ut nominat ipsum fun­ damentum eius], non est tam distinctio quam fundamentum distinctionis»2: vel, ut ait R. Billuart, «haec dictinc1 I Sent., d. 35, 1 ad 2. Formula igitur, distinctio virtualis, licet non inveniatur apud S. Thomam, est tamen plene thomistica et aequivalenter ab eo tradita. Invenitur autem apud Herveum de Nedellec, qui et provocat ad praedecessores suos (Quodlib. I, q 2, § Modo restat tertio ponere opinionem quam credo esse veram, ed. cit., fol. . 4vb). «Dicunt enim, inquit, quod ista distinctio non est simpliciter l realis, sed quasi virtualis, in quantum una res continet eminenter duas realitates et illi duplici realitati in una tali re contentae con­ venit quod proprium est utrique realitati ac si essent realiter di­ stinctae». Et similiter apud Capreolum asserentem quod istae rationes sunt «actualiter plures et distinctae in intellectu, sed virtualiter sunt plures in obiecto» (I Sent., d. 8, q. 4, a. 1, § Quinta conclusio, ed. cit., t. I, p. 376b); idest fundamentaliter (Ibid., a. 2, ad 15, arg. Scoti contra primam conclu., p. 395a, et ad 15 arg. Aureoli contra secundam conci., p. 405a); apud Caietanum (In opusc. De ente et essentia, q. 13, n. 113, § ad evidentiam tam secundae quam tertiae conclusionis, ed. i cit., p. 180; In I, 39, 1, nn. 7-8); apud Ferrariensem (In I Contra Gent., cap. 25, η. 5; In II Contra Gent., cap. 9, η. 1, 3); et inde apud alios i communiter. I 2 Goudin, Philosophia thomistica, Metaphysica, disp. I, q. 3, a. 2, § 1, t. IV, p. 189b. Matriti 1796. Quibus similia scribit T. Pesch, Institu­ tiones logicales, lib. I, cap. 3, η. 98, t. I, Ρ· H3 in fine. Friburgi Brisgoviae 1888. 842 P. I, Sec. I. De natura analogiae tio quae, dum spectatur in intellectu, dicitur rationis ra­ tiocinatae cum fundamento in re; dum spectatur in re [idest in fundamento quod est in ipsa re], dicitur virtualis: quia praestat quod praestaret distinctio realis, et ipsi aequivalet ad verificationem contradictoriorum de eadem re» \ Et ideo, ex hac parte, «non inepte distin­ guibilitas rationis dici posset; quae quidem distinguibilitas ante omnem rationis actum poterit esse»12. Apparet quoque ex hucusque dictis distinctionem ra­ tionis ratiocinantis esse multo debiliorem et infirmiorem distinctione rationis ratiocinatae, ita quidem ut non in­ congrue dici possit sic se habere distinctionem ratioci­ nantis ad distinctionem rationis ratiocinatae in linea di­ stinctionis rationis, sicut se habet distinctio modalis ad dstinctionem entitativam in linea distinctionis realis. Nam distinctio rationis ratiocinantis est distinctio rationis sig­ nificantis vel concipientis, quia fit formaliter secundum distinctum modum concipiendi et significandi; dum di­ stinctio rationis ratiocinatae est potius distinctio rationis conceptae et significatae, quia formaliter fit secundum distinctionem ipsius rationis conceptae sive ratiocinatae et significatae3. 475. Rursus distinctio rationis ratiocinatae subdivi­ ditur iuxta divisionem fundamenti eius, tum reduplicati­ ve in esse fundamenti, tum specificative in esse rei quae fundamentum praebet. Et si quidem sumatur fundamentum formaliter et re­ duplicative in esse fundamenti sive secundum rationem fundamenti, subdividitur distinctio rationis ratiocinatae in imperfectam et perfectam. 1 R. Billuart, Cursus theol., t. I, dissert. 2, a. 3, p. 51b. Pari­ siis 1895. 2 M. Aquarius, Fortnalitates iuxta doctrinam Angelici Doctoris D. Thomae Aquinatis, cap. 10, ed. cit., p. 19. 3 Cf. D. Banez, In I, 5, 1, § Nota tertio, ed. cit., col. 191e; M. Aquarium, Op. cit., cap. 1, p. 3; Joannem a. S. Thoma, Cursus phil., LogS q' 2’ a' 3’ ed· cit·’ L b P· 294b· 13-15; § Dico primo, p. 295b, 47-49. C. II, a. 2, B, § II: Modi distinctionis rationis 843 Perfecta est quae habet fundamentum proximum in re perfectum, idest in una eademque re habetur fundamen­ tum ut de ea formari possint duae vel plures rationes intellectae omnino autonomae et independentes, ita ut una non includat aliam neque includatur in ipsa: sicut ratio intellecta animalitatis non includit rationem intel­ lectam rationalitatis, ut patet in asino cui convenit per­ fecte ratio animalitatis quin ullo modo includat ratio­ nalitatem; et vicissim, ratio intellecta rationalitatis, ut nominat intellectualitatem, non includitur in ratione in­ tellecta animalitatis, ut patet in angelo cui perfecte con­ venit ratio intellectualitatis quin ullo pacto includat animalitatem; et similiter ratio intellecta animae non inclu­ dit rationem intellectam spiritus, neque ratio intellecta spiritus includit rationem animae, ut apparet ex hoc quod ratio animae convenit perfecte animae plantarum vel bru­ torum animalium, quibus tamen nullo modo convenit ra­ tio spiritus, et ratio spiritus convenit perfecte angelis, quibus nullatenus convenit ratio animae. Et tamen in eodem homine adest animalitas et rationalitas, cum homo sit animal rationale: et in eadem anima humana inve­ nitur ratio animae, prout est forma substantialis non immersa corpori sicut anima brutorum sed emergens a corpore et independens ab ipso in esse et agere specifico h Qua de causa, dici solet hanc distinctionem fieri penes excludens et exclusum. Imperfecta vero est quae in re habet fundamentum proximum imperfectum, quatenus in una eademque re invenitur fundamentum ut intellectus de ea formare va­ leat duas vel plures rationes intellectas sive definitiones, non tamen omnino autonomas et quasi independentes ad invicem, sed ita ut una necessario includatur in alia: 1 Et inde est quod anima humana ut anima, idest animans corpus, jertinet proprie ad Philosophiam Naturalem seu Physicam; sed ut piritus, idest ut separabilis vel separata et independens a corpore, pectat proprie ad Metaphysicam (Cf. S. Thomam, In II Physic., lect. , n. 10; In librum de sensu et sensato, lect. 1, n. 4). 844 P. I, Sec. I. De natura analogiae sicut ratio unius aut veri aut boni includitur in ratione entis, et similiter ratio substantiae vel ratio accidentis. Et ob hoc dici solet hanc distinctionem fieri penes inclu­ dens et inclusum sive penes explicitum et implicitum aut etiam penes distinctum et confusum l. 476. Sin autem fundamentum accipiatur materialiter et specificative in esse rei sive secundum rem quae funda­ mentum praebet, distinctio rationis ratiocinatae subdi­ viditur in tria membra: prout res quae eam fundat est creata, ut inter gradus metaphysicos, qui dicuntur, eius­ dem essentiae, vel inter ens creatum seu finitum ut sic et singula praedicamenta; aut increata, sicut inter diversa attributa eiusdem divinae essentiae; aut abstrahens a creata et increata, ut inter diversa attributa entis com­ munissimi sive transcendentalis, quae sunt unitas, veritas et bonitas. 477. Denique distinctio rationis ratiocinantis quae, ut dictum est2* 7, se habet ad distinctionem rationis ratioci­ natae ut modalis ad entitativam in linea distinctionis ra­ tionis, dunlex est: alia perfecta in suo genere, quae est inter intentionem intellectam rationis ratiocinantis et intentionem intellectam rationis ratiocinatae de eadem re, quasi inter rem et modum eius, ut si distinguas inter ra­ tionem nrimam intellectam animalis et rationem secun­ dam intellectam eius quae est ratio generis proximi aut sneciei subalternae; et alia imperfecta, quae habetur inter duas vel plures rationes secundas intellectas, quasi inter duos vel plures modos eiusdem et intentionis primae intellectae, ut si distinguas inter secundam rationem in­ tellectam generis [proximi] et rationem secundam intel1 Cf. D. Banez, In I, 3, 5, § Pro resolutione notandum est..., nota tertio, coi. 198c, una cum In I, 5, 1, § Pro intelligentia huius doctrinae, coi. 191, et In I, 28, 2, dubium tertium, § Notandum tertio, coi. 536-537; Joannem A S. Thoma, Cursus phil., Logica, II P., q. 13, a. 5, ed. cit., p' m b 3, disp. 4, a. 6, n. 13, ed. Solesm., t. I, p. 484; 79;ΛτΡ η ρ V; ηϊ' 24'25’ ed· Coloniae 1711, t. III, pp. 122-123; L supra\O,474Wetaphysica’ <*· 15’ a- b n. 3, p. 293a. Bononiae 1684. C. II, a. 2, B, § II: Modi distinctionis rationis 845 lectam speciei [subalternae] respectu eiusdem rationis primae intellectae animalis; vel si in eodem termino lo­ gico distinguas rationem simplicis termini, rationem su­ biecti vel praedicati et rationem termini maioris vel mi­ noris vel medii: idem siquidem materialiter terminus di­ citur simpliciter terminus si consideretur absolute vel se­ cundum se; dicitur subiectum vel praedicatum si conside­ ratur ut pars enuntiationis; dicitur postremo maior, minor vel medius si accipiatur ut pars [remota] syllogismi; et ad hanc imperfectam distinctionem pertinet distinctio in­ ter rationem secundam intellectam subiecti et rationem secundam intellectam praedicati manente eadem ratione orima intellecta hominis vel Petri, cum in enuntiatione: homo est homo vel Petrus est Petrus, distinguimus ho> minem-subiectum ab homine-praedicato, vel Petrumsubiectum a Petro-praedicato, hoc est, idem a seipso se­ cundum diversas rationes secundas intellectas subiecti et praedicati, quasi inter duos modos pure logicos subiecti et praedicati quos induit eadem ratio prima intellecta hominis vel Petri. 478. Quod si comparemus inter se huiusmodi distinc­ tiones rationis, apparet distinctionem rationis ratiocina­ tae esse maiorem distinctione rationis ratiocinantis, quae ideo minor appellari potest; at insuper distinctio perfec­ ta rationis ratiocinatae est maior quam distinctio imper( fecta eiusdem ordinis, sicut et distinctio perfecta ratio­ nis ratiocinantis maior est quam distinctio imperfecta eiusdem ordinis. Unde tales denominationes distinctionis maiors et minoris sunt relativae, sicut et maius et minus et aequale relativa sunt, quemadmodum supra notatum est respectu distinctionum realium Si ergo sumanus per modum unius omnes istas divi­ siones distinctionis rationis, dicere possumus, propor> tionaliter ad dicta de divisionibus distinctionis realis12, 1 Supra, n. 466. .... 2 Ibid. Nam distinctio rationis est analoga distinctioni reali: tum analogia attributionis, si genus generi comparetur, cum sit distinctio P. θ4θ I, Sec. I. De natura analogiae quod distinctio perfecta rationis ratiocinatae —quae et distinctio adaequata et totalis appellari solet— est ma­ xima in hoc genere; distinctio vero imperfecta rationis ratiocinatae —quae et partialis et inadaequata vocari so­ let— est maior; distinctio autem perfecta rationis ratiocinantis est minor; postremo distinctio imperfecta ratio­ nis ratiocinantis est minima. Ad vitandas tamen aequivocationes ex modo sat fre­ quenti loquendi inter auctores, qui non omnino accurate intellexerunt naturam distinctionis rationis ratiocinantis eiusque differentiam a distinctione rationis ratiocina­ tae *, notandum est eos reservare nomen distinctionis ra­ tionis maioris distinctioni rationis ratiocinatae perfectae, • r minoris vero distinctioni rationis ratiocinatae imperfec­ tae 2, minimae autem distinctioni rationis ratiocinantis3. 479. Ex quibus omnibus, ad rem nostram redeuntes, facile est videre quomodo dividatur abstractio ex fundamento distinguibilitatis abstrahibilium, sub quo respectu abstractio nomen obtinet praecisionis. De qua, sicut et de distinctione, scholastici declivioris aetatis nedum usi sed et plurimum abusi sunt. Nos autem de ea tantum loquemur cohaerenter ad hucusque dicta de distinctione, quippe quae unice fundata nobis videntur et germanae doctrinae S. Thomae respondentia. Ut ergo omnis aequivocatio praecludatur, notandum est nos praecisionem sumere, non mere active prout nodiminuta respectu illius ideoque per posterius dicta, sicut et ens rationis respectu entis realis; tum analogia proportionalitatis, si series distinctionum utriusque generis comparentur inter se, quae propor­ tionales suscipiunt divisiones, sicut et series entium rationis forma­ torum de singulis praedicamentis et ad eorum similitudinem est ana­ loga analogia proportionalitatis cum serie entium realium diversorum praedicamentorum. Unde nihil mirum si divisiones et denominationes membrorum utriusque generis analogicae sint: concipimus siquidem et distinguimus entia rationis ad instar conceptionis et distinctionis entium realium. 1 Cf. supra, n. 470. * 9?aSA et„apPellai’1)t yirtualem maiorem et virtualem minorem. L ed cit.. lTv\ l90b°Ph‘a ‘h0mistica’ Metaphysica, q. 3, a. 2, ) j ! , ' C. II, a. 2, B, § II: Praecisio logica et realis 847 minat ipsam actionem intellectus praecidentis vel segre­ gantis unum ab alio, sed quasi passive tantum sive terminative prout formaliter denominat ipsam rem vel ra­ tionem intellectam praecisam aut praecisibilem Et sic de facto eam sumit S. Thomas, qui saepe de praecisione loquitur12. Itaque praecisio, quae et abstractio praecisiva dici potest, dividitur in realem et intentionalem sive mentaRealis, quam et physicam appellant3, respondet di­ stinctioni reali in qua fundatur, et es illa quam intellectus cognoscit tantum et non facit inter realiter distincta', sive eam cognoscat per simplicem apprehensionem, perci­ piendo realitatem distinctionis quin tamen affirmet vel 1 Sunt qui praecisionem active sumptam appellant praecisionem formalem, dum passive aut terminative acceptam vocant praecisionem obiectivam. At hic modus loquendi falsus est, quia respondet in eius auctoribus distinctioni et denominationi conceptus formalis pro actu concipiendi et pro re vel ratione concepta (Cf. supra, n. 379): non enim conceptus formalis est ipsa actio intellectus concipientis, sed operatum eius intra ipsum, quod est verbum mentis et terminus im­ manens operationis mentalis; et similiter praecisio formalis, quae utique cognoscendo fit, non est ipsa actio intellectus praecidentis, sed terminus vel operatum eius intra ipsum intellectum, relatum ta­ men essentialiter ad rem intellectam et praecisibilem vel praecisam secundum diversas rationes vel formalitates praecisas vel praecisibiles. 2 S. Thomas, I Sent., d. 23, le, § Sciendum est autem: De ente et essentia, cap. 3, ed. L. Baur, p. 21, 4; p. 22, 10; p. 26, 14; p. 27, 4; p. 28, 12 et 18; cap. 4, p. 33, 1; cap. 6, p. 47, 18; De natura generis, cap. 15, ed. cit., t. I, p. 316; De Verit., 22, 5 ad 6 sed contra; In librum Boetii de Trinitate, 5, 3 ad 8; In librum Dionysii De divinis nominibus, cap. 5, lect. 1, ed. Vives, t. 29, p. 498b; IV Contra Gent., cap. 81, § De humanitate vero; Comp, theol., I P., cap. 154, arg. 2. 3 Jos. Gredt, Elementa philosophiae, Logica, II P., cap. 2, n. 119, 3, p. 103. Herveus de Nedellec, qui iure animadvertit praecisionem con­ sistere in eo quod unum seorsim accipiatur, quodammodo praecidendo omne aliud, vocat eam praecisionem secundum rem (Quodlib. I, q. 2, § Tamen ad maiorem evidentiam, ed. cit., fol. 5ra); et Dom. Banez abstractionem realem, dicens «abstractionem a materia aliquando esse realem et sine operatione intellectus, sicut angelus est substantia realiter abstracta a materia», idest realiter distincta et realiter separata a materia (In I, 1, 3, § Tertium fundamentum, ed. cit., coi. 26-27): quo in sensu S. Thomas scripsit opusculum de Angelis sive de Sub­ stantiis Separatis. 848 P. I, Sec. I. De natura analogiae neget eam esse in re; sive per indicium, hoc est, affirman­ do realem distinctionem unius ab alio vel negando realem identitatem unius cum alio, nempe iudicando distinctio­ nem illam esse in re: ut si praecidas animam a corpore, simpliciter apprehendendo realitatem distinctionis ani­ mae a corpore vel etiam iudicando animam realiter non esse corpus ’; aut animam ab homine, dicendo quod ani­ ma humana non est homo sicut pars non est totum1 2. Mentalis autem sive intentionalis respondet distinctio­ ni vel potius distinguibilitati rationis in qua fundamen­ tum habet, et ideo est illa quam intellectus cognoscendo facit inter duas vel plures rationes intellectas primas vel secundas quas format de eadem re ei obversata sive obiecta; ut si ex eodem corpore tibi obversato, verbi gratia ligno, praecidas rationem corporeitatis a ceteris omnibus quae sunt extra vel praeter ipsam ut sic, ea non considerando; vel si praecidas unam corporeitatem ab alia, exempli causa corporeitatem physicam, quae est ipsa forma substantialis corporis, a corporeitate metaphysica vel logica quae est tota essentia corporis ut corpus est et a corporeitate mathematica quae est ipsa trina dimen­ sio ut sic3*6. Dicitur enim corporeitas et ipsa forma sub­ stantialis corporis physici ex qua corpus habet quod sit corpus, et ideo appellatur forma corporeitatis; et tota essentia corporis physici nude et pure sumpta, prout no­ minat ipsum universale metaphysicum corporis quod est ipsa quidditas corporis, vel prout significat ipsam inten­ tionem secundam corporeitatis quae est universalitas lo­ gica; et ipsa trina dimensio praecisive sumpta, quae est ipsa essentia corporis mathematici: et ideo possumus per intellectum non solum abstrahere et praecidere unam­ 1 2 \ Ιθ’ 1 1 6 ad S. Thomas, I, 75, 1. I, 75, 4. 1 d· 3’Λ lc; d· 12’ 1 ad h De Verit., t' Quodhb. XII, 9; Quaest. disp. de Spiritualibus creaturis, H’r™ Coy.ra cTaP· 81 ad 2» § Corporeitas autem; I, 76, 1; Compendium theol., I p., cap. 154, arg. 2. C. II, a. 2, B, § II: Praecisio logica et realis 849 quamque corporeitatem a ceteris omnibus quae non sunt de ratione eius, verum etiam unam corporeitatem ab alia et praecisive singulas corporeitates considerare secun­ dum se, phypsice nempe, mathematice, metaphysice et logice. 480. Realis vero subdividitur in praecisionem realem improprie dictam, quae aliis verbis negativa dici potest utpote respondens distinctioni reali negativae, et est illa qua praeciditur ens a non-ente vel forma a privatione ut visus a caecitate; et praecisionem realem proprie dic­ tam, utpote positivam ex utraque parte, eaque est qua praeciditur ens ab ente, realitas a realitate, forma a for­ ma, ut visus ab auditu et color a sono. Rursus positiva seu proprie realis subdividitur in entitativam seu rei a re et modalem sive rei a modo suo vel unius modi ab alio. Entitativa autem finaliter subdividitur in adaequatam seu totalem et perfectam, quae est totius rei a tota re; et partialem, imperfectam vel inadaequatam, quae est partis alicuius realis a suo toto vel unius partis realis ab alia parte reali eiusdem totius. Pariter modalis subdividitur in perfectam sui generis, quae est rei a modo suo aut vicissim; et imperfectam, quae est unius modi ab alio modo eiusdem rei. Ita, exempli gratia, datur praecisio entitativa perfecta Petri a Paulo et essentiae ab exsistentia in creaturis et verbi mentis ab actu intelligendi; entitativa imperfecta est praeciso corporis vel animae a Petro aut etiam ani­ mae a corpore eiusdem Petri, et universaliter materiae vel formae a composito physico aut etiam formae a ma­ teria; modalis perfecta est praecisio subsistentiae a sub­ stantia prima vel individua ut nominat puram essentiam substantiae, et universim totaliter a todo et partialiter a parte, nam totaliter nominat modum totius et partia­ liter modum partis; modalis imperfecta est praecisio sessionis a statione eiusdem corporis animalis, et univer- 850 P. I, Sec. I. De natura analogiae saliter unius modi totalitatis vel partialitatis ab alio, ut inter totalitatem relativam dilectionis Dei quae haberi potest in vita praesenti et totalitatem absolutam quae habebitur in patria h 481. Praecisio vero mentalis sive intentionalis subdi­ viditur in praecisionem respondentem distinguibilitati rationis ratiocinantis, quae ideo appellari solet pure men­ talis, pure logica vel pure formalis; et in praecisionem respondentem distinguibilitati rationis ratiocinatae, quae idcirco vocari consuevit praecisio obiectiva. Ut enim egregie scribit Joannes Martinez de Prado, «illarum dif­ ferentia sumitur ex fundamento quod datur distinctionis [et consequenter praecisionis]: nam si fuerit solum fun­ damentum [distinctionis] rationis ratiocinantis, erit etiam praecisio ab intellectu facta solum praecisio for­ malis; si vero fuerit fundamentum distinctionis rationis ratiocinatae, erit etiam praecisio obiectiva. Ratio est, quia ista praecisio non est separatio aut circunscriptio realis, sed solum intentionalis; et ita dicitur esse subiective [= fundata immediate in ratione praecidente vel ratio­ cinante, quae ex parte subiecti se habet] vel obiective [= fundata immediate in ratione praecisa vel ratiocina­ ta, quae se habet ex parte obiecti], non quia sit in re extra, sed ex diverso fundamento quod reperit intellectus ad suam praecisionem»2. Hi ergo termini, formalis et obiectiva, intelligendi sunt formaliter et reduplicative, non materialiter et specificative. Non enim praecisio formalis seu ex parte sub­ iecti se habens intelligitur ipse actus rationis praeci­ dentis, qui est praecisio active sumpta; quia secus omnis praecisio mentalis esset praecisio formalis, cum omnis talis praecisio fiat per actum rationis: sed intelligitur terminative sive fundamentaliter, idest ut denominatur 1 Cf. II-II, 24, 8; 27, 5. 2 I’ P1**20?’™Controversiae metaphysicae, I P., controv. IO, a. /, n. 96, ed. cit., p. I79a. C. II, a. 2, B, § II: Subdivisio praecisionis mentalis 851 ex fundamento eius et quidem proximo, quod est praecidibilitas aut distinguibilitas unius rationis secundae intellectae ab alia unius eiusdemque rei intellectae ut in­ tellectae, ut si praecidas rationem logicam generis a ra­ tione logica speciei vel rationem logicam subiecti a ra­ tione logica praedicati in eodem Petro intellecto ut intel· lecto cum dicis: Petrus est Petrus. Fundantur siquidem haec proxime et immediate in ipso intellectu negotiante circa res intellectas ut intellectas, hoc est, secundum mo­ dum essendi pure obiective quem habent in intellectu, et adinveniente tales secundas rationes intellectas; licet me­ diate et remote fundentur in ipsa re. Similiter praecisio obiectiva, ut contradistincta a prae­ cisione formali in sensu explicato, se habet quidem ex parte obiecti: non tamen materialiter et specificative in esse rei, sed formaliter et reduplicative in esse obiecti; et quidem realis seu primo obiecti, non pure intentio­ nalis sive secundo intellecti. Praecisio enim pure obiectiva seu in esse rei vel a parte ipsius rei, est praecisio realis; praecisio obiectiva in esse obiecti mere intentionalis vel secundo intellecti, idest secundo obiecti, est praecisio pure formalis; tandem praecisio obiectiva in esse obiecti primo obiecti et intellecti, est ipsa praecisio obiectiva de qua loquimur, quae fundamentaliter proxime sumitur ex re ut primo obiecta intellectui, licet actualiter fiat ab ipso intellectu praecidente et distinguente unam rationem primam intellectam ab alia1. Quo fit, ut huiusmodi prae­ cisio termino magis proprio et minus obnoxio aequivo1 Ut enim scite animadvertit Martinez de Prado, praecisio obiectiva potest bifarie accipi: uno modo, «quia datur in rebus antequam in­ tellectus praescindat et distinguat, et haec appellatur praecisio in re [sive obiectiva in esse rei], et reperitur inter res realiter et formaliter distinctas actu ante operationem intellectus, ut inter rationalitatem hominis et hinnibilitatem equi»; alio modo, «obiectiva in esse obiecti, quia praecisio et distinctio formata a ratione fundatur in eminentia obiecti et distinctione formali virtualiter tali, et est dstinctio in re fundamentalis et redditur actualis per intellectum: et haec dicitur praecisio obiectiva in esse obiecti; quia ratio et distinctio aliqualiter est in re, quia est aliquid illi respondens in re ut signatum signo» (Quaestiones logicae, lib. I, q. 3, n. 14, p. 99b. Compluti 1655). Idemque 852 P. I, Sec. I. De natura analogiae cationi appellari possit praecisio virtualis; sicut et di­ stinctio cum qua reapse identificatur, virtualis nuncu­ patur. 482. Haec autem praecisio virtualis sive obiectiva subdividitur ulterius in praecisionem adaequatam, tota­ lem, perfectam, quae correspondet distinctioni virtuali perfectae et fundatur in distinguibilitate virtuali perfecta, idest penes excludens et exclusum —qua de causa, non­ nulli vocant praecisionem exclusivam * 1—; et in praecisio­ nem partialem, inadaequatam, imperfecta] u , utpote quae correspondet distinctioni virtuali imperfectae et funda­ tur in distinguibilitate virtuali imperfecta, hoc est, penes includens et inclusum, ob idque appellant praecisionem inclusivam2. Joannes a S. Thoma egregie explicat huiusmodi divisionem hisce verbis: «praecisio seu distinctio vel abstractio intellectus potest fieri dupliciter. Uno modo simpliciter unum segregando ab alio per conceptum, ita quod non includat illud a quo sepa­ ratur, sed fiat distinctio per inclusionem unius et exclusionem alterius, sicut cum separatur animal ab homine. Alio modo praecisio non fit simpliciter nec per exclusionem unius rationis ab alia, sed penes magis confusum vel explicitum de eadem re, quod non variat res conceptas sed modos concipiendi, sicut res visa a longe in confuso vel prope cum distinctione non va­ riat res visas. Et istae abstractiones melius cognoscuntur per suum oppo­ situm, quod est contractio3. Quando enim conceptus aliquis abstractus, verbi gratia animal vel homo, indiget ut contrahatur brevius tradiderat in suis Controversis metaphysicis, I P., controv. 10, a. 7, n. 97, ed. cit., p. 179a; quod et relate ad distinctionem observant etiam Joannes a S. Thoma, Cursus philosophicus, Logica, II P., q. 2, a. 3 ad 2 difficultatem, ed. cit., t. I, p. 300b, 11-21. i R. Billuart, O.P., Cursus theol., t. I, dissert. 2, a. 3, ed. cit., p. 58a. 2 R. Billuart, Op. et loc. cit. 3 Abstraction! opponitur concretio vel contracto; praecisioni oppo­ nitur additio vel appositio (S. Thomas, De ente et essentia, cap. 6, ed. cit., p. 47, 16-18; In I Physic., lect. 12, n. 11). Et ideo scribit: ens non potest esse genus: sed secundum hoc aliqua dicuntur addere supra ens, in quantum exprimunt ipsius modum qui nomine ipsius entis non exprimitur» (De Verit., 1, Ic. Cf. etiam ibid., 10 ad 2; 22, le; De natura generis, cap. 2, ed. cit., t. I, p. 286; In III Nietaph., lect. 8, n. 433; in VIII Metaph., lect. 5, n. 1763, et alibi passim). Sicut ergo est duplex additio: alia quasi alterius seu extraneae naturae, ut differentiae specificae additae generi; alia eiusdem naturae ideoque intranea et imbibita ei quasi modus eius intrinsecus, ut modi entis adduntur ad ens; ita est duplex praecisio: alia exclusiva sive per exclusionem, idest per modum excludentis et exclusi, ut animalitas praeciditur a rationalitate; alia inclusiva sive per simplicem non-expli­ cationem eiusdemet quod actu implicite et confuse continet, idest per modum includentis et inclusi, ut ens praeciditur ab actu et potentia vel a potentia et accidenti. 1 Joannes a Sto. Thoma, Cursus phil., Logica, II P., q. 13, a. 5, ed. cit., t. I, p. 494. Idem fusius docet in Cursu theol., in I, 3, disp. 4, a. 6, n. 13, ed. Solesm., t. I, p. 484, ubi primam appellat praecisionem totalem et integram, aliam vero non-totalem, sed penes implicitum vel explicitum, distinctum vel confusum, includens et inclusum. Alii vocant illam, mutuam; hanc vero, non-mutuam (Cf. Martinez de Prado, Quaes­ tiones logicae, lib. I, q. 5, n. 1, ed. cit., p. 283b; Urraburu, Ontologia, p. 141. Vallisoleti, 1891; B. Franzelin, Quaestiones selectae ex philo­ sophia scholastica fundamentali, p. 48. Oeniponte, 1921). Sunt etiam qui priorem appellant praecisionem obiectivam stricte dictam; posteriorem autem, praecisionem obiectivam late dictam (Cf. Aem. de Jaegher, Institutiones philosophiae, n. 212, ed. cit., p. 208; J. Donat, Ontologia, n. 188, p. 87. Oeniponte 1921). Alii tandem primam nominant obiectivam; secundam vero formalem, quam ita describunt: «praecisio formalis est cum equidem totum attingitur obiectum, tamen confuse et secundum quandam universalem rationem, non distinguendo inter praedicata propria et quidditativa eius. Exemplum adduci solet 854 P. I, Sec. I. De natura analogiae Tandem praecisio pure logica seu formalis subdividi­ tur in perfectam et imperfectam in suo genere: illa re­ spondet distinctioni rationis ratiocinantis perfectae, ut si praecidas intentionem secundam generis ab intentione secunda speciei; haec vero respondet distinctioni ratio­ nis ratiocinantis imperfectae, ut si praecidas intentionem secundam subiecti ab intentione secunda praedicati ser­ vata eadem intentione prima intellecta, prout accidit in enuntiatione: homo est homo. Quae quidem, ut patet, se habent ad invicem sicut praecisio virtualis perfecta et imperfecta: et ideo prae­ cisio pure formalis perfecta dici potest exclusiva, idest penes excludens et exclusum unius intentionis secundae ab alia; praecisio vero pure formalis imperfecta vocari potest inclusiva, hoc est, penes includens et inclusum unius intentionis secundae in alia, quae solum differunt inter se secundum explicitum et implicitum. 483. Itaque ex omnibus hucusque dictis constat tria esse membra principalia praecisionis sive abstractionis ■■■■■■■ ■■ ■ in visu qui e longinquo videns aliquod corpus coloratum discernere nequit an sit album, rubrum aut viride: et similiter cognoscens ani­ malium gregem esse quia moveri conspicit, nescit distinguere inter species ipsorum. Vocatur a recentioribus formalis, quia praecisio illa se tenet ex parte actus intelligendi vel formae intelligibilis imperfecte et confuse repraesentantis illud obiectum». Ita Nicolaus Arnu, O.P., Dilucidum philosophiae syntagma, tomi I, Pars II —Logica—, q. 3, a. 2, n. 44, pp. 211-212, Patavii 1685: quibus similia legi possunt apud Complutenses Ord. Praed., Logica, q. 3, a. 4, n. 120, p. 216, Compluti 1677; apud P. M. Cauvinum de Nicea, O.P., Cursus philometaphysicus, t. I —Logica—, tract. 3, disp. 2, q. 2, p. 177, Bononiae 1692; apud T. Pesch, S.J., Inst. logicales, t. I, n. 102, p. 117, Friburgi Brisgoviae 1888; apud J. Urraburu, S.J., Ontologia, disp. 2, cap. 2, a. 6, pp. 333-334, Valisoleti 1891; apud J. Gr a· t, O.S.B., Elementa philosophiae, t. I, n. 119, 3, ed. cit., p. 103; et apud P. Descoos, S.J., Institutiones metaphysicae generalis, t. I, p. 184, Parisiis 1925. At hic modus loquendi minus pro­ prius est, et ansam praebere potest aequivocationi: unde vel ipse J. Gredt coactus est dicere alio in loco (Op. cit., t. I, n. 176, 3, p. 143) quod «haec praecisio non est mere formalis, sed praecisio cum fundamento in re imperfecto». Et ex eo procedere videtur, quod huiusmodi auc­ tores non sat perspectam habebant coordinationem divisionum praecisonis cum divisionibus distinctionis. C. II, a. 2, B, § II: Praecisiones iuxta distinctiones 855 I praecisivae: unum, quod est praecisio pure obiectiva seu realis, idest unius realitatis ab alia, non tantummodo in esse obiecti, verum etiam in esse rei; aliud, quod est praecisio pure formalis seu mentalis, nempe unius inten­ tionis secundae ab alia, et ideo remote tantum fundatur l in esse rei et in esse obiecti primo attacti, proxime vero fundatur in esse obiecti secundo attacti et obiecti; ter­ tium, quod est praecisio virtualis et media essentialiter I consistens inter pure obiectivam et pure formalem, vide­ licet unius intentionis primae ab alia de eadem re, atque ideo fundatur immediate in ipsa re prout primo obiecta J tantum: quo fit ut fundamentaliter vel causaliter sit rea­ lis, formaliter vero et actualiter sit mentalis vel intentionalis. Ex usu autem loquendi, praecisio realis nomen obti­ net separationis vel separabilitatis, praesertim si sit entitativa et iudicativa sive per modum divisionis ’; e coni tra, praecisio virtualis et praeciso pure mentalis, cum formaliter sint inter rationes intellectas primas vel secun­ das et non inter res, nomen retinet simplicis distinctio­ nis, et ideo dici solet mera praecisio sine addito, iuxta illud Goudin: «abstractio atttributi ab attributo cui in subiecto iunctum est, cum scilicet mens in eadem re va­ ria distinguit attributa quae seorsim considerat..., dici solet praecisio» 12. Quod si quis velit extendere singulis modis praecisio­ nis uniuscuisque membri principalis inter se comparatis denominationes supra relatas modorum distinctionis3, omnino cohaerenter et rationnabiliter ageret. Sic ergo praecisio realis entitativa totalis dici potest maxima; en1 Ut enim ait S. Thomas, distinctio realis quae fit «secundum ope­ rationem intellectus componentis et dividentis, separatio dicitur pro­ prie» (In librum Boetii de Trinitate, 5, 3c, circa finem); e contra, distinctio rationis «non proprie habet nomen separationis» sed «recte dicitur abstractio» vel mera praecisio (Ibid., circa medietatem). 2 Goudin, Philosophia thomistica, t. I, Logica minor I, P., q. 2, a. 4, p. 62. Matriti 1796. 3 Supra, nn. 467, 478. 25 856 P. I, Sec. I. De natura analogiae titativa partialis, maior; modalis a re, minor; modalis a modo, minima. Similiter praecisio virtualis perfecta seu totalis appellari potest maior; virtualis imperfecta seu partialis, minor. Iterum, praecisio pure mentalis perfecta vocari potest maior; imperfecta vero, minor. Quod si per modum unius sumantur praecisio virtualis et pure men­ talis sub nomine communi praecisionis intentionalis seu intelligibilis, praecisio virtualis perfecta dici potest ma­ xima; virtualis imperfecta, maior; pure mentalis perfec­ ta, minor; pure mentalis imperfecta, minima. 484. Haec omnia quae hucusque de modis abstrac- ' tionis dicta sunt, videntur esse sat perspicua. Liceat ta­ men ea, maioris claritatis gratia, contrahere unoque veluti conspectu ob oculos ponere sequenti tabella: I l • a) Nominalis 1) etymologica. 2) vulgaris. I) Notio ' ( b) Realis: actus potentiae abstrahentis et abstrahibilis in quantum huiusmodi. Λ) Corporalis sive in ordine physico ct corporali: semper est cum reali separationc=s< 1) a vita substantiali seu in actu primo a) in linea vitalitatis per ordinem ad idem subiectum... 2) a vita acciden­ tali sive in ac­ tu secundo, idest ab opera­ tionibus vitae... extensive sumpta intensive accepta exterior, idest sensus c interior, hoc est sensi 1) Sensitiva Formaliter sumpta seu ex parte intellec­ tus abstrahentis V) u ω II) Divisio/ B) Spiritualis sive in ordine psychologico... b) in linea cognitionis per ordinem ad idem obiectum... 2) Intellectiva Fundamentaliter ac· cepta seu ex parte obiecti abstrahibilis... ' 1 .♦ I -& V C. II, a. 2, B, § II: QUAESTIO DE λ j I) etymologica. 'na^,s I 2) vulgaris. I 485. His ergo dictis de ipsa ; >.· actus potentiae abstrahentis et abstrahibilis in quantum huiusmodi. I, superest ut videamus de qua ibstractionis loquamur cum comp traits >ive in ordine physico et corporali: semper est cum reali separatione=seporario. Lea et analoga quantum ad eoru bcundum quam abstractionem ,. t . i· . · I simpliciter scu permanentor, v. gr., m pmparatio. I) a vita substantiali scu m actu pruno < . . ,* . ’ ° ’ I secundum quid seu raptim tantum, v B Rursus, quia ipsamet univoca . · i totalis: ab omni operatione vitae, lossunt diversimode sumi, deter \ .. , , , ) ht linea vitalitatis \ 2) a vita acciden­ extensive sumpta l partialis: ab una vel altera tantum. ensu accipiantur cum ea ad invie per ordinem ad idemt tali sive in ac­ subiectum .. tu secundo, totalis seu perfecta | secundum in ten horum abstractionem. ( secundum inter I Ad primum quod attinet, evid lionibus » «cepta «bsifactione intellectiva tantum, partialis et mere relaxativa: distractio. lest pure intelligibilis, utpote ad exterior, idest sensus exterioris: subdividitur in quinque species pr®?*caiTI spectans Et quidem, p 1 ) Sensitiva interior, hoc est sensus interioris: subdividitur in quatur specieslintellectus abstrahentis, loquim intellectus agentis: effectiva tantum et non ■intellectus possibilis, idest cogni Iva, sive ea sit definitiva sive iudic definitiva Iabstractione definitiva compara Formaliter sumpta seu ex parte intellec­ intellectus possibilis: percep­ Ijudicativa immediata. Prout vere tus abstrahentis ti va seu considerativa ti abstrahibilis, loquimur de a iudicatin $ quam totali. Quatenus autem abstractio m totalis. «fet loquimur de abstractione praeci tibus vel ai tuali et pure formali, maxime ticularibcs tuali et de praecisione pure fon Aliud vero quod spectat, rec quivoca et analoga posse quadi rari; scilicet quoad nomen, que directum, quoad conceptum for logicum et quoad conceptum c nomini et conceptui formali ol ex parte compositionis absautem nos hic sumere univoca, traliibilium b) in linea cognitionis nibus istis modis, maxime vero fomdis i per ordinem ad idem lem tam directum quam reflexi materia d obiectum... 2) Intellectiva tenth Fundamentaliter ac­ cepta seu ex parte obiecti abstrahibilis... 1 Supra, nn. 11-23. realis ex parte distinguibilitatis eo­ rum dem: praecisio sive abs­ tractio praecisiva mentalis seu* intelligibilis: dicta «n V ;î“' · «:· perfecta seu Jis imperfecta seu 2 mentalis perfecta minor. Quod si peri ualis et pure menJ te. s intentionalis seul ., in raptu. ta dici potest ma-e mentalis perfecd minima. I honem tantum: aversio. tionem et usum: alienatio. de modis abstracrspicua. Liceat ta· •ahere unoque ve­ I numero sensuum externorum. nti tabella: ■pro numero sensuum internorum. (nosci tiva seu perceptiva. Iniere apprehensiva : divisiva aut enuntiativi tius a par· salis a par- pure negativa. positiva seu comparativa. ( immediata seu pure iudicativa. j mediata seu discursiva aut ratiocinativa. specifica: speciei atomae ab individuis. infima: a speciebus infimis vel atomis. generica: generis a specie­ intermedia: a speciebus subalternis, bus sub eo contentis suprema: a speciebus supremis. subalternas: pure physica. a sola materia individual! sensibili: subalternata: secundum addi­ tionem mobilitatis extraneae: secundum quid tantum formae a us a po- ab omni materia sensibili et individual! intelligibili: mathematica: simpliciter: ab omni pror­ sus materia et concernens immaterialitatem omnimo­ dam subalternes: ( discieta: “'■ithmetica. continua: geometrica. subalterna ta: arithmeticae: musica. geometricae: optica. utrique simul: astronomica. pure intentionalem et intelli­ communem enti creato et increato gibilem: logica. realem: metaphysics propriam soli enti increato prout est in se: theologica. improprie dicta; negativa seu entis a non-ente. obiectiva in/ fecti \ proprie dicta: positiva seu enI tis ab ente modalis ntentionalis vel raecisio stricte ! ( perfecta seu totalis: totius a toto=moxima. imperfecta seu partialis: partis a toto vel partis a parte = maior. ! perfecta-, rei a modo=mmor. I imperfecta: modi a modo=minima. virtualis seu obiectiva in esse f .. , , x .. . . obiecti tantum et non in es-{ periccta seu lotal,s: exclusiva=maxima se rei ' ) imperfecta seu partialis: inclusiva = maior. pure formalis seu mentalis i exteriorum c proprie dicta < a<^ udiitatem seu corporalis. ) proprii corpo ( sanitatem: m large dicta seu spiritualis voluntaria: ethica. pcrfecta: exclusiva = minor, imperfecta: inclusiva = /ntm?n«. r irum. pure negativa. positiva seu comparativa. immediata seu pure iudicativa. mediata seu discursiva aut ratiocinativa. ici atomae ab . ( ris a specie- ' ntentis individuis. infima: a speciebus infimis vel ato - intermedia: 1 a speciebus subalternis, suprema: a speciebus supremis. subalter a sola materia individual! sensibili: s: pure physica. subalter ita: secundum additionem : obilitatis extraneae: tantum ab omni materia sensibili et individual! intelligibili: mathematica: omni prorconcernens n omnimo- subalter ns: subaltcrnata: exteriorum corporum ad utilitatem: tecnica proprie dicta seu corporalis: proprii corporis ad sanitatem: medicina. large dicta seu spiritualis voluntaria: ethica. discreta: arithmetica. continua: geometrica. arithmeticae: musica. geometricae: optica. utrique simul: astronomica. pure intentionalem et intelligibilem: logica. realem: metaphysica. propriam soli enti increato prout est in se: theologica. { cta; negativa seu entis a non-ente. t perfecta seu totalis: totius a toto=maxima. entitativa < imperfecta seu partialis: partis a toto vel : positiva seu en( partis a parte = maior. modilis ! I perfecta', rei a modo = minor. imperfecta: modi a modo=minima. rr? et^non^n^eïf pcriccta seu totalis: exclusiva=maxima. I imperfecta seu partialis; inclusiva=maior. , seu mentalis 1 1 Perfecta; exclusiva= minor. imperfecta: inclusiva = minima. •Λ I a) Nominalis I ) Notio ' ( !) etymologica. 2) vulgaris. ( b) Realis: actus potentiae abstrahentis ct abstrah-bilis in quantum huiusmodi. A) Corporalis sive in ordine physico et corporali: semper est cum reali separatione -separatio 1) a vita substantiali seu in actu primo a) in linea vitalitatis per ordinem ad idem1 subiectum... 2) 2 vita acciden­ tali she in ac­ tu secundo.1 idest ab opera­ tionibus vitae-.. simpliciter seu permanentor, v. gr.. in mt^tc. secundum quid seu raptim tantum, v. gi% in raptu. ( totalis: ab omni operatione vitae. {partialis: ab una vel altera tantum. totalis seu perfecta intensive accepta secundum intentionem tantum: aversio. secundum intentionem ct usum: alienatio. partialis ct mere relaxativa: distractio. 1 ) Sensitiva exterior, idest sensus exterioris: subdividitur in quinque species pro numero sensuum externorum, interior, hoc est sensus interioris: subdividitur in quatur species* pro numero sensuum internorum. intellectus agentis: effectiva tantum ct non cognoscitiva seu percepliva. Formaliter sumpta seu ex parte intellec­ tus abstrahentis [ definitiva s«*> mere apprehensiva intellectus possibilis: pcrceptha seu considerativa . . iudicativa .... A .. .. div.siva aut enuntiatwa . «Differentiae enim non participant genus nisi per accidens, in quantum species consti- Et alibi: «genus est implicite continens sua inferiora, quia potestate continet suas differentias, per quarum additionem effi­ ciuntur et constituuntur sua inferiora; et tantum descendit sua praedicatio, quantum et differentiae constituentes»3. Porro huiusmodi differentiae sunt extra rationem generis: «omne enim genus habet differentias, quae sunt extra essentiam generis»4; «species enim addit supra genus, ut homo supra ani­ mal, differentiam aliquam quae est extra essentiam generis»5; «nam differentia cum non participet genus, est extra essentiam generis» 6. Consequenter «nulla differentia participat genus, ita scilicet quod genus sit in ratione differentiae, quia sic genus poneretur bis in definitione speciei, sed oportet differentiam esse praeter id quod intelligitur in ratione generis» 7. Et similiter differentia non est de ratione generis: «nam quod additur alicui ad designatio­ nem alicuius designatione essentiali non constituit eius rationem, sed solum esse in actu; rationale enim additum animali acquirit animali esse in actu, non autem constituit rationem animalis in quantum est animal, nam differentia non intrat definitionem generis» 8. Sic ergo, «cum differentia addita generi constituat speciem, de differentia praedicari non poterit nec species sine genere nec genus sine speciebus. 1 De natura generis, cap. 1, ed. cit., t. I, pp. 285-286. Quae verba fere ad litteram repetuntur in XI Metaph., lect. 1, n. 2169. Cf. etiam In VIII Metaph., lect. 2, n. 1697; De ente et essentia, cap. 3; In librum Boetii de Trinitate, 4, 2c. 2 Comp, theol., I P., cap. 13, arg. 2. 3 De natura generis, cap. 10, p. 303. Cf. Comp. theol., I P., cap. 12. ·* I, 3, 5c. 5 De Pot., 3, 16 ad 4. Videsis etiam De Verit., 1, lc; 21, le; De natura generis, cap. 2, ed. cit., p. 286; I-II, 35, 8c. 6 In V Metaph., lect. 9, n. 889. t I Contra Gent., cap. 25, arg. 4. Cf. etiam in I Metaph., lect. 8, n. 138. 8 I Contra Gent., cap. 24, arg. 4. C. Π, a. 2, B, § II: Modi abstractionis univocorum 865 Quod autem species de differentia praedicari non possit, pa­ let ex duobus. Primo quidem, quia differentia in plus est quam species, ut Porphyrius tradit [Isagoge, cap. 2]. Secundo quia, cum differentia ponatur in definitione speciei, non posset species praedicari per se de differentia nisi intelligeretur quod differen­ tia esset subiectum speciei, sicut numerus est subiectum paris, in cuius definitione ponitur. Hoc autem non sic se habet, sed magis differentia est quaedam forma speciei. Non ergo posset species praedicari de differentia, nisi forte per accidens. Simi­ liter etiam nec genus per se sumptum potest praedicari de dif­ ferentia praedicatione per se: non enim genus ponitur in defini­ tione differentiae, quia differentia non participat genus, ut dicitur in IV Topicorum [cap. 1, n. 6; cap. 6, n. 13]; nec etiam differen­ tia ponitur in definitione generis: ergo nullo modo per se genus praedicatur de differentia. Praedicatur tamen de eo quod habet differentiam, idest de specie, quae habet differentiam in actu. Et ideo dicit [Aristoteles] quod de propriis differentiis generis non praedicatur species, nec genus sine speciebus, quia scilicet genus praedicatur de differentiis secundum quod sunt in speciebus»i Itaque in univocis prout dicunt totum universale, «illud cui 6t additio non est de intellectu eius quod additur, sicut individuum addit supra rationem speciei materiam individualem, de cuius intellectu non est species ipsa»: et pariter species addit supra rationem generis differentiam essentialem, de cuius intel­ lectu non est ipsum genus; «homo enim ponit super animal, et id quod ponit non est de intellectu animalis»1 2 Se habent igitur definitionem sive conceptus formales generis et differentiae et speciei et individui inter se per modum exclu­ dentis et exclusi, et ideo perfecte abstrahunt ab invicem, ita ut genus sit perfecte intelligibile et definibile sine differentiis in actu, pariterque differentiae et species sunt perfecte intelligibiles et definibiles sine individuis in actu. Et ideo S. Thomas recte ait: «id quod commune est vel universale sine additione esse non potest [in re], sed sine additione consideraturi non enim animal potest esse absque rationali vel irrationali differentia, quamvis absque his differentiis cogitetur. Licet etiam cogitetur universale absque additione [in actu], non tamen absque receptibilitate 1 In III Metaph., lect. 8, n. 433. 2 De natura generis, cap. 2, ed. cit., p. 280. 866 P. I, Sec. I. De natura analogiae additionis [ = in potentia]: nam si animali nulla differentia addi posset, genus non esset; et similiter est de omnibus aliis nomi­ nibus» univocis universalibus lII : est enim de ratione totius uni­ versalis continere sua inferiora in potentia, ut patet ex eius definitione qua dicitur unum aptum inesse multis ac de illis prae­ dicari. Et alio in loco: «voluntas dividitur contra appetitum na­ turalem cum praecisone sumptum, idest qui est naturalis tan­ tum, sicut homo contra id quod est animal tantum·, non autem dividitur contra appetitum naturalem absolute, sed includit ip­ sum. sicut homo includit animal»2: «cognitio enim speciei in­ cludit cognitionem generis, sed non e converso»3. Ex quibus omnibus profunde concludit: «multa sunt coniuncta secundum rem, quorum unum non est de intellectu alterius; sicut album et musicum coniunguntur in aliquo subiecto, et ta­ men unum non est de intellectu alterius, et ideo potest unum separation intelligi sine alio: et hoc est union intellectum esse abstractum ab alio. Manifestum est autem quod posteriora non sunt de intellectu priorum, sed e converso: unde priora possunt intelligi sine posterioribus, et non e converso. Sicut patet quod animal est prius homine, et homo est prius hoc homine; nam homo se habet ex additione ad animal, et hic homo ex additione ad hominem: et propter hoc homo non est de intellectu animalis, nec Socrates de intellectu hominis. Unde animal potest intelligi absque homine, et homo absque Socrate et aliis individuis: et hoc est abstrahere universale a particulari», quasi totum a par­ tibus, quod ideo appellatur abstractio totalis4 et perfecta in suo genere. Quae quidem abstractio potest esse et negativa et po­ sitiva. Negativa sane, ut si quis intelligat quid est animal, penitus ignoratis vel non consideratis partibus eius subiectivis, verbi gratia homine et equo: ac revera, a sae­ culis philosophi cognoscunt quid est animal, nempe sub­ stantia animata sensitiva, et tamen plures animalium spe­ cies in dies inveniuntur, puta microbia talis vel talis spe­ ciei, quae tamen penitus ignorabantur non obstante per- 2 3 I Contra Gent., cap. 26, § Secundum. De Verit., 22, 5 ad 5 in contrarium. In h&rum de causis lect. 10, ed. Vives, t. 26, p. 541a. In II Physic., lect. 3, n. 5. C. II, a. 2, B, § II: Modi ,\bstr,\ctionis univocorum 867 i fecta cognitione generis; et idem dic de plantis et de mineralibus: sicut et perfecte cognoscimus quid est ho­ mo, nempe animal rationale, cum tamen penitus ignore­ mus maiorem partem individuorum humanae speciei. Positiva etiam, ut si cognoscat quid est genus et quid species et quid individuum, verbi gratia animal et homi­ nem et Titium, simulque conferat ea inter se, et videat superioritatem animalis erga hominem et hominis erga Titium, et quomodo animal abstrahit ab homine et homo : a Titio. 490. Secundo, asserendum est quod, si univoca su­ mantur ut universalia et ut quibus, eis convenit abstrac­ ts formalis respectu suorum inferiorum, immo et re­ spectu eorundem universalium concrete et ut quae consi­ deratorum. Respectu quidem suorum inferiorum vel minus uni­ versalium, ut species respectu individuorum sub ea con­ tentorum et differentiae a speciebus et genus ab utrisque. Cuius ratio est duplex. Prima quidem, quia abstractio formalis est qua forma vel formale abstrahitur a materia vel materiali. lam vero species abstrahit ab individuis sicut formale a materiali, quia et ipsa materia communis sive universalis quae est de ratione speciei se habet ad materiam propriam et particularem et signatam quae est de ratione individui sicut formale ad materiale; et ipsa materia communissima et universalissima quae est de ratione generis se habet in simili proportione ad materiam mere communem seu universalem quae est de ratione speciei. Propter quod S. Doctor haec duo simul docuit: «sicut compositum ex materia et forma determinata est species, ita compositum ex materia et forma communi est genus» et iterum: «sicut compositum ex materia et forma signata est individuum, ita compositum ex ma- I In VII Metaph., lect. 12, n. 1546. θθ® Ρ· I» Sec. I. De natura analogiae teria et forma communi est species *. Maxime enim mate­ rialis est materia individualis vel signata, respectu cuius materia communis sive universalis induit quandam ra­ tionem immaterialitatis: et inde est quod materia sin­ gularis attingitur a sensu, licet in sensu recipiatur modo quodam aliquantulum immateriali; at materia communis tam speciei quam generis attingitur a solo intellectu pos­ sibili, qui eam recipit modo prorsus immateriali2. Quo fit, ut materia universalis se habeat ad materiam singu­ larem ut immateriale ad materiale sive ut formale ad materiale, nam immateriale idem est ac formale3. Quanto igitur aliquid est magis universale, tanto est magis im­ materiale ideoque magis formale. Unde S. Thomas pro­ funde scribit: «differentia comparatur ad genus ut forma ad materiam, in quantum facit esse genus in actu; sed etiam genus consideratur ut formalius specie, secundum quod est absolutius [ = magis abstractum] et minus con­ tractum. Unde et partes definitionis reducuntur ad genus causae formalis, ut dicitur in II Physicorum [cap. 3, n. 2]: et secundum hoc, genus est causa formalis speciei, et tanto erit formalius quanto communius» 4. Huiusque radix ultima consistit in hoc, quod species vel essentia comparatur ad individua sub ea contenta ut 1 In VII Metaph., lect. 9, n. 1473; lect. 10, nn. 1490-1497. Materia enim speciei est quasi particularis et determinata relate ad materiam unversalissimam generis; simul tamen est universalis relate ad materiam penitus determinatam et signatam, quae est ma­ teria individualis, iuxta vulgare proloquium: medium comparatum uni extremo, videtur alterum extremum (I, 50, 1 ad 1; in V Physic., lect. 1, n. 11). Unde alio in loco ait: «nihil enim prohibet unam et eandem causam esse universalem respectu inferiorum et particularem respectu superiorum, sicut et in praedicabilibus accidit; nam animal, quod est universale respectu hominis, est particulare respectu substantiae» (De Pot., 6, 1 ad 1; cf. etiam in I Post., lect. 12, n. 3). 2 Vide supra, nn. 456, 457. 3 «Secundum hoc cognitio perficitur quod cognitum est in co­ gnoscente, non quidem materialiter sed formaliter... Habere aliquid in se formaliter et non materialiter, in [hoc] consistit ratio cognitionis» (In librum de causis, lect. 18, ed. Vives, t 26 n 533a) * I-II, 18. 