DE SANTIAGO RAMIREZ, Ο. P SUPERIOR DE IN VESTIGACIONES CIENTIFICAS JACOBUS M. RAMIREZ, Ο. P » r de analogia > Editio praeparata a Victorino Rodriguez, O. P. INSTITUTO DE "LUIS PILOSOFIA MADRID, 1972 VIVES” Nihil obstat: Fr. Guilleltnus Fraile, O.P. Fr. Victorinas Rodriguez, O.P. Imprimi potest: Fr. Sigismundus Cascôn, O.P. Provincialis Provinciae Hispaniae. Imprimatur: Dr. Constantius Palomo Vicarius Generalis. Sabnanticae, 22 novembres 1970. © C. S. I. c. Deposito Legal: S. 334-1970 Lmpreso en Espana Printed in Spain FEEHAN ST. MARY OF T Luprenta v'-»· # wvzskiç aoze posita digras J inaequali^} s> diversitas j(r * . esi diversitas ■ <'! a Nam bute: rialis tantus,^ e tdiiiduim ta&. . im, et non i ane. lur quod sibia· iteliigitur quodam quam alia; sed cipet suam speos t us: nec aim i ir substantiae uael·. er seu mere rtius; siquidc ct prius altero pop essentiae], gas jpt jus mdividuisA itis contemplans 1) aequalia: eadem moles vel dimensio. I) molis, dimensivam, praedicamentalemc , maior I 2) inaequalia: diversa moles vel dimensio? 1, ( b) minor. 1) aequalia: eadem virtus, eadem perfectio in essendo vel operando. 1) a materia radicaliter venit, non a forma, materia est principium individuationis; A) mere individuals vel materialis= inter 2) non est formalis, sed potest dici formarum; individua eiusdem speciei atomae/ 3) non essentialis, sed essentiarum, licet acci quae ideo........................................ 4) dicitur secundum magis et minus accident 5) dicitur secundum prius et posterius tempo non natura vel essentia; generatione, non t o ** υ •· Z — E ί □ s II) virtutis, perfectionis transcendentalis 2) inaequalia: diversa vir­ tus, diversa perfectio in essendo vel operando./ idest maior vel minor/ perfectior vel imperfecA tior, melior vel peior= | inaequalitas perfectionis 1 sive transcendentalis ... I B) formalis, essentialis: in­ ter fonnas vel essen­ tias sive perfectiones' essentialiter differentes a) notio 1) 2) 3) 4) 5) venit ab ipsa forma et non a materia; est formalis et non solum formarum; est essentialis et non solum essentiarum; dicitur secundum magis et minus essenti dicitur secundum prius et posterius natura solum accidenti loci vel temporis, natura et suentia, et non ola generatione. ) Notio: est secundum differentias proprias et extrinsecas generi, non secundum rationem communem. I a) mere specifica, idest I inter species . r ,I generis ........ ivisio: 1) inter formas vel/ Jfnter species essentias creatasX atomas vel infimas eiusdem generis proximi, subalternas vel intermedias eiusdem generis subalterni vel intermedii. supremas eiusdem generis supremi vel generalissimi. b) divisio .•ncra suprema vel praedicamenta: 1 nsecos et quidem secundum ipsam psis imbibitam. creatum: inaequalitas ordinis 2) inter Deum et creaturas sive inter vcreatu sive ultra et supra generica: est inaequali fundum ipsam rationem com· munem eis imbibitam. I β) generica: inter div I est secundum mod \ rationem commune q n C. I, a. 1: Definitio analogiae inaequalitatis 1549 701 Porro inaequalitas propria analogize/ sic dictae, inaequalitatis non potest esse inaequalitas mere individualis et quasi materialis. Primo quidem, quia talis inaequalitas est individuo­ rum vel suppositorum tantum qua talium, non ipsius es­ sentiae vel naturae: «univocatio autem et aequivocatio [=analogia] non respicit suppositum, sed essentiam vel naturam, quam significat definitio» quia «aequivocum et univocum dicitur secundum definitivam rationem ean­ dem vel non eandem, ratio autem definitiva cuiuslibet speciei [quae sola est proprie definibilis] sumitur a for­ ma specifica ipsius» et non a materia signata quantitate, quae principium individuationis est2. Deinde, quia species atoma est simpliciter, idest om­ nibus modis, sive re et ratione, una natura vel essentia 3, ideoque non amplius divisibilis re neque distinguibilis ratione in linea essentiali vel specifica; unum enim nihil est aliud quam ens indivisum, et consequenter unum spe­ cie vel natura idem est ac ens indivisum et indivisibile specifica differentia4. Ubi autem est omnimoda unitas essentialis, ibi nulla inaequalitas essentialis dari potest, quia inaequalitas est quaedam pluralitas vel multiplicitas. Ex quo igitur analogia essentialiter respicit naturam vel essentiam, ubi omnis inaequalitas essentialis excluditur, eo ipso excluditur omnis analogia, et nominatim illa quam inaequalitatis appellant. Quam ob rem S. Thomas nervose concludit: «impossibile est naturam speciei communicari ab individuis per prius et posterius [ = inaequaliter], nec 1 Quodlib. III, 4 ad 1. 2 Ibid., corp. auae simpliciter una est m 3 «Species sumitur a lect. 8, n. 8): «sic igitur rerum natura» (S. Thomas, /h VI rerum natura exsistente» (/ « ·» species est unum quid a forma una paulo infra). . .. dicuntur atomae, «in quan* Ob hoc enim species speciall^si particularia vero dicuntur iri­ tum ulterius non dividuntur form materialiter nec lter dividua [=άτομα], in quantum n , lect. μ), n. 2123). rius dividuntur» (S. Thomas, In X I *4 -ίΛ • - 9 - ♦ ISSO P. I, Sec. II: De divisione analogiae secundum esse, neque secundum intentionem» *. Tempore quidem potest unum individuum prius alio participare naturam speciei2: at vero tempus est extra naturam spe­ ciei, ideoque extra analogiam. 702. Similiter non potest esse inaequalitas generica presse dicta sive inter diversa genera suprema entis fi­ niti; quia, licet talis inaequalitas sit vere formalis et es­ sentialis, non est tamen secundum proprias rationes ge­ nerum tantum in quae dividitur ens reale finitum, verum etiam, et quidem maxime, secundum ipsam communem rationem entis: sicut «substantia principalius dicitur ens quam accidens»3, et peccatum mortale principalius dici­ tur peccatum quam veniale4. Hic autem modus inaequa­ litatis est proprius aliorum modorum analogiae, nempe attributionis vel proportionalitatis5. Neque a fortiori potest esse inaequalitas ordinis sive ultra generica, quae multo maior est ideoque propria ana­ logiae attributionis et proportionalitatis, ut inter Deum et creaturas: alterius enim ordinis est ens increatum quod est ens per essentiam, ab ente creato quod est ens I per participationem 6. 703. Remanet ergo sola inaequalitas specifica, hoc est, inter species eiusdem generis supremi, veluti propria analogiae inaequalitatis. Haec enim inaequalitas, eo ipso quod specifica est, essentialis et formalis est, atque ideo multiplicitatem sive diversitatem quandam essentialem praesefert: quo fit, ut inaequalitatem sive diversitatem rationis et definitionis propriae inducat pro singulis spe­ ciebus, ac proin veram realemque analogiam. II Sent., d. 3, 1, 4c; I, 50, 3, arg. sed contra. 2 Quodlib. III, 6, ad obiecta; In III Metaph., lect. 8, n. 438. 3 Ι-Π, 61, 1 ad 1. III, 88, 1 ad 1. 5 III Sent., d. 1, 1, Ic, n. 12; In V Metaph., lect. 8, nn. 876-880' 3c; De Pol., 7, 7 ad 3 et ad 2 sed contra; In I Periherm., lect. 8, n 6. ’ 6 De Pot., 7, 7 ad 2 et 3; item ad 8 sed contra; I, 4, 3 ad 3. Q II, C. I, a. 1: Definitio analogiae inaequalitatis 1551 Ad cuius pleniorem evidentiam duo sunt prae oculis habenda. 1 ‘ 704. Primo quidem genus non esse simpliciter unam naturam, eo modo quo species atoma est una natura. Id namque simpliciter est una natura vel essentia quod non est amplius essentialiter divisibile in plures naturas vel essentias per formales differentias, quia unum est ens indivisum et unitas est indivisio entis: et hoc modo sola species atoma nominat unam naturam, cum non sit am­ plius divisibilis in plures naturas vel species per forma­ les differentias; genus autem est essentialiter divisibile per formales differentias in plures species vel naturas. Quin etiam, maior est multiplicitas essentialis generis eiusque divisibilitas formalis in species quam multiplici­ tas materialis speciei atomae eiusque divisibilitas mate­ rialis in individua, licet tam genus quam species atoma conveniant in ratione universalis; nam verum quidem est universale necessario exigere pluralitatem in his quae sub ipso continentur, diversimode tamen, nempe in actu vel in potentia tantum: «m actu, sicut est in genere, quod semper habet plures species·, in potentia, sicut in aliqui­ bus speciebus, quarum forma, quantum est de se, possi­ bilis est inveniri in multis, cum omnis forma sit de se communicabitis, sed quod inveniatur tantum in uno est ex parte materiae debitae illi speciei quae tota adunatur in uno individuo, ut patet in Sole qui constat ex tota sua materia» *. Et ideo «non est possibile invenire aliquod genus, cuius una tantum sit species: genus enim dividi­ tur in species per oppositas differentias; oportet autem, si unum contrariorum invenitur in natura, et reliquum inveniri, ut patet per Philosophum in II de Caelo et Mun­ do: et ideo, si una species invenitur, invenitur et alia. Una autem species dividitur in diversa individua per dii I Sent., d. 19, 4, 2c. Cf. etiam In VII Metaph., lect., 13, n. 1574; In I Periherm., lect. 10, n. 5; II Contra Gent., cap. 93; De Spiritualibus creaturis, 8c, & Tertia vero ratio. 1552 P. I, Sec. II: De divisione Q. II, C. I, a. 1: Definitio analogiae visionem materiae: contingit autem totam materiam alicui speciei proportionatam sub uno individuo comprehendi, et tunc non est nisi unum individuum sub una spe­ cie» *. Praeterea, unitas essentialis generis est unitas indif­ ferentiae et indeterminationis tantum, quae in sola men­ tis consideratione sistit, ac proinde est mere logica, non realis sive a parte rei; unitas vero essentialis speciei ato­ mae est unitas determinationis et actualitatis, atque ideo realiter sive a parte rei exsistens, antecedenter et independenter a mentis consideratione, et non mere logica. Constat autem unitatem realem comparari ad unitatem mere logicam ut unitatem simpliciter ad unitatem secun­ dum quid, sicut et ens reale comparatur ad ens rationis ut ens simpliciter ad ens secundum quid. Et haec est ratio quam S. Thomas adhibet, qui et ta­ lem distinctionem unitatis essentialis inter genus et spe­ ciem atomam maximi facit*2: «et huius ratio est, inquit, quia species [atoma] sumitur a forma ultima, quae sim­ pliciter una est in rerum natura; genus autem non su­ mitur a forma aliqua quae sit una in rerum natura, sed secundum rationem tantum: non est enim aliqua forma ex qua homo sit animal, praeter illam ex qua homo est homo. Omnes igitur homines, qui sunt unius speciei, con­ veniunt in forma quae constituit speciem, quia quilibet habet animam rationalem: sed non est in homine, equo et asino aliqua anima communis, quae constituat animal, praeter illam animam quae constituit hominem vel equum aut asinum —quod si esset, tunc genus esset unum et comparabile, sicut et species—; sed in sola consideratio­ ne accipitur forma generis, per abstractionem intellectus a differentiis. analogiae inaequalitatis 1553 Sic igitur species [atoma] est unum quid a forma una in rerum natura exsistente: genus autem non est [hoc modo] unum; quia secundum diversas formas in rerum natura exsistentes, diversae species generis praedicatio­ nem suscipiunt; et sic genus est unum logice [tantum], sed non physice» et realiter l. 705. Secundo, divisionem generis in species per dif­ ferentias formales necessario et sempre involvere inae­ qualitatem essentialem specierum per tales differentias constitutarum. Cuius ratio est, quia differentiae forma­ les dividentes genus, ad invicem opponuntur oppositione contraria2. Opposita autem oppositione contrarietatis semper includunt in sua ratione aliquid de oppositione privativa, eo quod diversa genera oppositionum dicuntur analogice, secundum prius et posterius sive ordine quo­ dam, ad unum primum genus seu modum oppositionis, quod est oppositio contradictionis, ita quidem ut post illam sit oppositio privativa, dein oppositio contraria, et tandem oppositio relativa3: in his enim quae sic analo­ gice dicuntur, semper posterius dependet a priori, cuius participatione tale dicitur et est. Unde et «quidquid in ea [oppositione contraria] oppositionis est, totum efficitur per participationem oppositionis privativae et contradic­ toriae»4: quo fit, ut «semper in contrariis omnibus alte­ rum extremum est ut privatio et alterum ut habitus; pri­ vatio enim et habitus faciunt contrarietatem, ut dicitur I Physicorum, et ideo omnes contrarietat es reducuntur in habitum et privationem tanquam in primam opposi­ tionem quae est in genere, sed in oppositionem contra­ dictionis reducitur omnis contrarietas ut in primam op­ positionem simpliciter» 5. Qua de causa, S. Thomas docet Π 1 In I Post., lect. 12, n. 3. Cf. quoque In II Post., lect. 12, n. 9. 2 «Elicit [Aristoteles] ex praemissis quoddam consideratione dig­ num. scilicet quod genus non est aliquid unum simpliciter, species autem est aliquid unum simpliciter Ex quo videtur quod genus non sit una natura, sed species sit una natura» (In VII Physic lect 8 n. 8). ' ’ ' 1 2 In VII Physic., lect. 8, n. 8. In X Metaph., lect. 10, nn. 2112 , 2120-2123. De quatuor oppositis, cap. 1, ed. cit., t. V, pp. 176-179. Ibid., cap. 2, p. 179. 5 Ibid., paulo infra. Cf. etiam In X Metaph., lect. 6, nn. 2036, 2040-2058. P. I, Sec. II: De 1554 divisione analogiae quod «privatio et habitus est prima contrarietas, quia sci­ licet in omnibus contrariis salvatur privationis ratio et habitus, cum semper alterum contrariorum sit quasi pri­ vatio respectu alterius, ut respectu nigri [vel potius ni­ grum respectu albi] et amarum respectu dulcis» *. Atqui privatio et habitus sive privatio et forma essen­ tialiter inaequales sunt, cum privatio se habeat ad for­ mam ut potentia ad actum sive ut mera aptitudo ad rem completam, atque ideo ut imperfectum ad perfectum et ut deficiens ad abundans: constat autem perfectum et abundans esse naturaliter et essentialiter prius imperfec­ to et deficienti, sicut et actus est naturaliter prior poten­ tia, eodemque iure «habitus naturaliter prior est priva­ tione» 2. Ergo similiter differentiae formales contrariae per quas essentialiter dividitur genus, itemque diversae spe­ cies per eas constitutae, debent esse essentialiter inaequa­ les, ita ut «una earum sit ut abundans et alia ut deficiens respectu alterius» \ ac proinde una naturaliter prior al­ tera. Quam ob rem, iure scribit S. Thomas: «prima contra­ rietas est habitus et privatio, quia scilicet in omnibus contrariis salvatur, cum semper unum contrariorum sit imperfectum respectu alterius, ut nigrum respectu albi et amarum respectu dulcis»4. «Manifestum est enim quod in omnibus generibus contingit aliquid esse dupliciter: vel sicut perfectum, vel sicut imperfectum. Cuius ratio est, quia privatio et habitus est prima contrarietas, quae in omnibus contrariis salvatur, ut in X Metaphysicorum dicitur. Unde, cum omnia genera dividantur contrariis differentiis, oportet in omnibus generibus esse perfectum et imperfectum: sicut in substantia aliquid est ut forma, In In In I, V Physic., lect. 9, n. 1. I Periherm., lect. 8, n. 3. V Physic., lect. 3, n. 5. 48, 1 ad 1. Q. II, C. I, a. 1: Definitio analogiae inaequalitatis 1555 et aliquid ut privatio; et in qualitate aliquid est ut album quod est perfectum, et aliquid ut nigrum quod est quasi imperfectum; et in quantitate aliquid est quantitas per­ fecta, et aliquid imperfecta; et in loco aliquid est sursum quod est quasi perfectum, et aliquid deorsum quod est quasi imperfectum; vel leve et grave, quae ponuntur in ubi ratione inclinationis» sursum vel deorsum Et alibi: «semper contraria se habent secundum peius et melius, ut dicitur in I Physic., ita scilicet quod unum est privatio et defectus respectu alterius, sicut frigidum respectu calidi et nigrum respectu albi. Manifestum est autem quod affirmatio, idest omne quod positive dicitur ut aliquid completum, est prius eo quod dicitur per pri­ vationem et defectum, ut calidum est prius frigido» 2: et vicissim, «defectus est naturaliter posterior, sicut privatio quam habitus»3. Unde et merito concludit: «in his autem quae formali differentia differunt, aequalitas inveniri non potest. Opor­ tet enim omnem formalem differentiam ad primam oppo­ sitionem reduci, quae est privationis ad formam. Unde omnium formaliter differentium, natura unius imperfec­ ta exsistens respectu alterius, se habet ad ipsum secun­ dum habitudinem privationis ad formam. Hoc autem in diversitate specierum nobis notarum apparet. Sic igitur specierum differentiam in animalibus et plantis et metallis et elementis invenimus secundum ordinem naturae procedere, ut paulatim ab imperfectiore ad perfectissimum natura consurgat: quod etiam appa­ ret in speciebus colorum et saporum et aliarum sensibi­ lium qualitatum. In his vero quae materialiter differunt, eandem for­ mam habentibus, nihil prohibet aequalitatem inveniri: 1 In III Physic., lect. 1, n. 8. 2 In II de Caelo et Mundo, lect. 4, n. 8. 3 Ibid., n. 6. Cf. etiam III Contra Gent., cap. 9 ad 3, & Habet tamen et hoc dictum. P. I. Sec. II: De divisione analogiae 1556 possunt enim subiecta diversa eandem formam partici­ pare, aut secundum aequalitatem, aut secundum exces­ sum et defectum» *. Et hac de causa in angelis, cum «non possit esse di­ versitas secundum numerum absque diversitate secun­ dum speciem», consequenter in eis nulla diversitas dari valet «absque naturali inaequalitate»', nam «diversitas secundum speciem semper habet diversitatem naturalem concomitantem: sicut in speciebus colorum unus est per­ fectior altero, et similiter in aliis. Et hoc ideo, quia diffe­ rentiae dividentes genus sunt contrariae: contraria au­ tem se habent secundum perfectum et imperfectum, quia principium contrarietatis est privatio et habitus, ut dici­ tur in X Metaphysicorum» 2. 706. Ex quibus omnibus patet definitio analogorum huiusmodi analogia: analoga nempe analogia simplicis inaequalitatis sunt ea quorum nomen est idem, ratio ve­ ro significata per nomen est eadem logice, sed diversa realiter. Dicitur eadem logice, quia ratio communis generis, prout scilicet consideratur ut abstracta abstractione to­ tali a differentiis formalibus eam dividentibus et con­ trahentibus ad species sub ea contentas, est una eademque, idest omnino aequalis, secundum intentionem logi­ cam ei convenientem in tali statu abstractionis: et prop­ ter hoc dicit S. Thomas quod «genus praedicatur aequa­ liter de speciebus quantum ad intentionem» communem, idest logicam generis3, sicut «omnia animalia sunt aequa­ liter animalia»4; et quod species contentae sub uno ge­ nere «parif icantur in intentione» logica communi illius generis, «sicut omnia corpora parificantur in intentione corporeitatis» s. 2 3 4 5 De Substantiis Separatis, cap. 10. Opuscula, ed. cit., t I p 111 I. 75, 7c. ' It Sent., d. 3, 1, 5 ad 3. De Malo, 2, 9 ad 16. I Sent., d. 19, 5, 2 ad 1. Q. II, C. I, a. 1: Definitio analogiae inaequalitatis 1557 Additur autem: sed realiter diversa, quia rationes propriae, nempe differentiae formales quibus realiter di­ viditur illa communis ratio generica quibusque realiter contrahitur ad species, sunt realiter diversae, idest essen­ tialiter plures et essentialiter inaequales, atque ideo ip­ sae species sub illo uno genere contentae sunt realiter et essentialiter inaequales et plures et diversae secundum proprias rationes: sicut «binarius secundum propriam ra­ tionem naturaliter est prior ternario, sed tamen aequali­ ter participant rationem [sive intentionem logicam com­ munem] generis sui, scilicet numeri; ita enim est terna­ rius multitudo mensurata per unum, sicut et binarius» !: et sicut non omnia animalia sunt aequalia animalia, licet omnia sint aequaliter animalia 12; quia «illud commune non habet esse unius rationis [propriae et specificae] in omnibus»3, sed est essentialiter inaequale secundum rem, idest secundum esse essentiae proprium singularum specierum. Qua de causa, S. Thomas dixit quod «genus est unum logice, sed non physice»4, neque matephysice5, ne­ que theologice, idest non realiter realitate essentiae; quia Physica et Metaphysica et Theologia, cum sint scientiae reales, «considerant res secundum suum esse» reale et essentiale: quod est aequivalenter dicere genus logicum esse realiter et essentialiter multiplex et diversum et in­ aequale 6. Quod si quis velit eam exprimere terminis S. Alberti et S. Thomae7, dicere potest analoga inaequalitatis esse ea quorum nomen est idem, ratio vero significata per no- I 1 In I Periherm., lect. 8, n. 6. 2 De Malo, 2, 9 ad 16. 3 I Sent., d. 19, 5, 2 ad 1. Revera enim inaequalitas huiusmodi oritur ex inaequalitate differentiarum, non ex ipsa ratione communi generis. 4 In VII Physic., lect. 8, n. 8. 5 In I Sent., d. 19, 5, 2 ad 1; In librum Boetii de Trinitate, 6, 3c. e Ibid. 7 S. Albertus Magnus, VII Physicorum, tract. 2, cap. 3, t. 6, pp. 512-513. S. Thomas, I Sent., d. 19, 5, 2 ad 1. P. 1, Sec. II: De 1558 divisione analogiae men est eadem secundum intentionem, sed diversa seeundum rem vel secundum esse reale essentiae: sive ae­ qualis secundum intentionem, sed essentialiter inaequalis secundum rem. 707. Quae quidem definitio praeferenda videtur ei quae communiter circumferri solet ex Caietano, nempe «analoga secundum inaequalitatem vocantur [ea] quo­ rum nomen est commune, et ratio secundum illud nomen est omnino eadem, inaequaliter tamen participata» Equidem scio Caietanum aliosque post ipsum sane intelligere huiusmodi formulam, quatenus illa verba: in­ aequaliter participata, sumunt pro inaequalitate perfec­ tionis secundum esse vel secundum rem in speciebus par­ ticipantibus genus2; sed, prout iacet, talis formula aequivocationi ansam praebet et diminuta est. Ansam aequivocationi praebet’, quia, prout sonat et postulat eius constructio grammaticalis, ratio illa omnino eadem, quae est ipsa ratio communis generica, inaequali­ ter participaretur ab eius inferioribus, et sic inaequalitas afficeret ipsam rationem communem. Hoc autem falsum est, ut patet ex dictis: et ipse S. Thomas docet expresse quod «genus aequaliter participatur a suis speciebus»3, quod species «aequaliter participant rationem generis sui»4 et quod «omne genus univoce et aequaliter prae­ dicatur de suis speciebus»5. Praeterea, dictio illa, inaequaliter participata, nisi mo­ dus participationis addatur, ambigua est: nam, si intelligatur de inaequalitate participationis unius et eiusdem formae sive rationis, non includit diversitatem speciei, sed est mere materialis, et ideo non sufficit ad analogiam de qua loquimur; si vero intelligatur de inaequalitate 2 3 Caietanus, De nominum analogia, cap. 1, n. 4, ed. cit Cf. ibid., nn. 4-7, pp. 6-9. S. Thomas, De Malo, 2, 9, obi. 16. In I Periherm., lect. 8, n. 6. II Sent., d. 3, 1, 5, obi. 3. Q. II, C. I, a. 1: Definitio analogiae inaequalitatis 1559 diversarum formarum, diversitatem speciei praesefert, et tunc utique sufficit ad analogiam inaequalitatis, quia est inaequalitas formalis et essentialis Quia tamen, prout iacet, afficere videtur membrum immediate praecedens, scilicet «ratio secundum illud nomen est omnino eadem», sensum prioris inaequalitatis redolere videtur, et sic ana­ logia inaequalitatis daretur inter individua eiusdem spe­ ciei atomae, quod falsum omnino est. Diminuta et deficiens est, quia non determinat neque explicat propriam indolem sive proprium modum iden­ titatis neque inaequalitatis praedictae rationis: quod ta­ men bona definitio praestare debebat; inde enim ambi­ guitas aut certe obscuritas eius sequebatur. Oportet igitur eam complere, ac reducere ad defini­ tionem quam paulo supra dedimus, hoc fere pacto: ea quorum nomen est commune, et ratio secundum illud no­ men est omnino eadem logice sive secundum intentionem, inaequaliter tamen participata secundum esse essentiae sive secundum esse, idest physice aut metaphysice. Sic enim omnino clara et adaequata evadit. 708. Illud etiam notare iuvat, bonitatem huiusce de­ finitionis comprobari ex eo quod in ipsa perfecte expri­ mitur propria indoles istius analogiae eiusque differentia a ceteris Analogiae modis. Exprimitur quidem propria indoles analogiae huius, scilicet quo pacto quove modo ei conveniant ratio analo­ giae: num vere et proprie, an improprie et abusive tan­ tum. Eam non esse veram et proprie dictam analogiam, sed abusive tantum, communis fere sententia est post Caietanum qui, enumeratis tribus analogiae modis, nempe analogia inaequalitatis, analogia attributionis et analogia 1 Cf. De ente expositio primae Quaest. disp. De De Malo, 2, 6 ad et essentia, cap. 6, ed. cit., p. 51, 15-22; 1 Sent., d. 8, partis textus; d. 35, 4 ad 3; II Sent., d. 3, 1, 5 ad 3; Anima, 7 ad 6; De Spiritualibus creaturis, 8 ad 8; 16; I, 50, 4 ad 2. ■v; P 1560 •ο* P. I, Sec. II: De divisione analogiae proportionalitatis, subiungit: «quamvis, secundum veram vocabuli proprietatem et usum Aristotelis, ultimus modus tantum analogiam constituat, primus autem [ = modus analogiae inaequalitatis] alienus ab analogia omnino est» l. Et post pauca: «haec, inquit, pro tanto analoga vo­ cantur quia, considerata inaequali perfectione inferiorum [specierum sub uno genere ordinatarum], per prius et posterius ordine perfectionis de illis dicitur illud nomen commune; et iam in usum venit ut quasi synonime dica­ mus aliquid dici analogice et dici per prius et posterius. Abusio tamen vocabulorum haec est: quoniam dici per prius et posterius, superius est ad dici analogiae...: quoniam univoca sunt secundum veritatem et univoco­ rum canones in eis servandi sunt»2. Pace tamen tanti viri ceterorumque vestigia eius pre­ mentium, crederim analogiam inaequalitatis esse vera II analogiam, licet non ita plene et stricte dictam sicut ana­ logiam attributionis multoque minus sicut analogiam proportionalitatis. Illa enim est vera analogia cui vere convenit definitio communis analogiae; nam «cuicumque convenit definitio, convenit et definitum» 3. Atqui analo­ giae inaequalitatis vere convenit definitio communis ana­ logiae. Ut enim patet ex supra dictis4, analoga in communi deficiuntur: ea quorum nomen est idem, ratio vero sig­ nificata per nomen est secundum quid eadem, diversa tamen simpliciter. Porro talis definitio vere convenit ana­ logis analogia inaequalitatis, quippe quorum nomen est idem, ratio autem per nomen significata est secundum quid tantum eadem, simpliciter tamen diversa: ratio namque significata per nomen est ratio generica, quae Q. Il, C. I, a. 1: Definitio analogiae inaequalitatis 1561 est una tantum secundum intentionem logicam, non una autem sed multiplex et diversa secundum rem sive secun­ dum esse essentiae reale; constat autem unitatem mere logicam seu intentionalem esse unitatem secundum quid, dum e contra diversitatem secundum esse reale essentiae seu secundum rem esse diversitatem simpliciter, nam et unitas secundum esse reale essentiae ei opposita est uni­ tas simpliciter. Quare S. Thomas: «genus, ait, non est aliquid unum simpliciter, species autem est aliquid unum simpliciter»; quia «species est unum quid a forma una in rerum natura exsistente, genus autem non est unum» a forma una in rerum natura exsistente, sed in sola ra­ tionis consideratione: «et sic genus est unum logice, sed non physice» et realiter; «ex quo videtur quod genus non sit [simpliciter] una natura, sed species sit [simpliciter] una natura» ’. Cum ergo natura vel essentia sit ipsa ratio significata per nomen, sequitur rationem significatam per nomen commune generis non esse simpliciter unam, sed secundum quid tantum. Quae cum ita sint, minus caute dictum est hunc ana­ logiae modum esse omnino alienum a vera ratione ana­ logiae, ita ut nonnisi per vocabulorum abusionem dici posset analogiae modus. 709. Assignatur etiam propria eius differentia a ce­ teris analogiae modis. Etenim in analogis analogia attri­ butionis mere extrinsecae sive pure denominativae, ratio significata per nomen commune est diversa et inaequalis secundum intentionem tantum et non secundum esse; dum in analogis analogia inaequalitatis ratio significata per nomen commune est diversa et inaequalis secundum esse tantum et non secundum intentionem. Rursus, in analogis analogia attributionis intrinsecae et similiter in analogis analogia proportionalitatis, ratio significata per nomen commune est diversa et inaequalis Caietanus, De nominum analogia, cap. 1, n. 3, pp. 5-6. Ibid., n. 7, pp. 8-9. Cf. etiam n. 2, p. 4. S. Thomas, II Sent., d. 27, 2 obi. 8. Cf. supra, nn. 277-280. I S. Thomas, In VII Physicorum, lect. 8, n. 8. 3 > 1562 P. I, Sec. II: De divisione analogiae tam secundum intentionem quam secundum esse; dum in analogis analogia inaequalitatis, ratio significata per nomen commune est diversa et inaequalis secundum esse tantum et non secundum intentionem. Per hoc ergo quod dicitur: ratio vero significata per nomen est eadem secundum intentionem, distinguitur hic analogiae modus a ceteris omnibus, quorum ratio signi­ ficata per nomen commune est diversa secundum inten­ tionem. Per hoc autem quod additur: diversa tamen secundum rem sive secundum esse reale essentiae, distinguitur spe­ cialiter hic modus analogiae ab analogia attributionis pu­ re extrinsecae et denominativae, in qua est sola diversitas secundum intentionem. Tandem, per hoc quod simul dicitur: ratio significata per nomen commune est eadem secundum intentionem et diversa secundum rem, differt specialiter analogia in­ aequalitatis cum ab analogia attributionis intrinsecae tum ab analogia proportionalitatis, quatenus in illa est sola diversitas secundum rem, dum in his simul adest di­ versitas secundum intentionem et secundum rem. Art. 2,— Divisio analogiae inaequalitatis ■ 710. Dividitur autem analogia inaequalitatis in plures modos. Primo namque dividitur in analogiam inaequalitatis essentialis proprie et plene dictae, ut est illa quae viget inter species eiusdem generis proprie et plene dictas, ver­ bi gratia inter hominem et equum qui pleno et proprio sensu sunt species animalis; et in analogiam inaequali­ tatis quasi essentialis, ut est illa quae habetur inter quasi species eiusdem generis, quin tamen pleno iure species sint, verbi gratia inter acediam et angustiam vel inter misericordiam et invidiam quae sunt quasi species tris­ titiae, non tamen proprio et stricto sensu. Q. II, C. I, a. 2: Divisio analogiae inaequalitatis ) 1563 Dupliciter enim dividitur genus: uno modo, formaliter, idest per differentias eius formales contrarias, con­ stituentes diversas species proprie dictas; alio modo, qua­ si materialiter, nempe per applicationem rationis genericae ad diversas materias ei extraneas, ad quas se habet ut formale ad materiale, ac proin inaequalitatem quandam quasi essentialem et specificam praedictae rationis inducunt secundum rem sive secundum esse, quatenus diversitas illa materiae extraneae redundat quodammodo in ipsam rationem per modum connotationis cuiusdam. Exempli gratia, linea recta et linea curva sunt species proprie dictae lineae, et similiter angulus rectus et angu­ lus acutus et angulus obtusus sunt species anguli; e con­ tra, angulus aeneus et angulus lapideus et angulus lig­ neus et angulus visualis non sunt species formales an­ guli, sed species quasi materiales, ob applicationem for­ mae anguli recti vel acuti vel obtusi ad diversas mate­ rias sensibiles ei extraneas *. Ad rem S. Thomas: «ad rationem speciei pertinet quod se habeat ex additione ad genus. Sed generi potest aliquid addi dupliciter. Uno modo, quod per se ad ipsum pertinet et virtute continetur in ipso, sicut rationale additur animali: et talis additio facit veras species alicuius generis, ut per Philosophum patet in VII Metaph. et in VIII. Aliud vero additur generi quasi aliquid extraneum a ratione ipsius, sicut si album animali addatur, vel aliquid huiusmodi: et talis additio non facit veras species gene­ ris, secundum quod communiter loquimur de generibus et speciebus. Interdum tamen dicitur aliquid esse species alicuius generis propter hoc quod habet aliquid extraneum ad quod applicatur generis ratio, sicut carbo et flamma dicuntur I Cf In II Physicorum, lect. 3, n. 8; In I Post. lect. 25, n. 2; In librum Boetii de Trinitate, 5, 3 ad 5-7; De natura generis, cap. 14, ed. cit., t. V, p. 247. » i 1564 ■u .· P. 1. Sec. Il: De divisione analogiae esse species ignis propter applicationem naturae ignis ad materiam alienam; et simili modo loquendi dicuntur Astrologia et Perspectiva species Mathematicae, in quan­ tum principia mathematica applicantur ad materiam na­ turalem» sive physicam Patet autem applicationem rationis genericae ad ma­ teriam extraneam plus dicere quam differentia mere ac­ cidentalis, puta albedinis, ad rationem genericam anima­ lis; itemque plus importare quam merus descensus ma­ terialis speciei atomae ad individua sub ea contenta: sed medio modo se habere inter differentias pure accidenta­ les mereque materiales et differentias pure formales, cum applicatio rationis genericae al materias extraneas quasi formalis ad materiale sit quasi deductio formae ad ma­ teriam, ad cuius diversitatem quodammodo trahitur per quandam necessariam connotationem in esse rei, ex ipsa reali applicatione. Unde et reductive, reductione licet impropria, trahitur talis additio ad differentiam quasi formalem generis, et consequenter ad quasi species eius constituendas. 711. Secundo, analogia inaequalitatis vere proprieque essentialis subdividitur in tres modos. Primus est inter species supremas unius eiusdemque generis supremi sive generalissimi, puta inter corpus et spiritum purum. Corpus enim, quod est substantia cor­ porea sive materialis; et angelus sive spiritus purus, qui est substantia incorporea pureque spiritualis, sunt spe­ cies supremae generis generalissimi quod est substantia: primo namque dividitur genus substantiae per formales differentias in substantiam essentialiter compositam ex materia et forma, quae est corpus; et in substantiam es­ sentialiter simplicem, idest non compositam ex materia 1 I-II, 35, 8c et ad 3. Cf. etiam In IV Sent., d. 44, 3, 2 qla 2cSalmaxticenses, Cursus theol., in I-II, arbor Praedicameiitalis virtutum, & 5, n. 31, ed. Palmé, t. 6, pp. 433434. Q. II, C. I, a. 2: DiVISIO ANALOGIAE INAEQUALITATIS 1565 et forma, quae est angelus, purus nempe spiritus puraque forma. Alter est inter species subalternas unius eiusdemque generis subalterni, verbi gratia inter corpus vivum et corpus vita carens. Substantia enim corporea primo et essentialiter dividitur quasi per formales differentias in substantiam essentialiter compositam ex materia orga­ nica et forma vivente quae est anima, et in substantiam essentialiter compositam ex materia inorganica et forma vita carente: et ex prima differentia resultat corpus ani­ matum seu vivum; ex secunda vero corpus inanimatum seu non-vivum. Tertius est inter species infimas unius eiusdemque generis infimi, exempli gratia inter hominem et belluam. Animal enim, quod est substantia animata sensitiva, es­ sentialiter dividitur per rationale et irrationale tanquam per formales differentias: ex prima autem differentia constituitur species atoma hominis, qui est animal ratio­ nale; ex secunda vero constituitur species belluae, quae est animal irrationale, licet haec species non sit revera ultima et specialissima sed subalterna, eo quod bruto­ rum animalium dantur plures species. 712. Sed circa huiusmodi divisionem sunt tria ani­ madvertenda. Primo quidem inaequalitatem essentialem horum trium modorum non esse aequalem, sed essentia­ liter inaequalem et gradatim procedentem. Maxima enim inaequalitas huius analogiae est inter species supremas eiusdem generis supremi, eo quod inter eas est maxima distantia et summa diversitas quae dari potest inter plu­ res species; minima vero est inter species infimas eius­ dem generis infimi, eo quod inter eas habetur minima diversitas minimaque distantia quae inter plures species intercedere potest; media autem est inter species subal­ ternas eiusdem generis subalterni, eo quod inter eas habetur minor distantia quam inter species supremas eiusdem generis supremi simulque maior distantia quam 1566 P. I, Sec. II: De divisione analogiae inter species atomas eiusdem generis infimi. Et sic, ma­ xima inaequalitas inter species substantiae est quae viget inter corpus et angelum; minima autem est quae habe­ tur inter hominem et belluam, vel potius inter duas species finitimas eiusdem generis animalis irrationalis, puta inter canem et lupum vel inter equum et mulum; media vero est quae intercedit inter corpus vivens et corpus vita carens. Secundo, notandum est inaequalitates extremas, quae sunt inaequalitas maxima et inaequalitas minima, stare in indivisibili pro suo quoquo modo. Si enim aliqua inaequalitas essentialis dari posset maior vel minor inaequalitate inter species supremas eiusdem generis supremi, eo ipso haec desineret esse maxima: nam, si alia maior supponeretur, illa erit ma­ xima; sin autem supponeretur alia minor, talis minor reduci non posset ad maximam. Eodem iure, si alia inaequalitas essentialis dari pos­ set minor vel maior inaequalitate inter species specialis­ simas eiusdem generis infini, ipso facto haec desineret esse infima: si enim poneretur alia minor, eo ipso esset minima vel infima; sin autem poneretur alia maior, eo ipso esset irreductibilis ad minimam sive infimam. Sic ergo inaequalitas maxima inter species supre eiusdem generis supremi nequit esse nisi una et indivi sibilis; similiter inaequalitas minima inter species spe­ cialissimas eiusdem generis infimi. Dico autem, inter species supremas et inter species infimas eiusdem generis supremi eiusdemque generis in­ fimi: nam si loquamur de inaequalitate inter species su­ premas diversorum generum supremorum, nihil impedit quominus inaequalitas unius generis sit maior vel minor quam inaequalitas alterius; et similiter, si sermo fiat de inaequalitate inter species infimas diversorum praedica­ mentorum. Immo et necessarium est talem inaequalita­ tem admittere, ex quo ipsamet praedicamenta sunt es­ sentialiter inaequalia, utpote primo et maxime diversa. Q. II, C. I, a. 2: Divisio analogiae » inaequalitatis 1567 Ita, verbi gratia, maior est distantia et inaequalitas essentialis inter corpus et angelum, quae sunt species supremae praedicamenti substantiae, quam inter numerum et magnitudinem sive quantitatem discretam et conti­ nuam, quae sunt species supremae praedicamenti quan­ titatis: pariter, maior est inaequalitas et distantia inter hominem et equum vel inter equum et asinum, qui sunt species atomae generis infimi substantiae, quam inter lineam rectam et lineam curvam, quae sunt species ato­ mae generis infimi quantitatis. Ex adverso, inaequalitas media inter species interme­ dias vel subalternas eiusdem praedicamenti latitudinem magnam suscipit diversitatis et inaequalitatis: nam tales species plures habent gradus intra unum idemque prae­ dicamentum, licet subordinatos vel saltem coordinatos. Et sic videmus maiorem esse distantiam inter corpus vivens et corpus vita carens, quam inter duo corpora viventia: puta, inter plantam et lapidem, quam inter plantam et animal. Tandem, advertendum est inaequalitatem essentialem huius modi analogiae esse intra species supremas vel spe­ cies subalternas vel species atomas unius eiusdemque praedicamenti tantum, non autem inter species quas­ cumque diversorum praedicamentorum: nam inter spe­ cies, immo et inter individua, diversorum praedicamen­ torum adest inaequalitas, non solum secundum esse reale essentiae, verum etiam secundum ipsam communissi­ mam rationem entis realis finiti; et talis inaequalitas est propria aliorum modorum analogiae, nempe attribu­ tionis et proportionalitatis, ut supra ostensum est ’. Ut enim egregrie scribit Caietanus, divisio et inaequalitas formalis est illa «quae per essentialia principia fit. Et haec habet latitudinem: quia quaedam est per essentia­ lia principia propria, quaedam vero per principia essen­ tialia communio.’, et hoc iterum habet latitudinem, secun­ 1 Cf. supra, η. 702. 1568 P. I, Sec. II: De divisione analogiae dum quod principia essentialia communia sunt magis et minus communia. Verbi gratia, inter Sortem et Pla­ tonem est divisio numeralis et non formalis, quia non causatur distinctio eorum ex essentialibus, sed individualibus principiis; inter Sortem vero et hunc leonem, dato quod leo et homo essent sub eodem genere proximo, est divisio formalis per essentialia principia propria, ultimas scilicet differentias, tantum; inter Sortem vero et hanc plantam est maior divisio formalis, per principia scilicet essentialia communia Sorti et multis aliis spe­ ciebus, scilicet sensibile et insensibile; inter Sortem vero et hunc lapidem est divisio formalis adhuc maior per communiora principia, scilicet per animatum et inani­ matum. Et sic semper ascendendo, intenditur divisio formalis adeo, quod inter Sortem et hanc albedinem est maxima divisio formalis, utpote per propria et commu­ nissima principia essentialia, scilicet substantivum et dispositivum modos entis praedicamentorum constitu­ tivos» *. 713. Tertio, analogia inaequalitatis improprie mereque reductive essentialis subdivitur in duos modos, nem­ pe in analogiam pure physicam et in analogiam physicomathematicam. Analogia pure physica habetur inter quasi species pure physicas resultantes ex applicatione eiusdem ratio­ nis communis genericae ordinis physici ad diversas ma­ terias extraneas ordinis quoque physici: utputa inter flammam et carbonem, quae sunt quasi species ignis; nam «ignis in materia aerea dicitur flamma, et in mate­ ria terrea dicitur carbo»12, utraque autem haec materia est aliena vel extranea respectu naturae ignis 3: et inter 1 In opusculum de Ente et Essentia, cap. 4, q. 6, n. 58, ed. cit. p. 91. 2 S. Thomas, I, 67, 2 ad 2. 3 II Sent., d. 13, 3 ad 3; IV Sent., d. 44, 3, 2 qla. 2c et ad 4· In librum Boetii de Trinitate, 4, 3 ad 4; In II de Anima, lect 14 n 406· In Psalm. 17, 9. Cf. etiam Aristotelem, II de Partibus Animalium Q. II, C. I, a. 2: Divisio analogiae inaequalitatis 1569 acediam et angustiam vel inter invidiam et misericor­ diam, quae sunt quasi species tristitiae, scilicet «per applicationem rationis tristitiae ad aliquid extraneum... ex parte causae obiecti vel ex parte effectus» ’. Analogia vero physico-mathematica contingit inter quasi species physico-mathematicas resultantes ex appli­ catione eiusdem rationis communis genericae ordinis mathematici ad diversas materias ordinis physici, ideoque ei extraneas, ad quas se habet ut formale ad mate­ riale: exempli gratia, inter Astronomiam et Opticam, quae sunt quasi species Geometriae, prout scilicet ratio­ nes Geometriae purae applicantur ad materiam caeles­ tem mensurandam et terrestrem videndam*2, quae sunt materia sensibilis sive physica3. Quem ad sensum scribit S. Thomas: «est autem considerandum quod multa qui­ dem secundum abstractam considerationem vel logici vel mathematici4 non sunt aequivoca, quae tamen, secun­ dum concretam rationem naturalis [physici] ad mate­ riam applicantis, aequivoce quodammodo dicuntur, quia non secundum eandem rationem in qualibet materia re­ cipiuntur; sicut quantitatem et unitatem, quae est prin­ cipium numeri, non secundum eandem rationem contin­ git invenire in corporibus caelestibus et in igne et in aere et in aqua»5. Et sic apparet quam late pateat analogia inaequali- ) cap. 2 (III, 232-233); et S. Albertum Magnum, V Topic, tract. 2, cap. 7, ed. cit., t. II, p. 414. 1 I-II, 35, 8c et ad 3. 2 I-II, 35, 8c; In I Post., lect. 25, n. 2. In II Physic., lect. 3, n. 8. Ens enim mathematicum purum et ens pure logicum sunt for­ maliter entia rationis, atque ideo ex hac parte assimilantur a S. Doctore. Unde, et postquam de ente rationis logico sermonem fecerat, statim subiungit: «et simile est de omnibus aliis quae consequuntur ex modo intelligendi, sicut est abstractio mathematicorum et huiusmodi* (S. Thomas, I Sent., d. 2, 1, 3c). 5 In VII Physic., lect. 7, n. 9. Cf. etiam S. Albertum Magnum, VII Physicorum, tract. II, cap. 2, t. Ill, pp. 508-509. Eademque ratione ait quod «aequalitas primo in numeris est [et], per analogiam in quan­ tis continuis numeratis» (I Post., tract. 3, cap. 1, t. II, p. 69b). 1570 P. I. Sec. II: De divisione analogiae tatis: vagatur enim per omnia praedicamenta, et in linea recta praedicamentali uniuscuiusque praedicamenti tantum extenditur quantum protenduntur eius genera, nem­ pe a genere supremo usque ad genus infimum pertranseundo per omnia genera subalterna in linea vero indi­ recta et quasi connotativa, tantum extenditur quantum porriguntur materiae alienae vel extraneae quibus diver­ simode applicabilis est ratio communis generica physica vel mathematica, quasi formalis ad materiale. En ergo divisio schematica: π- '· I) species eiusdem geneneris constitutas per differentias formales, idest inter species pro­ prie dictas II) species eiusdem gene­ ris constitutas per dif­ ferentias materiales si­ ve per applicationes differentes eiusdem generis ad materias diversas et extraneas, idest inter species reductive dictas 1) inter species supre­ mas eiusdem gene­ ris supremi. 2) inter species subal­ ternas eiusdem ge­ neris subalterni. 3) inter species infimas eiusdem generis in­ fimi. 1) pure physicas vel psychologicas, v. gr. inter flammam et carbonem, vel inter misericordiam et in­ vidiam. 2) non pure physicas, sed physico - mathe­ maticas, v. gr. inter astronomiam et op­ ticam vel inter mu­ sicam et poesim. Vel, ut dicunt Completes ses Ord. Praed., «dicuntur analoga _ _ analogia physica quaelibet praedicata superiora praeter speciem infimam» Q. Π, C. I, a. 3: Vindicatio analogiae inaequalitatis 1571 Art. 3.