7 ad 3. ’ P’ c. Il, a. 2, B, § II: Modi abstractionis univocorum 869 i forma ad materiam vel potitus ut formale ad materiale: comparantur siquidem forma communis et materia com­ munis et essentia comunis ex utraque composita ad hanc formam individuam et ad hanc materiam signatam et ad hoc individuum ex utraque compositum ut formale ad materiale, eo quod principium individuationis est mate­ ria, dum principium speciei est forma; et inde est quod, quidquid pertinet ad individuum qua tale comparatur ad omne id quod pertinet ad speciem qua talem, sicut ma­ teriale ad formale. Et propter hoc iure dixit Aristoteles quod caelum simpliciter dictum est ut species et forma, sed hoc caelum est ut forma mixta cum materia1. «Universalia enim considerantur secundum formam absolutam, particularia vero secundum applicationem formae ad materiam: sicut Philosophus dicit in I de Caelo quod, qui dicit caelum, dicit formam; qui autem dicit hoc caelum, dicit formam in materia»23 . Materia siquidem et forma commu­ nis sunt partes speciei, dum haec materia et haec forma sunt partes individui, quae ob id dicuntur partes materiae: «nam in definitione speciei non ponitur materia individualis sed materia communis, sicut in definitione hominis ponuntur carnes et ossa, non autem hae carnes et haec ossa. Natura igitur speciei con­ stituta ex materia et forma communi se habet ut formalis re­ spectu individui quod participat talem materiam: et pro tanto hic dicitur quod partes quae ponuntur in definitione pertinent ad causam formalem»2; «quia principia definientia se habent 1 Aristoteles, Z de Caelo, cap. 9, n. 2 (II, 381, 13-14). Cf. S. Thomam, in h. I., lect. 9, n. 6. 2 S. Thomas, in I de Caelo et Mundo, prooemium, η. 2. 3 In Π Physic., lect. 5, n. 4. Pariter S. Albertus Magnus tradit quod species «designatur ut forma totius, totum esse dicens cuius est forma, et tunc designatur per esse quod dat ei in quo est et nomen: sicut homo dicit esse formale, quod forma totius dat huic composito quod est hic homo. Et hoc docet Aristoteles [In I de Caelo, cap. 9, n. 2], dicens: cum dico caelum, dico formam·, cum dico hoc caelum, dico formam in materia» (De Praedicabilibus, tract. II, cap. 8, ed. Borgnet, 1.1, p. 38a). Et alio in loco: «dicit enim Philosophus in I de Caelo et Mundo, quod cum dico caelum, dico formam; cum dico hoc caelum, dico formam in hac materia: per formam intelligens naturam com­ munem quae est forma totius praedicabilis de toto, quae universale vocatur; per formam in hac materia intelligens incomunicabile sup­ positum substans naturae communi, quod de aliis eiusdem naturae ·. 'x P. I, Sec. I. De natura analogiae formaliter respectu materiae individuantis» >, et «species dividi­ tur in diversa individua per divisionem materiae»*1 2, «quia particillaris principium materia est vel aliquid loco materiae se ha­ bens»34 . Hoc ergo in sensu, «natura humana [=species] dicitur 6 5 forma, non quia comprehendat principia formalia tantum —com­ prehendit enim et formam et materiam—, sed per modum quo ad ultimum, «si consideremus ipsam naturam generis et speciei prout est in singularibus, sic quodammodo habet rationem prin­ cipii formalis respectu singularium·, nam singulare est propter materiam, ratio autem speciei sumitur ex forma»3. Secunda ratio est, quia «quod univoce de pluribus praedicatur, utroque illorum, ad minus secundum intel­ lectum, simplicius est»b et prius; «univocum enim ad sua inferiora per aliquid additum contrahitur, sicut ani­ mal per rationale contrahitur ad hominem et homo ad Sortem per principia individuantia. Ideo necesse est ut ipsum univocum dicat aliquid simplicius univocatis, cum et ipsum univocum univocata includant et aliquid ad eius rationem addant»7. Et hac de causa, «magis universalia, secundum simplicem apprehensionem, sunt primo nota; nam primo in intellectu cadit ens, ut Avicenna dicit [in sua Metaphysica, lib. I, cap. 9], et prius in intellectu cadit animal quam homo»8, «et prius homo quam Socrates vel Plato»9. lam vero, «quanto aliquid est simplicius et abstractius, tanto secundum se est nobilius et altius»10; non praedicabile est» (Summa theol., II P., tract. 4, q. 13, membr. 2, ad 3, t. 32, p. 160b). 1 S. Thomas, I, 3, 3c. Cf. etiam Quodlib. II, 4c, § Secundum hoc ergo, et ad arg. sed contra. 2 In I Post., lect. 12, n. 3. 3 In I Sent., d. 35, 5c. 4 In III Sent., d. 5, expositio textus, n. 127. 5 I, 85, 3 ad 4. 6 I Contra Gent., cap. 32, arg. 4, Cf. etiam De natura generis, cap. 1, ed. cit., t. I, p. 285. 7 Ferrariensis, in h. I., n. 6.«Quia omne universale additionem reci­ pit alicuius per quod determinatur» (S. Thomas, In I Sent d 35 5c) 8 In I Metaph., lect. 2, n. 46 ■> - , )■ ’ I, 85, 3c. ίο I, 82, 3c. J C. II, a. 2, B, § II: Modi abstractions univocorum 871 et «quanto aliquid est immaterialius, tanto est prius» compositum siquidem est posterius simplici et se habet ad simplex ut materiale ad formale. Hac ergo ratione, quatenus in universalibus consideratur mera simplicitas et non eorum potentialitas, se habent ut formalia respeci tu particularium vel minus universalium; et ideo sub hoc I respectu susceptiva sunt abstractionis formalis. Quam ob rem S. Thomas profundissime scribit: in causis formalibus «quanto forma est universalior, tanto prior esse vi­ detur. Si igitur accipiamus aliquem hominem, forma quidem specifica eius attenditur in hoc quod est rationabilis; forma autem generis eius, in hoc quod est vivum vel animal; ulterius autem id, quod est omnibus commune, est esse. Manifestuum est autem in generatione unius particularis ho­ minis, quod in naturali subiecto primo invenitur esse, deinde invenitur vivum, postmodum autem est homo: prius enim ipse est animal quam homo... Rursus, quia in via corruptionis primo amittit usum rationis, et remanet vivum et spiratio; secundo amittit vivum et spirans, et remanet ipsum ens, quia sic corrumpitur in nihilum...». Quod quidem videre est «in ipso rerum ordine: nam priora sunt entia viventibus, et viventia hominibus; quia remoto ho­ mine, non removetur animal secundum continentiam1 2, sed e converso, quia si non est animal, non est homo; et eadem ratio­ ne est de animali et esse»34 . Et alibi: «quanto magis proceditur versus particularia, tan­ to magis itur versus infinitum; quia, ut dicitur in III Physicorum [cap. 6, nn. 10-11], infinitum congruit materiae, quae est individuationis principium. Sed quanto magis proceditur versus uni­ versale, tanto magis itur in aliquid simplex et in ipsum finem; quia ratio universalis sumitur ex parte formae, quae est simplex, et habet rationem finis, in quantum terminat infinitatem mate­ riae^·. «nam universale naturaliter est prius, particulare pos­ terius» 5. 1 De Verit., 21, 3, arg. 2 sed contra. 2 «Quia continens est formalius contento» (I, 52, 1, obi. 3), et ad fannam pertinet continere» (Z« II de Anima, lect. 23, n._ 538). 3 In librum de causis, lect. 1, ed. Vives, t. 26, pp. 515-516. 4 In I Post., lect. 38, n. 4. 5 In V Metaph., lect. 3, n. 785. Ô72 491. Respectu etiam eorundem universalium concre­ te et ut quae consideratorum, puta humanitas ab homine. Se habet enim humanitas ad hominem ut quo est ad quod est: quo est autem se habet ad id quod est ut for­ male ad materiale, ideoque ut abstractum abstractione formali ad concretum. Qua de re iuvat iterum audire S. Thomam egregie disseren­ tem. «Considerandum est, inquit, quod circa quodcumque abs­ tracte consideratum [abstractione pure formali], hoc habet veritatem, quod non habet in se aliquid extraneum, quod scilicet sit praeter essentiam eius, sicut humanitas et albedo et quaecumque hoc modo dicuntur. Cuius ratio est, quia humanitas significatur ut quo aliquid est homo, et albedo quo aliquid est album. Non est autem aliquid homo formaliter loquendo nisi per hoc quod ad rationem homi­ nis pertinet, et similiter non est aliquid album formaliter nisi per hoc quod pertinet ad rationem albi: et ideo huiusmodi abs­ tracta nihil alienum a se habere possunt. | Aliter autem se habet de his quae significantur in concreto. Nam homo significatur ut qui habet humanitatem, et album ut quod habet albedinem. Ex hoc autem quod homo habet huma­ nitatem vel albedinem, non prohibetur habere aliquid quod non pertinet ad rationem horum, nisi solum quod est oppositum his; et ideo homo et album possunt aliquid aliud habere quam huma- | nitatem vel albedinem. Et haec est ratio quare albedo vel humanitas significantur per modum partis, et non praedicantur de concretis, sicut nec sua pars de suo toto* ». Et alio in loco: 2106, in II de Anima, lect. 22, nn. 522-524 » In III de Anima, lect. 4, n 622 9 De Pot., 8, 4 obi. 5. C. II, a. 2, B, § II: Funuamentum compositionis logicae 895 loco generis]. Aliter tamen et aliter: remota enim differentia, remanet genus, sed non idem numero; remoto enim rationali, non remanet idem numero animal quod est animal-rationale: sed remoto eo quod ponitur loco differentiae in definitionibus acci­ dentium, remanet idem subiectum numero; remoto enim curvo vel concavo, remanet idem nasus numero. Et hoc est, quia acci­ dens non complet essentiam subiecti sicut differentia complet essentiam generis» '. Sic igitur, «remota differentia constitutiva, remanet genus in communi, non in eodem secundum speciem vel numerum»2: «non enim remota differentia alicuius speciei, remanet substantia generis eadem numero; sicut remota diffe­ rentia constitutiva albedinis, non remanet eadem substantia co­ loris numero, ut sic idem color numero sit quandoque albedo, quandoque nigredo. Non enim comparatur genus ad differentiam sicut materia ad formam ut remaneat substantia generis eadem numero differentia remota, sicut remanet eadem numero substantia materiae remota forma»3. , Haec tamen unitas numerica materiae primae non est positiva, sed mere negativa, quia «materia prima dicitur esse una, non quia habet unam formam sicut homo est unus ab unitate formae, sed per remotionem omnium formarum distinguen­ tium»4; et ideo «unitas per se attribuitur materiae primae, non per positionem alicuius formae unitatis, sed per remotionem formarum diversificantium: unde, quando adveniunt formae distinguentes materiam, magis simpliciter dicimus esse plures materias quam unam»5. Igitur «materia prima dicitur una numero in omnibus. Sed unum numero dicitur duobus modis, scilicet quod habet unam formam determinatam in numero, sicut Socrates; et hoc modo materia prima non dicitur una numero, cum in se non habeat aliquam formam: dicitur etiam aliquid unum i . Ibid., ad 5. 2 Ibid., ad 8. j III, 67, 5c. I, 16, 7 ad 2. De Verit., 1, 5 ad 15. Et alibi: «quia materia est potentia tantum, ideo est una numero; non per unam formam quam habeat, sed per remotionem omnium formarum distinguentium» (I Sent d. 2, 1 ad 3). Item: «materia prima, quae una numero est in omnibus elementis ut pars essentiae eorum, est omnino informis in sua essentia considerata» (II Sent., d. 12, 4 ad 1). Cf. etiam De natura materiae et dimensionibus interminatis, cap. 9, Opuscula selecta, ed. cit., t. I, p. 283. I·· ‘V 896 P. I, Sec. I. De natura analogiae numero, quia est sine dispositionibus quae faciunt differre nu­ mero; et hoc modo dicitur materia prima unum numero, quia intelligitur sine omnibus dispositionibus quae faciunt differre numero vel a quibus est differentia in numero» l. Unitas autem generis, quae remanet remotis differentiis spe­ cificis quibus distinguebatur in plures species, non est mere negativa, sed simul positivi aliquid importat; quia, ut profunde notat S. Thomas, genus non sumitur a materia prima, sed a materiali, quod nominat materiam formatam, adhuc tamen de­ terminabilem et perfectibilem, hoc est, «secundum quod per formam recipit esse imperfectum et materiale respectu spe­ ciei»2. Quatenus ergo genus nominat totum ex materia et forma communissima, eius imitas aliquid positivi dicit et distincti sicut et forma quam includit; quatenus vero forma illa est adhuc com­ munis ideoque indeterminata et quasi potentialis, unitas eius non est numerica et individua vel atoma, ideoque ex hac parte, si comparetur cum unitate specifica et individuali, est negativa et indifferentiae. Ob idque S. Thomas profunde scribit: «quam­ vis autem genus significet totam essentiam speciei, non tamen oportet ut diversarum specierum, quarum est idem genus, sit una essentia; quia unitas generis ex ipsa indeterminatione vel indifferentia procedit: non ita quod illud quod significatur per genus sit una natura numero in diversis speciebus, cui superve­ niat res alia quae sit differentia determinans ipsum sicut forma determinat materiam quae est una numero; sed quia genus sig­ nificat aliquam formam, non tamen determinate hanc vel illam quam determinate differentia exprimit, quae non est alia quam illa quae indeterminate significabatur per genus. Et ideo dicit Commentator [ = Averroes] in XI [=XII] Metaphysicae3, quod 1 De principiis naturae, Opuscula, ed. cit., t. I, p. 382. 2 Quaest. disp. De Spiritualibus creaturis, 1 ad 24. i «Demonstrandum est igitur quomodo unum numero potest inve­ niri in pluribus. Hoc quidem non intelligitur in eo quod est in actu: in co autem quod est in potentia dicere est quod est unum in numero et commune pluribus, et non habet differentias quibus differunt in singulis individuis ad invicem. Et quia differentiae indivisibiles absunt, et carent formis quibus invenitur pluralitas in numero, dicuntur esse unum [numero]: et quia carent forma qua res dicitur esse una nu­ mero, dicuntur esse communes rebus pluribus in numero: non quia habent formam communem, sicut est in genere [non in igne, ut legit M. D. Roland-Gosselin, Le ·De ente et essentia·, p. 20, nota 1]. Secun­ dum igitur quod caret differentiis formarum individualium, est una C. II, a. 2, B, § II: Fundamentum compositionis logicae 897 materia prima dicitur una per remotionem omnium formarum; sed genus dicitur unum per communitatem formae signatae. Un­ de patet quod per additionem differentiae, remota illa indeterminatione quae erat causa unitatis generis, remanent species per essentiam diversae» *. Et propter hoc, genus, verbi gratia «animal commune, non est unum numero, sed ratione tantum» 2, unitate indeterminationis et potentialitatis ad diversas species animalium. Quo in sensu «animal commune dicitur esse sine ratione, quia de intellectu eius non est habere [positive] rationem, neque [positive] non-habere: asinus autem [positive] dicitur sine ratione esse, quia in intellectu eius includitur negatio rationis», cum sit animal-irrationale3; homo vero positive dicitur esse cum ratione, eo ipso quod est animal-rationale. At haec diversitas materiae primae et generis non tollit ana­ logiam utriusque, quia simul compatitur convenientiam quandam; non enim similitudo analoga est pura et totalis ut similitudo univoca, sed secum ferens dissimiltudinem, cum sit dissimilitudo similis vel similis dissimilitudo4. Unde ipse Averroes, ex quo S. Thomas mutuo acceperat hanc dissimilitudinem, alio in loco similitudinem una cum dissimi­ litudine inculcat hisce verbis: «genus est aliud a materia. Genus enim est forma universalis; materia autem, secundum quod in ea non debet esse in actu aliquid omnino: et ex eis quae recipit, nullatn habet formam omnino, neque universalem neque parti­ cularem; sed primo recipit formam universalem, et postea, me­ diante forma universali, recipit formas alias usque ad individuales: et est una in numero secundum quod est subiectum forma­ rum individualium, et multa [numero] secundum formas, quia f I a numero, non quia habeat formam individualem quae sit una numero, et secundum hoc etiam quod caret forma in actu individual!, est communis pluribus rebus... Communitas igitur quae intelligitur in formis communibus [generum] habet esse extra animam in potentia: ista autem communitas quae intelligitur in materia [prima] est pura privatio, cum non intelligatur nisi secundum ablationem formarum individualium ab ea» (Averroes, in XII Metaph. cap. 2, text. 14, fol. 283v. Lugduni, 1542). 1 S. Thomas, De ente et essentia, cap. 3, ed. cit., pp. 25-26. Videsis Comment. Caietani in h. I., n. 50, ed. cit., pp. 75-76. 2 S. Thomas, Quaest. disp. De Spiritualibus creaturis, 1 ad 24. 3 I Sent., d' 8, 4, 1 ad 1. 4 Supra, n. 199ss. 1 θθ® P. I. Sec. I. De natura analogiae dividitur per eas’. [Et] est universaliter similis generi [quod etiam dividitur in species per differentias]: sed differt a genere, quia est una numero in multis secundum quod esse eius est in [pura] potentia; genus autem est unum in forma media inter actum [ultimum et perfectum] et [puram] potentiam in inultis [eo quod materiale, quod significat genus, est actus et forma respectu purae potentiae materiae primae, simulque est potentiale ideoque materiale respectu ultimi actus et perfectionis spe­ ciei]. Et ideo habet genus praedicari de pluribus speciebus et individuis illarum specierum; materia autem non potest praedi­ cari de speciebus generatis ex ea»1 2. Qua similitudine analogice utitur S. Thomas cum universali­ bus, inter quae est ipsum genus, et materiae primae attribuit esse ubique et semper: negative tamen et non positive, hoc est, «magis per remotionem quam per positionem»3; et quidem ita ut non sint ubique et semper «secundum idem esse»4, sed «se­ cundum aliud et aliud esse sint in diversis» 5. Et universaliter concludit: «hoc modo se habet genus ad dif­ ferentias sicut materia ad formas»; et ideo «hoc commune est 1 Quibus verbis respondent ea quae habet S. Thomas in De Ve­ ritate, l, 5 ad 15; «quando adveniunt formae distinguentes materiam, magis simpliciter dicimus esse plures materias quam unam». «Licet enim potentia materiae non differat ab eis secundum quod potentia dicit principium receptivum, differt tamen secundum quod dicit rela­ tionem materiae ad formam: et isto modo possunt esse in materia multi respectus, essentia tamen eius manente una» (De natura mate­ riae et dimensionibus interminatis, ed. cit., p. 283). Materia ergo prima «non sic unum est sicut hoc aliquid, hoc est, sicut aliquod indivi­ duum demonstratum, ita quod habeat formam et unitatem in actu, sed dicitur ens et unum in quantum est in potentia ad formam» (In I Physic., lect. 13, n. 9. Cf. etiam ibid., lect. 15, n. 3). Et clarius alio in loco: «materia autem prima una exsistens, non per unitatem formae sed per carentiam omnis formae [distinguentis], est in potentia ad hoc quod sit in diversis; licet, secundum quod est in diversis, non sit una sed multiplex» (Declaratio 108 dubiorum ex Commentario fra­ tris Petri de Tarantasia, q. 103, ed. Vives, t. 27, pp. 246-247). «Quod vero centesimo quarto ponitur: «materia secundum essentiam una est, multiplicata in singulis», improprie dictum est; proprie autem dice­ retur: materia secundum essentiam una, est multiplicata in singulis, vel magis in singula» (ibid., q. 104, p. 247a). 2 Averroes, In I Metaph., cap. 3, text. 17, ed. cit., fol. 15r-16v. 3 S. Thomas. Quodlib. XI, 1 ad 2 4 I, 8, 4 ad 1. nn.\é.Senη' d’ 37’ 2' 2 ad obiecta’ Cf· ibid- «bi. 1; In I Post., lect. 42, C. II, a. 2, B, § II: Fundamentum compositionis logicae k 899 utrobique, quod sicut ipsa essentia materiae dividitur per formas, ita ipsa natura generis diversificatur per differentias» *. Quinta, quia sicut materia prima est ordinatim in potentia ad diversas formas, ita genus est ordinatim susceptivum plurium differentiarum. Quae quidem analogica similitudo intelligenda est in hoc sensu, «quod forma perfectior secundum quod simul cum materia compositum constituit in perfectione inferioris gra­ dus, intelligitur ut materiale respectu ulterioris perfectionis, et sic ulterius procedendo: utpote materia prima, secundum quod iam constituta est in esse corporeo, est materia respectu ulterio­ ris perfectionis quae est vita. Et exinde est quod corpus est gemis corporis viventis, et animatum sive vivens est differentia: nam genus sumitur a materia et differentia a forma; et sic quo­ dammodo una et eadem forma, secundum quod constituit mate­ riam in actu inferioris gradus, est media inter materiam et seipsam, secundum quod constituit eam in actu superioris gradus» 2. Nimirum «materia secundum ordinem est in potentia ad formas: non quod recipiat diversas formas substantiales ordinatim, sed quia id quod est proprium superioris formae non recipitur nisi mediante eo quod est proprium inferioris formae»3. «Licet enim materia prima sit in potentia ad omnes formas, tamen quodam ordine suscipit eas: per prius enim est in potentia ad formas de­ mentares, et eis mediantibus secundum diversas proportiones commixtionum est in potentia ad diversas formas; unde non potest ex quolibet immediate fieri quodlibet, nisi forte per reso­ lutionem in primam materiam»4. Et sic «ab una et eadem forma [substantiali] materia recipit [ordinatim] diversos perfectionis gradus; et secundum quod materia perficitur inferiori gradu per­ fectionis, remanet adhuc materialis dispositio ad ulteriorem per­ fectionis gradum: et sic, secundum quod corpus perficitur in esse sensibili ab anima humana, remanet adhuc ut materiale respectu ulterioris perfectionis; et secundum hoc, animal, quod est genus, sumitur a materia, et rationale, quod est differentia, sumitur a forma»5. «Quia igitur anima intellectiva, virtute con­ tinet id quod sensitiva habet et adhuc amplius, potest seorsum ratio considerare quod pertinet ad virtutem sensitivae quasi quod- 1 2 5 In X Metaph. lect. 10, n. 2116. Quaest. disp. De Anima, 9c. Ibid., ad 9. Cf. etiam In II Metaph., lect. 4, n. 321. In XII Metaph., lect. 2, n. 2438. Op. cit., a. 11 ad 18. Cf. etiam ibid, ad 19. 900 ρ· I. Sec. I. De natura analogiae dam imperfectum et materiale; et quia hoc invenit commune homini et aliis animalibus, ex hoc rationem generis format: id vero in quo anima intellectiva sensitivam excedit, accipit quasi formale et completivum, et ex eo format differentiam hominis»1. Nec enim hoc genus, corpus, susceptivum est ultimarum dif­ ferentiarum rationalis et irrationalis nisi mediante differentia subalterna sensitivi ex qua sumitur genus infimum animalis, quod immediate dividitur per rationale et irrationale: et similiter non est susceptivum differentiae sensitivi nisi mediante priori diffe­ rentia animati ex qua sumitur genus subalternum viventis, quod immediate dividitur per sensitivum et insensitivum: suscipit autem immediate differentias supremas animati et inanimati. Sexta, quia ita se habet in rebus physicis unitas vel diversitas generis sicut se habet unitas vel diversitas materiae cui proportionaliter respondet genus; ut homo, equus et canis sunt unum genere, cum omnia haec sint animalia, simili modo quo una materialiter dicuntur ea quorum materia est una: τρόπον οή παραπλήσιον, ώσπερ ή όλη ριία 2. Sicut enim materia subiecta diversis formis est una ut ma­ teria, ita genus subiectum diversis differentiis est unum ut ge­ nus. «Et sic patet, ut exponit S. Thomas, quod propinquissimo modo dicuntur aliqua esse unum genere et similiter sicut aliqua dicuntur esse unum materia. Nam illa etiam, quae dicuntur esse unum materia, distinguuntur per formas [sicut quae dicuntur unum genere distinguuntur per differentias]. Genus enim, licet non sit materia, quia non praedicaretur de specie, cum materia sit pars, tamen ratio generis sumitur ab eo quod est materiale in re, sicut ratio differentiae ab eo quod est formale. Non enim anima rationalis est differentia hominis, cum de homine non praedicetur; sed habens animam rationalem, quod significat hoc nomen rationale. Et similter natura sensitiva non est genus ho­ minis, sed pars: habens autem naturam sensitivam, quod nomine animalis significatur, est hominis genus. Similiter ergo et pro­ pinquus modus est quo aliqua sunt unum materia et unum genere» \ 1 I, 76, 3 ad 4. 2 ,Aristoteles, IV Metaph., cap. 6, n. 7 (II, 519, 4041). 3 S. Thomas, In V Metaph., lect 7 862. Cf. etiam Averroem, in h. I., .............. — " foL 1θ9Γ; text* 33. fol. 136r, qui breviter eandem doctrinam colligit. C. II, a. 2, B, § II: Fundamentum compositionis logicae 901 Et postea: «hoc enim modo se habet genus ad differentiam sicut subiectum [ = quasi materia] ad qualitatem [nam diffe­ rentia praedicatur in eo quod quale']; et ideo patet quod genus praedicabile et genus subiectum quasi sub uno modo comprehen­ duntur, et utrumque se habet per modum materiae. Licet enim genus praedicabile non sit materia, sumitur tamen a materia, sicut differentia a forma: dicitur enim aliquid animal ex eo quod habet naturam sensitivam; rationale vero ex eo quod habet rationalem naturam, quae se habet ad sensitivam ut forma ad materiam»2. Eademque ratione «dicuntur aliqua genere diversa quia eorum primum subiectum [ = materia aut quasi materia] est diversum: sicut primum subiectum colorum est superficies, primum autem subiectum saporum est humor; unde quantum ad genus subiectum, sapor et color sunt diversa genere. Oportet autem quod duo diversa subiecta talia sint, quorum unum non resolvatur in alterum; solidum enim quodammodo resolvitur in superficies: unde figurae solidi et figurae superfi­ ciales non sunt diversorum generum. Et iterum oportet quod ambo non resolvantur in aliquod idem, sicut species [ = forma] et materia sunt diversa genere si secundum suam essentiam [nempe ut entia] considerentur, quod nihil est commune utrique [quasi eiusdem rationis, sed diversae et analogicae, nempe com­ munitas entis secundum prius et posterius dicti de illis]. Et simili­ ter corpora caelestia et inferiora sunt diversa genere, in quantum non habent materiam communem»3. Et hoc modo etiam diversa praedicamenta sunt diversi generis praedicabilis: «istae enim 1 S. Thomas, In V Metaph., lect. 22, n. 1121. i Ibid., n. 1123. 3 Ibid., nn. 1124-1125. «Nam corruptibilium et incorruptibilium non potest esse materia una: genus autem, physice loquendo, a materia sumitur. Unde supra dictum est quod, ea, quae non communicant in materia, sunt genere diversa» {In X Metaph., lect. 12, n. 2142). Quae quidem dicta sunt, ut patet, iuxta antiquorum doctrinam de incorrup­ tibilitate corporum caelestium et corruptibilitate corporum terrestrium, ut videre est in I, 66, 2; Quaest. disp. De Spiritualibus creaturis, 8c. Quod si applicatio concreta dubia vel falsa est, ipsum tamen princi­ pium de unitate vel diversitate generis physici verum est. Addit tamen S. Doctor quod, «logice loquendo, nihil prohibet quod caelestia et terrestria conveniant in genere, in quantum conveniunt in una com­ muni ratione: vel substantiae [corporeae; nam corpora caelestia sunt vera corpora], vel qualitatis [v. gr. lucis), vel alicuius huiusmodi» praedicamentorum, puta quantitatis, relationis, ubi aut situs (ibid.). Ρ· Ι> Sec. I. De natura analogiae categoriae nec resolvuntur invicem, quia una non continetur sub alia [ut qualitas non continetur sub substantia], nec resolvuntur in unum aliquid [tertium], quia non est aliquod genus commune ad omnia praedicamenta», sed solum ens commune, quod non est genus *. Sic ergo «in rebus naturalibus diversitas specierum est secun­ dum formam, diversitas autem generum est secundum materiam, ut dicitur in V Metaph.: ea enim sunt diversa genere, quorum est materia diversa» 1 2. Et exinde infert hoc corollarium psychologicum: «contraria maxime differunt, sed in eodem genere. Diversitas autem obiectorum secundum genus convenit diversitati potentiarum, quia et genus quodammodo in potentia est»3. Ut enim scribit alio in loco, «formae quidem quae sunt diversorum generum diversas potentias respiciunt, cum unitas generis ex unitate materiae sive potentiae procedat secundum Philosophum [IV Metaph., cap. 6, n. 7]; unde impossibile est unum subiectum simul perfici diversis formis diversorum generum, quia tunc una potentia non deter­ minabitur ad diversos actus, sed diversae...: formae vero quae sunt unius generis unam potentiam respiciunt, sive sint contra­ riae ut albedo et nigredo, sive non ut triangulus et quadratum»4 499. Pariter invenitur multiplex similitudo proportionalis in­ ter differentiam specificam et formam substantialem. Prima quidem, quia sicut materia vel potentia, una cum sit, distinguitur per formas vel actus; ita genus, unum cum sit, dividitur per differentias specificas. «Specie enim differentia 1 In V Metaph., lect. 22, n. 1126. Et similiter quando scribit: «ge­ nere quidem differunt quorum non est communis materia. Dictum est enim supra, in VIII [lect. 2, n. 1697], quod licet materia non sit genus, tamen ab eo quod est materiale in re sumitur ratio generica: sicut natura sensibilis est materialis in homine respectu rationis: et ideo quod non communicat in natura sensibili cum homine, est alte­ rius generis [ut angelus]. Et quia ea quae non communicant in ma­ teria, non generantur ad invicem, sequitur ea genere esse diversa quo­ rum non est generatio ad invicem. Quod etiam necesse fuit addere propter ea quae non habent materiam, sicut accidentia sunt. Ut sint genere diversa quaecumque sunt in diversis praedicamentis, ut linea [ = quantitas] et albedo [ = qualitas], quorum unum non fit ex alio» (In X Metaph., lect. 4. nn. 2019-2020). 2 I-II, 54, 1 ad 1. < DeTen^T 14c A”""a’ ° L Cf’ etiam I41' 54’ 1 ad L ! II: Fundamentum compositionis logicae 903 dicuntur quorum est idem genus [vel materia], et secundum formam differunt»1; «quia una potentia est contrariorum et diversarum formarum unius generis»2: omnis siquidem «diffe­ rentia importat distinctionem formae»3. Unde sicut omnis actus complet potentiam et omnis materia formam, ita omnis diffe­ rentia specifica complet genus; quia «omne completivum quo­ dammodo formale est respectu eius quod completur»4. Secunda, quia sicut materia non distinguitur per se et essen­ tialiter per formas accidentales, sed solum per formas substan­ tiales ad quas primo et per se dicit ordinem; ita genus non dividitur per se differentiis accidentalibus, sed tantum differen­ tiis essentialibus sive specificis. Ut enim scribit S. Doctor, «nulla potentia ponenda est ex parte materiae nisi illa quae perficitur per formam substantialem, cum ad idem genus spectent materia et sua forma»5; et similiter nulla potentia est ponenda ex parte generis nisi illa quae determinatur et perficitur per differentias essentiales: quia «differentia advenit generi non per accidens sed per se, tanquam determinativa ipsius, per modum quo ma­ teria determinatur per formam; nam a materia sumitur genus, a forma autem differentia»6. Tertia consequenter, quia sicut eorum, quorum est eadem for­ ma substantialis, eadem est essentia; quorum autem diversa est forma substantialis, diversa est essentia: ita etiam quorum est eadem differentia specifica, eadem est species; diversa vero, quorum differentia specifica est diversa. Quia «idem est diffe­ rentiam sumi a forma, et formam constituere speciem; diffe­ rentia enim specifica sumpta, facta est species»7: forma autem est «quae dat speciem rei»8, quia «unumquodque constituitur in specie per propriam formam; unde definitio speciei maxime significat formam rei»9. Et propter hoc «idem specie est idem 2 In X Metaph., lect. 4, n. 2021. De Verit., 8, 14c. I, 31, 2 ad 2. IV Sent., d. 3, 1, qla. lc. Ia ed De natura materiae et dimensionibus interminatis, Opuscu , cit, 1.1, p. 270. 6 In I Periherm., lect. 8, n. 10. · T d 183· I 7 De quatuor oppositis, cap. 4. Opuscula, ed. cit., t. > /6,1 sed contra. ’ In I Periherm., lect. 8, n. 9. np An;ma ’ In II Metaph., lect. 4, n. 320. Cf. etiam Quaest. disp. 1, arg. 1 sed contra. 28 904 P. I, Sec. I. De natura analogiae secundum formam» \ atque ideo imius essentiae est una tantum | forma substantialis, sicut et unius speciei est una tantum diffe­ rentia specifica constitutiva, nempe differentia ultima, quae om­ nes priores differentias in se unite continet2. Et inde sequitur quarta, quia scilicet sicut remota forma sub­ stantiali solvitur essentia per eam constituta, ita remota ultima differentia solvitur species ex ea constituta. Quam ob rem scribit S. Thomas: «remota forma partis, removetur forma totius, quae resultat ex compositione formae et materiae»3; «ratio autem definitiva cuiuslibet speciei sumitur a forma specifica ipsius»4: et ideo remota forma substantiali alicuius, removetur propria eius essentia, sicut remota anima rationali quae est forma sub­ stantialis hominis, non remanet essentia hominis5. Et rursus: «differentia [specifica] sumitur a forma [substantiali] rei»6; ac proinde «quaelibet differentia substantialis [addita vel substracta], excludit idem simpliciter»7, quod est idem secundum essentiam vel speciem8, «quia quocumque minimo addito vel sublato, est alia definitio et alia natura speciei: sicut substantia animata sensibilis tantum, est definitio animalis; cui, si addas et rationale, constituis speciem hominis; si autem subtrahas sensible, constituis speciem plantae·, quia etiam ultima diffe­ rentia dat speciem»9. Quinta, quia sicut forma substantialis educitur per agens na­ turale de potentia materiae in qua est sicut in potentia, ita differentiae specificae quodammodo educuntur per intellectum comparantem ex potentia generis in quo sunt sicut in potentia et radice. Forma enim «educitur de potentia materiae, in quan­ tum materia, quae est in potentia ad formam, fit actu sub forma, quod est facere compositum «ex materia et forma»10; quia «ac­ tum extrahi de potentia materiae nihil aliud est quam aliquid 1 III, 50, 5 ad 2. 2 In VII Metaph., lect. 12, nn. 1555, 1559, 1561, 1564; I, 76, 4 sed contra. 3 Quodlib. II, 1 sed contra. 4 Quodlib. III, 4c. 5 Ibid.·, in II de Anima, lect. 2, nn. 236-239. 6 I, 76, 1 sed contra. 7 Quodlib. II, lc. 8 Quodlib. III, 4 ad 1. 9 In VIII Metaph., lect. 3, n. 1724. 10 In VII Metaph., lect. 7, n. 1423. C. II, a. 2, B, § II: Fundamentum compositionis logicae 305 fieri in actu quod prius erat in potentia» *; «et hoc est formam educi de potentia materiae, absque additione alicuius extrinseci» quod non contineretur aliquo modo in materia I, 2. Et similiter dif­ ferentiae specificae, quae in potentia continentur in genere, qua­ si educuntur ex potentia generis per actum intellectus, absque additione alicuius penitus extrinseci quod non contineretur im­ plicite in ipso genere; et hoc est formare speciem, quae com­ posita est ex genere et differentia. «Unde cum differentia additur generi, non additur quasi aliqua diversa essentia a genere, sed quasi in genere implicite contenta, sicut determinatum conti­ netur in indeterminato, ut album in colorato»3; «quia non hoc modo advenit differentia generi ut diversa essentia ab eo exsis­ tens, sicut advenit album homini» 4, sed «sicut homo addit aliquid super animal: non quidem ita quod sit in homine alia res quae sit penitus extra essentiam animalis —alias, oporteret dicere quod non totum quod est homo esset animal, sed 'animal esset pars hominis—, sed animal per hominem contrahitur, quia id quod determinate et actualiter continetur in ratione hominis, im­ plicite et quasi potentialiter continetur in ratione animalis: sicut est de ratione hominis quod habeat animam rationalem, et de ratione animalis est quod habeat animam, non determinando ad rationalem vel non rationalem» 5. Quae cum ita sint, plane intelliguntur haec verba S. Doctoris: «genus sumitur a materia, differentia vero a forma; sicut ratio­ nale a natura intellectiva, animal vero a sensitiva. Forma autem non includitur in materia actu, sed in potentia tantum: similiter differentia non pertinet ad naturam generis, sed genus continet differentias potestate»6. Et iterum: «differentia comparatur ad genus ut forma ad materiam, in quantum facit esse genus in actu»7, sicut forma facit esse materiam in actu; et hoc est praecisse educere formam de potentia materiae: ergo similiter differentia quasi educitur de potentia generis, in quantum facit esse genus in actu. 1 I, 90, 2 ad 2. 2 De Spiritualibus creaturis, 3 ad 8. In VII Metaph., lect. 12, n. 1549. Ibid., n. 1550. «Differentia non additur generi sicut diversa essen­ tia a genere, sed quasi aliquid in genere contentum implicite» (De Mura generis, cap. 8, ed. cit., p. 299). 5 De Verit., 21, Ic. Cf. etiam I-II, 35, 8c. 4 De natura generis, cap. 1, ed. cit., p. 286. 7 I-II, 18, 7 ad 3. «·, ia.' . - J P. I» Sec. I. De natura analogiae 906 Sexta, quia sicut potentia materiae limitatur et finitur et determinatur per formam, ita etiam potentia generis limitatur et finitur et determinatur per differentias essentiales. «Materia enim, ait S. Thomas, non finitur nisi per formam» >; «in quan­ tum materia, antequam recipiat formam, est in potentia ad mul­ tas formas, sed cum recipit unam, terminatur per illam»1 2. Et similiter differentia essentialis, quae «comparatur ad genus ut actus et forma eius»3, limitat et finit ac determinat amplitudi­ nem potentialem eius, ad unam speciem vel alteram: siquidem «genus significat indeterminate totum id quod est in specie..., differentia vero, e converso, est sicut quaedam determinatio a forma determinata sumpta»4; et ideo «forma generis limitatur ad naturam speciei... per formam magis determinatam, a qua sumitur differentia: differentia enim addita super genus, con­ trahit ipsum ad speciem»5. Consequenter, «sicut natura generis, quae de se est indifferens ad multa, finitur per unam differentiam [ita] et materia prima, quae de se est indifferens ad omnes formas unde et infinita di­ citur, finitur per [unam] formam»6. Quam quidem analogiam acu veluti tetigit S. Doctor, ostensa ratione formali sive medio comparationis, hisce verbis: «finitur..' materia per formam, in quantum materia, quae est in potentia ad diversas species, determinatur ad unam speciem per for­ mam»7; nam a materia sumitur genus, a forma vero sumitur differentia, ut saepe dictum est. Et inde est quod, sicut materia prima nude sumpta, utpote pura potentia, est principium indistinctionis et imperfectionis; forma vero, utpote actus, est principium distinctionis et perfec­ tionis: ita etiam genus, utpote potentialitatem significans, est principium imperfectionis et indistinctionis; differentia autem, utpote actualitatem praeseferens, est principium perfectionis et distinctionis. Sicut enim «materia perficitur per formam, per 1 2 3 * „ C. II, a. 2, B, § II: Fundamentum compositionis logicae In VII Metaph., lect. 11, n. 1530. I, 7, Ic. In VIII Metaph., lect. 2, n. 1697. De ente et essentia, cap. 3, ed. cit., pp. 22, 18-19; 23, 9-11. «^ritualibus creaturis, l ad 2. Cf. etiam in VII Metaph., lect. ri· 1539. 6 I Sent., d. 43, Ic. 7 Quodlib. III, 3c. 907 finitur»1; ita etiam genus perficitur per differentiam, per quam determinatur: et sicut per materiam primam non distin­ guuntur corpora, sed in ea quasi confunduntur; ita per genus supremum non distinguuntur inferiora sub ipso contenta, sed in eo quasi confunduntur. Quam ob rem S. Thomas profunde scribit: «genus continet differentias potestate. Potentia autem principium indistinctionis est; sicut per oppositum, actus primo distinguit. Illud igitur pro generalissimo sumendum est quod est primum principium indistinctionis aliquorum: ut homo et equus, licet indistincta sint in animali, animal tamen non est primum principium indistinctionis aliquorum: ut homo et equus, licet indistincta sint in animali, animal tamen non est primum principum indistinctionis eorum, nec etiam corpus; statur autem ad substantiam: nam etsi in ente non distinguantur, ens tamen non est generalissimum, quia non praedicatur de aliquibus uni­ voce, quod requiritur ad naturam generis»2. Unde «quia universalia continent in se suas species in po­ tentia, qui scit aliquid in universali, scit illud indistincte»3: «sicut cognoscere animal indistincte, est cognoscere animal in quantum est animal; cognoscere autem animal distincte, est co­ gnoscere animal in quantum est animal rationale vel irrationale, quod est cognoscere hominem vel leonem»4. quam 500. Tandem inter speciem et naturam vel essentiam physi­ cam compositam ex materia et forma plures reperiuntur simili­ tudines proportionales. Prima quidem, quia sicut tota essentia vel natura physica componitur ex duobus principiis intrinsecis, scilicet ex materia prima et forma substantiali, ita tota species componitur ex duobus intrinsecis principiis, nempe ex genere et differentia specifica. «Essentia, inquit S. Thomas, comprehendit materiam et for­ mam»5; «nomen essentiae in substantiis compositis significat id quod ex materia et forma compositum est»6; in substantiis ex forma substantiali et materia efficitur unum per se [idest] una De natura generis, cap. 9, ed. cit., p. 299. In I Physic., lect. 1, n. 7. i, 85, 3c. De ente et essentia, cap. 2, ed. cit., pp. Io, 11-12. Ibid., pp. 17, 3-5. 908 P. I, Sec. I. De natura analogiae natura ex earum coniunctione resultans, quae proprie in prae­ dicamento substantiae collocatur» »: «et ideo essentia non dicit formam tantum, sed in compositis ex materia et forma dicit totum, et hoc etiam dicitur quidditas vel natura rei»1 2; «nam quid­ ditas speciei est composita ex materia et forma, non tamen ex hac forma et ex hac materia individua»3. Itaque «substantia sensibilis componitur ex materia et forma»4, et «essentia in substantiis materialibus significat compositum ex materia et forma, non tamen ex materia individual! sed ex materia com­ muni» 5. «Unde in rebus compositis ex materia et forma, essentia significat non solum formam nec solum materiam sed compo­ situm ex materia et forma communi ut sunt principia speciei»6; «nam forma et materia sunt principia intrinsecus constituentia essentiam rei»7. Similiter tota species componitur ex genere et differentia specifica sicut ex duobus principiis intrinsecis, quia ut «dicit Porphyrius [Isagoge, cap. 2], genus se habet ad similitudinem materiae, et differentia ad similitudinem formae, et species ad similitudinem compositi»8; «et inde est quod genus sumitur a materia, differentia a forma, species autem a materia et forma simul»9*. Consequenter, «sicut materia et forma dicuntur partes compositi [ita] genus et differentia [dicuntur] partes quodam­ modo speciei»,0; nam «partes essentiae sunt naturaliter quidem [=physice] forma et materia, logice autem genus et differen­ tia» ii; et sic «omnis species constat ex genere et differentia»12. Quod si species sumatur primo intentionaliter ut nominat ipsam essentiam vel substantiam corpoream, tunc componitur 1 Op. cit., cap. 7, pp. 57-58. 2 I Sent., d. 23, Ic, § Sciendum est autem. Cf. etiam ibid, ad I. 3 In VII Metaph., lect. 9, n. 1496. 4 In VIII Metaph., lect. 3, n. 1703. 5 De Pot., 9, 1 ad 6. • I. 29, 2 ad 3. 7 Qnaest. disp. De Anima, 10c. 8 I Sent., d. 19, 4, 2, arg. 2 sed contra. Non enim genus est «ma­ teria naturae sed materia rationis», quae materia dicitur vel potius materiale ob «similitudinem materiae» physicae (In V Metaph., lect. 8, n. 882). ’ In VII Metaph., lect. 9, n. 1463. π πΓί ÎiSP' De Anima' ,Oc' § Sed quia etiam Quaeritur. « Quaes t. disp. De Anima, 7, obi. 17; De Pot., 7, 3 obi. 1; I, 3, 5c. C. II, a. 2, B, § II: Fundamentum compositionis logicae 909 ex materra et forma sicut et ipsa substantia corporea, iuxta illud S. Thomae: «id quod resultat ex forma in materia exsistente, species est» ■; et illud: «ex forma et materia semper constituitur una species, quae est praedicabilis de pluribus actu vel potentia quantum est de ratione specie»2. Et quia natura «nihil est aliud quam essentia, quam signi­ ficat definitio»3, inde est quod «definitio rei naturalis non signi­ ficat tantum formam [neque materiam tantum], sed formam et materiam» simul, hoc est, «compositum ex materia et forma»4. Sicut ergo essentia physica componitur ex materia et forma, et species componitur ex genere et differentia quae proportionantur materiae et formae: ita et definitio essentialis primo intentionaliter sumpta, quae idem est ac ipsum definitum, com­ ponitur ex materia et forma: secundo autem intentionaliter et prout ratione distinguitur a definito cuius est signum formale, componitur ex genere et differentia: est enim definitio essentia­ lis «oratio indicans quid est res» 5 sive «oratio declarans speciem rei»6; et ideo «sicut se habet [tota] ratio [seu definitio] rei ad [totam] rem, ita se habent partes rationis ad partes rei»7; non quidem per identitatem absolutam, quasi «partes definitionis sint idem partibus rei»8, sed per identitatem relativam seu propor­ tionalem, quatenus partes definitionis proportionantur partibus rei, ita ut «partes definitionis significant partes rei, in quantum a partibus rei sumuntur partes definitionis»9. Ut enim egregie expendit Averroes, «sicut est proportio definitionis ad rem, ita est proportio partis definitionis ad partem rei, in quantum quem­ admodum definitio declarat quidditatem rei ita pars definitio­ nis declarat partem quidditatis rei» ,0. Itaque «ratio definitiva est partes habens» n, quasi ratio «una ex pluribus constans» rationibus12, quatenus «ratio definitiva b 9 10 U 12 In VII Metaph., lect. 11, η. 1517. IV Contra Gent., cap. 35, arg. 8. Ibid., arg. 3 et 6. IV Contra Gent., cap. 81, § De humanitate vero. In IV Physic., lect. 5, n. 3. In VII Physic., lect. 8, n. 9. In VII Metaph., lect. 9, n. 1460. Cf. etiam I Sent., d. 25, 1 obi 2. Ibid., n. 1462. Ibid., n. 1463. . e Averroes, In VII Metaph., cap. 10, text. 33, ed. cit., fol. 176r. S. Thomas, In VIII Metaph., lect. 1, n. 1685. In VIII Metaph., lect. 5, n. 1756. 910 P. I, Sec. I. De natura analogiae adiungit aliquid alteri, quorum unum est ut forma, aliud ut materia; nam genus sumitur a materia et differentia a forma»·: «est enim definitio divisibilis in duo, quorum unum se habet ut forma, aliud ut materia»1 2, «unum sicut potentia, aliud sicut actus»3; et in haec duo essentialiter resolvitur, siquidem «ea in quae resolvitur definitio alicuius rei sunt componentia rem illam quia unumquodque resolvitur in ea ex quibus componitur»4. Et secundum hoc plane intelligitur cur S. Thomas haec tria simul doceat. Ex una parte quidem quod «in omni definitione est aliquid ut materia et aliquid ut forma»5, quia nimirum «defi­ nitio rei naturalis, quae est ex materia et forma composita, non solum continet formam sed etiam materiam»6; «nam ad naturam speciei pertinet id quod significat definitio: definitio autem in rebus naturalibus non significat formam tantum, sed formam et materiam; unde materia est pars speciei in rebus naturalibus: non quidem materia signata quae est principium individuationis, sed materia communis»78 ; et ideo «sive in sensi­ bilibus [ = physicis] sive in mathematicis semper oportet quod sit in definitionibus aliquid quasi materia et aliquid quasi forma»’. Ex alia vero docet quod omnis definitio essentialis constat ex genere et differentia: «definitio, inquit, est sermo quidam compositus ex genere et differentiis substantiarum»9; «genus et differentia... sunt partes definitionis» sive rationis10*; «defini­ tio continet genus et differentiam» n: «haec enim duo sunt par­ tes definitionis, quae significant essentiam» 12. Et sic «investigan1 In VIII Metaph., lect. 3, n. 1721. 2 Ibid., n. 1722. 3 In VIII Metaph., lect. 5, n. 1758. «Cum in definitione unum com­ paretur ad aliud ut actus ad materiam» (In VIII Metaph., lect. 2, n. 1700). 4 In I Physic., lect. 13, n. 2. 5 Quaest. disp. De Anima, 7, obi. 16. 6 De Pot., 9, 1 obi. 7. 7 I, 75, 4c. Cf. etiam Quodlib. II, 4c. 8 In VIII Metaph., lect. 5, n. 1761. 9 In librum Boetii de Trinitate, 6, 4, arg. 3 sed contra. Hoc verbum, sermo, quod raro invenitur apud S. Thomam, qui potius uti solet nomine orationis ad definiendam definitionem, videtur esse reminis­ centia quaedam Averrois dicentis quod «definitio est sermo, et omnis sermo habet suas partes significantes partes rei» (In VII Metaph., cap. 10, text. 33, ed. cit., fol. 176r). ιθ In I Periherm., lect. 12, n. 8. n In I Post., lect. 27, n. 9. 12 In I Post., lect. 34, n. 4. C. Il, a. 2, B, § II: FUNDAMENTUM COMPOSITIONIS LOGICAE 911 tibus quid est homo, oportet accipere non solum genus, quod nam est animal, sed etiam differentiam», quae est rationale «omnis ratio convertibilis constans ex genere et differentiis, significat quod quid est»2, «quasi dicat [ur] quod hoc quod est esse rationem convertibilem ex genere et differentiis constan­ tem, est omnino idem ei quod quid est»3. Unde «oportet omne quod definitur constitui ex duobus, scilicet ex genere et diffe­ rentia»4,· et similiter oportet «definitionem ex duobus constitui, quorum unum sit genus, aliud differentia»5: «istae enim sunt definitiones verae, in quibus non est aliud quam primum genus et differentiae»6; «et sic patet quod omnis definitio resolvitur in primum genus et aliquas differentias»7, quod revera sunt ultimum genus et ultima differentia, eo quod genus proximum vel ultimum comprehendit omnia genera subalterna usque ad supremum, et similiter differentia ultima comprehendit omnes differentias subalternas usque ad primam8. Ergo «omnis defi­ nitio est ex genere et differentia»9. Et utrumque simul iungens, scribit: «sicut enim in genere substantiae differentia, quae praedicatur de genere et advenit ei ad constitutionem speciei, comparatur ad ipsum ut actus et for­ ma, ita et in aliis definitionibus». Quod ideo contingit, «quia genus sumitur ab eo quod est materiale in re, differentia vero ab eo quod est formale», et consequenter «genus et differentia proportionantur materiae et formae» 10. Et ideo «genus significat totum non designatum, et differentia ut designans, et definitio ut designatum»n; siquidem «in compositis genus et differentia, quamvis non sint partes, tamen a partibus rei fluunt, quia genus fluit a materia quamvis non sit materia, et differentia a forma, i In II Post., lect. 2 In II Post., lect. 5, n. 3. Ibid., n. 2. In II Post., lect. 14, n. 5. In II Post., lect. 13, n. 6. A Ibid., et in VII Metaph., lect. 12, n. 1542. In VII Metaph., lect. 12, n. 1543. Ibid., et nn. 1549-1550, 1554-1556, 1559, 1561, 1564; in II Post lect. 15, n. 9. 9 I Contra Gent., cap. 25, § Ex quo patet etiam; I, 3, 5c; De Pot., Ί, 3c in fine, ubi formulam adhibet: «omnis definitio est ex genere et specie·», quia revera species constituitur differentia specifica, quae ideo appellatur differentia constitutiva. io In VIII Metaph., lect. 2, n. 1697. 11 I Sent., d. 25, 1 ad 2. •r * P. I, Sec. I. De natura analogiae 912 quamvis forma non sit differentia sed forma sit principium illius: ets sic definitio composita [ex genere et differentia] os­ tendit realem compositionem» ex materia et forma substantiae corporeae >. Quae omnia S. Thomas ex Aristotele mutuo accepit, qui et docuit substantiam corpoream essentialiter esse constitutam ex materia et forma1 2, et definitionem essentialem significare huius­ modi compositionem ideoque partes eius se habere ut materiam et formm3, et speciem ac definitionem coalescere ex genere et differentia respondentibus materiae et formae: πάσα γάρ ειδοποιός διαφορά μετά του γένους είδος ποιεί4; εκ γάρ του γένους και των διαφο­ ρών τά είδη 5; έπειδή ό ορισμός έκ γένους καί διαφορών έστίν 6; είπερ δει μέν διά του γένους καί τών διαφορών όριζεσθαι τον καλώς όριζόμενον 7; ούθέν γαρ ετερόν έστιν έν τφ όρισμφ πλήν το τε πρώτον λεγόμενον γένος και αί διαφοραί 8. Et inde sequitur solam speciem definiri, non genus, neque differentiam, neque individuum; quia sola species qua talis com­ ponitur ex genere et differentia, non autem genus, neque diffe­ rentia, neque individuum. Non quidem individuum signatum, quod est singulare, dum genus et differentia sunt universalia: singulare autem non componitur ex universalibus. Neque diffe­ rentia, quia, licet sit universalis, non tamen componitur ex ge­ nere et differentia, nam differentiae non est differentia. Neque genus qua tale, quia generis non est genus. Propter quod S. Thomas scribit: «non enim est ratio eorum [ = generum] et definitio, quam oporteat componi ex genere et differentia, sed definitiones proprie dantur de speciebus; et si aliquod genus definitur, non definitur in quantum est genus, sed est idenin quantum est species»9: puta genus proximum, qu tice species subalterna; vel genus subalternum, quod est identice species suprema: at genera suprema, quae nonnisi genera sunt, nequaquam species, definiri non possunt; «sicut quantitas et qualitas et huiusmodi [suprema genera] non definiuntur, quia 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Ibid. Aristoteles. VII Metaph., cap. 2, n. 9 (II, 560, 7-9). Ibid., cap. 3, n. 7 (II, 561, 1-2). VI Topic., cap. 6, n. 3 (I, 242, 18-19). IX Metaph., cap. 7, n. 6 (II, 582, 3-4). I Topic., cap. 6, n. 2 (I, 177, 17-18). VI Topic., cap. 4, n. 5 (I, 239, 27-29). VI Metaph cap. 12, n. 3 (II, 552. 11-12). S. Thomas, In V Metaph., lect. 4, n. 805. C. II, a. 2, B, § II: Fundamentum compositionis iogicae 913 sunt genera generalissima» ’. «Nam nihil proprie definitur nisi species, cum omnis definitio ex genere et differentia constet; etsi aliquod genus definitur, hoc est in quantum est species»2. «Sic ergo patet quod quod-quid-erat-esse non erit alicuius quod non sit de numero specierum alicuius generis, sed solum his, idest solum speciebus: species enim sola definitur, cum omnis definitio sit ex genere et differentiis; illud autem quod sub genere continetur et differentiis constituitur, est species, et ideo solius speciei est definitio»3. Pariter «definitiones non dantur de individuis, sed speciebus»4; «et hoc ideo, quia definitio non assignatur nisi universa­ liter»5, «quia definitio nunquam est rei singularis, sed solum universalis... Et inter universalia, proprie est species, quae con­ stituitur ex genere et differentia, ex quibus omnis definitio con­ stat: genus enim non definitur, nisi etiam sit species»6. Similiter differentia non definitur, quia differentiae non est differentia, sicut formae non est forma: «homo enim differt ab asino rationali differentia; rationale autem ulterius non differt ab asino aliqua differentia, quia sic esset abire in infinitum, sed seipso»7. Ergo «definitio proprie competit speciei», et ideo «sola species proprie definitur»8: «omnis enim definitio ex genere et differen­ tiis constat; id etiam quod proprie definitur, species est»9. Ita­ que, a primo ad ultimum, «omnem... substantiam, quae scilicet habet aliquid universalius quod de ipsa praedicatur et quae potest de alio inferiori praedicari, contingit definire: genera vero generalissima de quibus alia universaliora non praedicantur, et singularia quae non praedicantur de aliquibus inferioribus, non contingit definire. Solum ergo substantiam mediam definire con­ tingit»10: et haec est sola species, praesertim atoma, quae sola clauditur et circunscribitur et finitur per genus et deorsum 5 I Sent., d. 2, 3c, § Quantum ad primum. In V Metaph., lect. 8, n. 877. In VII Metaph., lect. 3, n. 1327. Cf. ibid., n. 1328 in fine. In VII Metaph., lect. 9, n. 1468. In VII Metaph., lect. 10, n. 1492. Cf. etiam ibid., lect. 15, nn. 1606-1612. in VII Metaph., lect. 11, n. 1502. De Pot., 7, 3 ad 2. « Quaest. disp. De Anima, 7, obi. 16 ct resp. 9 Comp. theol., I P., cap. 26. 10 In I Post., lect. 34, n. 5, 6 914 P. I, Sec. I. De natura analogiae per differentiam ultimam et sola claudit in se totam rei essen­ tiam. Unde et definitio «dicitur terminus, quia includit totaliter rem, ita scilicet quod nihil rei est extra definitionem, cui scilicet definitio non conveniat, nec aliquid aliud est infra definitionem, cui scilicet definitio conveniat» *; quia nimirum «ultima differen­ tia constitutiva est ad quam finitur essentia speciei. Unde illud quod significat essentiam rei vocatur definitio vel terminus, et sic dicitur unumquodque finiri per illud quod determinat vel contrahit essentiam suam: sicut natura generis, quae de se est indifferens ad multa, finitur per ultimam differentiam*2. Et sic apparet quod «definitiones habent principium et finem; quia non est ascendere in infinitum in generibus, sed accipitur quasi primum, genus generalisimum: nec etiam est descendere in infinitum in speciebus, sed est stare in specie specialissima. Unde genus generalissimum est [primum] principium, species vero specialissima sicut [ultimus] terminus vel finis in definitioni­ bus»3; siquidem «species ex universalibus componuntur sicut ex partibus definitionis..., in quantum ex genere et differentia constituitur species» 4. Inde etiam apparet cur definitio constare debeat saltem duo­ bus nominibus, quorum uno significetur genus proximum et alio differentia ultima, ut cum hominem definimus: animal rationale. Unum namque nomen tantum non potest significare distincte et explicite duo essentialia principia rei definiendae, quae sunt ma­ teria et forma vel potentia et actus. Et ideo S. Thomas egregie: «omnis definitio est quaedam ra­ tio, idest quaedam comi sitio nominum per rationem ordinata. Unum enim nomen non potest esse definitio, quia definitio opor­ tet quod distincte notificet principiae rerum quae concurrunt ad essentiam rei constituendam: alias autem definitio non suffi­ cienter manifestaret essentiam rei. Et propter noc dicitur in I Physicorum [cap. 1, n. 5], quod definitio dividit definitum in 1 In I Periherm., lect. 4, n. 2. Cf. etiam In V Metaph., lect. 19, n. 1048; III Contra Gent., cap. 49, arg. 4; In VIII Metaph., lect. 3, n. 1720. 2 / Sent., d. 43, 1, lc. Editiones habent: per unam differentiam, ni ,totus intextus postulat ut legatur ultimam. Unde proloquium ! nudD *ΟΓξηξ 9uod definitur, in intellectu definientis comprehenditur* (De Pot., 7, 3 ad 5). ’ \n L^eâninta· lect· 8- n- 121. In VII Metaph., lect. 13, n. 1569. C. II, a. 2, B, § II: Fundamentum compositionis logicae 915 singulare, idest exprimit distincte singula principia definiti ’. Hoc autem non potest fieri nisi per plures dictiones: unde una dictio non potest esse definitio, sed potest esse manifestativa eo modo quo nomen minus notum manifestatur per magis notum. Omnis autem ratio partes habet, quia est quaedam oratio composita; et ideo videtur quod sicut se habet ratio rei ad rem, ita se habent partes rationis ad partes rei», idest plura nomina per rationem ordinata ad plura principia rei2. Ergo «necessarium est omnem definitivam rationem esse ex pluribus nominibus. Ille enim qui definit, non faciet notificationem rei ponendo unum nomen tantum; quia si poneret unum tantum nomen, adhuc definitum remaneret nobis ignotum. Con­ tingit enim, uno nomine notiori assignato, ipsum nomen definiti notificari, non autem rem definitam, nisi principia eius expri­ mantur, per quae res omnis cognoscitur. Resolutio autem definiti in sua principia, quod definientes facere intendunt, non con­ tingit nisi pluribus nominibus positis»3: et aliquando est «oratio longa ex multis composita»4, ut quando definiuntur accidentia vel partes substantiae, in quibus oportet poni subiectum vel alia pars substantiae, eo quod huiusmodi non sunt definibilia nisi per additionem, prout videre est in definitione motus: actus entis in potentia quaternis in potentia; vel in definitione animae: actus primus corporis physici organici potentia vitam habentis5. Secunda, quia eadem est proportio principiorum inter se in utraque compositione, scilicet potentiae et actus: quem ad mo­ dum enim definitum componitur essentialiter ex materia et forma sicut ex potentia et actu, ita etiam definitio essentialis compo­ nitur ex genere et differentia sicut ex potentia et actu. Ex quo enim «genus et differentia proportionantur materiae et formae»6, «hoc modo genus se habet ad differentias sicut materia ad for­ mas»7. Materia autem se habet ad formam ut potentia ad actum. 1 «Qui apprehendit nomen, ut puta hominem aut circulum, non statim distinguit principia definientia; unde nomen est sicut quoddam totum et indistinctum, sed definitio dividit in singularia [ό δε ipiajià; ssîw διαρεΐ εις τά χαθ’εχαστα], idest distincte ponit principia definiti» Un I Physic., lect. 1, n. 10). 2 In VII Metaph., lect. 9, n. 1460. 3 In VII Metaph., lect. 15, n. 1614-1615. 4 In VIII Metaph., lect. 3, n. 1720. s Cf. in VII Metaph., lect. 9, n. 1477. « In VIII Metaph., lect. 2, n. 1697. 7 In X Metaph., lect. 10, n. 2116. 916 P. I, Sec. I. De natura analogiae Ergo et genus se habet ad differentiam sicut •Ι· tentia ad actum. Sicut ergo compositio definiti ex materia et forma est compo­ sitio potentiae et actus, ita compositio definitionis ex genere et differentia est compositio potentiae et actus, quasi compositio conceptus speciei ex conceptu quasi potentiali generis et ex con­ ceptu actuali differentiae. Propter quod S. Thomas iure scribit: «differentia, quae prae­ dicatur de genere et advenit ei ad constitutionem speciei, com­ paratur ad ipsum ut actus et forma» *, «cum in definitione unum comparetur ad aliud ut actus ad materiam...: ratio vero, quae sumitur ex differentiis, pertinet ad formam»1 2. Et hoc ideo, quia «substantia quae definitur, sive sit intellectualis sive sit sensi­ bilis, oportet quod sit composita: ea vero ex quibus primo com­ ponitur, cum sint simplicia, non contingit definiri. Dictum est enim supra quod ratio definitiva adiungit aliquid alteri, quorum unum est ut forma, aliud ut materia: nam genus sumitur a materia, et differentia a forma»3. Et iterum: «species constituitur ex genere et differentia4: semper autem id a quo sumitur differentia constituens speciem se habet ad illud unde sumitur genus sicut actus ad potentiam. Animal enim sumitur a materia sensitiva per modum concre­ tionis; hoc enim dicitur animal, quod naturam sensitivam habet: rationale vero sumitur a natura intellectiva, quia rationale est quod naturam intellectivam habet. Intellectivum autem compa­ ratur ad sensitivum sicut actus ad potentiam»5. Tertia, quia sicut in compositione essentiae specificae definiti forma est principalis pars, ita et in compositione definitionis essentialis pars principalis est differentia specifica. Ut enim scribit S. Doctor, «in rebus naturalibus id quod est potentia caro et os non habet naturam carnis et ossis antequam accipiat for­ mam, secundum quam accipitur ratio definitiva rei, per quam scilicet scimus quid est caro vel os; nec adhuc est natura in ipso antequam habeat formam»; et ideo «forma est magis natu­ ra quam materia, quia unumquodque magis dicitur secundum 1 In VIII Metaph., lect. 2, n. 1697. 2 Ibid., n. 1700. 3 In VIII Metaph., lect. 3, n. 1721. n i et def,n,tio’ «Qu,a definitio est ex genere et differentia> DC). 5 I, 3, 5c. C. II, a. 2, B, § II: Fundamentum compositionis logicae 917 quod est in actu quam secundum quod est in potentia»J, Et alibi: «in omnibus compositis ex materia et forma principium ' determinationis est ex parte formae, quae est quodammodo finis et terminus materiae; et ideo principalius requiritur ad esse rei determinata forma quam determinata materia: materia enim determinata quaeritur ut sit proportionata determinatae for­ mae»2. Consequenter «forma, vel est ipsa natura sicut in sim­ plicibus [=incorporalibus, ut in angelis], vel est constituens ip­ sam rei naturam sicut in his quae sunt composita ex materia et forma»3: et secundum hoc, «ipsa forma significatur per spe­ ciem, quia per formam unumquodque in specie constituitur»4, utpote «completiva essentiae rei»5; «unde forma dicitur natura rei»6. Et similiter «differentia complet essentiam generis»7; «differentia enim complet definitionem significantem esse rei»8: «dicit enim Philosophus in VIII Metaph. [cap. 2, n. 7] quod ratio, quae est ex differentiis, videtur esse speciei et actus, idest for­ mae; quia, ut ibidem dicitur [n. 9], differentia respondet for­ mae; cuiuslibet autem speciei est propria forma, quae nulli alii convenit»9. Et hoc ideo, «quia species cuiuslibet rei praeci­ pue attenditur secundum formalem rationem ipsius, non autem secundum materiam vel subiectum» 10. Unde «differentia est no­ bilior genere, sicut determinatum indeterminato et proprium communi»u. Quia ergo «unumquodque constituitur in specie per propriam formam..., definitio speciei maxime significat formam rei» 12. «Et quia unumquodque consequitur naturam, vel generis, vel speciei, per formam suam; natura autem generis vel speciei est id quod significat definitio dicens quid est res: ideo forma est ratio ipsius quod-quid-erat-esse, idest definitio per quam scitur quid est res. Quamvis enim in definitione ponantur aliquae partes 1 2 6 7 8 9 10 η 12 In II Physic., lect. 2, nn. 3 et 5. Ill, 60, 7c. Ill, 13, Ic. In II Physic., lect. 9, n. 1. In epist. ad Philippenses, cap. 2, lect. 2, ed. Marietti, p. 92a. De Pot., 8, 4 ad 5. In VIII Metaph., lect. 2, n. 1694. In II Post., lect. 13, n. 6. II-II, 99, 2c. j , I, 50, 4 ad 1. Cf. etiam In II Sent., d. 3, 1, 6 In II Metaph., lect. 4, n. 320. S18 P. I, Sec. I. De natura analogiae materiales, tamen id quod est principale in definitione oportet quod sit ex parte formae: et ideo haec est ratio quare forma est causa, quia perficit rationem quidditatis» *. Quo in sensu dici potest quod sicut tota essentia est quodammodo forma, ita «tota essentia definitionis in differentia quodammodo compre­ henditur» 1 23 : et sic «ultima differentia erit tora substantia rei et tota definitio; includit enim in se omnes praecedentes particu­ las» 1, utpote quae «substantiam et speciem definiti compre­ hendet» 4. Quae cum ita sint, «palam est ex praedictis quod quamvis in definitione ponatur genus et differentia, tamen definitio est ratio ex differentiis tantum, quia genus non est praeter diffe­ rentias... Et quamvis ponantur multae differentiae in definitione, tamen tota definitio dependet et constituitur ex ultima quando fit divisio secundum rectum, idest a communiori ad minus com­ mune descendendo secundum per se differentias, et non acci­ piendo quasi a latere differentias per accidens»5, quia «semper prius salvatur in posteriori»6, sicut animal in homine et genus in specie, et ideo «definitio animalis ponitur in definitione homi­ nis»7; «in ratione enim animalis non ponitur anima rationalis explicite et in actu, quia sic omne animal haberet animam ratio­ nalem, sed implicite et in potentia, quia animal est substantia animata sensibilis. Sicut autem sub anima in potentia conti­ netur anima rationalis, ita sub animato [continetur] rationale: et ideo, quando definitio animalis actu attribuitur homini, opor­ tet quod rationale sit de definitione hominis explicite, secundum quod animal est idem homini»8. Et propter hoc, sicut prima intentio naturae est ad speciem atomam et non ad genus neque ad individuum, ita etiam prima intentio cognoscentis et definientis est ad speciem specialissi­ mam et non ad individuum vel ad genus, siquidem «non habetur perfecta scientia de re quousque perveniatur ad speciem specia­ lissimam; quia ille qui scit aliquid in genere, nondum habet 1 2 3 4 5 6 7 8 In V Metaph., lect. 2, n. 764. In VII Metaph., lect. 12, n. 1549. Ibid., n. 1555. Ibid., n. 1559. Ibid., n. 1561. I, 60. lc. In VII Metaph., lect. 1, n. 1258 De Pot., 8, 4 ad 3. C. II, a. 2, B, § II: Fundamentum compositionis logicae 919 perfectam scientiam de re» ’: singularia autem qua talia non sunt defmibilia, neque eorum cognitio est de perfectione intel­ lectus2, quia «cognitio veritatis in talibus non habet aliquid mag­ num ut per se sit appetibilis, sicut cognitio universalium et necessariorum»3. Qua de causa S. Thomas profundissime scri­ bit: «si autem comparemus ipsam naturam generis et speciei prout est in singularibus, sic quodammodo habet rationem prin­ cipii formalis respectu singularium; nam singulare est propter materiam, ratio autem speciei sumitur ex forma. Sed natura generis comparatur ad naturam speciei magis per modum mate­ rialis principii; quia natura generis sumitur ab eo quod est ma­ teriale in re, ratio vero speciei ab eo quod est formale: sicut ratio animalis a sensitivo, ratio vero hominis ab intellectivo. El inde est quod ultima naturae intentio est ad speciem, non autem ad individuum neque ad genus; quia forma est finis gene­ rationis, materia vero est propter formam»4. «Nam specifica differentia est quae complet substantiam rei et dat ei speciem»; et «ita species et substantia dicitur natura, quae est finis genera­ tionis: nam generatio terminatur ad speciem, quae resultat ex unione formae et materiae»5. Unoque verbo haec omnia contraxit, dicens: «a materia acci­ pitur genus, et a forma differentia...; forma enim facit speciem, et ideo dicitur differentia constituere speciem»: nam «idem est differentiam sumi a forma, et formam constituere speciem; dif­ ferentia enim specifica sumpta, facta est species»6, et «semper ultima differentia constituit speciem specialissimam»7. Quarta, quantum ad ordinem partium concurrentium utrobique; quia «sicut materia est prius in compositione rei quam forma, ita genus prius est differentia»8. In compositione enim physica substantiae corporeae ex mate­ ria et forma, materia se habet ut recipiens; forma vero ut re­ cepta: materia ut potentialis et indeterminata, forma ut actualis ’ In II Metaph., lect. 4, n. 323. 1 Cf. I, 12, 8 ad 4; 107, lc. I-II, 14, 3c. I. 85, 3 ad 4. . „ o s In V Metaph., lect. 5, n. 822. Cf. etiam De Verit., 3, 8c; et praeser­ tim Quodlib. VIII, 2c, ubi nitidissime hanc doctrinam exponit 6 De quatuor oppositis, cap. 4. Opuscula, ed. cit., t. I, pp. 182-183. 7 I-II, 18, 7 obi. 2. » Ibid., p. 183. ! 920 P. I, Sec. I. De natura analogiae et determinans; materia ut co • Illi unis, forma ut propria; materia ut quod substat et cui additur, forma ut quod supervenit et additur. lam vero in ordine generationis vel compositionis —nam generatio est compositio materiae et formae, sicut corrup­ tio est earum separatio—, «prius est intelligere recipiens quam ipsam receptionem» »; prius potentiale quam actuale; prius in­ determinatum et determinabile quam determinatum1 2; prius commune quam proprium, et id cui additur quam id quod addi­ tur, iuxta illud S. Thomae: «commune est prius proprio»3; quia «omne proprium se habet ex additione ad commune»4, et hoc ideo quia «commune... per additionem alicuius proprii contrahi­ tur et determinatur»5. Et similiter in compositione logica speciei ex genere et dif­ ferentia, genus se habet ut recipiens determinationem et actuationem differentiae; differentia vero ut dans talem determinatio­ nem et actuans potentialitatem generis eamque reducens in ac­ tum perfectum speciei, iuxta illud S. Doctoris: «omne indeter­ minatum se habet ad determinatum sicut possibile et materia­ le»6, et quidem «ista determinatio et indeterminatio communis et proprii in rebus compositis reducitur ad materiale et formale secundum rem, eo quod ratio generis fluit a materia» et ratio differentiae a forma7; et inde est «quod illud quod constituit in specie est nobilius eo quod constituit in genere, sicut deter­ minatum indeterminato: habet enim se determinatum ad inde­ terminatum, ut actus ad potentiam»8. Item genus se habet ut commune cui additur, differentia autem ut proprium quod addi­ tur; et ideo genus determinatur ad speciem «per additionem alicuius differentiae quae potentialiter in genere erat»9; et sal­ vatur in specie, «quia omne co: Illi· une salvatur in proprio ubi sibi fit additio»10, nam «semper prius salvatur in posteriori»11. 1 2 3 4 5 6 7 8 * 10 11 De Verit., 28, 7 obi. 2. I, 85, 3 ad 1. III, 7, 13 ad 3. I Sent., d. 34, 1, 1 obi. 4. Ibid., ad 4. 1 Sent., d. 26, 1, 1 obi. 6. Ibid., ad 6. De Spiritualibus creaturis, 8 ad 9. I Sent., d. 8, 4, 1 ad 2. Ibid., ad 1. I. 60, lc. «Semper oportet salvari primum in secundo» (I, 62. C. II, a. 2, B, § II: Fundamentum compositionis logicae 921 «Sicut patet quod animal est prius homine..., nam homo se habet ex additione ad animal» ». Sicut ergo «materia per formam contrahitur ad determinatam speciem» vel naturam2, ita et «genus per additionem differentiae «contrahitur et determina­ tur ad speciem3, siquidem «differentia addita generi constituit speciem»4. Et propterea in dissolutione, quae contrarie se habet ad com­ positionem primo removetur id quod erat ultimum in genera­ tione vel compositione: sicut in corruptione compositi physici ex materia vel subiecto et forma, prius removetur forma quam subtectum; et in corruptione compositi logici ex genere et diffe­ rentia, prius removetur differentia quam genus, iuxta illud S. Thomae: «ultimum in generatione est primum in resolutione»5, et vicissim: «id quod est primum in generatione est postremum in corruptione»6. Nam «transmutato posteriori, non transmutatur prius»7; quia «remoto posteriori, non removetur prius»8: et hac de causa, sicut remota forma non removetur materia vel subiectum, ita remota differentia non removetur genus9, sed «remota differentia constitutiva, remanet genus in communi» 10; «remoto enim quod est proprium, remanet id quod est commu­ ne»11, quia proprium se habet ex additione ad commune, et «omne quod se habet ex additione, remota additione, remanet id cui fit additio: sicut homo addit supra animal, rationale: unde remoto rationali, remanet animal»12, siquidem «ea quae sunt prima in generatione, non oportet quod sint prima in de­ structione»13; sed potius e converso quia «in omni corruptione, In II Physic., lect. 3, n. 5. I, 44, 2c; cf. etiam I, 7, 1c. I Sent., d. 34, 1, 1 ad 4. II Sent., d. 3, 1, 5, arg. 2 sed contra. II-II, 107, 2c. II-II, 122, 7 ad 3. 7 I- II, 85, 1 obi. 2. II- II, 20, 2, sed contra. I-II, 67, 5c; III Sent., d. 31, 2, 1, qla. 3c, n. 107; et ad 1, n. 109. ΐθ De Pot,, Pot., 8, 4 ad 8. Cf. etiam ibid., ad 5. Et alibi: .• «remotis... · «· Λ differentiis constitutivis specierum, remanet natura generis indivisa; quia eaedem differentiae quae sunt constitutivae specierum, sunt divisivae generis» (II Contra Gent., cap. 51, arg. 2). « I-II, 67, 5 obi. 1. « De Pot., 8, 4 obi. 5. » II Sent., d. 5, 1, 3 ad 5. DM 922 P. I, Sec. I. De natura analogiae remoto actu, manet potentia» *. Ex adverso, «remoto priori, re­ movetur posterius»2, quia posterius pendet a priori et non prius a posteriori, iuxta illud S. Thomae: «illud quod est prius non dependet a posteriori, sed e converso»3: quam ob rem «poste­ riora non sunt de intellectu priorum, sed e converso; unde priora possunt intelligi sine posterioribus et non e converso»4, et ideo, remoto genere vel remota differentia constitutiva, removetur species5. Quae omnia S. Thomas profunde explicavit hisce verbis: «vi­ demus enim quae sunt priora in compositione esse ultima in resolutione», uti apparet in genere causarum formalium, «in quibus quanto forma est universalior tanto prior esse videtur. Si igitur accipiamus aliquem hominem, forma quidem specifica eius attenditur in hoc quod est rationabilis; forma autem gene­ ris eius attenditur in hoc quod est vivum vel animal; ulterius autem id quod est omnibus commune, est esse. Manifestum est autem in generatione unius particularis hominis quod in naturali subiecto, primo invenitur esse, deinde invenitur vivum, postinodum autem est homo; prius enim ipse est animal quam homo... Rursus, quia in via corruptionis primo amittit usum rationis et remanet vivum et spiratio, secundo amittit vivum et spirans et remanet ipsum ens». Et inde est «quod id quod in pluribus est, prius est etiam in adveniendo et ultimum in recedendo»6. Et idem accidit in processu cognitionis nostrae: «sicut enim in esse naturae quod de potentia in actum procedit prius est animal quam homo, ita in generatione scientiae prius in intellectu 0» j 1 II Contra Gent., cap. 55, arg. 2. 2 In IV Physic., lect. 11, n. 5; in V Physic., lect. 2, n. 9; I-II, 15, 2 obi. 2. 3 De Spiritualibus creaturis, le. 4 In II Physic., lect. 3, n. 5. Et inde est quod in definitione infe­ rioris ponitur superius, at «in definitione superioris non debet poni inferius» (II Sent., d. 35, 2 obi. 2). Cf. etiam II Contra Gent., cap. 58, arg. 1. 5 Et «inde patet quod animal [=genus] et bipes [ = differentia] sunt priora homine [ = specie] secundum esse. Ista enim sunt priora in esse quae non removentur, aliis ablatis; sed eis ablatis, alia remo­ ventur: sicut unum est prius duobus; quia remoto uno, removetur duo, sed non e converso. Remotis autem animali et bipede, removetur !\om,°/„sed remoto homine, hoc, scilicet animal et bipes, non aufertur» (In VII Metaph., lect. 15, n. 1622). ° In librum de causis, lect. 1, ed. Vives, t. 26, pp. 515-516. I C. II, a. 2, B, § II: Fundamentum compositionis logicae 923 concipitur animal quam homo» quia «genus est prius secun­ dum intellectum eo quod genere continetur»2. Ex quo autem in compositione logica speciei ex genere et dif­ ferentia, prius est genus quam differentia, sequitur ulterius in compositione definitionis essentialis ex partibus definitionis prius esse ponendum genus quam differentia, ut merito concludit Aris­ toteles: δει γάρ των ιδίων καθάπερ χαί των δρων, τό πρώτον αποδίδο­ μαι γένος3: ώς έν τοίς λόγοις τό πρώτον ένυπάρχον, ό λέγεται έν τφ τι ton, τούτο γένος, ού διαφοραί λεγόντα αί ποιότητες 4. Nimirum, ut adnotat S. Thomas, «genus dicitur quod primo ponitur indefinitione et praedicatur in eo quod quid, et differentiae sunt eius quali­ tates3: sicut in definitione hominis primo ponitur animal, et [postmodum] bipes sive rationale quod est quaedam substantia­ lis qualitas hominis»6. Et hoc ideo, quia partes definitionis de­ bent esse naturaliter ordinatae, sicut et naturaliter ordinatae sunt partes rei definitae quibus illae proportionantur. Propter quod docet Aristoteles ad inveniendam et constituendam defi­ nitionem essentialem via divisiva generis per differentias, esse tria observanda, «quorum primum est ut ea quae accipiuntur, praedicentur in eo quod quid; secundum est, ut ordinetur quid In 1 Metaph., lect. 2, n. 46. 2 I, 3, 5 sed contra. Aristoteles, V Topic., cap. 3, n. 7 (I, 224, 17-18). IV Metaph., cap. 28, n. 3 (II, 532, 25-27). Scilicet qualitates essentiales vel substantiales; nam «sicut id secundum quod determinatur potentia materiae secundum esse sub­ stantiale dicitur qualitas quae est differentia substantiae, ita id secun­ dum quod determinatur potentia subiecti secundum esse accidentale dicitur qualitas accidentalis, quae etiam est quaedam differentia» (S. Thomas, I-II, 49, 2c). In hoc ergo sensu qualitatis essentialis, dif­ ferentiae specificae appellantur qualitates, nempe «secundum quod qualitas dicitur differentia substantiae, idest differentia per quam aliquid ab altero substantialiter differt, quae intrat in definitionem substantiae. Et propter hoc dicitur quod differentia praedicatur in quale-quid. Ut si quaeratur quale animal est homo, respondemus quod bipes; et quale animal est equus, respondemus quod quadrupes; et qualis figura est circulus, respondemus quod agonion, idest sine anξΐΰο: ac si ipsa differentia substantiae qualitas sit» (In V Metaph., lect. 16, n. 987). «Et propter hoc, sicut cum dicitur animal rationale significatur tale animal, ita cum dicitur superficies quadrata signi­ ficatur talis superficies» (In V Metaph., lect. 22, n. 1121). Sic ergo «differentia substantiae dicitur qualitas, quia per eam aliquid signi­ ficatur informatum et qualificatum» (In V Metaph., lect. 16, n. 996). « In V Metaph., lect. 22, n. 1122. Cf. etiam In VII Metaph., lect. 1, n. 1258. P. I, Sec. I. De natura analogiae sit primum et quid secundum; tertium est quod accipiantur om­ nia quae pertinent ad quod quid est et nihil eorum praetermit­ tatur»: του λαβεϊν τά κατηγορούμενα έν τφ τί έστι, καί ταδτα τάξαι τί πρώτον ή δεύτερον, καί δτι ταϋτα παντα Semper autem oportet ponere primo loco id quod magis com­ mune et determinabile est, postea vero id quod est minus com­ mune et magis determinatum; nam commune contrahitur per proprium vel minus commune, sicut et determinabile per determinativum: et hoc modo se habet differentia ad genus; sicut animal «significat naturam animalis prout abstrahitur ab omni­ bus speciebus, et per differentiam additam trahitur ad determi­ natam speciem»2. Quod si plures ponantur differentiae, prius po­ nenda est magis communis ac dein magis propria, et sic inde, usque ad differentiam ultimam, quae omnino propria est et con­ vertibilis cum definito: secus, si ordo perturbaretur, oporteret idem bis aut ter ponere in definitione, cum inferior differentia contineat superiorem sicut genus inferius continet superius. Un­ de iterum S. Thomas: «si quis transponat partes talium defini­ tionum, sequetur inconveniens. Sicut si aliquis dicat definitionem hominis esse animal bipes, habens pedes; ex quo enim dictum est bipes, superfluum est apponere pedes habens; sed, si dicere­ tur primo pedes habens, adhuc restaret inquirendum utrum esset bipes, dividendo pedes habens. Ex hoc patet quod illae diffe­ rentiae, secundum quod sunt multae, habent inter se ordinem determinatum»3. Sicut enim «materia secundum ordinem est in potentia ad formas» ita genus secundum ordinem est in potentia ad differentias4. Servatur igitur ordo inter partes definitionis, «semper actum proximum cum proxima potentia ponendo, et semper [quod] mi­ nus commune est, post magis commune» 5, ita ut «prius positum in definitione se habeat ad sequens sicut potentia propinqua ad actum et sicut determinatum ad determinans et sicut distinctum ad distinguens; sicut animatum ad sensibile, et sicut sensibile Aristoteles, II Post., cap. 12, n. 16 (I, 166, 21-23); S. Thomas, In lect. 15, n. 6. I Sent., d. 25, 1 ad 7. Z" VI- ™etapL1·’ lect. 12, nn. 1562-1563. Vide etiam In II Post., n n‘ 15' nn’ S’10; De natura generis, cap. 8, ed. cit., p. 298. 5 Anim“· 9 ad 9, una cum corp, articuli. S S. A1ŒRTVS Magnus, II Po5t„ tract. 4. cap. 4, ed. cit., t. Π. 1 h. I., 2 i ? eC 4 C. II, a. 2, B, § II: Fundamentum compositionis logicae 925 3d rationale» ». E contra, defectus comittitur «si inordinate po­ nantur in definitione quae ponuntur: sic enim actus significare­ tur praecedere potentiam in eodem, quod nunquam contingit in aliquo esse definiti in quo est potentia et actus. In omnibus enim talibus potentia immediate praecedit actum; et ideo per talem definitionem esse sicut est definiti non declararetur...: sicut si dicam quod homo est vivum rationabile sensibile» 12 Quinta, quantum ad eorum extensionem et comprehensionem. Sicut enim in compositione physica ex materia et forma, mate­ ria est maior extensione et potentialitate quam forma, dum for­ ma est maior comprehensione et actualitate quam materia, cum materia contineat in potentia omnes formas ex ea educibiles per agens naturale3; ita in compositione logica ex genere et diffe­ rentia, genus est maius extensione et potentialitate quam diffe­ rentia, dum differentia est maior comprehensione et actualitate quam genus, eo quod genus continet in potentia omnes differen­ tias sub eo per se ordinabiles a prima usque ad ultimam. Nam «forma non includitur in essentia materiae actu, sed materia est in potentia ad ipsam: et similiter differentia non pertinet [actu] ad naturam generis, sed genus habet differentiam potestate»4. Et hoc ideo, quia genus est universalius quam differentia: «uni­ versale autem comprehendit pauciora actu, sed plura in poten- 1 S. Albertus Magnus, Liber de Praedicabilibus, tract. 1, cap. 6, L I, p. 12a. Ut enim docet S. Thomas, «secundum animam intellectivam dicimur homines, secundum sensitivam animalia, secundum nutriti­ on [=vegetativam] viventia»; et quidem «ordo sensitivi ad intellec­ tivum et nutritivi ad sensitivum, est sicut ordo potentiae ad actum: nam intellectivum sensitivo et sensitivum nutritivo posterius secundum fenerationem est; prius enim in generatione fit animal quam homo» II Contra Gent., cap. 58, arg. 1). «Quia igitur anima intellectiva virtute continet id quod sensitiva habet et adhuc amplius, potest seorsum ratio considerare quod pertinet ad virtutem sensitivae quasi quoddam imperfectum et materiale; et quia hoc invenit commune homini et aliis animalibus, ex hoc rationem generis format: id vero in quo anima intellectiva sensitivam excedit, accipit quasi formale et comple­ tivum, et ex eo format differentiam hominis» (I, 76, 3 ad 4). 2 Ibid., pp. 12-13. Videatur etiam Catetanus in II Post., cap. 10, ? Circa tertiam conclusionem, ed. cit., fol. 99rb; § Ad rationem in oppositum, fol. 99va. J «Una materia ad multas formas se habet, et non e converso una forma ad multas materias se habet» (S. Thomas, In I Metaph., lect. 10, n. 166). 4 In XI Metaph., lect. 1, n. 2169. Q * i 92G P. I, Sec. I. De natura analogiae tia» et consequenter genera «continent plura in potentia» quam species et differentiae per quas constituuntur, «sed species [et differentiae eas constituentes] continent plura in actu»1 2. Ideo concludit S. Doctor: «genus ad plura se extendit in potentia quam species, licet species habeat plura in actu: unde conse­ quenter dicitur esse etiam species in genere. Et quia sicut species continetur in potentia generis, ita forma in potentia materiae, ulterius dicitur forma esse in materia»3. Sexta, quia sicut compositum ex materia et forma est unum per se et essentialiter, quod est ipsa natura speciei; ita com­ positum ex genere et differentia specifica est unum per se et essentialiter, quod est ipsa species, et consequenter ipsa defini­ tio essentialis, quae speciem et essentiam significat. Ut enim egregie scribit S. Thomas, «quia in rebus ex materia et forma compositis forma est quasi terminus, id autem quod terminatur per eam est materia vel materiale, oportet quod ratio generis sumatur ex materiali, differentia vero specifica ex for­ mali: et ideo ex differentia et genere fit unum sicut ex materia et forma. Et sicut una et eadem est natura quae ex materia et forma constituitur, ita differentia non addit quandam extraneam naturam super genus, sed est quaedam determinatio ipsius na­ turae generis: ut, si genus accipiatur animal pedes habens, dif­ ferentia eius est animal duos pedes habens·, quam quidem diffe­ rentiam nihil extraneum super genus addire, manifestum est»4*. Sic ergo «hoc quod dico animal gressibile bipes, quae est de­ finitio hominis, est unum et non multa·, et eadem ratio est de omnibus aliis definitionibus..., quia scilicet differentia advenit generi non per accidens sed per se, tanquam determinative ip­ sius, per modum quo materia determinatur per formam: nam a materia sumitur genus, a forma autem differentia. Unde sicut ex forma et materia fit vere unum et non multa, ita ex genere ct differentia» 3 fit vere unum et non multa, quia «nihil est aliud in definitione quam genus et differentiae...: differentia autem 1 In I Metaph., lect. 2, n. 47. 2 In XI Metaph., lect. 1, n. 2172 In IV Physic., lect. 4, n. 3. 4 II Contra Gent., cap. 95. forma7adZnS7riam”'’ definiti ex materia et forma3, ut simul significet realem unitatem totius essentiae ex utraque coalescente, «in quantum simpliciter significat unum de re una cuius est ratio, et non se­ cundum accidens: et talis ratio est definitio significans quid est, quia essentia cuiuslibet rei est una»4; quandoquidem «definitio inducitur ad manifestandum aliquid unum, in quantum scilicet ex partibus definitionis fit unum per se, non per accidens»5. Quae quidem analogia ita intelligenda est, ut unitas definitio­ nis ex conceptu generis et ex conceptu differentiae resultans sit multo maior quam unitas essentiae compositae ex materia et forma; nam materia et forma realiter differunt inter se et a toto composito ex eis, dum e contra genus et differentia non differunt inter se et a tota specie vel definitione ex eis quasi composita nisi sola ratione ratiocinata. Genus enim significat totam rei essentiam, sicut et differentia et species, licet neque genus neque differentia explicent illam totaliter, sed sola spe­ cies et definitio. Etenim «genus non est praeter ea quae sunt species generis; non enim invenitur animal quod non sit nec homo nec bos nec aliquid aliud huiusmodi» 6. Pariter differentia non est praeter genus, quia «cum differen­ tia additur generi, non additur quasi aliqua diversa essentia a genere, sed quasi in genere implicite contenta, sicut determina­ tum continetur in indeterminato, ut album in colorato»7. Rursus genus proximum comprehendit in se, per modum unius, omnia genera subalterna usque ad supremum genus in­ clusive: «semper enim posterius genus comprehendit prius»8, sicut corpus comprehendit substantiam, et vivens comprehendit 1 t lect. J 4 5 6 7 8 In II Post., lect. 13, n. 6. In II Physic., lect. 8, n. 9 in fine. Cf. etiam In VIII Metaph., 5, nn. 1758-1759, 1761, 1766-1767. I Sent., d. 25, 1 ad 2. In II Post., lect. 8, n. 6 in fine. In II Post., lect. 6, n. 3. In VII Metaph., lect. 12, n. 1545. Ibid., n. 1549. Ibid., n. 1543. V - t-l P. I, Sec. I. De natura analogiae 928 et corpus et substantiam, et animal comprehendit haec omnia simul; «est enim animal substantia animata sensibilis»1. Eodemque iure ultima differentia comprehendit in se omnes differentias subalternas usque ad supremam inclusive: sicut ra­ tionale comprehendit sensitivum, quod comprehendit animatum, quod comprehendit corporeum, et ideo in uno rationali com­ prehenduntur omnes differentiae per se generis supremi substan­ tiae in eadem linea recta positae. His adde quod ipsamet ultima differentia continet genus pro­ ximum, quod immediate et ultimo determinat et contrahit ad speciem specialissimam; quia «formae specierum, quae sunt dif­ ferentiae, non sunt aliae formae a forma generis, sed sunt formae generis cum determinatione: sicut patet quod animal est quod habet animam sensitivam; homo autem est qui habet animam sensitivam talem, scilicet cum ratione; leo vero qui habet talem, scilicet cum abundantia audaciae; et sic de aliis»2. Sicut ergo «posterius genus comprehendit prius cum aliqua differentia»3, ita posterior differentia comprehendit priorem cum aliquo ge­ nere, et consequenter ultima comprehendit proximam subalter­ nam cum genere infimo ab ea constituto. Postremo, eadem differentia ultima comprehendit ipsam spe­ ciem specialissimam, quam formaliter constituit, iuxta illud: «ul­ tima differentia dat speciem»4; quia nec excedit speciem nec exceditur ab ea, sed omnino adaequatur speciei et convertitur cum ipsa, ita ut, i sita ultima differentia, ponatur ipsa species specialissima5. «Quaecumque enim conveniunt in ultima diffe­ rentia constitutiva sunt eadem specie, quia ipsa est quae com­ plet rationem speciei»: et quidem «ultima differentia constitu­ tiva sumitur ab eo quod est nobilissimum in re, cum se habeat ad genus et differentias praecedentes proportionaliter sicut for­ ma ad materiam* 6. Ergo, a primo ad ultimum, tota definitio reapse continetur in ultima differentia sicut in propria forma eius. Quare S. Tho- 1 2 3 4 « i Ibid. Ibid., 1549. Cf. etiam n. 1556. Ibid., n. 1543. In VII Metaph., lect. 3, n. 1724. n 'r'; 'l· ηκ·· V'·,ect- ,15·n9: 'ect- 5·nn·2-3· 14 ° -3,1,6 obi. 1. Cf. etiam Quaest. disp. De Anima, Ί, ’h C. II, a. 2, B, § II: Fundamentum compositionis logicae 929 mas: «quamvis in definitione ponatur genus et differentia, ta­ men definitio est ratio ex differentiis tantum, quia genus non est praeter differentias..., et quamvis ponantur multae differen­ tiae in definitione, tamen tota definitio dependet et constituitur ex ultima, quando fit divisio secundum rectum, idest a commu­ niori ad minus commune [ordinate] descendendo secundum per se differentias, et non accipiendo quasi a latere differentias per accidens»1. Igitur «tota definitio constituitur ex ultima differen­ tia»2, quia «si sic se habent differentiae acceptae in definitione sicut dictum est, scilicet quod semper sumantur per se diffe­ rentiae et non per accidens, palam est quod ultima differentia erit tota substantia rei et tota definitio; includit enim in se omnes praecedentes particulas»3, «quia ultima differentia est quasi actus respectu omnium praecedentium»4. Atqui differentia ultima est essentialiter una et unica, cum non sit amplius divisibilis neque distinguibilis per alias diffe­ rentias posteriores et ipso quod ultima et atoma est. Ergo et definitio essentialis per eam formaliter constituta est omnino una et unica uniuscuiusque speciei. Unde iterum S. Doctor: «de­ finitio est quaedam ratio ex differentiis unitatem habens, ita quod tota essentia in differentia quodammodo comprehenditur5; et ideo «manifestum est quod si in definitione accipiantur dif­ ferentiae, una erit ultima, scilicet quae est species et substantia, scilicet quae substantiam et speciem definiti comprehendet: et ab eius unitate definitio erit una·» 6. Quae cum ita sint, «patet quod multae partes definitionis non significant multas partes essentiae ex quibus essentia constitua­ tur sicut ex diversis, sed omnes significant unum quod determi­ natur ultima differentia»7. Etenim «oportet quaecumque in de­ finitione ponuntur esse unum. Et hoc ideo, quia definitio est una ratio; et id quod significatur per ipsam est substantia rei. Unde oportet quod definitio sit ratio significativa unius alicuius; quia substantia rei, quam definitio significat, est unum quid* ·. 1 2 6 7 8 In VII Metaph., lect. 12, n. 1561. Ibid., n. 1562. Ibid., n. 1555. Cf. etiam De natura generis, cap. Quaest. disp. De Anima, 7 ad 14. Ibid., n. 1549. Ibid., n. 1559. Ibid., n. 1564. A Ibid., n. 1541. Cf. etiam In II Post., lect. 16, n. e j . ono 8, ed. cit., 298-299. _ 2. 930 P. I, Sec. I. De natura analogiae Patet ergo diligenter consideranti, omnia haec finaliter resolvi in analogiam sive proportionem formae substantialis et differen­ tiae specificae. Sicut enim uniuscuiusque rei non est nisi una forma substantialis, a qua habet speciem; ita etiam uniuscuius­ que speciei non est nisi una essentialis differentia, quae est ul­ tima, a qua definitionem sortitur. Quam quidem resolutionem ultimam ipsemet S. Thomas profunde indicavit hisce verbis: «pa­ tet etiam ex hoc, quod cuiuslibet speciei est una tantum forma substantialis·, sicut leonis una est forma per quam est substan­ tia, et corpus, et animatum corpus, et animal, et leo. Si enim essent plures formae secundum omnia praedicta [praedicata es­ sentialia], non possent omnes una differentia comprehendi, nec ex eis unum constitueretur», scilicet una essentia vel natura, et una species, et una essentialis definitio *. Et ex eodem principio sequitur quod inter diversas partes sive nomina, quibus oralis definitio constat, non debet interponi verbum, neque coniunctio copulativa, neque comma seu virgula. Non quidem verbum: tum quia verbum exprimit esse sive exercitium essendi, cum tamen definitio solum significat quidditatem vel essentiam2; tum etiam quia directe est signum af­ firmationis vel negationis, cum sit copula partium enuntiationis, quae est signum iudicii, dum e contra definitio est signum sim­ plicis apprehensionis, absque compositione vel divisione praedi­ cati cum subiecto3. Ponere ergo verbum in definitione est aequivalenter tollere unitatem et simplicitatem eius. Unde S. Tho­ mas nervose scribit: «definitio oratio quaedam est», si tamen ei «non addatur aut est, quod est verbum; aut erat aut fuit, quae sunt casus verbi, aut aliquid huiusmodi, idest aliquod aliud ver­ bum seu casus verbi»: tunc enim non esset simplex oratio, sed «oratio enuntiativa», quae est signum iudicii4. Neque coniunctio copidativa, sicut ac, et, atque: tunc quia sicut materia et forma vel potentia et actus immediate uniuntur inter se absque ullo medio glutino5, ita etiam genus et diffe­ rentia, quae sunt partes definitionis eis correspondentes; con- ’ Ibid., n. 1564. Cf. etiam De Spiritualibus creaturis, 1 ad 9; k, § Sed haec positio... Primo quidem. 2 I Sent., d. 19, 5. 1 ad 7. 3 Ibid. 4 In I Periherm., lect. 8, n. 8. . <^\nJ?ter’a et forma fit unum, nullo vinculo extraneo eas coalligante» (// Contra Gent., cap. 58, arg. 5). \ C. II, a. 2, B, § II: Fundamentum compositionis logicae 931 junctiones autem copulativae sunt veluti glutina et nexus, quibus mediantibus partes orationis vel propositionis ad invicem conec­ tuntur; tum etiam quia directe significant compositionem plus minusve accidentalem eorum quae copulari intelliguntur, et con­ sequenter e diametro opponitur unitati et simplicitati definitionis et rei definitae. «Manifestum est enim, ait S. Doctor, quod defi­ nitio significat unum aliquid; unde ea quae ponuntur in defi­ nitione ad significandam unitatem, debent poni absque copula·. puta, ut dicatur quod homo est animal gressibile bipes; non ’au­ tem debet dici quod homo sit animal et bipes» L «Si enim aliud sit animal et aliud bipes, non erit per se unum animal bipes, quod est homo; unde nec erit per se ens» 2. Neque virgula; quia signum est separationis vel interruptionis aut intercapidinis diversarum partium, ideoque officit unitati de­ finitionis et quidditatis definitae. Quo fit ut diversae partes de­ finitionis, sicut absque verbo et copula et virgula poni debent, ita etiam absque mora vel interruptione pronuntiari debeant mente et ore quasi uno tractu. Nam «si interponeretur coniunctio partibus definitionis, iam secunda non determinaret primam, sed significarentur ut actu multae in locutione: et idem operatur interpositio morae, qua utuntur rhetores loco coniunctionis. Unde ad unitatem definitionis requiritur quod partes eius proferantur sine coniunctione et interpolatione: quia etiam in re naturali, cuius est definitio, nihil cadit medium inter materiam et for­ mam» i. 501 Ex substantiis autem compositis et corporalibus, quibus primo et maxime genus et differentia et species, extenduntur haec tria praedicabilia ad substantias completas et finitas simplices et incorporeas, nempe ad Substantias creatas Separatas, quas angelos nominamus. Licet enim angeli non sint compositi ex materia et forma substantiali, cum sint penitus incorporei4 -nam «mne compositum ex materia et forma est corpus»5—, sunt tamen realiter compositi ex potentia et actu sive ex sub­ stantia vel essentia et esse; «quae [compositio] a quibusdam di- 1 In II Post., lect. 5, n. 8. Cf. etiam in VIII Metaph., lect. 5, n. 1763. 2 De Substantiis separatis, cap. 6. Opuscula selecta, ed. cit., t. III, p. 226. 3 In I Periherm., lect. 8, n. 11. 4 I, 50, 1-2 et loci paralleli. . 5 I, 3, 2, sed contra. Cf. Caietanum, in I, 3, 1, n. 1. 932 C. II, a. 2, B, § II: Fundamentum compositionis logicae P. I, Sec. I. De natura analogiae citur ex quod est et esse, vel ex quod est et quo est». Nam in substantiis corporalibus «est duplex compositio actus et poten­ tiae: prima quidem ipsius substantiae [vel essentiae], quae com­ ponitur ex materia et forma; secunda vero ex ipsa substantia iam composita et esse, quae etiam dici potest ex quod est et esse, vel ex quod est et quo est» Prima compositio ipsius substantiae ex materia et forma est physica, ideoque propria et exclusiva substantiae corporeae; se­ cunda vero ex substantia et esse est metaphysica1 2, et est com­ munis omni substantiae creatae, immo et omni enti creato. Et­ enim «potentia et actus sunt prima principia in genere substan­ tiae; materia autem et forma sunt prima principia in genere substantiae mobilis», hoc est, physicae seu corporeae3. Et simi­ liter potentia et actus componunt genus accidentis, quia etiam accidentia «sunt composita ex esse et quod est»4. «Sic igitur patet quod compositio actus et potentiae est in plus quam comsitio formae et materiae. Unde materia et forma dividunt sub­ stantiam naturalem [=physicam]; potentia autem et actus divi­ dunt ens commune» decem praedicamentis: «et propter hoc quaecumque quidem consequuntur potentiam et actum in quan­ tum huiusmodi, sunt communia substantiis materialibus et im­ materialibus»5. Porro ad hoc, ut aliquid ponatur in praedica­ mento, necessario requiritur et per se sufficit quod sit compo­ situm ex essentia et esse, sive ex potentia et actu, licet maxime conveniat esse in praedicamento his quae insuper sunt compo­ sita ex materia et forma. Ut enim docet S. Thomas, «omne quod est in genere [=in praedicamento, et consequenter in praedica­ bili] habet quidditatem differentem ab esse, sicut homo; huma­ nitati enim ex hoc quod est humanitas non debetur esse in actu: potest enim cogitari humanitas, et tamen ignorari an aliquis homo sit. Et ratio huius est, quia commune quod praedicatur 1 II Contra Gent., cap. 54. 2 «Illa ergo essentia simplex supra naturam mobilium exsistens, est res generis metaphysici, nullam compositionem materiae et formae suscipiens... Sicut enim physica definitio hominis est ex anima et carne et osse; ita cognoscenti illam naturam simplicem, manifesta est ratio essentiae suae, quae metaphysica definitio est dicenda, sicut ho­ minis physica» (De natura generis, cap. 5, ed. cit., p. 293). 3 Quodlib. III, 20 ad obiecta. 4 III, 77, 1 ad 4. q c i1 >Gentt’ caP· circa finem. Videsis etiam / Sent., (L 8, 5, 2c, § Aln dicunt. 933 de his quae sunt in genere praedicat quidditatem, cum genus et species praedicentur in eo quod quid est. Illi autem quidditati non debetur esse nisi per hoc quod est suscepta in hoc vel in illo. Et ideo quidditas generis vel speciei non communicatur se­ cundum unum esse omnibus, sed solum secundum unam rationem. Unde constat quod esse suum non est quidditas sua» Et vicissim, «omne id quod habet esse aliud a sua quidditate, opor­ tet quod sit in genere»2 «Unde in omni eo quod est in genere, oportet esse compositionem materiae et formae [una cum com­ positione potentiae et actus], vel [saltem] actus et potentiae»3. 502. Consequenter, etiam angeli sunt vere in praedicamento, eisque vere convenire debent genus et differentia et species. Non tamen eodem omnino modo sicut substantiis corpora­ libus. Quia enim genus et differentia proportionantur potentiae et actui in eisque fundentur, pro duplici compositione potentiae et actus in substantiis corporalibus duplex quoque datur in eis fundamentum generis et differentiae: aliud in compositione quidditativa materiae et formae, quae est compositio physica; et aliud in compositione entitativa essentiae et esse, quae est com­ positio metaphysica. Consequenter in eis distinguere possumus genus et differentiam duplicis ordinis, nempe genus et differen­ tiam ordinis physici, quae respondent compositioni physicae ma­ teriae et formae; et genus ac differentiam ordinis metaphysici, quae respondent compositioni metaphysicae essentiae et esse. At in substantiis incorporeis non datur nisi unum fundamen­ tum compositionis generis et differentiae, nimirum compositio metaphysica essentiae et esse quam unice habent; et ideo in eis non possumus ponere nisi genus et differentiam unius ordinis, scilicet metaphysici. Quae quidem realia fundamenta, remota sunt, non proxima et immediata; eo quod genus et differentia sunt formaliter se­ cundae intentiones logicae, quae remote tantum et mediate fun­ dantur in ipsis rebus extra animam, proxime vero et immediate in intellectu nostro concipiente res easque inter se comparante ut intellectas et in intellectu4. cap. 2 3 I Sent., d. 8, 4, 2c, § Tertia ratio. Cf. etiam De ente et essentia, 6, ed. cit., pp. 47, 2-6; De natura generis, cap. 5, ed. cit., p. 292. II Sent., d. 3, 1, 5c. De Pot., 1, 3c, § Secunda ratio. Vide supra, n. 474; I Sent., d. 2, 3c, De Pot 1, 1 ad 10. Est tamen accurate distinguendum ipsum reale fundamentum a radice vel principio eius. Radix quidem est semper realis com­ positio potentiae et actus, ita ut radix generis sit potentia, radix vero differentiae sit actus: et sic radix generis physici est ma­ teria prima, eo quod materia prima est radix et origo potentiae physicae substantiae corporeae; radix autem differentiae physi­ cae est forma substantialis, cum haec sit origo et radix actus physici eiusdem substantiae: pariter radix generis metaphysici est essentia finita, quae rationem habet potentiae metaphysicae susceptivae actus essendi; radix autem differentiae metaphysicae est esse, quod rationem habet actus ipsius essentiae in linea entis. Attamen, sicut materia non est ipsum genus physicum neque forma est ipsa physica differentia; ita essentia non est ipsum genus metaphysicum neque esse est ipsa differentia metaphysica; et consequenter potentia non est universaliter ipsum genus, ne­ que actus est universaliter ipsa differentia: sive enim materia et forma, sive essentia et esse, sive etiam potentia et actus ut sic habent rationem partis in sua quaque linea, dum genus et differentia habent rationem totius. Oportet ergo quod ipsum fundamentum generis et differen­ tiae sit ipsum totum: totum quidem physicum pro genere et dif­ ferentia physicis; totum autem metaphysicum pro genere et dif­ ferentia metaphysicis: prout tamen utrobique connotatur radix et origo generis et differentiae, nemque potentia et actus. Et hoc est quod designatur nomine materialis et formalis pro ordi­ ne physico, et nomine potentialis et actualis pro ordine metaphysico: materiale enim designat totum ut connotât materiam a qua denominatur, formale autem designat totum ut connotât formam a qua sumit denominationem; et similiter potentiale significat totum ut connotât potentiam a qua denominationem accipit, ac­ tuale vero significat totum ut connotât actum a quo denominatur. Ipsum igitur fundamentum generis et differentiae ut sic est po­ tentiale et actuale ut sic; generis autem et differentiae physicae est potentiale et actuale physicum, quod est materiale et for­ male *. Et quia omne potentiale quo tale habet rationem determina- sensibiLbus genus sumitur ab eo quod est materiale in re, ditferenua vero ab eo quod est formale in ipsa» (De ente et essentia, cap. 6, ed. cit., pp. 50, 11-13). ‘ C. Il, a. 2, B, § II; Fundamentum compositionis logicae 93S bilis et perfectibilis, dum omne actuale ut sic rationem habet determinantis et perficientis; determinabile autem et perfecti­ ble habet rationem communis, dum determinans et perficiens habet rationem proprii —a primo ad ultimum: ipsum fundamen­ tum generis est in unoquoque potentiale, determinabile, perfec­ tible, commune; ipsum autem fundamentum differentiae in uno­ quoque est actuale, determinans, perficiens, proprium *. 