- Vindicatio analogiae realis inaequalitatis 714. Dolendum est tamen hunc Analogiae modum adeo esse neglectum a scholasticis posterioris aetatis, sub praetextu eum non excedere limites univocitatis, ac si ei non conveniret ratio analogiae nisi per abusum vo­ cabuli et quasi per puram aequivocationem. Equidem, si totam doctrinam de Analogia reducamus ad puram Logicam mereque logice iudicemus de ipsa, in­ ter univoca computandus esset, quia et genus est primum universale sive univocum. Hoc autem non est usquequa­ que verum; quin scientiae reales, praesertim Metaphysica et Theologia sacra, tantas vel potiores partes sibi vin­ dicant hac de re ’. Porro, secundum has scientias reales, analogia inaequiltatis est vera et non abusiva analogia, quia est analogia realis sive rerum secundum esse reale essentiae, quas scientiae reales directe et ex propriis con­ siderant*12. Et ideo tam physicus quam metaphysicus et theologus vere et absque ullo verborum abusu eam pos­ (Quaestiones in universam Aristotelis Logicam, q. 7, a. 3, n. 25, p. 453b. Compluti, 1677). 1 Cf. supra, nn. 2-7; 19-23. 2 Logica dicitur scientia rationalis, quia est de ente rationis ut de proprio obiecto; Physica vero, Metaphysica et Theologia Sacra vocantur scientiae reales, quia sunt de ente reali ut de obiecto pro­ prio. «Philosophia enim Prima est de communibus, quia eius consi­ deratio est circa ipsas res communes, scilicet circa ens et partes et passiones entis. Et quia circa omnia quae in rebus sunt habet nego­ tiari ratio, Logica autem est de operationibus rationis, Logica erit etiam de his quae communia sunt omnibus, idest de intentionibus ra­ tionis, quae ad omnes res se habent·, non autem ita quod Logica sit de ipsis rebus communibus sicut de subiectis; considerat enim Logica sicut subiecta syllogismum, enuntiationem, praedicatum aut aliquid huiusmodi» (S. Thomas, In I Post., lect. 20, n. 4. Cf. etiam In IV Metaph., lect. 4, nn. 574-577; De natura generis, cap. 4, ed. cit., t. V, p. 226). «Unde et, aliae scientiae sunt de rebus, et aliae de intentioni­ bus intellectis» (IV Contra Gent., cap. 11); quia niminam scientiae reales «sunt de rebus», non autem «de intentionibus, nisi sola scien­ tia rationalis» (In III de Anima, lect. 8, n. 718): Logica enim «con­ siderat intentiones tantum», Physica vero et Metaphysica «considerant res secundum suum esse» reale (I Sent., d. 19, 6, 2 ad 1). 1572 P. I, Sec. II: De divisione analogiae sunt et debent appellare analogiam; «quoniam quilibet artifex iudicare debet secundum proprias sui generis causas» ’, et loqui formaliter secundum propriam mate­ riam. Sicut ergo quando logicus genera dicit univoca, non debet eum metaphysicus de improprietate et abusu locutionis arguere, licet apud ipsum vocentur analoga; ita neque logicus corripere debet metaphysicum de abusu et improprietate verborum quando genera nominat ana­ loga, licet apud ipsum appellentur univoca: sed oportet logicum loquentem, logice intelligere et interpretari; et metaphysicum, metaphysice et realiter. Neque ulla exinde sequitur contradictio, quia non est affirmatio et negatio eiusdem de eodem secundum idem12. Logica enim affirmat univocitatem generis secundum intentionem tantum, non secundum rem vel esse; Metaphysica vero negat univocitatem generis secundum rem vel esse tantum, non secundum intentionem: similiter, Logica negat analogiam generis secundum intentionem tantum, non secundum esse: Metaphysica autem affirmat analogiam generis secundum esse tantum, non secundum intentionem. Quin immo iudicia utriusque facultatis sunt simul vera: nam verum est iudicium Logicae affirmantis genus esse univocum secundum intentionem, simulque verum est iudicium Metaphysicae negantis genus esse univocum secundum esse; pariter, verum est iudicium Logicae negantis genus esse analogum secundum inten­ tionem, simulque verum est iudicium Metaphysicae affir­ mantis genus esse analogum secundum esse. Similiter, nulla est timenda aequivocatio vel amphi­ bologie ex eo quod unum idemque nomen generis quan­ doque significat univocationem, interdum vero analo- 1 Caietanus, In II-II, 23, 7, n. 1. Cf. etiam S. Thomam, De Pot., 1, 4c. 2 «Est enim contradictio oppositio unius et eiusdem, non rei tan­ tum sed rei et nominis simul, secundum idem ad idem, similiter et in eodem tempore» (S. Thomas, De -fallaciis, cap. 12, ed. cit., t. IV, pp. 527-528). Ampliorem explicationem contradictionis, eamqtie prorsus egregiam, tradit S. Doctor In I Periherm., lect. 9, nn. 7-9. 0. IL C. I, a. 3: Vindicatio analogiae inaequalitatis 1573 giam. Non enim significat simul haec duo aeque primo, sed secundum prius et posterius: primo namque et prin­ cipaliter nomen generis est nomen secundae intentionis sive logicum, et ideo primario et principaliter significat univocationem; secundario autem et ex consequenti est nomen primae intentionis sive rei, idest nomen physicum vel metaphysicum, ac proin ex consequenti et per poste­ rius significat analogiam inaequalitatis, quae est analogia realis sive secundum rem. Sicut ergo nomen analogiae dictum de analogia attributionis vel proportionalitatis et de analogia inaequalitatis non est nomen pure aequivocum, sed analogum, eo quod per prius dicitur de ana­ logia proportionalitatis et attributionis et nonnisi per posterius de analogia inaequalitatis: ita nomen generis dictum de genere logico et de genere reali, idest physico vel metaphysico, est nomen analogum et non pure aequivocum, quia ambo genera similia et proportionalia sunt in suo quoquo ordine, et insuper dicitur per prius de logico quam de reali. Ex quo igitur genus physicum vel metaphysicum est ipsum analogum inaequalitatis sive secundum rem, dicere nomen generis esse pure aequivocum ut significat univocitatem logicam et analogiam realem, est aequivalenter asserere idem nomen generis esse pure aequivocum ad genus logicum et ad genus physicum vel metaphysicum. 715. Quam ob rem, multo magis placet antiquorum consuetudo, nempe Aristotelis, Averrois, S. Alberti Magni et S. Thomae, absque ullo scrupulo loquentium de ana­ logia inaequalitatis, eamque simpliciter appellantium analogiam tam in Physica quam in Metaphysica: immo et in Theologia Sacra cum, ut S. Albertus et S. Thomas, theologi nunere funguntur. Sed et eorum philosophandi mos multo verior et pro­ fundior est magisque scientificus quam modus philoso­ phandi recentiorum. Analogia enim inaequalitatis cum sit potius analogia rerum, quam analogia nominum, po­ tius quoque spectat ad scientias reales quam ad scien- ■ ! 1574 P. I, Sec. II: De divisione analogiae tiam rationalem sive Logicam. Quia ergo «modus mani­ festandi veritatem in qualibet scientia debet esse conve­ niens ei quod subiicitur sicut materia in illa scientia» *, recta methodus sciendi postulat ut haec analogia tracte­ tur realiter, idest physice vel metaphysice vel theologice, et non mere logice. Sane quidem, si uni Logicae adscriberetur, necessa­ rio pertinere deberet ad Logicam docentem vel ad Lo­ gicam utentem. Non ad primam·, tum quia Logica do­ cens est de solis intentionibus secundis, et non de ipsis rebus ad quas directe reducitur haec analogia; tum etiam quia ad puram Logicam solum spectat agere de analogia secundum intentionem tantum eo ipso quod est scientia de solis intentionibus, haec autem analogia de qua loquimur non est analogia secundum intentionem, sed univocatio, cum sit analogia secundum rem tantum. Neque ad secundam, quia tunc pertineret ad meram Dia­ lecticam procedentem ad considerandas ipsas res analo­ gas hac analogia ex solis intentionibus rationis, «quae sunt extraneae a natura rerum»; et sic non haberetur scientia vera et propria de tali analogia, sed mera opinio et communis probabilitas: quod patet esse falsum12. 1 In I Ethic., lect. 3, n. 32. 2 «Pars autem Logicae, quae demonstrativa est, etsi circa com­ munes intentiones versetur docendo, tamen usus demonstrativae scien­ tiae non est in procedendo ex his communibus intentionibus ad ali­ quid ostendendum de rebus, quae sunt subiecta aliarum scientiarum: sed hoc Dialectica facit, quia ex communibus intentionibus procedit arguendo dialecticus ad ea quae sunt aliarum scientiarum, sive sint propria sive communia, maxime tamen ad communia» (S. Thomas, In I Post., lect. 20, n. 5). «Differunt autem ab invicem Philosophus quidem [ = Metaphysicus] a Dialectico secundum potestatem: nam maioris virtutis est conside­ ratio Philosophi quam consideratio Dialectici. Philosophus enim de praedictis communibus [omni enti] procedit demonstrative, et ideo eius est habere scientiam de praedictis, et est cognoscitivus eorum per certitudinem: nam certa cognitio sive scientia est effectus demons­ trationis. Dialecticus autem circa omnia praedicta procedit ex pro­ babilibus: unde non facit scientiam, sed quandam opinionem. Et hoc ideo est, quia ens est duplex: ens scilicet rationis et eus naturae. Ens autem rationis dicitur proprie de illis intentionibus quas ratio adinvenit in rebus consideratis, sicut intentio generis, spe- Q. II, C. I, a. 3: Vindicatio analogiae inaequalitatis 1575 Ac de facto, scholastici posterioris aetatis, qui mere logice de ea loquuntur, ipsam reducunt in Logica docen­ te ad puram univocationem, nempe ad genus logicum; et in Logica utente, quando scilicet considerant ipsas res analogas tali analogia, mere dialectice pertractant, non satis attententes propriam indolem huius analogiae, quae potius est realis quam intentionalis, idest rerum potius quam nominum. Qua in re, in excessum incidunt logicismi, res nempe quae ad scientias reales directe spec­ tant, considerantes secundum meras intentiones logicas; et realissima problemata physica, metaphysica et theo­ logica pertractantes ac resolventes in puram putamque Dialecticam utentem, quae a vera ratione scientiae exci­ dit. Eo simili modo quo moderni scientifici, qui dicuntur, incidunt in excessum mathematismi, res scilicet physicas, biologicas, psychologicas, sociales, oeconomicas, politi­ cas aliasque id genus, considerantes secundum meram rationem quantitatis et mensurae, vi cuius earum leges ciei et similium; quae quidem non inveniuntur in rerum natura, sed considerationem rationis consequuntur: et huiusmodi, scilicet ens rationis est proprie subiectum Logicae. Et ideo subiectum Logicae ad omnia se extendit de quibus ens naturae praedicatur: unde concludit [Aristoteles] quod subiectum Logicae aequiparatur subiecto Philoso­ phiae [=Metaphysicae], quod est ens naturae. Philosophus igitur ex principiis ipsius [entis realis] procedit ad probanda ea quae sunt consideranda circa huiusmodi communia acci­ dentia entis. Dialecticus autem procedit ad ea consideranda ex inten­ tionibus rationis, quae sunt extranea a natura rerum: et ideo dicitur quod Dialectica est tentativa, quia tentare proprium est ex principiis extraneis procedere... Dialectica enim potest considerari secundum quod est docens et secundum quod est utens. Secundum quidem quod est docens, habet considerare de istis intentionibus, instituens modum quo per eas pro­ cedi possit ad conclusiones in singulis scientiis probabiliter ostenden­ das: et hoc demonstrative facit, et secundum hoc est scientia. Utens vero est secundum quod modo adiuncto utitur ad concludendum ali­ quid probabiliter in singulis scientiis, et sic recedit a modo scientiae... Sed in parte Logicae, quae dicitur Demonstrativa, solum doctrina pertinet ad Logicam: usus vero ad Philosophiam et ad alias particula­ res scientias, quae sunt de rebus naturae. Et hoc ideo, quia usus De­ monstrativae consistit in utendo principiis rerum de quibus fit de­ monstratio, quae ad scientias reales pertinet, non utendo intentioni­ bus logicis» (In IV Metaph., lect. 4, nn. 574, 576-577. Cf. etiam In li­ brum Boetii de Trinitate, 6, Ic). *4 I * 1 r 1576 P. I, Sec. II: De divisione analogiae formulis mathematicis exprimi possint. Sunt enim haec diversa genera scibilia, in scientiis autem et demonstra­ tionibus «non est descensus neque transitus de genere in genus» ούκ άρα έστιν εξ άλλου γένος μεταβάντα δεϊξαι, οϊον τό γεωμετρικόν άριθμητκη 12; insuper «peccant qui uni­ formiter» in diversis generibus scientiae «procedere ni­ tuntur» 3. Sive ergo res metaphysicae vel theologicae ex­ primantur terminis logicis, sive res physicae formulis mathematicis, non inde sequitur problemata realia metaphysica vel theologica inducere rigorem Logicae for­ malis; neque realia problemata physica, rigorem Mathe­ maticae: quia neque revera sunt scientifice soluta vel demonstrata, quantumvis homo sibi illudat de rigore de­ monstrativo logico vel mathematico. Ideo nervose S. Thomas: «in parte Logicae, inquit, quae dicitur Demons­ trativa, solum doctrina pertinet ad Logicam’, usus vero ad Philosophiam [ = Metaphysicam] et ad alias particu­ lares scientias, quae sunt de rebus naturae» 4; et iterum: «ex mathematicis non potest aliquid efficaciter de motu [qui est res physica] concludi»5. 716. Immo et talem excessum logicismi extendunt aliquando ad analogata pleno sensu dicta, quae nonnunquam reducere nituntur ad meram analogiam inaequali­ tatis, licet in universali veram habeant notionem de ce­ teris analogiae modis. Ita, exempli gratia, opinantur Bânez et Joannes a S. Thoma enuntiationem dividi in sim­ plicem et compositam sive in categoricam et hypothe­ ticam ut genus in species, nempe divisione univoca, atque ideo tales enuntiationes non posse dici analogas nisi sola 1 S. Thomas, In I Post., lect. 15, n. 5. 2 Aristoteles, I Post., cap. 7, n. 1 (I, 128 3J-34) 3 S. Thomas, In librum Boetii de Trinitate, 6, 2c, in fine ♦ In IV Metaph., lect. 4, n. 577. Cf. etiam In I Post lect’ 20 n 5* In VII Metaph., lect. 2 n. 1260; In I de Caelo et Mundo lect 13 n. 5; lect. 15, nn. 1 et 9; lect. 22, n. 9. ’ lect. u, 5 De Pot., 3, 17 ad 17. 0 IL C. I, a. 3: Vindicatio analogiae inaequalitatis 1577 analogia inaequalitatis vel secundum esse ’; et tamen, iuxta rei veritatem et expressam S. Thomae doctrinam, haec divisio est analoga pleno sensu eo quod membra eius analogice tantum conveniunt in ipsa communi ra­ tione enuntiationis, nempe secundum intentionem et non solum secundum esse. Dividit enim S. Thomas, post Aristotelem, enuntiatio­ nem in simplicem et compositam sive in categoricam et hypotheticam12; simplicem autem subdividit in affirma­ tivam et negativam3, licet ex consequenti possit etiam convenire haec subdivisio enuntiationi compositae4. Et quidem primam divisionem asserit esse analogi in analogata. Tam enim simplex quam composita sunt enun­ tiatio una5: diversimode tamen, quia simplex est una simpliciter, utpote quae non solum est indivisa, sed etiam indivisibilis in ratione et esse enuntiationis; composita vero est una secundum quid tantum, quippe quae solum est indivisa, divisibilis tamen 6. Et quidem in ipsa ratione et esse enuntiationis, hoc est, in significando perfecte verum vel falsum7: nam enuntiatio simplex dicitur sim1 Do.m. Banez, Institutiones Minoris Dialecticae, quas Summulas vocant, lib. I, tract. 2, cap. 3, pp. 41-44. Salmanticae 1599; Joannes a S. Thoma, Cursus Philosophicus, Logica, I P., q. 5, a. 3, ed. Reiser, t. I, pp. 157-161. 2 S. Thomas, In I Periherm., lect. 8, nn. 1, 9, 13, 16, 18; lect. 10, n. 10; lect. 13, n. 2; lect. 1, n. 8. 3 In I Periherm., lect. 8, nn. 3, 9, 19, 21. 4 In I Periherm., lect. 8, n. 29. 5 «Quia enim ens et unum convertuntur, necesse est sicut omnem rem ita et omnem enuntiationem aliqualiter esse unam» (In I Perihenn., lect. 8, n. 2). 6 «Sicut etiam in rebus, quae sunt extra animam, aliquid est unum simpliciter, sicut indivisibile...; aliquid est unum colligatione aut compositione aut ordine» (Ibid.). Unum simpliciter est ens «indi­ visum actu et potentia»: unum secundum quid est ens «indivisum actu sed divisibile in potentia» (In I Sent., d. 24, 1, le; I, 11, Ic). Cf. etiam In I Periherm., lect. 8, nn. 13-16; lect. 13, n. 2). 7 Cf. In I Periherm., lect. 7, nn. 2 et 4. «Hypothetica enuntiatio non continet absolutam veritatem, cuius cognitio requiritur in de­ monstratione, ad quam liber iste principaliter ordinatur; sed signi­ ficat aliquid verum esse ex suppositione: quod non sufficit in scientiis demonstrativis, nisi confirmetur per absolutam veritatem simplicis 1578 P. I, Sec II: De divisione analogiae pliciter et absolute una, quia unum de uno significat; composita vero appellatur una secundum quid tantum, quia plura significat, non tamen disparata sed aliquo modo unita, atque ideo est una coniunctione vel colliga­ tione tantum Consequenter enuntiatio qua talis, idest in ipsa ratione signi iudicii intellectus, dividitur in unam simpliciter et in unam secundum quid, eo fere modo quo unum in ratione unius dividitur in unum simpliciter et in unum secundum quid, hoc est, in simplex et compo­ situm *12. Atqui «unum non dicitur univoce de simplici et com­ posito, sed [analogice, idest] per prius et posterius»3: nam «sicut ens dicitur multipliciter, ita et unum»4; «ea­ dem enim ratione unum non potest esse genus qua nec ens, quia nec univoce praedicatur» 5. Ergo et enuntiationis unitas et essentia non dicitur univoce de enuntiatione simplici et de composita, sed analogice sive secundum prius et posterius. Quare S. Tho­ mas: «enuntiationum, ait, quaedam est una simpliciter, quaedam vero coniunctione una. Quae quidem est divisio analogi in ea de quibus praedicatur secundum prius et posterius: sic enim unum dividitur secundum prius in simplex et per posterius in compositum» 6. Quod autem haec analogia intelligenda sit pleno sen­ su, idest non secundum esse tantum sed secundum ipsam communem intentionem unitatis et entitatis et essentiae enuntiationis, patet ex modo dictis: nam sicut unitas en­ tis analogice dicitur secundum ipsam communem intenenuntiationis. Et ideo Aristoteles praetermisit tractatum de hypothe­ ticis enuntiationibus et syllogismis» (In I Periherm., lect. 1, n. 8). 1 In I Periherm., lect. 8, nn. 13 et 16. 2 «Ratio autem huius divisionis est ex eo, quod unum natum est dividi per simplex et compositum] ...quasi dicat; hoc modo enuntia­ tionis unitas dividitur in duo praemissa, sicut aliquod unum dividi­ tur in simplex et compositum» (In I Periherm., lect. 8, n. 18). 3 In I Periherm., lect. 8, n. 20. 4 In I Physic., lect. 3, n. 3; In X Metaph., lect. 1 n. 1921. 5 In X Metaph., lect. 3, n. 1966. 6 In I Periherm., lect. 10, n. 10. 0. π, c. I, a. 3: Vindicatio analogiae inaequalitatis 1579 tionem unitatis et entitatis de unitate simplicitatis et de imitate compositionis sive de unitate simpliciter et de unitate secundum quid, ita unitas et essentia enuntiatio­ nis analogice dicitur secundum ipsum communem inten­ tionem unitatis et essentiae de unitate essentiali enun­ tiationis simplicis et de essentiali unitate enuntiationis compositae. Quod etiam S. Thomas ipse hoc modo intellexerit hanc analogiam, et non per modum analogiae simplicis inaequalitatis tantum, evidentissime constat. Contraponit enim S. Doctor modum quo dividitur enuntiatio in sim­ plicem et compositam modo quo subdividitur tam sim­ plex quam composita in affirmativam et negativam. Porro docet enuntiationem, seu simplicem seu com­ positam, subdividi in affirmativam et negativam ut genus in species, nempe divisione univoca: nam expresse corri­ pit Alexandrum Aphrodisieum dicentem «quod divisio enuntiationis in affirmativam et negativam non est di­ visio generis in species, sed divisio nominis multiplicis ens de substantia et accidente et solum admittit ana­ logiam inaequalitatis inter affirmativam et negativam, videlicet prioritatem et posterioritatem secundum esse r vi 1580 Λή I- β P. I, Sec. II: De divisione analogiae 0. II, C. I, a. 3: Vindicatio analogiae inaequalitatis sitorum sicut non est corruptio nisi generatorum; ex parte etiam rei affirmativa enuntiatio quae significat es­ se, prior est negativa quae significat non esse, sicut ha­ bitus naturaliter prior est privatione» \ «Sic ergo affir­ matio secundum propriam rationem prior est negatione: tamen aequaliter participant rationem [communem sive generi cam] enuntiationis» simplicis vel compositae12. Consequenter modum divisionis enuntiationis in sim­ plicem et compositam non potuit intelligere in eodem sensu, nempe ut generis in species vel secundum meram analogiam inaequalitatis, sed ut analogum pleno sensu dictum in sua analoga ta: secus, vel S. Thomas luderet verbis, idem intelligens per divisionem univocam generis in species et per divisionem analogam analogati in analogata3; vel ea quae dixit de modo quo dividitur enun­ tiatio in simplicem et compositam deberent eodem iure corripi quo corripiuntur ea quae Alexander Aphrodisieus pronuntiavit de modo divisionis enuntiationis seu sim­ plicis seu compositae in affirmativam et negativam4. Et sic, vel S. Thomas sophistice procederet; vel sibimet tur­ piter contradiceret. 717. Quam ob rem, non possum non mirari Banezium, qui contrariam sententiam de univocatione harum enuntiationum mordicus tenet, fidentes affirmare: «ne­ que haec sententia est contra D. Thomam, ut aliqui eius verba superficiali ter considerantes arbitrantur»5. 1 Ibid., n. 3. 2 Ibid., n. 6. Et prius dixerat quod sunt «partes subiectivae, idest species» enuntiationis (In I Periherm., lect. 1, n. 7); et «quia sunt species ex aequo dividentes genus, sunt simul natura» (Ibid., n. 10). Hanc univocitatem secundum intentionem et analogiam secundum esse, videtur exprimere S. Albertus Magnus scribens: «cum dicitur, alicuius de aliquo, propositio quantum ad subiectum univoce stat et in affirmativa et in negativa; quantum autem ad relationem praedi­ cati ad subiectum, non stat omnino univoce, quia in affirmativa notat inhaerentiam praedicati ad subiectum, in negativa autem notat remo­ tionem· (I Priorum, tract. I, cap. 3, ed. cit., t. I, p. 461b). 3 S. Thomas, In I Periherm., lect. 8, n. 6; lect. 10, n. 10. 4 In I Periherm., lect. 10, n. 10; lect. 8, n. 6. 5 Dom. Banez, Op. et loc. cit., p. 42. I 1581 In vanum etiam provocat ad auctoritatem S. Thomae admittentis unitatem simpliciter Sacramenti Eucharis­ tiae in esse signi, licet in esse rei constat ex duplici ma­ teria et ex duplici forma tum quia talis appellatio ni­ mis a longe repetitur, cum alia sit ratio signi in Sacra­ mentis et in enuntiationibus; tum etiam quia talis auc­ toritas non est ad propositum, sed ad oppositum. Nam enuntiatio composita coalescit ex duabus vel pluribus enuntiationibus simplicibus aliquo modo colligatis, qua­ rum unaquaeque perfecte significat iudicium simplex cuius est signum: at vero neque solus panis cum sua forma, neque solum vinum cum sua, significant perfecte spiritualem refectionem, sed utrumque simul. Et ideo S. Doctor sibi obiicienti: «ea quae sunt in genere signi, si­ cut nomina, plurificantur ad pluralitatem signantium quamvis sit idem signatum, sicut Marcus et Tullius sunt duo nomina quamvis sit eadem res significata», respon­ det: «ratio illa procedit quando utrumque signum habet integram significationem; sic autem non est hic, quia cibatio spiritualis non significatur perfecte neque per pa­ nis tantum neque per vini tantum sumptionem, sed per utrumque simul, sicut est in significatione nominum compositorum»2, in quibus «pars nominis non significat aliquid per se separatum, sed solum quod est coniunctum ex duabus partibus»3. Ubi notandum est S. Thomam assimilare significatio­ nem partium Eucharistiae significationi partium nomi­ num compositorum, non significationi partium enuntia­ tionum compositarum, ut Banezius intellexisse videtur. Et quidem oculatissime. Longe enim distant nomina et enuntiationes in significando; quia nomina sunt signa simplicis conceptus, dum enuntiationes sunt signa iudicii, quod saltem importat duplicem conceptum, scilicet sub- Ibid., p. 43; S. Thomas, III, 73, 2c et ad 2. In IV Sent., d. 8, 1, 1, qla. 2 ad 2. In I Periherm., lect. 6, n. 3. ■MB ■ st »♦' 1582 P. I, Sec. Il: De divisione analogiae iecti et ]praedicati. Qua de causa, pars enuntiationis significat perfecte partem iudicii et tota totum; puta, pars enuntiationis simplicis significat perfecte partem iudicii simplicis, ut in hac enuntiatione simplici: homo est ri­ sibilis, homo perfecte significat subiectum et risibilis sig­ nificat perfecte praedicatum; et pars enuntiationis com­ positae significat perfecte partem iudicii compositi, ut in hac enuntiatione composita copulativa: homo est ri­ sibilis et mortalis, homo est risibilis perfecte significat primum indicium, et homo est mortalis significet perfecte secundum. At vero pars nominis non significat perfecte neque imperfecte partem conceptus, utpote qui unus et indivi­ sibilis est. Nam si loquamur de nominibus simplicibus, eorum «pars nullo modo est significativa [partis concep­ tus], neque secundum veritatem, neque secundum appa­ rentiam»1; quia tales partes sunt syllabae vel litterae, quae per se et separatim nihil significant, eo quod «sylla­ bae quidem sunt voces, sed non sunt voces per se signi­ ficantes»12. Ut enim egregie scribit S. Albertus Magnus, «significatio nominis sic refertur ad totum nomen quod non ad partes; pars enim prima sive syllaba sive littera non habet primam partem significati, et secunda pars secundam, et sic deinceps: sicut cum dico, dominus, hoc ipsum do quod prima syllaba est non habet primam ter­ tiam significationis, et mi quod est secunda syllaba se­ cundam, et nus quod est tertia syllaba non habet ulti­ mam tertiam. Et sic nomen totum dicit et habet totam significationem; quia nulla pars separata habet aliquid significationis, neque secundum totum, neque secundum partem: et ideo nihil penitus retinet de significatione to­ tius» \ 1 In l Periherm., lect. 4, n. 10. 2 In I Periherm., lect. 6, n. 6. 3 S. Albertus Magnus, In I Periherm., tract. 2, cap. 4, ed. cit., t. I p. 390a. Vel «sicut cum dicitur, homo, pars ista quae est ho et pars alia quae est mo, nihil significant de hominis intentione» (De Praedi­ cabilibus, tract. 1, cap. 5, t. I, p. 10a). Q. II, C. I, a. 3: Vindicatio analogiae inaequalitatis I 1583 Si vero loquamur de nominibus compositis, pars qui­ dem eius apparentiam habet aliquid significandi, cum ta­ men nihil revera separatim significet Exempli gratia, in hoc nomine composito «quod est equiferus, haec pars, ferus, per se nihil significat, sicut significat in hac ora­ tione quae est equus ferus. Cuius ratio est, quod unum nomen imponitur ad significandum unum simplicem in­ tellectum... Et inde est quod pars nominis compositi, quod imponitur ad significandum conceptum simplicem, non significat partem conceptionis compositae, a qua im­ ponitur nomen ad significandum: sed oratio significat ipsam conceptionem compositam; unde pars orationis significat partem orationis compositae»2. Nimirum, ut explicat S. Albertus Magnus, «ferus, prout est pars nomi­ nis compositi huius quod est equiferus, nihil significat perse separatum de significatione totius: et hoc ideo est, quia hoc nomen, equiferus, impositum est equo a quali­ tate feritatis immixtae in qualitatem equinam; et quia ut immixtum non significat ferus, ideo de toto nihil sig­ nificat. Nomen enim non est impositum a duabus quali­ tatibus divisis, sed unitis, et ideo quia [ferus] unam di­ visam significat, nihil significat de totius nominis signi­ ficatione. Nihil ergo significat ferus quando est pars com­ positi nominis, quemadmodum per se aliquid significat quando est pars orationis istius quae est equus ferus. In hac enim est pars orationis; et per se sumptum ut no­ men, aliquid significat de toto significato orationis: sig­ nificatum enim orationi sic convenit, quod est in oratione secundum partes, et una pars unam partem dicit signifi­ cationis, et altera reliquam»3. 1 S. Tbomas, In I Periherm., lect. 4, n. 10; lect. 6, n. 6. 2 Ibid., n. 9. 3 S. Apbertus Magnus, I Periherm., tract. 2, cap. 4, t. I, p. 390b. «Nihil enim dicitur significare quod de intellectu sui totius nihil sig­ nificat: sicut cum dicitur, dominus, neque do syllaba, neque mi, neque nus, aliquid significant de intellectu totius, vel secundum par­ tem vel secundum totum. Sic etiam cum dicitur, hircocervus, nec hircus, nec cervus aliquid significant de intellectu totius: hircus enim 1584 P. I, Sec. II: De divisione analogiae 0. IL C. I, a. 3: Vindicatio 718. Neque ea quae tradit Joannes a S. Thoma sunt maioris virtutis. Provocat enim praecipue ad auctorem Summae totius Logicae Aristotelis, quem putat esse ip­ sum S. Thomam, cum tamen constet eam non esse ger­ manum opus Aquinatis. Conatur insuper per fas et nefas ipsum trahere ad suam opinionem, cum tamen certissime contrariam teneat, quae revera est authentica sententia S. Doctoris. Opinatur enim divisionem enuntiationis in affirmativam et negativam esse omnino univocam; divi­ sionem e contra in categoricam et hypotheticam esse partim univocam et partim analogam: univocam quidem es­ sentialiter vel quoad substantiam, analogam vero mere accidentaliter vel quoad modum tantum. Et putat hanc esse sententiam praedicti auctoris, qui ex una parte docet talem divisionem fieri secundum ipsam substantiam vel essentiam enuntiationis, ex alia vero esse ut analogi in analogata: «ubi ly ut —adnotat Joannes— modum desig­ nat» Immerito tamen haec asseruntur. Primo quidem, quia ille auctor non solum appellat talem divisionem ut ana­ logi in analogata, verum etiam aliam divisionem in af­ firmativam et negativam vocat ut generis in species, sci­ licet ut univoci in univocata: si ergo particula reduplicativa, ut, est diminuens in primo casu et designat modum tantum accidentalem, non substantiam, eodem iure esset diminuens in secundo; et consequenter divisio enuntia­ tionis in affirmativam et negativam esset accidentalis tantum et univoca quoad modum: cuius contrarium te­ nent auctor ille et ipse Joannes a S. Thoma. Oportet iginon significat partem quae est hircus, et cervus aliam partem, sed utrumque per se nihil de toto significant; sed ambo coniuncta signifi­ cant indivisibilem intellectum hircocervi totius» (7 Periherm., tract. 2, cap. 2, p. 384a). «Quod si etiam nomen aliquod rei unius simplicis sit compositum, sicut Adeodatus, tamen, secundum quod unius rei simplicis nomen est, incomplexa dictio est: et hoc quod dico adeo, et hoc quod dico datus, nihil significant de intellectu totius nominati per hoc nomen Adeodatus» (De Praedicabilibus, tract. 1, cap. 5, p. 10a). 1 Joannes a S. Thoma, Cursus philosophicus, Logica, I P., q. 5, a. 3, § Dico primo, ed. cit., t. I, p. 175b, et resp. ad 1 obi,, p. 159. I analogiae inaequalitatis 1585 tur intelligere utrobique particulam illam reduplicativam ut exponentem sensum formalem et essentialem nominis quod afficit. Ac revera, illemet Auctor simpliciter pronuntiat paulo post divisionem enuntiationis in categoricam et hypothe­ ticam esse analogam, absque ulla particula diminuente: «haec etiam divisio enuntiationis est analogi in sua ana­ logata, de quibus per prius et posterius dicitur; nam unum simpliciter est prius uno coniunctione» ’. Immo, et eam comparans cum divisione altera in affirmativam et negativam, «quae sunt species enuntiationis», subiungit: «licet enim affirmatio sit prior negatione, non tamen propter hoc enuntiatio de eis analogice praedicatur, sicut dictum est quod praedicatur [utique analogia] de sim­ pliciter una et coniunctione una». Et hoc ideo, quia prioritas affirmativae supra negativam «est secundum pro­ prias rationes vel naturas dividentium», idest secundum esse, et «non secundum maiorem participationem rationis illius communis quod in eas dividitur», siquidem ambae «aequaliter participant rationem communem [scilicet genericam] enuntiationis»2: quo fit, ut non sit divisio ana­ loga sicut alia in categoricam et hypotheticam, quae im­ portat prioritatem et posterioritatem in participanda ip­ sa ratione communi enuntiationis. Constat ergo nullum adesse fundamentum in illo auc­ tore pro sententia Joannis a S. Thoma, cum evidentissi­ me contrariam tenet. Secundo, quia non est intelligibile aliquam divisionem esse univocam quoad substantiam et analogam quoad modum, nisi univocitas sumatur secundum intentionem et analogia secundum rem vel esse, prout revera sumun­ tur a Joanne a S. Thoma3. Haec tamen acceptio incon- 1 t. V, 2 J Summa, totius Logicae Aristotelis, tract. 7, cap. 6, ed. Mandonnet, p. 83. Ibid., post pauca. . , , ,. Joannes a S. Thoma, Op. et loc. cit., in resp. ad 1, obi. pp. 159-160. ■ 1586 •V * P. I, Sec. II: Db divisions analogiae grua est, quia analogia inaequalitatis non est mera ana­ logia modalis et accidentalis, sed essentialis et substan­ tialis, sicut et inaequalitas differentiarum formalium et specierum, secundum quam sumitur, non est mere acci­ dentalis et modalis sed vere substantialis et essentialis. Dicere ergo talem analogiam esse pure modalem et acci­ dentalem, est contradictio in adiecto: pariterque pugna terminorum est esserere divisionem peractam secundum IB ipsam, esse analogam mere accidentaliter vel quoad modui tantum. Ceterum, si ipsa essentia vel substantia enuntiationis dividentae in categoricam et hypotheticam est essentia­ liter univoca, ut opinatur Joannes a S. Thoma, sane non video quomodo suscipere valeat divisionem analogam, quia divisio respondere debet divisibili sicut proprius ac­ tus propriae potentiae: nisi dicatur divisionem huiusmodi esse mere accidentalem, quod falsum est, et ipse Joan­ nes respuit; nam dicit «hanc divisionem dividere pro­ positionem quoad substantiam» vel essentiam Et meri­ to, quia sumitur secundum diversam rationem unitatis, non quidem mere praedicamentalis vel quantitativae, sed transcendentalis quae cum ente convertitur: ens autem transcendentale ut essentia, et similiter unitas transcen­ dentalis, non sunt praedicata accidentalia enuntiationis, sed vere essentialia: «idem enim est dictum homo et unus homo, et similiter est idem dictum ens homo vel quod est homo; et non demonstratur aliquid alterum cum, se­ cundum dictionem, replicamus dicendo: est ens homo, et homo, et unus homo»I2: «quia, cum dicitur unus homo, non aliam naturam ab homine praedicat, sicut nec ipsum quod est ens praedicat aliam naturam a decem praedi­ camentis» 3, sed «pertinet ad naturam rei secundum quod I Ibid., § Dico primo, p. 157b. 1 S. Thomas, In IV Metaph., lect. 2, n. 550. J In X Metaph., lect. 3, n. 1976. Q. II, C. I, a. 3: Vindicatio analogiae inaequalitatis 1587 dividitur per decem genera» ’, et ideo «est praedicatum substantiale et pertinet ad quaestionem quid est * 1. Similiter ratio, qua probare contendit sententiam suam, deficiens est. Ait enim quod « sicut terminus com­ plexus et incomplexus univoce conveniunt, licet unus sig­ nificet rem compositam, alius simplicem; ita hypotheti­ ca et categorica univoce conveniunt in significando veri­ tatem, licet una sit simplex, alia composita»3. Quibus in verbis continetur sequens argumentatio ana­ logica: ita se habent enuntiatio hypothetica et enuntiatio categorica in ratione enuntiationis, sicut se habent termi­ nus complexus et terminus incomplexus in ratione ter­ mini. Atqui terminus complexus et terminus incomplexus univoce conveniunt in ratione termini, qui et proinde uni­ voce dividitur in complexum et incomplexum ut genus in species. Ergo similiter enuntiatio hypothetica et enuntia­ tio categorica conveniunt univoce in ratione enuntiatio­ nis, quae ideo univoce dividitur in hypotheticam et categoricam ut genus in species. Haec tamen argumentatio non urget. Respondetur enim concedendo Maiorem, sed negando Minorem et con­ clusionem. Maior namque vera est, quia sicut terminus incomple­ xus se habet ad terminum complexum in ratione termini ut terminus simplex ad terminum compositum, idest ut terminus simpliciter unus ad terminum unum secundum quid; ita enuntiatio categorica se habet ad enuntiationem hypotheticam in ratione enuntiationis ut enuntiatio sim­ plex ad enuntiationem compositam, hoc est, ut enuntiatio simpliciter una ad enuntiationem unam secundum quid. Sed Minor est falsa. Ita enim se habet terminus sim­ pliciter unus ad terminum unum secundum quid tantum, i 1 In III Sent., d. 6, 2, 2c, n. 79. 1 In II Sent., d. 34, le. . J Joannes a S. Thoma, Cursus philosophicus, Logica, I P., Q- 5, a. 3, § Dico primo, t. I, p. 158b. 1588 P. I, Sec. II: De divisione analogiae sicut se habet unum simpliciter ad unum secundum quid tantum, nempe sicut se habet unum unitate absoluta sim­ plicitatis ad unum unitate relativa compositionis. Atqui unum simpliciter et unum secundum quid non conveniunt univoce in ratione unitatis, sed analogice tantum; atque ideo unum dividitur in unum simpliciter et unum secun­ dum quid ut analogum in analogata, et non ut univocum in univocata sive ut genus in species, ut constat ex supra dictis1. Ergo neque terminus simpliciter unus (=incomplexus) et terminus unus secundum quid tantum ^com­ plexus) conveniunt univoce in ratione termini, sed ana­ logice; ac proin terminus dividitur in complexum et incomplexum ut analogum in analogata, et non ut genus in species sive ut univocum in univocata. Equidem scio terminum complexum et incomplexum non semper eodem sensu ab auctoribus accipi. Id tamen non impedit quominus semper, suo quoquo modo, termi­ nus complexus comparetur ad incomplexum ut unus se­ cundum quid ad unum simpliciter. Quod quidem patet, si huiusmodi termini intelligantur in sensu stricto et pure logico, ut eos sumunt Aristoteles, S. Albertus Magnus, S. Thomas, Petrus Hispanus aliique maiores peripatetici. Pro logico enim «complexio et incomplexio non accidunt rei secundum quod res est [quia sic spectant ad considerationem physici vel metaphysici], nec etiam voci secundum quod vox est [quia hoc modo pertinent ad considerationem grammatici]; sed accidunt voci secundum quod refertur ad intellectum simplicem vel compositum»12, prout scilicet significat terminum men­ talem simplicem qui est verbum mentis simpliciter ap­ prehendentis, vel terminum mentalem simplicem qui est verbum mentis componentis aut dividentis, idest judican­ tis. 1 Cf. supra, n. 716. 2 S ^BERTUS Μ*®1*», De Praedicabilibus, tract. 1, cap. 5, ed. cit.» Q. II, C. I, a. 3: Vindicatio analogiae inaequalitatis 1589 «Cum enim in re duo sint, quidditas rei et esse eius, his duobus respondet duplex operatio intellectus: una quae dicitur a philosophis formatio, qua apprehendit quidditates rerum, quae etiam a Philosopho in III de Ani­ ma dicitur indivisibilium intelligentia; alia autem com­ prehendit esse rei, componendo affirmationem, quia etiam esse rei ex materia et forma compositae, a qua co­ gnitionem accipit, consistit in quadam compositione for­ mae ad materiam vel accidentis ad subiectum» Et his duabus operationibus respondentibus duobus quae in re sunt, scilicet essentiae et esse, respondet duplex verbum mentis quasi duplex terminus mentalis duabus illis ope­ rationibus operatus et productus, nempe definitio et enun­ tiatio: «nam secundum operationem suam, quae dicitur indivisibilium intelligentia, format definitionem; secun­ dum vero operationem suam, qua componit et dividit, format enuntiationem»12. Rursus, quia terminus oralis sive verbum oris est sig­ num termini mentalis sive verbi mentis, nam «voces significativae formantur ad exprimendas conceptiones intellectus, ideo ad hoc quod signum conformetur sig­ nato, necesse est quod etiam vocum significativarum si­ militer quaedam significent sine vero et falso [idest sine complexione], quaedam autem cum vero et falso [hoc est, cum complexione]»3*9 . Et sic termino mentali simplici respondet terminus oralis simplex vel incomplexus; ter­ 1 S. Thomas, In I Sent., d. 38, 3c. Cf. etiam d. 19, 5, le. 2 S. Thomas, In Evangelium secundum Joannem, cap. 1, lect. 1, ed. cit., p. 10a. «Ubi oportet intelligere quod una duarum operationum intellectus est indivisibilium intelligentia, in quantum scilicet intellec­ tus intelligit absolute cuiusque rei quidditatem sive essentiam per seipsatn, puta quid est homo vel quid album vel quid aliud huiusmodi; alia vero operatio intellectus est, secundum quod huiusmodi simplicia concepta simul componit et dividit» (In I Periherm., lect. 3, n. 3). «Intellectus autem sive res intellecta se habet ut constitutum vel for­ matum per operationem intellectus: sive hoc sit quidditas simplex, sive sit compositio et divisio propositionis» (De Spiritualibus creaturis, 9 ad 6). î In I Periherm., lect. 3, n. 2. Cf. In Evangelium secundum Joan­ nem, cap. 1, lect. 1, p. 10a. 1590 P. I, Sec. II: De divisione analogiae mino autem mentali composito respondet terminus ora­ lis compositus sive complexus. Quare S. Thomas: «id, inquit, ad quod operatio intellectus nostri terminatur, quod est ipsum intellectum..., dicitur conceptio intellec­ tus; sive sit conceptio significabilis per vocem incomplexam, ut accidit quando intellectus format quidditates rerum; sive per vocem complexam, quod accidit quando intellectus componit et dividit» Et iterum: «duplex est operatio [intellectus nostri]. Una, qua format simplices rerum quidditates, ut quid est homo vel quid est animal: in qua quidem operatione non invenitur verum per se nec falsum, sicut nec in vocibus incomplexis [quae sunt earum signa]. Alia operatio intellectus est secundum quam componit et dividit, affirmando vel negando: et in hac iam invenitur verum et falsum, sicut in voce com­ plexa, quae est eius signum»12. Quibus ex amussim re­ spondent haec alia verba: «duplex est operatio intellec­ tus. Una, quae comprehendit quidditates simplices re­ rum, et haec operatio vocatur a philosophis formatio vel simplex intelligentia: et huic intellecto respondet vox incomplexa significans hunc intellectum. Unde sicut in voce incomplexa non invenitur veritas et falsitas, ita nec in hac operatione intellectus: et ideo, sicut vox incom­ plexa, propter hoc quod non est in ea veritas et falsitas, non conceditur nec negatur; ita, secundum hanc opera­ tionem, intellectus non assentit nec dissentit. Et propter hoc, in hac operatione non potest inveniri fides, cuius est assent ire. Sed in al ia operatione qua intellectus com­ ponit et dividit, in qua iam invenitur verum et falsum, sicut in enuntiatione [quae est vox complexa ei respon­ dens ut signum eius]: et propter hoc, intellectus in hac sua operatione assentit vel dissentit, sicut et enuntiatio conceditur aut negatur. Et ideo in hac operatione inve­ nitur fides, quae habet assensum» 3. «Voces enim incom1 De Verit., 4, 2c. 2 De Verit., 14, Ic. 3 In III Sent., d. 23, 3, 2, qla, lc, nn. 135-136. 0. II, C. I, a. 3: Vindicatio analogiae inaequalitatis 1591 plexae, neque verum neque falsum significant; sed voces complexae, per affirmationem aut negationem, veritatem aut falsitatem habent. Dicitur autem hic affirmatio, com­ positio, quia significat praedicatum inesse subiecto; ne­ gatio vero dicitur hic divisio, quia significat praedicatum a subiecto removeri. Et cum voces sint signa intellec­ tuum, similiter dicendum est de conceptionibus intellec­ tus: quae enim sunt simplices, non habent veritatem neque falsitatem; sed solum illae quae sunt complexae per affirmationem vel negationem» *. Ergo a primo ad ultimum, sicut in re quidditas est simplex et incomplexa, esse autem et non-esse est com­ positum et complexum2; ita in intellectu est conceptus simplex et incomplexus significans quidditatem simpli­ cem, conceptus vero complexus et compositus significans esse vel non esse eius; et in voce est terminus simplex et incomplexus immediate significans simplicem et incomplexum conceptum, complexus autem et compositus inmmediate significans conceptum compositum et com­ plexum, idest compositionem aut divisionem duorum vel plurium conceptuum simplicium. Et hac de causa Aristoteles, cuius ista doctrina est fidelis expressio, geminam distinxit mentis operationem: aliam, quam vocat των αδιαιρέτων νόησιν; aliam, quam appellat σύνΟεσιν νοημάτων3. Quarum prima versatur cir­ ca simplices quidditates, περί τα άιτλά; secunda vero circa composita, per modum compositionis et divisionis, περί σύνΟεσιν καί διαίρεσιν 4. Et quia voces sunt signa 1 In VI Metaph., lect. 4, nn, 1223-1224. Videsis etiam S. Albertum Magnum, De Praedicabilibus, tract. 1, cap. 5, t. I, p. 8b, 9-10; De prae­ dicamentis, tract. 2, cap. 2, p. 383a; cap. 4, p. 389a; In librum Boetii de Divisione, cap. 1, ed. P. de Loe, OP., p. 14, 20-27. Bonnae 1913; III de Anima, tract. 3, cap. 1, t. 5, pp. 368-369. 2 «Est autem incom plexum, de quo quaeritur quid sit; complexum autem, de quo quaeritur an verum vel fasum sit», scilicet an sit vel insit, aut non sit vel non insit (S. Albertus Magnus, De Praedicabilibus, tract. 1, cap. 5, p. 8b). 3 Aristoteles, III de Anima, cap. 6, n. 1 (III, 468, 44-47). 4 V Metaph., cap. 4, n. 1 (II, 637, 22-32). 1592 P. I, Sec. II: De divisione analogiae conceptum sicut conceptus sunt signa rerum ‘, ideo con­ ceptui simplici respondet vox simplex vel incomplexa, sicut et vox complexa respondet conceptui composito: των λεγομένων τά μέν κατά συμπλοκήν λέγεται, τά δ’άνευ συμπλοκής. Τά μέν ούν κατά συμπλοκήν, οϊον άνθρωπος τρέχει, άνθρωπος νικά * τά 5’ άνευ συμπλοκής, οϊον άνθρωπος, βοϋς, τρέχει, νικά I2. 719. Porro haec omnia, logice loquendo, consideran­ tur formaliter secundum ordinem ad veritatem; et ideo hoc modo se habet inter se incomplexum et complexum quo se habent ad veritatem. Se habent autem ad verita­ tem secundum prius et posterius, itemque secundum quid et simpliciter: quod est se habere analogice, non univoce. Nam, si loquamur de veritate fundamentaliter, veri­ tas convenit τω esse per prius et simpliciter, non essen­ tiae, nisi prout dicit ordinem ad esse: τό είναι σημαίνει καί τό έστιν ότι αληθές, τό δέ μή είναι ότι ούκ άληθέ$ άλλα ψεύδος3: τώ γάρ τό πράγμα είναι, ή μή είναι, τούτω καί ό λόγος αληθής ή ψευδής είναι λέγεται4. «Cum enim dicimus aliquid esse, significamus propositionem esse veram; et cum dicimus non esse, significamus non esse veram»5: «nam esse et esse verum convertuntur»6. Quam ob rem, S. Thomas egregie scribit: «cum in re sit quidditas eius et suum esse, veritas fundatur in esse rei ma­ gis quam in quidditate...; et in ipsa operatione intellec­ tus accipientis esse rei sicut est per quandam similatio­ nem ad ipsum, completur relatio adaequationis in qua consistit ratio veritatis. Unde dico, quod ipsum esse rei est causa veritatis, secundum quod est in cognitione in­ tellectus» 7. I Periherm., cap. 1, nn. 2-3 (I, 24, 22-27). 2 Categoriae, cap. 2, n. 1 (I, 1, 17-20). IV Metaph., cap. 7, n. 6 (II, 521, 17-18). Categoriae, cap. 2, n. 2 (I, 6, 29-30). 5 S. Thomas, In V Metaph., lect. 9, n. 895. In I Post., lect. 4, n. 13. / Sent., d. 19. 5, Ic. tEsse... significat veritatem compositionis in propositionibus, secundum quod est dicitur copula·, et secundum Q. Il, C. I, a. 3: Vindicatio analogiae inaequalitatis 1593 Eodem proportionali modo, si loquamur de veritate formaliter, haec per prius et simpliciter dicitur de actu intellectus iudicantis, et nonnisi per posterius et secun­ dum quid de actu intellectus simpliciter apprehendentis. Nam sicut esse per prius et simpliciter fundat veritatem formalem, quidditas autem nonisi secundum quid et per posterius; ita veritas formalis per prius et simpliciter convenit actui intellectus iudicantis rem esse vel non esse, et nonnisi per posterius et secundum quid actui intellectus apprehendentis quid res sit vel non sit. «Ve­ ritas [formalis], inquit S. Thomas, per prius invenitur in compositione et divisione intellectus; secundario au­ tem dicitur verum et per posterius in intellectu forman­ te definitiones. Unde definitio dicitur vera vel falsa [non per se, sed per accidens vel per aliud, nempe] ratione compositionis verae vel falsae [quae in ea implicatur]: ut quando scilicet dicitur esse definitio eius cuius non est, sicut si definitio circuli assignetur triangulo; vel etiam quando partes definitionis non possunt componi ad invicem, ut si dicatur definitio alicuius rei animal in­ sensibile: haec enim compositio quae implicatur, scilicet quod aliquod animal est insensibile, est falsa. Et ideo definitio non dicitur vera vel falsa nisi per ordinem ad compositionem, sicut et res dicitur vera per ordinem ad intellectum. Patet ergo ex dictis quod verum per prius dicitur de compositione vel divisione intellectus; secun­ do, de definitionibus rerum, secundum quod in eis im­ plicatur compositio vera vel falsa» definitionis ad defi­ nitum vel partium definitionis inter se ’. Et alio in loco: «cum aliquod incomplexum vel dici­ tur vel intelligitur, ipsum quidem incomplexum, quan­ tum est de se, non est rei aequatum nec rei inaequale; cum aequalitas et inaequalitas secundum comparationem I i.'fl hoc, est in intellectu componente et dividente quantum ad sui com­ plementum, sed fundatur in esse rei, quod est actus essentiae, sicut supra de veritate dictum est» (/ Sent., d. 33, 1 ad 1). 1 De Verit., 1, 3c. f 1594 P. I, Sec. Π: De divisione analogiae dicantur; incomplexum autem, quantum est de se, non continet aliquam comparationem vel applicationem ad rem. Unde, de se, nec verum nec falsum dici potest; sed tantum complexum, in quo designatur comparatio incomplexi ad rem per notam compositoms aut divisionis. Intellectus tamen incomplexus, intelligendo quod quid est, apprehendit quidditatem rei in quadam comparatio­ ne ad rem; quia apprehendit eam ut huius rei quiddita­ tem. Unde, licet ipsum incomplexum, vel etiam definitio, non sit secundum se verum vel falsum, tamen intellectus apprenendens quod quid est dicitur quidem per se sem­ per esse verus, ut patet in III de Anima [cap. 6, n. 7], etsi per accidens possit esse falsus, in quantum vel defi­ nitio includit aliquam complexionem, vel partium defi­ nitionis ad invicem vel totius definitionis ad definitum. Unde definitio dicetur, secundum quod intelligitur ut huius vel illius rei definitio, secundum quod ab intellec­ tu accipitur, vel simpliciter falsa si partes definitionis non cohaereant invicem, ut si dicatur animal insensibile; vel falsa secundum hanc rem, prout definitio circuli ac­ cipitur ut trianguli»1. Et similiter dicendum est, si loquamur de veritate significative, prout scilicet convenit termino orali: nam termino complexo, qui est enuntiatio vel propositio, con­ venit significare simpliciter et per prius veritatem for­ malem intellectus; termino autem incomplexo, qui est simplex nomen vel definitio, non convenit significare praedictam veritatem nisi per posterius et secundum quid. Et hoc ideo, quia «voces eodem modo recipiunt veritatis praedicationem sicut intellectus quos signifi­ cant» 2. Quae omnia uno veluti tractu expressit S. Doctor his­ ce verbis: «cum sit duplex operatio intellectus, una qua­ rum dicitur a quibusdam imaginatio intellectus, quam 1 I Contra Gent., cap. 59, arg. 2. 2 De Verit., 1, 3c, in fine. r Q. II, C, I, a. 3; Vindicatio analogiae INAEQUALITATIS 1595 Philosophus III de Anima nominat intelligentiam in divisibiliiiin, quae consistit in apprehensione quidditatis sim­ plicis, quae alio etiam nomine formatio dicitur; alia est quam dicunt fidem, quae consistit in compositione vel divisione propositionis: prima operatio respicit quidditatern rei; secunda respicit esse ipsius. Et quia ratio veritatis fundatur in esse et non in quidditate, ut dictum est [in corp, art.], ideo veritas et falsitas proprie invenitur in secunda operatione [formali­ ter], et in signo eius quod est enuntiatio [significative]; et non in prima [formaliter], vel signo eius quod est definitio [significative]; nisi secundum quid; sicut etiam quidditatis esse est quoddam esse rationis, et secundum istud esse dicitur veritas [formaliter] in prima operatio­ ne intellectus; per quem etiam modum dicitur definitio vera [significative]. Sed huic veritati non adiungitur falsitas per se, quia intellectus habet verum iudicium de proprio obiecto in quod naturaliter tendit, quod est quidditas rei, sicut et visus de colore; sed per accidens admiscetur falsitas, scilicet ratione affirmationis vel negationis annexae, quod contingit dupliciter: vel ex comparatione definitionis ad definitum, et tunc dicitur definitio falsa respectu alicuius et non simpliciter, sicut definitio circuli est falsa de trian­ gulo; vel in respectu partium definitionis ad invicem in quibus implicatur impossibilis affirmatio; sicut definitio vacui quod est locus in quo nullum corpus est, et haec definitio dicitur falsa simpliciter» Idem etiam constat, si terminus complexus et termi­ nus incomplexus sumantur in sensu quodam largiori et non pure logico, sed partim logico et partim grammati­ cali, ut eos intelligere solent posteriores scholastici. Hoc » I Sent., d. 19, 5, 1 ad 7. Cf. etiam De Verit., 1, 3c, initio una cum 2c. et 4c, 5 obi. 12 et 12c; In VI Metaph., lect. 4, nn. 1232-1233, 1236-1237; In III de Anima, lect. 11, nn. 760-763; In I Periherm., lect. 3, nn. 2-3; lect. 7, nn. 2-3; Summa theol., I, 16, 2c. • IJ'1 'JW""1 1596 P. I, Sec. II: De divisione analogiae enim modo dicitur terminus incomplexus ille, qui unum uno tantum nomine significat, atque ideo est unus tam logice ( = unum significans) quam grammaticaliter (=uno II tantum nomine): verbi gratia, homo, equus, arbor. Qua in re aequiparantur nomen simplex et nomen composi­ tum, ut armiger, campidominus, archiepiscopus, quia revera nomen compositum est nomen unum rem unam significans, quin partes eius sint per se separatim signi­ ficativae ’. Complexus, e contra, est ille terminus qui unum quidem significat, ac proin est logice unus; plu­ ribus tamen nominibus non synonymis, atque idcirco est grammaticaliter multiplex: exempli gratia, definitio hominis, quae est animal rationale. Definitio enim constare nequit uno solo nomine, sed pluribus, saltem duobus, ut patet in adducta definitione hominis. Et hoc ideo quia, ut optime ait S. Thomas, «omnis definitio est quaedam ratio, idest quaedam com­ positio nominum per rationem ordinata. Unum enim no­ men non potest esse definitio, quia definitio oportet quod distincte notificet principia rerum quae concurrunt ad essentiam rei constituendam: alias autem definitio non sufficienter manifestaret essentiam rei. Et propter hoc dicitur in I Physicorum [cap. 1, n. 5] quod definitio dividit definitum in singulare, idest exprimit distincte singula principia definiti. Hoc autem non potest fieri nisi per plures dictiones; unde una dictio non potest esse definitio, sed potest esse manifestativa eo modo quo no­ men minus notum manifestatur per magis notum. Om­ nis autem ratio partes habet, quia est quaedam oratio composita, et non simplex nomen» 2. Sic ergo «necessarium est omnem definitivam ratio­ nem esse ex pluribus nominibus. Ille enim qui definit, non faciet notificationem rei ponendo unum nomen tan­ tum; quia si poneret unum tantum nomen, adhuc defi* 2 Cf. In I Periherm., lect. 4, n. 9. In VII Metaph., lect. 9, n. 1460. 0 II, C. I, a. 3: Vindicatio analogiae inaequalitatis 1597 nitum remanebit nobis ignotum. Contingit enim uno no­ mine notiore assignato, ipsum nomen definiti notificari; non autem rem definitam, nisi principia eius expriman­ tur per quae res omnis cognoscitur. Resolutio autem definiti in sua principia, quod defi­ nientes facere intendunt, non contingit nisi pluribus no­ minibus positis. Et ideo dicit [Aristoteles] quod, si unum nomen tantum ponatur, adhuc remanebit definitum ignotum; sed, si plura ponantur, oportet quod nomina posita sint communia omnibus. Si enim in definitione alicuius singularis ponantur aliqua nomina quae conve­ niunt ipsi soli, erunt synonyma nomina unius rei singu­ laris: unde res non notificabitur huiusmodi nominibus positis, sed forte nomen minus notum. Sicut si dicere­ mus quid est Tullius, et responderetur Marcus et Cicero, non esset conveniens definitio» ’. Itaque «nomen est sicut quoddam totum et indistinc­ tum, sed definitio dividit in singularia, idest distincte ponit principia definiti»2: vel, ut ait S. Albertus Mag­ nus, «nomen implicite dicit ea quae sunt in definitione; et definitio explicite dicit ea quae sunt in nomine» 3. Plura autem nomina adunata et ordinata sunt oratio quaedam, utpote cuius singulae partes, idest singula no­ mina ex quibus componitur, per se et separatim aliquid significant4. Consequenter definitio est oratio quaedam, et non simplex nomen. Et propter hoc, in definitione de­ finitionis poni debet oratio, dicendo quod «definitio est oratio significans quid est esse»5; «nam definitio est oratio indicans quid est res» 6, «quia definitio est oratio significans quod quid est»7. ’ Ibid., lect. 15, nn. 1614-1616. 2 In I Physicorum, lect. 1, n. 10. 3 S. Albertus Magnus, Summa theol., II P., tract. 10, q. 37, memb. 2, ad 4, ed. cit., t. 32, p. 414a. Cf. etiam I P., tract. 6, q. 25, memb. 1, t. 31, p. 204a 4 S. Thomas, In I Periherm lect. 4, nn. 8-9, lect. 6, n. 4. 5 In I Sent., d. 33, 1 ad 6 In IV Physic., lect. 5, n. 3. 7 In II Post., lect. 2, n. 2. 1598 I t - P. I, Sec. II: De divisione analogiae Non est tamen oratio perfecta, sed imperfecta. Est enim perfecta oratio, illa quae «complet sententiam *, idest «quae facit perfectum sensum in animo audientis» ’; et hoc est proprium iudicii, cuius est affirmare vel negare et in quo est verum vel falsum formaliter2. Unde oratio perfecta est maxime oratio enuntiativa, quae est termi­ nus oralis logice complexus, utpote significans terminum mentalem complexum intellectus iudicantis3. Quia ergo definitio spectat ad primam operationem mentis et ab enuntiatione contradistinguitur, consequens est ut ad orationem imperfectam reducatur. Et ideo S. Thomas: «non solum, inquit, nomen unum sine verbo non facit orationem perfectam enuntiativam, sed nec etiam oratio imperfecta. Definitio enim oratio quaedam est: et tamen, si ad rationem hominis, idest definitionem, non addatur aut est, quod est verbum, aut erat, aut fuit, quae sunt casus verbi, aut aliquid huiusmodi, idest aliquod aliud verbum seu casus verbi, nondum est oratio enuntiativa * et perfecta4. Nam «de orationibus imperfectis manifes­ tum est quod non significant verum vel falsum; quia, cum non faciant perfectum sensum in anima audientis, manifestum est quod perfecte non exprimunt iudicium rationis, in quo consistit verum vel falsum»5. Et hac de causa «in definitione non praedicatur aliquid de aliquo: sicut in hac definitione, homo est animal bipes, neque animal praedicatur de bipede, neque bipes de animali; et similiter in hac definitione, circulus aut triangulus est figura plana, nec planum praedicatur de figura, neque e converso. Si enim partes definitionis adiungerentur sibi invicem, oporteret quod praedicatio intelligeretur per modum convenientem definitioni, scilicet in eo quod quid est. Hoc autem non videmus: nec enim genus praedica- 2 3 In I Periherm., lect. 7, n. 4; lect. 5, n. 17. Ct. In III Sent., d. 23, 2, 2. qla. 1c, n. 137; De Verit., 14 1c Cf. supra, hoc ipsomet in numero. In I Periherm., lect. 8, n. 8. In I Periherm., lect. 7, n. 4. Q. II, C. I, a. 3: Vindicatio analogiae inaequalitatis Ï599 tur in eo quod quid est de differentia, neque e con' verso» Licet ergo, grammaticaliter loquendo, oratio definiti­ va sit terminus complexus, utpote plura nomina per se significativa continens, logice tamen et proprie est ter­ minus incomplexus, «in quantum simpliciter significat unum de re una cuius est ratio, et hoc non secundum accidens..., quia essentia cuiuslibet rei est una»12. «Unde et ea quae ponuntur in definitione, ad significandum unitatem, debent poni absque copula: puta ut dicatur quod homo est animal gressibile bipes, non autem debet dici quod homo sit animal et bipes» 3. «Quia si interpo­ neretur coniunctio partibus definitionis, iam secunda de­ terminaret primam, sed significarentur ut actu multae in locutione: et idem operatur interpositio morae, qua utuntur rhetores loco coniunctionis. Unde ad unitatem definitionis requiritur quod partes eius proferantur sine coniunctione et interpolatione; quia etiam in re naturali, cuius est definitio, nihil cadit medium inter materiam et formam» vel inter potentiam et actum4. Equidem «partes definitionis significant partes rei, in quantum a partibus rei sumuntur partes definitionis; non ita [tamen] quod partes definitionis sint partes rei [vel ponantur ad significandas partes rei]. Non enim animal est pars hominis neque rationale» 5, neque animal poni­ tur in definitione hominis ad significandam unam par­ tem eius, et rationale ad significandam aliam; sed utrum­ que nomen significat totum hominem. «Unde animal di­ cit totum et similiter rationale mortale; et ideo homo non dicitur esse ex animali et rationali et mortali, sed dicitur esse animal rationale mortale». Diversimode ta­ men totum hominem significant: quia «genus significat 1 2 3 4 5 In II Post., lect. 2, n. 11. Ibid., lect. 8, n. 6. Op. cit., lect. 5, n. 8. In I Periherm., lect. 8, n. 11. In VII Metaph., lect. 9, n. 1463. • 1600 P. I, Sec. II: De divisione analogiae totum ut non designatum, et differentia ut designans, definitio ut designatum sicut et species» ', licet cum qi dam differentia: quia species actu explicat totam re indistincte tamen; definitio autem totam rem explic actu et distincte2. Porro hos terminos praedicto modo sumptos n< convenire univoce, sed analogice tantum, facile proba tur. Si namque sumantur mere grammaticaliter, simple? nomen, quod est terminus incomplexus, comparatur ad II definitivam, quae est terminus complexus, ut orationem unum ad multa, vel si mavis ut unum absolute et sim­ pliciter ad unum compositione et secundum quid. Con­ stat autem unum et multa sive unum unitate simplicita­ tis et unum unitate compositionis non convenire univo­ ce, sed tantum analogice in ratione unitatis. Sin autem logice considerentur, terminus complexus sive oratio est simpliciter et omnibus modis significati­ vus, quia significat et sfecundum totum et secundum partes per se separatim sumptas; dum e contra, termi­ nus incomplexus, utpote simplex nomen, non est omni­ mode et simpliciter significativus, quia solum significat secundum totum, non secundum partes per se separatim sumptas. Comparatur ergo in ipsa communi ratione ter­ II II mini significativi ut simpliciter ad secundum quid, atque ideo analogice. Praesertim vero haec analogia patet, si accipiantur secundum ordinem ad verum vel falsum significandum. Simplex nomen enim, eo ipso quod non coalescit ex par­ tibus per se separatim significativis, nullam falsitatem in seipso et simpliciter suscipere valet, sed solum secun­ dum applicationem ad nominatum quam implicare po­ test: qua ratione, nomen unius rei applicatum et attri- i In I Sent., d. 25, £ ad 2. Cf. etiam II Sent., d. 3, 1, 5c; De ente ei essentia, cap. 3; In X Metaph., lect. 10, nn. 2114-2116. 1 Cf. Caietanum, In opusculum De ente et essentia, cap. 3, n. 45, ed. cit., p. 67. I ,i -t 0. II, C. I, a. 3: Vindicatio analogiae inaequalitatis 1601 ft butum alii vocamus falsum nomen; et nomen alienum voluntarie assumptum ad propriam personam occultan­ dam, vulgo dicitur ψευδώνυμον. Oratio, ex adverso, etiam imperfecta, ut est definitio, eo ipso quod constat ex pluribus nominibus per se separatim significativis, po­ test esse falsa dupliciter, pro duplici compositione quam implicat: aliam definitionis ad definitum, et sic est falsa quando definitio unius attribuitur alii, «ut si animal ra­ tionale mortale [quae est definitio hominis] conciperet quasi definitionem asini»; aliam partium definitionis inter se, «in quantum coniungit partes definitionis ad invicem quae coniungi non possunt» !, idest «secundum quod partes definitionis componit ad invicem quae simul sociari non possunt; sic enim definitio non solum est falsa respectu alicuius rei, sed est falsa in se: ut si for­ met talem definitionem, animal rationale quadrupes, falsus est in formando hanc compositionem: aliquod animal rationale est quadrupes» 2. N Nimirum, falsitas significative potest, per accidens, convenire tam simplici nomini quam definitioni sive orationi imperfectae: diversimode tamen, quia nomini mere extrinsece tantum, idest respectu alieni subiecti vel quasi materiae cui applicatur3; definitioni autem non solum hoc modo, verum et praecipue secundum ip­ sam intestinam eius constitutionem ex nominibus in­ cohaerentibus et contradictoriis. Et ideo significare per accidens falsitatem convenit definitioni et simplici nomi­ ni secundum prius et posterius: perfecte quidem et com­ plete in hac linea convenit definitioni; simplici nomini autem, nonnisi imperfecte et diminute. Quo fit, ut hac in re ita se habeat simplex nomen ad orationem imper- 1 S. Thomas, De Verit., 1, 12c. 1 Summa theol., I, 17, 3c. Cf. etiam In V Metaph., lect. 22, nn. 1130-1132. 3 «Si enim definitio de eo cuius non est, falsa est, tunc etiam nomen de eo cuius non est, falsum est» (S. Albertus Magnus, V Me­ taph., tract. 6, cap. 14, t. VÎ, p. 376a). hs 1602 P. I, Sec. II: De divisione analogiae fectam sive definitionem, sicut se habet oratio imper­ fecta ad perfectam, quae est enuntiatio. Quemadmodum enim significare falsitatem convenit analogice enuntiatio­ ni falsae et definitioni falsae, quia illi convenit per se, huic autem per accidens tantum ratione compositionis enuntiativae in ea implicatae; ita significare per acci­ dens falsitatem convenit analogice definitioni falsae et nomini falso, quia illi convenit complete et simpliciter, huic vero diminute tantum et secundum quid sive re­ spectu eius cui falso attribuitur tantum ’, nempe ratione applicationis vel comparationis nominis ad nominatum quam nomen participat ab applicatione vel comparatio­ ne definitionis ad definitum, quia simplex nomen se ha­ bet ad definitionem ut pars ad totum et ut implicitum ad explicitum12. Sed redeundo ad id unde digressi sumus, quia nomen termini significare videtur aliquid ultimum et indivisum, semper verum est terminum simplicem vel incomplexum habere simpliciter rationem termini; compositum autem sive complexum, nonnisi secundum quid. Quam ob rem, libenter subscribimus hisce verbis Joannis ab Annuntia­ tione: «solus incomplexus est simpliciter terminus; com­ plexus autem, cum simpliciter sit oratio, solum secun­ dum quid habet rationem termini. Et ideo praedicta di­ visio [termini categorematici in complexum et incom1 S. Thomas, In I Sent., d. 19, 5, 1 ad 7; In III de Anima, lect. 11, n. 763. 2 «Nomen nihil aliud est nisi implicita definitio, et definitio est nominis per singula explicatio* (S. Albertus Magnus, I Ethic., tract. 5, cap. 2, t. VII, p. 59a). «Omnis definitio explicans per essentialia defini­ tum, est oratio; quia essentialia constituentia rem secundum quod sunt essentiae, uno nomine explicite significari non possunt: et ideo omnis definitio est oratio, et non potest esse nomen unum* (Idem, I Topic., trat. 2, cap. 2, t. II, pp. 253-254). Consequenter definitio est •quaedam oratio explicite et per partes potentiae et actus significans quid essentialiter et substantialiter est esse rei definitae, ita quod perfectum esse sit demonstrans, et totum secundum partes, et ordinem ad ultimum quod respectu omnium praecedentium est actus et com­ plementum» {Ibid., p. 253a): et sic «oratio definitiva explicite dicit quidquid nomen dicit implicite» (ibid., p. 253b). Q II, C. I, a 3: Vindicatio analogiae inaequalitatis 1603 plexum] est analoga» *. Et idem docet Petrus de Candamo, 0. P.12, sicut et de divisione enuntiationis in categoricam dt hypotheticam34 : et ait rationes Joannis a S. Thoma vel eis similes, quas reticito nomine refert, parum urgere *. 720. Similiter putat Joannes a S. Thoma substantiam dividi in primam et secundam divisione univoca quoad substantiam, analoga vero quoad modum tantum 5: nam id quod dividitur hac divisione est substantia praedicamentalis, quae est genus quoddam, scilicet primum prae­ dicamentum, et ideo quid univocum; membra etiam in quae fit divisio participant aequaliter rationem commu» nem substantiae, quia tam vere et intrinsece ratio sub­ stantiae convenit substantiae secundae sicut primae; attamen, quia fit secundum modos substandi vel status singularitatis et universalitatis, accecfcit ad divisionem analogam quae fit per modos et non per differentias si­ cut genus. Opinatur ergo Joannes huiusmodi divisionem non esse omnino univocam neque totaliter analogam, sed partim univocam et partim analogam, licet magis sit dicenda univoca quam analoga, quia substantialiter est univoca et nonnisi modaliter est analoga 6. Et addit hanc esse communem sententiam thomistarum 7. Sed fallitur vehementer. Substantiam enim non dici univoce, sed analogice, de substantia prima et de sub­ stantia secunda, docuerunt plures graeci commentato1 Novissimus Collegii complutensis Fratrum Discalceatorum B. M. V. de Monte Carmeli Artium cursus ad breviorem formam collectus et novo ordine atque faciliori stylo dispositus per R. P. Fr. Joannem ab Annuntiatione, t. I, Breves institutiones ad Logicam, quas Summulas vocant, lib. II, cap. 3, p. 8a. Patavii 1675. 1 Petrus de Candamo, Dialectica, lib. I, cap. 3, q. 26, nn. 10-14, pp. 264-255; n. 24, p. 257. Vallisoleti 1701. J Op. cit., lib. II, cap. 5, q. 20, nn. 3-5, pp. 435-436. 4 Ibid., n. 10, p. 437a. i Joannes a S. Thoma, Cursus philosophicus, Logica, I P., q. 5, a. 3, § Solvuntur obiectiones, ad 1, t. I, p. 159. ί Cf. op. cit., Logica, II P., q. 15, a. 2, pp. 530-531. 7 Op. et loc. cit., p. Î59a, 530a. ίΤ··’ 1604 P. I, Sec. II: De divisione analogiae < res, ut Olympiodorus et Elias *, quos secuti sunt S. Alber­ tus Magnus et S. Thomas. ’Î5 «Substantia prima, inquit S. Albertus Magnus, prin­ cipalior est quam secunda substantia, quae propter hoc secunda vocatur quia posterior est et dependet a prima secundum esse; eo quod, destructis primis, impossibile est aliquid aliorum remanere: universale autem, aut nihil est, aut posterius» est2. Substantia enim secunda est substantia universalis, puta animal, universaliter consideratum: τό δε ζώου τό καύόλυ ήτοι ούθέν, ή ύστερον· όμοιως δε κάν εϊ κοινόν άλλο κατηγοροϊτο3. «Sic ergo se­ cunda substantia dicitur quod secundo stat, ut substan­ tia communis non aequaliter praedicetur de prima sub­ stantia et de secunda. Ut cum dicitur: substantiarum alia prima, alia secunda, sit divisio multipliciter dicti, secundum hoc quod substantia dicitur ab actu et causa substandi»4. Et hac de causa «substantiam, quae com­ munis est ad primam et secundam, non definivit Aristo­ teles, quia multipliciter est dicta de illis·» 5. Quibus in verbis docere videtur analogiam attribu­ tionis substantiae secundae ad substantiam primam, licet alio in loco eam reducat ad analogiam simplicis inaequa­ litatis quae simul stat cum univocitate logica generis. «Univocum, ait, de multis dicitur uno modo et ratione ' una, licet forte magis et minus communicat illis de qui­ bus univoca praedicatione praedicatur: sicut substantia maxime dicitur de prima substantia et minus de secun­ da, si ab actu substandi substantia dicatur» 6. Quia ta­ men obiter et per transennam tantum loquebatur de hac re in hoc ultimo loco, dum in Praedicamentis data opera 1 Cf. supra, nn. 575, 576. 2 S. Albertus Magnus, VII Metaph., tract. 1, cap. 2, t. VI, p. 403b. 3 Aristoteles, I de Anima, cap. 1, n. 5 (III, 431, 36-38). 4 S· Albertus Magnus, De Praedicamentis, tract. 2, cap. 3, t. I, p. 170a. 5 Ibid., p. 171b. 6 IV Metaph., tract. 1, cap. 3, t. VI, p. 206a. ίτ^ΙΛ 0 II, C. I, a. 3: Vindicatio anaiogiae inaequalitatis 1605 quaestionem versabat, sana methodus critica suadet stan­ dum esse his quae ibi docebat. Praesertim vero S. Thomas analogiam attributionis aperte tradidit. Docet enim in primis divisum hac divi­ sione esse substantiam communiter et absolute dictam prout abstrahit a modis sive statibus universalitatis et singularitatis quos induere potest secundum quod est in intellectu vel secundum quod est in re: «dicitur substan­ tia communiter prout abstrahit a substantia prima et secunda, et sic sumitur hic» «substantia non ponitur in definitione personae pro hypostasi, sed pro eo quod est commune ad substantiam primam quae est hyposta­ sis et substantiam secundam, et dividitur in utraque» 2; «substantia dicitur communiter, prout dividitur per pri­ mam et secundam»3. Docet praetera substantiam hoc modo sumptam divi­ di in primam, quam etiam appellat singularem4, particu­ larem 5 et individuam6; et in secundam, quam vocat etiam universalem7: «substantia dividitur in universa­ lem et particularem, idest in substantiam primam et secundam»8, quasi in suppositum vel hypostasim et na­ turam; «substantia enim, secundum Philosophum [Cate­ goriae, cap. 3, nn. 1-2], dicitur dupliciter, scilicet pro sup­ posito in genere substantiae, quod dicitur hypostasis, et de eo quod quid est quod est natura rei» 9. i S. Thomas, I Sent., d. 25, 1c. Cf. In I de Anima, lect. 1, n. 13. De Pot., 9, 2 ad 7. I, 29, 1 ad 2. In V Metaph., lect. 7, n. 846; lect. 10, n. 903; In I Periherm., lect. 10, n. 3; De Pot., 9, obi. 1-2, 4 et ad 1 et 2; I, 29, 1c. 5 / Sent., d. 23, 1c; d. 35, le et ad 8; In V Metaph., lect.,10, n. 903; In VII Metaph., lect. 2, n. 1273; In I Post., lect. 37, n. 8; In I de Gene­ ratione et Corruptione, lect. 10, η. 8; IV Contra Gent., cap. 49 ad 10; I. 29, 1 ad 3; 75, 4 obi. 2 et resp. 6 / Sent., d. 25, le et ad 7; De Pot., 9, 2c, obi. 2 etresp., obi. 6 et resp., obi, 12-13 et resp.; I, 29, le et ad 1. 7 In V Metaph., lect. 7, n. 846; lect. 10, n. 903; De Pot., 9, 2, obi. 7; I, 75, 4 obi. 2; In I Post., lect. 37, n. 8, 1 In I Physic., lect. 3, n. 2. 9 IV Contra Gent., cap. 49 ad 10. .*· 1606 • 1, Sec. Il: De Explicat tertio differentiam utriusque, hisce verbis: l 'J + a «substantia duobus modis dicitur, quorum unus est se­ cundum quod substantia dicitur id quod ultimo subiicitur in propositionibus, ita quod de alio non praedicitur, sicut substantia prima. Et hoc est quod est hoc aliquid, quasi per se subsistens; et quod est separabile, quia est ab omnibus distinctum; et non communicabile multis. Et quantum ad haec tria differt substantia particula­ ris ab universali. Primo quidem, quia substantia particu­ laris non praedicatur de aliquo inferiori, sicut univer- i salis; secundo, quia substantia universalis non subsistit nisi ratione singularis quae per se subsistit; tertio, quia substantia universalis est in multis, non autem singula­ ris, sed est ab omnibus separabilis et distincta. Sed etiam forma et species uniuscuiusque rei dicitur tale, idest substantia» *, nempe ipsa quidditas vel essen­ tia rei substantialis, quae includit omnia essentialia prin­ cipia eius; «et ideo genus et species dicuntur esse subnam genus et species non significant tantum formam, sed totam rei essentiam»12. stantia eorum de quibus praedicantur, hoc ultimo modo: Et alibi: «subiectum, idest substantia particularis di­ citur esse substantia. Dicitur autem subiectum de quo alia dicuntur, vel sicut superiora de inferioribus, ut ge­ nera et species et differentiae; vel sicut accidens prae­ dicantur de subiecto, ut accidentia communia et propria; sicut de Socrate praedicatur homo, animal, rationabile, risibile et album: ipsum autem subiectum non praedica­ tur de alio. Quod est intelligendum per se: per accidens enim nihil prohibet Socratem de hoc albo praedicari, vel de animali, vel de homine; quia id cui inest album, aut λ • . <·■ divisione analogiae + * a _ — — — ——> _ · · λ 1 In V Metaph., lect. 10, nn. 903-904. 2 Ibid., n. 902. «Substantiae enim singulares nec sunt in subiecto nec de subiecto praedicantur; unde tantum substant et nihil eis substat. Substantiae quidem universales dicuntur de subiecto sed non sunt in subiecto: unde non substant accidentibus et eR aiimiid substat» (In V Metaph., lect. 7, n. 846). eiS a,1QUld 0. II, C. I, a. 3: Vindicatio analogiae inaequalitatis 1607 animal, aut homo, Socrates est. De seipso autem praedi­ catur per se, cum dicitur: Socrates est Socrates. Patet autem quod subiectum hic dicitur quod in Praedicamentis nominatur substantia prima, ex hoc quod eadem definitio datur de subiecto hic, et ibi de sub­ stantia prima. Unde concludit [Aristoteles] quod deter­ minandum est de hoc, idest de subiecto vel de sub­ stantia prima, quia taie subiectum maxime videtur sub­ stantia esse. Unde in Praedicamentis dicitur quod talis substantia est quae proprie et principaliter et maxime dicitur. Huiusmodi enim secundum se omnibus aliis substat, scilicet speciebus et generibus et accidentibus-, substantiae vero secundae, idest genera et species, sub­ stant solis accidentibus; et hoc etiam non habent nisi ratione primarum, homo enim est albus in quantum hic homo est albus ’. Unde patet quod fere eadem est divisio substantiae hic posita cum illa quae ponitur in Praedicamentis: nam per subiectum intelligitur hic substantia prima. Quod autem dixit [Aristoteles] genus et universale, quod vide­ tur ad genus et speciem pertinere, continetur sub sub­ stantiis secundis. Hoc autem quod quid erat esse hic ponitur, sed ibi praetermittitur, quia non cadit in prae­ dicamentorum ordine nisi sicut principium; neque enim est genus neque species neque individuum, sed horum omnium formale principium» 12. Et inde apparet, quarto, quomodo se habeat substan­ tia secunda ad substantiam primam, nempe ut ens ra­ tionis ad ens reale; quia substantia secunda est substan­ tia logica, scilicet genus aut species, dum substantia prima est substantia realis, quae ob id appellatur res 1 «Genera enim et species non substant accidentibus nisi ratione individuorum, et ideo nomen substantiae primo et principaliter con­ venit particularibus substantiis» (/ Seni.f d. 23, Ic). «Subsistere attri­ buitur generibus et speciebus, non quia subsistant, sed quia individua in eorum naturis subsistunt, etiam omnibus accidentibus remotis» (De Pot., 9, 1 ad 5). 2 In VII Metaph., lect. 2, nn. 1273-1275. 1608 P. I, Sec. II: De divisione analogiae naturae l. Et hac de causa, esse et agere est suppositorum vel singularium, idest substantiarum primarum2, non specierum aut generum sive substantiarum secundarum; quia ^unumquodque secundum idem habet esse et individuationem: universalia enim non habent esse in rerum natura ut universalia sunt, sed solum secundum quod sunt individuata» 3. Ex quo etiam sequitur solas primas substantias sig­ nificare hoc aliquid, τάδε τι σμμαίνεί; secundas vero potius significare quale quid, ποιόν τι ♦ videlicet quid qualificatum ut species vel quid qualificabile ut genus5. «Hoc aliquid, ait ad rem S. Thomas, proprie dicitur indi­ viduum in genere substantiae. Dicit enim Philosophus in Praedicamentis quod primae substantiae indubitanter hoc aliquid significant; secundae vero substantiae, etsi videantur hoc aliquid significare, magis tamen significant quale quid» 6. Sicut hic homo est res naturae» (I, 20, 2c). 1 «Esse est solius suppositi» (De principio individuationis, ed. Mandonnet, t. V, p. 195); «actus individuorum sunt» (II Sent., d. 32, 1, 2c); «actus sunt suppositorum» (I, 39, 5. ad 1); «actus singularium sunt» (In V Metaph., lect. 3, n. 794. Cf. In I Metaph., lect. 1, n. 20); «actiones sunt singularium» (I-II, 1, 7 obi. 2); «actiones particularium sunt» (I-II, 20, 6c); «actiones sunt suppositorum et totorum» (II-II, 58, 2c); «actiones sunt suppositorum et individuorum» (III, 13c). Porro «eius est agere cuius est esse» (II Contra Gent., cap. 50, arg. 3), quia «nihil agit nisi secundum quod est actu» (I, 76, le), et ideo «agere sequitur ad esse in actu» (III Contra Gent., cap. 69, arg. 8). 3 Quaest. disp, de Anima, 1 ad 2. 4 Aristoteles, Categoriae, cap. 3, η. 16 (I, 5, 5-6; 10). 5 Ut enim egregie scribit Caietanus, «secundae substantiae signi­ ficant quale quid, quia important quidditatem importatam per genus et qualitatem importatam per differentiam: verbi gratia, homo sig­ nificat quale quid, quia significat animal rationale; animal enim est quid et rationale est quale: et similiter est in aliis secundis substantiis. Et si instetur contra, quia secundum hoc genus generalissimum substantiae non est secunda substantia cum non significet quale quid sed quid tantum, cum genus generalissimum nullam differentiam includit: -respondetur quod genus generalissimum, etsi non dicat quale in actu, dicit tamen quale in potentia; unde proprie loquendo deberet dici de ipso quod significat quid qualificabile» (Commentarium in h. I. Aristotelis, ed. cit., pp. 68-69). 'j 6 S. Thomas, Quaest. disp, de Anima, lc 0. II, c. I, a. 3: Vindicatio analogiae inaequalitatis 1609 Et uberius alio in loco: «accipiendo, inquit, animal sine intentione universalitatis, proprie non est praedica­ bile, quia sic est substantia prima, quae neque in subtec­ to est neque de subiecto dicitur; sed accipiendo animal sub intentione universalitatis, quo modo individuum accipi non potest propter repugnantiam universalitatis ad individuationis principia, animal et homo dicuntur se­ cunda esubstantiae, quarum proprietas est de prima prae­ dicari, ut habetur in Praedicamentis [cap. 3]. Quem modum considerationis de substantia metaphysicus non habet, qui considerat eam solum secundum quod est ens in se; et ideo secundum eum substantia non dicitur de subiecto nec est in subiecto, ut dicitum est supra Quod autem substantia praedicetur de subiecto, habet inquantum per actum rationis induit naturam acciden­ tis·. quod ratio enim nostra facit circa substantiam, acci­ dens est et non substantia. Et ideo Philosophus in libro Praedicamentorum [cap. 3, n. 16) dicit substantias se­ cundas per quandam nominis similitudinem hoc aliquid significare, quod est proprium substantiae primae, ut cum dicitur homo vel animal; sed, secundum rei verita­ tem, magis significant quale quid, in quantum per actum rationis transeunt in similitudinem accidentis, non amit­ tendo substantiam propriam in rerum natura sed acci­ piendo rationem uniformitatis in anima. Et ideo dicit illas significare quale quid, quia qualitatem, idest unifor­ mitatem, per quam fiunt universalia per actum rationis, circa substantias quasdam, res scilicet particulares, de­ terminant, quae proprie sunt quid. 1 «Logicus enim considerat aliqua secundum quod sumuntur in ratione, et ideo considerat substantiam secundum quod per actionem intellectus subest rationi universalitatis; et ideo quantum ad praedi­ cationem, quae actum rationis dicit, praedicatur de subiecto, idest de re extra animam. Sed Philosophus Primus considerat de rebus prout sunt vere entia; et ideo apud Philosophum non est differentia inter dici de subiecto et esse in subiecto. Ex quo patet quod ex sola actione intellectus est quod substantia praedicetur, Q^d habet in quantum est genus et non ex aliqua communitate reali» (De natura generis, cap. 7, ed. Mandonnet, t. V, p. 233). 1610 · ■ P. I, Sec. II: De divisione analogiae Ex dictis patet quod considerando entitatem rerum in se, sicut Philosophus [ = metaphysicus], in substantia nulla foret praedicatio unius de altero: quae tamen in substantia reperitur secundum Logicum, secundum quem substantia quodammodo induit similitudinem inhaerentiae accidentalis, ubi est proprie dici de altero, etiam secundum Primum Philosophum» Ex quibus tandem concludit substantiam dividi in primam et secundam ut analogum in analogata. «Cum dividitur, inquit, substantia in primam et secundam, non est divisio generis in species [quae est divisio univoci in univocata], cum nihil contineatur sub secunda sub­ stantia quod non sit in prima; sed est divisio generis secundum diversos modos essendi. Nam secunda sub­ stantia significat naturam generis secundum se absolu­ tam; prima vero substantia significat eam ut individualiter subsistentem: unde magis est divisio analogi quam generis. Sic ergo persona [quae est individua, idest pri­ ma substantia] continetur quidem in genere substantiae, licet non ut species, sed ut specialem modum exsistendi determinans»2. Substantia ergo communiter sumpta, prout dicit rem cuius quidditati debetur esse in se et non in alio sicut in subiecto3, non se habet ad primam et secundam ut totum universale ad partes subiectivas, sed ut totum potestativum ad partes quasi potentiales vel virtuales eius: quarum una est primaria et principalis utpote com­ plete et perfecte habens rationem substantiae, et haec est substantia prima, quae κυριώτατά καί ττρώτως καί μάλιστα dicitur substantia4; alia vero est secundaria utpote dimi­ nute tantum et imperfecte participans rationem substan­ tiae, et talis est substantia secunda. vrr «Pi ™tura generis, cap. 9, p. 237. Cf. etiam S. Ajubertum Magnum, VII Metaph., tract. 5, cap. 1, t. VI, p. 473b. 2 S. Dp Pot., Pnt α9, o2 ad a6 S. T Thomas homas,. De De Pot., Ί, 3 ad 4. Aristoteles, Categoriae, cap. 3, n. 1 (I, 2, 39-40) 0. II, C. I, a. 3: Vindicatio analogiae inaequalitatis 1811 Ratio enim substantiae, per contrapositionem ad ra­ tionem accidentis, quod nominat rem cuius quidditati debetur esse in alio sicut in subiecto et non in se ’, expli­ catur per hoc quod substat aliis et subsistit in se, dum accidentia inhaerent aliis et non subsistunt in se. Atqui substantiae primae convenit principaliter et primo et maxime substare aliis et subsistere in se, dum substan­ tiae secundae solum convenit secundario et diminute et dependenter a prima substare aliis et subsistere in se. Prima namque substantia, eo ipso quod est primum subiectum inhaesionis et praedicationis, substat omnibus accidentibus et omnibus substantiis secundis, idest ge­ neribus et speciebus sui praedicamenti, et quidem per se sive propria virtute: substantia vero secunda non substat aliis substantiis secundis, sed solum accidentibus; et quidem non per se et vi sui, sed per aliud, idest per virtutem substantiae primae2. Quo fit, ut substantia pri­ ma ita substet omnibus ut ipsi nihil aliud substet; se­ cunda vero substantia ita substat accidentibus ut ei si­ mul substet substantia prima, licet non ut subiectum inhaesionis sed ut subiectum praedicationis 3, quia sub­ stantia secunda praedicatur de prima. Habet ergo dimi­ nutam et participatam cum extensive tum intensive ra­ tionem substandi, quae plene et per essentiam convenit soli substantiae primae. Similiter, sola substantia prima per se separatim et incommunicabiliter subsistit in se, quia eius tantum qua talis est exsistere et operari per se: ex adverso, substan­ tiae secundae non convenit qua tali per se separatim et incommunicabiliter subsistere, eo ipso quod est substan­ tia communis et universalis, idest pluribus communicabilis; sed solum per aliud et vi alterius, scilicet per virtutem substantiae primae et ratione huius. 1 S. Thomas, III, 77, 1 ad 2. In VII Metaph., lect. 2, n. 1274 In V Metaph., lect. 7, n. 846. In I Sent - < £-1 . 1- . 1612 P. I, Sec, II: De divisione analogiae Quare S. Thomas: «subsistere attribuitur generibus et speciebus, non quia subsistant [ipsa vere et realiter], sed quia individua in eorum naturis subsistunt, etiam omni, bus accidentibus remotis» *; «substantia universalis non subsistit nisi nisi ratione singularis, quae per se subsis­ tit»i2. Et rursus: «substantia dicitur dupliciter. Uno mo­ do, suppositum in genere substantiae, quod dicitur sub­ stantia prima vel hypostasis, cuius proprie est subsistere. Alio modo, quod quid est, quod etiam dicitur natura rei. Secundum ergo Platonis opinionem, cum universalia es­ sent res subsistentes, significabant substantiam non so­ lum secundo modo, sed primo: Aristoteles vero probat in VII [libro] quod universalia non subsistunt. Unde sequi­ tur quod universalia non sunt substantiae primo modo, sed secundo modo tantum. Propter quod dicitur in Prae­ dicamentis [cap. 3, n. 16] quod secundae substantiae, quae sunt genera et species, non significant hoc aliquid, quod est substantia subsistens; sed significant quale quid, idest naturam quandam in genere substantiae»3. Conse­ quenter ratio subsistendi, quae plene et per se convenit soli substantiae primae, nonnisi diminute et dependenter et per participationem a prima convenit substantiae se­ cundae. His adde quod substantia prima, eaque sola, est pura substantia, absque ulla participatione reali neque logica modi accidentalis sive inhaerentiae: substantia vero se­ cunda excidit a tali puritate, eo quod logice participat modum quendam accidentalem, scilicet quasi inhaerentiam attributi vel praedicati. Unde et substantia prima significat hoc aliquid tantum, dum secunda substantia i De Pot., 9, 1 ad 5. 1 In V Metaph., lect. 10, n. 903. «Ipsa [natura vel substantia uni­ versalis] esse non habet... quia esse est solius suppositi>, quod est substantia prima (De principio individual tonis, ed. cit., t. V, p 195). Cf. etiam De quatuor oppositis, cap. 4, t V d 185 3 In X Metaph., lect. 3, n. 1979. ' 0. II, C. I, a. 3: Vindicatio analogiae inaequalitatis 1613 qua talis significat quale quid, quia quodammodo parti­ cipat rationem vel modum qualitatis Sic ergo ipsa communis ratio substantiae inaequaliter participatur a substantia prima et a substantia secunda: ita quidem ut plene et perfecte et complete conveniat soli substantiae primae; et nonisi diminute et imperfecte et dependenter a prima, conveniat substantiae secundae. Quae autem hoc modo se habent, non conveniunt univo­ ce, sed analogice tantum. lure igitur substantia commu­ niter sumpta dividitur in primam et secundam quasi in substantiam plene et perfecte et complete dictam et in substantiam diminute et imperfecte et participative ac­ ceptam, nempe ut totum potestativum in partem princi­ palem et secundariam sive ut analogum in analogata. Insuper confirmatur praedicta ratio ex eo quod sub­ stantia secunda est substantia accepta sub intentione Zogica universalitatis quam connotât, dum substantia pri­ ma est substantia sumpta sub intentione reali singulari­ tatis quam connotât: et ideo substantia universalis est substantia in statu logico universalitatis, dum substantia individua est substantia in statu, reali singularitatis 12. Quo fit, ut substantia secunda se habeat ad primam ut sub­ stantia logica ad substantiam realem. Atqui substantia lo­ gica se habet ad substantiam realem ut analogatum se­ cundarium ad analogans principale, quemadmodum se habet ens rationis ad ens reale3. Ergo substantia com­ muniter sumpta dividitur in primam et secundam quasi in duos modos vel status essendi eam afficientes, scilicet modum vel statum logicum universalitatis et modum seu statum realem singularitatis, et consequenter ut analo­ gum in analogata. Qua de causa S. Thomas iure conclu­ dit: «sic igitur quantum ad id quod rationis est, univer­ salia magis sunt entia quam particularia; quantum vero 1 De natura generis, cap. 9, ed. cit., p. 237. î De natura generis, loc. cit. J In IV Metaph., lect. 1, nn. 539-540. :i ». i ,J 1614 P. I, Sec. II: De divisione analogiae ad naturalem [ = realem] subsistentiam, particularia sunt magis entia, quae dicuntur primae et principales sub­ stantiae» Absolute tamen et simpliciter loquendo, plus habent de ratione entis substantiae primae quam sub­ stantiae secundae, sicut ens dicitur per prius de ente reali quam de ente rationis. Quae quidem analogia est attributionis', quia substan­ tia secunda, utpote affecta modo sive statu logico, dicitur talis per attributionem et respectum ad substantiam pri­ mam, utpote affectam modo sive statu reali: sicut et ens rationis dicitur tale per respectum et attributionem ad ens reale. Et hac de causa, inter ipsas substantias secun­ das datur ordo priori tatis et posteriori tatis, secundum quod plus aut minus accedunt ad substantiam primam et principalem; puta species est magis substantia quam genus 2: sicut et ipsorum entium rationis unum est magis ens quam aliud, puta relatio quam privatio vel negatio. 721. Cum ergo tam aperta sit S. Thomae sententia, nihil mirum si politiores thomistae in eandem consense­ rint. Ita Caietanus: «sumitur, inquit, substantia pro re directe exsistente in linea recta praedicamenti substan­ tiae, non ut generis aut speciei aut individui rationem habet, sed absolute, ut scilicet haec omnia praevenit...; et hoc modo substantia sufficienter dividitur in primam et secundam, non divisione generis in species, sed divisio­ ne rei in modos eius: et est divisio analoga» 3. Similiter Javelli ad quaestionem, «quare non prius de­ finitur substantia quam dividatur in primam et secun­ dam», respondet: «quoniam substantia, ut dicitur a sub­ stando, non est quid univocum, sed analogum. Nam sub- J In I Post., lect. 37, n. 8. 