503. Quae cum ita sint, plane intelliguntur quae S. Thomas docet diversis in locis de modo quo genus et differentia con­ veniunt substantiis incorporalibus. Cum enim huiusmodi sub­ stantiae mediae essentialiter consistant inter substantias corpo­ reas et Deum qui est Actus Purus1 2, assignatio generis et diffe­ rentiae earum dupliciter accipi potest: uno modo, per compa­ rationem ad modum proprium quo genus et differentia sumun­ tur in substantiis corporeis; alio modo, per comparationem ad Deum ipsum, a quo omne genus et omnis differentia removetur. Si ergo comparentur ad inferiores substantias corporales, di­ cendum est substantiis incorporeis quodammodo convenire genus et differentiam et quodammodo non. Non convenit eis physice, hoc est, eo modo quo convenit substantiis corporalibus, quia non habent materiam et formam e quibus sumuntur genus et differentia physica: at eis convenit logice et metaphysice, qua­ tenus compositae sunt ex potentia et actu sicut substantiae cor­ poreae, et natae sunt habere aliquid commune et aliquid pro­ prium sicut illae. Et ideo S. Thomas scribit: «genus et differen­ tia possunt accipi dupliciter. Uno modo, secundum considera­ tionem realetn, prout considerantur a Metaphysico et Naturali [=Physico]; et sic oportet quod genus et differentia super di- 1 Videsis Caietanum, Comment, in De ente et essentia, cap. 6, n. 131, ed. cit., pp. 209-214; Ferrariensem, in II Contra Gent., cap. 95, nn. V 3, VI et VII, qui tamen radicem vel originem appellat fundamentum remotum, proximum autem vocat id quod nos ipsum fundamentum simpliciter diximus. Et sicut Ferrariensis loqui solent posteriores thomistae. Magis tamen placet modus loquendi Caietani distinguentis in­ ter radicem fundamenti et ipsum fundamentum: tum quia proprius accedit ad modum loquendi S. Thomae (Cf. In III Sent., d. 2, 2, 1, qla. 3c, n. 108) et antiquorum thomistarum, verbi gratia Joannis Quidort (Correctorium Corruptorii «circa», a. 11, ed. cit., pp. 71-72); tum etiam quia minus praebet ansam aequivocationi nominis fundamenti ge­ neris et differentiae et speciei, quod nisi unum in re ponit S. Tho­ mas, ut videre est in locis supra citatis. 2 S. Thomas, I, 50, 1 ad 1. 30 θ3θ P. I, Sec. I. De natura analogiae versis naturis fundentur [ut naturae sunt, sicut in radice funda­ menti, hoc est, in materia et forma, quae sunt duae radices vel duo principia realiter distincta in linea essentiae vel naturae]: et hoc modo nihil prohibet dicere quod in substantiis spiritua­ libus non sit genus et differentia, sed sint formae tantum et species simplices. Alio modo, secundum considerationem logi­ cam: et sic genus et differentia non oportet quod fundentur super diversas naturas [hoc es, principia naturae in linea essen­ tiae], sed supra unam naturam, in qua consideratur aliquid proprium et aliquid commune; et sic nihil prohibet genus et differentias ponere in substantiis spiritualibus» Qua etiam de causa docet substantias spirituales non conve­ nire cum substantiis corporalibus in genere physico, sed solum in genere logico et metaphysico1 2*. Logico quidem quatenus «sub­ tracta materia a substantiis spiritualibus, remanebit ibi genus et differentia: non secundum materiam et formam, sed secun­ dum quod consideratur in substantia spirituali tam id quod est commune sibi et imperfectioribus substantiis [=genus] quam id quod est sibi proprium» et nullo modo convenit substantiis corporalibus, et inde sumitur ratio differentiae λ Metaphysico etiam, quatenus «per id quod concipimus in rebus nobis notis [ = corporalibus], propter communitatem quam habent cum an­ gelis in hoc quod omnia sunt ab Uno Primo [ideoque composita ex potentia et actu]..., formamus intentiones quae uniformiter istis et illis conveniunt»4. Sub primo respectu, genus commune est supremum genus substantiae; differentia autem propria est suprema differentia substantiae, nempe corporea pro substantiis compositis ex ma­ teria et forma, et incorporea pro substantiis simplicibus seu spi­ ritualibus. Sub secundo vero genus supremum est ens in se com­ positum ex potentia et actu, differentia vero est diversa compo­ sitio potentiae et actus, quatenus in corporalibus est per modum materiae et formae, dum in spiritualibus est sine modo mate­ riae et formae: nam ubi est diversus modus potentiae et actus, datur et diversa species. 1 Quaest. disp. De Anima, 7 ad 17. Cf. ibid, ad 18. 2 De natura generis, cap. 6, ed. cit., pp. 294-295; in librum Boetii de Trinitate, 6, 3c. . Quaest. disp. De Spiritualibus creaturis, 1 ad 14 De natura generis, cap. 5, ed. cit., p. 293. C. II, a. 2, B, § Π: Fundamentum compositionis logicae 937 Quam ob rem S. Doctor profundissime scribit: «ex ipsa po­ tentia essentiae cuiuslibet rei indifferenter, quae est in praedica­ mento substantiae —quae potentia importatur cum dicitur ha­ bens esse aliud a sua essentia—, sumitur ratio generis·, sed a perfectione illius quidditatis per quam appropinquat ad esse ac­ tus, accipitur ratio differentiae. Sed alio modo est hoc in rebus materialibus et alio modo in simplicibus. Potentialitas enim totius compositi in rebus ma­ terialibus est a materia, et ideo ab ea sumitur genus; perfectio vero totius est a forma, et ideo a forma sumitur differentia: per formam enim ipsum attingit esse actu; ideo aliud in essentia est unde sumitur ratio generis et ratio differentiae in compo­ sitis... In separatis vero genus et differentia non sumitur a di­ versis partibus quidditatis ipsius, cuius aliquid sit potentialitas quaedam et aliud perfectio, cum non sit in eis nisi una compo­ sitio tantum, essentiae scilicet et esse, sed utrumque fundatur super unum simplex et per essentiam indivisibile, cuius poten­ tialitas attendi potest quia non habet esse de se; et inde ratio generis sumitur»1: differentia vero ex diverso modo propinqui­ tatis ad ipsum esse, nam quo quid magis accedit ad esse tanto actualius est. «Unde patet quod accidit generi et differentiae [ut sic] quod determinatio quam differentia importat ex alio 1 principio causetur quam natura generis, ex hoc [scilicet] quod natura quam significat definitio est composita ex materia et for­ ma sicut ex terminante et terminato. Si igitur est aliqua natura simplex, ipsa quidem per seipsam erit terminata, nec oportebit quod habeat duas partes quarum una sit terminans et alia ter­ minata. Ex ipsa igitur ratione naturae sumetur ratio generis; ex terminatione autem eius secundum quod est in tali gradu en­ tium, sumatur eius differentia specifica»2. Est enim considerandum quod, sicut in substantiis corpora­ libus forma non est differentia, sed principium et radix unde sumitur differentia; ita in substantiis spiritualibus esse non est differentia, sed radix et principium unde differentia sumitur, quatenus scilicet esse induit specificative rationem ultimi et perfectissimi actus in linea entis, non quatenus reduplicative est ipsum esse exsistentiae, quia hoc pacto est extra rationem essentiae, cum tamen differentia sit intra essentiam speciei. 1 Op. et loc. cit., pp. 292-293. 2 // Contra Gent., cap. 95. ’ i 933 P. I, Sec. I. De natura analogiae Et ideo S. Thomas, ex una parte quidem respicit opinionem dicentium «genus eius [=angeli] sumi ab essentia, differentiam vero ab esse»; hoc enim «nihil est, quia essentia est aliud ab esse angeli, sed illud unde sumitur differentia non est aliud ab essentia rei constitutae per differentiam, sicut intellectus unde sumitur rationale non est extra essentiam hominis» *: ex alh vero docet quod eius differentia sumitur «ex habitudine ipsius substantiae ad esse»2, prout esse nominat id quod maxime for­ male et actuale est in unoquoque. 504. Ex quo etiam intelligitur quare S. Doctor aliquando ne­ gat et aliquando asserit substantias incorporeas habere genus subalternum. Haec enim duo simul vera sunt, quia affirmatio et negatio non sumuntur secundum idem, sed secundum diversa. Equidem non habent genus subalternum physice loquendo, sursum et quasi ad extra, quia nec sunt species supremae phy­ sicae sub uno communi genere physico in quo ipsae et substan­ tiae corporales convenirent. Cum enim genus physicum sumatur a materia, ubi materia communis non datur, neque commune genus reperitur. Constat autem corporalium et spiritualium sub­ stantiarum nullam esse materiam communem, eo ipso quod sub­ stantiae spirituales sunt essentialiter immateriales. Hoc ergo in sensu corporales et spirituales substantiae sunt genera suprema primo diversa3. Neque etiam habent genus subalternum deorsum et quasi ad intra, hoc est, intra propium genus substantiae spiritualis, quia non habent species subalternas sed solum infimas vel atomas, eo ipso quod earum differentia essentialis est semper unica et ultima ideoque plene adaequata et convertibilis cum specie ato­ ma. «Illae ergo substantiae simplices, ait S. Thomas, nullum genus subalternum habent; et ideo unica differentia sufficit ea­ rum perfectioni, quia non colligitur earum perfectio ex multis et diversis divisionibus generum et coniunctionibus differentia­ rum: et tanto perfectior est earum natura, quanto plura unite et in uno simplici habet»* 1 De natura generis, cap. 4, ed. cit., p. 291. Cf. Quodlib. IX, 6 obi 4; De Spiritualibus creaturis, 8 ad 3. 2 Quodlib. IX, 6 ad 4. λ 2e natllra generis, cap. 6, ed. cit., p. 295. 4 Op. cit., cap. 5, p. 293. » A C. II, a. 2, B, § II: Fundamentum compositionis logicae 939 Logice vero et metaphysice sunt genus subalternum vel spe­ cies suprema, una cum genere subalterno vel suprema specie substantiae corporeae, sub genere supremo et generalissimo substantiae, nam ambae conveniunt in hoc quod sunt «res cuius quidditati debetur esse non in aliquo» 1 et in compositione metaphysica potentiae et actus. Et ideo S. Thomas iure scribit: «differentia addita generi constituit speciem. Sed incorporeum, I secundum Porphyrium, Isagoge, cap. 2, est differentia substan­ tiae. Ergo substantia incorporea est species substantiae. Praedi­ catur autem de multis angelis specie differentibus. Ergo est genus subalternum·, et ita in genere subalterno etiam angeli conve­ niunt»2, scilicet in genere substantiae spiritualis vel incorporeae, et non solum in genere supremo substantiae. Quia tamen compositio physica ex materia et forma et compositio metaphysica ex essentia et esse analogice conveniunt analogia proportionalitatis propriae —cuius medium formale comparationis est compositio potentiae et actus utrique commu­ nis—, sequitur genus et differentiam potentiae metaphysicae for­ mae separatae vel essentiae simplicis quae angelus est, analogice esse intelligenda in ordine ad eius esse, sicut intelligitur genus et differentia potentiae physicae, quae est materia prima, in or­ dine ad formam substantialem. Quod probe noscens S. Thomas, i merito scribit: «ipsa substantia angeli quodammodo se habet ad esse eius ut materia ad formam...; materia autem, si eius J essentia defineretur, haberet pro differentia ipsum suum ordinem ad formam, et pro genere ipsam suam substantiam [vel essen­ tiam qua est pura potentia ad formam substantialem]; et simi­ liter in angelis, ex ipsa natura substantiae ipsorum [quae est pura potentia ad esse] acipitur genus; ex proportione vero huius­ modi substantiae ad esse, accipitur specifica differentia»3. Licet enim materia sit in potentia ad formam et ad esse mediante forma, non tamen accipit differentiam sui ordinis, hoc est, phy­ sici, per ordinem ad esse, sed per ordinem ad formam; quia forma est actus ordinis physici sicut materia est potentia eius­ dem ordinis, esse vero est actus ordinis metaphysici: oportet autem actum et potentiam unde sumuntur genus et differentia, esse eiusdem ordinis in unoquoque. Et similiter, quia ipsa forma 1 De Pot., 7, 3 ad 4. Cf. etiam De natura generis, cap. 6, p. 295. 2 II Sent., d. 3, 1, 5, arg. 2 sed contra. 3 Quodlib. IX, 6 ad 3. <Ή ii 940 P. I, Sec. I. De natura analogiae separata, quae est essentia angeli, non est forma ordinis physici sed metaphysici, non accipit genus eius per ordinem ad mate­ riam quae est potentia ordinis physici, sed secundum seipsam prout est pura potentia ordinis metaphysici: differentiam vero sortitur per ordinem ad esse, quod est actus ordinis metaphy­ sici. «Nam, ut ait S. Doctor, potentia substantiae spiritualis atten­ ditur solum secundum ordinem ipsius ad esse; potentia vero materiae, secundum ordinem et ad formam et ad esse» >. 505. Si autem comparentur ad Deum ipsum qui est Actus Pu­ rus et Ipsum Esse per se subsistens, Angeli sunt compositi ex potentia et actu sive ex quod est et quo est, et «ideo sunt ordi­ nabiles in praedicamento» substantiae, «et propter hoc invenitur in eis genus, species et differentia»2. Sumitur autem in eis genus ex eo quod est commune et indeterminatum et potentiale, nempe ex omnimoda immaterialitate, quasi a termino a quo removetur omnis materia physica; differentia vero accipitur ab eo quod est proprium et determinatum et actuale, scilicet ex accessu ad Actum Purum qui est in summo immaterialitatis positivae, quasi in ultimo termino ad quem totius immateriali­ tatis. Et quia omne immateriale est intellectuale, quasi genus est intellectualitas communis, differentia autem est talis vel talis gradus intellectualitatis determinatus secundum maiorem vel minorem accessum ad summum gradum intellectualitatis purae quae Deus est3. «Est ergo distinctio earum ad invicem secun­ dum gradum potentiae et actus, ita quod intelligentia superior, quae magis propinqua est Primo Enti, habet plus de actu et minus de potentia» quam inferior4: «quanto enim aliquid Actui Primo propinquius est, tanto minus potentialitatis [et plus actualitatis] habet; et ideo quot sunt gradus propinquitatis in eis. tot sunt differentiae specificae»5, «ita quod imperfectior est in potentia respectu perfectioris, usque ad Primam earum quae est Actus tantum, quae Deus est»6. Qua in re analogia quaedam reperitur cum modo quo genus et differentia designantur in animalibus irrationalibus. Est enim 1 De Substantiis separatis, cap. 8, § Quarta vero ratio efficaciam non habet. Opuscula selecta, ed. cit., t. III, p. 234. 2 De ente et essentia, cap. 6, ed. cit., pp. 49, 20-22. 3 Op. et loc. cit., pp. 51, 6-15. 4 Op. cit., cap. 5, pp. 45, 10-13. 5 De natura generis, cap. 5, p. 293. 6 De Substantiis separatis, cap. 8, ed. cit., p. 231, C. II, a. 2, B, § II: Fundamentum compositionis logicae 941 communis ratio animalis natura sensitiva, quia «omne animal in quantum est animal, necesse est quod habeat sensum aliquem: in hoc enim quod est sensitivum esse consistit ratio animalis, per quam animal a non animali distinguitur» Et quidem huius­ modi sensus debet esse ad minus sensus tactus, sine quo animal non consistit; et ideo omnia animalia in quantum huiusmodi habent de necessitate sensum tactus, quia «ipse est quodammodo fundamentum omnium aliorum sensuum»2: et inde sumitur ratio generis. Differentia autem sumitur ex eo quod unum animal plu­ res vel pauciores sensus quam aliud habet ultra sensum tactus usque ad aestimativam et memoriam sensitivam quae superiores et altiores sunt et per quas quodammodo accedunt ad quandam participationem et resonantiam rationis, quae est propria ani­ malis rationalis, hoc est, hominis 3. Genus ergo brutorum anima­ lium sumitur a natura cognoscitiva sensitiva communi omnium, prout saltem salvatur in sensu tactus; differentia vero a deter­ minatione positiva talis naturae sensitivae secundum accessum ad cognitionem superioris ordinis, quae est cognitio rationalis seu intellectiva hominis. Et similiter in angelis sumitur genus a natura perfecte intellectiva, participata tamen; differentia vero secundum accessum ad ipsam Intelligentiam puram et pri­ mam, quae est intelligentia divina. t Et hoc est quod S. Thomas indicare voluit hisce verbis, si diligenter considerentur: «differentia est nobilior genere sicut determinatum indeterminato et proprium communi, non autem sicut alia et alia natura; alioquin oporteret quod omnia animalia irrationalia essent unius speciei, vel quod esset in eis aliqua alia perfectior natura quam anima sensibilis. Differunt ergo specie animalia irrationalia secundum diversos gradus determinatos na­ turae sensitivae [usque ad naturam rationalem exclusive]. Et similiter omnes angeli differunt specie secundum diversos gra­ dus naturae intellectivae» usque ad naturam divinam exclusive4. In quantum ergo consideramus naturam pure sensitivam inde­ terminate, sumitur genus brutorum animalium; in quantum vero eandem naturam consideramus determinate secundum talem vel talem gradum sensitivum per ordinem ad naturam rationalem, In Librum de sensu et sensato, lect. 2, n. 20. In I Metaph., lect. 1, n. 9. In librum de sensu et sensato, lect. 2, n. ZJ. I, 50, 4 ad 1. ■Π'· 942 P. I, Sec. I. De natura analogiae sumitur differentia: riter, in quantum consideramus naturam intellectualem participatam indeterminate, sumitur gentis ange­ lorum; in quantum vero eandem naturam consideramus deter­ minate secundum talem vel talem gradum intellectualitatis per ordinem ad naturam divinam, quae est ipsa Intellectualitas imparticipata et per essentiam, accipitur eorum differentia speci­ fica Nam «habere intellectum sic, est nobilius quam habere intellectum simpliciter; et habere sensum sic, quam habere sen­ sum simpliciter» 2. Quae omnia, a primo ad ultimum, splendide contraxit S. Thomas hisce verbis profundissimis: «omne id quod habet esse aliud a sua quidditate oportet quod sit in genere, et ita oportet quod omnes angeli ponantur in praedicamento substantiae; haec est enim ratio substantiae prout est praedicamentum, cum se­ cundum Avicennam [Metaph., tract. V, cap. 5-7] sit res quiddita­ tem habens, cui debetur esse per se, non in alio, scilicet quod sit aliud a quidditate ipsa. Et ideo ex ipsa possibilitate quidditatis trahitur ratio generis; ex complemento autem quidditatis trahitur ratio differentiae, secundum quod appropinquat ad Esse in actu. Sed hoc differenter contingit in substantiis compositis et sim­ plicibus. Quia in compositis possibilitas est ex parte materiae, sed complementum est ex parte formae: et ideo ex parte ma­ teriae sumitur genus; et ex parte formae, differentia. Non autem ita quod materia sit genus aut forma differentia, cum utrumque sit pars et neutrum praedicetur [de toto]: sed quia materia est materia totius [et] non solum formae, et forma [est] forma totius [et] non solum materiae, ideo totum potest assignari ex materia et forma et ex utroque. Nomen autem designans totum ex materia [=materiale], est nomen generis; et nomen designans totum ex forma [ = formale], est nomen differentiae; et nomen designans totum ex utroque, est nomen speciei. Et hoc patet, si consideretur quomodo corpus est genus animati-corports; et ani­ matum, differentia: semper enim invenitur genus sumptum ab eo quod materiale est, et differentia ab eo quod est formale; et inde est quod differentia determinat genus, sicut forma mate­ riam. 1 Cf. I, 50, 2 ad 1. 2 II Sent., d. 3, 1, 6 ad 1, C. II, a. 2, B, § II: Fundamentum compositionis logicae 943 In simplicibus autem naturis non sumitur genus et differentia ab aliquibus partibus, eo quod complementum in eis et possibi­ litas non fundatur super diversas partes quidditatis, sed super illud simplex: quod quidem habet possibilitatem secundum quod de se non habet esse, et complementum prout est quaedam simi­ litudo divini esse, secundum hoc quod appropinquabilis est ma­ gis et minus ad participandum divinum esse; et ideo quot sunt gradus complementi, tot sunt differentiae specificae» *. 506. Tandem ex his extenduntur suo modo huiusmodi prae­ dicabilia ad formas substantiales et ad accidentia, quae quo­ dammodo conveniunt cum praedictis et quodammodo differunt. Conveniunt quidem cum Substantiis Separatis in hoc quod tam formae substantiales quam accidentia carent compositione ma­ teriae et formae1 2, et in hoc quod omnia haec sunt composita ex essentia et esse; accidentia autem concrete sumpta, ut album, conveniunt cum substantiis corporalibus in hoc quod, sicut hae substantiae nominant compositum ex materia et forma, ita acci­ dentia concrete accepta significant compositum ex subiecto et accidenti, ut album est compositum ex eo quod est album sicut subiecto et ex albedine: quo fit ut «omnia accidentia compa­ rentur ad substantiam sicut forma ad materiam»3. Differunt etiam, quia formae substantiales non sunt directe in praedicamento sicut sunt Substantiae Separatae, sed solum reductive, eo quod non sunt «res completae per se subsistentes», cum non sint nisi partes substantiae completae4: partes autem substantiae non sunt in praedicamento nisi per reductionem ad ipsam totam substantiam cui directe convenit esse in praedica­ mento 5. Similiter accidentia concrete sumpta non sunt proprie in prae­ dicamento, quia nominant compositum per accidens ex subiecto et accidenti, quae ad duo genera diversa pertinent, ideoque non constituunt unum per se, hoc est, unam naturam vel essentiam. 1 II Sent., d. 3, 1, 5c. 2 De ente et essentia, cap. 7, ed. cit., pp- 58, 14-15; De natura ge­ neris, cap. 19, ed. cit., p. 324; Quaest. disp. De Anima, 6, arg. sed contra. 3 In librum Boetii de Trinitate, 5, 3c. 4 III Sent., d. 6, 1, 1, qla. 1 ad 1, η. 26. 5 De Verit., 27, 1 ad 8; De ente et essentia, cap. 7, ed. cit., pp. 944 P. I, Sec. I. De natura analogiae Ut enim egregie scribit S. Thomas, «genus quodammodo est pars speciei similis materiae. Unde sicut in natura ex pluribus materiis sufficientibus [ = totalibus] non ordinatis non fit aliquid unum, ita etiam plura genera [totalia vel suprema, quae non sunt ordinata uni tertio neque inter se] non possunt venire ad constitutionem speciei unius» Et inde iure concludit: «ex acci­ denti et subiecto, inquit, non iit unum per se; unde non resultat ex eorum conjunctione aliqua natura cui intentio generis vel speciei possit [proprie] attribui. Unde nomina accidentalia concretive dicta non ponuntur in praedicamento sicut species vel genera, ut album vel musicum, nisi per reductionem» ad genus proprium subiecti et ad genus proprius accidentis*2. Quod si accidentia abstracte sumantur, tunc dicunt aliquid unum per se, quod non est pars quidditativa alterius ut erat forma substantialis, sed propriam habens essentiam, licet cum essentiali ordine habitudinis et dependentiae a substantia vel subiecto; et ideo sub hoc respectu se habent medio quodam mo­ do inter formas vel substantias separatas et formas substantiales coniunctas: conveniunt enim cum illis quatenus significantur per modum substantiae et directe ponuntur in praedicamento; cum his vero conveniunt quatenus necessariam important connotationem subiecti proprii, sicut formae substantiales necessario connotant propriam materiam. 507. Equidem, ut scite animadvertit S. Thomas, alia est di­ visio entis in substantiam et accidens sive in substantiale et accidentale et alia in ens per se et in ens per accidens sive secundum se et secundum accidens: tam enim substantia quam accidens abstracte sumptum nominant essentiam unam secun­ dum se, et ideo ponuntur proprie in praedicamento; e contra ens per accidens aut secundum accidens nominat compositionem vel habitudinem omnino accidentalem et contingentem plurium sub­ stantiarum aut plurium accidentium aut substantiarum et acci­ dentium sine coordinatione aut subordinatione unius generis, et consequenter ut non ordinabilia in praedicamento. «Ens dicitur quoddam secundum se, et quoddam secundum accidens. Scien­ dum tamen est quod illa divisio entis non est eadem cum illa divisione qua dividitur ens in substantiam et accidens. Quod ex ’ III Sent., d. 6, 1, 1, qla. 1, ad 3, n. 28. 2 De ente et essentia, loc. cit., pp. 58, 6-12. Cf. De Pot., 2, 2, obi. 2 et resp. 9 C. II, a. 2, B, § II: Fundamentum compositionis logicae 945 hoc patet, quia ipse [Aristoteles] postmodum ens secundum se dividit in decem praedicamenta, quorum novem sunt de genere accidentis. Ens igitur dividitur in substantiam et accidens se­ cundum absolutam entis considerationem: sicut ipsa albedo in se considerata dicitur accidens, et homo substantia. Sed ens secundum accidens prout hic sumitur oportet accipi per com­ parationem accidentis ad substantiam; quae quidem comparatio significatur hoc verbo, est, cum dicitur: homo est albus. Unde hoc totum: homo est albus, est ens per accidens. Unde patet quod divisio entis secundum se et secundum accidens attenditur secundum quod aliquid praedicatur de aliquo per se vel per accidens: divisio vero entis in substantiam et accidens attenditur secundum hoc quod aliquid in natura sua est vel substantia vel accidens» Porro accidens concrete sumptum nominat accidens secun­ dum accidens, hoc est, per modum accidentis, sicut hoc nomen album nominat non solum albedinem, sed etiam subiectum eius, quod est extra essentiam albedinis, «in quantum significat al­ bedinem per modum accidentis [seu per modum inhaerentis subiecto2]»; «ratio enim accidentis est inesse: et ideo illa dico significari per modum accidentis quae significantur ut inhaeren­ tia alteri»3’, quod et ipsi nomini concretionis respondet; con­ cretio enim nominat unitionem per modum inhaerentiae vel ad­ haerendae*. E contra, accidens abstracte dictum nominat ipsum solum accidens secundum se et non per modum inhaerentis subiecto: «albedo enim, etsi significet accidens, non tamen per modum accidentis sed per modum substantiae; unde nullo modo consignificat subiectum [quasi ex aequo cum ipso accidenti, ut album]. Si enim principaliter significaret subiectum, tunc prae­ dicata [=praedicamenta] accidentalia non ponerentur a Philo­ sopho sub ente secundum se, sed sub ente secundum accidens: nam hoc totum [concretum], quod est homo albus, est ens se­ cundum accidens»5, quia principaliter et quasi ex aequo significat simul hominem [ = substantiam] et albedinem [=accidens], hoc est, res duorum praedicamentorum, quae non possunt constitue- 1 In V Metaph., lect. 9, n. 885. Cf. ibid., nn. 886-888; In XI Metaph., lect. 8, n. 2270; De natura generis, cap. 3, ed. cit., p. 288. 2 De natura generis, cap. 19, ed. cit., p. 324. De Pot., 8, 2c. . . . . . Cf. in librum Dionysii de Divinis nominibus, cap. 4, lect. 12. In V Metaph., lect. 9, n. 894. h 946 P. I, Sec. I. De natura analogiae re unum per se, sed solum unum per accidens ». Sic ergo «nomina abstracta accidentium significant entia quae quidem inhaerent [vel nata sunt inhaerere subiecto, eo ipso quod sunt accidentia], licet non significent ea per modum inhaerentium», quia praecise significant ea ut abstracta, idest abstrahentia a subiecto cui in­ haerent: absque falsitate tamen, quia abstrahentium non est mendacium1 2: et ideo «solum secundum quod in abstracto sig­ nificantur, ut albedo et musica», accidentia ponuntur proprie et directe in praedicamento34 . Semper tamen oportet intelligere et significare ordinem ad substantiam vel subiectum, eo quod acci­ dens est essentialiter ens entis-, qui ordo est inhaerentia aptitudinalis, non inhaerentia actualis. Nam «esse in subiecto non est definitio accidentis, sed e contrario res cui debetur esse in alio: et hoc nunquam separatur ab aliquo accidenti, nec separari potest; quia illi rei quae est accidens, secundum rationem suae quidditatis, semper debetur esse in alio»*. Et propter hoc acci­ dentia non sunt definibilia nisi per additionem vel connotationem subiecti: nam «dicitur definitio per additionem quando in defi­ nitione ponitur aliquid quod est extra essentiam definiti, sicut nasus ponitur in definitione simi»5. Et quia qualis est definitio, talia sunt principia definitionis; haec autem principia sunt genus et differentia: necesse est quod huiusmodi additio vel connotatio subiecti, se habeat ex parte ge­ neris aut ex parte differentiae. * Ex parte quidem generis aut quasi generis, si accidentia con­ crete definiuntur; quia hoc modo accidentia nominant composi­ tum ex subiecto et accidenti, quod simile proportionaliter est composito substantiali ex materia et forma: sicut enim in com­ posito substantiali ex materia et forma, materia recipit fonnam ut potentia actum; ita in composito accidentali ex substantia et accidenti, substantia recipit accidens ut potentia actum. Et quia recipere est proprium subiecti et actuari est proprium potentiae, ideo materia dicitur quasi subiectum et subiectum dicitur quasi materia: non ex qua, sed in qua. Quam ob rem S. Doctor dicit quod «subiectum habet aliquid 1 2 3 4 5 De Pot., 2, 2 ad 2; in VII Metaph., lect. 3, n. 1318. In VII Metaph., lect. 1, n. 1254. De ente et essentia, cap. 7, pp. 58, 12-13 IV Sent., d. 12, 1, 1, qla. 1 ad 2. Quodlib. IX, 5 ad 1. C. II, a. 2, B, § II: Fundamentum compositionis logicae 947 simile materiae, in quantum est receptibile accidentis» >, et ma­ teria habet aliquid simile subiecto, inquantum sicut materia est in potentia ad esse substantiale ita subiectum est in potentia ad esse accidentale: unde et «aliquando ponitur unum pro alio, scilicet materia pro subiecto et e contrario» 1 2. 508. Sicut ergo in definitione substantiae compositae genus sumitur a materia et differentia a forma, ita in definitione acci­ dentis concrete sumpti genus sumitur a subiecto utpote quasi materia in qua eius et differentia ab ipso accidenti quasi a forma accidentali ipsius: ut in definitione simi ponitur nasus, qui est subiectum simitatis, quasi genus·, curvus autem, hoc est, simitas concrete significata, quasi differentia. Et hoc est quod S. Thomas sagaciter indicavit, dicens quod «si eorum [ = accidentium] defi­ nitio sumeretur secundum quod concretive dicuntur, sic... subiec­ tum in eorum definitione poneretur sicut genus, quia tunc defineretur per modum [hoc est, ad similitudinem} substantiarum compositarum, in quibus ratio generis sumitur a materia: sicut dicimus quod simum est nasus curvus»3. Dicitur autem quasi genus et non genus simpliciter, quia, ut perbelle explicat idem S. Doctor, «genus hoc non est quod sig­ nificat essentiam speciei sicut animal est genus hominis [cum sit res alterius praedicamenti], sed quod est proprium subiectum specie differentium accidentium: superficies enim [verbi gratia] est subiectum omnium figurarum superficialium. Et habet simi­ litudinem cum genere [proprie dicto], quia proprium subiectum ponitur in definitione accidentis sicut genus in definitione spe­ ciei: unde subiectum proprium de accidente praedicatur ad si­ militudinem generis»4. Ex parte autem differentiae aut quasi differentiae, si acci­ dentia definiantur abstracte; quia tunc accidentia significantur per modum formae —abstracta enim significantur per modum partis et per modum formae, idest per modum partis formalis5—, et ideo proportionaliter se habent ad formas substantiales in modo suscipiendi definitionem. Iam vero formae substantiales 1 In VIII Metaph., lect. 4, n. 1743. 2 De principiis naturae. Opuscula selecta, ed. cit., t. I, p. 379, Cf. etiam in II de Anima, lect. 1, n. 220. De ente et essentia, cap. 7, ed. cit., pp. 59, 6-12, In V Metaph., lect. 22, n. 1121. Cf in librum Boetii de Hebdomadibus, lect. 2, I, 13, 1 ad 2. P. I. SEC. I. De natura analogiae 948 non sunt definibiles nisi per additionem, hoc est, connotationem propriae materiae cuius sunt formae, iuxta illud S. Thomae: «in definitione cuiuslibet formae ponitur propria materia eius»1; et illud: «in omni definitione formae ponitur aliquid quod est extra essentiam formae, scilicet proprium subiectum eius sive mate­ ria»2. «Licet enim materia non sit pars formae, tamen materia [propria] sine qua non potest concipi intellectu forma, oportet quod ponatur in definitione formae: sicut corpus organicum po­ nitur in definitione animae. Sicut enim accidentia non habent esse perfectum nisi secundum quod sunt in subiecto, ita nec formae nisi secundum quod sunt in propriis materiis. Et propter hoc, sicuti accidentia definiuntur ex additione subiectorum, ita et formae ex additione propriae materiae»3. Et quidem huiusmodi connotatio sive additio materiae in de­ finitione formae se habet quasi differentia, ipsa vero forma quasi genus; quia tunc forma comparatur ad materiam ut universalius ad minus universale, et ideo a materia coarctatur et finitur et determinatur, iuxta illud S. Doctoris: «forma...finitur per ma­ teriam, in quantum forma in se considerata communis est ad multa; sed per hoc quod recipitur in materia, fit forma deter­ minata huius rei»4. Constat autem quod universalius ad minus universale et determinabile ad determinativum et commune ad proprium se habent sicut genus ad differentiam, eo quod genus est universalius quam differentia et determinatur et contrahitur a differentia. Et ideo S. Thomas recte dixit quod «in definitione formarum ponuntur propriae materiae loco differentiae, sicut cum dicitur quod anima est actus corporis physici organici»5; et quidem in obliquo6. Sicut ergo in definitione formae substantialis, ab ipsa forma secundum se considerata sumitur genus, quasi differentia vero a propia materia quam informat et in qua recipitur; ita etiam in definitione accidentis abstracte sumpti, genus eius sumitur ab ipso accidenti secundum se, quasi differentia autem ab eius pro­ prio subiecto quod informat et in quo recipitur: sicut in defi­ nitione simitatis ponitur curvitas, quae est ipsum accidens abs- 1 2 3 4 5 6 Quaest. disp. De Anima, 9, obi. 7. In II de Anima, lect. 1, n. 213. In VII Metaph., lect. 9, n. 1477 I. 7, Ic. De Pot.. 7, 2 ad 9. In V Metaph., lect. 2, n. 764. C. II, a. 2, B, § II: Fundamentum compositionis logicae 949 tracte sumptum, quasi genus; nasus autem, qui est eius pro­ prium subiectum, quasi differentia, nam simitas definitur; cur­ vitas yiasi. Ponitur autem propria materia in definitione formae substan­ tialis et non materia communis vel indifferens, et similiter in definitione accidentis ponitur proprium subiectum, quia tam propria materia quam proprium subiectum se habent quasi ma­ teria proxima et immediata et ultima, ac veluti subiectum pro­ ximum et immediatum et ultimum·, his enim tantum correspon­ det genus proximum et immediatum et ultimum, quod solum explicite ponitur in definitione. Et cum determinant formam si­ cut potentia actum, solum ultimum subiectum et ultima materia ultimo determinant formam et actum; quod praecise correspon­ det ultimae differentiae, quae sola explicite in definitione po­ nitur; fit enim definitio essentialis per genus proximum et dif­ ferentiam ultimam. Proprium ergo et immediatum subiectum poni debet in definitione accidentis concrete sumpti quasi id unde sumitur genus eius proximum; et in definitione eiusdem abstracte accepti poni debet quasi id unde sumitur ultima eius differentia. lure igitur S. Thomas haec tria simul docuit: Primo, quod «forma non unitur cuilibet materiae, sed pro­ priae»1; quia «ultima materia, quae scilicet est appropriata ad formam, et ipsa forma sunt idem: aliud enim eorum est sicut potentia, aliud sicut actus..., et potentia et actus quodammodo unum sunt; quod enim est in potentia fit in actu», et cum fac­ tum est in actu, est in actu2 Secundo, quod «quadlibet accidens definitur per proprium suum primum subiectum [et non per subiectum remotum et commune]: color enim definitur per superficiem et non per cor­ pus»3, quia «color [inhaeret] corpori mediante superficie·, unde superficies dicitur esse subiectum [immediatum] coloris», cor­ pus autem subiectum mediatum et remotum 4. Enimvero «subiec­ tum alicuius accidentis est duplex, scilicet primum [immedia­ tum] et secundarium [ = secundum, remotum]: sicut superficies 1 Quaest. disp. De Anima, 9 obi. 5 et resp.; De Spiritualibus crea­ turis, 3 ad 2 et 3. 2 In VIII Metaph., lect. 5, n. 1767. 3 In VIII Metaph., lect. 4, n. 1745. 4 I-II, 56, 1 ad 3. Cf. etiam HI Sent., d. 33, 2, 4, qla. Ic, nn. 218-219. ν·ί* 950 P. I, Sec. I. De natura analogiae est primum subiectum coloris, corpus autem secundarium, in quantum [et ipsum] subiicitur superficiei»12 ; «primum enim sub­ iectum coloris est superficies, et ideo corpus dicitur coloratum ratione superficiei», et ideo «subiectum primum et proprium ponitur in definitione accidentis proprii»-. Sic ergo «in defini­ tione accidentis non debet poni nisi subiectum eius», quod est subiectum proprium, idest convertibile cum ipso; quia «subiec­ tum quod ponitur in definitione alicuius accidentis debet esse convertibile cum illo»3, sicut universaliter definitio et partes eius qua tales debent esse convertibiles cum definito. Tertio, quod in definitionibus non debet explicite poni genus remotum, sed proximum: «neque enim quando hominem defini­ mus substantiam accipimus [quod est genus supremum], sed animal», quod est genus proximum4. Ex quibus omnibus plane intelliguntur ea quae S. Thomas alibi scripsit de genere et differentia accidentium abstracte con­ sideratorum. «Quia, inquit, accidentia non componuntur ex ma­ teria et forma, ideo non potest in eis sumi genus a materia et differentia a forma sicut in substantiis compositis; sed oportet ut genus primum sumatur ex ipso modo essendi, secundum quod ens diversimode secundum prius et posterius de decem generibus praedicatur: sicut dicitur quantitas ex eo quod est mensura sub­ stantiae, et qualitas secundum quod est dispositio substantiae, et sic de aliis, secundum Philosophum in IV Metaphysicorum [cap. 1]; differentiae vero in eis sumuntur ex diversitate prin­ cipiorum ex quibus causantur. Et quia propriae passiones ex propriis principiis subiecti causantur, ideo subiectum [proprium] ponitur in definitione eorum loco differentiae, si in abstracto definiantur, secundum quod sunt proprie in genere: sicut dicitur quod simitas est curvitas nasi»5. Et quia genus et maxime species sunt quae directe ponuntur in praedicamento quasi in linea recta praedicamentali, dum dif­ ferentia ponitur ad latus, inde est quod in definitione accidentis abstracte sumpti, cui proprie convenit esse in praedicamento, ponitur ipsum accidens in recto et eius proprium subiectum in 1 2 3 4 . dixit De Verit., 25, 5 ad 1. In V Metaph., lect. 19, n. 1055. ! II Sent., d. 27, 2, obi. 3 et resp. In I de Anima, lect. 1, n. 11. Cf. I-II, 55, 4c. pe Ente et essentia, cap. 7, ed. cit., pp. 58-59. Quibus similia in De natura generis, cap. 19, ed. cit., pp. 324-325. C. II, a. 2, B, § II: Fundamentum compositionis logicae 951 obliquo: ex adverso, in definitione accidentis concrete -accepti, cui proprie non convenit esse in praedicamento, ponitur ipsum subiectum in recto, licet secundum se sit extra esentiam acci­ dentis. Patet autem quod proprie et per se loquendo non debet poni in recto id quod directe est extra essentiam definiti, sed solum in obliquo et de connotato. Quapropter S. Thomas rectissime dixit: «accidens dupliciter potest accipi. Uno modo in abstracto, et sic consideratur secun­ dum propriam rationem: sic enim assignamus in accidentibus genus et speciem; et hoc modo subiectum non ponitur in defi­ nitione accidentium ut genus, sed ut differentia [quia est extra essentiam ipsius accidentis, quasi ad latus eius], ut cum dicitur: simitas est curvitas nasi. Alio modo possunt accipi in concreto; et sic accipiuntur secundum quod sunt unum per accidens cum subiecto: unde sic non assignatur eis nec genus nec species [pro­ prie loquendo, sed quasi genus et quasi species]; et ita verum est quod subiectum ponitur in definitione accidentis ut genus», idest in recto, ut cum dicimus: simus est nasiis curvus I Huiusque doctrinae ultimam attingens radicem, subiungit: «secundum quod aliqua habent esse, possunt definiri, ut dicitur in VII Metaph. [cap. 4]. Unde quia ens per prius de substantia dicitur, quae perfecte rationem entis habet, ideo nihil perfecte definitur nisi substantia: accidentia autem sicut incomplete ra­ tionem entis participant, ita et definitionem absolutam non ha­ bent, quia in definitionibus eorum ponitur aliquid quod est extra genus [supremum eorum], scilicet subiectum ipsorum», quod est res alterius praedicamenti*2. Quia ergo substantia habet quidditatem absolutam et non dependet in sua quidditate ex alio, ideo in eius definitione non ponitur aliquid quod sit extra es­ sentiam eius, neque in recto, neque in obliquo, sed ea solum quae sunt eius et intra ipsam3: «definitur enim unaquaeque substantia per sua principia materialia et formalia»4. «Accidens autem dependet a subiecto, licet subiectum non sit de essentia accidentis: sicut creatura dependet a Creatore, et tamen Creator non est de essentia creaturae, ita quod oportet exteriorem essentiam in eius definitione poni. Accidentia vero J 2 3 4 De Verit., 3, 1 ad 2. Cf. De Pot., 8, 4 ad 5. 11 Sent., d. 35, 2 ad 1. De Pot., 8, 4 ad 5. In II de Anima, lect. 1, n. 213. 952 P. I, Sec. I. De natura analogiae non habent esse nisi per hoc quod insunt subiecto, et ideo eorum quidditas est dependens a subiecto; et propter hoc oportet quod subiectum in accidentis definitione ponatur: quandoque quidem in recto, quandoque vero in obliquo. In recto quidem, quando accidens significatur ut accidens in concretione ad subiectum, ut cum dico: simus est nasus con­ cavus. Tunc enim nasus ponitur in definitione simi quasi genus, ad designandum quod accidentia non habent subsistentiam nisi ex subiecto. Quando vero accidens significatur per modum substantiae in abstracto, tunc subiectum ponitur in definitione eius in obliquo ut differentia, sicut dicitur: simitas est concavitas nasi»1. Et propter hoc diverso ordine ponitur subiectum in his diver­ sis definitionibus: quando enim ponitur in recto quasi genus, occupat primum locum; quando vero ponitur in obliquo quasi differentia, sortitur ultimum locum: quia semper in definitione genus ponitur in primo loco et differentia in ultimo. Qua de re iterum S. Thomas egregie: «quocumque modo significetur acci­ dens, habet dependentiam a subiecto secundum suam rationem; aliter tamen et aliter. Nam accidens si ificatum in abstracto importat habitudinem ad subiectum, quae incipit ab accidente et terminatur ad subiec­ tum·, nam albedo dicitur qua aliquid est album: et ideo in de­ finitione accidentis abstracti non fit] nitur subiectum quasi prima /7* rs definitionis, quae est genus, sed quasi secunda quae est differentia·, dicimus enim quod simitas est curvitas nasi Sed in concretis incipit habitudo a subiecto et terminatur ad accidens; dicitur enim album, quod habet albedinem: propter quod in definitione huiusmodi accidentis ponitur subiectum tan­ quam genus, quod est prima pars definitionis; dicimus enim quod simum est nasus curvus»2. Et inde etiam est quod tam tota definitio quam partes defi­ nitionis essentialis qua tales conveniunt substantiis definitis in primo modo dicendi per se, quia tota haec definitio continetur in ultima differentia, quae formalissima est, ut patet ex supra dictis3; et propter hoc «definitio significat formam et essentiam 1 In VII Metaph., lect. 4, nn. 1352-1353. Cf. etiam in librum De sensu et sensato, lect. 6, n. 87 2 I-II, 53, 2 ad 3. 3 Supra, n. 500. C. II, a. 2, B, § Π: Fundamentum compositionis logicae 953 rei»: primus autem modus dicendi per se «est quando id quod attribuitur alicui, pertinet ad formam eius» *. At vero accidentibus definitis solum convenit in primo modo dicendi per se id quod sumitur in definitione ex parte ipsius acci­ dentis, quia hoc est formale in ipsis: id vero quod sumitur ex par­ te subiecti proprii, cum sit extra ipsam rationem formalem acci­ dentis definiti, non convenit eis nisi in secundo modo dicendi per se; nam subiectum habet rationem materiae, et secundus modus dicendi per se est quando «id cui aliquid attribuitur est propria materia et proprium subiectum eius»1 2. Quam ob rem S. •Muas concludit: «oportet quod proprium subiectum ponatur in definitione accidentis: quandoque quidem in obliquo, sicut cum accidens in abstracto definitur, ut cum dicimus quod si­ mitas est curvitas nasi; quandoque vero in recto, ut cum acci­ dens definitur in concreto, ut cum dicimus quod simus est nasus cumis. Cuius quidem ratio est quia, cum esse accidentis depen­ deat a subiecto, oportet etiam quod definitio eius significans esse ipsius contineat in se subiectum. Unde secundus modus di­ cendi per se est quando subiectum ponitur in definitione prae­ dicati, quod est proprium accidens eius» 3. Omnia ergo quae ponuntur in definitione essentiali substan­ tiae conveniunt ei in primo modo dicendi per se, et proprie lo­ quendo ponuntur in recto, ut cum hominem definimus: animal rationale4. Eorum vero quae ponuntur in definitione essentiali accidentium, quaedam conveniunt definito in primo modo dicendi per se, scilicet quae conveniunt ipsi accidenti definito secundum se, sive abstracte sive concrete significetur; quaedam vero in secundo modo dicendi per se, ea nempe quae conveniunt acci­ denti per subiectum et ratione subiecti proprii, quasi de connotato essentiali vel proprio, sive ponantur in obliquo sive in recto. Notandum est insuper quod tam in definitionibus formarum substantialium quam accidentium, quae formae quaedam acci­ dentales sunt, ponitur in obliquo propria materia vel proprium subiectum dupliciter, scilicet ut informe et ut formatum. «In 1 In I Post., lect. 10, n. 3. 2 Ibid., n. 4. 3 Ibid. . 4 Solum enim in definitione accidentium ponuntur in obliquo aliquando ea quae eis conveniunt in pruno modo dicendi per se, ut cum triangulus definitur: figura plana constans tribus tantum lineis. Est namque triangulus in quarta specie qualitatis. 954 P. I, Sec. I. De natura analogiae definitionibus formarum, ait S. Thomas, aliquando ponitur sub­ iectum ut informe, sicut cum dicitur: motus est actus exsistentis in potentia; aliquando autem ponitur subiectum formatum, sicut cum dicitur: motus est actus mobilis, lumen est actus lucidi. Et hoc modo dicitur anima actus corporis organici physici, quia anima facit ipsum esse corpus organicum, sicut lumen facit ali­ quid esse lucidum»3. «Vocatur autem subiectum informe, pro­ prium susceptivum alicuius formae absque additione aliqua, ut diaphanum respectu luminis; subiectum vero formatum dicitur proprium susceptivum alicuius formae adiuncto sibi eo quod sortitur ex susceptione illius formae, ut diaphanum secundum actum respectu luminis: esse enim actu diaphanum seu transparens, ex lumine suscepto diaphanum sortitur»2. Aliis verbis: subiectum formatum includit in actu effectum formalem formae qua informatur; informe vero talem effectum non includit in actu, sed solum in potentia et aptitudine proxima. Constat autem formas perfectius et completius definiri si in earum definitione ponatur subiectum formatum quam subiectum mere informe, utpote magis explicitum et actuale et quasi unum effectum cum ipsa forma: absque circulo vitioso tamen, quia est veluti mani­ festatio abstracti per concretum, idest formae per formatum. Sic ergo *ipsa materia secundum quod intelligitur perfecta in esse corporeo susceptivo vitae, est proprium subiectum ani­ mae»3; et ideo in ea ut formata et organizata per animam, «etiam anima includitur, eo modo loquendi quo calor est actus calidi et lumen est actus lucidi: non quod seorsum sit lucidum sine luce, sed quia est lucidum per lucem; et similiter dicitur quod anima est actus corporis organici potentia vitam habentis, quia per animam [formaliter] et est corpus, et est organicum, et est potentia vitam habens»4. Unde «corpus physicum orga­ nicum comparatur ad animam sicut materia ad formam: non quod sit tale per aliquam aliam formam, sed quia hoc ipsum habet per animam»5; et sic «anima est actus corporis organici sicut primi et proportionati perfectibilis» 6. 3 Quaesi, disp. De Anima, 1 ad 15. „ 2 CAi^NUS’ in 11 de Anitna> cap. b n. 29, p. 31, ed. I. Coquelle 0. P., Romae 1939. 3 S. Thomas, De Spiritualibus creaturis 3 ad 2 4 I, 76, 4 ad 1. ' s Quaest. disp. De Anima, 9 ad 7 6 I, 76, 8 ad 2. C. II, a. 2, B, § II: Fundamentum compositionis logicae 955 Haec igitur animae definitio: actus primus corporis physici organici potentia vitam habentis, aequivalet huic: «actus [pri­ mus] corporis viventis» *, vel etiam «actus [primus] corporis viventis in quantum huiusmodi» 2, sicut motus est actus mobilis in quantum huiusmodi. 509. Sed et praeter hunc modum assignandi genus et diffe­ rentiam in accidentibus, adest alius largior et minus proprius. Omnia enim praedicamenta accidentis habent hoc commune, sci­ licet quod sint res cuius quidditati debetur esse in alio, hoc est, in substantia sicut in subiecto; haec enim est ratio accidentis ut sic, in qua omnia accidentia conveniunt: sed ultra hoc, unum­ quodque praedicamentum accidentia habet aliquid proprium quo in seipso quasi constituitur et a ceteris praedicamentis accidentis distinguitur, ut puta si dicamus quod proprium quantitatis est esse mensura substantiae, qualitatis autem dispositio substan­ tiae ,et sic de ceteris. Quo in sensu S. Thomas scribit: «in uno­ quoque novem praedicamentorum [accidentalium] duo invenio, scilicet rationem [communem] accidentis et rationem propriam illius generis, sicut quantitatis vel qualitatis»3; statimque pri­ mam appellat rationem quasi genericam, secundam vero ratio­ nem quasi specificam: quia revera commune ad proprium vel minus commune se habet sicut genus ad differentiam; et con­ sequenter salvatur analogia quaedam cum materia et forma, iuxta illud S. Thomae: «in omnibus quae in aliquo conveniunt et in aliquo differunt, id in quo conveniunt, accipitur ut mate­ ria; id vero in quo differunt, accipitur ut forma»4. At nemo non videt talem sensum esse minus proprium, eo quod accidens communiter sumptum non est verum genus re­ spectu novem praedicamentorum accidentabum, quae sunt gene­ ra primo diversa; neque ideo praedicatur .mivoce de eis, sed analogice. 510. Quae cum ita sint, redeuntes ad id unde egressi sumus, manifeste apparet, primo, quomodo se habent 1 De Pot., 3, 9 ad 8. 3 ^Sent d 8 4 3c. Cf. etiam De Pot. 8, 2c; I, 28, 2c. < De Substantiis’Separatis, cap. 6, § Tertio. Opuscula, selecta, ed. ciL, t. III, p. 226. 956 C. II, a. 2, B, § II: Modi abstractionis univocorum P. I, Sec. I. De natura analogiae 957 lem «significatur aliquid informatum et qualificatum» 1 ; «et propter hoc sicut cum dicitur animal rationale signi­ ficatur tale animal, ita cum dicitur superficies quadrata Conveniunt quidem in substantia nominis sive in sig­ significatur talis superficies»2. Differentia ergo specifica nificatione integrali, quia revera omnia haec significant determinat seu qualificat quid generis in eo quod quid, totam essentiam vel quidditatem rei, quae est ipsum de­ et ideo est qualitas essentialis et praedicatur de toto in finitum: tam enim animal quam rationale et quam homo quale quid, hoc est, in quale essentiale sive essentialiter: et quam animal-rationale, significant totam essentiam unde significat quidem totum quid sicut genus, at solum humanam et non partem eius tantum, quia in recto et «plicat formaliter quale est illud quid; sicut rationale in primo modo dicendi per se praedicantur de toto ho­ «plicat tantum intellectualitatem tantum humanae na­ mine; siquidem totus homo est essentialiter animal, et turae prout determinantem et perficientem rationem sentotus homo est essentialiter rationalis, et totus homo est sibilitatis seu animalitatis eius, proindeque ut formaliter essentialiter animal-rationale, et totus homo est essentia­ et actualiter se habens ad ipsam. liter homo. Species autem, cum sumatur ex tota essentia, hoc At in qualitate nominis sive in significatione eius pure est, ex materia et forma simul ut constituunt unum per formali, quae uno verbo dicitur explicatio nominis, dif­ se, non solum significat totam essentiam, verum etiam ferunt inter se. totam explicat, et consequenter praedicatur de toto in Genus enim, eo ipso quod sumitur a materia vel po­ quid complete: humanitas enim vel homo in eo quod tentia, explicat significatum suum per modum partis ma­ homo et significat et explicat totam humanam naturam, terialis vel potentialis tantum, et ideo praedicatur de et non tantummodo partem eius quasi materialem ut toto in quid incomplete: sicut animal explicat tantum animal, neque solum partem eius quasi formalem ut ra­ sensibilitatem humanae naturae prout adhuc determina­ tionale, sed animalitatem et rationalitatem simul. bilis et perfectibilis est rationalitate, ideoque ut mateSic ergo «nomen designans totum ex materia est noterialiter et potentialiter se habens ad ipsam. men generis, et nomen designans totum ex forma est Differentia vero, ex hoc ipso quod sumitur a forma differentia, et nomen designans totum ex utroque est no­ vel actu eique proportionatur, explicat suum significatum men speciei »3. Et quia explicatio nominis respondet prin­ per modum partis formalis vel actualis tantum, ac proin­ cipio vel radici unde sumitur eique formaliter propor­ de praedicatur de toto in quale quid ’. Sicut enim id tionatur, dicendum est quod haec tria nomina significant secundum quod determinatur potentia subiecti secundum quidem totam rei esentiam, at eam explicat unumquod­ esse accidentale dicitur qualitas accidentalis, quae est que suo modo: nempe genus partialiter, quantum ad id quaedam accidentalis differentia; ita id secundum quod quod materiale est in ipsa; differentia quoque partiali­ terminatur potentia materiae secundum esse substantiale ter, quantum ad id quod formale est in ea; species de­ dicitur qualitas substantialis, quae est differentia sub­ nique totaliter, quantum ad id quod formale et matestantiae vel essentiae12: nam per differentiam substantiainter se genus, differentia, species et definitio in ratione significandi et explicandi definitum. 