2 Γών οέ δεύτερων ουοιών μάλλον ουαια το είδος τοΟ γένους" έγγιον γάρ τής πρώτης oùo-'ας έοτίν (Aristoteles, Categoriae, cap. 3, n 6 (I 3 25-26) 3 Caietanus, Comment, in Aristotelis Praedicamenta, cap.'3, ed. cit., p. 85. Q. II, C. I, a. 3: Vindicatio analogiae inaequalitatis 1815 stare prius convenit primae substantiae, deinde in ordine ad primam convenit secundae: neque enim homo est al­ bus nisi quia hic vel ille homo est albus. Omne autem ana­ logum, cum declinet ad aequivocum, prius est dividen­ dum quam definiendum» Et post pauca: «Aristoteles non consideravit [in Prae­ dicamentis] substantiam nisi ut dicitur a substando, in quo sensu, ut docuimus, non est quid univocum, sed ana­ logum; et quando divisit in primam et secundam, non divisit eam ut genus generalissimum [in species], sed ut quid analogum in analogata» 2. Et alibi: «substantia... dividitur in primam et secun­ dam, prout dicitur substantia a substando; et ut sic est quid analogum, quoniam secunda non substat nisi per pri­ mam in qua est»3. Eodem modo Dominicus de Soto: «illa divisio, ait, non est divisio generis in species (cuius meminit S. Tho­ mas, De Pot., q. 9, a. 2 ad 6), quia una species non prae­ dicatur de alia opposita, ut album non praedicatur de nigro, et tamen secunda substantia praedicatur de prima, ut homo de Petro; sed est divisio eiusdem naturae ut substat diversis secundis intentionibus: et est divisio ana­ logi, secundum Aristotelem, qui ait solam primam sub­ stantiam esse maxime substantiam, idest simpliciter; se­ cundae vero sunt substantiae secundum quid, quia non per se subsistunt, sed sunt in individuis»4. Nec difficile esset multiplicare testimonia aliorum thomistarum. Quo in sensu Suarezius dicere potuit quod 1 Ch. Javelli, Epitome Logicae, tract. V, II P., cap. 1, p. 53a. Lugduni 1568. ’ Ibid., p. 54b. 3 Quaestiones super duodecim libros Metaphysicae Aristotelis, in lib. V, q. 17, p. 760a. Lugduni 1568. 4 Dominicus de Soto, Comment, in Aristotelis Dialecticam, De Prae­ dicamentis, q. 1, § Circa primum arg.. ed. cit., p. 153a. I i 1616 P. I, Sec. Π: De divisione analogiae «communiter ita censetur» licet ipse dissentiat123 ; exad­ verso, falsus deprehenditur Joannes a S. Thoma dicens: «communiter tenetur quod ista divisio est univoca» \ Quae cum ita sint, libenter subscribimus Caietano Sanseverino dicenti: «evidens est substantiam de individuo et de speciebus generibusque non univoce neque aequivoce, sed analogice dici; propterea quod... notio substan­ tiae nec invenitur in ipsis eadem ratione, uti genus in spe­ ciebus sibi subiectis, neque diversa ratione ita ut solum nomen eis commune sit, sed eo modo quo unum ad aliud ordinem habet, quia species et genera ordinem habent ad individuum, quod proprie et maxime substantia est»4. 722. Opinatur etiam Joannes a S. Thoma naturam univoce dici de materia et de forma, univocitate saltem logica, et solum admittit inter eas analogiam physicam sive inaequalitatis. Quando enim Aristoteles affirmat for­ mam esse magis naturam quam materia 56 , hoc effatum ita intelligendum est, «non quod ly magis dicat analo­ giam, sed principalitatem et comparationem. Bene autem stat quod inter univoca unum sit principalius et perfec­ tius altero, sicut homo leone in genere animalis. Et ita est magis natura specifice, non generice, inaequalitate se tenente ex parte speciei, non ex parte generis participati: sed hoc analogiam [proprie et stricte dictam] non facit»11. Qua in re Joannes secutus est Dominicum de Soto, Toletum et Plaza de Fresneda, quos citat ipse Joannes7*. 1 Franciscus Suarez, Disputationes Metaphysicae, disp. 33, sect. 2, n. 21, ed. Vives, t. 26, p. 346. Suarezio concinit Urraburu: «et ita vide­ tur communissima tenere sententia» (Ontologia, disp. 5, cap. 1, a. 2, p. 808. Valisoleti 1891). 2 Franciscus Suarez, Ibid., nn. 21-23, p. 3 Joannes a S. Thoma, Cursus Philosophicus, Logica, I P., q. 5, a. 3, § Solvuntur objectiones, ad. 1, ed. cit., p. 159a. 4 Caietanus Sanseverino, Philosophia Christiana cum antiqua et nova comparata. Logica, P. L, a. 10, t. I, p. 480. Neapoli 1862 5 Aristotelis. II Physic., cap. 1, η. 12 (II, 262, 9-10). 6 * S. Thoma, Cursus Philosophicus, Philosophia naturalis, I P., q. 9, a. 2, § De materia et forma, ed. cit., t. II n iRna i Ibid., p. 179. ’ P' 0. II, C. I, a. 3: Vindicatio analogiae inaequalitatis I 1617 Ac revera Soto a se quaerenti «utrum natura univoce di­ catur de materia et forma», respondet: «non video cur non dicatur univoce. Primo, quia hoc nomen, pars essentialis, univoce dici­ tur de materia et forma. Licet enim materia aliter sit pars quam forma, pars tamen significat unam rationem communem utriusque, abstrahendo ab hoc vel illo modo partis; et ideo utraque ponitur reductive in praedica­ mento substantiae. Et confirmatur. Natura idem est quod principium. Sed principium univoce dicitur de illis; est enim princi­ pium genus ad materiam et formam... Et tertio confirmatur: quia Aristoteles asserit formam esse magis naturam quam materia; comparatio autem non fit nisi inter ea quae conveniunt aliqua ratione com­ muni: ergo natura dicitur univoce de illis. Cum hoc tamen stat quod alia sit ratio specifica prin­ cipii et naturae in materia et alia in forma. Est enim ma­ teria natura, quia est principium passivum et potentia unde incipit motus naturalis; et forma, quia est terminus et actus ad quem terminatur» Brevius scribit Toletus: «aliqui recte volunt naturam esse univocum materiae et formae, sicut genus...; et est magis probabilis opinio»12. Et Plaza de Fresneda: «natura partialis univoce dici­ tur de materia et forma. Ita Toletus..., Sotus...; imo et S. Thomas in hac sententia esse videtur, dum in praesen­ ti dicit quod, ut aliquid dicatur natura, sufficit quod sit principium activum vel passivum motus. Et probatur ratione desumpta ex definitione naturae; 1 Dominicus de Soto, Super octo libros Physicorum Aristotelis Quaestiones, in lib. II, q. 1, post secundam conclusionem, fol. 30rb-va. Salmanticae 1572. 2 F. Toletus, Commentaria una cum Quaestionibus in octo libros Aristotelis de Physica auscultatione, in lib. II, q· 1 ad 5, fol. 47rb. Venetiis 1578. 1618 . I, Sec. Π: De 0, II, C. I, a, 3: Vindicatio analogiae divisione analogiae quia tam materia quam forma vere et proprie conveniunt in ratione naturae, scilicet in hoc quod est esse princi­ pium et causam motus et quietis, et supra illud addunt suas differentiales rationes principii activi vel passivi: ergo natura in communi vere univoce dicitur de materia et forma» J. Haec tamen immerito dicuntur, quia ita se habent materia et forma in ratione naturae sicut se habent po­ tentia et actus in ratione entis: materia enim est essen­ tialiter potentia, forma vero est essentialiter actus. Atqui potentia et actus non conveniunt univoce in ratione entis, sed analogice tantum: nam potentia et actus participant rationem entis secundum prius et posterius, et non aequa­ liter sicut species participant genus 2, iuxta illud S. Tho- 3> , Commentaria in octo libros Aristotelis 1 Ch. Plaza de Fresneda de Physica auscultatione, in lib. II, disp. 1, q. 3, § Superest ut iam dicamus, fol. 106rb. Matriti 1604. Joannes a S. Thoma videtur imme­ diate, dependere a Christophoro Plaza de Fresneda, a quo nedum cogitata, verum etiam plura verba mutuo accepit, ut patet conferenti textum utriusque. Joannes a S. Thoma Plaza «Opposita tamen sententia •Opposita tamen sententia pluribus placet auctoribus nec eligenda est· (Op. et loc. cit., nobis displicet· (Op. et loc. cit., fol. I06rb). p. 179a). «Respondetur ad primum ar­ «Ad secundum locum ex Phy­ gumentum desumptum ex Aris­ sicis dicitur quod forma est totele quod, quando dixit for­ magis natura, non quod ly ma­ mam esse magis naturam quam gis dicat analogiam, sed princi­ materia, tantum voluit esse palitatem et comparationem. principalius principium motus Bene autem stat quod inter uni­ ex parte differentiae contrahen­ voca unum sit principalius et tis: primo, quia est principium activum; secundo, quia est no­ perfectius altero, sicut homo bilior pars compositi naturalis. leone in genere animalis. Et ita Cum hoc tamen stat quod na­ est magis natura specifice, non tura in communi abstrahat a generice, inaequalitate se tenen­ materia et a forma quantum est te ex parte speciei, non ex par­ ex parte sua, sicut animal abs­ te generis participati: sed hoc trahit ab homine et equo·, et analogiam non facit» (Ibid., ita natura in communi, quantum p. 180a). est ex parte sua, aeque dicitur de materia et de forma univo­ ce» (Ibid., fol. 106rb-va). 2 S. Thomas, In I Sent., prolog, a. 2 ad 2 inaequalitatis 1619 mae: «duplex est divisio. Una, qua dividitur genus univo­ cum in suas species quae ex aequo participant genus, si­ cut animal in bovem et equum. Alia est divisio communis analogi in ea de quibus dicitur secundum prius et pos­ terius: sicut ens dividitur per substantiam et accidens, et per potentiam et actum; et in talibus ratio communis perfecte salvatur in uno, in aliis autem secundum quid et per posterius» ’. Ergo materia et forma non conveniunt univoce in ratione naturae, sed analogice tantum; quia non aequaliter participant rationem naturae, sed secun­ dum prius et posterius. Hoc aperte docuit Aristoteles, dicens formam esse ma­ gis naturam quam materia; quia forma est natura per modum actus, dum materia non est natura nisi per mo­ dum potentiae: unumquodque autem dicitur simpliciter tale secundum quod est in actu et non secundum quod est in potentia: μάλλον αύτη [= μορφή] φύσις της ύλης· Εκαστον γάρ τότε λέγεται, όταν έντελεχεία ή, μάλλον ή όταν δυνάμει 2, Et ideo ipsa natura, qua talis est potior secun­ dum formam quam secundum materiam: ή γάρ κατά τήν μορφήν φύσις κυριωτέρα τής υλικής φύσεως 3; sicut et ani­ mal potius est natura vivens secundum animam sive for­ mam quam secundum materiam: μάλλον ή ύλη 5Γ έκείνην [=φυχήν] φύσις έστίν ή άνάπαλιν *. Quibus in verbis manifeste traditur ipsam rationem communem naturae per prius et perfectius et simpliciter salvari in forma, et nonnisi per posterius et imperfecte et secundum quid in materia. Et ne dubium ullum de eius mente relinqueretur, do­ cet alibi naturam dici secundum prius et posterius de substantia vel forma, et de materia, et de generatione, et de nativitate: ita quidem ut de forma vel substantia dicatur primo et principaliter, de ceteris vero nonnisi I De Malo, 7, 1 ad 1. 2 II Physic., cap. 1, η. 12 (II, 262, 9-11). I de Partibus animalium, cap. 1 (HI, 220, 48-49). Ibid. (Ill, 221, 36-37). 1820 ··: V Γ *■ •’■4 P. I, Sec, II: De divisione analogue secundario et secundum diversam habitudinem ad sub­ stantiam vel formam; puta de materia, quatenus est susceptiva formae, et de generatione et nativitate prout est motus ad formam vel a forma: ή πρώτη φύσις καί κυρίως λεγομένη ?στΐν ή ουσία [= μορφή] ή των έχόντων άρχήν κινήσεως έν αύτοΐς ή αυτά· ή γάρ ύλη τω τούτης δεκτική είναι λεγεται φύσις, καί αί yενέσεις καί τό φύεσθαι τω άπό τούτης είναι κινήσεις *. Nihil ergo mirum si hoc modo intellexerint Aristote­ lem maiores eius expositores, quorum nonnullos exscri­ bere placet. Simplicius adducit et approbat expositionem Syriani, iuxta quem «nomen naturae aequivoce [=ana­ logice] praedicatur de materia et forma atque de ea quae velut productio naturalis et generatio est»2. Averroes notat quod definitio naturae «non dicitur univoce neque etiam aequivoce» de materia et forma et composito ex eis, «sed secundum prius et posterius»3; ita ut de forma dicatur «simpliciter», et de materia se­ cundum quid tantum4: nam forma vel substantia est na­ tura «essentialiter et primo», dum «materia non dicitur natura nisi quia recipit istam naturam [=formam]; et etiam motus [naturales] generationis et augmenti non dicuntur naturae nisi quia sunt viae ad istam naturam quae est forma »5. S. Albertus Magnus animadvertit nomen naturae dici «multipliciter» et convenire pluribus «secundum prius et posterius»; ac proin talem profert naturae definitionem «quae per prius et posterius omnibus his de quibus na­ tura dicitur possit applicari. Haec autem non erit vere definitio, sed erit assignatio et descriptio quae maioris est manifestationis quam sit nomen: quoniam si defi­ nitio esset, oporteret quod nomen naturae his de quibus IV Metaph., cap. 4, n. 6 (II, 517, 45-49). 2 Simplicius, In II Physicorum, cap. 3 Averroes, In II Physic., cap. 1, n. 3 ed. cit., fol. 46r. Ibid., n. 10, fol. 49v. 5 In V Metaph., cap. 4, n. 5, ed. cit., fol. 105r. Q. II, C. I, a. 3: Vindicatio anaiogiae inaequalitatis 1621 dicitur aeque et non per prius et posterius conveniret; et hoc non est verum» *. Porro natura dicitur de materia et de forma et de composito ex materia et forma. Compositum autem ex materia et forma non est proprie loquendo natura, sed «secundum naturam» sive naturale: ex adverso, tam ma­ teria quam forma dicuntur natura, et non solum natura­ les. Forma tamen est magis natura quam materia, et per prius nominatur natura: «quia sicut se habet res natura­ lis ad esse in natura sive secundum naturam, ita se habet ad naturam; magis autem est secundum naturam quando est secundum formam entelechia quam secundum quod est in potentia materiali tantum; ergo forma, quae facit compositum esse secundum naturam magis quam mate­ ria, magis et natura quam materia» 2. Praeterea, «id quod dat naturalibus esse et naturam communicando se eis, et quod solum est necessarium ad esse ipsorum, per se est natura. Est autem forma dans naturalibus esse et naturam communicando se eis, et ipsa sola per se est necessaria ad esse ipsorum: quia, si forma possit subsistere in se sine materia, non inquireretur ma­ teria in rebus naturalibus; et ideo non per se quaeritur materia, sed propter aliud, videlicet quod forma subsistat in ipsa. Ergo sola ipsa est natura principaliter», dum ma­ teria non potest esse et dici natura nisi secundario et propter ordinem ad formam3. Accidentia autem dicuntur naturalia ratione materiae vel formae quibus attribuuntur sicut principio et radici. Quia ergo forma est per prius natura quam materia, se­ quitur quod «accidentia propter formam magis naturalia sunt quam accidentia propter materiam; et, si aliqua ac­ cidunt composito propter utramque, erit illud accidens 1 S. Albertus Magnus, II Physic., tract. 1, cap. 3, t. Ill, p. 96. 2 Ibid., cap. 7, pp. 104b-105a. 3 Loc. cit., p. 105a. 1622 P. I, Sec. II: De divisione analogiae magis naturale quod plus accedit ad formam quam id quod plus accedit ad materiam» Sic ergo «ipsa natura substantiae», secundum quod contradistinguitur a natura accidentali, est «res per se exsistens», continens «sub se materiam et formam et com­ positum: et principaliter quidem hoc modo substantia est forma, qua exsistit quidquid per se exsistit; et secun­ do modo dicitur compositum-, tertio autem materia, quae non habet per se exsistere in natura nisi per formam. Et isti modi sunt tres, penes quos dividitur substantia. Ne­ que oportet quod talis divisio sit per opposita, cum non sit nisi divisio analogi [sive] explicatio modorum quibus analogum sub se continet quaedam»2. «Ex dictis ergo patet quod primo et principaliter na­ tura est substantia formalis... Materia namque natura dicitur, quia huius naturae, quae est forma, susceptibilis. Similiter autem generationis sive pullulationes et etiam ipsa mutatio, generari vocata, naturae dicuntur, quia sunt motus sive mutationes ab ea vel ad eam» 3. Et confutans eos qui univocationem defendunt, ner­ vose ait: «quod igitur obiicitur quod materia est substan­ tia, et forma est substantia, et quod idem praedicatur de utroque, et quod est essentiale praedicatum [haec enim omnia revera affirmabant auctores quos retulimus]; dicendum quod omnia, quae sic obiiciuntur, vana sunt et frivola, signis non veridicis et logicis innixa; quia sub­ stantia non praedicatur de materia et forma univoce, sed per prius et posterius: et ideo forma vere est substantia, et materia est substantia per relationem ad formam, sicut saepe diximus; et ideo praedicatum hoc nec est essentiale neque accidentale, sed est quidam modus eius quod ad substantiam quocumque modo refertur-, et ideo substan­ tia non dicit unam naturam quae sit [aequaliter] in utro­ que istorum, materia videlicet et forma. Ibid., p. 106b. // de Anima, tract 1, cap. 1, t. V, pp. 192b-193a. V Metaph., tract. 1, cap. 5, t. VI, p. 277b. Q. II, C. I, a. 3: Vindicatio analogiae inaequalitatis 1623 Eodem modo dicimus, cum dicitur quod forma et ma­ teria sint in genere uno, quod sit una communis natura [aequaliter participata in utroque]: hoc enim falsum est, sicut iam patuit» Idem manifeste tradit S. Thomas. Notat enim natu­ ram quandoque dici materiam, aliquando formam, nonunquam nativitatem vel generationem viventium; nam tcompositum ex materia et forma, ut homo, non est ipsa natura, sed est aliquid a natura; quia natura habet ratio­ nem principii, compositum autem habet rationem prin­ cipiali» 2. Iam vero de illis tribus non dicitur ex aequo, sed se­ cundum prius et posterius: primo namque et principa­ liter dicitur de forma, dein de materia, et postremo de generatione vel nativitate. «Sicuti enim illud est ars quod competit alicui secundum artem et artificiosum, ita illud est natura quod competit alicui in quantum est secundum naturam et naturale. Sed illud quod est in potentia tan­ tum ad hoc quod sit artificiosum, non dicimus habere aliquid artis, quia nondum habet speciem lecti. Ergo in rebus naturalibus, illud quod est potentia caro et os, non habet naturam carnis et ossis antequam accipiat formam secundum quam sumitur ratio definitiva rei, per quam scilicet scimus quid est caro vel os; nec adhuc est natura in ipso antequam habeat formam» 3. Consequenter mate­ ria, cum sit pura potentia ad rem naturalem, non habet rationem naturae nisi per ordinem ad formam, per quam est aliquid actu natura. Nam «unumquodque magis dici­ tur secundum quod est in actu quam secundum quod est in potentia: unde forma, secundum quam aliquid est na­ turale in actu, est magis natura quam materia, secundum quam est aliquid naturale in potentia» 4. Et ideo, sicut nomen entis per prius dicitur de actu quam de potentia, VIII Metaphy., tract. 2, cap. 6, p. 518. S. Thomas, In II Physic., lect. 2, n. 4. 3 Ibid., n. 3. Ibid., n. 5. 1624 L? ;f *.· ;1 ■ B • .· ; - ■ P. I. Sec. II: De divisione analogiae ita nomen naturae per prius dicitur de forma quam de materia. Qua de causa, materia dicitur prope rem tantum et aliqualiter: prope rem quidem, «quia est in potentia ad rem»', aliqualiter autem, quia «est aliqualiter substan­ tia rei», utpote quae «intrat in constitutionem substan­ tiae» Forma vero est per quam res est in actu, et ideo non dicitur aliqualiter, sed simpliciter; quia «unumquod­ que simpliciter esse dicitur secundum quod est in actu»1, et «simpliciter dictum intelligitur de eo quod per prius dicitur»3: unde et quoddam divinum dicitur; «quia om­ nis forma est quaedam participatio similitudinis divini esse, quod est actus purus» 4. Et ideo non solum in Metaphysica, sed «etiam in Scientia Naturali [ = Physica] non consideratur materia nisi in ordine ad formam: unde etiam forma per prius est de consideratione Naturalis quam materia»5. Generatio autem sive nativitas viventium dicitur na­ tura, quia est motus seu «via in naturam». Non quidem in materiam, quae est pura potentia, quia motus non est in potentiam sed in actum. Ergo in formam 6. Et ideo natura dicitur per posterius de nativitate vel generatione viventium: non per ordinem ad naturam dictam de ma­ teria; sed per ordinem ad naturam dictam de forma, sicut ad primum II et supremum analogans quod primo et sim­ pliciter dicitur natura. Nam et «secundum hoc dicitur aliquid esse simpliciter, secundum quod est in sui com­ plemento» 7: «complementum autem cuiuslibet motus est in suo termino» Cum ergo forma sit terminus et com1 In I Physic., lect. 15, n. 4. 2 III, 6, 6c. 3 I I Periherm., lect. 5, n. 19. * In I Physicorum, lect. 15, n. 7. Cf. etiam In III de Caelo et Mundo, lect. 2, n. 2; In I Periherm., lect. 3, n. 8; / Sent., d. 8, 5, 2 ad 5; III Contra Gent., cap. 97. 5 In librum Boetii de Trinitate, 5, 2 ad 2. 6 Categoriae, cap. 6, nn. 3, 7, 8, 14 (I, 13, 9, 37-38; 14, 2; 15, 7-8). 2 II Physic., cap. 3, η. 4 (II, 264, 28, 31-32); IV Metaph., cap. 2, n. 4 (II, 515, 19, 22-23). I VII Metaph., cap. 4, n. 4 (II, 561, 44-48). 4 De Somno et Vigilia, cap. 2 (III, 503, S-5). 3 / Physic,, cap. 2, n. 8 (II, 249, 30); cap. 3, n. 4 (II, 251, 5); I de Anima, cap. 11, n. 7 (III, 441, 51); III Metaph., cap. 2, n. 1 (II, 500, 14); V Metaph., cap. 4, n. 3 (II, 537, 44); VI Metaph., cap. 1, n. 1 (II, 538, 1). 4 IV Metaph., cap. 10, n. 4 (II, 522, 48-49): 7 I Ethic. Nicom., cap. 6, nn. 11-13 (II, 5, 7-19); n. 3 (II, 4, 23-24): • / Physic., cap. 3, n. 4 (II, 251, 4); X Metaph., cap. 8, n. 1 (II, 593, 15-16). ’ Nam, iuxta Aristotelem, ita se habet principium ad causam sicut se habet ens ad unum; quia nempe sunt idem re, et sola ratione diffe­ runt (/I/ Metaph., cap. 2, n. 5 (II, 500, 41-49); IV Metaph., cap. 1, n. 3 (Π, 514, 4142). '« IV Metaph., cap. 4 (II, 517, 7-50). II IV Metaph., cap. 18, n. 3 (II, 528, 34): - 1635 P. I, Sec. II: De divisione analogiae causa finalis ob idque eam quasi antonomastice ap­ pellat τήν αίτιον 12*. Et inde sane intelligitur cur Aristoteles nomen cau­ sae pertractet more analogorum, videlicet primo distin­ guens diversos eius sensus vel modos simulque explicans proprium modum sensumve uniuscuiusque, ac dein illos comparans inter se eosque ordinans ad unui II primum et principalem: quin immo, ipsamet varietas nominum indicantium diversitatem quatuor causarum quasi toti­ dem modos vel species vel genera causae, innuit satis eum analogice sumere talia nomina; quia, ut commen­ tatores graeci adnotarunt, analoga nonnisi per nomina analogice sumpta describi possunt 726. Idem magis explicite docuerunjt antiqui eius discipuli, ut Simplicius, Averroes, S. Albertus Magnus et S. Thomas. Verba Simplicii omnino explicita retulimus supra4. Averroes autem exponit sententiam Aristotelis tum in II Physicorum, tum in V Metaphysicorum. Priori in loco animadvertit omnes modos et differentias causarum re­ duci ad quatuor principales et famosiores, qui sunt cau­ sa materialis, causa formalis, causa efficiens et causa finalis5. Et quidem, more Aristotelis, quatuor has causas nominat aliquando modos causae universaliter conside­ ratae 6, interdum genera7, nonnunquam species8. Sed notat insuper eas non esse causas quasi ex aequo, sed ordine quodam prioris et posterioris, ita ut prima et 1 II Physic., cap. 3, n. 5 (II, 264, 40-52; 265, 1); cap. 7, nn. 3-7 (II, 269, 35-52); (270, 1-9). 2 XI Metaph., cap. 3. n. 11 (II, 614, 63-54). 5 Cf. supra, nn. 570-584. * Cf. supra, n. 722. 5 Averroes, In II Physic., cap. 3, nn. 28-29, ed. cit., fol. 56v-57r In V Metaph., cap. 2, ed. cit., fol. 99, 100v-101. 6 In II Physic., cap. 3, n. 28, fol. 56v; n. 30, fol. 57v. . ?' 58v; cap. 7, n. 68, fol. 70r, In V Metaph., cap. 2, fol. 99v; fol. lOOv S» In II Physic., cap. 3, n. 33, fol. 59r. Q. II, C. I, a. 3: Vindicatio analogiae inaequalitatis > 1637 maxima omnium sit causa finalis, nec aliae rationem sor­ tiantur causae nisi per ordinem ad illam primam *. No­ men ergo causae dictum de illis quatuor generibus est nomen multiplex, ideoque non univocum12; neque tamen pure aequivocum, eo ipso quod dicitur de uno princi­ paliter et primo, de aliis autem per ordinem ad illud primum; consequenter est nomen analogum. Quam ob rem locat illud inter nomina quae «dicun­ tur secundum relationem ad unum quid diversis modis» 3, idest inter nomina analoga, ut principium, causa, ele­ mentum, natura, necessarium et alia id genus; omnia enim haec dicuntur diversimode de diversis per ordinem ad unum et principale cui primo et per se convenit ratio significata per nomen. Eodem modo S. Albertus Magnus docet esse analoga, non solum ens et unum, sed etiam «nomina principio­ rum entis», ut sunt potentia et actus, et a fortiori ipsum nomen principii et nomen causae et ea quae ad causam qua talem consequuntur, ut natura vel naturale et neces­ sarium4. Nomen siquidem principii dicitur analogice de principiis intrinsecis et de principiis extrinsecis rei: sunt autem principia intrinseca materia et forma vel potentia et actus, quae rursus analogice conveniunt inter se in ratione principiandi; extrinseca vero sunt efficiens et finis, quae similiter analogantur in ratione principii. Cum ergo quatuor genera causarum revera sint huiusmodi principia intrinseca et extrinseca entis, manifeste conse­ quitur nomen causae esse analogum ad praedicta qua­ tuor genera5. Quod vel ex eo etiam patet, quia non dicuntur causae eodem modo eodemque ordine, sed secundum prius et 1 In II Physic., cap. 8, η. 81, fol. 76r; In V Metaph., cap. 1, fol. 98v. 2 In II Physic., cap. 3, n. 28, fol. 56v. 1 In V Metaph., cap. 1, fol. 97v. 4 S. Albertus Magnus, V Metaph., tract. 1, cap. 1, ed. cit., t. 6, pp. 261, 263-264: cap. 2, pp. 264-268; cap. 5, pp. 275-277; cap. 6, pp. 278-281. 3 V Metaph., tract. 1, cap. 1, PP- 362-364; cap. 3, pp. 368-369; II Phy­ sic., tract. 2, cap. 5, t. III, p. 128a. 1638 P. I, Sec. II: De divisione analogiae posterius sub diversis considerationibus. «Est autem, inquit, ordo in istis causis diversus. Hic enim enumera­ tae sunt secundum quod sunt propinquiores rei causa­ tae ,quae est effectus: hoc enim causatur per motum cuius subiectum materia est, et actu complens est for­ ma; et haec sunt duo intrinseca causato: principium au­ tem movens, a quo motus fluit in mobile, efficiens; et terminus motus est finis. Si considerentur secundum intentionem causarum, tunc prima est illa quae est causa causarum, quae est finis, quia haec movet efficientem; et propter hoc effi­ ciens, eo quod forma conveniat cum efficiente, ideo ter­ tia [causa] forma est: et ultima est materia, quae plus distat ab efficiente et fine. Si autem causae attendantur secundum esse, tunc pri­ ma causarum est efficiens, et secunda est materia quae movetur ab ipso, et tertia est forma quae producitur actu efficientis, in qua per consequens consequitur inten­ tionem suam, et ideo ultima est finis. Si vero attendatur ratio illa quae est ratio movendi, cum omne quod movet, a forma habeat rationem mo­ vendi, prima erit forma, et secunda efficiens, et tertia finis, et ultima materia» Absolute tamen loquendo, finis est prima causarum et veluti supremum analogatum; quia ei primo et per se convenit ratio causandi, ceteris autem per ordinem ad ipsum et dependenter ab ipso 2. Ceterum eas indifferenter appellat, sicut Aristoteles et Averroes, genera3, species4 et modos substantiales 1 II Physic tract. 2, cap. 5, p. 128a. Cf. etiam V Metaph., tract. 1, 6, p. 2/lu· cap. 3, 2 II U. Physic., tract. 2, cap. 6, pp. 129-130 129-130. i ll Physic., tract. 2, cap. 22. p. 158b; I Metaph., tract. 4, cap. 14, p. 86a. ·* II Physic., tract. 2, cap. 3, p. I24a; cap. 7, p. 130a, 131b; V Metaph., tract. 1, cap. 2, p. 266a. 0. II, C. I, a. 3: Vindicatio analogiae inaequalitatis 163» vel essentiales *, per contrapositionem ad modos acciden­ tales in quos subdividi potest unumquodque genus, prae­ sertim causae efficientis12. 727. Sed potissimum S. Thomas analogiam notionis causae, prout de illis quatuor generibus causarum dici­ tur, aperte tradidit, tum in suis Commentariis super Aristotelem, tum etiam in propriis operibus. Equidem inter exponendum Aristotelem sese attem­ perat modo loquendi Philosophi; ac proin quatuor cau­ sas nominat indistincte genera3, species4 et modos essen­ tiales5, ut eos contradistinguat a modis accidentalibus in quos unumquodque genus subdividi potest6. Quo fit, ut genus, species et modus essentialis sumantur a S. Doctore, sicut ab Aristotele, Averroe et S. Alberto Magno, ad significandam essentialem differentiam harum causarum, cuiuscumque gradus illa sit, scilicet mere specifica, vel etiam generica, immo et analoga. Quod autem sit analoga suadere videntur ipsa verba S. Thomae, ubi ait talem distinctionem sumi «penes di­ versas rationes causandi»7; quia materia et forma di­ cuntur causae secundum aliam et aliam rationem8, et similiter alia est ratio causae efficientis et alia ratio cau- 1 // Physic., tract. 2, cap. 7, p. 131b; V Metaph., tract. 1, cap. 2, p. 265b. 2 II Physic., tract. 2, cap. 8, p. 131b; 132a; V Metaph., tract. 1, cap. lp. 266a. } S. Thomas, In II Physic., lect. 11, n. 7; In I Meteorologicorum, lect. 1, n. 3; In I Metaph., lect. il, nn. 171-172, 180; In II Metaph., lect. 3, n. 307; In III Metaph., lect. 2, n. 346; Lect. 4, nn. 369-370; In V Metaph., lect. 2, n. 770, 773; lect. 3, n. 780; In II Post., lect. 9, n. 2. 4 In II Physic., lect. 5, nn. 2, 7, 8, 11; lect. 6,n. 1; lect. 7, n. 1; In II Metaph., lect. 4, n. 330; In V Metaph., lect. 2, nn. 763, 772; lect. 3, nn. 782-784. J In II Physic., lect. 5, nn. 3-6, 8; In III Metaph., lect. 4, n. 377; In V Metaph., lect. 2, nn. 763-765; 771-773; lect. 3, n. 777. 4 In II Physic., lect. 5, n. 2; lect. 6. nn. 1-2; In V Metaph., lect. 2, o. 763; lect. 3, nn. 783-794. 7 In V Metaph., lect. 3, n. 783. • In II Physic., lect. 5, nn. 8-9. 1640 κ : De divisione analogiae sae finalis1. Ubi autem est alia et alia ratio significata per nomen commune, dum tamen in aliquo conveniant, ibi adest vera analogia2. Id quod accidit in praesenti. Nam omnes illae quatuor causae conveniunt in nomine communi causae, quod significat rationem communem causandi. Quae tamen communis ratio non est univoca ad illas quatuor, eo ipso quod non est una eademque ratio causae in illis, sed diversa, licet non omnino. Et ideo S. Doctor non dixit causam proprie dividi in qua­ tuor illas ut genus in species per differentias essentiales, sed signanter scripsit: «est quasi divisio per differentias essentiales species constitutentes»3; quia essentialiter differunt, licet non sint species stricte dictae. Nimirum causa qua talis multipliciter dicitur4, sicut alia nomina analoga. Nec desunt explicita testimonia. Introducit enim considerationem de causis in quantum huiusmodi, quae ad Metaphysicam proprie spectat5, hisce verbis: «hic Ibid., nn. 10-11. Cf. supra, n. 135 et passim. 3 In V Metaph., lect. 3, η. 783. «Cum causae dicantur multipliciter, contingit unius et eiusdem esse multas causas per se et non per acciaens. accidens: bicuu sicut cuuou causa statuae «i est ars statuifica ut efficiens, et aes ut materia. Et inde est quod aliquando unius rei assignantur piures definitiones secundum diversas causas, sed perfecta definitio omnes causas complectitur» (In II Physic., lect. 6, n. 7). Et alio in loco: «quia causa multis modis dicitur, contingit multas causas esse unius rei non secundum accidens, sed secundum se. Quod enim secundum accidens multae sint causae unius rei, hoc difficile non videbatur; quia rei quae est causa per se alicuius effectus, multa possunt accidere, quae omnia illius effectus possunt etiam causa per accidens dici: sed quod causae per se sint multae unius, hoc fit ma­ nifestum ex hoc quod causae multipliciter dicuntur. Statuae enim cau­ sa per se et non per accidens est factor statuae et aes, sed non eodem modo: hoc enim est impossibile quod eiusdem secundum idem genus sint multae causae per se eodem ordine: licet possint esse piures cau­ sae hoc modo, quod una sit proxima, alia remota: vel ita quod neu­ trum sit causa sufficiens, sed utrumque coniunctim, sicut patet in multis qui trahunt navim. Sed in proposito diversis modis [ = diversis rationibus causandi] ista duo sunt causa statuae: aes quidem ut ma· tena, artifex vero ut efficiens. (In V Metaph., lect. 2 nn 773) , 5 •Considerare de causis in quantum huiusmodi proprium'est Phi· losophi Pnmi; nam causa m eo quod causa est non dependet a ma- Q. Π, C. I, a. 3: Vindicatio analogiae inaequalitatis 1641 incipit [Aristoteles] determinare de rebus quas scientia ista [=Metaphysica] considerat. Et quia ea quae in hac scientia considerantur sunt omnibus communia, nec di­ cuntur univoce, sed secundum prius et posterius [= ana­ logice] de diversis, ut in IV libro est habitum [lect. 1, nn. 534-546], ideo prius distinguit intentiones nominum quae in huius scientiae consideratione cadunt, secundo incipit determinare de rebus quae sub consideratione huius scientiae cadunt, in VI libro... Cuiuslibet autem scientiae est considerare subiectum et passiones et causas; et ideo hic V liber dividitur in 1res partes: primo determinat distinctiones nominum quae significant causas; secundo, illorum nominum quae significant subiectum huius scientiae vel partes 1 eius...; tertio, nominum quae significant passiones entis in quantum est ens... Prima [pars subdividitur] in duas: primo, distinguit nomina significantia causas; secundo, quoddam nomen significans quoddam quod consequitur ad causam, scili­ cet necessarium: nam causa est ad quam de necessitate sequitur aliud». Et quidem distinguit nomina, tum generaliter signifi­ cantia causam, ut principium, causam et elementum; tum «nomen quod significat quandam causam in speciali, sci­ licet hoc nomen naturam» \ Nomen ergo causae qua talis est eiusdem indolis ac nomina significantia subiectum Metaphysicae et partes eius, ut ens, unum, substantia, accidens; vel passiones sive proprietates ipsius, ut idem et diversum, aequale et inaequale, simile et dissimile, potentia et actus, prius et posterius. Constat autem nomina significantia subiectum .Metaphysicae vel partes et passiones eius esse analoga ?. teria secundum esse, eo quod in his etiam quae a materia sunt se­ parata invenitur ratio causae» (In II Physic., lect. 5, n. 1). 1 In V Metaph., lect. 1, n. 749. i In V Metaph., lect. 7-22, per totum. 1642 P. I, Sec. Il: De divisione analogiae Igitur et nomen causae qua talis. Ideo concludit S. Tho­ mas: «postquam Philosophus in IV huius ostendit quod haec scientia considerat de ente et de uno et de his quae consequuntur ad ens in quantum huius modi, et quod omnia ista dicuntur multipliciter, et in V huius eorum multiplicitatem distinxit, hic incipit de ente determinare et de aliis quae consequuntur ad ens» Quae conclusio urgetur amplius ex eo quod sive uni­ versaliora, ut principium; sive minus universalia, ut elementum et natura; sive aeque universalia, utpote per se consequentia rationem causae, sicut necessarium, sunt nomina evidenter analoga apud S. Thomam2. Ergo et nomen causae inter praedicta nomina positum et cum eis comparatum, debet esse analogum. Adde insuper ita dividi necessarium in absolutum et conditionatum sicut dividitur enuntiatio in categoricam et hypotheticam. Sed divisio enuntiationis in absolutam et hypotheticam est analoga, iuxta S. Thomam3: neces­ sarium autem, iuxta eundem S. Thomam, dividitur in absolutum et conditionatum sive hypotheticum4. Haec ergo est divisio analoga, et consequenter divisio causae ex qua sequitur, nempe divisio causae in intrinsecam et extrinsecam5. Rursus, divisio causae intrinsecae in materialem et formalem est analoga, quia est sicut divisio substantiae corporeae in materiam et formam, vel sicut divisio sub­ stantiae creatae in potentiam et actum quae analoga est: nam causa materialis est ipsa materia vel potentia, causa vero formalis est ipsa forma vel actus 6. Item, divisio causae extrinsecae in efficientem et fiIn VI Metaph., lect. 1, n. 1144. 2 In V Metaph., lect. 1-6, per totum. 3 CT. supra, η. 717. ♦ In II Physic., lect. 15, η. 2; η. 4, in fine; In V Metaph., lect. 6, nn. 832-834. 5 Ibid. 6 Cf. supra, n. 722. 1 - Q. II, C. I, a. 3: Vindicatio ; analogiae inaequalitatis 1643 nalem. Primo quidem, quia ita se habent inter se ipsa causalitas causae efficientis et ipsa causalitas causae fi­ nalis, sicut se habent inter se conditio sine qua non cau­ salitatis efficientis et conditio sine qua non causae fina­ lis: nam conditio sine qua non causandi se habet sicut ultima dispositio causae vel sicut proprietas quasi forma­ lis eius, et ideo essentialiter et necessario proportionatur suae causae. Tales autem conditiones sine quibus non analogice tantum conveniunt, quia conditio causalitatis efficientis est ens reale, scilicet applicatio vel approximatio causae ad materiam transmutandam; dum conditio causalitatis finis est ens in ratione, idest in apprehensio­ ne vel intentione operantis, et non in ipsa re extra ani­ mam1. Ens autem reale et ens intentionale non conve­ niunt univoce, sed analogice. Deinde, quia ipsa causalitas causae efficientis depen­ det a causa finali et non e converso; et ideo fini per prius convenit ratio causae, efficienti autem nonnisi per ordinem ad illum. «Efficiens quidem est causa finis quantum ad esse quidem, quia movendo perducit ad hoc quod sit finis: finis autem est causa efficientis non quan­ tum ad esse, sed quantum ad rationem causalitatis. Nam efficiens est causa in quantum agit, non autem agit nisi causa finis: unde ex fine habet suam causalitatem ciens »12. Et sic quasi inductive apparet analogia causae. Immo et aliae tres causae dicuntur et sunt tales per ordinem ad causam finalem quasi ad primam causarum. «Licet finis sit ultimus in esse in quibusdam, in causali­ té tamen est prior semper: unde dicitur causa causa­ rum, quia est causa causalitatis in omnibus causis. Est 1 Cf. J. M. Ramirez, De hominis beatitudine, t. I, nn. 289-352. 2 S. Thomas, In V Metaph., lect. 2, n. 775. Idipsum docuerat Avicen­ na: 'finis est causa propter quam efficiens habet esse efficiens; ergo ipse est ei causa ut ille sit causa: et efficiens non est causa tinis ut finis sit causa» (Sufficientia, lib. I, cap. 11. Opera, ed. Venetiis 1508, fol. 19vb). 1644 P. I, Sec. II: De divisione analogiae enim causa causalitatis efficientis, ut iam dictum est: efficiens autem est causa causalitatis et materiae et for­ mae, nam facit per suum motum materiam esse susceptivam formae et formam inesse materiae; et per conse­ quens etiam finis est causa causalitatis et materiae et formae» l. Causa ergo finalis est supremum analogatum in ratione causae; aliae vero tres, ordine quodam prioris et posterioris, sunt secundaria analogata. In propriis etiam Operibus eandem doctrinam defen­ dit. Ad modum enim loquendi quod attinet, quandoque nominat quatuor causas absque ulla ulteriori determina­ tione 12, saepissime tamen appellat genera 3: sive pro eo­ dem sumat aliquando genus et modum4, sive genus a modis contradistinguat5. Quoad rem vero indubium est eum analogiam notio­ nis causae tradidisse, uti apparet primo quidem ex eo quod dici secundum prius et posterius, idest analogice, fundamentum habet in notione causae: «omnis pnoritas secundum ordinem naturae aliquo modo reducitur ad ordinem causae et causati, quia principium et causa sunt idem»6. Iam vero propter quod unumquodque tale, et 1 S. Thomas, In V Metaph., lect. 3, n. 782. Cf. etiam In II Physic., lect. 5, n. 11; In I Meteorologicorum, lect. 2, n. 4; In I Post., lect. 16, n. 5; In II Post., lect. 7, n. 2; lect. 8, n. 3; In II de Anima, lect. 9, n. 347. Similia tradiderat Algazel: «proprietas autem causae finalis est ut propter eam ceterae fiant causae. Nisi enim proposita fuerit in animo fabri forma scanni, quae est aptitudo sedendi, propter necessitatem sedendi, faber non erit agens, nec ligna erunt causa materialis lecti, nec forma veniet in ea. Causa igitur finalis ubicumque fuerit inter omnes causas, causa causarum erit· (Metaphysica, I P., tract. 1, divisio, 5, ed. cit., pp. 37-38). 2 S. Thomas, In I Sent., d. 1, expositio textus; d. 29, le; De Pot., 3, 16c; III Contra Gent., cap. 10, arg. 4. 3 De principiis naturae, ed. Mandonnet, t. I, p. 13; IV Sent., d. 17, Ji · 28- 7c> ΙΠ Contra Gent., cap. 17, arg. 3; I-II, 5 6 In II Sent., d. 36, Ic. De principiis naturae, ed. cit., t. i, p. 15. IV Sent., d. 17, 1, 3, qla. 3c. Q. II, C. I, a. 3: Vindicatio analogiae inaequalitatis 1645 illud magis. Notio ergo causae non solum analoga est, ( verum etiam radix et fundamentum analogiae. olin tria trio genera roucamm Secundo, quia alia causarum rlpnpnrlpnt dependent in ipsa ratione causalitatis a causa finali, quae est causa causarum sive causa per antonomasim, quasi supremum analogatum causae. «Illud est prius simpliciter dicen­ dum ordine naturae quod est prius secundum genus illius causae quae est prior in ratione causalitatis: sicut fotis, qui dicitur causa causarum, quia a causa finali omnes aliae causae recipiunt quod sint causae; quia ef­ ficiens non agit nisi propter finem, et ex actione efficien­ tis forma perficit materiam et materia sustinet for­ mam» *. Et alibi: «finis est causa causalitatis efficientis, quia facit efficiens esse efficiens; et similiter facit materiam esse materiam, et formam esse formam, cum materia non suscipiat formam nisi propter finem et forma non perficiat materiam nisi propter finem. Unde dicitur quod finis est causa causarum, quia est causa causalitatis in omnibus causis»2. Etenim «finis inter alias causas primatum obtinet, et ab ipso omnes aliae causae habent quod sint causae in actu. Agens enim non agit nisi propter finem...; ex agen­ te autem materia in actum formae reducitur: unde ma­ teria fit actu huius rei materia, et similiter forma huius rei forma, per actionem agentis, et per consequens per finem»3. Sic ergo «cum sint causarum quatuor genera, materia non est principium actionis, sed se habet ut subiectum recipiens actionis effectum; finis vero et agens et forma se habent ut actionis principium, sed ordine quodam. Nam primo quidem principium actionis est finis, qui • 2 J cap. De Verit., 28, 7c. Cf. ibid, ad 17; I Seni., d. 8, 1, 3c. De principiis naturae, ed. cit., t. I, p. 14. /// Contra Gent., cap. 17, arg. ult. Cf. etiam II Contra Gent., 40, arg. 2. 1646 : De divisione analogiae movet agentem; secundo vero, agens\ tertio autem for­ ma eius quod ab agente applicatur ad agendum, quamvis et ipsum agens per formam suam agat» ’. Hic vero ordo prioris et posterioris est proprius analogiae, in quo dif­ fert ab univocatione; nam species in quas genus dividi­ tur divisione univoca sunt simul12. Tertio, quasi a posteriori, ex eo quod necessarium sequitur causam et multipliciter, idest analogice, dicitur. Est enim necessarium absolute et necessarium ex con­ ditione: absolute et intrinsece, ex causis intrinsecis, nem­ pe ex causa materiali et formali; conditionate et extrinsece, ex causis extrinsecis, scilicet ex causa efficienti et finali3. Nemo autem dicet necessarium absolutum et in­ trinsecum esse eiusdem omnino rationis ac necessarium conditionatum et extrinsecum: sicut etiam nemo audebit asserere necessitatem ex causa formali esse eiusdem ra­ tionis ac necessitas ex causa materiali, puta adeo neces­ sarium esse hominem esse mortalem sicut necessarium est eum esse rationalem; aut necessitatem coactionis, quae est necessitas ex causa efficienti, esse eiusdem ra­ tionis ac necessitas ex causa finali, quae utilitas vel ne­ cessitas medii quandoque audit. Si ergo necessarium, quod sequela est causae, dicitur analogice de istis quatuor generibus vel modis necessita­ tis, a fortiori ipsa causa dici debet analogice de quatuor generibus vel modis causalitatis. 728. Et post tantos auctores, in idem consentiunt 1 I, 105. 5c. Cf. etiam, I, 5, 2 ad 1; 4c; I-II, 1, 2c. 2 I-II, 113, 6 ad 3. Ceterum analogiam inter causam formalem et materialem nitide expressit hisce verbis: «dicitur proportio habitudo ordinis, sicut dicimus esse proportionem inter materiam et formam, quia materia se habet in ordine ut perficiatur per formam, et hoc secundum proportionalitatem quandam; quia sicut forma potest dare esse, ita materia potest recipere idem esse» (HI Sent., d. 1 1 ad 3 n. 19). Sent., d. 6, 1c; I, 82, le. Q. II. C. I, a. 3: Vindicatio analogiae inaequalitatis 1647 saeculo XVI Chrysostomus Javelli 1 et Didacus Mas 2 ex Ord. Praed.; ex Soc. Jesu autem Toletus 3, B. Pereira 4, Fonseca5 et Suarez6. Toletus tamen, Pereira et Fonseca rationem sui asserti non dederunt7; Suarezius vero ge­ minam rationem dedit, scilicet omnes illas causas posse concurrere ad productionem substantiarum et acciden­ tium, cum tamen nihil commune univocum sit utrisque8; et nonnullas, ut efficientem et finalem, esse communes Deo et creaturis, nec tamen quidquam potest esse utri­ que univocum9. » Chrysostomus Javelli, Epitome Metaphysices, V Metaph., tract. 1, cap. 1: «ornnes termini hic distinguendi sunt de natura analogorum, de quorum ratione est ut inter omnes modos detur unus principalis ad 1 quem omnes alii habent attributionem vel cuius respectu suscipiunt praedicationem analogi» (ed. cit., p. 394a). Sunt autem quinque termini de quibus agit per totidem capita, scilicet principium, causa, elemen­ tum, natura et necessarium. • Didacus Mas, Commentaria in universam Philosophiam [=Physicam] Aristotelis una cum Quaestionibus quae e gravissimis philosophis L agitantur, in lib. II, cap. 3, q. 3, assert. 2-3, pp. 529-530. Valentiae 1599. i J Toletus, Commentaria una cum Quaestionibus in octo libros Aris1 lotelis de Physica auscultatione, lib. II, cap. 3, q. 7: «quid causa sit, Aristoteles non docuit, contentus definitionibus singulorum generum; sic enim facit in his communibus, praesertim cum in ipsis analogia quaedam est» (fol. 58v. Venetiis 1578). 4 B. Pereira, De communibus omnium rerum naturalium principiis tt affectionibus libri XV, lib. VIII, cap. 1: «Aristoteles ubi agit de causis nusquam tradidit generalem definitionem causae, fortasse quia, cum causa non dicatur univoce, difficile fuit eiusmodi definitionem conficere» (p. 291. Venetiis 1591). I 5 Fonseca, Commentaria in libros Metaphysicorum Aristotelis, lib. I, I cap. 7, sect. 3: «proximum est ut disquiramus quid sit causa, si tamen facile id explicari potest, cum causae nomen sit analogum, ut philo­ sophis placet, nec una omnino ratione definiri queat» (t. I, p. 235. Lugduni 1597). 