1 In V Physic lect 4, n. 2; In V Metaph., lect. 16, n. 987; In I Pertherm., lect. 10, n. 10; Comp, theol., I P can 116 2 I-II, 49, 2c; In V Metaph., lect. 22, Π.Ί122 ’ lect. 16, n. 996. In V Metaph., lect. 22, n. 1121. II Sent., d. 3, 1, 5c. i In V Metaph., 3 958 P. I, Sec. I. De C. Il, a. 2, B, § Π: Modi abstractions univocorum natura analogiae riale est in eadem. Propter quod S. Thomas docet quod tam genus quam differentia nominant, idest significant, totam naturam speciei, quia alias non praedicarentur de specie; sed non nominant ex toto sed ex parte, hoc est, non explicant eam ex toto sed ex parte, videlicet species ipsam explicat ex « formali principio —dicitur enim ra­ tionale quod habet rationem—, genus autem e converso nominat [ = explicat] totum ex principio materiali»1. Postremo definitio, quae directe respondet speciei, explicat actu totam rei essentiam sicut et ipsa species, alio tamen modo: quia species explicat eam confuse tan­ tum et indistincte; definitio vero ipsam explicat distincte. Homo siquidem explicat tantum indistincte et confuse animalitatem et rationalitatem, quas involvit vel confun­ dit in humanitate; definitio autem hominis eas distincte explicat, dicendo: animal rationale. Qua de causa, «quo apprehendit nomen [speciei], ut puta hominem aut circu­ lum, non statim distinguit principia definientia; unde nomen [speciei] est sicut quoddam totum et indistinc­ tum, sed definitio dividit in singularia, idest distincte ponit principia definiti». Et sic «prius est nobis notus homo confuse quam quod animal et rationale sint defi­ nientia ipsius»2; «prius enim cognoscimus hominem quadam confusa cognitione quam sciamus distinguere omnia quae sunt de hominis ratione» quaeque in eius definitione ponuntur3. Pleno igitur iure Caietanus nervose limpideque contraxit hanc differentiam significationis formalis sive explicationis horum nominum4, dicens: «formale significatum generis est perfectio materialis [totius essentiae]; formale autem significatum diffe­ rentiae est perfectio formalis; formale vero significatum speciei 1 HI Sent. d. 5, 1, 2 ad 2, n. 47. 2 In I Physic., lect. 1, n. 10. 3 I, 85, 3 ad 3. 4 «Formale significatum ad praesens est perfectio seu forma de­ terminata. et primo explicata per illud nomen; materiale vero est id quod sub nominis significatione cadit non primo» (Caietanus, In opus­ culum De ente et essentia, cap. 3, n. 45, ed. cit., p. 67). P 959 aggregatum ex utraque perfectione [confuse tamen, hoc est], non distinguendo eas; formale autem significatum definitionis est similiter aggregatum ex utraque perfectione [sed distincte, idest] dividendo in singulas. Verbi gratia, formale significatum animalis est natura sensitiva, quae se habet ut materialis ad perfectionem intellectualem quae formaliter importatur per rationale; et consequenter, perfectio intellectualis se habet ut formalis [ad perfectionem importatam formaliter per naturam sensitivam]: similiter, formale significatum hominis et animalis rationalis est aggregatum ex natura sensitiva et intellectiva; sed animal rationale separatim explicat utrumque; homo vero non [sed mere confuse et indistincte]» i. 511. Et inde constat, secundo, cur univocis, si consi­ derentur ut definibilia et definitum, convenit tantum abs­ tractio formalis. Hoc enim modo non considerantur ut potentialia, sed ut actualia et formalia; quia praecise con­ siderantur ut explicantia et explicata, et hoc est proprium actus et formae: materiale siquidem et potentiale con­ fundit et involvit; formale vero et actuale distinguit et evolvit seu explicat, nam forma et actus distinguunt; et ideo implicitum dicitur etiam informe, explicitum vero appellatur formatum et determinatum 2. Porro definien­ tia et definitio sunt formaliter explicantia, et non quo­ modocumque significantia. Et propter hoc, genus et dif­ ferentia ut sunt partes definitionis, itemque tota defini­ tio, sunt essentialiter formales et ad causam formalem reducuntur, et consequenter comparantur ad definitum ut forma ad formatum. H Ut enim scribit S. Thomas, «considerandum est quod unum­ quodque constituitur in specie per propriam formam: unde de­ finitio speciei [cui proprie tantum convenit definiri, ut patet ex dictis3], maxime significat formam rei. Oportet ergo accipere processum in formis secundum processum in definitionibus: in definitionibus enim una pars est prior altera, sicut genus est prius differentia et differentia una est prior altera. Et ideo ['i 2 CfldS. Thomam, De Verit., 14, 11, arg. 7 sed contra et corp. art. Supra, n. 500. 960 P. I, Sec. I. De natura analogiae volens [Aristoteles] ostendere quod non sit procedere in infini­ tum in causis formalibus, proponit non esse [processum in] in­ finitum in partibus definitionis» \ Unde «quia unumquodque consequitur naturam vel generis vel speciei per formam suam, natura autem generis vel speciei est id quod significat definitio dicens quid est res, ideo forma est ratio ipsius quod-quid-eratesse, idest definitio per quam scitur quid est res... Et non solum tota definitio comparatur ad definitum ut forma, sed etiam par­ tes definitionis, quae scilicet ponuntur in definitione in recto; sicut enim [hoc totum]: animal-gressibile-bipes est forma homi­ nis, ita [et singulae partes eius, nempe] animal, et gressibile, et bipes»2. Et hac de causa, tam tota definitio quam singulae partes definitionis praedicantur de definito in primo modo dicendi per se, quia praecise sumitur secundum causam formalem3: «et ita ad hunc modum causae reducuntur omnes partes quae ponun­ tur in definitione»4. Sic ergo genus et differentia, quatenus sunt partes definitivae et principia definitionis, habent rationem for­ mae seu causae formalis; species similiter habet ratio­ nem formae, et quidem maxime, cum sit totum definibile respectu generis et differentiae ut sunt partes definiti­ vae: quo fit ut ei conveniat ratio formae duplici de causa, scilicet in quantum essentialiter pertinet ad definitionem ut genus et species, et in quantum habet rationem totius in hoc ordine; constat autem totum magis habere ra­ tionem formae quam partes5. Immo et genus ac differentia non habent rationem formae nisi in ordine ad speciem, cuius, ut totius definibilis, sunt illae partes definitivae: iam vero propter quod unumquodque tale, et illud magis. Atqui formae vel actui in quantum huiusmodi con­ venit sola abstractio formalis6. Ergo generi et differen­ tiae ut sunt partes definitivae, itemque speciei ut est 1 In II Metaph., lect. 4, n. 320. 3 'in i n."'.764' 4 In II Physic., lect. 5, nn. 4 et 9 5 I, 7, 3 ad 3. 6 Supra, n. 450. β“"" Hbrmn De CaUs!s’ lect' L C. II, a. 2, B, § II: Modi abstractions univocorum 961 otum definitivum vel definibile, solum convenit abstraclio formalis. 512. Inde etiam constat, tertio, cur generi et diffe­ rentiae comparatis inter se ut partibus definitivis et cum specie ut toto definibili conveniat abstractio forma­ lis perfecta seu maior. Talis enim est abstractio formalis quale est fundamentum eius, quod est distinctio virtualis abstrahibilium proportionata compositioni virtuali ratio­ num formalium eorundem ’. Iam vero distinctio virtualis fundans abstractionem formalem partium definitionis inter se et a toto definibili, est distinctio virtualis maior seu perfecta. Nam «sicut se habet ratio rei ad rem, ita se habent partes rationis ad partes rei» 2, et commutarim, sicut se habent partes rei ad totam rem ita se habent partes rationis seu definitionis ad totam definitionem; et pariter, sicut se habet una pars rei ad aliam partem rei ita se habet una pars definitionis ad aliam partem defini­ tionis: servata tamen differentia propria utriusque ordi­ nis. Nam inter partes rei quae sunt materia et forma et totam rem quae est essentia composita ex eis, et simi­ liter inter materiam et formam, est distinctio realis et rerum: at inter partes rationis seu definitionis quae sunt genus et differentia et totam definitionem ex eis coales­ centem, pariterque inter genus et differentiam, est dis­ tinctio rationis tantum et rationum, cum fundamento tamen in distinctione reali et rerum quibus in suo ordine proportionantur. Distinctio autem rationis cum funda­ mento perfecto in re est distinctio virtualis perfecta seu maior, quae radix et fundamentum est abstractionis for­ malis perfectae seu maioris. Ergo genus et differentia ut partes definitionis abstrahunt a toto definibili quod est species, et similiter species ut totum definibile abs­ trahit a genere et differentia ut partibus definitivis, ac denique genus a differentia et vicissim ut partibus defi- 1 Supra, n. 482. 2 In VII Metaph., lect. 9, n. 1460. 962 P. I, Sec. I. De natura analogiae C. II, a. 2. B, § II: Modi abstractionis univocorum 963 ί nitivis abstrahunt abstractione formali perfecta seu ma­ iori. Et propter hoc significatum formale sive explicatio generis abstrahit perfecte abstractione formali a signifi­ cato formali sive explicatione differentiae, et vicissim: ac similiter explicatio sive formale significatum tam ge­ neris quam speciei abstrahit perfecte abstractione for­ mali a significato formali sive explicatione speciei, et vicissim. lure igitur S. Thomas dixit quod «si consideretur de­ finitio secundum suam intentionem, sic definitio non est definitum, sed ductivum in cognitionem eius; et sic etiam definitio est composita ex pluribus intentionibus quarum nulla praedicatur de ipsa nec e converso, quia intentio generis non est intentio definitionis: sed hoc non est nisi secundum intellectum, qui adinvenit has intentiones» cum fundamento in re ’. Non enim animalitas est ratio­ nalitas neque humanitas; neque rationalitas est anima­ litas aut humanitas; haec enim correspondent significa­ tioni formali sive explicationi generis ( = animalis) et differentiae ( = rationalis) et speciei (hominis); constat autem significationes formales sive explicationes horum nominum ab invicem differre et perfecte abstrahere. Id quod ex dictis manifeste apparet. Genus enim ut genus explicat naturam partialiter seu per modum partis definitivae, et similiter differentia: species autem tota­ liter seu per modum totius definibilis: pars autem non praedicatur per se et in recto de toto, neque totum de partibus, neque una pars de alia comparte. Quo in sensu dixit S. Thomas quod genus per se sumptum non prae­ dicatur de differentia, neque differentia de genere, neque species de genere et differentia, quia unum non est de ratione vel conceptu alterius ut sic2. / Sent., d. L·, 1 ad 2. Cf. De ente et essentia, cap. 3, ed. cit., pp. 24-25. una cum expositione Caictani in h. L, n. 48, ed. cit., pp. 72-73. In III Metaph., lect. 8, n. 433; In XI Metaph., lect. 1, n. 2169. Neque obstat quod genus explicet eam ex parte quasi materiae vel materialis, differentia vero ex parte quasi formae, vel formalis; quia, ut reduplicative sunt partes definitivae, induunt essentialiter rationem formae sive causae formalis, et una est formalior altera secundum diversam considerationem. Ut enim ait S. Doctor «etiam in causis formalibus prius et posterius invenitur» ’, im­ ino et in una eademque forma superiori secundum di­ versas eius virtutes et perfectiones; quia «forma perfeci tissima dat omnia quae dant formae imperfectiores, et adhuc amplius»2. «Oportet ergo intelligere quod forma perfectior, secundum quod simul cum materia compo­ situm constituit in perfectione inferioris gradus, intelligatur ut materiale respectu ulterioris perfectionis, et sic ulterius procedendo: ut puta materia prima, secundum I quod iam constituta est in esse corporeo, est materia ulterioris perfectionis quae est vita; et exinde est quod corpus est gemis corporis viventis, et animatum sive vi­ vens est differentia. Nam genus sumitur a materia et differentia a forma: et sic quodammodo una et eadem jorma secundum quod constituit materiam in actu infe­ rioris gradus, est media inter materiam et seipsam secun­ dum quod constituit eam in actu superioris gradus»3. Sicut igitur una eademque forma superior potest esse prior et posterior seipsa seu formalior et minus formalis seipsa secundum diversos gradus perfectionis formalis quos materiae vel subiecto largitur, ita una eademque forma potest considerari ut generica vel specifica re­ spectu suipsius secundum gradus perfectionis genericae vel specificae quos formaliter causai vel comunicat. Et cum huiusmodi gradus perfectionis formalis considerari et comparari possint non solum intensive, verum etiam extensive; a primo ad ultimum, una eademque forma vel essentia potest seipsa esse prior et posterior seu forma- 1 De Pot., 6, 6 ad 5. 2 De Spiritualibus creaturis, 3 ad 2. J Quaest. disp. De Anima, 9c. - :· 964 P. I, Sec. I. De natura analogiae lior et minus formalis non solum secundum perfectionem intensivam, sed etiam secundum extensivam. Porro differentia nominat maiorem perfectionem intensivam quam genus: sed genus dicit maiorem perfec­ tionem extensivam quam differentia, quia ad plures dif­ ferentias et species simul se extendit. Namque, ut lepide ait Caietanus, «species [et idem dic de differentia] et genus se habent sicut duo duces, quorum alter habet exercitum parvum sed valde unanimem, alter exercitum magnum sed diversarum factionum; ille enim magis col­ ligit intensive, hic extensive» Quanto autem aliquid perfectius est, tanto formalius. Genus ergo est extensive formalius differentia; haec au­ tem est intensive formalior genere: et ideo genus abs­ trahit perfecte abstractione formali quasi extensiva a dif­ ferentia; haec vero a genere perfecte abstrahit abstrac­ tione formali quasi intensiva. Et inde plane intelliguntur haec verba S. Thomae: «differentia comparatur ad genus ut forma ad materiam, in quantum facit esse genus in actu [et secundum hoc est formalior et abstractior genere abstractione formali]; sed etiam genus consideratur ut formalius specie [et differentia], secundum quod est ab­ solutius [ = abstractius abstractione formali] et minus contractum. Unde et partes definitionis reducuntur ad genus causae formalis, ut dicitur in II Physic, [cap. 3, η. 2]: et secundum hoc, genus est causa formalis speciei [et ipsius differentiae], et tanto formalius quanto com­ munius» vel superius2. 513. Inde quoque patet, quarto, cur toti definitioni respectu totius definiti, quod est species, convenit abs­ tractio formalis minor seu imperfecta. Ut enim constat ex dictis3, significatum formale sive explicatio definitio­ 1 Caietanus, VS‘ ΤΗθλ<*5. ed. Vives, t. 26, 3 Supra, n. C. II, a. 2, B, § II: Modi abstractionis univocorum In Porphyrii Isagogen, cap. 1, ed. cit., p. 56. IU, 18, 7 ad 3. Cf. etiam In librum de causis, lect. 1, pp. 515-516. 510. I 965 nis se habet ad explicationem sive formale significatum speciei ut distinctum ad confusum unius eiusdemque ra­ tionis totalis. Atqui distinctum et confusum unius eius­ demque rationis non differunt nisi distinctione moduli seu minori, quae fundamentum est abstractionis forma­ lis minons seu imperfectae1. Definitio igitur a specie seu definito solum abstrahit abstractione formali imperfecta seu minori: et hoc modo animal rationale abstrahit ab bomine, nempe ut actu explicitum et distinctum a seipso ut actu implicito seu confuso vel indistincto, vel potius ut actu explicans et distinguens a seipso ut actu explicato et distincto, quasi ut forma a suo effectu formali. Propter quod Caietanus scite monet: «ne vageris quae­ rendo differentiam inter significatum formale speciei et definitionis, quoniam nulla est; species enim indistincte, actu tamen, explicat totum: definitio vero dividit [ = dis­ tinguit] in singularia», hoc est, in singulas definitionis partes2, quatenus «exprimit [ = explicat] distincte singu­ la principia definiti»3: «cum definitio ad hoc inventa sit, ut id quod definitum implicite importat, explicite sig­ nificet» et distincte explicet4. 514. Quarto, dicendum est univocis convenire abs­ tractionem praecisivam virtualem seu obiectivam perfec­ tam. Cuius ratio patet ex omnibus hucusque dictis. Praeci­ sio enim obiectiva seu virtualis perfecta consequitur di­ stinctionem virtualem perfectam inter praedicata quidditativa unius eiusdemque essentiae realis directe obversa­ tae uni eidemque intellectui possibili eam concipienti et exprimenti diversis conceptibus formalibus directis vir- 1 Supra, n. 482. i Caietanus, In Opusc. De ente et essentia, cap. 3, n. 45, ed. cit., p. 67. J S. Thomas, in VII Metaph., lect. 9, n. 1460. Cf. etiam De Pot., 8, 4 ad 3. _ . 4 Caietanus, in Porphyrii Isagogen, cap. 2, ed. cit., p. 109. 966 C. II, a. 2, B, § II: Modi abstractions univocorum P. I, Sec. I. De natura analogiae tualiter et perfectae distinctis ’. Atqui revera ipsa univoca univocata, quae sunt praedicata quidditativa unius eius· demque essentiae realis directe obversatae uni eidemque intellectui possibili eam concipienti et exprimenti toti­ dem conceptibus formalibus directis, virtualiter perfecte differunt inter se. 967 Univocis ergo convenit abstractio praecisiva virtualis $eu obiectiva perfecta. Haec enim praedicata quidditativa unius eiusdemque essentiae sunt gradus metaphysici, qui dicuntur: ut sub­ stantia, corpus, vivens, animal, homo; itemque corporeum, animatum, sensitivum, rationale, sunt praedicata quid­ ditativa unius eiusdemque essentiae hominis; et conti­ nent gradus metaphysicos ipsius a genere supremo ( = substantia) usque ad genus infimum ( = animal), et a su­ prema specie ( = corpus) usque ad infimam ( = homo), et a differentia suprema constitutiva ( = corporeum) usque ad infimam ( = rationale); et sunt ipsa univoca, nempe genus, differentia et species. Aliunde vero inter huius­ modi gradus sive praedicata quidditativa eiusdem huma­ nae essentiae, viget distinctio virtualis perfecta2; quia formale significatum generis est aliud a formali significa­ to differentiae, et formale significatum utriusque est aliud a formali significato speciei: eademque ratione dif­ ferunt significata formalia diversorum generum inter se a supremo ad infimum, itemque diversarum specierum et differentiarum a suprema ad infimam, cum primum genus subalternum sit ipsa species suprema et genera in­ termedia infimumque sint species subalternae. Ut enim docet S. Thomas, «genus subalternum... est genus et spe­ cies» 3: genus quidem respectu specierum quas sub se habet; species vero respectu generis superioris sub quo continetur: verbi gratia, animal est genus respectu ho­ minis et est species respectu viventis. 515. Haec tamen praecisio dupliciter exprimitur pro duplici modo quo univoca sumi possunt, scilicet quasi concrete et abstracte; vel, ut S. Thomas dicit, absolute et cum praecisione ‘, quasi dicat: praeter statum prae­ cisionis vel in statu praecisionis. Si ergo univoca sumantur absolute et quasi concrete et praeter statum praecisionis, eis convenit praecisio ' obiectiva perfecta mere negativa vel permissiva, quatenus ita explicant suum formale significatum ut positive non excludant neque includant actu significatum materiale quod in suo significato integrali virtualiter et in potentia continetur2. Exempli gratia, animal, quod est genus con­ crete sumptum, formaliter significat et explicat tantum I id quod est de ratione animalis in quantum huiusmodi, scilicet corpus animatum sensitivum 3, ita tamen ut non excludat actu neque includat ulteriores determinationes formales rationalis vel irrationalis, sed possit eas susci­ pere, cum has differentias contineat materialiter seu in potentia: et sic «animal dicitur esse sine ratione, quia de intellectu eius non est habere [actu] rationem neque non habere»4, mere permissive vel negative se habens ad positivas et actuales differentias rationalis et irrationalis. Similiter irrationale, quod est differentia concrete sum­ pta, formaliter significat et actu explicat tantum quali­ tatem essentialem animalis secundum quam positive ra­ tione caret, ideoque incapax radicaliter et essentialiter est ratiocinandi: quia tamen non est differentia ultima sed subalterna tantum, et quidem per modum differen­ tiae divisivae generis tantum et non per modum diffe­ rentiae constitutivae speciei atomae, simul importat ul- Supra, n. 482. 2 Supra, n. 483. S. De Spiritualibus creaturis, 8 ad 6. Cf I II 18 7: 49, 2 ad 3. I, 78, 3 ad 3; In VII Metaph., lect. 12, n. 1543 1 De Verit., 22, 5 ad 6 in contrarium. 2 Cf. in librum Boetii de Hebdomadibus, lect. 2, § Teitiam differentiam ponit. J De natura generis, cap. 7, ed. cit., p. 4 / Sent., d. 8, 4, 1 ad 1. 32 f 968 P. I, Sec. I. De natura analogiae C. II, a. 2, B, § II: Modi abstractionis univocorum 969 teriorem determinabilitatem per superadditas differen­ formaliter sed materialiter: ut in genere includuntur dif­ tias constitutivas quas habet in potentia et indetermi­ ferentia et species in potentia; et in differentia includitur nate, eo fere modo quo genus ipsum, cum sit differentia genus quasi subiectum vel substantia cuius est qualitas essentialis, et species quasi in potentia prout differentia quasi generica; et ideo neque actu excludit neque actu includit formaliter hinnibile, mugibile, rugibile et latra­ sumitur ut communis supremae, subalternae et infimae, quae est ratio differentiae essentialis ut sic; et in specie bile, quibus ultimo determinantur ad species atomas equi, bovis, leonis et canis. Pariter equus, qui est species con­ includuntur genus et differentia, actu quidem sed con­ fuse vel indistincte, ideoque cum modo quodam potencrete accepta, actu explicat et formaliter significat simul lialitatis, et indeterminationis. Sicut enim actus est in quod actu explicabat genus, nempe animal, et quod actu explicabat ultima differentia constitutiva, scilicet hinni­ potentia et potentia in actu, ita forma est in materia et bile; est enim equus animal hinnibile: simul tamen con­ materia in forma; eodemque iure sicut genus est in dif­ tinet indeterminate et in potentia individua vaga et sig­ ferentia, ita differentia est in genere, cum genus se ha­ nata huiusce speciei, videlicet aliquem equum vel hunc beat ad differentiam sicut potentia ad actum vel sicut equum, verbi gratia Babieca ( = equum Ciddi Campido- materia ad formam; ac similiter partes sunt in toto et mini) aut Rocinante ( = equum Quixoti) aut Bucephalum totum in partibus, cum partes comparentur ad totum ut materia ad formam. Quo fit ut species et differentiae ( = equum Alexandri). Cuius ratio est quia haec univoca univocata absolute sint in genere sicut partes subiectivae in toto universali: vel concrete sumpta, significant totam essentiam, licet non quidem in actu, sed in potentia, quia genus nominat eam non eodem modo explicent: nam genus eam expli­ quid potentiale sicut et materia cui proportionatur, et cat per modum partis materialis tantum; differentia ve­ omne quod est in alio est in eo per modum eius in quo ro per modum partis formalis tantum; species autem est; ac insuper species ut ipsa pars, differentia vero ut ratio partis. Genus autem et differentia sunt in specie per modum totius. sicut partes definitivae in toto definibili, et quidem in Si ergo consideretur sola explicatio vel significatio actu, hoc est, per modum speciei, quae essentialiter no­ formalis nominis, significatio unius est extra significa­ minat quid actuale et completum ’, licet adhuc indistinc­ tionem alterius, ut significatio eius quod quasi materiale tum et confusum relate ad definitionem 2. est, est extra significationem eius quod quasi formale Prout ergo huiusmodi univoca concrete sumpta inest, et vicissim; itemque significatio eius quod quasi par­ tiale est tam per modum materialis quam per modum telliguntur ut universalia, se mutuo includunt in poten­ formalis, est extra significationem eius quod quasi totale tia pro modo proprio uniuscuiusque, et ideo se habent est, et vicissim: alia enim est ratio materiae et alia ra­ per modum includentis et inclusi: non quidem in actu, tio formae et alia ratio totius ex materia et forma. Et sed in potentia. Et sic apparet univocis concrete sumptis secundum hoc convenit generi, differentiae et speciei et ut universalibus convenire simul habitudinem mutuam praecisio obiectiva perfecta per modum excludentis et includentis et inclusi ac excludentis et exclusi, licet di­ versimode: quia habitudo includentis et inclusi convenit exclusi. Quia tamen simul integraliter significant totam es­ sentiam, ex hac parte significatum unius non est extra significatum alterius, sed in eo includitur, non quidem 1 Cf. In IV Physic., lect. 4, n. 2. 2 Cf. In I Physic., lect. 1, n. 10. 970 P. I, Sec. I. De natura analogiae eis ut universalibus concrete sumptis et secundum totam nominis significationem et in potentia; habitudo autem excludentis et exclusi eis convenit secundum solam no­ minis explicationem vel formalem significationem. Talis est enim haec nominis epxlicatio ut, ratione concretionis qua involvitur, permittat implicationem mutuam quasi in potentia indifferentiae et indeterminationis: et prop­ ter hoc, eis convenit praecisio obiectiva perfecta ratione explicationis formalis, mere tamen negativa vel permissiva ratione significationis integralis quam praeseferunt ut concrete sumpta et quadantenus potentialia. Nimirum inclusio potentialis optime stat cum contractione per dif­ ferentias extrinsecas, implicite tamen et in potentia con­ tentas in genere, et haec cum abstractione vel praecisione obiectiva perfecta mere negativa vel permissiva. Propter quod S. Thomas haec omnia simul docuit: et quod differentia et species se habent ex additione ad genus ’, et quod haec additio est extra rationem generis12, ita ut ratio unius non praedicetur de ratione alterius3; et quod nihilominus genus non est extra essentiam diffe­ rentiae et speciei neque species et differentia extra es­ sentiam generis 4, et quod genus continet implicite spe­ ciem et differentiam 5, et quod genus abstrahit vel prae· C. II, a. 2, B, § Π: Modi abstractionis univocorum 971 scindit a differentia et specie praecissione mere negativa vel permissiva 516. Si vero univoca sumantur abstracte sive in sta­ tu praecisionis, eis convenit praecisio obiectiva perfecta et positiva per modum excludentis et exclusi tantum; quia tunc omnino coincidit significatio et explicatio no­ minis, quae est pure formalis, cum essentialiter se ha­ beant per modum partis formalis et ut quo tantum, et ideo, ut sic, positive excludunt omne extraneum et unice Et ita, exempli gratia, «animal per hominem contrahitur, quia id quod ictenninate et actualiter continetur in ratione hominis, implicite et çuast potentialiter continetur in ratione animalis; sicut est de ra­ tione hominis quod habeat animam rationalem', et de ratione animalis quod habeat animam, non determinando ad rationalem vel non ratio'dem: ista tamen determinatio ratione cuius homo super animal ad­ dere dicitur, in aliqua re fundatur» (De Verit., 21, Ic). Similiter «po­ test etiam hoc nomen corpus hoc modo accipi ut significet rem quan­ tum quae habet talem formam ex qua tres dimensiones possint in ea designari, quaecumque forma sit illa, sive ex ea possit provenire eliqua ulterior perfectio sive non: et hoc modo corpus erit genus ani".alis, quia in animali nihil est accipere quod non implicite in corpore contineatur: non enim anima est alia forma ab illa per quam in re illa poterant designari tres dimensiones; et ideo, cum dicebatur: cor­ pus est quod habet talem formam ex qua possint designari tres dimensiones in eo, intelligebatur quaecumque forma esset, sive animalitas sive lapideitas sive quaecumque alia forma: et sic forma ani­ malis implicite in corporis forma continetur, prout corpus est genus eius. Et talis est etiam habitudo animalis ad hominem» (De ente et 1 In II Physic., lect. 3, n. 5 et passim. essentia, cap. 3, ed. cit., pp. 21-22). «Et ideo differentia non additur 2 De Verit., 1, le, et passim. teneri sicut diversa essentia a genere, sed quasi aliquid in genere con­ 3 De natura generis, cap. 1, ed. cit., p. 286; cap. 2: «quod autem tentum implicite» (De natura generis, cap. 8, ed. cit., p. 299). «Unde additum sit de intellectu eius cui fit additio, non contingit; homo UH differentia additur generi, non additur quasi aliqua diversa es­ cum est de intellectu anienim ponit super animal, et id quod ponit non malis» (ed. cit., p. 286). Unde genus non praedicatur per se de diffe­ sentia a genere, sed quasi in genere implicite contenta, sicut deter­ minatum continetur in indeterminato, ut album in colorato» (In VII rentia, neque etiam species (In III Metaph., lect. 8, n. 433; In XI Metaph., lect. 12, n. 1549). Itaque «differentia non addit quandam ex­ Metaph., lect. 1, n. 2169; I Contra Gent., cap. 25, arg. 4). 4 In VII Metaph., lect. 3, n. 1328; lect. 12, nn. 1543-1545, 1549; In traneam naturam super genus, sed est quaedam determinatio ipsius naturae generis» (II Contra Gent., cap. 95). X Metaph., lect. 10, n. 2114; I-II, 35, 8c. 1 «Quia non est de ratione eius quod sibi fiat additio [differen­ 5 «Differentia non est nobilior genere sicut natura una est no­ tiae]: sicut animal commune est sine ratione, quia non est de ratione bilior altera vel sicut forma una nobilior est alia, quia differentia nullam formam dicit quae implicite in natura generis non contineatur, animalis communis ut [positive] habeat rationem, sed neque de ra­ tione eius est ut [positive] careat ratione» (I, 3, 4 ad 1); sed inde­ ut dicit Avicenna, tract. V suae Metaphysicae, cap. ult.; genus enim vel indifferenter se habet ad utrumque (De ente et essentia, ιΓΠι non significat partem essentiae, sed totum. Sed dicitur genere nobilior terminate sicut determinatum indeterminato: et per hunc modum habere intel- cap. 3, ed. cit., p. 25), in quantum neutrum de se et positive habet, licet est nob’hJfs Quam habere intellectum simpliciter, et habere otrumque habere possit: quod est mere negative \el permissive se sensum sic quam habere sensum simpliciter» (II Sent., d. 3, 1, 6 ad 1). habere ad illa. ................. 972 P. I, Sec. I. De natura analogiae important id quod formaliter significant et explicant: sicut animalitas nominat solum id quo aliquid est vivens sensitivum, cum exclusione positiva ulterioris additionis vel determinationis; et humanitas importat id quo homo est homo tantum, cum exclusione positiva cuiuscumque ulterioris determinationis individualis. Et ideo non prae­ dicantur in recto de toto concreto, neque etiam una formalitas de alia, verbi gratia humanitas est animalitas aut humanitas est rationalitas; sed solum unaquaeque de seipsa, ut humanitas est humanitas, albedo est albedo: quae quidem praedicatio est non solum identica, verum et pure formalis et per essentiam, absque ullo modo par­ ticipationis ut accidit in praedicatione concretorum Qua de causa docet S. Thomas quod si, verbi gratia, corpus abstracte sumatur, idest pro corporeitate, tunc «significat rem quandam quae habet talem formam ex qua sequitur in ipsa designabilitas trium dimensionum cum praecisione, ut scilicet ex illa forma nulla ulterior perfectio sequatur, sed si quid aliud superadditur, sit praeter significationem corporis sic dicti»; et ideo tunc non includit implicite vivens aut sensitivum aut ra­ tionale, sed positive excludit huiusmodi praedicata1 2. Pariter, si animal abstracte accipiatur pro animalitate, tunc «nominat tan­ tum rem quandam quae habet talem perfectionem ut possit sen­ tire et moveri per principium in ipso exsistens cum praecisione alterius perfectionis*·, et sic «quaecumque alia perfectio ulterior superveniret, haberet se ad animal per modum partis et non sicut implicite contenta in ratione animalis»3. Eodem modo, si homo abstracte concipiatur pro humanitate, tunc significat tan­ tum naturam speciei «cum praecisione materiae designatae quae est principium individuationis, et sic se habebit per modum par­ tis formalis» hominis. «Humanitas enim significat id unde homo est homo; materia autem designata non est illud unde homo est homo, et ita nullo modo continetur inter illa ex quibus homo 1 I Sent., d. 22, expositio textus, circa finem; d. 25, 1 ad 2 et 3; Iit Sent., d. 5, 1, 3c, nn. 57-59; De natura generis, cap. 19, ed. cit., p. 324; /n hbrum Boetii de Hebdomadibus, lect. 2, § Tertiam different,am ponjt^ ZV Contra Gent., cap. 81 ad 2; In librum de causis. , De ente et essentia, cap. 3, ed. cit., p. 21 3 Op. et toc. cit., p. 22. C. II, a. 2, B, § II: Modi abstractionis univocorum 973 'abet quod sil homo. Cum ergo humanitas in suo intellectu in­ udat tantum ea ex quibus homo habet quod sit homo, patet -iod a significatione eius excluditur vel praeciditur materia de.•gnata: et quia pars non praedicatur de toto, inde est quod himanitas nec de homine nec de Socrate praedicatur». Unde ■oportet ut nomen significans id unde natura generis sumitur tum praecisione formae determinatae perficientis speciem, signi­ ficet partem materialem totius [tantum], sicut corpus est pars materialis hominis: nomen autem significans id unde sumitur natura speciei cum praecisione materiae designatae, significet partem formalem, et ideo humanitas significatur ut forma quae­ dam; et dicitur quod est forma totius, non quidem quasi super­ addita partibus essentialibus, scilicet formae et materiae sicut forma domus superadditur partibus integralibus eius, sed magis est forma quae est totum, scilicet formam complectens et maleriam, cum praecisione tamen eorum per quae nata est materia designari, n. . . Sic igitur patet quod essentiam hominis significat hoc nomen tomo et hoc nomen humanitas, sed diversimode, ut dictum est: quia hoc nomen homo [utpote concretum] significat eam [con­ crete, idest] ut totum, in quantum scilicet non praescindit de­ dignationem materiae, sed implicite continet eam et indistincte, sicut dictum est quod genus continet differentiam; et ideo prae­ dicatur hoc nomen homo de individuis: sed hoc nomen humanites [utpote abstractum] significat eam [abstracte, hoc est] ut partem, quia non continet in sua significatione nisi id quod est hominis in quantum est homo, et praecidit omnem designationem materiae’ unde de individuis hominis non praedicatur» 517. Quod si quis diligenter consideret omnia huc­ usque dicta, videlicet praecisionem maxime convenire abstraction! formali, eo quod praecisio maxime fit se­ cundum explicationem vel significationem formalem no­ minis, quae formae vel formali per se primo convenit sic­ ut et ipsa abstractio formalis, ut ex ipsis terminis patet. Quod autem talis praecisio sit perfecta et adaequata, pen­ det sicut ex fundamento, vel saltem sicut ex conditione 1 Ibid., pp. 26-29. Cf. etiam Comp. theol., I P., cap. 154, arg. 2; ISait., d.8, 5, 2c; I, 3, 3c. 974 P. I, Sec. I. De natura analogiae C. II, a. 2, B, § II: Modi abstractionis univocorum 975 Et similiter haec alia: «amor inordinatus proprii boni com­ sine qua non, ex perfecta distinguibilitate rationum absmuniter convenit omni peccato, et sic etiam convenit superbiae, trahibilium vel praedicabilium, quae respondet abstrac­ secundum quod id quod est generis convenit speciei. Potest ta­ tion! totali totius universalis a partibus subiectivis eius. men dici quod superbia proprie sit amor proprii boni, si hoc quod Et quia univocis ut definibilibus convenit maxime abs­ dicitur proprii sumatur cum quadam praecisione, ita scilicet quod tractio formalis, praesupposita abstractione totali eorun­ aliquis amet bonum, non quasi superioris bonum; quod proprie dem ut universalia sunt, sequitur praecisionem obiecti· ad superbiam pertinet, ut scilicet bonum suum ab alio non recovam perfectam primo et per se convenire univocis ut gnoscat» acceptum *. definibilibus potius quam ut mere universalibus: ut deUt enim scribit alio in loco, «quod additur alicui ad designa­ finibilia siquidem sunt pure formalia et abstracte consi­ tionem alicuius designatione essentiali, non constituit eius ratio­ derata, ut universalia vero non necessario sunt pure for­ nem, sed solum esse in actu [quidditativo vel essentiali]; ratio­ malia, eo quod concrete sumi et significari possunt. Quo nale enim additum animali acquirit animali esse in actu [quidditativo completo, quod est species, idest homo], non autem fit, ut univocis, quatenus universalibus, conveniat de se constituit rationem animalis in quantum est animal, nam diffe­ praecisio obiectiva perfecta mere permissiva vel negati­ rentia non intrat definitionem generis» ut est genus2; «sed opor­ va; quatenus vero definibilibus, conveniat praecisio tet differentiam esse praeter id quod intelligitur in ratione ge­ obiectiva perfecta positiva per modum excludentis et ex­ neris**, siquidem intellectus «apprehendit formam animalis clusi tantum, et non per modum etiam includentis et in­ exspoliatam ab omnibus individuantibus et specificant ibus» 4. clusi potentialiter ut permittitur univocis qua universa­ Quae quidem praecisio generis concrete sumpti est mere ne­ libus Et inde plene intelliguntur haec verba S. Thomae: «voluntas dividitur contra appetitum naturalem cum praecisione sumptum, idest qui est naturalis tantum, sicut homo contra id quod est animal tantum·, non autem dividitur contra appetitum naturalem absolute, sed includit ipsum, sicut homo includit animal»2. Nam «in rebus ordinatis oportet primum modum includi in secundo, et in secundo inveniri non solum id quod sibi competit secundum rationem propriam sed quod competit secundum rationem primi: sicut homini convenit non solum ratione uti, quod ei competit secundum propriam differentiam quae est rationale·, sed uti sen­ su et alimento, quod ei competit secundum genus suum, quod est animal vel vivum»3: et voluntati competit non solum libere moveri, quod ei convenit secundum propriam differentiam qua est appetitus rationalis·, verum etiam ab intrinseco et sponte moveri, quod ei convenit ratione sui generis quod est appetitus vel natura quaedam4. 1 2 3 4 Cf. I Sent., d. 8, 5, 2c; d. 25, 1 ad 2 et 3. De Verit., 22, 5 ad 6 in contrarium. Ibid., corp. art. Ibid., I-II, 6, 4c; 10, 1. gativa vel permissiva, quia «id quod commune est vel universale sine additione esse non potest, sed sine additione consideratur·. non enim animal potest esse absque rationali vel irrationali dif­ ferentia, quamvis absque his differentiis cogitetur. Licet etiam cogitetur universale absque additione [actuali], non tamen absque receptibilitate additionis [sive additione potential! vel aptitudinali]: nam si animali nulla differentia addi posset, genus non esset»s. Praecisio igitur generis a differentiis et a speciebus sub eo potentialiter inclusis fit secundum non inclusionem actualem et exclusionem formalem seu explicativam; praecisio vero differen­ tiae et speciei a genere fit secundum additionem actualem formaliter sumptam et explicatam, quam actu non includit genus sed potius formaliter excludit, utpote quod eam actu et formaliter non explicat. Ut enim egregie ait S. Thomas, «quando aliqua, quorum unum includit alterum, ab invicem distinguuntur, intel1 De Malo, 2 ad 15. 2 I Contra Gent., cap. 3 I Contra Gent., cap. 4 I Contra Gent., cap. 5 / Contra Gent., cap. promovit. . t t 24, arg. 4. Cf. Ferrariensem, tn h. t., nn. 4-5. 25, arg. 4. 26, arg. 4. 27, § Secundum quod eos in hunc errorem J 976 P. I, Sec. I. De natura analogiae ligitur fieri distinctio [et praecisio], non secundum quod imum continetur in altero, sed secundum quod unum excedit alterum·, sicut patet in divisione numerorum et figurarum: non enim triangulus dividitur contra quadratum secundum quod contine­ tur in eo, sed secundum quod exceditur ab eo; et similiter di­ cendum est de ternario et quaternario» t, et de viventi respectu corporis, et de animali respectu viventis, et de homine respectu animalis. Itaque «genus per se [ = praecisive] sumptum non potest prae­ dicari de differentia praedicatione per se; non enim genus [praecisive sumptum] ponitur in definitione differentiae..., nec etiam differentia ponitur in definitione generis»: et similiter neque differentia de specie aut species de differentia, multoque minus genus de specie aut species de genere; «praedicatur tamen de eo quod habet differentiam, idest de specie, quae habet differentiam in actu»2. Nimirum praedicantur de se invicem prout concrete accipiuntur ut quae, et nominant idem totum, nempe eandem totam essentiam, quia tunc «differentia additur generi non quasi pars parti sed quasi totum toti·, unde genus est hoc ipsum quod est species et non solum aliquid eius; si autem esset pars, non praedicaretur de ea» 3. Hoc igitur modo «genus significat totum ut non designatum, et differentia ut designans, et definitio ut designatum»4: praecisive autem et abstracte abstractione for­ mali «definitio [et species] est composita ex pluribus intentio­ nibus [vel rationibus formalibus, scilicet ex ratione formali ge­ neris et ex ratione formali differentiae quasi ex ratione poten­ tiae et ex ratione actus], quarum nulla praedicatur de ipsa nec e converso, quia intentio generis non est intentio definitionis» nec differentiae5. Radix ergo horum omnium est «quia essentia vel natura du­ pliciter potest significari: vel ut pars [=abstracte et ut quo], ut significatur nomine humanitatis, et sic natura vel essentia non potest praedicari de persona in recto, sicut nec humanitas de Socrate; vel sicut totum [ = concrete et ut quod], ut significatur nomine hominis, et sic praedicatur de persona, dicimus I-II, 72. 4 ad 2. In III Metaph., lect. 8, n. 433 In X Metaph., lect. 10, n. 2117 I Sent., d. 25, 1 ad 2. Ibid., circa finem. C. II, a. 2, B, § II·. Modi abstractionis univocorum 977 enim quod Socrates est homo» ‘. Abstracte namque accepta ut pars formalis excludit positive omne extraneum ab eius formali significatione vel explicatione; concrete vero non excludit posi­ tive omne extraneum, sed solum id quod est ei directe opposi­ tum, quim potius cetera extranea cum ipsa compatibilia et composibilia includit in potentia, et ita mere negative seu permissive excludit ipsa prout consideratur actus formalis propriae expli­ cationis 2. 518. Quinto, asserendum est univocis mere logice vel secundo intentionaliter consideratis, convenire in suo ordine similes modos abstractionis et praecisionis qui eidem conveniebant primo intentionaliter et metaphysice acceptis, de quibus hucusque locuti sumus; haec tamen praecisio propria univocorum pure logice considerato­ rum potius dicenda est praecisio pura mentalis vel for­ malis quam obiectiva3. Ita quinque praedicabilibus concrete significatis con­ venit abstractio totalis, quatenus ipsum universale vel praedicabile ut sic abstrahit ab eis sicut a partibus subiectivis: nam ipsum praedicabile vel universale commu­ ne se habet ad quinque praedicabilia ut genus ad spe­ cies sub eo contentas, eo quod haec quinque univoca uni­ voce conveniunt in ratione communi praedicabilis. Quo in sensu dici solet primum praedicabile, quod est genus, esse genus formaliter simul que speciem denominative: nam relate ad cetera quatuor praedicabilia est ipsum ge­ nus, sed relate ad ipsum praedicabile commune ut sic est quaedam species sicut reliqua praedicabilia; dividitur siquidem ipsum universale univoce in quinque praedica­ bilia sicut genus logicum in species logicas. Quod si abstracte significentur, ut genereitas, differentieitas, specieitas, convenit eis abstractio formalis si­ cut et ceteris abstracte significatis; quia tunc accipiun1 I OC cit ad 3 2 In librum Boetii de Hebdomadibus, lect. 2, § Tertiam differen­ tiam ponit. î Cf. supra, n. 479. j 978 f i P. I, Sec. I. De natura analogiae tur per modum purae formae et ut quo, ideoque ut sic abstrahunt a subiecto quod non explicant neque signifi­ cant, sed solum significant et explicant puram formam. Et inde est quod praedicabilibus concrete significatis convenit praecisio formalis perfecta negativa vel permissiva tantum. Praecisio quidem perfecta, ratione explicationis vel significationis formalis nominis, quae alia et alia est in diversis praedicabilibus, sicut et alia est eorum species ut praedicabilia sub communi genere praedicabilis ut sic, et ideo aliam et aliam definitionem habent; alia enim est definitio generis, alia differentiae, alia speciei, alia proprii et alia accidentis. Negativa tamen seu mere permissive, quatenus impli­ cite et in potentia continent sua inferiora in sua signifi­ catione integrali et quasi materiali; et ideo, licet quidditative, hoc est, formaliter, non praedicentur de eorum subiectis, quae sunt entia primae intentionis, materiali­ ter tamen et denominative seu copulative praedicari pos­ sunt de ipsis, eo fere modo quo album praedicatur de­ nominative seu copulative de homine vel de lapide, ut cum dicimus: homo est albus, lapis est albus. Non enim homo vel lapis, qui substantiae sunt, suppo­ nuntur vel subsumuntur sub albedine, quae est res al­ terius praedicamenti, nempe accidentalis. Quando nam­ que dicitur: homo est animal, est praedicatio essentialis et quidditativa; sed cum dicitur: homo est albus, est praedicatio accidentalis et denominativa seu copulativa, quia significat ipsum accidens albedinis ut copulatum seu concretum et inahaerens subiecto Et similiter se­ cunda intentio concrete significata praedicatur de re primae intentionis praedicatione mere denominativa vel copulativa seu per inhaerentiam, ut cum dicimus; ani­ mal est genus, homo est species; quia nimirum ipsa seI Cf. Ill Sent., d. 7, 1, 1 obi. 5-6 et resp., nn. 24, 38-40; De Pot C. II, a. 2, B, § II: Modi abstractionis univocorum 979 eunda intentio generis vel speciei directe et formaliter significatur, subiectum autem sive res primae intentio­ nis, quae est animal vel homo, denominatur et copulatur. Quo in sensu verificatur dictum celeberrimum Avicennae: Logica est de secundis intentionibus adiunctis pri­ mis *. Et quidem pure, formalis seu mentalis, quia eius fun­ damentum immediatum non est in ipsa re extra animam ut respectu praecisionis virtualis, sed in re intellecta ut intellecta2. Praedicabilibus autem abstracte significatis convenit praecisio formalis perfecta et positiva, hoc est, penes positive excludens et positive exclusum; quia ita unum­ quodque significat et exprimit puram formam suam, ut a sua significatione et explicatione excludat vel praecidat non solum concreta primae et secundae intentionis, ve­ rum etiam formam puram significatam et expressam a ceteris praedicabilibus abstracte sumptis. Unde nec prae­ dicantur de se invicem, quia genereitas non est specieitas, neque specieitas est differentieitas, sicut animalitas non est humanitas neque humanitas est rationalitas; neque de ipsis secundis intentionibus concrete sumptis, quia genereitas non est genus, neque specieitas est species, si­ cut animalitas non est animal neque humanitas est ho­ mo; neque a fortiori de primis intentionibus, quia secun­ da intentio non est prima intentio, ideoque genereitas non est animal neque specieitas est homo neque differentiei­ tas est rationale. Ita enim se habent secundae intentiones abstracte sumptae inter se et ad secundas intentiones concrete acceptas, sicut se habebant primae intentiones abstracte sumptae inter se et ad primas intentiones con­ crete acceptas. 1 Avicenna Logica, I P· Videsis Caietanum, In Porphyrii isaaozen cap T ed. cit., pp. 24-25; S. Thomam, De Pot., 7, 6c; 7, 9c; lnSl Periherm., lect. 10, n. 9; In VII Metaph., lect. 2, nn. 1288-1289. 2 De Pot., 1, 1 ad 10. 980 P. I, Sec. I. De natur,\ analogiae Possumus ergo dicere quod animal vel homo est uni­ versale, non quidem formaliter vel quidditative, sed so­ lum denominative et copulative: at nequimus affirmare quod homo vel animal est universalitas, etiam mere co­ pulative et denominative; quia universalitas intelligitur abstracta abstractione formali a quolibet subiecto —abs­ trahitur enim abstractione formali forma a subiecto et actus a potentia—, ideoque ut separata ab ipso et non ut copulata ipsi, et solum nominat principium formale denominationis, eo fere modo quo animalitas non est ge­ nus sed principium generis, et rationalitas non est diffe­ rentia sed differentiae principium, et humanitas non est species sed principium speciei '. 519. Sexto, dicendum est univocis qua talibus nul­ lam convenire praecisionem realem. Cuius ratio est, quia univocorum in quantum huius­ modi duae sunt conditiones essentiales: prima, quod sint universalia, et ideo singularia ut singularia sunt extra rationem formalem univocorum; secunda, quod ratio vel essentia universalis, quam formaliter significant, sit om­ nino eadem et eodem modo conveniens omnibus et sin­ gulis univoce convenientibus, absque ulla essentiali di­ versitate 2. Ubi autem realiter est eadem essentia et eo­ dem modo se habens, nulla est realis distinctio quidditativa, ideoque nullum fundamentum praecisionis realis quidditativae. Realis ergo distinctio inter naturam specificam et na­ turam individuam ut individuam in compositis ex ma­ teria et forma, nequit fundare praecisionem realem uni­ vocam; quia talis distinctio non est naturae ut naturae, sed naturae ut individuae a natura ut specifica, per prin­ . ’ «ί” 5’ n‘ 1378; De ente et essentia> cap. 4, initio, C1-L’ PP’ ia fine' pp’ 36’37; In 1 Sent-> d· 25, 1 ad 2 et 3 Videsis etiam Didacum Mas, O. P., In Porphyrium et in universam pp' rebUS universis’ Sect- 4' «ΙΑ- 7-8, ed. cit., t. I, C, II, a. 2, B, § II: Modi abstractionis univocorum 981 cipia individualia quae sunt extra principia specifica, et lamen univocatio est naturae ut naturae. Pariter distinc­ tio realis quae viget inter ipsam naturam singularem ut naturam et individuum vel suppositum in omnibus sub­ stantiis creatis ’, fundare non potest praecisionem realem univocam eadem de causa; quia scilicet talis distinctio non est quidditativa, idest ipsius quidditatis vel essentiae ut sic cuius est univocatio, sed extra rationem et prin­ cipia eius, non solum ut naturae specificae, verum etiam ut naturae singularis in linea naturae. Propter quod Chris­ tus Jesus dicitur homo univoce nobiscum, licet non ha­ beat suppositum vel personam humanam, quia univoca­ tio sumitur secundum naturam vel essentiam, non secun­ dum suppositum vel personam 2. c) Modi abstractionis et praecisionis analogorum. 520. Sic igitur ex omnibus hucusque dictis apparet pure aequivocis qua talibus nullam convenire abstractio­ nem proprie dictam, sed solam praecisionem realem entitativam perfectam; univocis autem qua talibus, ex ad­ verso, nullam convenire praecisionem realem, bene vero praecisionem virtualem et formalem perfectam sive exclusivam, sicut et abstractionem perfectam tam forma­ lem quam totalem, et quidem maxime totalem. Ex quibus facile est videre quaenam abstractio et praecisio conveniant analogis in quantum huiusmodi, et qua ratione quove modo eis conveniant. Analoga enim cum media essentialiter consistant inter pure aequivoca et univoca, necessario participare debent praecisionem realem aequivocorum et praecisionem virtualem ac formalen itemque abstractionem totalem et formalem uni­ vocorum, eo ipso quod sunt media per participationem ^Q^ph·’ 2 Supra, n. 208. - 1 I Sent., d. 34, 1, le; De quatuor oppositis, cap. 4; Quodlib. II, 4, III, 4, 1 ad 3. _ , 2 III Sent., d. 2, 1, 3, qla. Ic, nn. 63-64; d. 7, 1, 1 ad 3, n. 36; De unione Verbi incarnati, 2 ad 4. 982 P. I, Sec. I. De natura analogiae extremorum et non per simplicem abnegationem eorum1. Non tamen eodem modo perfectionis et totalitatis quo convenit ipsis extremis, sed modo imperfectiori et magis diminuto, ut postulat ipsa propria indoles medii per par­ ticipationem: nam extrema sunt in medio per participa­ tionem partialiter, non totaliter, idest per modum medii et non per modum ipsorum extremorum2. Consequenter, dicendum est: 521. Primo, analogis, quatenus suo modo participant extremum aequivocorum, convenit tum praecisio realis entitativa imperfecta seu partialis, tum etiam praecisio modalis. Probatur. Analogum qua tale continet sua analogata in quantum huiusmodi ut totum potestativum partes suas potentiales. Atqui toti potestativo et partibus eius potentialibus in quantum huiusmodi convenit praecisio realis tam entitativa imperfecta quam modalis. Ergo ana­ logo eiusque analogatis qua talibus convenit praecisio realis tam entitativa imperfecta quam modalis. 522. Maior, formaliter et reduplicative sumpta de analogo et analogatis suis 3, constat inductive percurren­ do singulos analogiae modos. Est namque triplex analo­ giae modus, scilicet analogia inaequalitatis, analogia at­ tributionis et analogia proportionalitatis. 1 Supra, n. 157. 2 Supra, n. 158. 3 Dico formaliter et reduplicative sumpta ut analogum et ut ana­ logata sua. Constat enim tam analogum quam analogata materialiter et specificative accepta ut res vel nomen posse esse univoca vel etiam aequivoca. Exempli gratia, canis ut res quae est animal latrabile, est univocum ad omnes canes terrestres; e contra, canis ut nomen, est pure aequivocum ad canem terrestrem, marinum et caelestem; tan­ dem canis est nomen analogum ad canem vivum et canem pictum vel lapideum, quatenus canis pictus vel lapideus consideratur non mate­ rialiter ut color vel lapis, sed reduplicative ut imago canis vivi. Modo autem sumimus analogum et analogata formaliter, ut semper in scien­ tiis oportet sumere terminos adhibitos. C. Π, a. 2, B, § Π: Praecisio realis et modalis analogorum 983 Porro in analogia inaequalitatis, quae reduplicative iumitur secundum esse et non secundum intentionem ipsum analogum commune comparatur ad sua analogata ut totum potestativum ad partes potentiales, v. gr. animal secundum esse ad species eius secundum esse, quod di­ versum est in diversis speciebus, ita ut plene et perfecte inveniatur in specie superiori, puta in homine, et nonnisi imperfecte et diminute in speciebus inferioribus anima­ lium irrationalium. Ut enim apposite scribit S. Thomas, «quamvis homo et equus in hoc conveniant quod est sen­ sibile, non tamen oportet quod anima sensibilis sit unius rationis in homine et equo, quia homo et equus non est unum animal in specie. Unde in homine anima sensibilis est multo nobilior quam in aliis animalibus quantum ad principales actus, ut patet in actibus interiorum sensuum et in operatione tactus qui est principalis sensus. In omni enim toto potestativo potentia inferior superiori coniuncta perfectior invenitur, ut potestas praepositi multo excellentior est in Rege: anima autem sensibilis in homine per essentiam coniungitur animae rationali, et ideo [in homine] totum est per creationem», dum in ceteris animalibus inferioribus anima sensibilis est per solam generationem; et similiter in homine tota anima est incorruptibilis et immortalis, dum in animalibus irra­ tionalibus est corruptibilis et mortalis 2. Anima ergo ra­ tionalis qua homo formaliter vivit comparatur ad ani­ mam sensitivam qua brutum formaliter vivit et ad ani­ mam vegetativam qua planta vivit formaliter ut totum potestativum ad partes eius potentiales, cum in ipsa ani­ ma rationali contineatur formaliter enimenter et vis ani­ mae sensitivae et vis animae vegetativae: quo fit ut ipsa anima rationalis se habeat ad mere sensitivam et mere vegetativam ut supremum analogatum ad inferiora ana­ logata, quod in se eminenter et unite continet illa ut to- 1 S. Thomas, I Sent., d. 19, 5, 2 ad 1. i II Sent., d. 18, 2, 3 ad 4. 984 C. II,a. 2, B, § II: P. I, Sec. I. De natura analogiae tum potestativum partes suas potentiales. Sub hoc igitur formali respectu rationale, secundum rem vel esse sig­ nificatum per nomen, differt re essentiali a mere sensi­ tivo et mere vegetativo ut totum a partibus; sensitivum autem a vegetativo ut pars a parte: quod ideo fundat praecisionem aut praecidibilitatem realem entitativam imperfectam et inadaequatam. Et sic videmus vegetativum esse aliquando realiter separatum a sensitivo et ra­ tionali, ut in plantis; aliquando sensitivum a rationali, ut in brutis: cum tamen sensitivum et vegetativum adu­ nentur in una anima sensitiva; et vegetativum, sensiti­ vum et rationale in una anima rationali. Itaque genus est totum universale logice loquendo, sed realiter, idest phy­ sice et metaphysice, est potius totum quasi potestativum; et secundum hoc, est analogum inaequalitatis sive secun­ dum esse tantum: nec enim secundum esse est anima quaedam communis homini, equo et asino, sed solum secundum intentionem vel considerationem mentis, qua anima ut sic abstrahitur a differentiis rationalis et irra­ tionalis. In quantum igitur in anima considerantur di­ versi gradus vitae reales, habetur ratio totius potestativi et analogi; prout vero considerantur illimet gradus ut differentiae specificae contrahentes intentionem commu­ nem animae ut sic, ratio habetur totius universalis logi­ ci ’: sub primo respectu habetur distinctio realis essen­ tialis, quae fundat praecisionem realem; sub alio autem habetur tantum distinctio rationis ratiocinatae seu cum fundamento in re, quae ideo, ut sic, praecisionem realem non admittit, sed solam praecisionem virtualem. 523. Pariter in analogia attributionis, et quidem per­ fectiori modo pro maiori perfectione qua ei convenit ra­ tio analogiae, ipsum analogum commune comparatur ad sua analogata ut totum potestativum ad partes eius quasi potentiales. aJna. 7 ad ^18.^' 2 <* Praecisio realis et modalis analogorum 985 Si enim consideretur analogum attributionis ut secun­ dum rationem quodammodo superius ad analogatum principale et analogata secundaria confuse in eo adunata, tunc assimilatur quodammodo analogo inaequalitatis, ita ut modus attributionis plene et perfecte et maxime con­ veniat primo analogato, sicut gradus vitae plene, perfecte et maxime convenit rationali vel intellectuali, aliis autem analogatis secundariis conveniat modus attributionis im­ perfecte et participative et per posterius, eo circiter modo quo gradus vitae convenit diminute et participative sen­ sitivo et vegetativo: quod quidem maxime obtinet in ana­ logis attributionis realis seu intrinsecae, ut videre est in ratione causae efficientis quae plene et maxime convenit causae principali, dum causae instrumental! coniunctae convenit diminute tantum et participative, et in ultimo resonantiae diminutionis et participationis convenit ins­ trumento separato; et similiter in ratione causae finalis respectu finis ultimi, intermedii et proximi; et in ratione entis de substantia et de accidenti inhaerenti et de acci­ denti mere adiacenti. Non enim tunc considerantur haec omnia sub illo communi quasi species eius, sed potius quasi gradus essendi vel causandi genere distincti secun­ dum ordinem prioris et posterioris ad unum primum et maxime tale. Si vero consideretur analogum attributionis secun­ dum rem, tunc ratio totius quasi potestativi convenit su­ premo analogato respectu analogatorum inferiorum quae ideo sunt quasi partes potentiales eius: supremo enim analogato, vel potius analogante, convenit tota ratio sig­ nificata per nomen, et secundum rem, et secundum in­ tentionem vel significationem formalem nominis; aliis autem inferioribus analogatis non convenit tota res et ratio nominis, sed pars quaedam tantum inferioris gra­ dus: sive secundum rem et intentionem denominationis simul, ut in analogatis secundariis analogiae attributionis intrinsecae; sive secundum meram denominationem tan­ tum, ut in secundariis analogatis attributionis pure extrinsecae. Animal enim plene est et denominatur sanum: 986 P. I, Sec. I. De natura analogiae color autem sanus et aer sanus nullo modo participant esse sanitatis, quia non sunt viventia quorum differen­ tiae sunt sanum et aegrum, sed solam denominationem imperfectam et connotatam signi exterioris vel exterioris conservativi. Unde et huiusmodi attributiones vel deno­ minationes sanitatis dictae de colore et de aere adjun­ guntur denominationi intrinsecae et perfectae sanitatis animalis sicut secundariae ad principalem eo fere modo quo partes potentiales adiunguntur toti potestativo ut secundarium principali. C. II, a. 2, B, § II: Praecisio realis et modalis analogorum 987 Quod si consideremus analogiam proportionalitatis sive propriae sive metaphoricae respectu suorum analogatorum respectivorum, idem vel simile contingit. Aequa­ litas enim vel similitudo proportionum quae viget inter diversa membra proportionalitatis analogicae non est arithmetica, absoluta vel univoca, sed geometrica, rela­ tiva vel mere analogica, ideoque inaequalitatem quandam simul involvens. Quo fit, ut re et ratione accedant aliquo modo ad rem analogiae inaequalitatis, proindeque ad modum partium potentialium et totius potestativi. Cum enim dico: ita se habet Deus ad suum esse sicut creatura ad suum, vel etiam: ita se habet accidens ad suum esse sicut substantia ad suum, una cum identitate vel simili­ tudine proportionali et relativa habetur realiter et essen­ tialiter dissimilitudo vel diversitas absolute dicta. 524. Postremo idem multoque perfectius videre est in analogia proportionalitatis. Si enim huiusmodi analo­ gia sumatur communiter, prout scilicet confuse in seipsa continet modum analogiae proportionalitatis propriae et modum analogiae proportionalitatis metaphoricae, assimiInsuper intra suum ordinem suumque modum analo­ latur quodammodo analogiae inaqualitatis, quia modus giae proportionalitatis, analogata proportionalitatis pro­ proportionalitatis propriae est multo perfectior in ratione priae similitudinem quandam habent cum analogatis at­ et re analogiae quam modus proportionalitatis metapho­ tributionis intrinsecae in suo, et analogata proportionali­ ricae, quae ideo se habet ad illam ut secundaria et im­ tatis metaphoricae cum analogatis attributionis extrinseperfecta ad perfectam et principalem: continet namque cae. Unde etiam ex hac parte analogum et analogata pro­ analogia proportionalitatis propriae virtualiter enimenter portionalitatis rationem quandam induunt totius potes­ quidquid analogiae vel proportionis praesefert analogia tativi et partium quasi potentialium. proportionalitatis metaphoricae, sicut proprium continet Sicut namque analogata secundaria analogiae attribu­ virtualiter eminenter quidquid importat appropriatum tionis intrinsecae participant re et ratione, licet dimi­ vel translatum. Se habent ergo analogia proportionalita­ nute, rem et rationem analogantis principalis, ita etiam tis propriae et analogia proportionalitatis metaphoricae proportiones secundariae analogiae proportionalitatis pro­ ad analogiam proportionalitatis ut sic sicut modi re et priae participant rem et rationem proportionis principa­ essentia inaequales et veluti gradus primo diversi eius, lis eiusdem, licet modo derivato et diminuto; verbi gra­ et non sicut species presse dictae: quod quidem proprium tia, creatura participat diminute proportionem ad suum est partium quasi potentialium respectu totius quasi po­ esse a proportione Creatoris ad suum, et accidens parti­ testativi. Reapse enim tota vis analogiae proportionali­ cipat proportionem ad esse suum a proportione substan­ tatis continetur in analogia proportionalitatis propriae, tiae ad suum proprium: quod enim participat ab alio sicut tota vis animae revera continetur in anima rationa­ essentiam et esse, eo ipso participat ab eo, et ipso pro­ li et tota vis peccati in peccato operis et tota vis virtutis portionate suo esse, proportionem suam ad suum esse. moralis in prudentia et tota vis prudentiae in imperio Eodemque iure sicut analogata secundaria analogiae at­ vel praecepto. tributionis extrinsecae participant denominationem attri- 988 P. I, Sec. I. De natura analogiae butivam a suo analogante principali, ita analogata secun­ daria analogiae proportionalitatis metaphoricae partici­ pant denominationem proportionalem a suo analogante principali quod est proportio propria membri proportio­ nalis proprie sumpti. Analogum ergo commune habet rationem totius potestativi respectu particularium analogatorum sub ipso contentorum. Propter quod iure dixit S. Albertus Magnus quod votum dividi­ tur in privatum et sollemne ut analogum in analogata \ quia haec divisio non est univoca, idest generis in species proprie dictas, neque vocis in significata penitus diversa ut pure aequivoca12*, «sed est sicut divisio totius potestativi in partes·» potentiates h item, bonum dividitur in honestum, utile et delectabile ut ana­ logum in analogata4 et ut totum potestativum in partes poten­ tiates5, quia revera hi duo modi dividendi coincidunt et idem sunt. Et ideo alibi egregie: «cum dividitur, inquit, bonum ab Aristotele in libro Ethicorum in bonum honestum, utile et delec­ tabile, non praedicatur bonum univoca praedicatione de illis, sed secundum analogiam. In qua communitate id quod praedica­ tur, simpliciter est in uno, et non in aliis nisi secundum modum quendam. Unde honestum simpliciter est bonum; utile autem non simpliciter est bonum, sed bonum ad hoc; et delectabile non simpliciter est bonum, sed bonum quando et alicui. Et habent se ad invicem haec, ut dicit Tullius in libro de Amicitia, ut totum virtuale ad partes se habet6... Quia ergo bonum honestum om­ nem virtutem boni habet, ideo simpliciter [dicitur] bonum; utile 1 S. Albertus Magnus, In IV Sent., d. 38, a. 7c et ad 1, ed. cit., t. 30, p. 406a. 2 Ibid., ad quaest. 5 Op. et toc. cit., a. 11c, p. 41 la; ad id quod ulterius quaeritur, p. 411b. 4 I Sent., d. 1, a. 21 ad 3, ed. cit., t. 25, p. 49b. 5 Suntma de creaturis, I P., tract. 4, q. 35, a. 3, § Ad solutionem igitur argumentorum, t. 34, p. 532b. 6 Totum potestativum vocatur aliquando a S. Alberto totum vir­ tuale, ut cum scribit: «mens, quae superior est pars animae, quae etiam dicitur spiritus, totum virtuale est ad has tres potentias [scili­ cet memoriam, intelligentium et voluntatem]; et cum careat quanti­ tate, est ipsa mens essentialiter in quolibet istorum trium, et propter hoc dicuntur una mens et unus spiritus et una essentia, eo wuôu modo 7. q,U7™ r'""a'e praedicatur de— —sua — — Parte-- y(Summa «W·*I Î a. 2, part. 2, quaesit. 2 ad quaest. 4, t. 35. C. II, a. 2, B, § II: Praecisio realis et modalis analogorum 989 autem et delectabile non habent nisi boni virtutem quandam, ideo non simpliciter, sed ad quid vel cui bona dicuntur» *. Et similiter S. Thomas docet «quod divisio illa qua votum dividitur in singulare et commune est divisio analogi quod prae­ dicatur per prius et posterius de suis dividentibus, sicut ens de substantia et accidente»*I2; et «quod divisio voti in privatum et sollemne est divisio totius potestativi in partes suas, cuius per­ lecta virtus est in una suarum partium, in aliis autem quaedam ipsius participatio, sicut anima dividitur in rationalem, sensi­ bilem et vegetabilem»3. Unde et loquens de analogis attributio­ nis, ait illud esse analogum princeps cui convenit ratio formalis significata per nomen perfecte et complete, ut sanitas animali et veritas iudicio, analogata vero secundaria ea esse cui convenit talis ratio imperfecte et incomplete seu diminute et participate 4. 525. Minor autem patet ex ipsa ratione totius potes­ tativi. Pro cuius evidentia recolendum est totum et par­ tem esse differentias quantitatis, et consequenter tot modis dici quot dicitur quantitas. Porro quantitas primo dicitur de quantitate dimensiva seu molis ( = praedicamentali) tam continua ut magnitudo quam discreta ut multitudo vel numerus, ac dein extenditur analogice ad quantitatem virtutis seu perfectionis ( = transcendentalem) sive ordinis essendi sive ordinis operandi5. Ergo similiter totum et pars primo dicuntur de quantitate praedicamentali seu corporali, et postmodum analogice extenduntur ad totum et partem quantitatis transcendentalis sive spiritualis vel incorporalis. Quoddam igitur est totum corporale seu intégrale vel dimensivum, quod ex partibus quantitatis dimensivae coalescit et in partes quantitatis dimensivae resolvitur et p. 616b). Ceterum, in I P. Summae de creaturis, tract. 4, q. 35, a. 3, L 34, p. 532b, expresse docet divisionem boni in honestum, utile et delectabile esse totius potestativi in partes eius potentiales. I Summa theol., I P., tract. 6, q. 26, memb. 1, a. 1, § ad id quod quaeritur in secunda parte, t. 31, p. 232b. î S. Thomas, In IV Sent., d. 38, 1, 2, qla. Ic. J Ibid., qla. 2c. 4 De Verit., 1, 2c. s De Verit., 29, 3c. 990 4 P. I, Sec. I. De natura analogiae est maius singulis partibus eius, ut tota domus coalescit ex fundamento, parietibus et tecto, et in ea resolvitur, et maior est eis distributive et separatim sumptis; aliud vero est totum spirituale et immateriale, quod ex par­ tibus virtutis seu perfectionis constat, et in eas quodam­ modo resolvitur, et maius est eis separatim consideratis, sicut tota definitio constat ex genere proximo et diffe­ rentia ultima, et tota anima ex suis potentiis, et tota gra­ tia sanctificans ex suis virtutibus supernaturalibus quae sunt quasi connaturales potentiae eius. Rursus totum huiusmodi immateriale et spirituale geminum est: unum radicale, essentiale, entitativum, hoc est, ipsius formae vel naturae secundum se; aliud operativum, dynamicum, potestativum: prout quantitas virtualis, quam sequitur, consideratur secundum ipsam for­ mam vel naturam in seipsa quasi in essendo, vel secun­ dum effectus aut quasi effectus eius quasi secundum po­ testatem ipsius ’. Postremo totum essentiale vel formale, idest ipsius formae ut forma est secundum se, duplex est: aliud reale, quod est proprie loquendo totum metaphysicurrr, et aliud intentionale, hoc est, prout totum essentiale consideratur ut cognitum vel prout habet esse obiective tantum in in­ tellectu reflectente obiective in illud ut cognitum maximeque in ordine ad praedicabilitatem eius, quod ideo proprie loquendo appellatur totum logicum. At est insuper considerandum quod totum essentiale, prout pure essentiale, et quatenus simul involvit totum reale fundans totum intentionalc, et totum intentionale fundatum in toto reali, dicitur proprie totum universale', prout vero naturale, hoc est, sumpta essentia pro natu­ ra -, et quatenus fundat totum potestativum cuius est 1 Cf. I, 42, 1 ad 1, una cum I Sent., d. 3, expositio secundae partis textus, circa finem. - Essentia enim ut pure essentia «dicitur secundum quod per eam lod habe o^nad ’«“ntiam rei seatndân, cap 1 ed ciî p>14) propriatn operationem. (De ente et essentia, C. II, a. 2, B, § II: Nono et modi totius potestativi 991 radix, reducitur ad genus totius potestativi, quod magis attenditur ex parte radicis vel fundameni potestatis quam ex parte termini vel effectus eius, licet utrumque simul involvat. Propter quod S. Thomas haec duo simul dixit: et quod totum potestativum dicitur de quantitate vir­ tutis et non de quantitate dimensiva sicut totum inté­ grale1, et quod animae convenit esse totum potestativum prout est motor secundum potentias suas et non prout est forma vel essentia2. Ex quibus plane intelligitur quare S. Albertus Magnus et S. Thomas frequenter distinguunt triplex totum, scili­ cet intégrale, universale et potestativum. Natura vero totius potestativi noscitur ex eius com­ paratione cum toto universali et cum toto integral! inter quae medium essentialiter consistit3: medium autem ita differt ab extremis ut tamen simul aliquid eorum parti­ cipet, non quidem per modum extremorum, sed per mo­ dum medii4. Ad intelligendam ergo naturam totius po­ testativi, necesse est prius videre naturam totius univer­ salis et totius integralis. 526. Totum igitur universale, quod et totum univo­ cum appellatur, dicitur respectu partium subiectivarum quas continet, quaeque participant, hoc est, partem ca­ piunt universalitatis et extensionis vel amplitudinis eius, non autem essentiae vel rationis significatae per nomen, cum haec integra et tota maneat in unaquaque 5. Propter 1 1 Sent., d. 3, expositio secundae partis textus, circa finem. * I Sent., d. 8, 5, 3c, una cum d. 3, 4, 2 ad 1. 3 S. Albertus Magnus, In IV Sent., d. 24, a. 3c, ed. cit., t. 30, pp. 33-34; Summa de creaturis, I P., tract. IV, q. 36, a. 2, part, lc, t. 34, p. 540a; II P., tract. I, q. 6c in fine, t. 35, p. 87b; In librum Dionysii de Caelesti hierarchia, cap. 6, § 5, dub. le, t. 14, p. 149a; Summa theol., II P., tract. X, q. 38, memb. 2, a. 3 ad obiecta, t. 32, p. 425b; tract. XII q. 70, memb. 3c, t. 33, p. 24b; S. Thomas, In I Sent., d. 3, 4, 2 ad 1; 11 Sent., d. 9, 3 ad 1; I, 77, 1 ad 2; De Spiritualibus creaturis, 11 ad 2. 4 Supra, n. 158. s «Nam participare nihil est aliud quam ab alio partialiter accipere» (S Thomas In II de Caelo et Mundo, lect. 18, n. 6). «Quod enim totality est aliquid, non participat illud; quod vero non totaliter est H. ■ i'; I 992 C. II, a. 2, B, § II: Notio et modi totius potestativi P. I, Sec. I. De natura analogiae quod totum universale est idem per essentiam omnibus et singulis eius partibus, «ita quod unumquodque con­ tentorum a toto continente sit ipsum unum, scilicet ip­ sum totum continens» et sic «omnia illa sunt unum in toto universali, ita quod unumquodque illorum est illud unum totum»2, siquidem universale in essendo et praedicando «oportet quod sit idem essentialiter cum his ad quae est generale, quia genus pertinet ad essentiam speciei et cadit in definitione eius3. Et ideo recte dixit S. Albertus Magnus quod totum universale «totum et in uno et totum in alio et totum in quolibet et totum extra quodlibet» i Quam quidem fundamentalem conditionem exprimunt S. Thomas et S. Albertus dicentes quod totum universale adest cuilibet parti subiectivae secundum totam suam essentiam et totam suam virtutem 5. Quod idem est ac dicere totum universale esse totum et totaliter totalitate essentiae in singulis suis partibus subiectivis: verbi gra­ tia, animal est totum et totaliter totalitate essentiae in homine et in equo. Et inde est secundo quod totum universale ut univer- faliquid, habens aliquid aliud adiunctum, proprie participare dicitur: sicut si calor esset calor per se exsistens, non diceretur participare calorem, quia nihil esset in eo nisi calor; ignis vero quia est aliquid aliud quam calor, dicitur participare calorem» (In I Metaph., lect. 10, n. 154). Sic ergo participare est «quasi partem capere·, et ideo quando aliquid particulariter recipit id quod ad alterum pertinet universaliter, dicitur participare illud: sicut homo dicitur participare animal, quia non habet rationem animalis secundum totam communitatem·, et ea­ dem ratione Socrates participat hominem» (In librum Boetii de Heb­ domadibus, lect. 1, § Secundam differentiam). 1 In V Metaph., lect. 21, n. 1099. 2 Ibid., n. 1100. Cf. In I Sent., divisio secundae partis textus. 3 ILII, 58, 6c. Cf. etiam q. 23, 4 ad 1; III Sent., d. 9, 1, 1, qla. 2, n. 25. ·» S. Albertus Magnus, Summa theol., II P., tract. XIII, q. 77, memb. 3 ad 27, ed. cit., t. 33, p. 100a. 5 S. Thomas, In I Sent., d. 3, 4, 2 ad 1: II Serit d 9 3 ad 1· De Spiritualibus creaturis, 11 ad 2; I, 77, 1 ad 1; S. Albertus M’ agnus, In /l&lTpD149æ5“ CaeleSti hierarchia, hierarchia, cap. cap. ’ 6, 6, §§ 5, 5, dub. dub. Ic, ed. cit., 993 sale non componitur ex partibus realibus neque dividi­ tur in partes reales, sed solum componitur et dividitur in partes rationis secundum solam extenisonem vel univer­ salitatem, et non secundum essentiam, quia hoc tantum modo habet rationem totius et hoc solo pacto partes subiectivae habent rationem partis: ut definibile autem habet similiter partes rationis, non rei, ex quibus quasi componitur et in quas dividitur, non tamen secundum extensionem vel universalitatem ut totum universale, sed secundum comprehensionem et actualitatem. Ita partes universalitatis generis sunt diversae species sub ipso con­ tentae, nempe suprema, subalterna et infima, quae diver­ so gradu participant universalitatem illam; partes vero speciei, quae est totum definibile proprie dictum et om­ nia essentialia simul comprehendit, sunt genus et diffe­ rentia, quae partes definitionis dicuntur quasi explicantes partialiter totam comprehensionem speciei. Consequenter, tertio, totum universale, convenit ae­ qualiter omnibus et singulis eius partibus subiectivis, si­ cut «genus aequaliter participatur a suis speciebus», et ideo «omnia animalia sunt aequaliter animalia» «quia totum universale per aequipotentiam est in qualibet par­ te sua»2. Et propter hoc, quarto, totum universale praedicatur essentialiter de singulis eius partibus: unde dicitur uni­ versale per praedicationem 3. Eademque ratione, quinto, praedicatur aequaliter de singulis partibus, iuxta illud S. Thomae: totum «univer­ sale est secundum essentiam et completam virtutem in qualibet sua parte; unde de omnibus aequaliter praedi­ catur» 4. 1 2 2, a. 3 4 S. Thomas, De Malo, 2, 9 obi. 16 et resp. S Albertus Magnus, Summa theol. II, P·, tract. 10, q. 38, memb. 1, obi. 1, t. 32, p. 419b. S. Thomas, II-II, 23, 4 ad 1, 58, 6c. II Sent. d. 9, 3 ad 1. θθ4 P. I, Sec. I. De natura analogiae C. II, a. 2, B, § II: Notio et modi totius potestativi 995 ideo proprie de singulis partibus praedicatur» ’; «unde proprie praedicatur de suis partibus, ut cum dicitur: homo est animal»2. Et iterum: «genus non praedicatur de speciebus per participationem, sed per essentiam; ho­ mo enim est animal essentialiter, non solum aliquid ani­ malis participans» 3. Attamen totum universale non praedicatur in singu­ lari de omnibus vel pluribus eius partibus simul sumptis, sed in plurali, eo quod in illis multiplicatur secundum esse, et praedicatio de eis simul sumptis debet talem pluralitatem exprimere. Hinc S. Thomas: «omne genus, inquit, praedicatur pluraliter de pluribus speciebus si­ mul acceptis vel de pluribus individuis sub illis speciebus contentis, sicut homo et asinus sunt animalia, et duo ho­ mines duo animalia» 4; «quia totum universale non prae­ dicatur in singulari de pluribus suis partibus simul ac­ ceptis, sive sit genus sive species: tres enim homines non sunt animal, sed animalia» 5. Quia ergo totum universale est totum univocum, ideo totius et partium eius est «unum nomen et definitio una» et propterea «secundum imam rationem praedica­ tur de ipsis» et uno modo; quia et «non secundum ordi­ nem [prioritatis et posterioritatis], sed coaequaeva [= simul et aequaliter] sunt in illo, sicut homo et asinus coaequaeva sunt in animali» 12. Ideo S. Thomas: «partibus subiectivis singulis adest tota virtus et simul et aequali­ ter; sicut tota virtus animalis in quantum est animal salvatur in qualibet specie animalis, quae simul et aequa­ liter dividunt animal»3. Et hac de causa, totum universale praedicatur pro­ prie de singulis eius partibus 4, sumpta proprietate pro plena et totali possessione et adaequatione, iuxta illud S. Thomae: «per proprietatem dicitur aliquid de aliqua re quod adaequatur et proportionatin' naturae ipsius...; sicut si quis velit proprie nominare hominem dicit eum substantiam rationalem, non autem substantiam intellec­ tualem quae est proprium nomen angeli, quia simplex 527. Totum vero intégrale seu quantitativum dicitur intelligentia convenit angelo per proprietatem, homini proprie respectu partium dimensivarum ex quibus coa­ vero per participationem; neque substantiam sensibilem lescit, «ita quod non quaelibet partium sit illud unum»6, quod est nomen bruti proprium, quia sensus est minus sicut non quilibet lapis ex quo integratur domus est tota quam id quod est proprium homini et convenit homini domus. excellenter prae aliis animalibus» 5: et illud: «essentiali­ ter quidem [convenit aliquid alicui] quod convenit rei Quo fit ut, primo, totum intégrale differat re et essen­ secundum proportionem suae naturae, sicut homini ra­ tia a qualibet eius parte: «totum intégrale, ait S. Thomas, tionale» 6. Et inde plene intelliguntur haec eius verba: non est in qualibet parte secundum totam essentiam ne­ «totum universale adest cuilibet parti secundum totam que secundum totam virtutem»7. suam essentiam et virtutem, ut animal homini et equo, et Secundo, ipsae partes totius integralis sunt re et es1 S. Albertus Magnus. IV Sent., d. 16, a. 2, § Ulterius quaeritur, obi. 2, t. 29, p. 542b. 2 S. Albertus Magnus, Summa theol. II P., tract. 10, q. 38, memb. 2' æ nib90 3c2’ P’ 425a’ Cf’ etiam S' Thomam’ bI1’ 29’ 2c- Λ" 1 I, 77, 1 ad 1. 2 De Spiritualibus creaturis, 11 ad 2. 3 In VII Metaph., lect. 3, n. 1328. 4 In I Sent., d. 19, divisio secundae partis textus. 3 In IV Sent., d. 16, 1, 1, qla. 3c. 6 In V Metaph., lect. 21, n. 1099. 7 I, 77, 1 ad 1; De Spiritualibus creaturis, 11 ad 2, I Sent., d. 3, 4,2 ad’1; 'll Sent.’, d. 9, 3 ad 1. 996 C. II, a. 2, B, § II: Notio et modi totius potestativi P. I, Sec. I. De natura analogiae sentia differentes inter se: «ubicumque est totum inté­ grale, oportet esse partes diversas per essentiam»1. Tertio, totum intégrale componitur reali compositione ex omnibus eius partibus simul sumptis et in eas realiter dividitur: ad rationem partium integralium «requiritur ut totum non adsit singulis partibus neque secundum totam virtutem eius neque secundum totam essentiam, sed omnibus simul»2. Et ideo alio in loco dicit: «omne totum intégrale est compositum ex partibus»3; «ratio totius integralis consistit in compositione»4. Quae qui­ dem compositio, cum realis sit, necessario postulat dis­ tinctionem realem partium una cum earum coniunctione, ita quidem ut partes illae sint intra totum suum. Unde, cum dixisset S. Doctor quod «sicut quantitas continua integratur ex suis partibus, ita et numerus», idest quan­ titas discreta, subiungit: «numerus in rebus creatis ha­ bet rationem distinctionis et cuiusdam coacervationis distinctorum per essentiam, et ex hoc habet rationem totius»5; «partes intégrales sunt intra suum totum»6. Et limpidius S. Albertus Magnus: «in toto integral!, essen­ tia totius est per congregationem, partis per separatio­ nem; unde essentia totius non est essentia partis unius, neque adest uni, sed omnibus» simul sumptis7. Quarto, totum intégrale est maius qualibet sua parte, aequale tamen omnibus suis partibus simul acceptis: et ratione huius aequalitatis, quae est unitas quaedam in quantitate, totum intégrale dicitur materialiter idem ac omnes eius partes simul sumptae —nam et quantitas re­ spondet materiae, et ideo partes quantitativae sunt partes materiales—; et formaliter et essentialiter differt ab eis. I Sent., d. 19, divisio secundae partis textus. III, 90, 3c. I Sent., d. 19, 4, 1, arg. sed contra. Ibid., corp. art. Ibid., ab. 2 et resp. Ibid., ad 1. S Albertus Magnus, In librum Dionysii de Caelesti hiérarchie, cap. 6, § 5, dub. le, ed. cit., t. 14, p. 149b” 2 3 4 5 6 7 I Ô97 Non enim totum intégrale est pura summa partium eius numeratarum, sed quid resultans ex eis simul adunatis ideoque essentialiter distinctum ab eis. Quam ob rem S. Thomas nervose dixit: «cum dicitur nomine humanitatis corpus et animam intelligi, intelligendum est materiali­ ter, sicut nomine totius [integralis] intelliguntur partes; non quod totum proprie [et formaliter] loquendo sint suae partes, sed aliquid ex partibus constitutum» 3. Ita­ que «non est intelligendum per humanitatem anima et corpus, quasi proprie dici possit: humanitas est anima et corpus; sed sicut in toto includuntur partes, ut in do­ mo paries et tectum, quae tamen de toto non praedican­ tur»2. Totum quidem mere collectivum est ipsa collectio vel summa partium eius, quia est totum per accidens tan­ tum: sed totum intégrale est totum per se, resultans ex eius partibus per se ordinatis simul sumptis, et ideo dif­ fert a partibus suis essentialiter. Totum mere collecti­ vum differt a suis partibus ut multum a pauco; intégrale vero differt essentiali differentia, eo fere modo quo dif­ fert a toto collectivo 3. Unde S. Thomas: «totum, praeter hoc quod est compositum ex partibus, habet aliud de ra­ tione sui»4. Quinto, consequenter nulli partium integralium con­ venit definitio totius neque praedicatio essentialis et proprie dicta. Unde S. Thomas: «definitio communis [=totius integralis] non convenit partibus, sicut defini­ tio domus non convenit parieti», «et ideo nullo modo de parte praedicatur»5, «ut dicatur: paries est domus»6, «nam esse totius non est aliquarum suarum partium»7. S. Thomas, III Sent., d. 2, 1, 3, qla. 3 ad 3, n. 82. Ill Sent., d. 2, expositio textus, η. 157. Cf. II-II, 58, 7 ad 2. Ill Sent., d. 6, 2, 3 ad 8, n. 103. II Sent., d. 9, 3, obi. 1 et resp. 6 De Spiritualibus creaturis, 11 ad 2. et. In V Metaph., lect. 21, n. 1099; I, 77, 1 ad 1. r I-II, 4, 5 ad 3. 1 ♦I Μ·· 998 P. I, Sec. I. De natura analogiae Quo in sensu S. Doctor absolute ait: «pars non praedi­ catur de toto nec e converso» *. Tropice tamen, per συνεκδοχήν pars principalis prae­ dicatur de toto et pro toto accipitur, ut domus dicitur tectum 2, et homo dicitur anima vel etiam intellectus, ut cum legimus in Scripturis: «omnes animae quae egressae sunt de femore Jacob... sexaginta sex»3, et Aristoteles hominem quandoque appellat intellectum 4. Hinc S. Tho­ mas: «locutio illa [Scripturae] est synecdochica; poni­ tur enim pars principalis, scilicet anima, pro toto ho­ mine: et hic modus loquendi consuetus est in Sacra Scrip­ tura et apud philosophos; unde Philosophus dicit in IX Ethicorum quod totus homo dicitur intellectus, per mo­ dum quo etiam tota civitas dicitur rector civitatis»5. De omnibus autem partibus simul sumptis praedica­ tur in obliquo, ut puta si dicamus quod tota domus est ex fundamento, parietibus et tecto, vel homo ex anima et corpore: in recto autem non praedicatur nisi abusive6 et impropriissime 1, hoc est, mere materialiter, sicut et me­ re materialiter totum intégrale est omnes eius partes si­ mul sumptae 8. Et in hoc sensu ait S. Thomas quod totum intégrale praedicatur «aliquo modo, licet improprie, de omnibus [eius partibus] simul [sumptis], ut si dicamus quod paries, tectum et fundamentum sunt domus»9, vel quod anima et corpus sunt homo '°. Sed placet audire S. Albertum Magnum egregie explicantem differentias totius integralis a toto universali. «Totum [intégrale] 1 2 3 4 5 ad 6 6 III Sent., d. 22, 1, 1, arg. 1 sed contra, n. 9. Quintilianus, Inst. orat., lib. 8, cap. 6, n. 20, ed. cit., t. III, p. 263. Gen. 46, 26. Aristoteles, IX Ethic. Nicom., cap. 8, n. 6 (II, 111, 29-30). S. Thomas, II Sent., d. 18, 2, 1 ad 1. Cf. etiam III Sent., d. 22, 1 et 7, nn. 24-25; De Pot., 3, 9 ad 1; I, 118, 1 ad 1. Quodlib. X, 6c, in fine. 7 S. Albertus Magnus, In librum Dionysii de Caelesti hierarchia, cap. 5, § 5, dub. lc, ed. cit., t. 14, p. 149b. 8 S. Thomas, III Sent., d. 2, 1, 3, qla. 3 ad 3, n. 82; exp. textus, n. 157. 9 I, 77, 1 ad 1. Cf. etiam In IV Sent d 16 1 10 III Sent., d. 2, exp. textus, n. 157 ’ 1, qla. 3 ad 2. C. II, a. 2, B, § II: Notio et modi totius potestativi 999 « hoc quod est totum non est nisi in rebus significatis singula­ ribus [hoc est, in suis partibus]; universale autem [totum] ex hoc quod universale, non est in ipsis [quia secus esset particu­ lare]. Adhuc autem totum, ex hoc quod est totum numeratur par­ tibus suis, et quaelibet partium est aliquid substantiae ipsius; universale autem nec numeratur partibus, nec sunt partes ali­ quid de substantia ipsius [sed solum de eius universalitate]. Adhuc autem natura totius non constituit partes suas, sed natura universalis constituit omnes partes suas·, totum enim con­ stituitur ex suis partibus, universale autem constituit suas par­ tes et non constitutitur ex ipsis: et ideo totum nunquam potest fieri pars [essentialis] partis suae; sed universale, quia consti­ tuit partes suas, potest fieri pars essentialis suae partis. Amplius, totum non est totum unicuique parti secundum se; universale autem totum est cuilibet parti secundum se. Amplius, totum non est totum nisi partibus praesentibus1; universale autem est universale praesentibus et absentibus2. Amplius, totum est totum finitarum partium; universale au­ tem respicit partes infinitas vel non finitas quantum est de se» 3. Notat etiam S. Doctor quod «omnis distribuit pro partibus subiectivis, totus autem pro integralibus»4; omni enim opponi­ tur quodlibet et proprie nominant differentias quantitatis tam continuae quam discretae respectu quarum dicitur totum inté­ grale vel quantitativum5. 528. Postremo, totum potestativum, quod et totum virtiiale audit6, dicitur respectu partium potentialium, 1 Cf. S. Thomam, In IV Sent., d. 16, 1, 1, qla. 3, obi. 2 et resp. 2 Nam universale est ubique et semper, quia abstrahit a loco et tempore, et negative est ubique et semper: το γάρ άεί χαί πανταχοΟ χαθόφαμέν οΐναι (Aristoteles, I Post., cap. 31, n. 1, I, 150, 2223). Cf. S. .Albertum Magnum, In h. I., tract. 5, cap. 7, ed. cit., t. II, pp. 142-143; In 1 Sent., d. 37, a. 8c, t. 26, p. 239b; Summa theol. I P., tract. 18, q. 70, memb. 1, obi. 9, t. 31, p. 729a; memb. 4, qla. 3 ad 1, p. 742a; et S. Thomam, In I Post., lect. 42, nn. 5-6; Quodlib. XI, 1 ad 2; I, 8, 4 ad 1. 2 V Metaph., tract. 6, cap. 7, t. 6, p. 365. 4 In III Sent., d. 22, a. 3, obi. 1, t. 28, p. 390. s Cf. S. Thomam, In I Sent., d. 21, 2, 1 ad 1; II Sent., 20, 2, 1 ad 1; In / de Caelo et Mundo, lect. 2, n. 8; In I Post., lect. 9, nn. 3-6. « S. Albertus Magnus, Summa de creaturis, II P„ q. 73, a. 2, part. 2, quaesit. 2, ad q. 4, t. 35, p. 616b. ; ut 1000 P. I, Sec. I. De C. II, a. 2, B, § II: Notio et modi totius potestativi 1001 natura analogiae Et alio in loco: «sicut colligitur Regimen sub Monarchia ex parte Ballivi, Praepositi, Praetoris et Praesidis et omnium alio­ rum, et perficiuntur in illo» *. hoc est, potestatis seu virtualis, iuxta illud S. Alberti Magni: «in toto potestativo sunt partes potestatum par­ ticularium; quae partes, vires vel virtutes dicuntur»1, Indeque nomen totius potestativi derivatur ad ordi­ licet presse loquendo virtus nominet perfectionem vi­ nem potestatum naturalium alicuius formae vel naturae, rium 2 sicut potestas nominat perfectionem potentiae3. puta virium sive potentiarum animae, sicut nomen po­ Et sicut nomen potentiae primo dictum est de potes­ tentiae derivatur a potestate humana ad potentias rerum tate humana qua homines quidam potentes dicuntur4, naturalium2; et consequenter ad ordinem virtutum seu ita et totum potestativum primo dictum est de humana habituum tam acquisitorum quam infusorum, qui mo­ potestate suprema et totali relate ad potestates particu­ dum potentiae participant utpote naturalis potentiae lares et partiales sub ea contentas et ab ea participatas: complementa, ut virtutes acquisitate; vel loco potentiae ut si dicamus quod in Monarchia tota potestas est in in suo ordine se habent, in quo dant totum posse, ut Rege, quam diversimode participant eius Ministri, Prae­ virtutes infusae. Qua de causa, anima dicitur totum potes­ fecti, Syndici ceterique officiales publici; et in Ecclesia tativum respectu diversarum potentiarum eius; et pru­ catholica tota potestas est in Romano Pontifice, quam dentia vocatur totum potestativum respectu eubuliae, pro suo modo participant Praefecti diversarum Congre­ synesis et gnomes. In quibus semper verificatur quod gationum, Patriarchae, Metropolitae, Episcopi, archipres«quidquid potest potentia inferior, potest et superior, sed byteri, parochi. non convertitur; et ideo inferior est semper in superiori Qua de re optime S. Albertus Magnus: «cum enim dico Reg­ secundum omnes suas operationes, sed nobilitantur ope­ num, Potestatem quandam dico quam componunt multae potes­ rationes inferioris quando sunt in superiori» 3. Quod ideo tates particulares, quae tamen omnes fluunt ex Regno. Si enim est, quia partes totius potestativi sunt per se ordinatae definiens Regnum, dicam quod Regnum est Monarchia, cuius in suo toto: «in potestatibus autem ordinatis sic est, potestates, leges et ordines vivendi omnibus distribuuntur, erit quod semper sequens supponit praecedentem et habet quaedam eius particularis potestas potentia Praesidis qui terrae plus. principatur; alia autem Proconsolis, consilio cuius et nutu de­ terminantur iudicia, et sententiae dantur; alia autem Tribuni; et alia Ducis exercitus; et alia Centurionis cohortis unius; et adhuc alia Decani; et alia Praefecti, qui praeficitur ad paucos in lege iustitiae constituendos: et sic diversae potestates iunctae simul efficiunt universum quoddam, quod vocatur Regnum»5. 1 Summa de creaturis, II P., q. 7, a. 1, ad 8, t. 35, p. 95b. 2 «Vis accipitur pro omni eo quod est principium operationis, et non solum operationis perfectae quod importat nomen virtutis» (S. Thomas, In III Sent., d. 23, 1, 3 qla. 1 ad 3, n. 61. Cf. etiam De Virtutibus in communi, Ic). 3 «Potestas autem proprie nominat potentiam activam cum aliqua praeeminentia» (S. Thomas, IV Sent., d. 24, 1, 1, qla. 2 ad 3). 4 «Nomen potentiae primo impositum fuit ad significandum po­ testatem hominis, prout dicimus aliquos homines esse potentes· (I Sent., d. 42, 1, Ic). ' " 7in?* Albertvs Magîîl’s. De Anima, lib. II, tract. 1, cap. 11, t. 5, p. z iua· Et hoc probatur tam in potestatibus naturae quam officiorum et gratiae. In potestatibus enim naturae, vegetativum est in sensitivo et sensitivum in rationali, sed non convertitur... In officiis autem potestas Decani est in potestate Centurionis et potestas Centurionis in po­ testate Tetrarchae, sed non convertitur. In gratiis etiam potestas Subdiaconi est in potestate Diaconi et potestas > In IV Sent., d. 24, a. 3c, t. 30, p. 33a. 2 S. Thomas, In I Sent., d. 42, 1, Ic. «Potentiae animae dicuntur partes non essentiae animae, sed totalis virtutis eius: sicut si dice­ retur quod potentia Ballivi est pars totius potestatis Regiae» (De Spi­ ritualibus creaturis, 11 ad 19). 3 S. Albertus Magnus, De Anima, lib. II, tract. 1, cap. 11, t. 5, p. 210a. 1002 P. I, Sec. I. De natura analogiae Diaconi in potestate Presbyteri, sed non convertitur. Un­ de partes totius potestativi secundum ordinem consti­ tuunt ipsum totum: et prima constituit secundum quid, secunda autem secundum plus, et ultima perfecte. Sicut dicimus etiam de divisione boni in delectabile et utile et honestum: delectabile est bonum secundum quid, et utile est bonum plus, honestum autem est bonum simpliciter; item, honestum ponit utile et delectabile, sed non convertitur» ’. Et similiter modus, species et ordo sunt quasi partes potentiales totius potestativi, quod est bonum2. At est insuper notandum, et quidem maxime, quod huiusmodi totum potestativum potest bifariam sumi. Uno modo, proprie et stricte, hoc est, secundum solam ratio­ nem formalem potestatis vel potentiae seu virtutis penes quam reduplicative dicitur tale; et sic excluditur a ratio­ ne totius potestativi et partium eius potentialium ipsa natura vel forma cuius sunt, et ex qua sicut ex radice dimanant tota potestas et partes potestatis: nam forma vel essentia creata non est immediate et formaliter seu elicitive operativa, ideoque re et essentia differt a po­ tentiis eius connaturalibus secundum quas dicitur formaliter totum potestativum et pars potestativa sive potentialis; immo et plerumque est alterius praedicamenti, ut essentia animae est in praedicamento substantiae, dum potentiae eius sunt in praedicamento qualitatis: res au­ tem diversorum praedicamentorum non connumerantur ad invicem in eadem serie, sicut debent connumerari to­ tum et partes eius propriae. Alio modo, large et minus proprie, prout scilicet ipsa forma vel natura, quae radix est omnis potestatis eius cum tamen non sit formaliter nec realiter potestas aut 1 Summa de Creaturis I P., tract. 4, q. 35, a. 3, § Ad solutionem igitur argumentorum, t. 34, p. 532b 2 t2 3Î"n"'89a"e°'·· ’ P·· X '’· memb- '■ æ ’· parL 3· ad «“»««· j l · J I i jx · V /U · C. Π. a. 2, B, § II: Notio et modi totius potestativi 1003 potentia, consideratur et accipitur ut totum potestativum, dum potentiae vel potestates eius considerantur ut partes potentiales ipsius. Patet autem talem acceptionem esse minus propriam; quia ratio potestativi non convenit na­ turae vel formae nisi radicaliter et originative, non for­ maliter, sicut convenit solis potentiis aut quasi potentiis operativis eius. Ita, exempli gratia, minus proprie dicitur ipsa anima totum potestativum respectu diversarum potentiarum eius, quia anima non est formaliter potestativa sicut ne­ que formaliter operativa; similiter gratia habitualis di­ citur minus proprie totum potestativum respectu virtu­ tum infusarum, quae sunt quasi connaturales potentiae eius, cum ipsa non sit immediate et formaliter operativa ideoque neque potestativa. E contra, intellectus dicitur proprie et stricte totum potestativum in linea potestatis cognoscitivae respectu sensuum internorum et externo­ rum, qui partialiter tantum et imperfecte participant ra­ tionem potestatis cognoscitivae intellectus, cum tamen tam intellectus quam sensus omnes sint formaliter cognoscitivi, hoc est, potestatem cognoscitivam immediate habentes. Ut enim scite animadvertit S. Albertus Magnus, . 1014 P. I, Sec. I. De natura analogiae gonum excellenter et eminenter, sed non convertitur»Notat autem respectu huius exempli de anima quod essentia talis totius adest cuilibet parti suae «sicut subiectum et causa proprietati, vel ei quae denominatur a proprietate- pars enim eius constitui­ tur a potentia, quae est proprietas causae superaddita: sicut in­ tellectiva constituitur ab intellectu quae est proprietas addita animae; et ideo, ratione illius potentiae superadditae, in uno est virtus imperfecta et in alio perfecta»12. Postremo docet partes totius potestativi participare potesta­ tem eius secundum proportionem geometricam et non secundum proportionem arithmeticam, nempe secundum propriam capaci­ tatem et proprium modum uniuscuiusque, et non secundum ae­ qualitatem quantitatis absolutam: sicut oculus aquilae est capax recipiendi luminem solis in fulgore suo, et oculus vespertilionis obtenebratum tantum, et oculus hominis medio quodam modo; similiter, quidam homines sunt proportionati ad invenienda geo­ metricalia per se ipsos, quidam vero ad capienda ea ab altero, quidam vero ad hoc non possunt nisi difficulter; item eorum qui eandem doctrinam audiunt ex eodem doctore, quidam recipit per modum demonstrationis, quidem per modum inductionis, alius per modum fidei ex auctoritate docentis; et eadem simili­ tudine proportionis geometricae recipiunt divinas illuminationes diversae hierarchiae angelorum, unaquaeque secundum propriam suam capacitatem et modum 3. Et hoc ideo, quia «in toto potes­ tativo tam civili quam naturali inferius habet contractum quod est in superiori absolutum et universaliter; sicut ballivus habet potestatem regis, alioquin sibi non obediretur; et similiter sensus participat cognitionem intellectus contractam ad organa et de­ terminatam ad sensibilia»4. Eamdem doctrinam tradidit S. Thomas, iuxta quem totum potestativum adest cuilibet parti potential! eius «secundum ali­ quid virtutis [tantum], sed non secundum perfectam: immo se­ cundum perfectam virtutem adest tantum supremae potentiae»5. Haec est enim natura totius potestativi, ut totum secundum 1 Ibid., ad obiecta, pp. 425426. Cf. etiam tract. 12, q. 70, memb. 3 ad primam quaest., t. 33, pp. 24-25. 2 i” tAarUm Diony$ii de Caelesti hierarchia, cap. 6, § 5, dub. le, t. 14, p. 149. 3 On rnn ί'Λ Cap· 10' § dub· 1C' P· 28BbOp- «U, cap. 12, § ume., dub. 1, ad 3, p. 319b. 5 S. Thomas, I Sent., d. 3, 4, 2 ad 1. C. II, a. 2, B, § II: Notio et modi totius potestativi 1015 completam rationem eius sit In uno, in aliis autem sit aliqua participatio ipsius: sicut tota plenitudo secramenti ordinis est in Sacerdotio, dum in ceteris ordinibus inferioribus est tantum aliqua participatio eius; et in regno tota potestatis plenitudo residet penes Regem, dum ministrorum potestates sunt partici­ pationes quaedam potestatis regiae Unde totius potestativi «per­ fecta virtus est in una suarum partium [tantum], in aliis autem quaedam ipsius participatio»: sicut tota plenitudo virtutis animae est in anima rationali, dum in sensitiva et vegetativa sunt tantum quaedam eius participationes; et tota plenitudo virtutis voti est in voto sollemni, dum in voto porticulari et privato est quaedam eius participatio tantum2. Et sic pars principalis totius potes­ tativi «includit in se vim omnium aliarum»3, eamque excedit saltem quamtum ad modum operandi: potestas enim attenditur respectu numeri obiectorum vel modi attingendi aut operandi circa ipsa; «potest autem contingere quod una virtus potest in tot oblecta in quot aliae plures, quarum quaelibet in omnia illa obiecta potest, tamen una earum non tot modis potest in illa obiecta sicut alia»4. Totum ergo potestativum «secundum completam virtutem [suam] est in parte suprema, quia semper superior potentia ha­ bet in se completius ea quae sunt inferioris»5. Quare partes potentiates eius recipiunt potestatem totius proportionaliter, una­ quaeque secundum propriam capacitatem et modum suum, eo fere modo proportionis qui habetur in proportionibus geometri­ cis6. Et hoc modo accipiuntur et distinguuntur hierarchiae an­ gelorum, scilicet «secundum diversam proportionem ad receptio­ nem divini luminis» ab ipso Deo. Cuius quidem «simile potest videri in terrenis principatibus: quia ministrorum, qui sunt sub uno Rege, quidam operantur immediate circa personam Regis quasi cubicularii, ut consiliarii et assessores —et hoc convenit primae hierarchiae respectu Dei—; quidam vero habent officia ad regimen regni in communi, non deputati huic vel illi provin­ ciae, ut domini regalis curiae et principes militiae et iudices cu- 1 IV Sent., d. 24, 2, 1, qla. 1 ad 2 et 3. 2 IV Sent., d. 38, 1, 2, qla. 2c. 3 IV Sent., d. 16, 1, 1, qla. 3c. . .. . Λ , 4 I Sent., d. 3, divisio secundae partis textus, in fine, d. 19, 4, 1 ad 1. 5 II Sent., d. 9, 3 ad 1. 6 Ibid., ad 5. 1016 P. I, Sec. I. De natura analogiae riae et huiusmodi, et his similes sunt angeli secundae hierar­ chiae; quidam vero praeponuntur ad regimen alicuius partis regni, ut praepositi et ballivi et huiusmodi officiales minores, et his similes sunt ordines tertiae hierarchiae» i. Ita etiam sumuntur et distinguuntur visio corporalis, visio imaginaria et visio intellectualis sub communi ratione prophe­ tiae, cuius sunt partes potentiales potius quam species. Nam «pro­ phetia salvatur in istis tribus sicut totum potentiale in suis partibus: cuius natura est quod secundum perfectam suam vir­ tutem est in uno, et in aliis est quaedam participatio et quidam modus illius; sicut est in anima, quod tota virtus eius salvatur in anima rationali, et sensitiva non habet perfectam animae virtutem, et adhuc minus anima vegetativa: propter quod dicit Gregorius quod plantae non vivunt per animam, sed per vigorem. Similiter etiam corporalis visio et spiritualis vel imaginaria est aliquid prophetiae, sed non possunt dici verae prophetiae nisi addatur visio intellectualis in qua est completa ratio prophe­ tiae»2. Eodem modo convenit virtutibus cardinalibus seu principa­ libus habere plures virtutes secundarias et adnexas, quae sunt veluti partes potentiales earum utpote participantes aliquid po­ testatis virtutis principalis circa materiam secundariam vel mi­ nus principalem, aut saltem aliquid modi eius circa ipsam prin­ cipalem materiam. Virtus enim principalis seu cardinalis «habet pro obiecto id quod est potissimum in aliqua materia; et illa quae reducitur, quae adiuncta dicitur, habet pro obiecto id quod est minus principale: per quem modum mansuetudo ad fortitu­ dinem reducitur, quia obiectum fortitudinis est in maximis mo­ lestiis quae sunt circa mortem, sed mansuetudo habet pro obiecto reliquas molestias quae sunt iram excitantes [citra mortem ta­ men], in qua medium tenet mansuetudo; et per hunc modum modestia, quae medium servat in delectationibus aliorum sen­ suum: et eutropelia, quae medium servat in delectationibus lu­ dorum, reducuntur ad temperantiam «quae medium servat in maximis delectationibus gustus et tactus, scilicet in cibis et in venereis3. Ita etiam eubulia synesis et gnome «participant ali­ 1 Ibid., corp. art. 2 In Isaiam. cap. 1, ed. Vives, t. 18, p. 673b. nalibus ? ad ’5•d/n44//2PH ad Cfo Quaest- disP- De Virtutibus card! nauous, i aa 3, In II Ethic., lect. 8 n. 339. C. II, a. 2, B, § II: Notio et modi totius potestativi 1017 quid de modo qui principaliter et perfecte invenitur» in prudenlia1, simul tamen «sunt virtutes et ad invicem et a prudentia distinctae»2: pariter latria «reducitur ad iustitiam, non quasi species ad genus, sed sicut virtus adnexa ad principalem, quae participat modum principalis»3. Sic ergo «partes potentiales alicuius virtutis [cardinalis] di­ cuntur virtute adiunctae, quae ordinantur ad aliquos secundarios actus vel materias, quasi non habentes totam potentiam princi­ palis virtutis»4, «in quantum particulariter participant et deficienter medium quod principaliter et perfectius convenit virtuti cardinali» sive principali5. Et sic ad rationem partis potentialis alicuius virtutis duo cumulative requiruntur: «primo quidem, quod virtutes illae in aliquo cum principali virtute conveniant [idest in materia vel in modo attingendi materiam]; secundo, quod in aliquo deficiant a perfecta ratione ipsius», nempe quoad materiam, vel quoad modum, vel quoad utrumque6. Idem contingit in anima prout consideratur ut motor et non prout consideratur ut forma. Si enim accipiatur ut forma, sic habet rationem totius essentialis vel universalis, cuius partes subjectivae seu species sunt anima rationalis et anima irratio­ nalis sub qua sunt anima sensitiva et anima vegetativa: si vero sumatur ut motor, induit rationem totius potestativi, cuius par­ tes quasi potentiales suunt potentiae rationales, potentiae sen­ sitivae et potentiae vegetativae7. Hoc enim modo dicitur tota anima «per comparationem ad partes virtutis seu potestatis [eius], quae quidem partes accipiuntur secundum divisionem operationum»8; quia nimirum «partes animae accipiuntur a Phi­ losopho, non quantum' ad essentiam animae, sed quantum ad eius potestatem»9 sive potentiam et virtutem10. Et sic «rationalis 1 III Sent., d. 33, 3, 1, qla. Ic, n. 269. 