6 Suarez, Disputationes Metaphysicae, disp. 12, Sect. 3, n. 22, ed. Vives, t. 25, p. 395; disp. 27, Sect. 1, nn. 9-11, p. 952. 7 Quod patet ex eorum verbis paulo supra relatis, ad eosque allu­ dere videtur Suarezius cum dixit: «auctores omnes, supponendo potius quam probando vel disputanto, docent illam divisionem causae esse analogam, et propter eam causam dicunt non fuisse causam in commu­ ni ab Aristotele definitam; non tamen declarant satis modum aut rationem huius analogiae» (Op. cit., disp. 12, sect. 3, n. 22, p. 395). » Ibid. ’ Op. cit., disp. 27, sect. 1, n. 9, p. 952. 1648 .1 F * ••ί . I, Sec. II: Db divisione analogiae Sed multo magis propriam rationem attulit Mas. «Causa, inquit, est a qua per se pendet effectus: at ef­ fectus non dependet univoce vel eadem ratione ab his quatuor generibus; ergo ratio causae non erit eis uni­ voca. Demonstremus Minorem. Effectus pendet a fine et ab efficiente dependentia quadam extrinseca; a forma vero et a materia, intrinseca. Praetera, a materia pendet tanquam a pura potentia, a forma vero tanquam ab actu. Quae profecto dependentiae non sunt univocae neque unius atque eiusdem rationis, sed alterius multumque diversae. Ergo effectus non pendebit una et eadem ra­ tione ab his quatuor generibus. Quemadmodum igitur ratio principi non effertur uni­ voce de materia, forma et privatione, ut diximus lib. I, cap. 9, in disputatione de principiis sect. 1, q. 5 [p. 369]; neque ratio naturae de materia et de forma, ut docuimus cap. 1 huius libri, q. 9 [pp. 496-497]: ita profitendum erit de ratione causae, ipsam non univoce de his qua­ tuor generibus praedicari», sed analogice1. «Quod si quis roget quo genere analogiae de his ef­ feratur, num secundum attributionem vel proportionem aut secundum proportionalitatem, respondetur utroque modo dici. In primis secundum proportionalitatem, quippe quam proportionem tenet efficiens ad esse effectus eandem te­ net forma ad idem esse: etenim quemadmodum esse pendet ab efficiente sicuti a causa extrinseca producente, ita pendet a forma sicuti a causa intrinseca componen­ te; nam quae ratio est extrinseci ad extrinsecum, eadem intrinseci ad intrinsecum esse debet. Idemque est de ma­ teria et de fine iudicium. Praeterea dicitur secundum attributionem: quia huiusmodi ratio dicitur de suis inferioribus secundum prius | Q. II, C. I, a. 3: Vindicatio analogiae inaequalitatis 1649 et posterius... Quod autem ratio causae per prius et pos­ terius de his quatuor generibus dicatur, constat; quia I causae sumi possunt quatuor modis: secundum effectum, secundum institutum operantis, secundum esse et secun­ dum modum agendi... In omnibus autem his modis sem­ per illa prius dicitur de una quam de alia caussa: ut, si sumamus ipsas secundum institutum operantis, prius dicitur de fine qui movet agentem ad operandum, deinde I de agente quod ex desiderio illius materiam praeparat ut i in eam suae naturae similem formam introducat, tertio deforma et quarto de materia. Idemque iudicium est in aliis tribus modis» Haec ergo doctrina de analogia causae necessario seI quitur ex doctrina supra tradita de analogia materiae et l. formae in ratione naturae vel substantiae12. Causa enim i formalis et causa materialis idem sunt ac materia et for­ ma. Si ergo materia et forma non dicuntur univoce na, tura vel substantia vel ens, sed analogice, eodem iure non ( dicuntur univoce causa, sed analogice: quia sunt causa ■ proprio suo esse, non actione distincta sicut causa effiI ciens et finalis. Porro, sicut se habet materia ad formam ita se habet agens ad finem: hae enim quatuor causae sibi invicem proportionantur binae et binae, scilicet for­ malis et materialis ex una parte, efficiens et finalis ex alia3. Consequenter causa efficiens et causa finalis ana­ logice tantum dicuntur causa, non univoce. Argumenta vero quibus nitebantur auctores opposi­ tae sententiae iam pridem fuerant praeoccupata ab anti­ quis, specialiter a S. Thoma. Ita ruit distinctio Joannis a S. Thoma de dependentia unius causae ab alia quoad exercitium suae causalitatis, non quoad ipsam rationem causalitatis: nam, ut patet ex textibus citatis S. Thomae, una causa pendet ab alia et omnes a fine quoad ipsam 1 Ibid., p. 530b. 2 Cf. supra, n. 722. 3 S. Thomas, In V Metaph., lect. 2, n. 775. 1650 P. I. Sec. II: De divisione analogiae causalitatem, idest quoad ipsam rationem causandi, et non solum quoad merum exercitium causandi. Et idem dic de rationibus Joannis Martinez de Prado. Fundantur enim in iuxtapositione materiali quorundam textuum ad sensum alienum et minime conformem sensui germano S. Doctoris. Alia vero quae addit reducuntur ad argumentum Joannis a S. Thomae iam solutum. Quae tandem proferunt auctores minores, ex hucus­ que dictis facile dissipantur. CAPUT II DE PROPRIA INDOLE ANALOGIAE ATTRIBUTIONIS •I Art. 1.- Origo denominationis 729. Quae Aristoteles eiusque graeci commentatores appellant ομώνυμα άφ' ενός καί πρός εν, S. Thomas vocat cura similia, convenientia vel analoga secundum simpli­ cem rationem sive proportionem tum analoga per at­ tributionem, idest secundum attributionem12; post Caietanum vero nominari consueverunt analoga proportionis, ac praesertim analoga attributionis3. 1 S. Thomas, De Verit., 2, llc. 2 De Principiis naturae, prope finem, ed. Mandonnet, t. I, p. 17; De Pot., 3, 5c. 1 Caietanus, De nominum analogia, cap. 1, n. 3, ed. cit., p. 4. Non quod ipse Caietanus primus hanc formulam invexerit, sed quia cele­ briorem reddidit suo opusculo De nominum analogia. Multo enim antea eam adhibuit Joannes Dullaert sive de Janduno in suis Quaestionibus super Metaphysicam Aristotelis: «proportio, inquit, non est aliud nisi eadem habitudo aliquorum ad aliqua; et si est analogia proportionis [=proportionalitatis], tunc diversorum habitudo ad diversa secundum similitudinem; sed si est analogia attributionis, tunc est habitudo diver­ sorum ad unum» (In XII Metaph., q. 5, coi. 650. Venetiis 1560). Idem fere dixerat B. Jacobus Capocci de Viterbo, O.ES.A. (ψ 1308): communi- ■ ■· 1652 ■ . i, Sec. II: De divisione analogiae Q. II, C. II, a. 1: Propria indoles anal, attributionis Quae quidem denominatio ex Averroe in S. Thomam manasse videtur, prout cernere est in textibus sequen­ tibus: AVERROES «Nomen ens dicitur multis mo· dis: et non aequivoce, sicut canis qui dicitur de latrabili et marino; neque univoce, ut animal de homine et asino; sed est de nominibus quae dicuntur de rebus attributis eidem, et sunt media inter univoca et aequivoca... Et ista quae attribuuntur eidem, non attribuuntur eodem mo­ do, sed modis diversis: et quaedam attribuuntur eodem modo, sed di­ versificantur secundum magis et minus, sicut hoc nomen substantia quae dicitur de formis et de individuo; et quia sana attribuuntur sanitati modis diversis, sicut novem praedicamenta attribuuntur ad es­ S. THOMAS «Ens autem non est ge­ nus, quia non praedicatur univoce, sed analogice. Et ad huius intelligen- tiam sciendum est quod tripliciter aliquid praedi­ catur de pluribus, scilicet univoce, aequivoce et ana­ logice. Univoce quidem praedi­ catur aliquid secundum idem nomen et secundum eandem rationem, idest de­ finitionem, sicut animal tas attributionis, communitas cuiusdam ordinis et attributionis (Quaes­ tiones disputatae de Praedicamentis in divinis, apud D. Gutierrez, O.E.S.A., De B. Jacobi Viterbiensis vita, operibus et doctrina theolo­ gica, pp. 88 , 89. Romae 1939). Revera tantundem valet «proportionis» et «attributionis». Consueverunt enim membra alicuius divisionis genitivis distingui, ut cum amorem distinguimus in amorem amicitiae et in amo­ rem concupiscentiae (S. Thomas, I-II, 26, 4); ignorantiam, in ignorantiam simplicis iuris et ignorantiam facti (II Sent., d. 22, 2, 2c), vel ignorantiam simplicis negationis et ignorantiam pravae dispositionis (In II de Ani­ ma, lect. 11, n. 363; De Malo, 3, 7c); baptismum, in baptismum fluminis, baptismum flaminis et baptismum sanguinis (III, 66, 11-12). Et hoc modo distinguimus etiam analogiam in analogiam inaequalitatis, ana­ logiam attributionis et analogiam proportionalitatis. Ceterum praepositio per, secundum, designat habitudinem causae, etiam formalis (In 1 Post., lect. 10, nn. 2-4; Quodlib., IX, 13c). Genitivi autem construi solent in habitudine causae formalis, ut cum tres per­ sonae Trinitatis dicuntur esse unius essentiae (I Sent., d. 34, 1, 2c et ad 4; I, 39. 2c et ad 5), «quia essentia se habet ad personam per modum causae formalis» (I Sent., d. 25, cxp. textus). Et hic genitivus attribu­ tionis vel proportionalitatis significat diversum modum vel formam secundum quam fit analogia, sicut et praepositio per' idem ergo dictu est analogia per attributionem et analogia attributionis, nempe analo­ gia quae attributione fit vel quae modum induit attributionis. 1653 t se, quia sunt in vero ente quod est I praedicatur de homine et substantia modis diversis, incoepit I asino; utrumque enim di­ [Aristoteles) notificare diversitatem citur animal, et uterque modorum qui inveniuntur in talibus I animata substantia nominibus ad demonstrandum quod I est sensibilis, quod est defini­ ita est de hoc nomine ens, cum substantia et cum aliis praedica­ mentis... Quaedam enim dicun­ tur sana, quia attribuuntur sanitati hoc modo, scilicet quia conservant sanitatem, sicut dicimus quod exercitium est sanum quia tio animalis. Aequivoce praedicatur I I quod praedicatur de ali­ I quibus secundum idem noII men et secundum diver­ conservat sanitatem; et quaedam attribuuntur sanitati quia faciunt I eam, sicut dicimus potio accepta I est sana; et similiter dicimus sanum signum quod nuntiat sanitatem, si­ cut dicimus de creticis laudabilibus; et similiter dicimus sanum illud quod cito recipit sanitatem, sicut corpus mundum ab humoribus. Et cum adduxit ea quae attri­ buuntur uni fini, induxit exemplum etiam de rebus quae attribuuntur uni agenti... Similiter omne adiuvans actionem medicinae attribuitur medicinae. Et intendebat per hoc declarare quod attributa ei, aut sam rationem: sicut canis dicitur de latrabili et de sidere caelesti, qui conve­ niunt in nomine et non in definitione neque significa­ tione; id enim quod signi­ ficatur per nomen est defi­ nitio, sicut dicitur IV Me- I taph. Analogice dicitur prae­ I dicari quod praedicatur de I I pluribus quorum rationes I et definitiones sunt diver­ attribuuntur eidem fini, aut eidem I sae, sed attribuuntur uni agenti, aut eidem subiecto, sicut alicui eidem; sicut sanum novem praedicamenta substantiae... dicitur de corpore animalis Quoddam enim dicitur medicum, I et de urina et potione, sed quia acquirit artem medicinae, ver­ non ex toto idem significat bi gratia homo medicus; et quod­ in omnibus tribus; dicitur dam, quia convenit actioni medici­ enim de urina ut de signo nae, verbi gratia diaeta; et quod­ sanitatis, de corpore ut de dam, quia facit actionem medicinae licet non sit medicus; vetula enim subiecto, de potione ut de quae medicabat cum illa herba si­ causa, sed tamen omnes cut dicitur, agebat actionem medi­ istae rationes attribuuntur calem, licet non erat medica... uni fini, scilicet sanitati. Et similiter hoc nomen ens, licet 1654 P, I, Seg Π: De divisione dicatur multis modis, tamen in om­ nibus dicitur ens, quia attribuitur primo enti, scilicet substantiae, et istae attributiones in unoquoque eorum sunt diversae. Praedicta enim attribuuntur substantiae, non quia est agens aut finis eorum, sed quia constituuntur per illam et subiec­ tum est eorum, et universaliter non dicuntur entia nisi quia sunt dispo­ sitiones entis, et multi homines ne­ gant ea esse; albedo enim non est, sed album... Quemadmodum igitur scientia una considerat de rebus attributis sanitati, scilicet Medicina, ita una scientia debet considerare de om­ nibus attributis enti... Et manifes­ tum est quod vera scientia in tali­ bus rebus quae dicuntur per attri­ butionem, est scientia primi quod est in illo genere, per cuius conti­ nuationem cum aliis attribuuntur illa alia ei et a suo nomine denomi­ nantur» ’. «Manifestum est quod hoc no­ men «ens» non est aequivocum quia de eo non esset in una scientia con­ sideratio, neque etiam praedicatur univoce sicut animal de homine praedicatur et equo, et tamen hoc nomen «ens» praedicatur de multis ut manifestum est ex inductione, quia primo praedicatur de substan­ tia, secundo de accidente: quare erit analogicum, idest per attribu­ tionem, sicut sanum quod modis di­ versis sanitati attribuitur, quoniam quoddam dicitur sanum quia est analogue Aliquando enim ea quae conveniunt secundum ana­ logiam et proportionem et comparationem atrribuun- tur uni fini, sicut patuit in praedicto exemplo sani­ tatis; aliquando uni agen­ ti, medicus dicitur sicut operatur sine de eo qui arte, ut vetula, et etiam de instrumentis, sed per attributionem quod est ad genus medicina; ali­ quando, autem per attribu­ unum subiec- ad tionem tum, ut ens dicitur de substantia, quantitate, quali- tate et aliis praedicamen- tis: non enim ex toto est eadem ratio qua substan- tia est ens, et qualitas, et omnia alia; sed omnia di- cuntur ens ex eo quod atsubstantiae, tribuuntur quae est aliorum subiec­ tum: et ideo ens dicitur per prius de substantia et per posterius de aliis; et ideo ens non substantiae et est genus aliorum praedicamentorum, quia nullum genus praedicatur i Averroes, Paraphrasis in IV Metaph., cap. 1, n. 2 Opera t VIII fol. 90r-91r. Venetiis 1560. ' ' upera’ '· V1U- îr». q. n, C. Il, a. 1: Propria indoles anal, attributionis 1655 necessarium ad sanitatem conser- i secundum prius et poste­ undam ut exercitium, aliud vero rius de suis speciebus, sed dicitur sanum quia facit consequi ens praedicatur analogi­ sanitatem ut cibus et potus, et ce» *. quoddam etiam dicitur sanum quia sanitatem significat ut urina lauda­ bilis in colore, in substantia ut in contento, in die cretico ut in nun­ tio sanitatis, et sanum etiam dici­ mus corpus mundum a malis humo­ ribus quia est sanitatis receptivum, quae finis est cui praedicta attri­ buuntur: quoniam omnia attributa, aut uni et eidem fini attribuuntur ut de sano diximus sanitatem con­ servante, aut uni et eidem agenti ut medicus qui non solum dicitur medicus quia scientiam medicinae acquirit ut homo medicus sed de omni re quae actioni medici et me­ dicinae adiuvat et convenit, aut uni et eidem subiecto ut quantitas et qualitas et reliqua accidentis prae­ dicamenta quae uni substantiae attribuuntur per se. Cum igitur se­ cundum hos modos diversos «ens» in eo quod «ens» de multis praedi­ catur, nec omnes primo et per se de substantia praedicantur, ideo primo hoc nomen «ens» in eo quod «ens» et per se substantiae attri­ buitur, non quia sit eorum finis aut agens sed quia per eam constituun­ tur ac ipsorum subiectum est, quia non dicuntur entia sed dispositiones sunt entis, et multi homines nega­ bant novem praedicamenta esse, asserentes non dari albedinem sed album, et sic de aliis accidentibus. 1 S. Thomas, De principiis naturae, circa finem, ed. cit., t. I, pp. 17-18. 1656 P. I, Sec. II: De divisione analogiae Modus autem secundum quem I «Oportet enim, si ali­ novem praedicamenta substantiae quid unum communiter in attribuuntur est quoniam substan­ pluribus invenitur, quod tia est ens per se exsistens, et aliud ab aliqua una causa in est ens quia est passio substantiae, illis causetur; non enim et aliud est ens quia est motus ad potest esse quod illud substantiam, motus enim dicitur ens quia est via ad verum ens, re­ commune utrique ex seiplatio quoque dicitur ens quia est so conveniat, cum utrum­ respectus entis, privatio quoque di­ que, secundum quod ipsum citur ens quia est entis privatio, et est, ab altero distinguatur, similiter virtus et forma dicuntur et diversitas causarum di­ entia per modum consimilitudinis versos effectus producit. quia faciunt substantiam, elementa Cum ergo esse inveniatur quoque hoc modo dicuntur entia quia sunt elementa substantiae, di­ omnibus rebus commune, citur etiam ens id quod in sustanquae secundum illud quod tia exsistit et hoc universale est sunt, ad invicem distinctae ceteris praedicamentis, negatio quo­ sunt, oportet quod de ne­ que et affirmatio dicitur ens, et cessitate eis non ex seipsis, similiter hoc nomen «ens» dicitur sed ab aliqua una causa de primis et secundis intentionibus ac de omnibus rebus Logice spec­ esse attribuatur. tantibus. Cum ergo omnes hi modi sint diversi, apparet quod «ens» dicatur multis modis per attributionem et quod consideratio istorum modo­ rum est unius scientiae. Et proba­ tur, quoniam si reperitur una scien­ tia, et est Medicina, quae conside­ rat de omnibus rebus sanitati attri butis, ita quoque debet reperiri una scientia quae considerat de omni­ bus attributis enti: quoniam res quae pertinent ad unam scientiam non tantum sunt quarum subiectum est tantum unum genere aut spe­ cie quae dicuntur univoce, sed qua­ rum esse attribuitur uni fini aut uni agenti aut uni subiecto, idest Q n e. II, a. 1: Propria indoles anal. attributionis 1657 uni materiali principio, ut manifes­ tum est de attributis uni sanitati; et cum talis dispositio sit in enti- I bus qualis est in medicina, mani- I festum est ergo quod una scientia I considerat de ente, et hoc est quae­ situm in hac scientia [ = Metaphy­ sical. I Et hoc nomen «ens» dicitur eo I modo sicut dicitur hoc nomen I «unum», quoniam dispositio gene- I ris in hoc modo est sicut dispositio I in genere quod dicitur univoce, cum I praedicabilia essentialia inveniun- I tur in hoc genere quod dicitur mul­ tipliciter, quoniam ambo habent praedicabilia essentialia et in hoc conveniunt, quoniam analogis po­ test attribui unum per se et essen­ tiale praedicatum: aequivocis vero nequaquam nisi «casu», ut Pompi­ lio meo nepoti et Pompilio Numae attribuitur hoc praedicatum «Pom­ pilius», sed «casu». Item, aequivocis etiam attribui potest praedicatum «accidentale», quoniam canis stella et canis piscis et canis latrans est pulcher, non tamen competit eis essentiale praedicatum nisi «casu», ut dixi: ergo scientia analogorum est scientia primi attributi quod est in illo genere, et alia illi attribuuntur et a suo nomine denominantur»!. «Et sic de eis est una scientia, quoniam si significata entis et unius non essent attributa alicui uni sig­ nificato principali, non esset consi- 1 Averroes, In IV Metaph 1560), t. VIII, fol. 89v-90r. expositio media, n. 2. Opera (Venetiis - V . 1658 ; ■· P. I. Sec. II: De divisione analogiae deratio de eis in una scientia: et hoc modo diluit Aristoteles hanc quaestionem propter errorem Par­ menidis qui dicebat omnia entia esse unum ens numero. Sed dicere unum multa significare est possibile, quemadmodum dicere unum et ens significare unam intentionem universalem in omnibus rebus uni­ voce vel fore diversum ab omnibus rebus sunt duo modi impossibiles, quia unum non significat unam in­ tentionem univoce dictam in omni­ bus rebus neque intentionem diver­ sam in omnibus illis, sed verum est quod aliqua de quibus unum praedicatur attribuitur primo uni et aliqua uni consequenti primum et aliqua uni consequenti secundum et sic de aliis»l. «Ens et unum dicuntur multis modis; sed etsi dicantur multis mo­ dis, attribuuntur tamen primo in eis..., quia si non essent attributa alicui uni non consideraret de eis una ars...: et verum est quod quae­ dam de quibus unum dicitur attri­ buuntur primo uni et quaedam uni consequenti primum et quaedam uni consequenti secundum et sic de aliis»2. «Et ideo verus sermo de ente est ut «ens» dicatur analogice de substantia et accidente, quoniam non modo aequivoco sed per attri­ butionem ad unum, veluti hoc no­ men «medicina» aut «medicinale» dicitur de diversis particularibus Ibid., n. 6, fol. 96v. Ibid., Paraphrasis, fol. 97r. Secunda ratio est quia cum aliquid invenitur in pluribus diversimode par­ oportet ticipatum, quod ab eo in quo perfectissime invenitur attribuatur οτη> nibus illis in quibus im­ perfectius invenitur: nam ea quae positive secundum magis et minus dicuntur, hoc habent ex accessu re­ motiori vel propinquiori ad aliquid unum: si enim unicuique eorum ex seipso q, π, c. II, a. 1: Propria indoles anal, attributionis 1659 ptr respectum ad unum et idem; I illud conveniret, non esset non tamen significat unum et idem ratio cur perfectius in uno de omnibus de quibus dicitur nec quam in alio inveniretur»4. diam dicitur univoce...» *. «Hoc nomen «ens» dicitur de substantia et de aliis pradicamentis non modo aequivoco puro, sed se­ cundum quod aliqua attribuuntur eidem, sicut plura attribuuntur me­ dicinae et non est idem in rebus mtributis..., idest et ista attribuun­ tur eidem, tamen illud idem non est in eis idem in omnibus, sed in respectu, verbi gratia quoniam cum dicimus: herba medicinalis et in­ strumentum medicinale, attribuun­ tur eidem, idest medicinae, sed non est eadem intentio medicinae in instrumento sicut in herba, quo­ niam si ita esset, esset sermo in eis ipsa «esse» medicinalia sicut sermo in rebus multis vivis ipsa «esse» animalia»1 2. «Ens dicitur multis modis..., et est de nominibus quae dicuntur secundum ordinem et proportionem, i non quae dicuntur secundum me­ ram aequivocationem neque univocationem»3. «Manifestum autem est quod «ens» non significat ipsa [decem praedicamenta] secundum puram aequivocationem, quia si ita esset, non esset genus subiectum huius artis quae est haec [ = Metaphysical, i neque darentur hic praedicata «es­ sentialia» in quae dividatur divisioI 1 In VII Metaph. expositio media, n. 15, fol. 201r. 1 Ibid., Paraphrasis, fol. 201r. 3 Epitome in librum Metaphysicae Aristotelis, tract. 1, ed. cit ΫΠΙ, fol. 371r. 4 S. Thomas, De Potentia, 1660 P. I, Sec. II: De divisione analogiae ne prima, ut cum dicimus; ens aliquod est in actu, aliquod vero in potentia, et reliqua praedicta «essentialia» quae habet; et propositio, cuius subiectum est nomen aequivocum, non habet praedicatum es­ sentiale, et hoc totum est manifes­ tum apud illum qui in arte logicali exercitatus est. Neque etiam nomen entis significat ipsa significatione univoca, quia si ita esset, tunc de­ cem praedicamenta essent unum genus aut sub uno genere, cum ta­ men sensus testatur ipsa esse diver­ sa et plura... Si ergo ita est totum hoc quod dicimus et nomen entis non significat decem praedicamen­ ta pura aequivocatione neque univo­ ce, non restat igitur quod significat ea nisi aliquo modorum analogiae, et sunt scilicet significationes no­ minum significantium plures res quae tamen referuntur ad unam rem secundum prius et posterius, ut ex ipsis apparet, ut cum dicimus aliqua quae Medicinae attribuuntur esse medicinalia et bello bellica...» ’. Per attributionem autem intelligunt tam Averroes quam S. Thomas, non quidem qualemcumque praedica­ tionem vel potius praedicabilitatem prout maxime con­ venit univocis12 et suo etiam modo omnibus analogiae 1 Op. cit., tract. 2, fol. 376r. 2 Quae ob id praedicabilia quasi per antonomasim appellantur, nem­ pe genus, differentia, species, proprium et accidens. Quare S. Albertus Magnus: «omnis attributio sive praedicatio, ait, est aliquo quinque modorum. Prima, per substantialia, scilicet coaequata et convertibilia, sicut quando definitio attribuitur definito... Secunda attributio est per substantialia non coaequata et non convertibilia, ut cum dicitur: homo est animal... Tertia attributio est per accidentalia coaequata, ut per propria quae egrediuntur de esse subiecti, sicut risibile de homine; Q. 11, C. II, a. 1: Propria indoles anal, attributionis 1661 modis —hoc enim sensu attributio, utpote communis omnibus qualitercumque praedicabilibus, praesupponitur hic—, sed praedicabilitatem essentialiter inaequalem, seriatam tamen et ordinatam secundum prius et poste­ rius, quippe fundatam sive in processu et descensu participativo unius vel plurium participantium ad aliquod unum primum et fontale principium, atque ideo in depen­ dentia secundariorum —unius vel plurium— ab illo ali­ quo uno primo et principali et maxime tali, cuius proin nomen idem suscipiunt atque sensum eius suo quoquo modo participant. 730. Tria siquidem postulantur ad naturam huiusce analogiae, nempe: a) unum primum et principale et ma­ xime tale; b) unum vel plura secundaria ordinata secun­ dum prius et posterius sub illo primo et principali; c) dependentia praedictorum secundariorum in nomine et ratione per nomen significata ab illomet primo, ad quod, qua talia, necessario dicunt ordinem, respectum, relatio­ nem, habitudinem, proportionem ut attributa secundaria, adiuncta vel adnexa ad subiectum primarium et formale attributionis, dictionis vel praedicationis Dicuntur seet habere tres angulos aequos duobus rectis, de essentialibus triangulo rectilineo... Quarta attributio est secundum accidentia communia quae intrinsecus insunt, ut quantitas et qualitas... Quinta attributio est per ea quae extrinsecus contingunt, quae non variant substantiam, ut agere, non agere, esse a dextris vel a sinistris, esse patrem vel filium...» (Summa theol., II P., tract. 1, q. 3, memb. 2, opera, ed. cit., t. 32, pp. 18b-19a). 1 Dicitur enim in scientiis subiectum attributionis id «cuius cogni­ tio principaliter intenditur» et ratione cuius cetera omnia consideran­ tur: (De Pot., 3, 6c, paulo post initium et arg. 1. Cf. etiam arg. 3). Quae ultima verba coincidunt cum duplici modo reduc­ tionis analogorum attributionis ad aliquod unum analogatum prin­ ceps: «analogice, hoc est, secundum ordinem vel respectum ad ali­ quid unum. Quod quidem dupliciter contingit: uno modo, secundum quod multa habent respectum ad aliquid unum, sicut secundum re­ spectum ad unam sanitatem animal dicitur sanum ut eius subiectum, medicina ut eius effectivum, cibus ut conservativum, urina ut signum; dio modo, secundum quod duorum attenditur ordo vel respectus, non ad aliquid alterum, sed ad unum ipsorum, sicut ens de substantia et accidente dicitur secundum quod accidens ad substantiam respectum habet, non quod substantia et accidens ad aliquid tertium refe­ rantur. (/ Contra Gent., cap. 34. Vide etiam aequivalentem divisionem ή De Pot., 7, 7c). *»· r · ♦ ·. 1664 P. I, Sec. II: De divisione analogiae quidam eius discipuli, ut Joannes a S. Thoma ‘, Complutenses dominicani2 et Salvator Roselli3. Ideo S. Doctor asserit quod «denominatio fit a potiori» *, eo quod «deno­ minationes consueverunt fieri a perfectiori» 5. Qua de cau­ sa, «magis denominatur aliquid ab eo a quo dependet quam ab eo quod dependet ab ipso»6. Unde et «omnia quae habent ordinem ad unum aliquid, licet diversimode, ab illo denominari possunt: sicut a sanitate quae est in animali denominatur sanum, non solum animal quod est sanitatis subiectum, sed dicitur medicina sana in quan­ tum est sanitatis effectiva, diaeta vero in quantum est conservativa eiusdem, et urina in quantum est significa­ tiva ipsius»7. 1 «Solet... appellari analogia attributionis, eo quod ab uno prin­ cipaliori solet fieri denominatio seu attributio ad alia, ut a sanitate animalis fit attributio et denominatio ad urinam et medicinam quae etiam dicuntur sana» (Joannes a S. Thoma, Cursus philosophicus, Lo­ gica, II P., q. 13, a. 3, ed. cit., t. I, p. 483b). 2 «Dicuntur haec analoga attributionis aut proportionis, quia res significata per nomen invenitur principaliter in uno a quo cetera de­ nominantur propter proportionem aut ordinem ad illud: illi enim tribuitur quod reliqua sic denominentur» (Complutenses Ord. Praed, Logica, q. 7, a. 3, n. 27, pp. 453454. Compluti 1667). 3 «Proportio plurium ad unum vocari solet analogia attributionis, eo quod ab uno, quod dicitur principale analogatum, denominatio aliis attribuitur. Sic a sanitate animalis attribuitur sanitas medici­ nae et urinae, quatenus medicina est causa, urina est signum sani­ tatis» (Salvator Roselli, Summa philosophica, Logica, q. 11, a. 1, t. I, p. 323, nota 2. Matriti 1788). Et iam pridem idipsum significasse videtur Thomas de Claxton, O.P. (c. 1400) quando ait quod nomen analogum hoc modo analogiae «di­ citur de pluribus per attributionem ad unum primum» (Quodlib. 5, Utrum in creaturis sit realis compositio essentiae et esse, obi. 18, ed. M. Grabmann, «Acta Pont. Acad. Rom. S. Thomae Aquinatis» 1943, p. 103), «dicitur de multis in ordine ad aliquod unum... cui attribuun­ , * tur quia huiusmodi analogia «est ordo vel attributio multorum ad unum ad quod fit attributio * (ibid., ad 23, p. 115), siquidem «ab uno descendunt» vel «ad unum referuntur» (Quodlib. 6, Utrum ens sit univocum ad decem praedicamenta et etiam Deo et creaturis, ibid, p. 135), et ideo «sumitur secundum attributionem ad unum, quo va­ riato variantur per se omnia attributa * (Ibid., p. 136). Cf. etiam JACObum de Viterbo, loc. cit., pp. 88, 89, 104, 105 * S. Thomas, I-II, 25, 2 obi. 1. 5 I, 115, 2c. 6 De Malo, 1, 4 ad 5. III, 60, Ic. Art. 2.- Notio etymologica et ueualis 732. Cui et ex amussim respondet primaria et fun­ damentalis significatio verbi huius. Attributio enim, ab attribuendo, ex praepositione ad et verbo tribuere deri­ vatur. Tribuere autem primitus nominavit tum aequam et iustam impositionem onerum et munerum, quasi cen­ sum et pensum, tribubus agrum romanum occupantibus, nempe actum iustitiae distributivae —siquidem «ager romanus, ut ait Varro, primum divisus in partes tris, a quo tribus appellata Titiensium, Ramnium, Lucerum» quasi tertia pars eius tum ipsum iustum tributum ab eis communitati solutum, iuxta illud eiusdem Varronis: ttributum autem a tribubus, quod ea pecunia, quae po­ pulo imperata erat, tributim a singulis pro portione cen­ sus exigebatur»2. Et inde consequenter nominavit stipen­ dium militibus distribuendum: «ab hoc ea, quae assigna­ ta erat, attributum dictum; ab eo autem quoque quibus attributa erat pecunia ut militi reddant, tribuni aerarii dicti; id quod attributum erat, aes militare» 3. Quo etiam in sensu tributio, quasi redditio sive distributio, exten­ ditur ad omnem materiam iustitiae et ponitur in eius definitione ut proprius eius actus4, dicente Ulpiano: «tri­ butio fit pro rata eius quod cuique debeatur»5. «Hinc εύνομον, quod unicuique adtributio sua sit adscripta»6. Tribuere igitur directe significat, sive aequam et proportionatam distributionem onerum et munerum commu­ nitatis ad particulares personas, sive consequenter ae­ quam et proportionatam contributionem tributorum et officiorum particularium ad communitatem. Qui quidem 1 Varro, De lingua latina, lib. 5, & 55 2 Ibid., & 181, p. 70, 6-8. 3 Loc. cit., p. 170, 8-10. 4 Cf. S. Thomam, II-II, 58, 1. 3 Ulpianus, Dig., lib. XIV, tit. 4, & 19. Corpus iuris civilis Christoph. Henric. Freiesleben, t. I, col. 497, Coloniae 1775. ed. A. Goldbacher, p. 6 Apuleius, Liber de Mundo, cap. 3 19-20. Vindobonae 1876. 1666 • κ P. I, Sec. II: De divisione analogiae ordo —accessus et directionis— totius ad partes vel par­ tium ad totum in distributione et contributione propor­ tionali optime exprimitur verbo attribuere, siquidem praepositio ad accessum atque directionem significat. Nimirum adtributio vi nominis indicat descensum ordina­ tum et proportionatum secundum prius et posterius a toto et principali ad partes et secundaria; itemque adscensum proportionatum et ordinatum, secundum prius et posterius, partium et secundariorum ad totum et prin­ cipale: quasi addendo sive adiiciendo atque ideo redu­ cendo secundaria ad principale, et iterum deducendo sive protendendo et extendendo —participando— principale ad secundaria et in secundariis, eo fere modo quo totum aliquod potestativum extenditur et explicatur per partes suas potentiales. Tandem ex hac significatione iuridica et ontologica extenditur hoc nomen ad significationem logicam sive rationalem vel intellectualem praedicationis, hoc est, af­ firmationis vel negationis alicuius de aliquo, nimirum praedicati —quod et attributum dicitur— de subiecto: nam praedicatum, quod per se convenit subiecto, ei debetur, atque ideo iustum est ut subiecto attribuatur. Quemadmodum enim indicium, a iure vel iusto dicendo et determinando1 primo dictum est de ordine iuridico sive iustitiae et postmodum extensum est ad ordinem logicum sive cognitionis12, ita et attributio quae in ipso iudicio involvitur veluti terminus formalis eius, quasi verbum mentis iudicantis, idest enuntiatio sive propositio 1 «Dico originem habet graecam, quod graeci δειχνύω. Hinc En­ nius: dico qui.. Hinc dicare; hinc iudicare, quod tunc ius dicatur; hinc index, quod ius [de] dicat accepta potestate, idest quibusdam verbis dicendo finit·, idest determinat per modum sententiae (Varro, De lingua latina, lib. VI, & 61, pp. 94-95). 2 «Nomen iudicii, quod secundum primam impositionem significat rectam determinationem iustorum, ampliatum est ad significandum rectam determinationern in quibuscumque rebus, tam in speculativis quam in practicts· (S. Thomas, Π-Π, 60, 1 ad 1). P Q. II, C. II, a. 2: Eit.mo et usus anal, attributionis 1667 aut praedicatio mentalis ’, ab ordine iuridico ad ordinem logicum extenditur. «Tunc autem, ait S. Thomas, iudicat intellectus de re apprehensa quando dicit quod aliquid est vel non est, quod est intellectus componentis et divi­ dentis», idest affirmantis vel negantis 2: «praedicatio enim est quoddam quod completur per actionem intellectus componentis et dividentis, habens tamen fundamentum in re»3. In ordine igitur logico praedicatio tantumdem valet quod attributio. Ideo S. Thomas: «quia tam esse quam etiam operari non est solum formae neque solum materiae, sed coniuncti, esse et agere duobus attribuitur, quorum unum se habet ad alterum sicut forma ad mate­ riam: dicimus enim quod homo est sanus corpore et sanitate, et quod est sciens scientia et anima, quorum scientia est forma animae scientis et sanitas corporis sani. Vivere autem et sentire attribuitur animae et cor­ pori: dicimur enim et vivere et sentire anima et corpore, sed anima tamen sicut principio vitae et sensus»4. Et rursus: «quae attribuuntur alicui eidem secundum diver­ sas formas, praedicantur de invicem per accidens: album enim dicitur esse musicum per accidens, quia Socrati accidit albedo et musica» 5. Atque de ordine iustitiae, ubi primo verbum dictum est, scribit: «ad indicium duo pertinent, scilicet discus­ sio meritorum et retributio praemiorum»6: «omnis au1 «Illud ergo proprie dicitur verbum interius quod intellectus inlelligendo format. Intellectus autem duo format, secundum duas eius operationes: nam secundum operationem suam, quae dicitur indivisi­ bilium intelligentia, format definitionem; secundum vero operationem suam, qua componit et dividit, format enuntiationem vel aliquid tuiusmodi. Et ideo illud sic formatum et expressum per operatio­ nem intellectus vel definientis vel enuntiantis, exteriori voce signifi­ catur» (S. Thomas, In Evangelium secundum Joannem, cap. 1, lect. 1, ed. Marietti, p. 10a. Cf. etiam I-II, 90, 1 ad 2). 1 De Verit., 1, 3c. 3 De ente et essentia, cap. 4, ed. cit., p. 36, 10-12. 4 II Contra Gent., cap. 57, arg. 8. 3 // Contra Gent., cap. 48, arg. 1, Cf. etiam Quaest. disp. De Anima, 11c; De ente et essentia, cap. 4, ed. cit., pp. 30-31. * In IV Sent., d. 47, 1, 3, qla. 2c. 1668 P. I, Sec. II: De divisione analogiae tern retributio qua diversa redduntur secundum diversi­ tatem meritorum, indicium requirit» «indicium impor­ tat retributionem respectu cuius meritum vel demeritum dicitur»2. Sicut ergo in ordine causandi et essendi virtus et perfectio primi et principalis diversimode, sed proportionaliter secundum prius et posterius participatur in se­ cundariis et derivatis atque ideo eis attribuitur a primo et ad primum, ita etiam in ordine praedicationis ratio analoga diversimode, sed proportionaliter praedicatur secundum prius et posterius de primo et principali ac de secundariis et derivatis secundum attributionem sive re­ spectum et reductionem ad illum primum cui maxime et per se convenit. Veritas enim attributionis logicae sive praedicamentalis fundari debet in attributione causali vel ontologica, idest in attributione reali, cui adaequari et conformari debet. Formaliter tamen haec analogia attri­ butionis nominat attributionem logicam sive praedicabilitatem eorum quae sic analoga dicuntur in ordine ad unum primum et principale, hoc est, non secundum ean­ dem omnino rationem ut in praedicatione univoca prae­ dicabilium, sed secundum rationem essentialiter diver­ sam et proportionaliter eandem ob unitatem et identita­ tem termini principalis ad quem dicunt ordinem et pro­ portionem vel cuius rationem participant secundum prius et posterius. Sic enim communis praedicatio huiusce modi analogiae primariam et fundamentalem retinet sig­ nificationem verbi attributionis, quae inaequalem sed proportionatam et seriatam involvit rationem signficatam per ipsum atque praedicabilem de suis inferioribus secundum attributionem ab uno et ad unum principale et maxime tale. Hoc enim sensu primario et maxime pro­ prio et stricto talis praedicatio vel praedicabilitas analo­ gica fit et dicitur per modum attributionis, ob idque talis ·■ 1 IV Contra Gent., cap. 96. 2 III, 21, 4, arg. sed contra. Q. II, C. II, a. 2: Emio ei usus anal, attributionis 1669 analogiae modus propriissime atque exactissime appella­ tur analogia attributionis. Neque aliud quidquam, sed omnino idipsum significa­ ram graeci per όμώνυμα άφ’ ένό$ καί πρό$ ?ν, nam eorum aequivocatio non est a casu, sed a consilio, nimirum per attributionem ab uno et ad unum 1 [Nota Editoris: Quaestio Secunda De singulis analogiae modis in particulari non amplius progreditur in elaboratione manuscripta actoris. Desiderabatur ergo investigatio ulterior analogiae attributionis et proportionalitatis. De his tamen non pauca tradita sunt in Quaestione praecedenti de divisione generali analogiae, ita ut tota quaestio absoluta evadat fundamentaliter. Hic ergo finis ultimae elaborationis tractatus de analogia. Sequens tertia sectio de propriereassumitur ex primaeva editione, ut praenuntiavi •litibus ·. · ■ analogiae · initio huius operis]. v ο* SECTIO TERTIA PROPRIETATES ANALOGIAE ( l I I I 733. Ecce tandem accedimus ad ultimam partem stu­ dii nostri, scilicet ad proprietates analogiae. Proprietates autem —quae et propriae passiones apud peripateticos audiunt— per se in secundo modo dicendi per se de pro­ prio subiecto dicuntur, a quo etiam per se hoc modo erumpunt per quandam emanationem sive resultantiam. Propriam ergo naturam analogiae, prout hucusque explicata est, intimius inspicere oportet, ut ex ea propriae passiones inferantur. Atqui analogiam dupliciter consideravimus, nempe in communi et in speciali, singula membra divisionis eius perlustrando. Ergo et proprieta­ tum eius quaedam per se convenire debent analogiae ut sic, quaedam autem singulis modis analogiae quatenus ab analogia ut sic discriminantur; cum enim non sint omnino idem formaliter analogia ipsa et analogiae modi, impossibile est quod eaedem proprietates per se et se­ cundum quod ipsae utrique respondeant. Inde igitur fun­ damentum duplicis considerationis, videlicet proprieta­ tum generalium analogiae ut sic et proprietatum specialium singulorum modorum eius. 1674 P. I. Sec. Ill: De proprietatibus analogiae Momentum huiusce considerationis maximum est; per eam siquidem completur doctrina hucusque tradita et aperiuntur viae quibus a posteriori et in concreto sin­ gulos analogiae modos et analogiam ipsam dignoscere valemus, demumque sciamus quid cuique respondat. CAPUT I I proprietates generales analogiae 734. Sicut analogia ut sic dupliciter consideratur, logice nempe et metaphysice (ontologice), ut ex paedictis constat, ita et proprietates generales ipsius; quia enim proprietates uniuscuiusque proportionantur naturae cuius sunt, necesse est quod, sicut datur proportionalitas in­ ter diversos adspectus vel formalitates naturae, ita etiam detur inter formalitates vel adspectus diversos proprie­ tatum eius. Sic ergo proprietates generales analogiae erunt duplicis generis: logicae et ontologicae’, per prius tamen ontologicae seu metaphysicae quam logicae, sicut et natura eius per prius est metaphysica quam logica *; et sicut ens rationis (logicum) proportionatur et assimilatur enti reali (metaphysico) ita etiam proprietates lo­ gicae analogiae proportionari et respondere debent pro­ prietatibus ontologicis eiusdem. (*) Cf. tamen animadversionem notulae praeviae huius operis edi:°ns, pagina XIII voluminis primi. 1676 P. I, Sec. Ill; De proprietatibus analogiae : Proprietates ontologicae 1677 gica, scilicet in Praedicamentis, Posterioribus Analyticis Art. 1.- Proprietates ontologicae Analogiae et Topicis; in Physica, tam generali (loquendo de mate­ ria et forma, quae analogice natura dicuntur) quam spe­ ciali (disserendo de intellectione et sensatione, quae ana­ 735. Prima proprietas ontologica, quae caput est logice appellantur cognitiones); in Metaphysica, dum fundamentumque caeterarum, reponitur in eo quod ana­ sermonem facit de ente eiusque proprietatibus et divisio­ logia ipsa est analoga. nibus, ut sunt praedicamenta et potentia et actus, in Quod quidem ratione ostendi potest; tum a priori, actu vero exercito loquitur analogice per totam Metaquia est praedicatum entis in quantum ens, quod deno­ physicam; postremo in Ethica, quando loquitur de bono. minat seipsum; dicimus enim vere quod ens in quantum ens est analogum, et consequenter, sicut vere dicitur: , Imo et explicite videtur admittere analogiam inter duos modos analogiae attributionis et proportionalitatis; po­ ens in quantum ens est ens, vel: entitas est ens, ita nit enim analogiam inter analogiam sanitatis ad sanita­ etiam vere dici debet: analogia in quantum analogia est tem animalis, quae est analogia attributionis purae, et analoga, et sicut ens est ens entitate sua ita et analogia analogiam entis ad substantiam, quae est analogia attri­ debet esse analoga propria analogia: tum etiam a poste­ butionis mixtae cum analogia proportionalitatis, ex qua riori diversos analogiae modos inductive considerando, ex quo apparet illos inter se esse analogos utpote analo­ ( infert analogiam inter Medicinam et Metaphysicam et inter unitatem unius et unitatem alterius ’. Huiusmodi gice tantum convenientes; non enim est eadem ratio analogiae in analogia attributionis et in analogia propor- I autem analogia est proportionalitatis, quia est diverso­ rum ad diversa, et nisi in altero membro sumatur attri­ tionalitatis, sed simpliciter diversa, ut patet si quis as­ butio quatenus formaliter addit proportionalitatem, tausignare velit definitionem utriusque analogiae secundum tologica et inutilis foret comparatio. quod analogiae sunt, quia non dabit eandem definitio­ nem, sed simpliciter diversam, cum ratio simpliciter di­ 737. Pariter S. Thomas analogiam praedicat de Deo versa, quae utrobique ponitur, non sumatur in eodem et creaturis, inter quos tamen nihil univoce dicitur se­ sensu, sed in sensu simpliciter diverso ’; nec mirum, quia cundum ipsum. Expresse etiam agnoscit analogiam inter uterque terminus, simpliciter et diversum, sunt et ipsi analogiam metaphoricam dictam de Deo et creaturis et analogici. Et de facto uterque modus analogiae dicitur de creaturis inter se, dum scribit: «sicut enim ridere diversimode secundum prius et posterius iuxta diversas considerationes, ut postmodum ostendetur. 736. Quod autem doctrina haec desumpta sit ex ipsis visceribus philosophiae peripateticae, haud aegre mons­ trari potest. Aristoteles enim utitur analogia in omnibus partibus philosophiae, quae non univoce, sed analogice conveniunt inter se. Adhibet namque analogiam in Loi Cf. definitiones supra traditas; nam simpliciter diversum est quod forma analoga sit in uno tantum intrinsece (analogia attribu­ tionis) et quod sit in omnibus analogatis (analogia proportionalitatis). 1 Nam sicut Medicina est una scientia quia est unum subiectum sanitatis (animal) in ordine ad quod caetera sana dicuntur, ita Meta­ physica est una scientia, quia est unum subietum entis (substantia) in ordine ad quam reliqua entia dicuntur. Hanc analogiam ulterius evolvit S. Thomas, applicando ad S. Theologiam, nam etiam S. Theo­ logia est ita una scientia, quia est unum subiectum omnium divino­ rum (Deus) —non quidem subiectum inhaesionis, sed subiectum prae­ dicationis— respectu cuius caetera divina nuncupantur (S. Thomas, ISent. pro!., q. 1, art. 4 ad 1 et in fine corp.) quaeque fundatur in triplici causalitate Dei, scilicet efficienti, exemplari et finali (Cf. ISent. prol., q. 1, art. 2, arg. 1 sed contra et ad 2; I, q. 1, art. 3, ad 1, et art. 7). [Quid autem auctor ultimo senserit de analogia «mixta» constat ex volumine praecedenti. Nota Editoris]. 1678 P. I, Sec. III: De proprietatibus analogiae dictum de prato nihil aliud significat quam quod pra­ tum similiter se habet in decore cum floret sicut homo cum ridet secundum similitudinem proportionis, sic no­ men leonis dictum de Deo nihil aliud significat quam quod Deus similiter se habet ut fortiter operetur in suis operibus sicut leo in suis» Et idem extendi potest ad analogiam propriam, quia ita se habet analogia proportionalitatis propriae ad pro­ priam, sicut analogia proportionalitatis metaphoricae ad metaphoricam. Unde et quidam thomistae, ut Araujo1 el Lerma2 3, hanc analogiam analogiae explicite asseruerunt. Et iam pridem Ammonius praeclare dixerat: «aequivocorum autem praeceptionem per aequivocas voces con­ fecit (Aristoteles), nam id ipsum quoque aequivocum ae­ quivocum est, cum pluribus modis dicatur»4. 