2 Ibid., qla. 3c, n. 281. Cf. etiam I-II, 57, 6 ad 4; II-II, 51, 2-4; 128, a. unie. 3 III Sent., d. 9, 1, 1, qla. 4c, n. 38. Cf. Quaest. disp. De Virtutibus in communi, 12 ad 26. 4 II-II, 48, a. unie., corp, circa finem. 5 Quaest. disp. De Virtutibus in communi, 12 ad 27. 6 II-II, 80, a. unie. corp, initio. Cf. etiam II-II, 143, a. unie. 7 Cf. I Sent. d. 8, 5, 3c, circa finem; De Verit., 10, 1; Quaest. disp. De Anima, 10 ad 9. 8 Quaest. disp. De Anima, 10c. 9 Ibid., ad 9. 10 Quaest. disp. De Spiritualibus creaturis, 4 ad 20. 1018 P. I, Sec. L De natura analogiae C. II, a. 2, B, § II: Notio et modi totius potestativi 1019 anima, tota anima dicitur, eo quod in ipsa omnes animae po­ tentiae congregantur: sensibilis vero in brutis, et in plantis vegetabilis, dicuntur partes animae, quia aliquid de potentia ani­ mae habent, sed non totum; unde dicitur in libro I de Plantis [cap. 2] quod non habent animam, sed partes animae» *. Qua etiam ratione dicitur quod tota anima sensitiva et tota anima vegetativa, eo quod sunt corruptibiles et immersae in pro­ priis corporibus, sunt totae totalitate virtutis sive potestatis in toto corpore, non vero totae in singulis partibus corporis, sed in diversis partibus corporis secundum diversas potentias eius, puta «secundum visum in oculo, secundum auditum in aure, et sic de aliis»1 2, cum omnes potentiae earum sint organicae ideoque localizatae in diversis organis corporis: sed anima rationalis, cum non sit immersa in corpore, sed totum corpus transcendat quatenus spiritus est, nec est tota in singulis corporis partibus neque tota in toto corpore; nam, secundum partes vel potentias eius spirituales sive inorganicas, non est in corpore, sed totum corpus transcendit, proindeque tales potentiae non localizantur in diversis corporis organis3. Sicut ergo eutrapelia est pars potentialis temperantiae et eubulia est pars potentialis prudentiae, ita sensus est pars poten­ tialis animae rationalis; quia non nominat totam virtutem ani­ mae rationalis, sed aliquid eius tantum 4: nam «respectu animae intellectivae continentis id quod est sensitivae, sentire est secun­ darius actus, quia adminiculum intellectus est; intelligere autem et velle, et universaliter actus intellectivae partis solum, sunt principales actus»5. Porro inter partes potentiales alicuius totius potestativi sem­ per invenitur ordo prioris et posterioris secundum modum quo unaquaque pars participat potestatem sive virtutem totius. Con­ stat autem quod «in rebus ordinatis ita est quod semper inferior participat aliquid de perfectione superioris»; verbi gratia, «sa­ cerdos participat ab Episcopo potestatem consecrandi, non au­ tem confirmandi vel ordinandi» aliunde vero «in superiori semper includitur virtus inferioris, sicut in anima etiam est virtus naturae»2, modo tamen altiori et efficaciori et maiori cum unitate; «ita enim est in omnibus, quod perfectiones quae attri­ buuntur inferiori per multa, superiori attribuuntur per unum, sicut imaginatio una est virtus omnium sensibilium cognoscitiva, quae tamen sensus percipit per diversas virtutes»3, et quidem perfectiori modo, «quia quanto potentia habet virtutem cognoscitivam universaliorem et ad plura se extendentem, tanto est efficacior in cognoscendo; quia omnis virtus quanto est uni­ versalior, tanto est potentior»4, sicut et causa efficiens «quanto fuerit universalior, tanto ad plura se extendit et efficacius pro­ ducit»5: siquidem «illud quod potest virtus inferior, potest su­ perior, non tamen semper eodem modo, sed... altiori modo; et sic intellectus cognoscere potest ea quae cognoscit sensus, altio­ ri tamen modo quam sensus»6. 1 III Sent., d. 33, 3, 1, qla. Ic, n. 268. 2 I, 76, 8c. 3 Quaest. disp. De Spiritualibus creaturis, 4c et ad 3; Quaest. disp. De Anima, 10c et ad 7-9 et 13; I, 76, 8c et ad 4. 4 Quaest. disp. De Virtutibus Cardinalibus, 1 ad 5. Cf ’\t^mETr'N7«S’ In .Π'ΙΤ· I2S’ a· unie., n. 9, § Ad secundum dicitur. Cf. etiam I, 78, prolog. 1 S. Thomas, IV Sent., d. 13, 1, 1, qla. 2 ad 2. 2 / Sent., d. 3, 2, 3 ad 1. 3 In II De Caelo et Mundo, lect. 13, n. 8. 4 In librum de sensu et sensato, lect. 2, n. 29. 5 // Contra Gent., cap. 98, arg. 2. 6 De Verit., 10, 5 ad 5. Cf. ibid., a. 6, ad 2; I Contra Gent., cap. 31, § Huiusmodi autem simile inveniri potest. Quo fit, ut ea quae potestati mediae conveniunt proprie et essentialiter, conveniunt supremae excedenter et eminenter, in­ fimae vero participative tantum: sicut vis cognoscitiva quae convenit imaginationi essentialiter, convenit intellectui eminen­ ter, sensibus vero externis participative tantum et deficienter; et sicut vis iudicativa quae convenit synesi essentialiter, convenit eubuliae deficienter et participative, ipsi vero prudentiae con­ venit eminenter. Et hoc est quod S. Thomas expressit hisce verbis: «in rebus ordinatis, tripliciter aliquid esse contingit, scilicet per proprie­ tatem, per excessum et per participationem. Per proprietatem autem dicitur esse in re aliqua quod adaequatur et proportionatur naturae ipsius [sicut homo dicitur rationalis]; per excessum autem quando illud quod attribuitur alicui est minus quam res cui attribuitur, sed tamen convenit illi rei per quendam exces­ sum, sicut dictum est de omnibus nominibus quae attribuuntur 1020 P. I, Sec, I, De natura analogiae Deo l; per part ici} tioneni autem quando illud quod attribuitur alicui, non plenarie invenitur in eo, sed deficienter, sicut sancti homines participative dicuntur dii»12. Sexto, consequenter, differunt in eo quod totum uni­ versale praedicatur aequaliter de omnibus et singulis eius partibus subiectivis, eo ipso quod omnibus et singulis eius partibus aequaliter adest; totum vero potestativum, eo quod inaequaliter adest omnibus et singulis eius par­ tibus potentialibus, inaequaliter de eis praedicatur, hoc est, secundum maximum et minimum et medium. Ut enim docet S. Thomas, «modus praedicandi proportionatur ipsis rebus de quibus fit praedicatio»3, et ideo totum universale «aequaliter de omnibus praedica­ tur» 4; ut substantia-vivens praedicatur aequaliter de ar­ bore, de bruto et de homine. Et similiter S. Albertus ait: «quia totum universale per aequipotentiam est in quali­ bet parte sua» 5, consequenter «secundum unam rationem praedicatur de ipsis, non secundum ordinem [prioris et posterioris], sed coaequaeva sunt in illo; sicut homo, asi­ nus et aequus coaequaeva sunt in animali»6. Ex adverso, quia totum potestativum non est per ae­ quipotentiam in qualibet sua parte, ideo neque praedi­ catur aequaliter de suis partibus, sed de unaquaque suo modo. De hoc enim toto et de suis partibus potentialibus loquitur S. Thomas, dicens: «tripliciter aliquid de aliquo dicitur. Uno modo, causaliter, sicut calor de sole; alio modo, essentialiter sive naturaliter, sicut calor de igne; tertio modo, secundum quandam posthabitionem sive participationem, quando scilicet aliquid non plene babe- 1 i. B. i, 7. 2 I, 108, 5c. Cf. II Sent., d. 9, 4c; In epist. ad Colossenses, cap. 1, lect. 4, ed. Marietti, p. 120b; In librum De causis, lect. 12, ed Vives t. 26, p. 545a. 3 I Sent., d. 19, 4, 2 ad 1. 4 II Sent., d. 9, 3 ad 1, $ S Albertus Magnus, Summa theol., II P., tract. 10, q. 38, memb. Z, 3. 1, l. j£, p. ^170. 6 Ibid., a. 3, p. 425a. C. II, a. 2, B, § II: Nono et modi totius potestativi 1021 tur, sed posteriori modo et particulariter, sicut color in­ venitur in corporibus essentialiter, tamen non in ea ple­ nitudine secundum quam est in igne. Sic ergo illud quod est essentialiter in primo, est participative in secundo et tertio; quod autem est essentialiter in secundo, est in primo quidem causaliter [ = eminenter] et in ultimo par­ ticipative; quod vero est in tertio essentialiter, est cau­ saliter [ = eminenter] in primo et in secundo. Et per hunc modum omnia sunt in omnibus, non tamen eodem modo, sed diverso, pro diversitate unius­ cuiusque. Etenim «causa agit in effectum per modum ip­ sius causae; effectus autem recipit actionem causae per modum suum: unde oportet quod causa sit in effectu per modum effectus, et effectus sit in causa per modum causae. Ergo ea quae sunt in sensu sensibiliter, sunt in anima intellectiva per modum ei convenientem; et ea quae sunt in anima per modum animalem, sunt in intel­ lectu per modum proprium...; et e converso, priora sunt in posterioribus secundum modum posteriorum» 531. Totum vero potestativum extensive sumptum, quod est totum ontologicum, minorem habet dissimili­ tudinem maioremque similitudinem cum toto universali quam totum potestativum presse dictum seu dynamicum. Conveniunt quidem haec duo tota quintupliciter. Primo, quia utrunque spectat ad ordinem essendi et praedicandi respectu suarum partium: sicut enim totum universale, ut genus, pertinet ad ordinem essendi et prae­ dicandi respectu specierum eius; ita totum potestativum ontologicum, ut ens reale finitum, pertinet ad ordinem essendi et praedicandi respectu substantiae et accidentis. Secundo, quia ambo important quandam superioritatem respectu suarum partium: sicut enim genus est su­ perius ad species, ita ens reale finitum est superius ad substantiam et accidens. Haec namque superioritas nec1 S. Thomas, In librum de Causis, lect. 12, ed. Vives, t. 26, p. 545. 1022 p. I» Sec. I. De natura analogiae cesario requiritur ad praedicabilitatem: ex quo ergo con­ veniunt in ordine praedicandi, necessario convenire de­ bent in ordine superioritatis. Tertio, quia utrumque constituit essentialiter suas partes et non constituitur ex eis. Quemadmodum enim genus constituit essentialiter species suas, ita et ens reale essentialiter constituit substantiam et accidens. Quarto, quia ambo sunt formaliter et intrinsece in om­ nibus et singulis eius partibus: genus siquidem est in­ trinsece et formaliter in omnibus et singulis speciebus eius, sicut animal in omnibus et singulis speciebus ani­ malis; et similiter ens reale finitum est formaliter et intrinsece in substantia et accidente. Quinto, consequenter, quia utrumque praedicatur in­ trinsece et formaliter, idest essentialiter et proprie, de omnibus et singulis eius partibus: ita animal praedicatur essentialiter et preprie de homine et bove, et similiter ens reale praedicatur proprie et essentialiter de substan­ tia et accidente. Sed differunt trifarie. Primo quidem, quia superioritas totius universalis respectu suarum partium est univoca et praedicamentalis, dum superioritas totius potestativi entitativi respectu suarum est analoga tantum et transcendentalis: alia enim est superioritas animalis respectu equi et asini, et alia superioritas entis realis respectu substantiae et ac­ cidentis. Secundo, quia superius universale participatur aequa­ liter a suis partibus, sicut ratio superior animalis aequa­ liter participatur ab omnibus speciebus animalis; at vero superius potestativum participatur inaequaliter a suis inferioribus, sicut ipsa ratio superior entis realis par­ ticipatur inaequaliter a substantia et ab accidente. Ma­ gis enim est ens subtantia quam accidens, et actus quam potentia, et incorruptibile quam corruptibile: asinus autem non est magis animal quam felis, neque homo est magis animal quam vulpes. C. II, a. 2, B, § II: Notio et modi totius potestativi 1023 Tertio, consequenter, quia totum universale praedica­ tur aequaliter de omnibus et singulis eius partibus, sicut animal de fele et cane; sed totum potestativum ontologicum praedicatur inaequaliter de suis, ut ens reale de actu et de potentia vel de substantia et accidente: per prius enim dicitur ens de substantia quan de accidente, et per posterius dicitur ens de potentia quam de actu. 532. Sin autem comparetur totum potestativum dynaniicum cum toto integrati, facile quoque videre est ea in quibusdam convenire simulque in pluribus differre. Conveniunt quidem, primo, in hoc quod neutrum est essentialiter sua pars, sed re et essentia differt a suis partibus, et unaquaeque pars ab alia comparte: ita, tota domus differt re et essentia a fundamento et a pariete et a tecto; simulque tectum, paries et fundamentum re et essentia differunt inter se: similiter tota anima re et essentia differt a suis potentiis, quae rursus differunt re et essentia inter se. Quare S. Thomas: «ubicumque est totum intégrale, oportet esse partes diversas per essen­ tiam» Et loquens de partibus potentialibus prudentiae, quae sunt eubulia, synesis et gnome, asserit «quod sunt virtutes et ab invicem et a prudentia distinctae»2. Secundo, conveniunt in eo quod tam totum intégrale quam totum potestativum componitur ex suis partibus reatibus, licet unumquodque suo modo, et non ex solis partibus retionis sicut totum universale3. «Est enim, ait S. Albertus Magnus, similitudo quantitatis continuae [=totius integralis] et partium eius ad totum potesta­ tivum et partes eius in hoc quod, sicut in toto continuo includuntur partes secundum essentiam et habent actum in ipso et esse et non per se, ita in toto potestativo sunt partes potestatum particularium quae partes vel virtutes dicuntur, et non secundum esse et speciem propriam, sed 1 I Sent., d. 19, divisio secundae partis textus. 2 III Sent., d. 33, 3, 1, qla. 3c, n. 281. 3 Cf. I Sent., d. 19, 4, 1, arg. 1 sed conti a, I, 76, 8c 1024 P. I, Sec. I. De natura analogiae secundum esse et speciem totius: vegetabile enim, quod est pars [potentialis] animae, non est species animae, sed pars huius totius quod est anima rationalis. Et haec similitudo sumitur ex comparatione totius ad totum secundum continentiam partium, secundum quam minus semper est in maiore» h Tertio, conveniunt in hoc, quod utrumque totum est divisibile reali divisione in partes suas. Quapropter S. Albertus Magnus docet haec duo tota assimilari «in modo divisionis: sicut enim continuum [ = totum intégrale] dividitur [realiter] in plura, sic et totum potestativum dividitur [realiter] in plura potentialia secumdum ea in quae potest» 2. Reali enim et essentiali divisione dividi­ tur tota potestas animae rationalis in potestatem vegetativam, sensitivam et rationalem sicut in totidem partes virtutis; et unaquaeque ex his partibus subdividitur, ut quoddam totum potestativum, in tot partes potentiales quot sunt potentiae eius realiter et essentialiter distinc­ tae: ut pars vegetativa in potentiam nutritivam, augmentativam et generativam; pars sensitiva, in portionem cognoscitivam cum suis potentiis sensitivis interioribus et exterioribus et in partem appetitivam cum suis, scilicet appetitu concupiscibili et irascibili; pars denique ratio­ nalis seu mens, in portionem cognoscitivam cum suis potentiis intellectivis, nempe intellectu agente et intel­ lectu possibili, et in portionem appetitivam quae solam potentiam voluntatis complectitur. Nihil enim prohibet quominus unum idemque sit simul pars respectu unius et totum respectu alterius, iuxta illud S. Thomae: «Deus est causa universalis respectu omnium entium, respectu cuius etiam ipsum caelum est causa particularis. Nihil prohibet unam et eamdem causam esse universalem res­ pectu inferiorum et particularem respectu superiorum, 3. 7 ad 8^3™ ppM,95b-96’ Sum”'a de creaturis> Π P., tract. 1, q. 6 2 Ibid., p. 96a. C. II, a. 2, B, § II: Notio et modi totius potestativi 1025 sicut et in praedicabilibus accidit; nam animal, quod est iniversale respectu hominis, est particulare respectu sub­ stantiae»1. Quando ergo adest «una [sola] potentia par­ ticularis, non comprehendit sub se plures [et ideo nequit habere rationem totius potestativi respectu plurium po­ tentiarum], sed nihil prohibet sub una generali potentia comprehendi plures ut partes: sicut sub una parte cor­ poris plures partes organicae comprehenduntur, ut [quin­ que] digiti sub [una] manu» 2. Et idem videre est in toto integral! et partibus eius: fundementum enim est pars integralis respectu totius domus, simul tamen est totum intégrale respectu diver­ sorum laterum eius et lapidum et arenati; et idem dic de pariete et de tecto respectu totius domus et diversa­ rum particularum e quibus coacervantur. Sicut et totam arborem dividimus in radices et truncum et ramos ut in partes eius intégrales, quarum unaquaeque subdividitur in particulas quasi in partes integrates: ut radix in radi­ culas, et truncus in medullam et corticem, et rami in ramusculos et folia. Quarto, conveniunt in eo quod, sicut totum intégrale sive proportionale geometricum componitur ex partibus reatibus aliquantis, hoc est, absolute inaequalibus et ralative seu proportionaliter aequalibus, et in eas dividi­ tur; ita totum potestativum componitur ex partibus realibus quasi aliquantis, idest absolute inaequalibus et pro­ portionaliter aequalibus, in easque similiter dividitur reali divisione3. Ita, potentiae animae, quae sunt quasi partes potentiales eius, sunt essentialiter et absolute inaequales in potestate extensiva et intensiva, simul ta­ men sunt relative seu proportionaliter aequales in attin­ gendo propria obiecta: sic enim potest sensus in sua obiecta sicut intellectus in sua; et ita potest voluntas in 1 S. Thomas, De Pot., 6, 1 ad 1. 2 De Verit., 10, 1 ad 9. j Cf S Thomam In II Sent., d. 9, 3 ad 5; S. Albertus Magnum, In librum Dionysü de Caelesti hierarchia, cap. 6, § 5, dub. le, t. 14, p. 150, 1026 P. I, Sec. I. De natura analogiae sua sicut appetitus sensitivus in sua: eodem modo, ordo diaconatus praebet diacono similem potestatem ad sua officia rite obeunda sicut ordo presbyteratus confert sacerdoti potestatem in sua, licet potestas diaconi et po­ testas sacerdotis sint absolute inaequales. Quo in sensu intelligi possunt ea quae dicit S. Albertus Magnus, scilicet totum potestativum esse veluti medium inter totum in­ tégrale mere homogeneum et totum intégrale pure heterogeneum *; quia revera partes totius potestativi non sunt penitus aequales eiusdemque naturae, sicut partes totius homogenei; neque totaliter inaequales et diversae naturae, sicut partes totius heterogenei, sed partim ae­ quales et partim inaequales, partim eiusdem et partim diversae naturae, utpote proportionaliter tantum eaedem et diversae, licet magis accedant ad partes heterogeneas; non tamen disparatas, sed essentialiter ordinatas et qua­ si organizatas, eo fere modo quo se habent organa di­ versa corporis vivi inmmediate et per se subservientia diversis potentiis organicis quarum sunt propria instru­ menta. Quinto, convenient in eo quod neutrum totum prae­ dicatur essentialiter de singulis eius partibus, eo ipso quod utrumque re et essentia differt ab eis. Sicut enim totum intégrale non praedicatur essentialiter de sua parte, «ut dicatur: paries est domus» 1*2; ita neque totum potentiale de sua, ut dicatur: anima est intellectus vel anima est sensus. Ideo S. Thomas expresse docet de toto integrali: «pars non praedicatur de toto, nec e con­ verso» 3; et de toto potestativo: «potentialis vero pars neque praedicationem totius recipit, neque in constitu­ tionem ipsius oportet quod veniat, sed aliquid de po­ 1 S. Albertus Magnus, In IV Sent., d. 16, a. 2, § Ad id quod ulterius quaeritur, t. 29, p. 543b; a. 3 ad 4, p. 544b. Cf. etiam S. Thomam, I, 11, 2 ^sp- De Spiritualibus creaturis, 11 ad 2. /// Sent., d. 22, 1, 1, arg. 1 sed contra, n. 9. C. II. a. 2, B, § II: Notio et .modi totius potestativi 1027 tentia totius participat, sicut patet in anima «respectu potentiarum eius» *. 533. Aliunde tamen differunt multipliciter. Primo quidem, quia totum intégrale est pure singu­ lare in essendo et operando2; dum totum potestativum, licet sit singulare in essendo, est tamen universale in operando, in quantum potest multa operari vel multis modis. Secundo, quia totum intégrale est proprie loquendo mere quantitativum, quantitate scilicet dimensiva seu molis; totum vero potestativum est essentialiter qualita­ tivum, sicut indicat ipsum nomen potestatis seu poten­ tiae, nec nisi quantitas virtutis —quae revera qualitas vel forma est— ei convenire valet3. Tertio differunt, quia totum intégrale constituitur ex suis partibus, et ideo est naturaliter post partes suas singillatim sumptas4; at vero totum potestativum cons­ tituit potius suas partes, utpote causa et radix et origo earum, ideoque est naturaliter ante partes, sicut anima est naturaliter prior suis potentiis. Differumt quarto, quia totum intégrale dividitur in­ trinsecus in partes suas e quibus constituitur, et ideo non manet unum cum dividitur; ex adverso, totum po­ testativum dividitur extrinsecus tantum in partes suas quasi per effectus quos causât vel causare potest, ac proinde manet unum post divisionem suam. «Continuum [=totum intégrale], ait S. Albertus Magnus, dividitur per intranea, et ideo non manet unum quando dividitur; potestativum autem non dividitur per intranea, sed [per] obiecta potentiae secumdum quod potest in duo vel tria t III Sent., d. 33, 3, 1, qla. Ic, n. 268. Cf. etiam De Spiritualibus creaturis, 11 ad 19; Quaest. disp. De Anima, 12 ad 15; Quodlib. X, 5c; I, 77, 1. 2 Cf. S. Albertum Magnum. V Metaph., tract. 6, cap. 7, t. 6, p. 365a. J S. Thomas, In I Sent., d. 3, divisio secundae partis textus, circa f'TCf. S. Albertum Magnum, V Metaph., tract. 6, cap. 7, t. 6, p. 365b. 1028 P. I, Sec. J. De natura analogiae C II, a. 2, B, § II: Notio et modi totius potestativi 1029 concurrunt ad ipsum actum virtutis principalis circa materiam principalem, dum partes quasi potentiales versantur essentialiter circa materias secundarias illius virtutis et non exercent nisi actus secundarios eius ’. vel quatuor, et ideo manet unum respectu illorum» ’. Et similiter S. Thomas: «quantitas virtutis non attenditur secundum divisionem virtutis intrinsecus, sed magis at­ tenditur eius divisio respectu exteriorum, vel secundum numerum obiectorum, vel secundum intensitatem actus, 534. Totum autem potestativum extensive acceptum vel secundum modos agendi; unde patet quod in quan­ seu ontologicum maiorem habet dissimilitudinem et mi­ titate virtutis non est ratio totius et partis integralis, norem similitudinem cum toto integrali quam totum po­ quia partes intégrales sunt intra suum totum»12. testativum dynamicum seu presse dictum, eo ipso quo Quinto, differunt consequenter in eo, quod partes to­ plus convenit cum toto universali quam totum intégrale: tius integralis signantur quantitate post divisionem eius; quo enim medium magis accedit ad unum extremum, eo partes vero totius potestativi signantur qualitate opera­ magis recedit ab alio extremo. tionis vel operati. Ad rem S. Albertus Magnus: «diffe­ Si enim ipsum comparamus cum toto integrali homorentia etiam est in hoc, quod partes continui non possunt geneo, nulla revera est convenientia inter ea nisi in no­ signari nisi per divisionem continui; sed partes potes­ mine totius; diversae namque rationis est prorsus totum, tativi signantur per operationes» 3. cum dicimus: totum ens reale creatum componitur ex Sexto, differunt in hoc, quod totum intégrale impro­ potentia et actu, vel ex essentia et esse, aut ex substantia priissime tantum praedicatur de sua parte, idest mere et accidente, et cum asserimus: tota aqua componitur tropice sive per συνεκδοχήν; sed totum potestativum prae­ ex guttulis, vel tota leuca componitur ex palmis, ex cubi­ dicatur causaliter et denominative de parte sua: qui sane tis aut ex pedibus. praedicandi modus, medius est inter modum praedica­ Ideo ergo comparatio totius potestativi ontologici fit tionis essentialis totius universalis et modum praedica­ potius cum toto integrali heterogeneo, quod est proprie tionis tropicae totius integralis 4. totum intégrale organicum, ut est corpus vivum. Quod si loquamur de partibus quasi integralibus et Cum quo quidem convenit praesertim in duobus. quasi potentialibus alicuius virtutis cardinalis, menifesta Primo, quia utrumque totum habet partes suas essen­ est earum differentia: nam partes quasi intégrales non tialiter inaequales et diversae quodammodo rationis. Si­ sunt proprie loquendo virtutes, sed conditiones neces­ cut enim membra corporis vivi, quae sunt partes eius sario requisitae ad ipsam virtutem principalem5; partes quasi intégrales, sunt essentialiter inaequales et quodam­ vero quasi potentiales sunt virtutes proprie dictae essen­ tialiter distinctae inter se et a virtute principali ad quam reducuntur: consequenter, partes quasi intégrales t Summa de Creaturis, II P., tract. 1, q. 6, a. 1 ad 8, t. 35, p. 96a. 2 S. Thomas, I Sent., d. 19, 4, 1 ad 1. 3 S. Albertus Magnus, Summa de creaturis, II P., tract. 1, q. 6, a. 1 ad 8, t. 35, p. 96a. 4 S. Thomas, De Spiritualibus creaturis, 11 ad 2; C. _ S. A__ lbertus Magnus, In librum Dionysii de Caelesti hierarchia, cap. 6, § 5, dub. le, t. 14. p. 149b. 5 S. Thomas, II-II, 143, a. unie., in corpore. 1 r C. II, a. 2, B, § II: Praecisio mentalis inclusiva analogorum 1057 Ex quo igitur genus sumitur a materia vel a materiali et dif­ ferentia a forma vel a formali h dicendum «est quod differentia determinat genus sicut forma materiam» vel actus potentiam2, ita ut genus significet totum ut non designatum sed ut pure designabile aut determinabile, differentia ut designans vel deter­ minans, species autem ut designatum vel determinatum3. Unde, licet differentia sit nobilior genere sicut forma est nobilior materia et actus potentia, non est tamen nobilior «sicut natura una est nobilior altera vel sicut forma una nobilior est alia, quia differentia nullam formam [vel naturam] dicit quae im­ plicite [=potentialiter] in natura generis non contineatur, ut dicit Avicenna, tract. V suae Metaphysicae, cap. ult.; genus enim non significat partem rei, sed totum: sed dicitur genere nobilior sicut determinatum indeterminato; et per hunc modum habere intellectum sic est nobilius quam habere intellectum simpliciter, et habere sensum sic quam habere sensum simpliciter»4. Et inde sequitur, sexto, quod genus descendit sua praedicatione in species sive partes eius subiectivas me­ diate, hoc est, mediantibus differentiis quibus ipsum con­ trahitur et quibus species constituuntur: idem enim sunt genus dividere et genus contrahere et genus determinare; quibus correspondet ex parte speciei determinatae genus participare, et ex parte ipsius generis descendere in spe­ cies eisque communicari. Siquidem «participare est quasi partem capere; et ideo quan­ do aliquid particulariter recipit id quod ad alterum pertinet universaliter, dicitur participare illud: sicut homo dicitur par­ ticipare animal, quia non habet rationem animalis secundum totam communitatem, et eadem ratione Socrates participat ho­ minem»5. Namque «particulare dicitur ex eo quod particulatur Cf. supra, nn. 499-500. 2 II Sent., d. 3, 1, 5c. I Sent., d. 25, 1 ad 2. II Sent., d. 3, 1, 6 ad 1. In librum Boetii de Hebdomadibus, lect. 2, § Secundum differentiam ponit. «Dicitur enim participatio proprie quando particulare totum capit universale secundum essentiam, sed non secundum potes­ tatem; sed partem accipit suae potestatis et suae communitatis, sicut homo participat animal» (S. Albertus Magnus, Summa theol., I P., tract. 6, q. 26, memb. 1, a. 3, part. 1 ad 5, ed. cit., t. 31, p. 248a). Quo in sensu participare idem est ac «naturam aliquam communem secun­ dum totam essentiam accipere, et secundum ambitum suae potestatis N · a 1058 P. I, Sec. I. De natura analogiae in ipso natura communis, cuius partem accipit secundum virtu­ tem [universalitatis] qua potest esse in pluribus, quamvis acci­ piat totam rationem [ = essentiam] eius»1. Quia igitur eaedem sunt differentiae divisi vae generum et constitutivae specierum, «tantum descendit... praedicatio [generis] quantum et differen­ tiae constituentes» et dividentes2 formali divisione et formali contractione vel determinatione.· et sic, verbi gratia, animal de­ scendit ad hominem mediante rationalitate et ad equum mediante hinnibilitate et ad canem mediante latrabilitate. Porro unum genus sicut potest habere sub se plures species per se subordinatas in linea recta praedicamentali, ita et plures differentias per se subordinatas ipsum dividentes et contrahentes et determinentes a suprema usque ad infimam, ut videre est in descensu arboris porphyrianae a supremo genere substantiae finitae usque ad speciem atomam hominis. Quo in casu descensus generis supremi ad speciem supremam, puta corpus, est per unum solum medium, idest per differentiam supremam corporeitatis; ad speciem vero infimam per tot media quot sunt differentiae successivae per se subordinatae: quo fit, ut mediatus descensus generis quandoque sit unus, scilicet per unam differentiam; quandoque multiplex, videlicet per plures differentias ordinate et successive ip­ sum dividentes et contrahentes. Semper tamen differen­ tia est in potentia intra rem quae est genus, simulque in actu extra ipsam rationem generis; sicut ratio formae vel actus est extra rationem materiae vel potentiae, cum tamen simul forma vel actus sint in potentia intra ipsam rem materialem vel potentialem. Quia tamen de ratione differentiae qua talis est actualitas eo ipso quod respon­ det formae vel formali quae ratione sua importat actualitatem, ideo simplicitar et aboslute loquendo ipsa diffe­ rentia est extra ipsum genus sicut actualitas extra potentialitatem; et similiter una differentia extra aliam, cum ad partem suae communitatis determinare·, et hoc modo species parH* t?actUS5eq°SnmemhniÎS ess_entiaJiter Participat suum superius» "b‘ii-StrTC^q/ 2a a2d rr'· |C' P' '73b)· 2 De natura generis, cap. 10, ed. cit> „ C. II, a. 2, B, § II: Praecisio mentalis inclusi va analogorum 1059 sint oppositae vel contrariae. Ea autem, quorum unum se habet formaliter extra aliud, se habent ad invicem ut ex­ cludens et exclusum exclusione perfecta, ideoque ut per­ fecte pleneque distinguibilia in quantum huiusmodi. Et propter hoc univocis qua talibus convenit praecidibilitas perfecta intentionalis seu virtualis, non autem realis; quia et eis convenit divisio secundum differentias extrinsecas et perfectas, non autem secundum res ipsas ut pure aequivocis. Nimirum univocis eo modo convenit distinguibilitas et praecidibilitas quo convenit additio, «quia in omni ad­ ditione oportet intelligere duo diversa, quorum unum alteri additur» ’, siquidem «omnis additio est alicuius ad aliquid: unde in omni additione oportet saltem praeintelligere distinctionem eorum, quorum unum additur al­ teri, ante ipsam additionem...; non quidem ex necessita­ te secundum esse [nisi agatur de additione rei ad rem], sed saltem secundum intellectum» 2 cum fundamento in re, si solum fiat sermo de additione rationis ad rationem. Porro additio differentiae ad genus non est additio rei ad rem sive naturae ad naturam, sed solum rationis ad rationem, quatenus alia est ratio generis et alia ratio differentiae, cum fundamento tamen in ipsa re, idest in materia et forma vel in actu et potentia 3; perfecta tamen et completa, cum sit penes excludens et exclusum eo ipso quod differentiae sunt extra rationem generis sive extraneae vel extrinsecae generi. Adest ergo inter ge­ nus et differentiam distinctio virtualis perfecta et additio perfecta, et consequenter perfecta praecidibilitas; quia contrariorum eadem est ratio; praecisio autem contraria est additioni. Unde merito S. Thomas concludit: «additio praesupponit illud cui fit additio, et substractio [ = prae­ cisio] illud a quo subtrahitur» \ Additio itaque differen- I Sent., d. 17, 2, 2c. II-II, 24, 5c Cf. I Sent., 2, 3c; De Pot., 1, 1 ad 10; II Sent., d. 3, 1, 5c. De Verit., 6, 4 ad 8. 1060 P. I, Sec. I. De natura analogiae tiae ad genus est additio proprie dicta, iuxta illud S. Al­ berti Magni: «.addere proprie est alienum, quod per in­ tellectum intus non est, de novo apponere» *. 545. Modi vero secundum quos dividitur analogum ita explicantur a Boetio, ex quo doctrinam suam mutuo accepit S. Thomas: «alio vero modo [dividitur una vox vel idem nomen in plures significationes] secundum modum. Haec enim vox [analoga seu aequivoca a consilio] plura non significat [idest plures res aeque primo seu princi­ paliter ut pure aequivocum], sed multis modis·, ut, cum dicimus infinitum, unam rem quidem significat, cuius terminus inveniri non potest; sed hoc dicimus, aut secun­ dum mensuram, aut secundum multitudinem, aut secun­ dum speciem. Secundum mensuram, ut est infinitum esse mundum; secundum multitudinem, ut est infinitam esse corporum divisonem; infinitam namque divisionem, multitudinem nominamus; rursus secundum speciem, ut infinitas dicimus figuras, infinitae enim sunt species fi­ gurarum. Dicimus etiam infinitum aliquid secundum tempus, ut infinitum dicimus mundum cuius terminus secundum tempus inveniri non possit. Eodem quoque modo infinitum dicimus Deum, cuius sempiternae vitae terminus inveniri secundum tempus non possit. Sic igitur haec vox [infinitum'], non plura significat secundum se, sed multimode de singulis praedicatur, unum tamen ipsa significans»2. Quo fit, ut infinitum nominet id cuius terminus quocumque modo vel ratio­ ne inveniri et assignari nequit, scilicet aut secundum quantitatem continuam, ut infinita magnitudo; aut se­ cundum quantitatem discretam, ut infinita multitudo; 1 S. Albertus Magnus, Summa theol., I P„ tract. 7, q. 31, memb. 3 ad 5, ed. cit., t. 31, pp. 334-335. 0002000BOETIVS’ De divisione> cap. 8, ed. cit., coi. 548 12-28; ML, 64, 888-889. C. II, a. 2, B, § II: Praecisio mentalis inclusiva analogorum 1061 aut secundum quantitatem durationis, ut infinitum tem­ pus, et praesertim aeternitas *. Porro isti modi, secundum quos dividitur analogum in sua analogata, cum sint essentialiter medii per parti­ cipationem inter res diversas secundum quas dividitur pure aequivocum in sua aequivocata et inter differentias extrinsecas secundum quas dividitur univocum in sua univocata, ab utroque extremo aliquid participare debet: non quidem per modum extremorum, sed per modum medii2. Ab extremo igitur aequivocorum participat tria: pri­ mo, realitatem, et ideo debent esse modi reales et non tantummodo modi rationis, non tamen res reales prout convenit aequivocis, sed ut modi vel rationes reales; se­ cundo, diversitatem, non tamen absolutam et totalem sicut est diversitas aequivocorum, sed relativam et mere proportionalem ut convenit ipsi naturae analogorum quae essentialiter proportionalia sunt; tertio, actualitatem, non quidem absolutam ut inter res diversas actualiter significatas nomine pure aequivoco, sed relativam et se­ cundum quid, per modum confusionis plurium modorum actualium contentorum in nomine analogo, in quo dif­ fert a pura potentialitate qua differentiae continentur in nomine univoco generis. Ab extremo autem univocorum participat etiam tria: primo, rationalitatem seu intentionalitatem, non tamen pure mentalem et intelligibilem seu logicam sicut conve­ nit univocis, sed realem et metaphysicam', secundo, uni­ tatem sive ordinem, non quidem absolutam et totalem ut est in univocis per omnimodam aequalitatem, sed mere ralativam et proportionalem, quae simul stat cum diversitate vel inaequalitate relativa quam participat ab aequivocis; tertio, specialitatem sive determinationem, sicut et differentiae dividentes genus sunt speciales et 1 Cf. S. Albertum Magnum, Summa theol memb. 1 ad 2, t. 31, p. 71a. 2 Supra, n. 542. tract. 3, q. 14, 1062 P. I, Sec. I. De natura analogiae propriae et non communes eadem communitate vel uni­ versalitate generis, quia secus non dividerent neque con­ traherent genus: non tamen per modum additionis extrinsecae in potentia tantum contentae in eo cui additur ut convenit differentiis dividentibus et contrahentibus genus, sed per modum additionis intrinsecae in actu im­ perfecto et confuso contentae in eo cui additur. Et ideo modi dividentes analogum non sunt extrinseci actu in ipso analogo ut differentiae sunt actu extrinsecae in ipso genere univoco, neque intrinseci in potentia tantum ut eaedem differentiae sunt potentialiter intrinsecae in ge­ nere univoco, sed actu intrinseci: non tamen actu per­ fecto et distincto ut differentiae extrinsecae actu perfecto et distincto dividentes genus, sed actu imperfecto et con­ fuso. Quo fit, ut modi dividentes analogum non se habeant ad ipsum ut forma ad materiam sive ut actus ad puram potentiam vel ut determinatio ad puram indeterminationem et indifferentiam, sed ut actus perfectus ad actum imperfectum sive ut distinctum explicite ad confusum implicite et actuale vel ut determinatio per explicationem ad indeterminationem per confusionem plurium ratio­ num actualium implicitarum. Neque tamen istae participationes extremorum aequivocationis et univocationis a medio analogiae sunt alia et alia res neque alia et alia ratio prout sunt in ipsis extremis e regione oppositis, sed una et eadem essentia­ liter per modum analogiae sive proportionis ut postulat ipsa natura analogiae, quia participatum participatur a participante secundum modum participantis ’. 546. Consequenter modi, secundum quos dividitur et diterminatur et contrahitur analogum, debent esse: Primo quidem reales, non tamen ut res reales abso­ lutae, sed ut rationes reales et metaphysicae, hoc est, im- 1 «Omne quod est participatum in aliquo est in eo per modum participantis, quia nihil potest recipere uîtra mensuram suam» (S. Thomas, I Sent., d. 8, 1, 2c). C. II, a. 2, B, § 11: Praecisio mentalis inclusiva analogorum 1063 mediate fundatae in ipsa natura analoga quam dividunt et contrahunt unoque verbo appellari possunt virtuâ­ tes quasi respondentes virtualitati vel eminentiae naturae cuius sunt. Propter quod S. Thomas, loquens de divisione boni in hones­ tum, utile et delectabile, quae est divisio analogi, ait «quod haec divisio non est per oppositas res, sed per oppositas rationes»2. Sunt enim isti modi quasi partes potentiales sive virtuales totius potestativi, sicut modus, species et ordo sunt partes boni. «Bonum enim quod constituitur ex his, ait S. Albertus Magnus, ' constituitur ut totum potestativum, quod in parte habet simili­ tudinem cum toto universali et in parte cum toto integrali. Cum toto universali convenit, in quantum per essentiam est in qualibet parte: bonum enim est modus, et bonum est species, et bonum est ordo. Cum toto autem integrali convenit, in quantum per partem suae potestatis est in uno, et per aliam partem est in alio, et per tertiam in tertio, et per totum suae potestatis non est nisi in omnibus simul et in nullo singillatim. Et hoc modo, secundum procedit de primo ut actus de potentia, et tertium procedit de duobus simul: et in tertio supponitur secundum et primum, quia non est ordo nisi habentis speciem et modum; et in secundo supponitur primum, quia non est species nisi eius quod habet modum»3. «Et ideo istorum [trium] nihil superfluit, sed, sicut in praehabitis dictum est, ordinem habent partium totius po­ testativi et perfectionem habent in ultimo: modus enim est in specie, et modus et species in ordine, quamvis differentes ha­ beant rationes secundum differentiam potentiarum ad proprios actus relatarum»4; «in omni enim bono cuiuscumque sit, se­ cundum principia illius boni modus est veniendi ad ultimum, et species qua terminatur ad ultimum, et ordo sive pondus quo locatur et tenetur in ultimo»5. 1 Ita ens, quod analogum est ad decem praedicamenta, quae ipsum contrahunt addentia «determinatum modum essendi qui fundatur in ipsa essentia rei·» (De Verit., 21, Ic). 2 I, 5, 6 ad 2. 3 S. Albertus Magnus, Summa theol., I P., tract. 3, q. 15, memb. 1 a. 2, part. 3 ad quaest. 2, ed. cit., t. 31, p. 98a. 4 Op. cit., I P., tract. 6, q. 26, memb. 1, a. 3, part. 2 ad quaest 2, p. 250b. 5 Ibid., ad quaest. 4, p. 252a. 1064 C. II, a. 2, B, § II: Praecisio mentalis inclusiva analogorum P. I, Sec. I. De natura analogiae Et quidem «haec tria proportionaliter sunt in omnibus rebus tam corporalibus quam spiritualibus. Quod enim in corporalibus quantitas est vel mensura molis, hoc est in spiritualibus quanti­ tas vel mensura virtutis; et modus principiorum constituentium totum in corporalibus respondet modo partium potestativarum constituentium totum potestativum in spiritualibus; et pondus quod in corporalibus inclinatio est ad locum, in spiritualibus vel respondet affectui vel inclinationi ad debitum finem in quo stat vel quiescit omnis res, ita quod non inclinat ulterius ad tendendum in aliud; et ordo qui in corporalibus est positio partium in loco, in spiritualibus respondet ordini potentiarum in debito actu ad totum potestativum perficiendum» ’. Quae cum ita sint, tales modi dicendi sunt intentionaliter sive virtualiter reales et realiter virtuales sive in­ tentionales. 547. Secundo, debent esse proportionaliter diversi et proportionaliter identici, ita quidem ut eorum diversitas sit proportionaliter eadem, eorumdemque identitas sit proportionaliter diversa. Haec enim est natura analogo­ rum in quantum huiusmodi12, et consequenter modorum quibus ipsa ratio analoga communis dividitur in analoga­ ta quibusque illamet constituuntur in propriis suis; quia idem est modus divisivus rationis analogae communis et constitutivus analogati sub ipsa, sicut eadem est diffe­ rentia divisiva generis et constitutiva speciei. Quapropter S. Thomas egregie: «duplex est, inquit, modus dividendi commune in ea quae sub ipso sunt, sicut est duplex communitatis modus. Etenim quaedam divisio univoci in spe­ cies per differentias quibus aequaliter natura generis in speciebus participatur, sicut animal dividitur in hominem et equum et huiusmodi; alia vero divisio est eius quod est commune per analogiam, quod quidem secundum perfectam rationem praedi­ catur de uno dividentium et de altero imperfecte et secundum quid, sicut ens dividitur in substantiam et accidens, et ens actu et ens potentia»3. Nam «ea quae dividunt aliquod commune univocum, simul sunt quantum ad intentionem [communem] generis...; sed ea quae dividunt aliquod commune analogum, se habent secundum prius et posterius, etiam quantum ad inten­ tionem communis quod dividitur, sicut patet de substantia et accidente»1, hoc est, inaequaliter2·, non tamen inaequalitate ab­ soluta, sed mere relativa et proportionali, quae simul claudit aequalitatem vel unitatem proportionalem; «quia sicut substan­ da ad esse sibi debitum, ita et qualitas ad esse sui generis conveniens»3. 548. Tertio, consequenter debent esse intrinseci, idest actu intra ipsam rationem communem analogam divi­ dendam, implicite tamen et confuse, et non in pure po­ tentia sicut differentiae dividentes genus univocum: se­ cus, non dividerent ipsam rationem communem, sed so­ lam communitatem vel universalitatem rationis sicut dif­ ferentiae extrinsecae; et iterum, si essent in ipsa ratione communi actu completo et distincto, non esset necessa­ rium talem ponere divisionem, quia tunc ipsa ratio com­ munis iam esset per seipsam perfecte divisa et distincta. Propter quod modi dividentes et contrahentes ens commune, quod analogum est, ad diversa praedicamenta, non sunt extra ipsam communem rationem entis sicut differentiae sunt extra rationem generis, sed intra ipsam, cum tales modi sint et ipsi essentialiter entia. «Sciendum est enim, ait S. Thomas, quod ens non potest hoc modo contrahi ad aliquid determinatum sicut genus contrahitur ad species per differentias. Nam differentia, cum non participet genus, est extra essentiam generis: nihil autem posset esse extra essentiam entis quod per additionem ad ens aliquam speciem entis constituat; nam quod est extra ens, nihil est, et differentia esse non potest. Unde et in III huius probavit Philosophus quod ens, genus esse non potest» 4. Sic ergo «ens alio modo se habet ad ea quae sub ente con­ tinentur, et alio modo animal vel quodlibet aliud genus ad spe- 1 2 61, 1 J 4 1 Ibid., ad 1 quaest. 1, p. 250. 2 Supra, n. 178. 3 S. Thomas, II Sent., d. 42 1 •>4 A 4 1065 III Sent., d. 33, 2, 1, qla. 1 ad 2, nn. 139-140. Cf De Malo, 7, 1 ad 1; I, 5, 6 ad 3; 77, 4 ad 1; I-II, 29, 2c; 27, 4c; ad 1; 88, 1 ad 1; In I Periherm., lect. 8, n. 6. III Sent., d. 1, 1, le, η. 12. In V Metaph., lect. 9, n. 433; In lib. XI, lect. 1, n. 2169. lOGG P. I, Sec. I. De natura analogiae cies suas. Species enim addit supra genus, ut homo supra animal, differentiam aliquam quae est extra essentiam generis; animal enim nominat tantum naturam sensibilem, in qua rationale non continetur [actu, sed in potentia tantum]: sed ea quae continentur sub ente non addunt aliquid supra ens quod sit extra essentiam eius. Unde non oportet quod illud quod est causa animalis in quantum est animal, sit causa rationalis in quantum huiusmodi: oportet autem illud quod est causa entis in quantum est ens, esse causam omnium differentiarum entis, et per consequens totius multitudinis entium» ’. «Omne enim genus habet differentias quae sunt extra essentiam generis: nulla au­ tem differentia posset inveniri quae esset extra ens, quia nonens non potest esse differentia»2. Et inde est quod ipsum ens commune immediate descendit ad omnia et singula praedicamenta, quia omnia et singula sunt immediate et essentialiter ens. Nam «cum decem praedicamenta non hoc modo se habeant ex additione ad ens sicut species se habent ex additione differentiarum ad genera, sed hoc ipsum quod est ens, manifestum est quod ens non exspectat aliquid ad­ ditum ad hoc quod fiat hoc, idest substantia, vel quantum vel quale, sed statim a principio [idest immediate et per seipsum] est vel substantia vel quantitas vel qualitas. Et haec est causa quare in definitionibus non ponuntur nec unum nec ens, ut genus; quia oporteret quod unum et ens se haberent ut materia [vel potentia] ad differentias [quasi ad formas vel actus], per quarum additiones ens fieret vel substantia vel qualitas»3. Se habet ergo ens ad diversa praedicamenta sub ipso conten­ ta ut forma vel actus adhuc determinabilis ad formas vel actus vel modos amplius determinantes ipsum, quasi addentes «deter­ minatum modum essendi qui fundatur in ipsa essentia rei» vel entis*, et explicantes distincte ea quae confuse et indistincte, actu tamen, continentur in ipso ente: «omne enim quod pertinet ad declarationem, intus est» 5. 549. Quarto, modi dividentes analogum in sua analogata debent esse proprii et particulares et quasi speciaDe Pot., 3, 16 ad 4. 2 3 5 In VIII Metaph., lect. 5, n. 1763. De Verit., 21, Ic. S. Albertus Magnus, In I Sent., d. 11,a. 7c, ed. cit., t. 25, p. 349b. C. II, a. 2, B, § II: Praecisio mentalis inclusiva analogorum 1067 les, non communes et quasi universales, eadem scilicet communitate et amplitudine vel extensione quae convenit ipsi rationi communi analogae dividendae. Omnis enim divisio est alicuius totius in partes vel quasi partes eius: est autem de ratione partis, ut reduplicative pars est, ut sit aliquo modo minor toto, aut secundum extensionem sive universalitatem, aut secundum intensitatem et per­ fectionem. Qua de causa, omnis divisio contrahit divisum ad membra vel partes vel rationes vel modos in quae dividitur vel secundum quae distinguitur. Et propter hoc, exempli gratia, ens commune non dividitur per modos rationis aeque commîmes et transcendentales sicut ipsum neque per eos contrahitur, scilicet per rem, unum, aliquid, verum et bonum l; sed per modos proprios et quasi speciales, qui sunt diversi modi praedicamentales, vel per modos actus et potentiae: dividimus enim ens commune per actum et poten­ tiam, et per decem praedicamenta; at non dividimus ipsum per transcendentalia. Hac enim ratione additur supra ens aliquis specialis sive proprius modus entis qui nomine ipsius entis com­ munis non exprimitur nec explicatur, licet actu et in confuso includatur in ipso ente: quae quidem additio explicat specialem et particularem modum entis. «Sunt enim diversi gradus entitatis secundum quos accipiuntur diversi modi essendi, et iuxta hos modos accipiuntur diversa rerum genera: substantia enim non addit supra ens aliquam differentiam quae significet aliquam naturam superadditam enti, sed nomine substantiae exprimitur quidam specialis modus essendi, scilicet per se ens; et ita est in aliis generibus» 2. «Unde quod sic addit supra ens, non potest esse in aequo cum ente: et isto modo praedicamenta addunt, quae ad invicem dividuntur secundum specialem modum quem unumquodque supra ens addit»3, et contrahunt ens commune ad proprium modum singulorum4. Oportet igitur «quod ens contrahatur ad diversa genera secun­ dum diversum modum praedicandi qui consequitur diversum 1 «Si enim contraherent ens, iam non essent prima» (S. Thomas, De Pot., 9, 7 ad 6) seu transcendentalia, ex aequo se habentia cum ente (De natura generis, cap. 2, ed. cit., t. I, p. 289). 2 De Verit., 1, Ic. 3 De natura generis, cap. 2, ed. cit., t. I, p. 287. 4 I Sent., d. 8, 4, 1 ad 1. C. II, a. 2, B, § II: Praecisio mentalis inclusiva analogorum 1068 P. I, Sec. I. De natura analogiae modum essendi; quia quoties ens dicitur, idest quot modis aliquid praedicatur, toties esse significatur, idest quot modis aliquid praedicatur, toties esse significatur, idest tot modis significatur aliquid esse. Et propter hoc, ea in quae dividitur ens primo, dicuntur esse praedicamenta, quia distinguuntur secundum di­ versum modum praedicandi. Quia igitur eorum quae praedican­ tur. quaedam significant quid, idest substantiam, quaedam quale, quaedam quantum, et sic de aliis, oportet quod unicuique modo praedicandi, esse significet idem [quia revera praedicat modum essendi]; ut cum dicitur: homo est animal, esse significat substan­ tiam [sicut et animal, quia verbum vel copula se tenet ex parte praedicati]*; cum autem dicitur: homo est albus, [esse] signi­ ficat qualitatem [sicut et albedo, quae qualitas est], et sic de aliis»1 2. Et sic apparet quod «ens dividitur in decem praedica­ menta, non univoce sicut genus in species [per differentias extrinsecas], sed [analogice] secundum diversum modum essendi [proprium seu specialem, intrinsecum tamen ipsi enti dividen­ do]: modi autem essendi proportionales sunt modis praedicandi·, praedicando enim aliquid de aliquo altero, dicimus hoc esse illud: unde et decem genera entis dicuntur decem praedicamenta» 3. 550. Ceterum, huiusmodi conditiones modorum, se­ cundum quos dividitur analogum in sua analogata, ap­ prime respondet ipsi naturae analogiae et modi: oportet enim divisionem fieri secundum ipsam naturam rei divi­ dendae. Porro «modus mensurationem quandam importat»4, idest «quandam mensurae determinationem»s, et ideo «importat quandam determinationem secundum aliquam mensuram»6. Mensura autem formaliter sumpta, cum 1 «Verbum semper est ex parte praedicati» (In I Periherm., lect. 5, n. 4); «semper ponitur ex parte praedicati, nunquam autem ex parte subiecti, nisi sumatur in vi nominis» (Ibid., n. 8); «verbum semper significat id quod praedicatur» (Ibid., n. 8). 2 In V Metaph., lect. 9, n. 890. 3 In II! Physic., lect. 5, n. 15. Cf. etiam De natura generis, cap 3 ed. cit., t. I, p. 289. t 3’ n- 213· cf- ,v Sent - d· 16. 4. 1, qla. 2 ad 6. 6 III, 49, 2c. 1069 pertineat ad genus causae formalis, est in ipso mensurato, et non extra sicut mensura efficienter considerata «Mo­ dus ergo rei est in ipsa re» 2, «et sic res dicitur modificari [formaliter] suo modo qui est in ipsa» 3. Qui quidem modus intrinsecus rei cuius est bifarie sumi potest. Primo, pro commensuratione vel proportio­ ne principiorum essentialium quibus constituitur in esse essentiae; et sic modus proprius substantiarum compo­ sitarum nihil est aliud quam proportio vel commensuratio propriae materiae et propriae formae quibus essen­ tialiter constituuntur in esse naturae. Secundo, pro com­ mensuratione sive proportione totius essentiae compo­ sitae ex materia et forma et proprii esse exsistentiae eius, quibus quasi ex propria potentia et proprio actu constituitur in esse entis. Ut enim ad rem scribit S. Albertus Magnus, «est in ipso habi­ tudo eius quod est ad esse, et e converso habitudo esse ad id quod est...: et est in ipso habitudo constituentium totum ad constitutionem totius sine augmento et diminutione, et e con­ verso est in ipso habitudo totius ad principia constituentia, ut sub forma totius terminentur, in qua terminatione non efluat forma totius ad plura nec sistat ad pauciora»4. «Si enim consi­ deretur constitutum sub forma constituente, modum habet pro­ prium quo in se modificatum ab omnibus aliis distinguitur»5. Prior tamen modus praesupponitur ad secundum et ordinatur in ipsum, licet uterque sit secundum commensurationem propor­ tionis propriae potentiae et proprii actus. «Unde secundum hoc dico, quod modus est terminatio principiorum constituentium rem sub esse rei»6. Et similiter S. Thomas docet modum importare «terminatio­ nem principiorum sub esse creati terminato», et nominare «principia determinata sub esse principiati» 7. Nam «ubicumque est 1 II Sent., d. 2, 1, 1 ad 1; De Verit., 1, 5c. 2 IV Sent., d. 16, 3, 1, qla. 2 ad 4. 