738. Et quia semper prius salvatur in posteriori, necesse est quod omnia, quaecumque analogiae ut sic con­ veniunt, sint analoga. Unde sequitur statim altera pro­ prietas, scilicet analogiam habere superioritatem analo­ gam respectu modorum eius, hoc est, habere abstractio­ nem analogam qua ab illis praescindat analogice et uni­ tatem analogam qua ad eos analogice descendat, et hoc idem est ac dicere quod habet abstractionem proportio­ nalem et unitatem proportionalem, non autem unitatem et abstractionem simpliciter. Abstractio proportionalis dicitur imperfecta vel inadaequata vel etiam secundum quid, quia non potest intelligi non cointellectis omnino analogatis sub ipsa for- 2 B.C. 3 S. Thomas, I, 13, 6. F. Araujo, loc. cit. in IV Metaph., q. 2, art. 1, n. 5, p. 439, col. 2 Lerma. In Logicam Dominici Soto, lib. 6, q. 7, p. 628. edit. Romae, 1657. < Ammonius, In Praedicamenta Aristotelis, fol. 3, col. 4, edit. Vcnetiis, apud Hieronym. Scotum, 1550. Manifestum est autem quod sub aequivocis comprehends analoga, ut patet ex toto contextu et ex more peripateticorum quem gerit. C. I, a. 1: Proprietates » ontologicae 1679 maliter sumptis, licet possit intelligi non cointellectis illis materialiter vel absolute consideratis, et in hoe di­ stinguitur ab abstractionc univoca, quae simpliciter et perfecta dicitur, quia perfecte potest intelligi natura uni­ voca non cointellectis omnino univocatis, sicut possum perfecte intelligere quid est animal in quantum animal non cointellectis omnino quid est homo aut bos. Sic ergo analogi abstractio (ct abstractio analoga) non consistit in cognitione unius et non in cognitione alterius, sed in unius et eiusdem intellectione ut sic et non in intellec­ tione absolute. Verbi gratia, entis abstractio non consis­ tit in hoc quod entitas apprehenditur et substantia aut quantitas non ; sed in hoc quod substantia aut quantitas apprehenditur ut sic se habet ad proprium esse: secun­ dum hoc enim similitudo proportionaliter attenditur, et non apprehenditur substantia aut quantitas absolute. Et simile est de aliis rebus analogis, quales sunt fere om­ nes metaphysicales. Unde concedi potest rem analogam abstrahere et non abstrahere ab analogatis diversimode; abstrahere quidem, pro quanto abstrahit ab eis quemad­ modum res ut sic, id est, res similis alteri proportiona­ liter, abstrahit a se absolute sumpta; non abstrahere vero, pro quanto res ut sic accepta seipsam necessario includit, et absque seipsa intelligi non potest. Quod de univocis dici non potest, quia res univoca absque aliis, quibus est univoce communis, intelligitur sic quod eas insuo intellectu nullo modo actualiter includit»1. Quapropter merito S. Thomas dixerat de univocis: «v,gr. ipsa natura humana in intellectu habet esse abs­ tractum ab omnibus individuantibus, et ideo habet uni­ formem rationem ad omnia individua quae sunt extra animam, prout est essentialiter similitudo omnium du­ cens in omnium cognitionem in quantum sunt in eo, quia eius operatio aci omne individuum quod fuit et est • H Caietanus, De Analogia nominum, cap. 5, p. 261, cf. etiam ibid cap. 4, p. 257. •· · · ■- » »/.*5 .-••-IL' 1660 C. I, a. 1: Proprietates P. I, Sec. Ill: De proprietatibus analogiae et erit est una, et qualitercumque primum positum fue­ rit in intellectu, hanc deputationem habebit et aliud su­ perveniens non augebit» E contra quando loquitur de aequivocis vel analogicis pluralitatem ponit12, et hoc ideo quia «unum proportionali ter non est simpliciter unum, sed multa similia secundum proportiones, a quibus ideo non potest abstrahi res una simpliciter, quia similitudo ipsa proportionalis tantum est et fundamentum non est unum nisi proportionaliter. De ratione siquidem unius proportionali ter est habere quatuor terminos, ut in V Ethic, dicitur, quoniam proportionalitas qua similitudo proportionum fit, inter quatuor ad minus (quae duarum proportionum extrema sunt) necessario est, et conse­ quenter unum proportione non unificatur simpliciter, sed distintionem retinens, unum pro tanto est et dicitur, pro quanto proportionibus dissimilibus divisum non est. Unde sicut non est alia ratio quare unum proportiona­ liter non est unum absolute, nisi quia ista est eius ratio formalis, ita non est quaerenda alia ratio cur a similibus proportionaliter non potest abstrahi res una: hoc enim ideo est, quia similitudo proportionalis talem in sua ra­ tione diversitatem claudit. Et accidit ulterius proceden­ tibus ut quaerant id quod sub quaestione non cadit, ut quare homo est animal rationale» 3. 739. Quia ergo analogia ipsa est analoga, necesse est quod unitatem analogan sibi vindicet, propterea quod, sicut scite argumentatur Joannes a S. Thoma, «ubi est similitudo est unitas conceptus iuxta modum similitudi­ nis et convenientiae·, si similitudo fuerit simpliciter et absolute, etiam unitas abstracta simpliciter erit unitas; si similitudo fuerit secundum quid et proportionalis tan­ tum, non poterit unitas purificari ab omni diversitate, 1 t. I, 2 3 S. Thomas, Opusc. I de Universalibus, edit. Desclée, Romae 1913 p. 516. Cf. I, 13, 5, in fine corp, et IV Metaph., lect 1 n 535 Caicta.nus, opusc. cit., cap. 5, pp. 261-262 ontologicae 1681 sed erit partim idem, partim diversum, qualis est unitas proportionalis, non idem simpliciter; esset enim univo­ *; cum et ideo merito concludit quod «analogum est uni­ versale secundum quid, sicut est unum secundum quid, et abstractum secundum quid» Unde, quia inter analogiam in actu signato et analo­ giam in actu exercito datur proportio seu analogia, di­ cendum est quod, sicut analogum in actu exercito, puta ens, se habet ad sua inferiora analogata, scilicet prae­ dicamenta, a quibus non perfecte abstrahit, sed in eis intrinsece et formaliter imbibitur, ita etiam analogia in actu signato se habere debet ad sua analogata inferiora, nempe ad diversos modos analogiae; unde non perfecte abstrahit, sed intrinsece et formaliter imbibitur in ana­ logia attributionis et analogia proportionalitatis: item, quia inter totum et totum, et partem et partem, et simi­ liter inter totum et partes, et partes et subpartes, datur proportionalitas, necesse est quod, sicut non datur per­ tecta abstractio analogiae ut sic ab analogia attributionis et proportionalitatis, ita nec perfecte abstrahere potest uterque iste modus analogiae a suis modis analogatis. Et quia non potest perfecte intelligi sine alio id quod non potest perfecte abstrahere ab illo, sequitur a primo us­ que ad ultimum quod non potest perfecte et complete intelligi quid sit analogia in actu signato, non cointellectisomnibus modis analogiae a primo usque ad ultimum; et ideo perfecta notio analogiae non potest haberi usque (d terminum divisionis eius, in quo apparet evidenter quod verba illa, simpliciter diversa et secundum quid eadem, in difinitione posita, actu implicite includunt et includuntur in diversis modis identitatis et diversitatis diversorum modorum analogiae sub notione illa commu­ ni analoga contentorum. Si quis autem dicat has esse nimias subtilitates et I 1 JOANNES a S. Thoma, Cursus Philosophicus, t. I, Logica, II p., q. 13, art. 5, solv. arg., p. 421. C. I, a. 2: 1682 1683 P. I, Sec. Ill: De proprietatibus analogiae nos committere circulum vitiosum dum analogiam per analogiam explicamus, sciat quod analogia non debet univoce intelligi et explicari, ut multi fecerunt et faciunt, quim ipso facto desinat esse analogia; et insuper ad­ vertat nos explicare analogiam in actu signato per ana­ logiam in actu exercito et e converso sine circulo vitioso, quia se habent ad invicem sicut materia et forma. Talis est enim conditio anlagorum, ut nonisi per se ipsa di­ versimode inspecta explicari possint. ’ -, PROPRIETATES IOGICAE - ) Art. 2.- Proprietates logicae Analogiae 740. Proprietates logicae analogiae reduci possunt ad tres, secundum tria quae considerantur in Logica, scilicet definitio (conceptus), divisio (enuntiato, compositio-di visio) et argumentatio (syllogismus). 741. Primo ergo analogia habet conceptum forma­ lem analogum. Oportet enim conceptum formalem re­ spondere conceptui obiectivo in quo fundatur. Atqui con­ ceptus obiectivus analogiae est analogus ut ostensum est ’. Ergo et analogus est conceptus formalis eius. Unde Caietanus scribit: «conceptus quoque mentalis non eo­ dem modo invenitur in univocis et analogis, quoniam nomen univocum et omnia univocata ut sic unum tan­ tum conceptum in mente habent perfecte et adaequate eis correspondentem, quia fundamentum univocae simi­ litudinis (quod significatum formale est nominis univoci) unius omnino rationis est in omnibus univocatis, ac per hoc in uno praesentato, omnia repraesentari necesse est. — * ' vero, quoniam fundamenta analogae simili1 Cf. explicationem horum terminorum apud Caietanum, Comment, in de Ente et Essentia, cap. 1, q. 2, edit, de Maria, 1907, pp. 26-27; apud Ferrariensem, Comment, in I Contra Gent., cap. 34, pp. 226-231 et apud Froylanum Diaz, Logica, de Antepraedic., q. 2, art. 4, edit, cit., p. 458. [Nota Editoris: .De hac re amplius actum est supra, n. 284 ss.l. tudinis diversarum sunt rationum simpliciter et eiusdem secundum quid, id est, secundum proportionem, oportet duplicem analogi mentalem conceptum distinguere, per­ actum et imperfectum, et dicere quod analogo et suis analogatis respondet unus conceptus mentalis imperfec­ tus et tot perfecti quot sunt analogata. Quia enim unum analogatorum ut sic, simile est alteri, consequens est quod conceptus repraesentans unum repaesentet alte­ rum, iiLXta illam maximam: quidquid assimilatur simili ut sic, assimilatur etiam illi, cui illud tale est simile. Quia vero talis similitudo secundum proportionem tan­ tum est, quae diversam rationem in altero fundamentum habet, conceptus perfecte repraesentans unum analoga­ torum a perfecta repraesentatione alterius deficit, et con­ sequenter oportet alterius analogati alterum adaequatum conceptum esse. Unde et analogum unum habere men­ talem conceptum et plures habere conceptus mentales verum est diversimode, quamvis simpliciter loquendo magis debeat dici analogi esse plures conceptus, nisi lo­ quendi occasio aliud exigat» ’. Et alibi, exponens analogiam inter conceptum forma­ lem univocum et analogum, ita pergit: «.sicut conceptus formalis animalis repraesentat fundamentum similitudi­ nis genericae, et conceptus formalis hominis repraesen­ tat fundamentum similitudinis specificae, et universali­ ter quaelibet imago communis pluribus in repraesentan­ do repraesentat fundamentum similitudinis inter illa plu­ ra... sic conceptus entis formalis repraesentat fundamen­ tum analogiae similitudinis in esse inter omnia entia realia existentis, quod in omnibus esse absque opere in­ tellectus ex eo patet quod similia sunt extra animam» 12. 742. Secundo sequitur analogiam habere divisionem inalogam, ut divisio respondeat divisibili. 1 Caietanus, De Analogia nominutn, cap. 4, p. 258. 2 Comment, in de Ente et Essentia, cap. 1, q. 2, p. 28. 1684 P. I, Sec. Ill: De proprietatibus analogiae Quid autem sit divisio analoga, patet ex dictis supra dum de divisione analogiae sermo fieret; iuvat tamen haec alia verba S. Thomae addere: «duplex est divisio: una qua genus univocum dividitur in suas species, quae ex aequo participant genus, sicut animal in bovem et equum; alia est divisio communis analogi in ea de qui­ bus dicitur secundum prius et posterius, sicut ens divi­ ditur per substantiam et accidens et per potentiam et actum, et in talibus ratio communis perfecte salvatur in uno, in aliis autem secundum quid et per posterius, et talis est divisio peccati per veniale et mortale»1 et substantiae per primam et secundam 12 et bonum per ho­ nestum, utile et delectabile3. Si ergo divisio analogiae est analoga, necesse est quod ratio analoga diversimode dicatur de diversis modis ana­ logiae secundum prius et posterius, ita ut de uno dicatur simpliciter et perfecte et de altero imperfecte et secun­ dum quid. 743. Et inde quaestio, utra analogia dicatur per prius, attributionis an proportionalitatis. Rem ita solvimus: analogia considerari potest dupli­ citer: uno modo logice; alio modo, metaphysice. Si ergo logice consideretur, sic per prius et perfectius dicitur analogia de analogia proportionalitatis quam de analo­ gia attributionis, quia maior est diversitas in illa quam in ista, cum in hac sit identitas termini attributionis (analogia unius vel plurium ad unum), in illa vero sit diversitas ex parte termini et ex parte praedicati (ana­ logia plurium ad plura). Diversitas enim est id quod simpliciter analogiae competit, et ideo ubi plus diversi- ’ S. Thomas. De Malo, 7, 1 ad 1; cf. etiam Ι-Π, 88, 1, et De Verit., 2 De Potentia, 9, 2, ad 6. s I, 5. 6. ad 2 et 3. [Cf. S. Albertum Magnum, Metaph., p. 206a]. C. I, a. 2: Proprietates logicae 1685 tatis est (servata tamen unitate secundum quid), ibi etiam est plus analogiae simpliciter loquendo ’. Sin autem metaphysice, tunc distinguendum videtur; quia vel sumitur forma analoga sub ratione diversitatis, et in hoc casu plus diversitatis dicit analogia attributio­ nis quan analogia proportionalitatis, quia plus distat for­ ma a non-fonna ut habetur in analogia attributionis (nam in analogatis inferioribus non invenitur forma ana­ loga, sed in primo analogato tantum), quam forma a fori ma ut accidit in analogia proportionalitatis, ubi in om­ nibus analogatis forma analoga reperitur; vel sumitur ! sub ratione formae vel entitatis ut sic, et tunc sine du­ bio analogia proportionalitatis plus analogiae dicit quam analogia attributionis. Et merito, quia eo ipso quod ana­ logia ipsa est analoga, in ea praedicatur abstractum de concreto sicut in ente, et consequenter necesse est per­ venire ad identitatem analogiae in actu signato et in actu exercito (ut quo et ut quod). Constat autem analogiam proportionalitatis plus accedere ad ens quam analogia attributionis, quia illa de ente dicitur per se secundum quod ipsa, haec vero non item, sed quasi per accidens. Quia ergo de analogia maxime iudicandum est secundum considerationem metaphysicam, in qua plus attenditur forma et entitas quam diversitas, quae proprius passio entis praedicamentalis est, ideo simpliciter concedendum est analogiam proportionalitatis esse summum analogatum ipsius analogiae, in ordine ad quam caeterae omnes analogiae dicantur, sicut in actu exercito omnia analoga dicuntur talia per ordinem ad analogiam entis, quae, id­ circo, si per impossibile tolleretur, nihil analogum esset in rebus. Unde verissime Caietanus caeteras analogias abusive tales vocat, si comparentur ad hanc, quam pro­ prie analogiam appellat2. 1 Hoc etiam innuere videtur Ferrariensis, in I Contra Gent., cap. 34. p. 223. 2 Caietanus, Opuc. cit., cap. 2, p. 254, et cap. 3, pp. 255-256. [Nota Editoris: Dum haec scribebat auctor non agnoscebat adhuc analogiam attributionis intrinsecae]. < 1686 P. I, Sec. Ill: De proprietatibus analogiae 744. Denique infertur tertio analogiam praebere me­ dium demonstrationis analogicae. Talis enim est demonstratio quale est medium. Atqui terminus analogus et potest et debet esse medium de­ monstrationis ‘. Ergo analogia constituit vel fundat de­ monstrationem analogam. Propterea ergo illa scientia in qua obiectum formale est analogum, sicut Metaphysica, habet omnes demonstrationes formales analogas, et idem accidit in Sacra Theologia prout est in nobis viatoribus. Qui ergo cum Scoto negant terminum analogum consti­ tuere posse medium demonstrationis, radicaliter etiam negare debent Sacram Theologiam esse scientiam (quod et ipse expresse affirmavit) et pariter funditus everte­ re debent Metaphysicam, quam identificare tenentur cum Sophistica (nominalismus). Unde qui hanc doctri­ nam non bene penetrarunt, nihil formaliter intelligere queunt de Summa Theologica S. Thomae nec de Meta­ physica Aristotelis, ubi perpetuo, sive explicite sive im­ plicite, adhibetur medium analogum 12. 1 Nam, ubicumque salvatur primum principium demonstrationis, potest dari demonstratio. Hoc autem principium est principium con­ tradictionis, quod salvatur etiam in termino analogo. «Contradictio enim dicitur consistere in affirmatione et negatione eiusdem de eodem... et non in affirmatione et negatione univoci de eodem uni­ voco; identitas siquidem tam rerum quam rationum, ut pluries re­ plicatum est, ad identitatem proportionalem se extendit» (CAJETANUS, opusc. cit., cap. 10, p. 277). [Cf. et S. Albertum Magnum, t. 31, p. 81; S. Thomam, III Sent. 39, a. 2, qla. 1, n. 37 et 40; Ammonium, l. c., p. 8]. 2 De facto enim, quia sublata analogia, non datur medium inter univocationem et aequivocationem, necesse est quod, negantes ana­ logiam inter Deum et creaturam, aut aequivocationem profiteantur (agnosticismus) aut univocitatem (antropomorphismus), et utraque tendentia ex eadem positione Scoti processit, quibusdam negantibus possibilitatem scientiae theologicae, quibusdam vero usque adeo exag­ gerantibus, ut demonstrabilitatem mysteriorum fidei docerent, et ita conclusio theologica ex se sola esset de fide ante definitionem Eccle­ siae. Hoc autem non sequebatur formaliter ex nominalismo, sed ex nominalistis quatenus simul erant realistae exaggerati, id est, non ratione nominalismi, sed ratione realismi cum quo in nominalistis per accidens erat coniunctus. C. 1, a. 2; Proprietates logicae 1687 Aristoteles ipse, scientiae demonstrativae parens et magister, expresse agnoscit legitimitatem medii analogid1; sed multi falluntur quaerentes conclusionem univo­ cam ubi non nisi analoga haberi potest, quia talis debet esse conclusio quale est medium. Jure igitur Cajetanus scribit quod «unitas (et consequenter ens et esse) ana­ logi non esset in coordinatione unitatum numeranda, nisi unum proportionaliter unum esset af (innabile et negabile, et consequenter distribuibile et scibile, ut subiec­ tum et medium et passio»2. 1 Aristoteles, II Post, XIII, 3 (I, 167 , 48-49), XIV, 8 (I· 169> 24-2a). Cf· S. Thomam in II Post., lect. 17, nn. 4-5 et lect. 19, n. 3. 2 Caietanus, Opusc. cit., cap. 10, p. 276. à» n ·?'.1 CAPUT II PROPRIETATES SPECIALES ANALOGIAE 745. Sicut proprietates generales sequebantur ex no­ tione generali analogiae, ita speciales sequi debent ex notione singulorum modorum eius. Hi autem principa­ liter sunt modus attributionis et modus proportionalitatis, et ideo utriusque singulae proprietates sunt sepaI ratim perscrutandae. Art. 1,- Proprietates Analogiae attributionis. i 746. Recolatur quod in analogia attributionis forma analoga invenitur intrinsece et formaliter in uno tantum, quod vocatur famosum vel primum analogatum1 et propterea dicitur etiam quod analoga, quae hac analogia 1 Cf. S. Thomam, I, 16, 6. Aristoteles vocat τό πρώτον χαΐ χυριως, IV i Μ., IV, 6 (II, 517, 46-47), V, 6 (II, 518, 32-33).11 11 1690 P. I, Sec. UT: De proprietatibus analogiae nominantur, sunt eadem secundum terminum et diversa secundum habitudines ad illum 747. Ex hoc enim sequitur primo quod forma illa analoga est una numero, et non solum una ratione', quia invenitur tantum in summo analogato, quod est unum numero. Unde S. Thomas scribit: «sciendum quod illud unum, ad quod diversae habitudines referuntur in ana­ logicis, est unum numero et non solum unum ratione, sicut est unum illud quod per nomen univocum desi­ gnatur. Et ideo dicit (Aristoteles) quod ens, etsi dicatur multipliciter, non tamen dicitur aequivoce, sed per re­ spectum ad unum, non quidem ad unum quod sit solum ratione unum, sed quod est unum sicut una quaedam natura» 12. Et rursus dicit «quod quando aliquid ex uno derivatur in alterum, sicut ex causa agente univoca, tunc aliud est quod est in utroque, sicut cum calidum cale­ facit alius numero est calor calefacientis et calor calefacti, licet idem sit in specie. Sed quando aliquid derivatur ab uno in alterum secundum analogiam vel proportionem, tunc est tantum unum numero, sicut a sano quod est in corpore animalis derivatur sanum ad medicinam et uri­ nam, nec alia sanitas est medicinae et urinae quam sa­ nitas animalis, quam medicina facit et urina significat. Et hoc modo a bonitate voluntatis derivatur bonitas ac­ tus exterioris et e converso, scilicet secundum ordinem unius ad alterum» 3. 748. Sequitur secundo quod forma illa supremi analogati poni debet in definitione omnium analogatorum inferiorum·, quia definitio sumitur a forma et ideo id quod est tale formaliter poni debet in definitione caeterorum, quae sunt talia denominatione tantum. Ad rem iterum S. Thomas: «in omnibus nominibus quae de pluribus analogice dicuntur, necesse est quod 1 1, n. 2 3 Cf. S Thomam, In XI Metaph., lect. 3. n. 2196, IV Metaph., lect. 53D et Caietanun, De Nominum analogia cao 2 n 257 S. Thomas, IV Metaph., lect. 1, n. 536. I-II, 20, 3 ad 3. [Cf. I Sent., 19, 5, 2, obi. 1]. C. Il, a. I: Proprietates analogiae attributionis 1691 omnia dicantur per respectum ad unum; et ideo illud mi oportet quod ponatur in definitione omnium. Et quia ratio quam significat nomen est definitio, ut dicitur in IV Metaphysic., necesse est quod illud nomen per prius dicatur de eo quod ponitur in definitione aliorum et per posterius de aliis secundum ordinem quo appro­ pinquant ad illud primum, vel magis vel minus, sicut sanum quod dicitur de animali cadit in definitione sani quod dicitur de medicina, quae dicitur sana in quantum causât sanitatem in animali, et in definitione sani quod dicitur de urina, quae dicitur sana in quantum est si­ gnum sanitatis animalis» Et alibi: «univocorum est omnino eadem ratio; aequivocorum est omnino diversa ratio; in analogicis vero oportet quod nomen secundum imam significationem acceptum ponatur in definitione eiusdem nominis secundum alias significationes accepti, sicut ens de substantia dictum ponitur in definitione entis secundum quod de accidente dicitur, et sanum dictum de animali ponitur in definitione sani secundum quod dicitur de urina et de medicina; huius enim sani, quod est in animali, urina est significativa et medicina factiva» \ 749. Demum sequitur tertio quod nomen illud ana­ logum simpliciter prolatum stat pro famoso analogato·, quia unumquodque denominatur per suam formam, et ideo, quod habet formam simpliciter, denominatur sim­ pliciter tale, sicut quando Aristoteles nominat Philoso­ phiam sine addito, intelligit Metaphysicam, quae est Philosophia Prima, id est, summum analogatum philoso­ phiae. Unde et huiusmodi suprema analogata antonomastice dicuntur talia; quia ut observat S. Thomas, «id quod communiter multis convenit antonomastice attribuitur ei cui per excellentiam convenit, sicut nomen fortitudinis vindicat sibi illa virtus quae circa difficillima firmitatem I, 13, 6. * I, 13, 10. i 1692 P. I, Sec. Ill: De C. II, a. 2: Proprietates proprietatibus analogiae animi servat, et temperantiae nomen vindicat sibi illa virtus quae temperat maximas delectationes» Et adverte gradationem quae huiusmodi proprietates ordinate se consequuntur, quia enim nomina sunt signa conceptuum et conceptus sunt signa rerum, ideo, ex eo quod in analogia attributionis forma non est proprie nisi in summo analogato, sequitur quod illud tantum sim­ pliciter intelligatur et simpliciter nominetur. Art 2.- Proprietates analogiae proportionalitatis 750. Similes proprietates sequuntur ex analogia pro­ portionalitatis, quia haec analogia, ut ex dictis patet, similis est illi secundum proportionem. Quia ergo forma analoga, secundum quam analogia haec et analogatio eius sumuntur, est intrinsece et formaliter in omnibus analogatis de quibus dicitur, infertur primo quod forma illa formaliter sumpta non est una numero, sed una pro­ portione seu ratione. Quapropter S. Thomas, post Aris­ totelem, docet huiusmodi analoga reduci debere in unam rationem12 vel in aliquid commune, κοινόν 3, universaliter sumptum καθόλου 4. Unde in huiusmodi analogia formaliter loquendo non datur aliquod supremum analogatum 1 II-II, 186, 1. Et addit alibi: «secudum consuetudinem humanae loqutionis, aliqua nomina communia restringuntur ad ea quae sunt praecipua inter illa quae sub tali communitate continentur, sicut no­ men Urbis accipitur antonomastice pro Roma» (II-II, 141, 2). Per acci­ dens tamen seu ratione adiuncti potest nomen simpliciter supponere pro eo quod, secundum rem, per posterius dicitur, ut docet ipsemet S. Doctor his verbis: •simpliciter dictum intelligitur quandoque de eo quod per posterius dicitur, ratione alicuius adiuncti, sicut ens in alio intelligitur accidens·, et similiter vita, ratione eius quod adiungitur sc. liber, intelligitur de vita creata, quae per posterius vita dicitur» (De Verit., 7, 5, ad 3). Unde proprietas illa, ut par est, intelligenda est per se; scientis enim non curat de his quae sunt per accidens 2 X Metaph., lec. 1, n. 1932. 3 Aristoteles, IV Metaph., I, 4 (II, 514, 42), III 5 (II 517 5) Cf S. Thomam, In V Metaph., lect. 1, n. 761; fcct 4 n 807 4 Aristoteles, IV Metaph., VI, 9 (II, 516, 54). anaiogiae proportionalitatis 1693 unum munero, sicut in analogia attributionis, sed loco eius stat forma communis analoga una ratione, quae ideo non habet nisi superioritatem rationis analogicae supra omnia analogata sub ipsa contenta. 751. Secundo infertur quod, formaliter loquendo, in hac analogia primum analogatum non ponitur in defini­ tione caeterorum, sicut in analogis attributionis, quia formaliter loquendo in hac analogia non datur primum analogatum formaliter et intrinsece tale; quod autem non est poni nequit in definitione analogorum quae sunt. Ergo [formaliter semper loquendo) quod primum analo­ gatum ponatur in definitione caeterorum non est pro­ prietas generalis analogiae ut sic, quemadmodum opina­ tur Ferrariensis ‘, cui nuperrime adhaeret Cl. Blanche2, sed specialis analogiae attributionis tantum, ut tenent Caietanus3 et plerique thomistarum4, quia habere tale , primum analogatum non est de ratione analogiae ut sic. 752. Quia tamen quaestio haec maioris est momen­ ti, liceat uberius enucleare. Duae sunt rationes in favo­ rem oppositae sententiae: prima, egregie proposita a Cl. Blanche5, sumitur ex natura ipsa analogiae, quae es­ sentialiter dicit prius et posterius et consequenter inclu, dit ordinem quemdam; ordo autem essentialiter postu‘ lat semper aliquod primum principium respectu cuius talis sit. Atqui principium ordinis semper poni debet in definitione omnium ordinatorum sub ipso, quatenus formaliter sunt ordinata. i » 1 I 1 F. Ferrariensis, Comment, in I Contra Gent., cap. 34, edit, cit., 11, pp. 222-226; cf. etiam in cap. 33, p. 215. 2 A. Blanche, La notion d'analogie dans la philosophie de S. Tho­ mas d'Aquin, apud «Revue des Sciences philosophiques et théologiques», avril 1921, p. 183 sqs. 3 Caietanus, De analogia nominum, cap. 2, p. 253 et cap. 7, pp. 268-270. 4 Non recordor me legisse aliquem thomistam alicuius ponderis adhaerentem Ferrariensi. 5 A. Blanche, Loc. cit p. 183 sqs. [Cf. S. Thomam, De natura accidemis, cap. 1, p. 330]. 1694 I ■ .· I P. I, Sec, III: De proprietatibus analogiae Altera, subtiliter evoluta a Ferrariensi ’ et commen­ tata a praedicto Blanche*2, accipitur ex eo quod videtur esse magis ad mentem S. Thomae. Sic enim salvantur omnia dicta eius sumpta in sensu obvio et optime intelfigitur quare indifferenter eadem exempla adhibeat, mo­ do pro analogia attributionis, modo pro analogia proportionalitatis, quin necesse sit contradictionem aut re­ tractationem in verbis eius ponere3. Nullam enim excep­ tionem admittere videtur S. Doctor, cum dicat expresse quod in omnibus nominibus quae de pluribus analogice dicuntur necesse est quod omnia dicantur per respectum ad unum et quod illud unum oportet quod ponatur in definitione omnium4; et hoc quidem non iam in Summa Theologica tantum asseruit, verum etiam inde ab initio in Sententiis5. Ergo formaliter intelligendo S. Thomam, dicendum est quod per primum analogatum caetera analogata definiuntur, de quocumque demum analogiae mo­ do sermo fiat. 753. His tamen non obstantibus, nobis contrarium videtur asserendum. Et sane, certum est quod analogia semper dicit prius et posterius, quia essentialiter impor­ tat inaequalitatem, et consequenter ordinem et princi­ pium ordinis; sed principium illud primum potest esse duplex: aut unum numero, quod est unum simpliciter, aut unum proportione seu ratione, quod est unum se­ cundum quid, nam etiam principium primum est quid analogatum, et idcirco multipliciter sumitur. Analogia autem a neutro abstrahit, sed utrumque includit, diver­ simode tamen; nam in analogia attributionis illud pri­ mum est unum numero, in analogia vero proportionalitatis est unum ratione seu proportione [Cf. II Sent,, d. 13, q. 1, a. 2; Q. de anima, a. 7]. 1 2 r ·■:· Λ F. Ferrariensis, Loc. cit., p. 227 sqs. A. Blanche, Loc. cit., pp. 188-193. A. Blanche, loc. cit., pp. 186, 188. 190. s. Thomas, I, 13. 6. 5 I Sent, prol., q. 1, art. 2, ad 2. C. II. a. 2: Proprietates i analogiae proportionalitatis 1695 Est autem magna differentia attendenda inter utrum­ que principium; nam illud quod est unum numero non includitur in caeteris sub ipso positis, sed caetera inclu­ duntur in ipso, ad quod formaliter nonnisi purum re­ spectum dicunt; et ideo caetera definiuntur per ipsum, ipsum autem per alia non definitur: illud vero quod est unum proportione, et includit essentialiter caetera et caetera includuntur in ipso, et ideo non plus ipsum definit reliqua quam reliqua definiant ipsum, sed in hac analogia singula singulis proportionaliter definiuntur (vel potius explicantur) et omnia omnibus, quia singula sunt proportionaliter singula et omnia proportionaliter sunt omnia. Non ergo oportet analogiam univoce intelligere, sed analogice; intelligeretur autem univoce, si illud primum uno modo sumeretur in omnibus, quia tunc univoce fie­ ret resolutio modorum analogorum analogiae in princi­ pium eius, et hoc esset analogiam in univocitatem con­ vertere. Unde nego suppositum, quod scilicet in omni modo analogiae dari debeat aliquid primum simpliciter unum. 754, Et de facto S. Thomas admittit quod proportio et consequenter analogia, quae idem est, esse potest aut unius vel plurium ad unum, aut plurium ad plura, ut constat ex dictis dum de divisione analogiae loqueremur. Patet autem quod plura non possunt esse unum nisi proportione et ratione, et hoc unum non est idem ac unum praecedens, quia tunc S. Doctor non posset in illis fundare diversos modos analogiae. Quia ergo unumquodque resolvitur formaliter in suam formam, a qua formaliter definitur, necesse est quod, sicut unumquodque se habet ad suam formam, ita se habeat ad suam definitionem. Forma autem analogiae attributionis est una numero et per ipsam formaliter constituitur supremum analogatum, a quo in caetera analogata extrinsece descendit, quae et extrinsece definiun­ tur per ipsum et resolvuntur in ipsum; sed in analogia ? •· Σλ 4 ■ · · 1696 ρ· *· Sec· HI: θΕ proprietatibus analogiae C. II, a. 2: Proprietates proportionalitatis forma est una ratione vel proportio­ ne, et per ipsam proportionaliter sumptam unumquod­ que analogatum intrinsece constituitur, et ideo intrinse­ ce resolvitur in seipsum prout stat sub forma communi analoga, et pariter intrinsece et formaliter definitur per formam illam prout intrinsece et formaliter est in seipso, cum quo tamen stat quod definitio et resolutio unius sit proportionaliter definitio et resolutio alterius. 755. Et ex hoc patet iam responsio ad secundum argumentum. Oportet enim intelligere et interpretari verba S. Thomae formaliter et prout sunt in suo contextu. Porro in textu illo citato ex I, q. 13, art. 6, ita loquitur S. Doctor: «in omnibus nominibus, quae de pluribus analogice dicuntur, necesse est quod omnia dicantur per respectum ad unum; et ideo illud unum oportet quod ponatur in definitione omnium». Iam vero, ita oportet intelligere posteriora verba sicut priora, quia se conse­ quuntur, ut patet per particulam illativam ideo. Sed priora non intelliguntur universaliter de omni modo analogiae, sed de analogia attributionis tantum, ut patet ex exemplo ibidem inducto de sanitate et ex locis paral­ lelis statim adducendis et ex modo dictis de supremo analogato. Ergo etiam posteriora verba de definitione analogorum restringenda sunt ad analogiam attributio­ nis et non debent extendi ad analogiam universaliter. Imo in contraria positione non solum non salvatur S. Thomas, sed in aperta contradictione formali depre­ henditur. En eius verba: «In omnibus nominibus quae de pluribus analogice dicuntur, necesse est quod omnia dicantur per respectum ad unum; et ideo illud unum oportet quod ponatur in defi­ nitione omnium. Et quia ra­ tio quam significat nomen est definitio, ut dicitur in FV Me- «In omnibus analogis ita est, quod vel unum ponitur in definitione alterius, sicut ponitur substantia in defini­ tione accidentis et actus in definitione potentiae, vel ali­ quid idem ponitur in defini­ tione utriusque, sicut sanitas animalis ponitur in definitio- taph., necesse est quod illud nomen per prius dicatur de eo quod ponitur in definitio­ ne aliorum et per posterius de aliis secundum ordinem quo appropinquant ad illud primam vel magis vel minus. Sicut sanum, quod dicitur de animali, cadit in definitione sani quod dicitur de medicina, quae dicitur sana in quantum causât sanitatem in animali, et in definitione sani quod dicitur de urina, quae dicitur sana in quantum est signum sanitatis animalis» (I, q. 13, art. 6). analogiae proportionalitatis 1697 ne sani quod dicitur de urina et cibo, quorum alterum est conservativum, alterum signi­ ficativum sanitatis. Sed crea­ tura et Deus non hoc modo se habent, neque quod unum ponatur in definitione alte­ rius, neque quod aliquid idem ponatur in definitione utrius­ que eo quod sic Deus defini­ tionem haberet. Ergo videtur quod nihil secundum analo­ giam dici possit de Deo et creaturis, et ita restat quod pure aequivoce dicatur quid­ quid de eis communiter di­ citur» (De Verit., q. 2, art. 11, object. 6). «Ad sextum dicendum, quod ratio illa procedit de communitate analogiae, quae accipitur secundum deter­ minatam habitudinem unius ad alterum; tunc enim oportet quod unum in definitione alterius ponatur, sicut i substantia in definitione accidentis, vel aliquid unum in defnitione duorum (aut plurium), ex eo quod utraque dicuntur per habitudinem ad unum, sicut substantia in definitione quantitatis et qualitatis». Ecce manifesta est identitas formalis doctrinae in maiori obiectionis De Verit. et in corpore articuli Primae Partis Summae Theologicae. In responsione autem S. Doctor concedit obiectionem, si fiat sermo de analogia proportionis vel attributionis; negat autem, si intelligatur de analogia proportionalitatis. Respondet ergo Ange­ licus secundum distinctionem analogiae explicatam in corpore articuli, et reprehendit arguentem quod exten­ dat ad omnem analogiam, seu ad analogiam ut sic, id quod est proprium unius modi tantum, seu quod non diI stinguat ea quae distinguenda sunt. Ita ergo in forma re­ sponderet Aquinas: dist. maiorem; in omnibus analogi- i P. I, Sec. Ill: De proprietatibus analogue 1698 cis... attributionis vel proportionis, cone., in omnibus analogicis... ut sic vel etiam proportionalitatis, nego. Cone, tninorem et contradis, conci.·, nihil secundum analogiam... proportionis seu attributionis purae, conc., nihil secundum analogiam attributionis mixtae, quae proprie et formaliter est analogia proportionalitatis, nego. Nec valet dicere cum Ferrariensi1 quod S. Thomas loquutus est de analogia absolute, hoc enim idem est ac ponere quod loquutus est materialiter12, et quia obiectio erat formalis, sequeretur quod S. Doctor non respondit ad obiectionem. Unde non S. Thomas materialiter lo­ quutus est, sed Ferrariensis ipse materialiter intellexit S. Doctorem. At veritas aliter se habet; certissime enim Aquinas loquutus est in obiectione illa de analogia attributionis, ut constat ex exemplis quae adhibet et ex subdivisioni­ bus propriis analogiae attributionis ibidem inductis. Aliunde aperta est identitas formalis doctrinae hic, in maiori, et in Prima Parte. Sed hic restringit explicite proprietatem illam ad analogiam attributionis. Ergo etiam ibi est restringenda. Quod autem addit A. Blanche3 ita melius apparere unitatem doctrinae S. Thomae in suo processu historico, quia in Sententiis idem docuerat, et consequenter in Pri­ ma Parte non retractasse id quod scripserat in de Veritate, difficultatem non tollit. Audiatur enim ipse S. Doctor: «Creator et creatura redu­ cuntur in unum, non commu­ nitate univocationis, sed ana­ logiae ; talis autem communi­ tas potest esse dupliciter; aut ex eo quod aliqua participant aliquid unum secundum prius 1 2 esse 3 «Licet habitudo ad causam non intret definitionem entis, quod est causatum, tamen sequitur ad ea quae sunt de eius ratione·, quia ex hoc quod aliquid per participationem est ens, sequitur quod sit cau- F. Ferrariensis, loc. cit., pp. 225-226. Quia materialiter id quod est analogum potest sub alio respectu univocum, ut optime explicat ipse Ferrariensis, ibd pp 222-225 A. Blanche, loc. cit., p. 192. '' C. II, a. 2: Proprietates 1699 analogiae proportionalitatis ti posterius, sicut potentia et actus rationem entis, et simi­ liter substantia et accidens; ex eo quod unum esse et ra­ tionem ab altero, recipit, et talis est analogia creaturae ad Creatorem; creatura enim non habet esse, nisi secundum quod a primo ente descendit; unde nec nominatur ens, nisi in quantum primum ens imi­ tatur, et similiter est de sa­ pientia et de omnibus aliis quae de creatura dicuntur» (I Sent., prol., q. 1, at. 2, ad 2). satum ab alio. Unde huiusmo­ di ens non potest esse quin sit causatum, sicut nec homo quin sit risibilis; sed quia esse causatum non est de ra­ tione entis simpliciter, prop­ ter hoc invenitur aliquod ens non causatum» (I, 44, 1, ad 1). «Esse ab alio causatum non competit enti in quantum est ens, alias omne ens esset ab alio causatum, et sic oporte­ ret procedere in infinitum in causis, quod est impossibile» (II Contra Gent., c. 52, 4 arg.). Haec apparens contradictio faciliter explicatur in nos. tra sententia; nam ens dicitur analogice de Deo et de creaturis duplici analogia; attributionis et proportionalitatis, quae materialiter seu gratia materiae in casu nosί tro idem sunt, sed formaliter sunt diversae; in Sententiis ergo S. Thomas loquebatur de analogia secundum rnrmn Ζ i formalitatem attributionis, ut patet ex toto contextu responsionis et ex verbis obiectionis cui respondet et similiter ex aliis locis parallelis x, et ideo nec ens nec consequenter caetera omnia quae ad ens consequuntur I definiri et nominari possunt absque Summo analogata, quod est Primum Ens; in Summa vero Theologica loqui­ tur de analogia secundum formalitatem proportionalitalis, et consequenter negat Deum ingredi definitionem en­ tis creati quatenus ens est. Et re quidem vera, hoc quod dico ens duo significare [ potest: essentiam et esse, secundum quod sumitur aut nominaliter aut participialiter2. In primo casu ens est r * I litnfom , zi f f ίt>f zvt/i * c* ni 4- ni 4-^4-^ -- . 1 Cf. S. Thomam, v.gr., I, 1, 3, ad 1 et 7 corp, et ad 2; in Boët. de Trmit. q. 5, art. 4, ad 8; II Contra Gent., cap. 4. 2 Cf. Quodlib. II, art. 3; Caietanus, In de Ente et Essentia, cap. 4, p. 87; Ferrariensis, In I Contra Gent., cap. 25, edit. cit. t. I, pp. 163-164. 1700 P. I, Sec. Ill: De proprietatibus C. II, a. 2: Proprietates analogiae anaiogiae proportionalitatis 1701 Unde licet essentia creata sit res quae est causata, tamen praedicatum essentiale respectu omnium et in omnibus essentia illa ut essentia non importat habitudinem ad intrinsece imbibitur·, si ergo nomen ens dictum de Deo causam, nisi ex consequenti, quatenus nempe dicit ordi­ et de creaturis sumatur in hoc sensu, dicitur de illis nem ad esse, et, cum non sit suum esse, oportet quod analogice analogia proportionalitatis, et tunc neutrum definit reliquum formaliter. In altero vero casu ens est , sit ens per participationem, et sic simul cum esse parti­ praedicatum essentiale respectu Dei tantum, cum esse I cipatur essentia, nam «ex hoc ipso quod quidditati esse sit intra essentiam Dei et extra essentiam creaturae, re­ attribuitur, non solum esse, sed ipsa quidditas creari di­ spectu cuius est praedicatum accidentale et extrinsecum; citur» unde si hoc nomen ens hoc secundo sensu accipiatur, Ex quo aut aegre intelligitur quare S. Thomas eadem tunc dici debet de Deo et creaturis analogice analogia exempla indifferenter pro diversis analogiis adhibeat, attributionis, et ideo in definitione creaturae quatenus quia eadem res, puta ens, potest utramque analogiam denominatur ab esse poni debet habitudo ad Ipsum Esse suscipere, non autem quia existimet quod definitio caeSubsistens quod Deus est. Unde ipse S. Doctor ita con­ terorum analogatorum ab uno supremo sit proprietas ceptis verbis scripsit: «licet causa prima, quae Deus est, generalis analogiae, ut opinatur Cl. Blanche2; communi­ non intret essentiam rerum creaturarum, tamen tas enim illa non se tenet ex parte analogiae, sed ex parte esse quod rebus creatis inest, non potest intelligi nisi ut deductum ab esse divino, sicut nec proprius effec­ tus potest intelligi nisi ut deductus a causa propria» de re intelligimus quod quid est absque hoc quod intelligamus aliquid accidentium eius. Sed species non potest intelligi sine accidentibus Ex quo patet sensus formalis Sententiarum, ubi lo­ (propriis) quae consequuntur principium speciei; potest tamen intelligi quitur de ente ut dicit esse; ait enim expresse quod tine accidentibus individui etiam inseparabilibus; sine separabilibus «creatura non habet esse nisi secundum quod a Primo vero esse potest non solum species, sed et individuum. Potentiae vero animae sunt accidentia sicut proprietates. Unde, licet sine illis intelliEnte descendit»; descendere autem a Primo Ente idem gatur quid est anima, non autem sine eis esse est possibile neque est ac deduci ab Esse divino; in Summa vero non loqui­ mtelligibile· (Q. dispp. de Anima, art. 12, ad 7). tur formaliter nisi de essentia creata, in cuius definitione Et alibi: ^duplex est operatio intellectus, sicut dicitur in III de Anima; una qua intelligit quod quid est, et tali operatione intellectus non ingreditur esse. Quia tamen essentia dicit ordinem potest intelligi essentia rei et sine proprio et sine accidente, cum neu­ ad esse, ideo esse consequitur ad essentiam; ex quo ne­ trum eorum ingrediatur rei essentiam, et sic procedit ratio; alia est operatio intellectus componentis et dividentis, et sic potest substantia cessario sequitur essentiam creatam esse ens per partici­ intelligi sine accidentali praedicato, etiamsi secundum rem sit insepa­ pationem, in cuius definitione ingreditur habitudo ad rabile, sicut potest intelligi corvus esse albus; non enim est ibi repug­ ens per essentiam, et in hoc stat responsio S. Thomae12. nantia intellectuum, cum oppositum praedicati non dependeat ex prin­ 1 S. Thomas, De Potentia, 3, 5, ad 1. 2 Audiatur ipsemet S. Doctor in alia simili quaestione: «dicendum quod tria sunt genera accidentium; quaedam enim causantur ex prin­ cipiis speciei, et dicuntur propria, sicut risibile homini; quaedam vero causantur ex principiis individui, et hoc dicitur quia vel habet causam permanentem in subiecto, et haec sunt accidentia inseparabilia, sicut masculinum et femeninum et alia huiusmodi; quaedam vero habent causam non permanentem in subiecto, et haec sunt accidentia sepa­ rabilia, ut sedere et ambulare. Est autem commune omni accidenti quod non sit de essentia rei, et ita non cadit in definitione rei; unde t cipiis speciei, quae signatur nomine in subiecto posito. Hac vero operatione intellectus non potest intelligi substantia sine proprio; non enim potest intelligi quod homo non sit risibilis vel triangulus non habeat tres angulos duobus rectis aequales, hic enim est repugnantia intellectuum, quia oppositum praedicati dependet ex natura subjecti. Sic igitur potest intelligi prima operatione intellectus essentia animae, ut scilicet intelligatur quod quid est, absque potentiis; non autem secunda operatione, ita scilicet quod intelligatur non habere potentiam· (De Spiritualibus creaturis, art. 11, ad 7: Cf. etiam Summa totius Logicae Aristotelis, tract. 1, cap. 8, edit. Desclée, 1913, t. I,_ pp. __ 16-17). 1 De Potentia, q. 3, art. 5, ad 2. 2 A. Blanche, loc. cit., p. 186. • -a r. Λ f > * " *r «--*>···** Γ 1702 i,. P. I, Sec. III: De proprietatibus analogiae analogi·, non formaliter, sed materialiter seu gratia ma· teriae. ? 756. Quae cum ita sint, omnino retinenda videtur sententia Caietani et aliorum thomistarum, utpote magis vera secundum se et magis ad mentem S. Thomae. Acute siquidem magnus ille metaphysicus distinguit inter actum signatum et actum exercitum et inter prioritatem rei (essendi) et impositionis nominis (cognoscendi); quo fit ut, non unum alterum definiatl, sed unum altero decla­ retur et exponatur, sicut Aristoteles docuit explicare po­ tentiam et actum per inductionem quandam et per de­ ductionem ad sensum, et S. Thomas profunda verba illa, characteribus aureis digna, scripsit: «quia primum prin­ cipium nostrae cognitionis est sensus, oportet ad sensum quodammodo resolvere omnia de quibus iudicamus; unde Philosophus dicit in III Coeli et Mundi quod com­ plementum artis et naturae est res sensibilis visibilis, ex qua debemus de aliis iudicare; et similiter dicit in VI Ethic, quod sensus sunt extremi, sicut intellectus princi­ piorum, extrema appellans ea in quae fit resolutio indi­ cantis·» 12. 757. Notandum est tamen quod, quia completa et undequaque perfecta definitio complectitur totum id quod est in re, ideo si velimus definire ens creatum se­ cundum totam suam realitatem, id est, ut complectitur essentiam et esse, deberemus ponere in eius definitione habitudinem ad Deum, et in hoc sensu merito concludit Banez: «in analogis attributionis quae non important formalem habitudinem ad unum, sed tantum fundamen­ talem3, in definitione analogati minus principalis non 1 Caietanvs, De Analogia nominum, cap. 7, pp. 269-270 et In I, q. 13, art. 6, n. 4 et 12. 2 S. Thomas, De Veritate, 12, 3, ad 2. Cf. ibid., ad 3. 