3 I Sent., d. 3, 2 ad 3. 4 S. Albertus Magnus, Summa theol., I P., tract. 3, q. 15, memb. II, a. 1, part. 2 ad 1, t. 31, p. 85b. 5 Ibid., p. 86a. 6 I Sent., d. 3, a. 5 ad 5 quaest. 1, t. 25, p. 108a. 7 S. Thomas, I Sent., d. 3, 2, 2c. v 1070 P. I, Sec. I. De natura analogiae aliquid receptum, oportet ibi esse modum, cum receptum limi tetur [et commensuretur] secundum recipiens»1 «quia nihil potest recipere ultra mensuram suam»2. Forma autem recipitur in materia, et esse recipitur in essentia, et accidens recipitur in substantia. Oportet igitur formam commensurari materiae, et esse commensurari essentiae, et accidens commensurari sub­ stantiae. Et ideo merito scribit: «forma unuiuscuiusque rei qualiscumque sit, sive substantialis sive accidentalis, est secundum aliquam mensuram...; et ex hoc habet modum quendam, qui mensuram respicit»3; rursus, «cum esse creaturae essentiale et accidentale sit receptum, sic modus non solum invenitur in acci­ dentalibus, sed et in substantialibus»4: etenim «sicut est aliud esse substantiale et accidentale, ita constat esse aliam formam substantialem et accidentalem; et utraque proprium habet mo­ dum» commensurationis ad proprium esse5, quia modus maxi­ me consideratur «quantum ad esse» 6 quod ita est receptum ut nullo modo sit recipiens7. Et secundum diversos modos com­ mensurationis ad propria esse distinguuntur et describuntur praedicamenta, quatenus unumquodque suo proprio modo et mensura se habet ad proprium esse sibi debitum. Substantiae enim debetur modus essendi in se et non in alio sicut in subiec­ to; accidenti e contra debetur modus essendi in alio sicut in subiecto et non in se. Quare rursus ait S. Doctor: «ens autem non potest habere aliquas differentias divisivas..., sed quosdam modos distinctivos habet»; non quidem generales sive transcen­ dentales, sed proprios et speciales, includentes in se oppositio­ nem quandam, et ideo non conveniunt omni enti. Specialis au­ tem modus substantiae est «per se esse et non in alio: per quem modum substantia dividitur contra accidens»8, cui convenit spe­ cialis modus essendi per aliud et in alio, scilicet per et in sub­ stantia ut in subiecto 9. Et ita circumlocutio verae descriptionis substantiae est «res cuius naturae debetur esse non in alio»; accidentis autem, «res 2 3 5 6 7 1 ad 8 9 - C. II, a. 2, B, § II: Praecisio mentalis inclusiva analogorum 1071 cuius naturae debetur esse in alio» *; nimirum «quidditati seu essentiae substantiae competit Habere esse non in subiecto; quidditati autem sive essentiae accidentis competit habere esse iit subiecto»2. Habere namque esse in subiecto et habere esse non in subiecto important diversos modos essendi seu habendi proprium esse. Qui tamen modi proportionales sunt, «quia sicut se habet substantia ad esse sibi debitum [scilicet non in subiec­ to], ita et [accidens, puta] qualitas ad esse sui generis conve­ niens», nempe ad esse in subiecto3. Modus autem et mensura nominant rationem et proportio­ nem, idest analogiam quantitatum molis ad invicem et conse­ quenter quantitatum virtutis sive perfectionis vel essentiae: «mensura enim, ait optime S. Albertus Magnus, proprie dicta in quantitate [molis] est; per translationem tamen [sive exten­ sionem] etiam transumitur ad ea quae commensurationem intel­ lectualem habent ad invicem»4; et ideo in mensura vel modo attenditur «earum ad invicem proportio»5. Unde et S. Thomas, loquens de processione Filii a Patre per modum generationis sive naturae et de processione Spiritus Sancti per modum vo­ luntatis, ait istos modos non ponere in Deo modos qui sint qualitates divinae substantiae superadditas, sed solum ostendere similitudinis cuiusdam comparationem idest analogiam proportionalitatis inter processiones divinas et processiones quae sunt in rebus creatis6. lure igitur ‘analogum dividitur in analogata sua per diversos modos speciales ei intrinsecos quasi per diver­ sas rationes vel proportiones. Et inde est quod S. Thomas semper distinguit analoga secun­ dum eorum modos proprios, ut videre est praesertim per totum librum V Metaphysicae, ubi notionem principii et causae et ele­ menti, et potentiae et actus, et totius et partis et identitatis et diversitatis, aliorumque sexcentorum, distinguit per diversos modos proprios, proportionaliter tamen convenientes7; omnes De Verit., 21, 6 ad 5. I Sent., d. 8, 1, 2c. 1 Quodlib. IX, 5 ad 2. Cf. etiam IV Sent., d. 12, 1, 1, qla. 1 ad 2; I Contra Gent., cap. 25, circa finem. De De De De 3 III Sent., d. 1, 1, lc, n. 12. 4 S. Albertus Magnus, Summa theol., I P., tract. 3, q. 15, memb. 2, a. 1, part. 2 ad 3 assignationis primae, t. 31, p. 87a. 5 S. Bonaventura, In I Sent., d. 3, P. I., dub. 3 circa litteram, ed. Ouaracchi, t. I, p. 79a. 6 S. Thomas, De Pot., 10, 2 ad 10. i In V Metaph., lect. 1-21, nn. 749-1118. Verit., 21, 6 ad 5. Verit., 21, 6 ad 9. Verit., 21, 6c. Pot. 7, 2 ad 9; Quaest. disp. De Anima, 6 ad 2; I, 3, 4c; 4, De inatura generis, cap. 10, ed. cit., t. I, p. 302. Op. cit., cap. 2, pp. 286-287. 1072 P. I, Sec. I. De natura analogiae enim huiusmodi notiones sunt analogicae. Idemque videre est in S. Alberto Magno disserente de modis principii >, de modis causae2, de modis elementi3, de modis naturae4, de modis ne­ cessarii5, de modis unius6, de modis identitatis et diversitatis7, de modis similitudinis et dissimilitudinis8, de modis oppositionis’, de modis prioritatis et posterioritatis 10, de modis potentiae et impotentiae n, de modis perfectionis et imperfectionis12, de mo­ dis totius et partis 13 et aliorum huiusmodi terminorum analo­ gorum. 551. Sic ergo, a primo ad ultimum, diversi modi in­ trinseci et proprii, secundum quos dividitur ipsa com­ munis ratio analoga in sua analogata tum secundum ex­ tensionem sive universalitatem suam tum etiam secundum intensitatem vel essentiam, secum ferunt distinguibilitatem virtualem imperfectam analogi ab analogatis suis et analogatorum inter se ut reduplicative analoga sunt, et consequenter fundant praecisionem virtualem imper­ fectam, hoc est, penes includens et inclusum, eorundem. Res namque et rationes totaliter diversae, secundum quas dividitur pure aequivocum in sua aequivocata, fun­ dant praecisionem realem perfectam aequivoci ab aequivocatis et aequivocatorum inter se; defferentiae extrinsecae, secundum quas dividitur pure univocum in sua univocata, fundant praecisionem virtualem perfectam univoci ab univocatis et univocatorum inter se; modi vero proprii et intrinseci, secundum quos dividitur analogum »■ ■ i » â 1 S. Albertus Magnus, V Metaph., tract. 1, cap. 1, ed. cit., t. VI, pp. 261-264. 2 Ibid., cap. 2-3. pp. 264-272. 3 Ibid., cap. 4, pp. 272-275. 4 Ibid., cap. 5, pp. 275-277. 5 Ibid., cap. 6, pp. 278-280. 6 Ibid., cap. 7, pp. 280-282. 7 Op. et loc. cit., tract. II, cap. /, pp. 308-309. 8 Ibid., cap. 8, pp. 309-310. 9 Ibid., cap. 9, pp. 310-311. 10 Ibid., cap. 11, pp. 312-314. 11 Ibid., cap. 12-13, pp. 314-317. 12 Op. et loc. cit., tract. IV, cap. 1-2, pp. 343-347. 13 Op. et loc. cit., tract. VI, cap. 2-3, pp. 358-360. C. II, a. 2, B, § II: Praecisio mentalis inclusiva analogorum 1073 in sua analogata, medii essentialiter cum sint inter res et rationes totaliter diversas et extraneas ac inter differen­ tias extrinsecas, fundare debent praecisionem mediam inter praecisionem propriam pure aequivocorum et prae­ cisionem propriam pure univocorum, scilicet praecisio­ nem virtualem imperfectam. Quod et ipsa analysis modi intrinseci et proprii positive confirmat. Dicendum est itaque res penitus diversas et dispara­ tas addere nomini pure aequivoco naturas vel essentias omnino extraneas nullo modo contentas actu nec poten­ tia in ratione communi aequivoca, quae reapse non est nec est possibilis, sed casu et mere per accidens addun­ tur sive adiunguntur uni voci sive uni nomini, et ideo talem vocem nullo modo determinant neque contrahunt, sed essentialiter manet indeterminata et indeterminabi­ lis, cum aliud non sint nisi purus putusque cumulus sig­ nificationum prorsus disparatarum absque ulla relatio­ ne vel ordine dependentiae; differentias vero extrinsecas addere nomini et rationi communi univocis differentias sive rationes extrinsecas tamen in potentia ideoque per se afficientes ipsam communem rationem secundum suam extensionen sive universalitatem, quam proinde determinant et contrahunt ad suas partes subiectivas seu species, quin tamen addant naturas vel essentias extra­ neas ut res, quo fit ut ordinem per se fundent specierum retenta simul omnimoda aequalitate participationis ipsius rationis communis univocae sive genericae; modos tan­ dem proprios et intrinsecos addere nomini communique rationi analogicis meram determinationem explicativam eius quod confuse, actu tamen, in illa communi ratione continebatur, et ideo ipsam contrahunt ad partes suas quasi potestativas per modum simplicis explicationis se­ cundum tales modos speciales singillatim et quasi sig­ nate consideratos, quo fit ut, retenta inaequalitate pro­ portionali participationis ipsius communis rationis, simul fundent ordinem per se analogatorum secundum prius et posterius. Et secundum hoc apparet duplicem esse additionem I*· [ t r hr·· · I 1074 P. I, Sec. I. De natura analogiae fundamentalem unius ad aliud: prima, per aliquid extrinsecum ei cui additur; secunda, per aliquid intrinse­ cum ei cui additur. Et quidem utraque gemina est. Nam extrinsecum ad­ ditum alii potest esse: vel extrinseca res et essentia nullo modo contenta in eo cui additur, scilicet neque actu ne­ que potentia, quae est additio mere exterior et per puram iuxtapositionem accidentalem, et haec est additio aequivoci ad aequivocum; vel differentia tantum extrinseca, contenta tamen in potentia et nullo modo in actu in eo cui additur, quae est additio partim extrinseca, scilicet secundum actum, et partim intrinseca, nempe secundum potentiam, quae ideo est additio quasi per intussusceptionem et assimiliationem perfectam, et talis est additio univoci ad univocum. Intrinsecum autem additum alteri continetur actu in eo cui additur, non tamen explicite et distincte, sed confuse et indistincte; et hoc non potest esse nisi modus quidam intrinsecus, quo explicatur distincte id quod indistincte et confuse implicatur in eo cui additur. Qui quidem modus potest esse, vel generalis et rationis tan­ tum et non rei, ideoque ex aequo se habens ad id cui additur, ut unitas et veritas et bonitas se habent ad ens commune; vel specialis et proprius seu rei et rationis simul, ac proin non ex aequo se habens ad id cui additur, ut modus essendi proprius substantiae et accidentis se habet ad ens commune, et talis est additio analogi ad analogum. Tam vero additio proprie dicta duas conditiones cu­ mulative requirit: primam, quod additum sit extra id cui additur; aliam, quod id cui additur sit aliquo modo in potentia ad id quod additur, ita ut extrahatur ex po­ tentia eius et assumatur in eius naturam. Addere namque est apponere vel indere per modum insertionis, ita ut ex addito et eo cui additur fiat unum per se unitate compo­ sitionis. Quare S. Albertus Magnus: «addere autem, in­ C. II, a. 2, B, § II: Praecisio mentalis inclusiva analogorum 1075 quit, proprie est alienum, quod per intellectum intus non est, de novo apponere» *. Quae duae conditiones solis conveniunt differentiis respectu generis; nam differentiae ita sunt extra genus ut tamen sint in potentia in ipso genere, et ideo ex poten­ tia generis quasi educuntur et in ea inseruntur et quasi in naturam generis assumuntur, ita ut ex genere et dif­ ferentia fiat unum per se quasi ex potentia et actu, uni­ tate compositionis logicae et metaphysicae. Solis ergo univocis convenit additio presse dicta, quia tunc «illud cui fit additio non est de intellectu eius quod additur» neque additum est de intellectu eius cui fit additio2. E contra aequivocis non convenit additio nisi mere materialiter et improprie, defectu secundae conditionis. Nam, licet res diversae quae apponuntur vel superaddun­ tur eidem nomini aequivoco sint maxime extrinsecae, utpote nuturae prorsus extraneae et disparatae, haec tamen nullo modo continentur in priori aequivoco cui adiunguntur neque in eius naturam ullo modo assumuntur; et ideo ex illis neutiquam fit unum per se, sed mere per accidens, cum sint essentialiter plura ut plura actu, solo nomine casu adunata. Pariter additio non convenit plene et perfecte analo­ gis, sed imperfecte et secundum quid. Non plene quidem, defectu primae conditionis, eo quod modi proprii qui adduntur analogo communi sunt ei essentialiter intrin­ seci in actu. Quia tamen non sunt in actu perfecto in ipso, sed solum in actu imperfecto et per modum confu­ sionis, ideo talis modus continentiae aliquid participat de potentialitate univocorum: sicut enim actus distin­ guit, ita potentia vel potentjale confundit3. Non tamen est in analogo communi confusio pura analogorum sicut 1 Summa theol., I P., tract. 7, q. 31, memb. 3 ad 5, t. 31, pp. 334-335. 2 S. Thomas, De natura generis, cap. 2, ed. cit., t. I, p. 286. 3 Quo in sensu S. Thomas loquitur aliquando de confusione po· tentialitatis (I Sent., d. 17, 2, 2c et ad 3), quia «confusa... dicuntur quae continent in se aliqua in potentia et indistincte» (In I Physic., lect. 1, n. 7). 1076 P. I, Sec. I. De natura analogiae in genere est confusio pura differentiarum et specierum, sed medio quodam modo inter puram confusionem nu­ dae potentialitatis et puram distinctionem perfectae plenaeque actualitatis, eo fere modo quo habitus est actus quidam medius inter nudam potentiam et operationem quae est actus ultimus et perfectus, cum sit actus re­ spectu purae potentiae simulque potentia respectu puri actus: et propter hoc dicitur actus primus, idest actus relate ad nudam potentiam, adhuc tamen imperfectus et quasi potentialis (= primus) relate ad actum secun­ dum. Addunt ergo tales modi proprii et speciales distinc­ tionem et explicationem ideoque complementum quod­ dam actualitatis eisdemmet quae actu confuso et involu­ to continebantur in ratione communi; et secundum hoc, aliquid participant de additione presse et plene dicta. At simpliciter et absolute loquendo, additio non con­ venit analogis, sicut neque compositio modi explicatio­ nis cum ratione confusa per illum explicata. Quo in sensu valent haec verba S. Alberti Magni: «non est addere quando id, quod per intellectum intus est, extrinsecus per interpretationem apponitur» «omne enim quod per­ tinet ad declarationem [sive meram explicationem et distinctionem], intus est» 2, et ideo «non est additum quod in illo erat intellectum; quia quod in alio est intellectum et inclusum, si hoc exprimatur, non debet dici additum, sed quod latuit inclusum fit manifestatum» 3. In analogis ergo «illud cui fit additio est de intellectu eius quod ad­ ditur, sicut ens est de intellectu omnium» 4; id vero quod additur est specialis ratio entis sive specialis modus essendi, et universaliter specialis modus eiusdem ana­ logiae. Multoque minus convenit additio proprie dicta modis rationis universalibus et communibus in aequo se habenS. Albertus Magnus, Summa theol., I P., tract. 7, q. 31, memb. 3 ad 3, t. 31, p. 334b. 2 In I Sent., d. 11, a. 7c, t. 25, p. 349b. 3 Ibid., a. 8c, p. 350b. S. Thomas, De natura generis, cap. 2, ed cit., p. 286. C. II, a. 2, B, § II: Praecisio mentalis inclusiva analogorum 1077 tibus cum eo cui aditur, sicut unum et verum et bonum addunt supra ens negationem divisionis vel relationem rationis ad intellectum et volutatem1, defectu utriusque conditionis; quia unum, verum et bonum non sunt extra ens, sed intra ipsum ens, et quidem in actu perfecto. EI propter hoc additio aequivoci ad aequivocum non contrahit neque determinat aequivocum, quia non actuat ipsum ut forma materiam vel ut actus potentiam: neque etiam additio modi rationis universalis in aequo se ha­ bentis ad id cui additur contrahit et determinat ipsum, utpote eiusdem extensionis et comprehensionis; et ideo unum non contrahit ens, neque verum neque bonum, ne­ que determinant ipsum, quia non est ullo modo in po­ tentia respectu eorum, et actus non actuatur per actum eiusdem generis et ordinis. Ex adverso, additio differentiarum contrahit et deter­ minat genus ad species suas; et similiter additio modo­ rum specialium et propriorum determinat et contrahit analogum ad sua analogata. Diversimode tamen: quia differentiae contrahunt genus et determinant ipsum pro­ prie et perfecte ut perfectus actus perfectam potentiam; modi vero proprii et speciales determinant et contrahunt analogum improprie et imperfecte ut perfectus actus imperfectam potentiam quae est imperfectus actus. Quando ergo dicitur quod differentiae explicant in species id quod implicite continetur in genere, explicatio intelligitur per modum additionis presse dictae, et impli­ catio per modum perfectae potentialitatis: quando vero dicitur quod modi speciales et proprii explicant id quod implicite continetur in analogo communi, explicatio in­ telligitur per modum additionis large et improprie dic­ tae, et implicatio per modum potentialitatis imperfectae sive imperfectae actualitatis, idest confusae et indis­ tinctae. Et haec est ratio cur genus descendit mediate ad spei Ibid., p. 287; De Verit., 1, Ic, 21, 1. 1078 P. I, Sec. Γ. De natura analogiae cies, idest mediantibus differentiis quae sunt actu extra ipsam rationem generis; dum e contra, analogum com­ mune descendit immediate ad sua analogata, quia modi proprii et speciales per quos descendit sunt actu et im­ mediate, licet confuse et indistincte, in ipsa communi ratione analoga. Indeque finaliter apparet cur analogo convenit praecisio intentionalis imperfecta a suis analo­ gatis, dun univoco convenit praecisio intentionalis per­ fecta a suis univocatis: cum enim praecisio e regione se habeat ad additionem et contrariorum eadem sit ratio, eo modo ipsis convenire debet praecisio quo convenit ad­ ditio, perfecte scilicet et complete univocis, imperfecte autem et secundum quid analogis; nihil siquidem per­ fecte praecidit ab eo quod est actu intra ipsum, praecidit autem perfecte ab eo quod actu est extra ipsum licet sit in potentia intra idem ipsum. 552. Cavendum est tamen ne huiusmodi divisio per modos speciales intrinsecos, et contractio atque determi­ natio per ipsos, uniformiter attribuantur singulis analo­ giae modis. Conveniunt enim per prius supremo et maxime pro­ prio analogiae modo, scilicet analogiae proportionalita­ tis propriae, quae fit secundum esse et secundum inten­ tionem, ut videre est in analogia entis ad decem diversos modos essendi et praedicandi totidem praedicamentorum, et in analogia causae ad quatuor diversa genera causandi, et in analogia necessitatis ad quatuor necessitatis modos consequentes totidem modos genericos causandi. Aliis vero analogiae modis conveniunt diversimode, secundum maiorem vel minorem perfectionem rationis analogicae eis convenientis sive secundum quod magis vel minus accedunt ad perfectionem analogicam propor­ tionalitatis propriae. Et sic infimo et imperfectissimo modo conveniunt analogiae inaequalitatis, quae fit se­ cundum esse tantum et non secundum intentionem; quia analoga analogia inaequalitatis sunt univoca secundum intentionem, et ideo ex hac parte non dividuntur neque C. II, a. 2, B, § II: Praecisio mentalis inclusiva analogorum 1079 contrahuntur per modos intrinsecos, sed per differentias extrinsecas sicut ipsa univoca; solum ergo dividuntur et quodammodo contrahuntur per diversos modos intrinse­ cos essendi, secundum maiorem perfectionem essendi unius speciei pro alia, salva aequalitate participationis rationis communis genericae cuius sunt partes subiectivae. Altiori autem et perfectiori modo conveniunt analo­ giae attributionis purae, quae fit secundum intentionem tantum et non secundum esse. Licet enim ratio analoga analogorum huiusmodi analogia non sit intrinsece et formaliter secundum intentionem et secundum esse nisi in uno, scilicet in supremo analogante, modi tamen diver­ si attributionis intentionalis intrinseci sunt ipsi attributoni analogicae, et consequenter ipsis attributis vel deno­ minatis qua talibus, licet extrinseci sint eidem specificative ut rebus: quod idem est ac dicere tales modos esse extrinsecos quidem et accidentales analogatis secunda­ riis ut materialiter et specificative sunt res quaedam, esse tamen intrinsecos et essentiales eisdem ut formaliter et reduplicative sunt analogata secundaria, idest habi­ tudinem dicentia ad supremum analogans. Ita sanitas formalis est extrinseca medicinae sanae et aeri sano et colori sano ut materialiter sunt res quaedam, puta ut corpus chimicum talis vel talis speciei et ut aer et ut color; modus tamen diversus respiciendi sanitatem ut causa sanitatis et ut conservativum sanitatis et ut signi­ ficativum sanitatis est intrinsecus et essentialis medici­ nae ut sanae et aeri ut sano et colori ut sano, idest ut raduplicative analogata ad sanitatem analogantem ani­ malis, ut vel ex eo patet quod talia analogata secundaria ut reduplicative analogata definiuntur per tales modos vel respectus diversos: nihil autem est magis intrinsecum et essentiale difinito quam sua definitio. Et modo adhuc perfectiori conveniunt analogiae pro­ portionalitatis metaphoricae, quae fit quidem secundum intentionem et secundum esse ut omnis analogia pro­ portionalitatis, magis tamen secundum intentionem quam 1080 P. I, Sec. I. De natura analogiae secundum esse, in quo deficit ab analogia proportionali­ tatis propriae quae non minus fit secundum esse quam secundum intentionem: et sic medio quodam modo con­ veniunt ei inter modum quo conveniunt analogiae attri­ butionis et modum quo conveniunt analogiae proportio­ nalitatis propriae. Membro enim principali et proprie sumpto convenit modus suus intrinsece et formaliter se­ cundum esse et secundum intentionem; at membro se­ cundario et translate accepto, licet modus suus conve­ niat intrinsece qua tali secundum intentionem et secun­ dum esse, non tamen convenit formaliter nisi secundum intentionem attributionis sive habitudinis cuiusdam, nam secundum esse non convenit eis nisi virtualiter, hoc est, nisi virtute producendi effectus similes effectibus vel actionibus propriis membri principalis. Ita modus pro­ prius leonis convenit intrinsece et formaliter animali, quod est leo, secundum intentionem et secundum esse, et ideo proprie de eo dicitur; homini autem, qui leo per translationem dicitur, non convenit formaliter modus proprius leonis secundum esse, quia secus homo esset proprie leo, sed virtualiter tantum, in quantum homo virtutem habet pugnandi audacter et fortiter sicut leo, et talis modus virtutis audacis et fortis, quo homo deno­ minatur leo per analogiam metaphoricam quique nomi­ nat intentionem analogicam, convenit intrinsece et for­ maliter homini, non quidem ut materialiter et specificative homo est, sed ut reduplicative est analogatus, idest proportionaliter similis leoni fortiter et audacter pug­ nanti. Alio ergo modo convenit virtus leonina leoni et alio modo homini qui metaphorice dicitur leo, licet uter­ que modus proportionalis sit: ita enim virtus humana fortiter et audacter se habet in pugnando contra hostes suos, sicut virtus leonina se habet in pugnando contra suos hostes. Semper ergo modi speciales et proprii secundum quos dividitur et contrahitur ratio communis analoga ad sua analogata sunt intrinseci ipsi analogiae et analogatis suis qua talibus, idest ut reduplicative analogica sunt, unicui­ C. II, a. 2, B, § II: Praecisio mentalis inclusiva analogorum 1081 que tamen modo analogiae cum suis analogatis conve­ niunt secundum modum suum, et quidem secundum prius et posterius per ordinem ad modum proprium quo con­ veniunt analogiae et analogis proportionalitatis propriae, qui est quasi supremum analogans ceterorum modorum analogiae. 553. Et inde consequitur quod, si analoga sumantur mere logice sive secundo intentionaliter, eis convenit praecisio intentionalis imperfecta sive inclusiva formalis. Sicut enim quinque universalia logice sumpta univoce conveniunt in ratione universalis presse dicti, ita quatuor modi analogiae logice accepti analogice conveniunt in ratione analogiae; et ideo sicut analogis metaphysice consideratis convenit praecisio intentionalis imperfecta virtualis; ita eisdem logice sumptis convenit praecisio intentionalis imperfecta formalis. Modi ergo quatuor spe­ ciales ipsius analogiae ut sic, scilicet modus analogiae proportionalitatis propriae et modus analogiae propor­ tionalitatis metaphoricae et modus analogiae attributio­ nis et modus analogiae inaequalitatis, intrinseci sunt ipsi analogiae communi et in ea continentur actu imperfecto et implicito per modum confusionis, et consequenter no­ tionem ipsam communem analogiae dividunt et contra­ hunt ac determinant per modum additionis imperfectae et pure explicativae, quin tamen ipsa notio communis perfecte praescindat a modis divers'is eius neque unus modus ab alio ut reduplicative analogici sunt; sed, sicut se habet analogia proportionalitatis propriae ad modum analogiae sibi debitum, ita se habet analogia proportio­ nalitatis metaphoricae ad modum suum, itemque analo­ gia attributionis et analogia inaequalitatis ad suos. Qua de causa S. Thomas non dividit analogiam com­ munem in species analogiae sicut dividit universale presse dictum in quinque species, sed in modos, ut videre est in his verbis: «proportione vero vel analogia sunt unum quaecumque in hoc conveniunt, quod hoc se habet ad illud sicut aliud ad aliud. Et hoc quidem potest accipi 1082 P. I, Sec. I. De natura analogiae duobus modis-, vel in eo quod aliqua duo habent diversas habitudines ad unum [ = modus analogiae attributionis], sicut sanativum de urina dictum habitudinem significat signi sanitatis, de medicina vero quia significat habitudi­ nem causae respectu eiusdem; vel in eo quod est eadem proportio duorum ad diversa [ = modus analogiae proportionalitatis], sicut tranquillitas ad mare et serenitas ad aerem, tranquillitas enim est quies maris et serenitas aeris» \ 554. Utraque autem praecisio inclusiva virtualis et formalis potest esse, in suo genere praecisionis imper­ fectae, tum negativa sive permissiva tum etiam positiva. Negativa quidem, si concrete consideretur analogia communis. Hoc enim modo ita continet in confuso di­ versos modos analogiae vel analogorum, ut explicationem distinctam eorum non includat positive neque positive excludat. Nam si positive eos includeret explicite, ipsos contineret actu perfecto et completo, et sic non esset divisibilis neque contrahibilis et determinabilis per illos, neque ullo modo praecisibilis ab eis: cuius contrarium experientia et ratione constat. Si autem positive eos ex­ cluderet explicite, nullo modo recipere posset eorum ad­ ditionem, neque amplius dici posset communis. Ut hic ergo analogia communis mere permissive se habet ad additionem explicativam modorum propriorum eius; sicut ens commune, quod analogum est, mere permissi­ ve se habet ad additionem modorum propriorum essendi quibus explicatur in diversa praedicamenta et ab eis contrahitur atque determinatur. Quare S. Thomas: «ens commune est cui non fit additio, de cuius tamen ratione non est ut ei additio fieri non possit»2; «in intellectu enim entis non includitur ista conditio, sine additione: alias, numquam posset sibi fieri additio, quia esset contra 1 In V Metaph., lect. 8, n. 879. Cf. etiam I Contra Gent., cap. 34; De Pot., 7. 7c; De Vent., 2, 11c. 2 De Pot., 7, 2 ad 6. C. II, a. 2, B, § II: Praecisio mentalis inclusiva analogorum 1083 rationem eius; et ideo commune est, quia in sui ratione non dicit aliquam additionem, sed potest sibi fieri addi­ tio ut determinetur ad proprium: sicut etiam animal commune dicitur esse sine ratione, quia de intellectu eius non est habere rationem neque non habere» !. Et similiter bonum commune, quia «non est de ratione bo­ nitatis absolute ut recipiat additionem vel non recipiat. Si enim esset de ratione eius recipere additionem, tunc quaelibet bonitas additionem reciperet, et nulla esset Bo­ nitas Pura. Similiter, si esset de ratione eius non recipere additionem, nulla bonitas reciperet, et omnis bonitas esset Bonitas Pura. Sicut de ratione animalis non est nec rationale nec irrationale»12. Aliter tamen haec precisio negativa convenit univoco et aliter analogo. Univoco enim, puta animali communi, convenit praecisio negativa perfecta, quae fundatur in perfecta potentialitate vel indifferentia eius respectu dif­ ferentiarum extrinsecarum quibus contrahitur et deter­ minatur ad species; analogo vero, puta enti vel bono communi, convenit tantum praecisio negativa imperfecta, quae fundatur in potentialitate imperfecta vel potius in actu imperfecto per modum confusionis vel indistinctionis eius, respectu modorum intrinsecorum quibus con­ trahitur et determinatur ad analogata sua per modum simplicis explicationis vel distinctionis. Et hac de causa intelligi potest perfecte genus commune nullo modo in­ tellectis speciebus sub ipso contentis; at nequit intelligi analogum commune quin alio modo intelligantur actu, scilicet confuse et indistincte, analogata sua. Positiva etiam, si abstracte sive in statu praecisionis analogia eiusque modi accipiantur. Ita in analogia attri­ butionis, alia est modalitas propria supremi analogantis, puta animalis sani, quae est modalitas subiecti sanitatis, et alia propria modalitas secundarii analogati, verbi gra1 J Sent., d. 8, 41 ad 1. Cf. etiam De ente et essentia, cap. 6, ed. cit., pp. 47-48; I, 3, 4 ad 1. 2 De Verit., 21, 4 ad 1. 1084 P. I. Sec. I. De natura analogiae tia cibi sani, quae est modalitas conservativi sanitatis; quae rursus alia et alia est pro diversis analogatis secun­ dariis si quae sint: sicut alia est modalitas propria cibi sani et alia medicinae sanae et alia coloris sani; nam propria modalitas medicinae sanae est esse causativa sa­ nitatis, dum modalitas propria coloris sani est esse sa­ nitatis significativus. Haec igitur omnia dicuntur sana diversimode', quia animal dicitur sanum per modum subiecti, medicina dicitur sana per modum causae, cibus dicitur sanus per modum conservantis sanitatem, et color dicitur sanus per modum significantis sanitatem; neque una modalitas sive habitudo praedicatur de alia, siqui­ dem habitudo vel modalitas subiecti non est habitudo vel modalitas causae, neque habitudo vel modalitas cau­ sae est modalitas vel habitudo signi. Quia tamen omnes huiusmodi habitudines vel modalitates respiciunt neces­ sario unam eandemque sanitatem animalis ut reduplica­ tive sanae dicuntur, ideo talis praecisio positiva est im­ perfecta tantum, cum ex hac parte se habeant per mo­ dum includentis et inclusi, vel conclusi si modalitates secundariorum analogatorum sint plures. Similiter in analogia proportionalitatis, verbi gratia necessitatis, alia est modalitas propria necessitatis in­ trinsecae consequentis causas intrinsecas et alia moda­ litas propria necessitatis extrinsecae consequentis causas extrinsecae provenientis ex causa formali et alia modali­ tas necessitatis intrinsecae provenientis ex causa mate­ riali; itemque alia est modalitas necessitatis extrinsecae provenientis ex causa finali et alia modalitas necessitatis extrinsecae provenientis ex causa efficienti. Licet enim una necessitas vel modalitas necessitatis non praedicetur de alia, omnes tamen includuntur confuse in ratione com­ muni necessitatis, scilicet quo aliquid nequit non esse ex quacumque ratione vel causa1; et ideo se habent per modum includentis et inclusi ut reduplicative proportio1 Cf. I, 82, lc. C. II, a. 2, B, § II: Abstractio imperfecta analogorum 1085 nales sunt: eo namque ipso quod diversi modi necessi­ tatis proportionales sunt, proportionaliter se mutuo in­ volvunt atque includunt. Itaque praecisio positiva neces­ sitatis a necessitate est imperfecta tantum. Et idem dic de ipsa communi notione analogiae re­ spectu diversorum modorum eius. Alia namque est ratio formalis analogiae ut sic et alia ratio formalis talis vel talis modi specialis analogiae, puta proportionalitatis, attributionis vel inaequalitatis: sicut et alia est ratio formalis unius modi specialis analogiae, verbi gratia pro­ portionalitatis, et alia ratio formalis alterius modi spe­ cialis, puta analogiae attributionis. Qua de causa, una non praedicatur in abstracto de alia; falsum enim est dicere: proportionalitas est attributio, aut vicissim. Quia tamen actu imperfecto sive in confuso analogia ut sic continet modos suos speciales, ideo non perfecte praeci­ dit ab eis, sed se habet ad eos ut includens et inclusum, ipsique diversi modi se habent inter se ut confuse coinclusi in eadem ratione communi analogiae. Unde et con­ fuse simulque sumendo diversos analogiae modos, ipsa communis et quasi abstracta notio analogiae vere prae­ dicatur de eis, dicendo: analogia est analoga; sicut et vere dicimus: perfectio est perfecta, entitas est ens, uni­ tas est una, veritas est vera, bonitas est bona. Analogia enim transcendit univocationem, ubi non praedicatur abstractum de concreto, et suo modo attingit ipsa tran­ scendentia quae maxime analoga sunt ’. 555·. Tertio, asserendum est analogis, prout suo modo participant extremum univocorum, convenire abstractio­ nem imperfectam, sive totalem, sive formalem: totalem quidem, quatenus suo modo participant aliquam univer­ salitatem; formalem vero, quatenus suo quoque modo participant quandam definibilitatem. Ratio prioris partis est, quia abstractio totalis est qua totum universale abstrahit a partibus eius subiectivis 1 Cf. II Sent., d. 27, 2 ad 1; De Verit., 21, 4 ad 4; De Pot., 9, 7 ad arg. sed contra; De Virtutibus in communi, 2 ad 8; I-II, 55, 4 ad 1. 1086 P. I, Sec. I. De natura analogiae vel a particularibus sub eo contentis, et ideo est propria totius universalis presse dicti, quod est totum univocum, cui et plene ac perfecte convenitl. Aliis ergo eo modo eoque gradu convenit quibus participant rationem totius universalis presse dicti. Atqui analoga qua talia imper­ fecte tantum participant ac diminute rationem totius uni­ versalis, cum sint essentialiter totum potestativum seu virtuale quod diminute et imperfecte participat aliquid totius universalis, ut patet ex dictis2, nempe quandam communitatem vel superioritatem tantum: Quae quidem partim est per modum universalis in causando, ut in analogis attributionis; partim vero per modum cuiusdam transcendentiae, ut in analogis proportionalitatis pro­ priae. Ergo analogis qua talibus convenit abstractio to­ talis imperfecta tantum, eo scilicet modo quo convenit universalibus in causando et transcendentalibus, idest toti potestativo dynamico et ontologico. Quo fit, ut abstractio totalis modo quodam inverso exerceatur in univocis et in analogis. In univocis enim fit per exclusionem sive remotionem actualem differen­ tiarum vel additionum contrahentium et reditum ad pu­ ram indifferentiam potentialem generis perfecte unam et uniformem in sua potentialitate et indifferentia, vi cuius genus est unum aptum esse in multis ac de illis eodem modo, idest uniformiter sive ex aequo praedicari. At vero in analogis fit per confusionem modorum suorum specialium intrinsecorum sive per non explicationem dis­ tinctam eorum, quin tamen excludantur vel removeantur, et ideo est quasi reditus vel processus a diversitate pro­ portionali explicationis ad unitatem proportionalem im­ plicationis sive confusionis, quae est indifferentia vel indistinctio quaedam modalis per puram non explicatio­ nem distinctam modorum particularium: unde analogum commune est unum proportionale confuse exsistens in multis ac de illis proportionaliter tantum et non unifor­ miter praedicabile. Ita substantia est res cui debetur 1 Supra, nn. 447, 453. 2 Supra, nn. 529-531. C. Π, a. 2, B, § II: Abstractio imperfecta analogorum 1087 esse in se et non in alio sicut in subiecto; accidens autem est res cui dabetur esse in alio sicut in subiecto et non in se: ens vero commune analogum substantiae et acci­ denti est res cui debetur esse quomodocumque, in quo adverbio confuse includuntur actu imperfecto, quasi in modo communi, modi proprii habendi esse in se et ha­ bendi esse in alio quibus ens commune explicatur dis­ tincte in substantiam et accidens, quasi explicatio modi confusi communis seu transcendentalis in modos pro­ prios seu praedicamentales substantiae et accidentis. 556. Ratio autem secundae partis est, quia abstractio formalis est qua forma abstrahitur a materia vel actus a potentia, et universaliter qua actuale abstrahitur a po­ tential!. Eo ergo modo eaque ratione convenit analogo et analogatis suis abstractio formalis quo eis convenit habere ad invicem rationem actus et potentiae sive ac­ tualis et potentialis. Atqui haec ratio mutuae actualitatis et potentialitatis imperfecte eis convenit in quantum huiusmodi. Analogum enim commune non se habet ad analogata sua in pura et perfecta potentia ut univocum commune ad sua univocata, sed in quadam potentia imperfetca tantum, quae potius est actus imperfectus et confusus sive indistinctus et involutus: et vicissim ana­ logata, vel potius modi propri analogum comunne divi­ dentes et analogata sua constituentes, non se habent ad ipsum analogum commune ut actus perfecti, idest tota­ liter et omniquaque actuantes potentiam eius sicut diffe­ rentiae actuant totaliter potentiam generis univoci, sed ut actus ulterius perficientes et complentes sive expli­ cantes distincte actum imperfectum et communem et indistinctum analogi communis. Consequenter analogata abstrahunt ab analogo communi abstractione formali im­ perfecta, idest secundum ulteriorem explicationem inclusivam eiusdemmet quod confuse includebatur et impli­ cabatur vel involvebatur actu imperfecto et quasi inchoa­ to in illo, nimirum sicut distinctum a seipso confuso. Ita substantia abstrahit abstractione formali ab ente 108Ô P. I, Sec. I. De natura analogiae communi sicut res cui debetur explicite et distincte mo­ dus specialis esse in se a re cui debetur confuse et indis­ tincte esse quocumque modo; et similiter accidens, quod est res cui debetur distincte et explicite modus particu­ laris essendi in alio sicut in dubiecto, abstrahit abstrac­ tione formali ab ente communi, quod est res cui debetur confuse et indistincte esse quomodocumque. Hoc ergo pacto analogata particularia se habent ad analogum universale ut proprium ad commune potius quam ut species ad genus, ideoque ut totum quasi definibile ad quasi partes definitivas, quae sunt modus com­ munis confusus analogi quasi universalis veluti genus et modus proprius et particularis uniuscuisque analogati quasi differentia eius: sicut in quasi difinitione substan­ tiae ponitur quasi genus res cui debetur esse, quasi diffe­ rentia vero modus specialis eius, scilicet in se et non in alio sicut in subiecto. Analoga tamen qua talia non sunt definibilia definitione essentiali presse dicta, quae pro­ pria est specierum univocatarum, sed difinitione large dicta, quae est descriptio quaedam explicativa eorum. Et sic patet quod analogis, quatenus induunt rationem to­ tius quasi definibilis, convenit abstractio formalis im­ perfecta. 557. Quod si ad invicem comparemus istos duos mo­ dos abstractionis, apparet abstractionem formalem ma­ gis et per prius convenire analogis qua talibus quam abstractio totalis, sicut magis et per prius eis convenit actualitas quam potentialitas respectu suorum analogo­ rum; e contra, univocis qua talibus magis convenire abs­ tractionem totalem quam formalem, eo quod eis magis convenit potentialitas quam actualitas respectu suorum univocatorum. In analogis enim abstractio totalis est per modum confusionis vel involutionis, dum abstractio for­ malis est per modum explicationis et distinctionis: et sic totum analogum, ut quodammodo universale, confundit analogata sua; ut vero quodammodo definibile, analogata sua distinguit. Quo fit, ut analogo quatenus est totum C. II, a. 2, B, § II: Abstractio imperfecta analogorum 1089 definibile, suo modo applicari valeant haec verba S. Al­ berti Magni: «definientia sunt in difinito secundum mo­ dum et esse definiti, et difinitum in definientibus secun­ dum modum et esse definientium. Definientia enim in difinito sunt ut ad esse definiti terminata; definitum autem in definientibus ut in his quae sunt sui inchoatio­ nes et formalia principia. Propter quod sequitur quod definitum est in definientibus ut in potentia formali con­ fusa et indeterminata, definientia vero in definito ut ad actum completa et determinata» 558. Est tamen considerandum huiusmodi abstractiones diverso gradu diversaque ratione convenire diver­ sis analogiae modis. Analogis enim analogia attributionis convenit maxime abstractio formalis et minime abstrac­ tio totalis eo quod eis maxime convenit universalitas in causando et minime universalitas in essendo, siquidem universale in causando maxime habet rationem actus, cui respondet abstractio formalis, dum universale in es­ sendo maxime habet rationem potentiae, cui respondet abstractio totalis. In his ergo analogum princeps seu analogans, cui plene et formaliter convenit ratio et forma analoga, potissime abstrahit abstractione formali ab analogatis secundariis: quatenus vero singula analogata se­ cundaria explicant distincte pro suo quoquo modo diver­ sas attributiones vel denominationes indistincte confusas in communi modo denominationis vel attributionis, abs­ trahunt abstractione formali a seipsis ut confuse invo­ lutas in illo modo communi. Aliunde, cum habeant quan, dam universalitatem denominativam vel intentionalem, quae mere logica est, et omnia denominata vel attributa qua talia intrinsece afficit, licet diversimode, modum quendam diminutum abstractionis totalis sortiuntur prout confuse et indistincte considerantur. Ex adverso, analogis analogia inaequalitatis maxime convenit abstractio totalis et minime abstractio formalis; 1 S. Albertus Magnus, Liber de Causis et processu universitatis, lib. II, tract. 2, cap. 28, ed. cit., t. 10, p. 520b. 1090 P. I, Sec. I. De natura analogue quia huiusmodi analoga maxime accedunt ad univoca quibus maxime convenit abstractio totalis, et minime participant de ratione analogorum quibus convenit abs­ tractio formalis. Quatenus enim parificantur secundum rationem vel intentionem, abstractionem totalem sortiun­ tur; quatenus vero inaequalia sunt secundum esse, unum est perfectius et formalius alio, ideoque potest ab eo abstrahere abstractione formali. Tandem analogis analogia proportionalitatis, praeser­ tim propriae, medio quodam modo conveniunt ambae abstractiones. Quatenus enim forma et ratio analoga om­ nibus analogatis intrinsece et formaliter convenit, quan­ dam universalitatem in essendo habent, et consequenter abstractionem quandam totalem suscipiunt rationis com­ munis analogae a rationibus propriis singuloroum analogatorum: quatenus autem haec ipsa ratio communis in­ aequaliter participatur a singulis analogatis participatio­ ne intrinseca et essentiali, rationem induit totius potes­ tativi ontologici, ideoque una eius pars est intrinsece et essentialiter perfectior et formalior alia, a qua proinde abstrahit abstractione formali. Rursus, modus communis proportionalitatis ut sic, quatenus in se confundit et in­ volvit modos proprios et particulares analogatorum proportionatorum, abstrahit ab eis abstractione totali; qua­ tenus vero modi proprii et speciales analogatorum expli­ cant distincte modum illum communem et confusum, abstrahunt ab eo abstractione formali. Quod si modus iste communis abstracte sumatur ut quo, scilicet ut forma vel ratio communis qua omnia analoga proportionalitatis sunt formaliter proportionalia, tunc abstrahit ab analogatis seu proportionalibus con­ crete acceptis ut forma a subiecto sive ut quo a quod, idest abstractione formali. Et hoc modo abstrahit ana­ logia ut sic a modis suis quasi ab analogatis, sicut huma­ nitas ab homine vel potius sicut entitas ab ente. 559. Quae omnia sequenti tabella synthetice con­ trahi possunt: )û P. I, Sec. I. De natura analogue lia huiusmodi analoga maxime accedunt ad univoca aibus maxime convenit abstractio totalis, et minime anticipant de ratione analogorum quibus convenit absactio formalis. Quatenus enim parificantur secundum itionem vel intentionem, abstractionem totalem sortiunir; quatenus vero inaequalia sunt secundum esse, unum st perfectius et formalius alio, ideoque potest ab eo bstrahere abstractione formali. Tandem analogis analogia proportionalitatis, praeserim propriae, medio quodam modo conveniunt ambae bstractiones. Quatenus enim forma et ratio analoga omubus analogatis intrinsece et formaliter convenit, quanlam universalitatem in essendo habent, et consequenter ibstractionem quandam totalem suscipiunt rationis comnunis analogae a rationibus propriis singuloroum analo’atorum: quatenus autem haec ipsa ratio communis in­ aequaliter participatur a singulis analogatis participatio­ ne intrinseca et essentiali, rationem induit totius potes­ tativi ontologici, ideoque una eius pars est intrinsece et essentialiter perfectior et formalior alia, a qua proinde abstrahit abstractione formali. Rursus, modus communis proportionalitatis ut sic, quatenus in se confundit et in­ volvit modos proprios et particulares analogatorum proportionatorum, abstrahit ab eis abstractione totali; qua­ tenus vero modi proprii et speciales analogatorum expli­ cant distincte modum illum communem et confusuro, abstrahunt ab eo abstractione formali. Quod si modus iste communis abstracte sumatur ut quo, scilicet ut forma vel ratio communis qua omnia analoga proportionalitatis sunt formaliter proportionalia, tunc abstrahit ab analogatis seu proportionalibus con­ crete acceptis ut forma a subiecto sive ut quo a quod, idest abstractione formali. Et hoc modo abstrahit ana­ logia ut sic a modis suis quasi ab analogatis, sicut huma­ nitas ab homine vel potius sicut entitas ab ente. 559. Quae omnia sequenti tabella synthetice contrahi possunt: c O M P I. — Quoad Universalitatem A. Conceptus directi seu metaphysici. Univoca Analoga Aaequivoca Sunt universalia in essendo et praedicando striete et simpliciter dicta. Sunt universalia large et secundum quid tantum dicta, licet diversimodo, scilicet. Sunt pure singularia et individualia et nullo modo universalia. Analoga inaequalitatis Sunt universalia stricte dicta secundum intentionem essendi et praedicandi, large vero dicta secundum actum essendi. Analoga proportionalitatis Analoga attributionis Sunt universalia Sunt universalia large et secundum large et secunquid dicta in es- dum quid dicta sendo et praedi- secundum solam cando vel in ope- intentionem derando et praedi- nominativam cando, nimirum: praedicandi, non autem in essendo. Analoga Analoga proportionalitatis proportionalitatis metaphoricae propriae Sunt universalia large et secun­ dum quid dicta secundum intentionem et esse essendi et praedicandi. Sunt universalia large et secun­ dum quid dicta secundum intentionem et esse operandi et praedicandi. B. Conceptus reflexi seu mere logici, idest ipsius univocitatis, aequivocitatis et analogiae. Univocitas respec­ Analogia respectu Aequivocitas tu quinque ‘univo­ mdorum eius respectu modo­ corum suorum rum suorum Ei convenit uni­ Ei convenit uni­ versalitas presse versalitas large dicta sive univoca dicta sive analoga cum modo com­ muni analogiae. Ut perfecte Ei convenit uni­ versalitas large dicta cum modo Ut quae: quad an tenus re­ ducto ad modum Eis convenit abs­ proprium analo­ tractio totalis per­ giae attributionis. fecta cum negati­ va tum positiva. COMPARATIO UNIVOCO RUM. A E Q U I V O C i II. —Quoad Abstractionem idest ipsius uni- A. Conceptus directi seu metaphysici ipsorum univocorum, aequivocorum et analogorum. ft Univoca. Aequivocitas espectu modo. rum suorum Ut perfecte universalia Analogi. Ut perfecte definibilia a convenit uniEis convenit abstractio formalis ■ ersa litas large tantum icta cum modo Ut quae: Ut quibus·. uad an tenus re­ licto ad modum Eis convenit abs­ Eis convenit abs­ Ut partes Ut definitio et roprium analototum definitum: tractio totalis per­ tractio definitivae: formalis ae attributionis. fecta cum negatiperfecta. Eis convenit abs­ Eis convenit abs­ va tum positiva. tractio formalis tractio formalis imperfecta. perfecta. Ut imp defin\ Ut imperfecte universalia Ut quae: Ut quibus: Eis convenit abs­ tractio totalis im­ perfecta cum ne­ gativa tum posi­ tiva, diversimode tamen pro diver­ sis analogiae mo­ dis, nimirum: Eis conveiit abs­ tractio formalis imperfecta, diver­ simode tanen pro diversis aialogiae modis, ninirum: Analogis inaequalitatis: Analogis propor­ tionalitatis: Eis conv tractio tantum, dem imi Analogis attributionis: Proprius convenit Utraque abstrac­ Iroprius convenit abstractio totalis tio convenit eis ibstractio forma­ quam formalis. proprie, magis ta­ is quam totalis. men seu per prius formalis quam to­ talis. RUM RUM » II. — Quoad Abstractionem im univocorum, aequivocorum et analogorum. Analogi. Ut imperfecte universalia Ut quae: Ut qufyus: Eis convenit abs­ tractio totalis im­ perfecta cum ne­ gativa tum posi­ tiva, diversimode tamen pro diver­ sis analogiae mo­ dis, nimirum: Eis convejit abs­ tractio rmalis imperfecta, diver­ simode taiaen pro diversis aaalogiae modis, ni irum: talogis 'Halitatis: Analogis proportionalitatis: is convenit Utraque abstrac­ tio totalis tio convenit eis formalis. proprie, magis ta­ men seu per prius formalis quam to­ talis. •t Analogis attributionis: oprius convenit istractio formaquam totalis. B. Conceptus reflexi seu mere logici univocitatis, aequi- A. Conceptus c vocationis et analogiae. rum, Aequivoca Univocitas Analogia respectu Nulla abstractio respectu quinque modorum eius eis convenit, sicut suorum Ut imperfecte et nulla universa­ univocorum Ei convenit abs­ definibilia litas nullaque detractio cum tota­ finibilitas. Ei convenit abs- lis tum formalis, Eis convenit abs­ tractio totalis imperfecta tamen, tractio formalis tantum et quidem et quidem per tantum, et qui­ perfecta. prius formalis dem imperfecta. quam totalis. Aequivocitas res­ Univoca pectu modorum Eis convenit p eius cisio virtu; Ei convenit abs­ tantum; et tractio imperfec­ dem perfecta ta tam totalis exclusion c quam formalis, permissiva quae tamen redu­ positiva. citur quadantenus ad modum abs­ tractions forma­ lis propriae analo­ giae attributionis. ALOGORUM III, —Quoad Praecisionem ■eflexi seu mere logici univocitatis, aequi- A. Conceptus directi seu metaphysici ipsorum univoco­ B. Conceptus reflexi seu mere logici univocitatis, aequi:t analogiae. vocationis et analogiae. rum, aequivocorum et analogorum. Analogia respectu Aequivocitas resjue modorum eius pectu modorum eius Ei convenit abs­ tractio cum tota- E* convenit absbs' lis tum formalis, tract*° imperfecHs imperfecta tamen. ta tam totalis et quidem per Quam formalis, prius formalis Quae tamen reduquam totalis. citur quadantenus ad modum abs­ tractions forma­ lis propriae analo­ giae attributionis. Univoca Analoga Eis convenit praecisio virtualis tantum; et quidem perfecta seu exclusifv'a cum permissiva tum positiva. Eis convenit prae­ cisio realis et virtualis simul, licet utraque imperfecta seu inclusiva tantum: et quidem realis tam en­ titativa quam mo­ dalis; virtualis autem tum per­ missiva tum posi­ tiva. Univocitas respec­ Analogia respectu tu suorum quin­ suorum modorum Eis convenit prae­ que univocorum. cisio realis enti­ tativa tantum, et Ei convenit prae­ Ei convenit prae­ quidem perfecta. cisio formalis per­ cisio formalis im­ fecta seu exclusi­ perfecta seu in­ ve tam permissi­ clusiva tam per­ va quam positiva. missiva quam po­ sitiva. Aaequivoca. Aaequivocitas respectu modo­ rum eius Ei convenit prae­ cisio formalis im­ perfecta seu in­ clusiva cum per­ missiva tum posi­ tiva. quae aliqua­ tenus reducitur ad modum praecisio­ nis propriae ana­ logiae attributio­ nis.