3 Cf· ?Jiara Ça1et*num, In I, q. 13, art. 6, n. 4. Tunc enim sunt ana­ loga attributionis mixtae cum analogia proportionalitatis, ad quam simpliciter pertinent, et non nisi secundum quid participant de analo- C. II, a. 2: Proprietates anaidgiae proportionalitatis 1703 necessario ponitur principalius analogatum. Et huius generis sunt omnia nomina quae proprie dicuntur de Deo et creaturis. Sed est advertendum quod istud... dictum debet limi­ tari ad definitionem quae datur per immediatum genus et differentiam; nam, si haec analogata minus principa­ lia definiantur exactissime a prima potentia usque ad ultimum actum, necessarium est omnino quod in eorum definitione ponatur analogatum principalius; potest quis definire albedinem per immediatum genus, vide­ licet: color disgregativus visus, in qua definitione non ponitur substantia. At, si explicatur totaliter natura albedinis, necessario est ponenda substantia in eius definitione, usque ad ra­ tionem accidentis, quae non potest explicari nisi per or­ dinem ad substantiam. Ita similiter est dicendum de sa­ pientia et de aliis nominibus Dei» \ gia attributionis. Ergo non nisi per accidens et in obliquo in illis ut sic consideratur supremum analogatum unum numero quod poni de­ beat in eorum definitione: et ideo recte dicit egregius theologus quod non necessario unum definit reliqua, sed contingenter, licet aliunde et gratia materiae necessario, imo et omnino necesario ita fieri debeat; nam pars materialis est etiam pars rei; unde si tota res totaliter de­ finiri debeat, necessario ponendum est in eius definitione id quod est formale et id quod est materiale. [Cf. S. Τηομαμ, I Sent. d. 27, q. 2, a. 2, qla. 1]. 1 D. Banez, Comment, in I, q. 13, art. 6 conci. 3, coi. 293. Adverte etiam quod in analogia proportionalitatis metaphoricae proportio pro­ pria ponitur in definitione proportionis metaphoricae, ut docet ipse S. Thomas (I, 13, 6 et 10), et luculentius Caietanus scribens: «in ana­ logia siquidem secundum metaphoram oportet unum in alterius de­ finitione poni non indifferenter, sed proprie sumptum in ratione sui metaphorice sumpti claudi necesse est, quoniam impossibile est intelliiere quid sit aliquid secundum metaphoricum nomen non cognito illo ad cuius metaphoram dicitur. Neque enim fieri potest ut intelligam quid sit pratum in eo quod ridens, nisi etiam quid significet risus nomen proprie sumptum, ad cuius similitudinem dicitur pratum ridere. Est autem huius ratio radicatis, quia analogum metaphorice sump­ tum nihil aliud praedicat quam hoc se habere ad similitudinem illius, quod absque altero extremo intelligi nequit. Et propter hoc huiusmodi analoga prius dicuntur de his in quibus proprie salvantur et pos­ terius de his in quibus metaphorice inveniuntur, et habent in hoc affinitatem cum analogis secundum attributionem, ut patet» (De Ana- 1704 P. I, Sec. Ill; De proprietatibus analogiae Nec mirum; quia enim maior est unitas numerica Μ quam unitas proportionalis, necesse est hanc in illam finaliter resolvere; et pariter, quia prius est secundum rem ens abstractum abstractione formali quam ens abs­ tractum abstractione totali, oportet omnia quaecumque resolutionem ontologicam in ens hoc modo abstractum susceperunt, ulterius resolvi resolutione theologica in ens abstractum primo modo, quod est Ipsum Esse per essen­ tiam, et consequenter, in actu exercito, summum analogatum simpliciter in linea entis. Quae resolutio, licet aliqualiter habeatur in Theologia naturali, maxime tamen obtinetur in Sacra Theologia, ubi omnia considerantur in Deo et ut aliquid Dei, et ideo theologus in omnium definitione formaliter theolo­ gica ponit Deum ipsum, quia tunc fit consideratio se­ cundum analogiam attributionis mixtae cum analogia proportonalitatis, cum qua ibi materialiter coincidit. Sed haec potius ad analogiam in actu exercito spec­ tant quam ad analogiam in actu signato, de qua formaliter quaestiones habemus. 758. Denique ultima proprietas analogiae proportionalitatis, quae ex praecedentibus sequitur, est quod unumquodque analogatorum formaliter sumptum, denologia Nominum, cap. 7, pp. 268-269; cf. etiam In I, q. 13, art. 6, n. 4). Hoc tamen non obstat praecedentibus, quia ita definiri non con­ venit analogiae metaphoricae ratione proportionali tatis, sed ratione metaphorae, vi cuius magnam affinitatem habet cum analogia attri­ butionis sumptae secundum causalitatem exemplarem, utraque enim fit secundum similitudinem; et insuper quia metaphora completur in collatione cogitantis, et in hoc iterum accedit ad analogiam attri­ butionis. Cum quo tamen stat quod fundamentaliter termini unde sumitur proportio metaphorica habent suam proportionem, sicut ter­ mini proportionis propriae habent suam; non enim minus proportio­ nis habet fortitudo leonis ad fortiter operandum opera sua, quam fortitudo hominis fortis ut fortiter sua operetur. Nec S. Thomas dixit quod unus terminus numero ponitur in defi­ nitione aliorum metaphorice dictorum, sed quod una proportio po­ natur in definitione alterius proportionis, et in hoc stat analogia inter analogiam proportionalitatis metaphoricae et analogiam attributionis, sed non adest identitas utriusque. C. II, a. 2; Proprietates analogiae proportionalitatis 1705 minat seipsum, sicut unumquodque suam formam in se habet, a qua denominatio eius formalis desumitur. Unde nomen analogum simpliciter prolatum non plus stat pro uno quam pro altero, sed supponit pro omnibus indif­ ferenter et proportionaliter, sicut hoc nomen principium non plus stat pro eo unde incipit linea vel motus vel vita vel domus, sed pro eo unde aliquid qualitercumque incipit. 759. Sic ergo omnes proprietates analogiae possunt hoc schemate contrahi: 1706 I, Sbc. Ill: De PROPRIETATIBUS ANALOGIAE 1707 ο Λ O u 2 d Λ W 0 « c u w C 0 t) ω <υ ο ω c ο ο rt P* fi Λ fi .. fi 0 Ê fi § £ 2 Ο (Λfi c C S I •wi <υ g εΟ 760. Nunc autem superest ut lector ipse initium cum fine iungat videatque omnia sibi consona; tanta enim diversitas in sinu ipso analogiae reperta, quae quibus­ dam minus expertis scandalum praebere posset, est si­ gnum veritatis omnium hucusque dictorum, cum analo­ ga dicat diversitatem simpliciter et ipsa analogia sit analoga, ita ut analogia simul exerceat in seipsa id quod ipsamet significat. Significat quidem sua definitione, exercet vero sua analogia. Qui ergo definitionem et analogiam analogiae intime, ut par est, penetraverit, omnia clara luce prospiciet. Quod si nonnihil difficultatis supersit adhuc, exercitio vincetur, diversa analoga in actu exercito percurrendo et perscrutando, tum in Metaphysica Aristotelis, tum in Summa Theologica S. Thomae. SECTIO PRIMA DE ANALOGIA ENTIS i 761. Superest ergo ut, secundum promissa1, ad se­ cundam partem problematis de analogia entis manum ad­ moveamus, scilicet ad analogiam in actu exercito. Quemadmodum fert titulus meditationis istius, directe intendimus loqui tantum de analogia entis, quae suprema est in ordine analogiarum et sine qua ceterae omnes analogiae, si quae sint, intelligi non queunt; addemus ta­ men breviter nonnullas applicationes ad Philosophiam et ad Sacram Theologiam, ut inde melius videatis universale momentum notionis huius. Art 1.- Applicatio generalis notionis analogiae ad ena t I ens in quantum 762. Problema hoc de analogia entis supponit vulga­ rem entis divisionem in ens reale et ens rationis, in sub­ stantiam et accidens, in Deum et creaturam, quae omnia ab omnibus indubitanter appellantur entia', et unice quae­ ritur secundum quem modum de illis diversis hoc nomen ens dicatur seu quaenam sit ratio significata per hoc nomen dictum in illis. 763. Qua quidem in re triplex philosophorum sen­ tentia recenseri potest: Prima extrema tenet significare rationem omnino diversam, i deoque hoc nomen ens esse neqidvocum, quemadmodum sentiunt antiqui sophistae, 1 [Videlicet in prima parte huius collationis, ubi praenotaverat auctor notionem ac divisionem analogiae in actu signato, quae hic superflue exscriberentur post amplissimam expositionem eiusdem subiecti in prima parte praesentis editionis, quarum ultima synthesis subsequent! sectione perspici potest. Nota Editons]. > I 1712 P. II, Sec. I: De analogia entis nominalistae radicales medii oevii hodiernique agnostici; altera extrema docet e converso significare rationem om­ nino eamdem et consequenter esse univocum, sicut tra­ diderunt antiqui eleatici et platonici, Scotus et hodierni intuitionistae. Denique media via incedit Aristoteles et post ipsum S. Thomas docentes significare rationem sim­ pliciter diversam et secundum quid eamdem, seu ens esse analogum', quae quidem sententia nobis omnino tenenda est utpote unice vera. Haec autem veritas dupliciter constare potest: l.°, ne­ gative, demonstrando absurdas esse contrarias sententias seu ens non esse aequivocum nec univocum, tunc enim necessario sequitur debere esse analogum; 2°, positive ostendendo analogiam entis ex propria consideratione in­ feriorum in quibus imbibitur et de quibus diversimode praedicatur. Art. 1: Ipsa analogia entis 1713 hoc nomen ens non est aequivoca, et ideo ens ipsum non est aequivocum. Maior est ipsa definitio aequivocationis. Probatur ergo minor: Ratio totaliter seu omnino di­ versa a ratione entis debet esse totaliter extra rationem entis. Atqui totaliter extra rationem entis non est nisi non-ens. Ergo ponere quod ratio significata per nomen entis est aequivoca, idem est ac dicere quod ens est simul non ens, quod est negare ipsum ens. 2) ex consideratione relativa entis scilicet per ordinem ad intellectum. Etenim intellectus est facultas una. Atqui contra rationem facultatis unius est quod eius proprium obiectum sit aequivocum seu omnino diversum vel multi­ plex formaliter. Cum ergo ens sit proprium obiectum in­ tellectus, impossibile est quod sit aequivocum, quia ipso facto ipsemet intellectus pessumdetur. Dicere ergo quod ens est aequivocum idem est ac destruere radicitus et ip764. A) Argumentum negativum ita proponi potest: hoc nomen ens, dictum de suis inferioribus, vel est ae­ l sum ens et ipsum intellectum; quia aequivoca non sunt intelligibilia; destructo enim intelligibili, oportet quod quivocum vel univocum vel analogum. Atqui non est ae­ destruetur ipsemet intellectus, qui essentialiter dicitur quivocum neque univocum. Ergo est analogum. per ordinem ad intelligibile. Maior admittitur etiam ab adversariis, et necessaria b) Deinde constat argumentis specialibus pro singulis est ex sufficienti divisione, ut ex dictis superiori medita­ inferioribus entis ut sic; reapse enim: tione constare potest. 1) Ens non est aequivocum ad ens reale et ens ratio­ Minor vero, in qua unice stat difficultas, probatur per nis, nam ea quae sunt essentialiter et naturaliter similia partes: non sunt aequivoca. Atqui ens reale et ens rationis sunt 765. Primo, ens non est aequivocum, quod patet, tum essenntialiter et naturaliter similia. Ergo ens reale et ens argumentis generalibus respicientibus ens ut sic, tum ar­ rationis non sunt aequivoca. gumentis specialibus pro singulis inferioribus entis in Maior patet ex notione aequivocationis et similitudi­ quantum huiusmodi. nis; quae enim sunt similia in aliquo conveniunt; ergo a) Et quidem argumentis generalibus procedentibus: ; non sunt penitus diversa seu dissimilia; ergo non sunt aequivoca. 1) ex consideratione absoluta entis et aequivocationis, nam aequivoca dicuntur quorum nomen est idem, sed Minor vero probatur. Ens rationis est passio seu pro­ ratio significata per nomen est totaliter seu omnino di­ prietas entis cogniti ut est cognitum, ut in Logica osten­ versa. Atqui ratio significata per hoc nomen ens non est ditur. Atqui ens cognitum ut cognitum est naturaliter et totaliter seu omnino diversa. Ergo ratio significata per essentialiter simile enti reali; quia cognitio fit essentiali- ■ ■ I I 1 1714 Λ •?.7 i I I I I I d ico ‘ 4 , ’ I I P. II, Sec. I: De analogia entis I Art. 1: Ipsa analogia entis 1715 tet pei assimilationem, cum secus foret simul cognitio et non cognitio; si namque ens cognitum ut cognitum es­ set penitus diversum seu dissimile enti quod cognoscitur, iam non esset amplius cognitum. Ergo ens cognitum ut cognitum est essentialiter et naturaliter simile enti reali quod cognoscitur. Unde et ens rationis est fundamentali­ ter in rebus. causa, quia secus pateretur seu actuaretur ab alio, quia est ipsemet actus purus. Atqui ex uno aequivoco impossi­ bile est cognoscere aliud aequivocum, cum sint penitus diversa. Ergo nec Deus ex cognitione sui posset pervenire in cognitionem aliorum a se. Tertio, pariter nec nos possemus Deum cognoscere, etiam imperfecte. Non enim possumus Deum cognoscere 2) Ens reale non est aequivocum ad substantiam et nisi ex creaturis tamquam per effectus eius. Atqui effectus accidens, nam in primis quae sunt aequivoca non depen­ aequivocus repugnat et, si daretur, non posset ducere in cognitionem causae. Ergo Deus maneret pro nobis peni­ dent ad invicem, sed sunt penitus disparata. Atqui contra tus incognoscibilis. Unde patet quod radix agnosticismi rationem accidentis est ponere ipsum non dependens sed moderni, ut habetur apud positivistas et modemistas, fiseparatum a substantia, quia tunc esset ens absolutum in naliter habetur in aequivocatione entis, ex qua sequitur se et ad se. Ergo contra rationem accidentis est ponere nominalismus radicalis, quia non esset alia convenientia aequivocationem inter ipsum et substantiam. in rebus nisi nominis, et ideo nomina tantum essent com­ Exinde etiam sequeretur agnosticismus absolutus', munia seu universalia. cognitio enim nostra incipit a sensibilibus seu accidenti­ Quarto, denique, ex quo sequitur quod omnia nomina bus, quae ideo sensibus percipiuntur. Atqui ex uno aequi­ aequaliter seu indifferenter dicerentur de Deo, «quia ex voco perveniri non potest in cognitionem alterius. Ergo ex cognitione accidentium, quae sunt obiectum proprium • aequivocis non differt quodcumque nomen imponatur, ex quo nulla rei convenientia attenditur» et sic eodem sensus, numquam homo posset pervenire ad cognitionem iure vocari posset corpus et spiritus, creator et creatura, substantiarum, quae sunt proprium obiectum intellectus, bonus et malus, etcetera. Unde et nominalista radicalis et sic evaderet impossibilis qualiscumque cognitio intel­ Nicolaus de Ultricuria dixit «quod propositiones: Deus lectiva et scientifica. est, Deus non est, penitus idem significant, licet alio mo­ 3) Ens reale non est aequivocum ad ens creatum et do»2. Posita ergo aequivocatione entis, nihil amplius con­ increatum: Primo, quia inter effectum et causam non sistere valet: nec ens, nec intellectus, nec substantia, nec datur nec dari potest aequivocatio. Atqui ens creatum est accidens, nec Deus, nec creatura; sed tantummodo ma­ effectus entis increati, quod est propria causa eius. Ergo neret sophistica pura, cuius obiectum est aequivocatio. inter ens creatum et ens increatum non datur nec dari Radix itaque nominalismi et nihilismi et agnosticismi est potest aequivocatio. aequivocatio entis, et ideo probare falsitatem istius posi­ Maior patet ex eo quod omne agens agit sibi simile; tionis est radicitus evertere fundamenta horum errorum, si autem est simile, non est penitus dissimile, ut ex ter­ qui hodie quasi ubique grassantur et fructum in ordine minis constat. religioso dederunt modemismum, qui demum in agnosti­ cism© radicatur. Minor autem ex ipsamet notione terminorum liquet. Deinde, quia secus Deus esset insipiens seu admitte- j retur agnosticismus in Deo. Deus enim non potest co­ I S. Thomas, De Verit., 2, 11. ντ η™, «<; 1 Errores Nicolai de Ultricuria, damnati a Clemente VI, Denz. 555. gnoscere alia a se nisi per se ipsum, in quantum est eorum Î 1716 P. II, Sec. De Art. 1: Ipsa analogia entis ■ 766. Secundo, ens non est univocum, et hoc ostendi­ tur argumento generali et specialibus rationibus pro sin­ gulis inferioribus entis. <1 ri 'r I « « a) Argumentum generale procedit ex ipsamet notione entis et univocationis hoc modo: ea quorum rationes for­ males seu definitiones non sunt omnino eaedem non sunt eadem inter se seu unum non est alterum. Atqui ratio formalis seu definitio entis et ratio formalis seu definitio univoci non sunt omnino eaedem. Ergo ens et univocum non sunt eadem inter se seu ens non est univocum. Maior est manifesta cum sit ipsummet principium identitatis, quod fundatur immediate super rationem unius essentiae seu rationis formalis; oportet enim, ut in Logica docetur, quod definitio et definitum sint conver­ tibilia; quorum ergo definitiones non sunt convertibiles, nec ipsa sunt convertibilia inter se. Minor autem probatur. Quae habent praedicata essen­ tialia diversa non habent eamdem definitionem, nam definitio continet praedicata essentialia definiti, ut in Lo­ gica demonstratur. Atqui ens et univocum habent praedi­ cata essentialia diversa. Ergo ens et univocum non habent eamdem definitionem seu rationem formalem, et conse­ quenter unum non est alterum. Minor subsumpta, in qua tantum est difficultas, sic ostenditur: 1) Univoca sunt universalia, quia significant rationem omnino eamdem pluribus communem, ut hoc nomen ho­ mo dictum de singulis individuis humanis; ens autem non est universale, sed transcendens, quia complectitur genera et rationes diversas; dicitur enim ens de substan­ tia et de quantitate et de qualitate, de Deo et creaturis, de ente reali et ente rationis; possumus namque dicere quod substantia est ens et quantitas est ens, haud licet tamen dicere quod substantia est quantitas; ergo non idem significat ens et substantia, ens et quantitas, sed aliquid transcendens utramque. Similiter dicere possu­ mus: Deus est ens, creatura est ens; non tamen possu­ » analogia entis 1717 mus dicere: Deus est creatura. Pariter verum est dicere: ens reale est ens, ens rationis est ens; nefas tamen est dicere: ens reale est ens rationis. Non ergo idem utrobique significatur nomine entis. 2) Univoca conveniunt in essentia et differunt in esse a quo abstrahunt; sic enim Petrus et Paulus conveniunt in essentia seu in humanitate, quia uterque aequaliter est homo; sed differunt in esse, quia esse Petri est proprium Petri et esse Pauli est ei proprium, secus enim Petrus es­ set Paulus; «sic enim, inquit S. Thomas, in Petro non dif­ ferret homo et hominem esse, impossibile esset quod ho­ mo univoce diceretur de Petro et Paulo, quibus est esse diversum» *; ens autem non abstrahit ab esse, quia et ip­ sum esse est ens; esse ergo est extra rationem univoco­ rum; sed est intra rationem entis; extra enim ens nihil est; esse autem non est nihil. 3) Univoca conveniunt in aliquo genere vel sunt ge­ nera, quia sunt universalia; non autem datur universale quod non sit vel genus vel sub genere aliquo; ens vero nec est genus nec sub genere: non est genus, quia omne genus habet differentias quae sunt extra essentiam gene­ ris scilicet habet differentias extrinsecas, sicut rationale est extra rationem animalis ut sic; extra ens autem non potest esse aliqua differentia, quia extra ens nihil est; nihil autem non potest esse differentia, cum differentia sit aliquid; nec etiam potest esse sub genere, quia quae continentur sub genere sunt posteriora genere et non transcendunt genus illud sub quo continentur; nihil au­ tem potest intelligi vel dari prius ente, quia tunc illud esset non ens; ens autem non potest esse posterius non ente. 4) Quia ergo genus est totum universale potentiale, univoca, quae sunt universalia ut dictum est, descendunt ad sua inferiora seu praedicantur de illis mediate,~ sicut animal praedicatur de homine, non ratione formalis ho1 S. Thomas, De Verit., 2, 11. I 1718 Art. 1: Ipsa P. H. Sec. I: De analogia entis minis sed ratione viventis sensitivi, «non enim animal significat hominem, nisi quia homo est substantia anima­ ta sensibilis» l; ens autem e converso descendit immedia­ te ad sua inferiora; quia nihil est intimius et profun­ dius cuilibet quam ens, quod est praedicatum essentiale respectu omnium. Sic ergo univoca non semper praedi­ cantur per se primo de suis inferioribus; ens autem sem­ per praedicatur primo et per se de omnibus; quia et ip­ sum praedicatum per se primo est ens et prius est ens quam primum praedicatum, etiam respectu ipsiusmet pri­ mi praedicati, sicut per prius convenit homini esse ens quam animal rationale et intimius et profundius; nec enim esset animal rationale si non esset ens. Manifestum est ergo quod ens et univocitas seu univocum non habent eamdem definitionem. 767. b) Deinde probatur argumentis specialibus pro singulis inferioribus eius, et quidem: 1) Ens non est univocum Deo et creaturis. Quod pro­ batur directe et indirecte seu ad absurdum. Argumenta directa sunt huiusmodi: «Diversa habitudo ad esse, ait S. Thomas, impedit univocam praedicationem entis. Deus autem alio modo se habet ad esse quam ali­ qua alia creatura; nam ipse est suum esse, quod nulli alii creaturae competit. Unde nullo modo univoce de Deo et de creatura dicitur» *2. Quod quidem argumentum sic in forma stricta proponi potest: Diversa habitudo ad esse impedit univocationem entis. Atqui in Deo et creaturis datur diversa habitudo ad eesse. Ergo impedit univoca­ tionem entis relate ad Deum et creaturas, quae ideo non datur. Maior constat ex terminis; quia supremum analogatum entis est esse a quo unumquodque denominatur ens et ad quod habet habitudinem ut ad formam vel actum » Caietanus, In De ente et essentia, ed. 1907 p 25 2 S. Thomas, De pot., 7, 7. ' P analogia entis 171Ô sui. Ergo diversitas habitudinis illius idem est ac non univocitas. Unde stat quod diversa habitudo ad esse im­ pedit vel tollit univocitatem entis. Minor autem sic ostenditur: habitudo ad aliquid in­ tra et habitudo ad aliquid extra sunt diversae, imo et op­ positae. Atqui habitudo ad esse in Deo est habitudo ad aliquid intra, quia esse est de essentia Dei, dum e contra habitudo creaturae ad esse est habitudo ad aliquid extra, quia esse est extra essentiam creaturae, cum sit accidens eius. Ergo in Deo et creaturis datur diversa habitudo ad esse. Sic ergo patet quod ens ut participium seu ut signifi­ cat esse est praedicatum essentiale solius Dei. Ad rem S. Thomas: «Dupliciter aliquid de aliquo praedicatur: uno modo essentialiter; alio modo per participationem (accidentaliter); lux enim praedicatur de corpore illumi­ nato participative, sed, si esset aliqua lux separata, prae­ dicaretur de ea essentialiter. Secundum hoc dicendum est quod ens (ut participium) praedicatur de solo Deo essentialiter (seu per se), eo quod esse divinum est esse subsistens et absolutum; de qualibet autem creatura prae­ dicatur per participationem (accidentaliter seu per acci­ dens aut contingenter); nulla enim creatura est suum es­ se, sed est habens esse... Quandocumque autem aliquid praedicatur de altero per participationem, oportet ibi aliquid esse praeter id quod participatur; et ideo in qua­ libet creatura est aliud ipsa creatura quae habet esse et (aliud) ipsum esse eius» Ratio haec profundissima simul et fundamentalis manifestat doctrinam de analogia entis finaliter niti in doctrina illa de reali distinctione inter essentiam et esse in creatis et earum identitate in Deo. Unde et merito distinctio illa dicitur veritas fundamenta­ lis philosophiae christianae. Qui ergo negant distinctionem illam debent consequenter negare analogiam entis et uni­ vocitatem eius defendere, ut fecit Scotus; at Suarezius » Quodl. II, a. 3. 1720 P. Il, Sec. I: De analogia entis qui simul negat distinctionem realem essentiae et esse et retinere vult nihilominus analogiam entis, omnino illogi ce procedit, nec mirum, si analogia eius sit verbotenus tantum analogia. 768. Praeterea: inter infinite distantia non est univocatio. Atqui inter Deum et creaturas est infinita distantia. Ergo inter Deum et creaturas non potest esse univocatio. Maior est manifesta, quia distantia hic sumitur non localiter, sed secundum dissimilitudinem naturae, ut S. Thomas explicat his verbis: «Cognitio intellectiva in no­ bis sumit principium a phantasia et sensu, quae ultra continuum (seu quantitatem) se non extendit, et inde est quod ex his quae in continuo inveniuntur, transumimus nomina ad omnia quae capimus intellectu, sicut patet in nomine distantiae, quae primo invenitur in loco (physice) et exinde transumitur ad quamcumque formarum diffe­ rentiam (metaphysice), propter quod omnia contraria, in quocumque sint genere, dicuntur esse maxime distantia, licet distantia primo inveniatur in (praedicamento) ubi» *. Et rursus «Dicuntur res (creatas) distare a Deo per dissi­ militudinem naturae, vel gratiae, sicut et ipse est super omnia per excellentiam suae naturae» 2. Ergo infinite dis­ tantia sunt infinite dissimilia et consequenter non uni­ voca. Minor vero clara est, quia Deus superexcedit in infi­ nitum quamcumque naturam creatam vel creabilem, cum Deus sit infinitus simpliciter et alia omnia sint finita. 769. Denique, effectus univocus adaequat virtutem causae et est eiusdem naturae cum ipsa. Atqui creaturae quae sunt effectus Dei nequeunt adaequare virtutem cau­ sae primae, sed infinite deficiunt. Ergo nulla creatura po­ test ese univoca Deo. * De pot. 10, 1. 2 I, 8, 1 ad 3. Art. 1: Ipsa analogia entis 1721 Maior est evidens; nam agens univocum facit sibi si­ mile secundum speciem, sicut equus generat equum et homo hominem nec possibile est hominem aut equum mgenerantes aliud generare praeter equum aut hominem. Mitior autem constat; Deus enim est suum esse, est autem impossibile quod aliquid aliud praeter Deum sit suum esse; ergo et impossibile est aliquid praeter Deum esse univocum Deo. Unde S. Thomas dicit: «Hoc est con­ tra rationem facti quod essentia rei sit ipsum esse eius, quia esse subsistens non est esse creatum; unde contra rationem facti est quod sit simpliciter infinitum. Sicut ergo Deus, licet habeat potentiam infinitam, non tamen potest facere aliquid non factum —hoc enim esset con­ tradictoria esse simul— ita non potest facere aliquid in­ finitum simpliciter» ’, seu quod sit ipsum suum esse. Nihil ergo potest univoce de Deo et creaturis dici, «existente enim diversitate in primo (quod est ens), oportet in aliis (omnibus) diversitatem inveniri»2. 770. Argumenta indirecta seu ad absurdum sic pro­ cedunt: Absurdum est dicere omnia entia esse unum es­ se; hoc namque importat pantheismum seu monismum. Atqui posita univocitate entis inter Deum et creaturam, substantiam et accidentia, omnia essent unum esse. Ergo univocitas entis absurda est, sicut absurda est conditio I cuius conditionatum est absurdum. Maior patet, quia sensu communi omnium hominum constat dari pluralitatem entium, quae etiam differunt in esse. Minor vero probatur. Ubi non datur nisi una essentia non datur nisi unum esse. Atqui posita univocitate entis, ■ non daretur nisi una essentia. Ergo non daretur nisi unum esse. 1 De pot., 7, 7 13 ■m 2 1722 i 5 P. II, Sec. I: De analogia entis Art. 1: Ipsa anaiogia entis 1723 771, Praeterea, ex hac identitate entis sequitur staEt sane, univoca significant rationem seu definitionem tim identitas scientiarum. Si enim ens est univocum, de­ omnino eamdem; ergo unam ut sic; ratio autem vel de­ bet habere semper et in omnibus eamdem definitionem, finitio rei est eius essentia; posita igitur univocitate en­ et ideo non posset dari in rerum natura nisi una definitio. tis, non daretur nisi una essentia. Sed essentia dicitur Atqui ubi non datur nisi una definitio non potest dari tota quanta est in ordine ad esse. Ergo posita una essen­ nisi una scientia, quia definitio est ratio formalis sub qua tia, necesse est ponere unum esse. Ergo posita univocitascientiae. Ergo impossibilis redderetur pluralitas scien­ te entis, sequeretur omnia entia esse unum esse tantum, darum, nec philosophia dividi posset in partes, sed idem quod est monismus absolutus seu pantheismus, terminus esset Metaphysica et Logica et Physica et Mathematica logicus realismi immoderati. et Ethica, et eadem methodus ubique esset adhibenda. Hoc argumentum potest etiam aliter proponi hoc pac­ Quod ex historia philosophiae abunde constat. Sic Spino­ to: esse non est praeter ens, quia esse non potest esse za reduxit omnes scientias ad Methematicam cuius abnihil. Si ergo ens esset univocum, esse non esset extra rationem univoci, sed intra ipsam, et consequenter uni- ) stractionem confundit cum abstractione metaphysica; pa­ riter Newton et plerique physicorum modernorum redu­ vocitas sumeretur secundum esse. Atqui esse in quantum cunt Physicam ad Methematicam et naturam considerant est esse non potest esse diversum nec univocitas admittit ut machinam; similiter Hegel identificat Logicam cum vel minimam diversitatem in propria ratione. Ergo ad­ Metaphysica; nec desunt utilitaristae qui Ethicam in Me­ missa univocitate entis sequeretur necessario non dari thematicam vel in puram Physicam resolvant. Propterea, nisi unum esse omnium, omnino indivisum et indivisi­ l quia Methematicae faciliores sunt, fere omnes isti philo­ bile. sophi post Cartesium omnia videre volunt in abstractio ­ Et hic est terminus ad quem pervenit Parmenides. Di­ ne mathematica renuuntque admittere quod evidentia ma­ cit enim: «Quidquid est praeter ens est non ens; sed quod thematica non constat, sed proprie metaphysici non sunt, est non ens est nihil. Ergo quidquid est praeter ens est quia metaphysica certe liberaret eos his aberrationibus. nihil. Sed ens est unum. Ergo quidquid est praeter unum est nihil. Ergo est tantum unum ens. Et ex hoc conclude­ 772. Denique inde sequitur immediate confusio inter bat quod esset immobile, quia non haberet a quo move­ ordinem naturalem et supernatural em; nihil enim pro retur, nec haberet extra se quo moveretur» ’. Quam ar­ nobis esset incognoscibile, quia aut nihil cognoscimus gumentationem reprehendit Aristoteles et post ipsum S. aut omnia omnino apprehendimus, cum omnia sint eo­ Thomas his verbis: «Parmenides assumit propositiones dem modo cognoscibilia ex quo ponitur esse eodem modo falsas, quia accepit quod est, id est ens, dici simpliciter, entia. Et sic apparet quare Scotus admissent possibilita­ id est uno modo (seu univoce), cum tamen dicatur multi­ tem alicuius creaturae cui connaturalis foret visio essen ­ pliciter {analogice). Dicitur enim ens uno modo substan- I tiae divinae, quod tamen a theologis communiter reicitur tia, alio modo accidens·, et hoc multipliciter secundum et quare non admittat nisi supernaturale quoad modum diversa genera; potest etiam accipi ens prout est com­ seu ex causis extrinsecis, et neget distinctionem inter pro ­ mune substantiae et accidenti»2. positionem per se notam quoad se et per se notam quoad nos et propterea dicat Deum esse esse per se notum quoad nos et argumentum a simultaneo, ut aiunt, cum S. An­ In I Phys., lec. 6, n. 2. Ibidem n. 4. selmo admittat, quibus eadem de causa adhaeserunt pos- 1 1724 Ρ. Π, Sec. I: De analogia entis tea Cartesius et Leibnizius. At haec omnia falsa sunt, lo gice tamen deducta ex principio univocitatis entis ad Deum et creaturas. ' > * ■ Art. 1: Ipsa analogia entis 1725 betesse, scilicet substantia; alia vero dicuntur entia quia sunt littius quod per se est vel passio vel habitus vel aliquid huiusmodi; non enim qualitas dicitur ens, quia ipsa habet esse, sed per eam substantia dicitur esse dis­ posita et similiter est de aliis accidentibus; et propterea dicit (Aristoteles) quod sunt entis» 773. 2) Ens non est univocum ad substantiam et ac­ cidentia. Iterum probatur directe et indirecte seu ad ab­ surdum. 775. Argumenta vero indirecta seu ad absurdum sunt En argumenta directa: Diversa habitudo ad esse im­ haec: Ubi ponitur univocitas non ponitur nec poni po­ pedit univocationem entis. Atqui diversa est habitudo ad test diversitas ut sic. Sed quidquid est creatum et crea­ esse in substantia et in accidentibus. Ergo ens non est bile aut est substantia aut est accidens. Ergo posita uniunivocum ad substantiam et ad accidentia. vocitate entis ad substantiam et accidens, omnis diversi­ Maior constat ex dictis supra. tas seu distinctio in rebus creatis evadit impossibilis, et Minor ergo probatur. Diversa est habitudo ad haben­ sic in creatis non posset dari nisi unum ens. Hoc autem dum esse in se et ad habendum esse non in se, sed in alio. absurdum est. Ergo et absurda est univocitas entis ad Atqui habitudo substantiae ad esse est ad habendum esse substantiam et accidens. in se, dum habitudo accidentium est ad habendum esse 776. Praeterea, inde sequeretur etiam identitas seu in alio et non in se. Ergo diversa est habitudo ad esse in univocitas inter sensum et intellectum. Posita enim idensubstantia et in accidentibus. Unde dicit S. Thomas: «Hoc nomen ens secundum quod importat rem cui competit l titate obiecti, ponitur et identitas facultatis. Atqui acci­ dentia sunt obiectum proprium sensuum.·, substantiae huiusmodi esse, sic significat essentiam rei et dividitur vero sunt obiectum intellectus. Ergo admissa univocitate per decem genera; non tamen univoce, quia non eadem entis ad substantiam et accidens, sequeretur identitas in­ ratione competit omnibus esse, sed substantiae quidem ter sensum et intellectum, cum idem esset ens sensibile per se, aliis autem aliter» et ens intelligibile. Et inde est quod Scotus admittit in­ 774. Praeterea idem probatur a posteriori ex signo tellectum directe esse cognoscitivum singularium, quod definitionis, nam quae univoce conveniunt habent eam- I thomistae impossibile reputant. dem definitionem. Atqui substantia et accidens, etiam ut 777. 3) Ens non est univocum ad ens reale et ad ens sunt entia, non habent eamdem definitionem. Ergo sub­ rationis. stantia et accidens non conveniunt univoce in ratione entis. Probatur argumento saepe allato: Diversa habitudo ad esse impedit univocationem entis. Atqui ens reale et Maior est per se nota. ens rationis habent diversam habitudinem ad esse. Ergo Minor sic ostenditur: Substantia dicitur ens simplici­ ens non est univocum ad ens reale et ens rationis. ter·, accidens autem dicitur ens secundum quid seu entis Minor constat ex eo quod diversa est habitudo ad esse ens; constat autem non esse idem simpliciter et secun­ obiective tantum in intellectu quam importat ens ratiodum quid; «nam ens simpliciter dicitur id quod in se ha1 Quodl. II, a. 3. i In X Metaphys., lec. 3, n. 2197. ■ Γ1 ’■  _________ 1726 P. II, Sec. I: De analogia entis nis, et habitudo ad esse obiective extra intellectum, quam dicit ens reale. 778. Praeterea, probatur indirecte ex absurdo quod sequeretur, scilicet confusio inter Logicam et Metaphysicam, ideale et reale, primum logicum et primum ontologicum, quod abunde patet ex historia philosophiae, nam in hac univocitate fundatur totus hegelianismus totusque ontologismus, qui falsi sunt. Constat ergo luculenter ens non esse aequivocum ne­ que univocum; superest ergo ut sit analogum. ** r# * 779. B) Quod tamen positive probatur tum argumen­ to generali tum argumentis specialibus respectu singulo­ rum inferiorum. a) Argumentum generale sumitur ex notione commu­ ni analogiae et ex communi notione entis hoc modo: Quaecumque habent rationem aliquam communem nec omnino eamdem nec omnino diversam, sed partim eamdem et partim diversam, analogice conveniunt. Atqui ens reale et ens rationis et Deus et creatura et substantia et accidens ita se habent in ratione entis. Ergo ratio en­ tis est analoga. Quod autem non sint omnino eadem patet, quia unum non est aliud; quod autem non sint omnino diversa con­ stat, quia omnia ista dicuntur et sunt entia. Quia ergo differunt in ratione entis et tamen conveniunt, necesse est quod analogice conveniant et analogice differant et consequenter quod ens sit analogum, utpote susceptivum definitionis analogiae. 780. b) Deinde probatur specialiter pro singulis infe­ rioribus entis. 1) Ens est analogum ad ens reale et ens rationis ana­ logia tum attributionis tum proportionalitatis propriae. Est quidem analogum, nam quaecumque sunt essentia­ liter similia et nihilominus essentialiter dissimilia analo- Αλτ. 1: Ihsa analog îa entis 1727 gice conveniunt. Atqui ens reale et ens rationis sunt essen­ tialiter similia et tamen sunt essentialiter dissimilia, quia ens rationis est essentialiter reproductio mentalis naturaliter et per se defectibilis entis realis. Ergo ens est ana­ logum ad ens reale et ens rationis. Analogia attributionis, nam illa sunt analoga analogia , attributionis quorum nomen est commune et ratio signi­ ficata per nomen est in uno tantum intrinsece et formaliter, in aliis autem extrinsece et per denominationem ab illo. Atqui ratio entis ut denominatur ab esse intrinsece tantum et formaliter invenitur in ente reali, dum in ente rationis est solum extrinsece et per denominationem ab illo; nam ens rationis est ens quia est secunda intentio entis realis, et propterea definitur per ordinem ad ens rea­ le, nec potest intelligi sine intellectione praecedenti entis realis. Ergo ens est analogum analogia attributionis ad ens reale et ad ens rationis. Analogia proportionalitatis propriae·, nihilominus si ( ens sumatur ut nomen seu ut essentia, suscipit simul ana­ logiam proportionalitatis propriae·, nam ens rationis ha­ bet vere esse obiective in intellectu et possumus vere di­ cere quod ita se habet ens rationis ad esse obiective tan­ tum in intellectu, sicut se habet ens reale ad esse obiecti­ ve extra intellectum in rerum natura; et pariter ita se habet Logica ad ens rationis sicut Metaphysica ad ens reale, et ita Logica est vera scientia sicut et Metaphysica; vera autem scientia supponit veram rationem formalem propriam et intrinsecam quodammodo obiecto proprio eius. 781. 2) Ens est analogum ad Deum et creaturas ana­ logia tum attributionis tum proportionalitatis propriae. In primis est analogum, quia creatura est entitative similis et dissimilis Deo, magis tamen dissimilis quam similis, utpote effectus (fundamentum similitudinis) non adaequans, sed in infinitum deficiens a perfectione cau­ sae (fundamentum dissimilitudinis). * 1728 P II, Sic. I: l)i analogia iîntin Et quidem analogia attributionis mixtae secundum causalitatem efficientem, exemplarem et finalem. Attributionis namque, quia analoga attributionis sunt quorum nomen est idem, sed ratio significata per nomen est in uno intrinsece et formaliter, in aliis autem extrin· sece et denominative ab illo. Atqui ens ut participium seu ut significat esse est solum intrinsece et formaliter in Deo, quia solus Deus est suum esse; in aliis autem praeter Deum est extra. Ergo ens, ut est esse, est analogum ana­ logia attributionis ad Deum et creaturas. Attributionis mixtae', quia licet formaliter ut ens creatum seu per participationem definiatur per habitudi­ nem ad creatorem seu ad ens per essentiam, tamen vir· tualiter et secundum absolutam considerationem entis, quae hic est materialis consideratio, habet ens creatum realitatem sibi inhaerentem a qua denominari potest ens, secus enim nec denominationem extrinsecam suscipere posset, cum et ipsamet denominatio sit quoddam ens. Ens ergo ut essentia non dicitur de Deo et creaturis secundum analogiam attributionis purae, sed mixtae. Secundum causalitatem efficientem, exemplarem et finalem, quia entitas creata pendet a causalitate Dei se­ cundum triplicem illam formalitatem causae; et sic ex parte efficientis formaliter habetur ens, ex parte exem­ plaris datur verum et pulchrum, ex parte finis fundatur bonum: unum autem statim sequitur ad ens per negatio­ nem causae materialis ex indivisione; et propterea ista transcendentia suscipiunt eamdem analogiam ac ens, cum quo convertuntur secundum supposita. Analogia etiam proportionalitatis propriae secundum distantiam infinitam simpliciter vel categorematice. Proportionalitatis, quia sumendo essentiam ut formam a qua denominatur ens, invenitur intrinsece in omnibus 1 Nota Editoris: Dum haec scribebat, huiusmodi analogiam auctor admitte >at, quam tamen postea, in accuratiorem crisim revocatam, reiccit, ut patet ex supra dictis sectione secunda primae partis huius operis. Λκγ. I: Ipsa analogia mis 1729 analugalis; essentia enim uniuscuiusque est intra rem cuius est. El quidem propriae, quia analogia proportionalitatis propriae sumitur formaliter seu secundum significationem propriam formae intrinsecae a qua denominatur. Atqui ens ut nomen seu ut essentia, intrinsece et formaliter sig­ nificat realitatem quamdam similem seu proportionaliter eamdem in Deo et in creaturis, nihil enim est essentialius ct magis proprium unicuique quam sua essentia. Ergo ens ut nomen vel ut essentia est analogum secundum proportionalitatcm propriam ad Deum et creaturam. Insuper essentia Dei est propria et intrinseca Deo; si­ militer essentia creaturae est propria et intrinseca creatu­ rae. Ergo ens ut essentia est simile proportionaliter pro­ priet Deum et creaturam; ct possumus vere ct proprie dicere: sicut se habet essentia Dei ad Deum ita se habet essentia creaturae ad creaturam, ct sicut se habet essen­ tia Dei ad suum esse (per adacquationem infinitam) ita se habet essentia creaturae ad suum esse (per adaequalionem seu commensurationem finitam). Secundum distantiam infinitam simpliciter, quia re­ vera inter Deum ct creaturam datur infinita dissimilitu­ do; nec tamen minor est proportionalitas quam si foret inter finite distantia; «talis enim similitudo (proportio­ num) similiter invenitur in multum vel parum distanti­ bus, non est enim maior similitudo proportionalitatis in­ ter 2 et 1 et inter 6 et 3 quam inter 2 et 1 et 100 et 50; ct ideo infinita distantia creaturae ad Deum similitudi­ nem praedictam non tollit» '. Ex quo patet proportionalitatem huiusmodi esse proportionalitatem puram et analogiam metaphysicam; ct consequenter omnia quae consequuntur ad ens ut sic vel dicunt perfectiones simpliciter simplices eamdem susci­ piunt analogiam. 1 S. Thomas, De Verit 1730 P. II, Sec. I: De analogia entis 782. 3) Ens creatum est analogum ad substantiam et accidens analogia sive attributionis sive proportionalita­ tis propriae. I Art. 1: Ipsa analogia entis 1731 Et quod etiam sit prima secundum definitionem (id est secundum essentiam) patet, quia in definitione cuius­ libet accidentium oportet ponere definitionem substan­ tiae. Sicut enim in definitione simi ponitur nasus, ita in Est analogum, quia hoc nomen ens dictum de acciden­ definitione cuiuslibet accidentis ponitur proprium eius te significat rationem formalem simpliciter diversam a subiectum; et ideo sicut animal est prius definitione quam ratione significata per ipsum quando dicitur de substan­ homo, quia definitio animalis ponitur in definitione ho­ tia, et tamen illa ratio est secundum quid eadem. minis, eadem ratione substantia est prior definitione ac­ Analogia attributionis mixtae secundum quatuor cau­ cidentis. sas, si large sumantur causa materialis et causa formalis. Quod etiam sit prior ordine cognitionis, patet. Illud Attributionis quidem, quia substantia est res cuius enim est primum secundum cognitionem quod est magis quidditati debetur esse in se, quasi intrinsece et forma­ notum et magis manifestat rem; res autem unaquaeque liter; accidens autem est res cuius quidditati debetur esse magis noscitur quando scitur eius substantia quam non in se, sed in alio sicut in subiecto, quasi extrinsece. quando scitur eius quantitas aut qualitas; tunc enim pu­ Atqui analogia attributionis sumitur penes intrinsecum et tamus nos maxime scire singula quando noscitur quid extrinsecum rationis formalis significatae per nomen. est homo aut ignis; magis quam quando cognoscimus Ergo ens ut essentia analogice analogia attributionis di­ quale est aut quantum aut ubi aut secundum aliquod citur de substantia et accidentibus. aliud praedicamentum. Quare, etiam de ipsis quae sunt Praeterea, in analogis analogia attributionis primum I in praedicamentis accidentium, tunc scimus singula quan­ ponitur in definitione aliorum. Atqui in definitione entis do de unoquoque scimus quid est; sicut quando scimus dicti de accidentibus ponitur ens dictum de substantia. quid est ipsum quantum scimus quantitatem et quando Ergo ens est analogum analogia attributionis ad substan­ scimus quid est ipsum quale scimus qualitatem. Sicut tiam et accidens. enim alia praedicamenta non habent esse nisi per hoc quod insunt substantiae, ita non habent cognosci nisi in Minor sic explicatur a S. Thoma post Aristotelem: quantum participant aliquid de modo cognitionis sub­ «Ostendit (Philosophus) quomodo substantia dicatur pri­ stantiae, quae est cognoscere quid est» mum-, et dicit quod, cum hoc quod dico primum dicatur Et attributionis mixtae, quia de facto accidentia ha­ multis modis (analogice), ut in V est habitum, tribus bent suas essentias proprias sibi intrinsecas, sicut et enmodis substantia est prima inter omnia entia, scilicet titatem propriam. secundum cognitionem et secundum definitionem et se­ Secundum quatuor causas, quia substantia respectu cundum tempus. Et quod sit prima tempore (et esse) accidentium et est subiectum inhaesionis (causa mate­ aliis, ex hoc probatur quod nullum aliorum praedicamen­ rialis), et est principium a quo oriuntur ut propriae pas­ torum est separabile (materialiter) a substantia; sola siones (causa efficiens reductive) et accidentia sunt prop­ autem substantia est separabilis ab aliis; nullum enim ter substantiam vel subiectum cuius sunt (causa fina­ accidens invenitur sine substantia, sed aliqua substantia lis), et sunt participationes deficientes entitatis plenae invenitur sine accidente. Et hic patet quod non quandocumque est substantia est accidens, sed e contrario, et propter hoc substantia est prior tempore (et esse). Î In VII Metaphys., lec. 1, nn. 1257-1259. 1732 P. II, Sec. I: De analogia entis substantialis (causa exemplaris); proprie autem et sim­ pliciter dicuntur analoga per respectum ad substantiam ut sublectum '. «Huiusmodi autem praedicationis, ait S. Thomas, duplex est modus (secundum quamcumque causalitatem): unus quo aliquid praedicatur de duobus per respectum ad aliquod tertium, sicut ens de qualitate et quantitate per respectum ad substantiam; alius autem modus est quo aliquid praedicatur de duobus per res­ pectum unius ad alterum, sicut ens de substantia et quantitate. In primo autem modo praedicationis opor­ tet esse aliquid prius duobus, ad quod ambo respectum habent, sicut substantia ad quantitatem et qualitatem; in secundo autem non, sed necesse est unum esse prius altero» 2. Etiamque analogia proportionalitatis propriae secun­ dum distantiam finitam tantum vel indefinitam. Proportionalitatis quidem, quia tam substantia quam accidens sunt entia vere et realiter, sed tamen utrobique suo modo·, nam «substantia est ens tamquam per se habens esse; accidens vero tamquam cuius esse est inesse3; substantia habet esse ut subtectum vel ut quod est; accidens vero ut praedicatum vel ut quo subiectum est tale. Proportionalitatis propriae, quia utrobique nomen entis ut est essentia propriam et formalem significatio­ nem servat modo suo, sicut homo proprie et formaliter significat substantiam, color autem proprie et formaliter designat qualitatem. Secundum distantiam finitam vel determinatam, si agatur de accidentibus connaturalibus, nam inter causam propriam et effectum proprium datur proportio determi­ nata. Atqui accidens proprium est effectus vel sequela propria substantiae specificae, et pariter accidens com1 Cf. In IV Metaphys., lec. 1, nn. 539-543 2 De pot., 7. 7. î Ibidem. Art. 2: Usus analogiae in Philosophia εγ Theologia 1733 mune est effectus vel passio propria substantiae indivi­ duae. Ergo cum omne accidens debeat esse vel proprium vel commune, necesse est dicere inter substantiam et accidentia connaturalia esse finitam distantiam, et ideo possumus substantiam mensurare seu determinare ex huiusmodi accidentibus et accidentia ex substantiis. Sic possumus mensurare rationalitatem hominis ex eius risibilitate vel modum se habendi ex eius temperamento. Secundum distantiam indefinitam seu infinitam se­ cundum quid, si sermo fiat de accidentibus supernaturalibus materialiter ut entia consideratis et non reduplica­ tive ut supernaturalia, quia tunc esset distantia infinita simpliciter; non enim educuntur de potentia naturali, sed de potentia obedientiali subiecti. Vel etiam si agatur de accidentibus materialibus respectu principii immate­ rialis, ut accidentia corporis nostri relate ad animam nostram. Si fiat secundum determinatam distantiam adest proprie loquendo analogia proportionalitatis mixtae, idest proportionatae seu finitae inter duas proportiones, et ideo vocari potest analogia proportionis, secundum explicationem tamen supra traditam. Quia vero agere sequitur ad esse, manifestum est om­ nes analogias recensitas sumi etiam posse dynamice seu in operando, modo proportionali ad analogias in essendo. Constat ergo tam negative quam positive ens esse ana­ logum ad sua inferiora. Art. 2.- Applicatio specialis notionis analogiae ad Philosophiai II et ad Sacra II Theologia II 783. Sicut ens habet applicationes in omnibus scien­ tiis, quia ubique et in omnibus latet, ita et analogia quae ad ens sequitur, ut dictum est. Ut ergo transcendentia notionis huius intimius penetretur, faciemus primo appli­ cationes quasdam in Philosophia, deinde vero in Sacra Theologia i 1734 P. II, Sec. I: APPLICATIONES De an alogia entis IN PHILOSOPHIA 784. In Philosophia quidem apparet station veritas fundamentalis, scilicet philosophiam ipsam esse analo­ gam et consequenter analogice dividi in partes, quae ana­ logice tantum inter se conveniunt et analogica methodus tradendae sunt; nam tota philosophia est scientia de ente, diversimode tamen secundum diversa entia et se­ cundum considerationem diversam unius vel diversorum entium, ita ut supremum analogatum Philosophiae sit Metaphysica (quae ideo antonomastice vocatur Philoso­ phia), deinde Mathematica, postea Physica, ad quam se­ quitur Ethica et postremo Logica; nam prior est scien­ tia de ente reali quam de ente rationis, et inter entia realia secundum maiorem vel minorem immobilitatem et certitudinem eius seu secundum maiorem vel minorem accessum ad immaterialitatem obiecti Metaphysicae. Et inde est quod Aristoteles et S. Thomas dividunt scientias speculativas secundum diversos gradus seu modos ab­ straction's, et non secundum species, quia abstractio est quid analogum, sicut intelligibile ad quod sequitur vel quod praecedit. Ex quo patet error transcendentalis illo­ rum philosophorum qui totam philosophiam reducunt ad Psychologiam, ut Cartesiani; vel methodo mathematica tradunt, ut plerique modernorum agunt. Similiter non est omnino eodem modo docenda Physica et Psychologia, quia vita et materia bruta non univoce conveniunt sed analogice analogia physica, licet non analogia metaphy­ sica vel logica, et ideo falluntur moderni qui haec eadem methodo prosequuntur et vitam in motum localem resol­ vunt. A fortiori decipiuntur qui motum nervorum putant esse eiusdem rationis ac motus intellectus et voluntatis, quo fit ut negent libertatem, et intellectum ad materiam deiciant; haec enim conceptio erronea est, quia univoce sumit motum utrobique, cum tamen sit analogus. Pa- Art. 2: Usus analogiae in Philosophia et Theologia 1735 riter in Ethica sunt duo errores extremi: communismus ex una parte, omnia bona omniaque iura societatis in Statum resolvens ita ut iura individualia vel particularia desinant esse vel sint entitates verbales; et ex alia parte individualismus seu egoismus, omnino despiciens bonum commune nec agnoscens nisi bonum privatum: In primo casu bonum sumitir univoce pro bono communi et bono privato; in alio vero aequivoce, cum tamen sint bona analoga, utpote simpliciter diversa et secundum quid eadem, ex quo fit ut bona individualia subordinari de­ beant bono communi, quin desinant esse, sicut accidens est ens subordinatum substantiae quin desinat esse ens suo modo; bonum enim sequitur ad esse. 785. Similiter notio causae analoga est, quia sequi­ tur immediate ad ens, sicut agere sequitur ad esse, et notio necessitatis et contingentiae, possibilitatis et impos­ sibilitatis et alia sexcenta quae ad causam per se conse­ quuntur, et inde apparet falsitas radicalis determinismi vel contingentismi absoluti, utpote fundati in univocitate vel aequivocitate causae et fmaliter entis. 786. Compositio ex essentia et esse, quae metaphysi­ ca est, analoga est ad compositionem ex materia et for­ ma in ordine physico, et quemadmodum ad cognitionem materiae seu potentiae physicae pervenimus ex conside­ ratione motus physici, ita ad cognitionem potentiae me­ taphysicae seu essentiae quae non est suum esse perve­ nimus ex consideratione motus metaphysici; attamen compositio utrobique est simpliciter diversa et secundum quid eadem, nec mirum proinde si Caietanus inter illas invenerit duas similitudines tantum et simul decem dissi­ militudines 787. Denique, ne plura consecter, partes Logicae analogice conveniunt, sicut et Logica est scientia analo* Caietanus, In De ente et essentia, c. 4, q. 9. 1736 P. II, Sec. I: De analogia entis ga, utpote eiusdem extensionis et abstractionis negati­ vae ac Metaphysica; et inde est quod et definitio et enuntiatio et syllogismus sint quid analogum et prae­ sertim demonstratio, quae idcirco analogice dividi­ tur; unde non omnes demonstrationes sunt unius eius­ demque valons et virtutis. Sed haec non consideraverunt moderni, imo nec plerique scholasticorum etiam thomistarum, ex quo abs dubio orta est declinatio scholasticae et corruptio veri spiritus philosophico-peripatetici, quem hodie etiam exulantem lugemus. § II APPLICATIONES IN SACRA THEOLOGIA /i J - ART. 2: USUS ANALOGIAE IN PHILOSOPHIA ET THEOLOGIA 788. Quod si ex Philosophia ad Sacram Theologiam gressum faciamus, adhuc maioris momenti dignoscitur notio haec; nam inter res naturales quarum est philoso­ phia dari potest daturque utrinque de facto univocitas; at inter Deum et creaturas, inter ordinem naturalem et supernaturalem, nonnisi analogia dari potest. Nec mirum, quia ipsum ens dicitur analogice tantum de Deo et crea­ turis, ut ex dictis constat; oportet enim creaturae notio­ nes, quae finaliter in notionem entis resolvuntur, analo­ gas esse. 789. Et revera, ipsamet Sacra Theologia est analoga ad scientiam nostram, quemadmodum scientia analogice dicitur de Deo et de nobis, utpote de ente et ab ente] necesse est enim illas scientias esse analogas quarum obiecta analoga sunt. Atqui obiectum scientiae Dei est divinum, dum obiectum scientiae nostrae est ens crea­ tum, quae analogice sunt et dicuntur entia. Ergo et scien­ tia Dei et scientia nostra ex parte obiecti sunt analogi­ cae. Et idem constat ex parte subtecti', quia agere sequi­ tur ad esse; quorum igitur esse est analogum, et agere sit analogum necesse est; patet autem scire esse quod- 1737 dam agere scientis et scientes analogice convenire, quia alter est sciens divinus, alter vero sciens creatus. Utrin­ que ergo analogia datur inter scientiam Dei seu Sacram Theologiam secundum se et scientiam nostram. Et inde statim concluditur Sacram Theologiam nosiram, etiam esse analogam secundum quod in nobis est, ad Theologiam naturalem, quia Sacra Theologia non est nisi quaedam impressio vel sigillatio scientiae divinae in nobis, quae analoga est, ut ex modo dictis constat. Propterea ergo medium theologicum seu virtualis revelatio semper analogum esse debet, utpote ex analogis confla­ tum, scilicet ex notione supernatural! revelata seu credita et ex notione naturali scita, quae tamen, quatenus stat sub illa, elevatur et instrumentum fit conclusionis supernaturalis obiective inferendae; hoc autem impossibile foret, si ens, et consequenter scientia naturalis et supernaturalis, non essent analogae. Quod si medium est analo­ gum, necessario tota scientia debet esse analoga et con­ clusiones nonisi valorem analogicum habere possunt. 790. Ergo et partes Sacrae Theologiae debent esse analogicae, idest potentiales, et ideo in diversis diversi­ mode argumentadum est, sub directione tamen et impe­ rio supremae partis, quae est pars dogmatica de Deo se­ cundum se. Illa igitur erit unice vera Theologia, quae in actu exercito constructa sit sub hac forma analoga, quae ubique latere, quin et dominare debet ad instar formae substantialis corporis theologici vel potius ad modum animae vivificantis totam theologiam. lam autem, adea­ tis S. Thomam, in ipsoque invenietis dominium et impe­ rium absolutum formae et animae huius. Quid enim sibi vult S. Doctor in Secunda et Tertia Parte Summae Theo­ logicae semper et ubique resolvens omnes veritates ex­ plicite vel implicite in Primam Partem seu in Deum se­ cundum se, per haec verba saepe repetita: ut in primo dictum est? Constat siquidem partes illas esse analogata secundaria quae resolvi debent in summum analogatum quod Deus est et scientia Dei secundum se. Faveat quis 14 Art. 2: Usus monstrare mihi vel unum articulum Summae Theologi­ cae in quo medium non sit analogum et conclusio analo­ ga non sit, et tunc aperte dicam S. Thomam desipere desinereque theologum esse; at hoc invenietis nusquam. 791. Quid (ut ad singularia descendamus), quod et omnes haereses et omnes errores theologici ex ignorantia vel neglectu analogiae processere? Undenam, quaeso, or­ tus est eror indemonstrabilitatis exsistentiae Dei nisi ex aequivocitate vel ex univocitate entis? Quibusdam enim exsistentia Dei est indemonstrabilis, quia est per se nota (nimis clara) sicut exsistentia nostri: ecce univocitas·, aliis vero est omnino impervia, etiam mediate et per efectus (nimis obscura). Cur?-quia sunt effectus aequivoci; ecce aequivocitas. Est autem demonstrabilis analogice per effectus analogos: en veritas in analogia. » analogiae in Philosophia et Theologia 1739 Jiam radicalem, licet ab ipsis aequivoce concordia nun­ cupetur. Omnis causa creata est instrumentum Dei, Atqui om­ ne instrumentum praemovetur physice a causa princi­ pali. Ergo omnis causa creata praemovetur physice vel potius metaphysice a Deo. Sed voluntas creata-etiam li­ bere agens-est causa creata. Ergo praemovetur physice a Deo. Causa enim principalis et instrumentalis analogice conveniunt in ratione causae et parirter notio causae principalis et notio causae instrumentalis analogicae sunt in suo ordine et analogice subdividuntur. Ex quo patet thomistarum argumentum esse analogum et analogam esset conclusionem eius, et ideo praemotionem Dei esse simpliciter diversam a praemotione physica agentis crea­ ti, et nonnisi secundum quid eamdem, et similiter praeQuid iam si in aliis scholis catholicis figamus men­ motionem passivam creaturae liberae esse simpliciter tem? Scientia Dei, v. gr. concipitur sicut scientia nostra, diversam a passiva praemotione creaturae non liberae et scilicet causata, determinata a rebus, quasi discursiva, secundum quid tantum eamdem aut quid dicere vult incerta; nonne huiusmodi conceptio est anthropomorphi- S. Thomas semper repetens Deum movere causas secun­ ca, ex univocitate orta inter Deum et nos? das secundum modum suum scilicet necessarias neces­ Dicendum est scientiam Dei respectu aliorum a se sario, contingentes contingenter, liberas libere? Puderet pract icam esse, utpote rerum factarum seu creatarum, sane haec dicere nisi plures caecutire plena die cerne­ II ad instar scientiae artifiicis respectu artificiatorum; ergo remus! non causata a rebus, sed causans res. Quod si praemotio Pariter creatio, utpote actio propria Dei agentis mephysica inducatur, nonne libertas perimitur? taphysici, est sine motu et consequenter sine tempore, Motio seu causalitas Dei est plus quam physica et quod ad motum sequitur; actio vero hominis et aliorum agentium physicorum est cum motu ideoque cum tem­ H me· plus quam metaphysica, quia et Deus est plus quam taphysicus, et ideo motio eius non debet univoce intelligi pore. Qui ergo negant possibilitatem creationis ab aeter­ cum motione physica creata agentis extranei, quae est no imaginationem transcendere non valent et Deum con­ motio violenta, utpote coactionem inducens; sed analo­ cipiunt univoce cum agentibus physicis; qui vero, ut gice, sicut et analogice intelligi debet libertas seu deter­ S. Thomas, possibilitatem illam admittunt, actionem Dei analogice intelligunt ad actionem creatorum, et ideo ut minatio vel electio libera voluntatis. An non thomistarum II sententia procedit ex analogia, molinistarum vero ex uni- simpliciter diversam. vocitate? Ecce molinistae concipientes libertatem II nos­ 792. In Tertia Parte unio hypostatica est analoga tram sicut libertatem Dei et motionem divinam sicut nos­ tram, finaliter destruentes et Deum et nos per discor- ad unionem animae et corporis, dicente symbolo athana- · P. II, Sec. I: De analogia entis ■m m b m m M m 1738 · -A · 1740 P. II, Sec. I: De ANALOGIA ENTIS Art. 2: Usus siano: «sicut anima rationalis et caro unus est homo, ita Deus et homo unus est Christus». Est enim unio sub­ stantialis, sed non monophysica, sicut unio animae et corporis; Eutiches univoce intellexit et haeresim monophysismi induxit; Nestorius e contra omnino aequivoce dicens esse unionem accidentalem et metaphoricam, si­ cut unio duorum amicorum, et ita haeresim dualismi incursit; veritas autem catholica est in medio, scilicet in analogia. analogiae in Philosophia et Theologia 1741 logice conveniunt in ratione boni, et similiter bonum honestum, utile et delectabile; voluntarium dicitur ana­ logice de actibus elicitis et de actibus imperatis, praeser­ tim membrorum corporis, de actibus necessariis et de actibus liberis; finis se habet in operabilibus sicut prin­ cipium in speculabilibus; resolutiones practicae oriuntur ex principiis practicis sicut conclusiones speculativae ex principiis speculativis; gratia se habet in ordine super­ natural! sicut natura in ordine naturali; et virtutes se­ 793. Rursus causalitas gratiae analogice intelligitur quuntur ad gratiam sicut potentiae naturales ad formam de Deo, de Humanitate Chrisi et de Sacramentis, sicut naturalem; peccatum dicitur analogice de peccato ori­ et causa principalis et instrumentalis tam coniuncta quam ginali et de peccato personali, in quo analogice iterum separata, analogicae sunt. Imo et dogma ipsum Imma­ dicitur de mortali et de veniali, et propterea effectus sci­ culatae Conceptionis B. M. Virginis analogice intelligenlicet reatus et poena analogici esse debent: unde et ana­ dum est ad sanctificationem Christi et ad primam sancti­ logice sumi debet in illis et explicari ratio voluntarii, ficationem nostram·, Christus enim utpote omnium Re­ quae essentialis est in peccato, sicut fecit S. Thomas, demptor, non indiguit redemptione nec redemptus est; quam tamen in hac parte perperam intellexerunt multi Maria vero et nos indigebamus redemptione et redempti thomistarum. Lex naturalis et lex positiva tam divina sumus, at non eodem modo·, nam B. Virgo redempta quam humana, tam ecclesiastica quam civilis, analogice fuit per redemptionem praeventivam ante contractionem sumenda est, et non univoce nec pure aequivoce; qui uni­ personalem seu actualem peccati originalis; nos autem voce sumunt, confundunt naturam cum gratia, Ecclesiam per redemptionem ordinariam post maculam originalem cum statu; qui vero aequivoce, separant et disiungunt, contractam. Ergo erraverunt per excessum, qui univoce discordiam inducendo; qui autem analogice, distinguunt susceperunt primam sanctificationem Matris et sanctifi­ et subordinationem harmonicam tuentur. cationem Filii et hoc derogabat dignitati seu excellentiae 795. Concludamus ergo totam Sacram Theologiam Christi·, ergo erraverunt per defectum qui sanctificatio­ nem illam putaverunt esse aequivocam cum sanctificatio­ nostram esse analogam altaque voce conclamemus: pro ne Christi et univocam cum prima sanctificatione nos- | illis qui profundam doctrinam de analogia non capiunt, tra, et hoc derogabat dignitati Matris. Sicut enim cultus nihil scripsit S. Thomas. Per hanc doctrinam unice veram vitantur oppositi analogus tribuitur Deo et aliis creaturis et B. Mariae Virgini, quia respectu Dei est cultus latriae, respectu errores anthropomorphism! et agnosticismi, qui inde ab aliorum sanctorum est duliae·, sed respectu Mariae Vir­ initio revelationis dimicaverunt contra Deum; habetur ginis est hyperduliae, ita et sanctitas et sanctificatio pri- I tamen hoc sedulo notandum est— quidam agnost ima respectu Christi, B. Mariae Virginis et aliorum ho- | cismus; quia ratio significata per nomen analogum est minum analogice sumi debet. simpliciter diversa et secundum quid eadem, idest plus accedit ad aequivocationem quam ad univocitatem, et 794. Et hoc idem cernere est in parte morali seu hoc idem est ac dicere quod nostra cognitio de Deo plus practica Summae Theologicae; finis enim et media anaaccedit ad ignorantiam seu ad agnosticismum quam ad τ> ·.··. I ■ tf: i ï 1 i •jaXF i • .· - ?> ■ · " 9 1742 P. II, Sec. I: De analogia entis SECTIO SECUNDA • ··.: m scientiawr, plura enim sunt quae de Deo ignoramus quam ΐ quae scimus, sicut et in ordine ontologico, ad quem cog­ DE ANALOGIA IN USUM nitio sequitur, docet Concilium Lateranense IV: «Cum THEOLOGIAE SACRAE COOPTANDA ergo Veritas pro fidelibus suis ad Patrem oret: volo, inquiens, ut ipsi sint unum sicut et nos unum sumus, hoc nomen unum pro fidelibus quidem accipitur ut intelliga796. Rationem fide illustratam, cum sedulo, pie et so­ tur unio caritatis in gratia (unio accidentalis); pro per­ brie quaerit, aliquam Deo dante mysteriorum intelligensonis vero divinis, ut attendatur identitas in natura unitas tiam eamque fructuosissimam assequi, tum ex eorum (unio vel potius unitas substantialis); quem ad modum quae naturaliter cognoscit analogia, tum e mysteriorum Veritas alibi dicit: estote perfecti sicut et Pater vester ipsorum nexu inter se et cum fine hominis ultimo, hoc coelestis perfectus est, perfectione naturae utroque vide­ est, e propinquiore analogia ipsorum mysteriorum fidei licet suo modo, quia inter Creatorem et creaturam non inter se, sollemniter declaravit Vaticana Synodus \ ves­ potest tanta similitudo notari, quin inter eos maior sit tigia premens Concilii Lateranensis IV2. dissimilitudo notanda» Hoc est aequivalenter dicere veritates supematurales, Nec mirum, si analogia metaphorica seu symbolica quarum intelligentiae et explicationi tota incumbit Theo­ ubique in Sacra Scriptura reperiatur, praesertim in Anti­ logia Sacra, dupliciter illustrari posse: primo, ex analogia quo Testamento; exponuntur enim res divinae verbis ac­ cum aliis veritatibus naturalibus, quas theologus natura­ commodatis modo nostro cognoscendi, scilicet terminis liter cognoscit; secundo, ex analogia cum aliis veritatibus concretis et notionibus sensibilibus seu physicalibus; et supematuralibus, quas theologus sola fide supematurali inde est quod in Sacris Litteris abundent analogiae phy­ tenet. Quod sane est aliis verbis asserere totam Theolo­ > sicae; at, sicut in omni notione imbibitur formaliter vel giam sacram consistere in huiusmodi analogiis mysterio­ virtualiter notio entis, ita et in omni analogia physica im­ rum fidei inveniendis et intelligendis. bibitur formaliter vel saltem virtualiter analogia propor­ tionalitatis propriae purae seu metaphysicae, et conse­ 797. Ac revera in Theologia S. Thomae Aquinatis quenter ubique tangitur realitas divina, si profunde res quae, iuxta sententiam iteratam plurimorum Romanorum •I considerentur; sin autem superficietenus conspiciantur, Pontificum, est veluti typus et exemplar Theologiae Sa­ ut moderni plerumque faciunt, ad errores symbolismi pa­ crae, nulla fortasse est notio frequentior et magis fundatet via. 1 mentalis quam notio analogiae. Directe vel indirecte, pro­ xime vel remote, explicite vel implicite, vere tamen ac Adhuc multa dicenda essent de hac gravissima quaes­ realiter notio haec omnes tractatus theologicos Aquina­ tione, sed dicta sufficiant, ni fallor, ad ostendendum mo­ tis, omnes quaestiones, articulos omnes, immo et omnia mentum capitale philosophico-theologicum problematis argumenta pervadit ac veluti penetrat, eo fere modo quo de analogia entis meritoque inter pronuntiata maiora sanguis totum corpus ac singula eius membra circuit ac doctrinae S. Thomae adnumeratum esse. pervadit eisque vitam ac robur affert. Quo fit, ut senten- Concilium Later, IV, c. 2, Denz. 432. Concilium Vaticanum I, Sess. Ill, cap. 4, Denz. 1796. Concilium Lateranense IV, cap. 2, Denz. 432. 1744 P. II, Sec. II: De usu analogiae in S. Theologia tia Thomae de Vio Caietani: «sine analogiae notitia me· taphysicales processus absque arte discuntur» ’, aequali vel potiori iure valeat de addiscenda thomistica theolo­ gia. Hac ergo de causa, utile videtur esse in hisce collatio­ nibus coram selecto ac doctissimo auditorio americano verbum facere de analogia in usum Theologiae Sacrae cooptanda. Qua tamen in re notare iuvat in primis me non intendere historiam theoriae de analogia eiusque usus in theologicis disciplinis texere, at neque demonstrare usum eius validum esse atque legitimum in hac materia —haec enim alius est negotii aliundeque nota suppono—: sed unice manifestare usum eius et applicationem in Theolo­ gia speculativa. Prius tamen, ad instar introductionis cuiusdam, liceat mihi breviter exponere theoriam de analogia quam appli­ care intendo. Ut enim egregie docet S. Thomas, «nullus potest convenienter alteri aliquid applicare nisi utrum­ que cognoscat, scilicet id quod applicandum est et id cui applicandum est» 2. Et quidem in hac prima lectione no­ tionem, in altera diversos modos legesque analogiae ex­ ponere conabor. 29 Cretanus, De nominum analogia, cap. 3, n. 29, ed. Za Hlll 2 S. Thomas, II-H, q. 47> a. CAPUT I 5 THEORIA ANALOGIAE Art. 1.- Notio analogiae » 798. Nomen, αναλογία, apud graecos usitatissimum, primus Tullius Cicero in linguam proxime transtulit lalinam, ut ipsemet narrat hisce verbis: «quae graece ανα­ λογία latine —audendum est enim, quoniam haec primum a nobis novantur— comparatio proportiove dici potest» 1. Postmodum vero amicus eius Terentius Varro latinitate donavit, indeque iura civitatis in lingua latina veluti acquisivit2, ita ut Seneca scribere potuerit: «utar ergo illo [nomine] non tantum tanquam accepto, sed tanquam usi­ tato» \ Quemadmodum igitur latini in propriam linguam cooptarunt verba graeca Φιλοσοφία, θεολογία, alia sexcen- 1 Tullius Cicero, Timaeus sive de Universitate, cap. 4, ed. Olivet, t. III, p. 592. Genovae 1758. 2 Terentius Varro, De lingua latina, lib. 8-10, ed. Spengel, Berolini 1885. 3 Seneca, Epist. Moral, lib. XX, epist. 3, n. 4, ed. Haase, t. III, p. 391. Lipsiae 1872. 1746 P. II. Sec. II: De usu analogiae in S. Theologia ta; ita et verbum άναλογία, eodem sensu eademque frequentia eo utentes sicut graeci: licet S. Augustinus reni­ tatur adhuc, cum dicit: «graecum nomen άναλογία..., nostri quidam proportionem vocaverunt, quo nomine uta­ mur, si placet', non enim libenter, nisi necessitate, graeca vocabula in latino sermone usurpaverim» ‘. Ad inveniendam autem realem notionem seu definitio­ nem analogiae, sicut et aliorum definibilium, duplex pa­ tet via: una inductiva seu compositiva vel per similitudi­ nes, quae pergit ascendendo ab inferioribus seu particu­ laribus ad superius seu universale, quasi ab individuis ad speciem; alia deductiva seu divisiva vel per differentias, quae procedit descendendo a superioribus seu universa­ lioribus ad inferius seu minus universale, quasi a genere ad speciem. Est enim species, quae proprie loquendo de­ finitur, non genus neque individua. Prima via facilior est et prior quoad nos; secunda ve­ ro difficilior, sed prior quoad se, certior tamen et efficacior. Incipiamus ergo a via nobis priori et faciliori. § I INVESTIGATIO NOTIONIS ANALOGIAE PER VIAM INDUCTIVAM 799. Diversae significationes reales vel potius diver­ sa significata realia verbi άναλογία sunt veluti totidem singularia eius, quae ideo se habent ad notionem commu­ nem et specificam analogiae ut individua ad specie H .Necesse est ergo has diversas reales significationes vel po­ tius res significatas nomine άναλογία percurrere, exami­ nare, colligere, comparare, ut videamus quodnam est commune omnium et fundamentale significatum: id enim erit veluti specifica significatio verbi άναλογία ideoque res significata per illud erit ipsa eius species vel essentia. » S. Augustinus, De Musica, lib. I, cap. 12, n. 23, ML. 32, 1097. C. I, a. 1: Notio analogiae 1747 Atqui nomen άναλογία reali significatione adhibetur et in mathematicis, et in philologia, et in scientiis experimentalibus, et in iuridicis disciplinis, et in philosophia, et in exegesi, et in theologia sacra. II In mathematicis quidem; nam, ut omnes norunt, nomen hoc primo inventum est et adhibitum a mathema­ ticis ad significandam habitudinem quandam seu relatio­ nem commensurationis quantitatis ad quantitatem sive continuae ad continuam sive discretae ad discretam, nem­ pe quatuor aut plurium quantitatum homogenearum in­ ter se. Distinguunt enim mathematici rationem, λόγον; et proportionem, αναλογίαν. Simplex ratio est relatio seu habitudo commensurationis duarum quantitatum homo­ genearum; exempli gratia, senarii ad ternarium est ratio seu relatio dupli: ratio vero composita est ratio duarum aut plurium rationum, hoc est, relatio seu habitudo com­ mensurationis duarum vel plurium rationum, et vocari solet identitas vel aequalitas duarum vel plurium ratio­ num, v. gr., aequalis est ratio senarii ad ternarium et denarii ad quinarium, nempe ratio seu relatio dupli; si­ cut enim senarius est duplus ternarii, ita denarius est duplus quinarii. Et huiusmodi ratio composita seu aequa­ litas rationum proprie appellatur proportio seu άναλογία. Sive autem rationem sive proportionem distinguunt in arithmeticam et geometricam. Prima fit secundum partes aliquantas; alia, secundum partes aliquotas; et inde est quod proportionis arithmeticae ratio seu medium est aequalitas absoluta, κατ’ Ισότητα, dum proportionis geo­ metricae est aequalitas tantum relativa, κατ’ άναλογίαν Ita, eadem est ratio seu proportio arithmetica denarii ad septenarium, atque quinarii ad binarium, nempe idem seu aequalis excessus trium unitatum utrobique aequali­ tate absoluta; e contra, eadem est ratio seu proportio geo­ metrica denarii ad quinarium sicut senarii ad ternarium vel quaternarii ad binarium, nempe ratio dupli; licet i Aristoteles, V Ethic. Nicom., cap. 5, n. 6, ed. Didot, II, 57, 49-50. C. I, a. 1; Notio analogiae 1748 P. II, Sec. II: De usu analogiae in 1749 S. Theologia denarius excedat quinarium in quinque unitatibus, dum senarius ternarium in tribus et quaternarius binarium in duobus. Et haec proportio geometrica est quae primo et propriissime appellatur a mathematicis αναλογία. Qua de causa, rectissime Terentius Varro dixit αναλογίαν esse nomen geometrarum. Et inde extensum est nomen proportionis seu analo­ giae ad mathematicam applicatam, quae dicitur, ut ad Opticam, ad Astronomiam, ad Musicam, ad Architectu­ ram, ad Mechanicam, ad Dynamicam, ad alia sexcenta: hoc est, ad omnia quanta quoquomodo mensurabilia. 801. In Philologia, praesertim comparata, ubi similes flexiones diversarum linguarum eiusdem familiae pro sin­ gularum propria indole animadvertuntur: itemque in unaquaque lingua, ut patet in parte illa Grammaticae quae praecise dicitur Analogia. 802. In Scientiis experimentalibus, ut videmus in Anatomia, in Physiologia, in Psychologia comparata. Ita Cuvier, vi analogiae seu correlationis proportionalis or­ ganorum animalium, ex uno osse fossili Palaeotherii to­ tum corpus eius restituit, et quidem vere, ut posterior adinventio Palaeotherii comprobavit. Praesertim vero considerantur in Biologia similitudines functionum or­ ganicarum, ex. gratia, trachia insecti, branchia piscis et pulmo mammiferi analogice conveniunt propter functio­ nes similes seu proportionales quas exercent in his di­ versis speciebus animalium, nempe functionem respira­ tionis: item brachia hominis, alae seu pennae avium et axilae piscium; similiter manus hominis et proboscis ele­ phantis. Classicum exemplum est Aristotelis, qui os mam­ miferi et spinam piscis analoga vocat, propter functio­ nes similes quas exercent. Et idem dic de aliis scientiis naturalibus. Ita Franklin ex similitudine fulguris cum scintilla electrica deduxit in atmosphaera electricitatem adesse esseque causam fulguris; Priestley, ex analogia quam observavit inter rubiginem seu ferruginem et effec- tus combustionis, conclusit omnem combustionem esse oxydationem quandam; ex analogia vel similitudine, quam physici observant inter modum productionis et difflusionis soni, lucis, caloris, electricitatis, concludunt haec omnia vel esse reapse eadem vel certe iisdem legi­ bus regi. Atque generatim dici potest, ut iam aniverterat Aristoteles, processum analogicum esse veluti ani­ mam inductionis et venationis definitionum et hypotheseon scientificarum *. «Neque aliud fere est sagacitas illa, qua experrectae mentes veritatem propemodum odoran­ tur venatuque studioso prosequuntur, quam facilitas quaedam et promptitude analogias in analogiis detegen­ di detectasque applicandi, ampliandi, confirmandi» 2. 803. In iuridicis et socialibus disciplinis: sicut, ta­ cente lege, similes solutiones similibus casibus adhiben­ dae sunt, congrua congruis conferendo. 804. Ac similiter in exegesi, ut notarunt S. Ambro­ sius et S. Augustinus, datur αναλογία, «cum demonstra­ tur non sibi adversari duo Testamenta, Vetus et Novum», sed potius «utriusque Testamenti congruentia perspici­ tur»3. Quae analogia postea extensa est ad singulas par­ tes utriusque Testamenti, quae nedum adversari sed et apprime congruere sibi invicem debent. Unde S. Thomas docet analogiam exegeticam consistere in hoc, quod «ve­ ritas unius Scripturae ostenditur veritati alterius non repugnare»4. Et in hoc fundatur principium exegeseos catholicae, quod vulgo dicitur analogia fidei, qua osten­ ditur verum sensum Scripturae non solum non repugna­ re aliis Scripturae locis, sed neque aliis veritatibus ca­ tholicis sive per divinam traditionem sive per Ecclesiae 1 ï cap j 4 I Topic., cap. 16, nn. 8-12, ed. cit., I, 185-186. S. Tongiorgi, S.J., Institutiones Philosophicae^, Logica, lib. IV, 3 art. 2, η. 323, pp. 209-210. Bruxellis 1873. S. Augustinus, De utilitate credendi, cap. 3, nn. 5-6, ML. 42, 68-69. S. Thomas, Summa theol. I, 1, 10, ad 2. 175Û P. II, Sec. II: De usu analogiae in S. Theologia Magisterium acceptis extra Scripturam ipsam1. Haec locutio analogia fidei est originis Paulinae: κατάτήν άναλογίαν της πίστεως (Rom. XII, 6). 805. At praesertim αναλογία seu proportio adhibetur reali significatione in disciplinis philosophicis et theolo­ gicis. Ita, in Logica dicimus: in praedicatis per se, sicut se habet simpliciter ad simpliciter, ita magis ad magis et minus ad minus ideoque maxime ad maxime et mini­ me ad minime2, «sicut, si calidum calefacit, magis cali­ dum magis calefacit et maxime calidum maxime calefa­ cit» et minus calidum minus calefacit3. Eodem modo: ita se habent praemissae ad conclusionem sicut causa ad effectum, quia revera praemissae sunt causa efficiens conclusionis. Item: ita se habet syllogismus dialecticus ad opinionem sicut syllogismus apodicticus ad scientiam; quia dialecticus syllogismus est propria causa opinionis sicut apodicticus est propria causa scientiae. 806. In Cosmologies, sicut se habet materia secunda ad formam secundam seu accidentalem, ita se habet ma­ teria prima ad formam primam seu substantialem; ge­ neratio se habet ad alterationem sicut substantia ad ac­ cidens, quia revera generatio est mutatio substantialis, dum alteratio est mutatio accidentalis. 807. In Psychologies sicut se habet sensus ad sensi­ bile, ita se habet intellectus ad intelligibile, nempe in proportione propriae potentiae ad proprium obiectum; «sicut oculus est aliquid compositum ex pupilla sicut materia et visu sicut forma, ita animal est compositum ex anima sicut forma et ex corpore sicut materia»4, et ideo «sicut visus est forma substantialis oculi et eo re‘ Cf. Leo XIII, Encyclica •Providentissimus», Denz. 1943; S. Pius X, luriurandum contra modernistas, Denz. 2146. 2 Aristoteles, V Topic., cap. 8, nn. 3-4. 3 III Contra Gent., cap. 27. arg. 7. < S. Thomas, In II de Anima, lect. 2, ed. Pirotta, n. 241. C. I, a. 1: Notio analogiae 1751 moto non remanet oculus nisi aequivoce, ita anima est forma substantialis viventis corporis et ea remota non remanet corpus vivum nisi aequivoce: sicut enim se habet una pars animae sensitivae ad unam partem cor­ poris sensitivi, sic se habet totus sensus ad totum corpus sensitivum in quantum huiusmodi» ’. 808. In Ethica: sicut se habet appetitus sensitivus ad sensum, ita se habet appetitus rationalis seu voluntas ad intellectum, nempe quia eodem genere causae sensus movet appetitum sensitivum et intellectus voluntatem. Sicut se habet Medicina ad corpus, ita se habet Ethica ad animam; quia sicut Medicina est scientia et ars sa­ nandi corpus, ita Ethica est scientia et ars sanandi ani­ mam; et ideo sicut proprium est Medicinae considerare sanitatem et aegritudinem corporalem, ita proprium est Ethicae considerare virtutes et vitia animae, quae sunt veluti sanitas et aegritudo eius. Item: sicut se habet prin­ cipium ad conclusiones in ordine intellectuali, ita se ha­ bet finis ad media in ordine morali, nempe in ratione causae et motivi. Pariter, sicut se habet robur ad cor­ pus, ita se habet fortitudo ad animam. Quod optime ex­ plicat Seneca. «Qui sit, inquit, haec analogia, dicam: noveramus corporis sanitatem; ex hac cogitavimus esse aliquam et animi: noveramus corporis vires; ex his col­ legimus esse et animi robur» 2. 809. In Politica: «sicut se habet rector navis ad na­ vem, ita rector civitatis ad civitatem, in hoc scilicet quod uterque eorum non sorte sed arte eligitur»3; sicut se habet athleta ad pugnam, ita dux exercitus ad bellum gerendum, quia scilicet uterque peritus esse debet ideoque non sorte eligendus4; «ut hostis, sic malus ci» 2 > t. 7, < Ibid., n. 239. Seneca, Op. et loc. cit., n. 5, p. 397. S. Albertos Magnus, V Ethic., tract. II, cap. 5, ed. Borgnet, p. 345. cit. I, 370. Aristoteles, II Rhetor., cap. 20, n. 4, ed. 1752 P. II, Sec. Il: De usu analogiae in S. Theologia vis» ’, quia nempe uterque infensus est civitati; ita se habet homo sceleratus ad corpus sociale, sicut membrum putridum et corruptivum ad corpus physicum, et ideo sicut membrum illud laudabiliter et salubriter ab­ scinditur non a quocumque sed a medico pro salute to­ tius corporis physici, ita sceleratus homo laudabiliter et salubriter abscinditur a societate per occissionem non a quocumque exercendam sed ab auctoritate qui curam habet corporis socialis pro salute totius 2: sicut se ha­ bent serenitas ad aërem et tranquillitas ad mare, ita se habet pax ad civitatem; quia sicut serenitas est quies aëris et tranquillitas est quies maris, ita pax est quies civitatis. 810. In Metaphyhica: ita se habet essentia ad esse in ente finito, sicut materia ad formam in ente mobili, nempe in eadem proportione potentiae ad actum; ita se habet ordo agentium sicut se habet ordo finium, nimi­ rum prima et media et ultima causa efficiens se babent oroportionaliter sicut finis ultimus et intermedius et pro­ ximus seu immediatus: «sicut se habet substantia ad esse sibi debitum, ita et qualitas ad esse sui generis con­ veniens» 3. 811. In Theologia Sacra: «sicut anima rationalis et caro unus est homo, ita Deus et homo unus est Christus»4, nempe unus unitate per se seu substantiali, non unitate per accidens seu mere accidentali, ut putabant nestoriani: non tamen unitate substantiali naturae, ut asserebant eutichiani, sed solum unitate substantiali per­ sonae, quae est unio hypostatica. Item: sicut Pater et Filius sunt unum unitate naturae, ita sancti sunt *unnn 1 Quintilianus, lust. Orat lib. V, cap. 11, n. 34, ed. Spalding t. Π. η. 301 2 Cf S. Thomam. II-IL 64, 2-3. 3 HI Sent., d. 1, q. 1 a. lc ed. Moos, n. 12. Symbolum «Quicumque». Denz. n 4« C. I, a. 1: Notio analogiae 1753 inter se et cum Deo unitate caritatis et gratiae; sicut Deus est perfectus perfectione naturae, ita nos debemus esse perfecti perfectione gratiae, utrique scilicet suo mo­ do1. Similiter: ita se habet gratia ad animam, sicut ani­ ma se habet ad corpus; quia sicut anima est vita natu­ ralis corporis, ita gratia est vita supernaturalis animae. Item: sicut «mens cognoscens seipsam verbum sui gi­ gnit et ex utroque procedit amor, sic Pater seipsum di­ cens Verbum suum genuit ab aeterno et ex utroque pro­ cedit Spiritus Sanctus» 2. 812. Hae igitur sunt principales significationes rea­ les verbi αναλογία. Si autem eas comparemus inter se, apparebit ipsas non esse penitus diversas seu disparatas, ut homo et triangulus; neque penitus identicas seu ae­ quales, ut animal dictum de equo et leone; sed similes seu proportionales, ut lumen corporale et lumen intel­ lectuale, quatenus utrumque in suo ordine est principium obiectivum videndi seu cognoscendi. Revera enim sive ratio sive proportio significant pro­ prie loquendo relationem aequalitatis vel inaequalitatis inter duas vel quatuor vel plures quantitates: qua de causa, notat S. Thomas quod «proportio est passio seu proprietas quantitatis» 3. Et quia proprium dicitur illud quod omni et soli et semper et conversim praedicatur de re cuius est, inde sequitur quod «ubicumque dicitur quantum aliquo modo, ibi potest dici proportio4. Est autem ratio in mathematicis certa commensuratio quan­ titatis per quantitatem secundum determinatam aequa­ litatem vel inaequalitatem: quae revera est certa ac de­ terminata eius cognitio; quantitatem enim mathemati­ cam mensurare est eam cognoscere. Proportio vero est aequalitas vel similitudo rationum seu commensuratio1 2 Conc. Lateranense IV, cap. 2, Denz. 432. S. Thomas, De Verit., q. Î0, a. 7c. In V Metaph., lect. 17, n. 1021. « S. Thomas, In librum Aristotelis de Sensu et Sensato, lect. 7, n. 98. 15 < ft 1754 P. Il, Sec. II: De esu analogiae in S. Theologia 1755 C. I, a. 1: Notio analogiae num duarum vel plurium quantitatum ex una parte et duarum vel plurium ex alia, et ideo est et ipsa quaedam ulterior et mediata commensuratio quantitatum mensu­ ratarum secundum aequalitatem absolutam vel propor­ tionalem, prout agitur de proportione arithmetica vel geometrica: est ergo proportio mathematica quaedam mediata cognitio certa tamen ac determinata secundum modum suum. Eodemque fere modo ratio et proportio extenduntur ad mathematicas applicatas. In quibus omnibus essen- . tiale significatum rationis est commensuratio, sicut es­ sentiale significatum proportionis est similitudo seu ae­ qualitas quaedam relativa commensurationum; ac finaliter significatum fundamentale tam rationis quam pro­ portionis est esse cognitio vel principium cognitionis quantitatum mensurabilium vel commensurabilium. Ubicumque ergo invenitur similitudo quaedam inter diversa vi cuius unum ex alio determinari et quasi commensurari potest ideoque cognosci, ibi est formaliter ratio et proportio quaedam, licet materialiter non sit res quanta quantitate dimensiva mathematica. Et sic ra­ tio et proportio extenduntur ad alias disciplinas praeter mathematicas, ad significandas scilicet easdem vel simi­ les functiones vel potentias verborum similium, ut in Philologia; vel organorum aut viventium similium, ut in Biologia et Physiologia; vel combinationum corporum chimicorum, ut in Chemia. ente; ita etiam datur multitudo duplex et duplex quantilas: una mathematica et alia metaphysica vel transcendentalis, et «multtiudo sic accepta hoc modo se habet ad multa de quibus praedicatur, sicut unum quod con­ vertitur cum ente ad ens» et similiter «duplex divisio: una materialis, quae fit secundum divisionem continui» seu quantitatis dimensivae, quae corporalium tantum est; et «alia est divisio formalis, quae fit per oppositas vel diversas formas» aut rationes formales, et hanc divisio­ nem sequitur multitudo quae non est in aliquo genere [praedicamentali, nempe quantitatis], sed est de tran­ scendentibus, secundum quod ens dividitur per unum et multa»2. Cuius ratio est, quia quantitas in geometricis —in qui­ bus primo dicitur proportio seu analogia— consideratur formaliter sub ratione figurae, quae est forma quanti in quantum huiusmodi; in physicis autem, praesertim in viventibus, consideratur quantitas secundum rationem perfectionis connaturalis: «sicut enim cuilibet speciei debentur aliqua accidentia propria, ita et propria quan­ titas, licet cum aliqua latitudine propter diversitatem materiae et alias causas individuales; non enim omnes homines sunt unius quantitatis, sed tamen est aliqua quantitas tam magna ultra quam species humana non porrigitur, et alia quantitas tam parva ultra quam homo non invenitur»3. Quando ergo homo vel vivens pervenit ad debitam quantitatem sibi naturaliter debitam secun­ dum propriam speciem, dicitur perfecte evolutus physi­ 813. Praesertim vero extenditur ad omnes discipli­ ca perfectione corporali, quae immediate dependet ex nas philosophicas et theologicas vi similitudinis analo­ perfecta eius potentia seu virtute augmentativa. Id igitur gicae inter quantitatem dimensivam seu praedicamenta- quod formale et essentiale est in quantitate praedica­ lem, quam directe considerat Mathematica, et quantita­ mentali est forma et perfectio et virtus eius. Et hoc est tem virtualem seu intensivam vel transcendentalem, quod metaphysicus considerat in hac corporali quanti­ quam proprie respicit Philosophia et consequenter Theo­ tate, omnino abstrahens ab eius dimensione: et sic prologia. Sicut enim est duplex unitas: una mathematica et praedicamentalis, quae est principium numeri, et alia 2 Ibid' o metaphysica seu transcendentalis, quae convertitur cum 3 S. Thomas, In II de Anima, lect. 8, n. <* •, Λ • l i i' I’ II· Se<; C. I, a, 1: H: DR «'su anaiogiau in S, Tiiiwmiia NOTH) anaiogiai ma; ita est tranquillitas in mari sicut serenitas in aere': sive sint res et rationes eiusdem (.'eneris, ut in mathema­ ticis, sive diversi generis dummodo sint quodammodo eiusdem ordinis, ut in philosophicis et theologicis. Hac tamen in re, ad vitandas aequi vocationes, no­ tanda est diversitas terrninologiae apud Aristotelem et apud S. Thomam aliosque philosophos ac theologos scho­ lasticos. Aristoteles, sicut Euclides quem sequitur, di­ stinguit inter rationem et proportionem seu Αναλογίαν quae semper iia inter duas vel plures rationes ideoque postulat saltem quatuor terminos: ή γάρ Αναλογία Ισότης frrl λόγων, καί έν τέτταρσιν έλαχίστοις 2. Et eodem mo­ do auctores latini primo vertentes aut latinitate donan­ tes verbum Αναλογία, ut Tullius Cicero’ et Terentius Varro, qui ait: «ex eodem genere quae res inter se ali­ qua parte dissimiles rationem habent aliquam, si ad eas duas alterae duae res coi latae sunt, quae rationem ha­ bent eandem, quod ea verba bina habent eundem λόγον, dicitur ulrumque separatim Ανάλογον, simul collata qua­ tuor Αναλογία... Sic, cum dicimus eandem rationem ha­ bere assem ad simissem quam habet in argento libella ad semibellam, quid sit Ανάλογον ostendimus; cum utro­ bique dicimus et in aere et in argento esse eandem rationem, tum dicimus de Αναλογία»4, E contra, S. Thomas aliique veteres scholastici ratio­ 814. Ex quibus omnibus apparet analogiam univer­ nem simplicem, hoc est, inter duos terminos, appellant saliter sumptam, secundum formale ac fundamentale proportionem; compositam vero, idest inter quatuor significatum reale diversarum acceptionum eius in diver­ saltem terminos vocant proportionals atem; sive in ma­ sis disciplinis, esse similitudinem rationum quarumcum­ thematicis sive in metaphysicis et theologicis. Cuius cau­ que vi cuius ita se habet hoc ad hoc vel ab hoc vel in sa videtur fuisse partirn imperfecta versio Euclidis et Aristotelis, quae λόγος vertebatur proportio; partirn in­ hoc, sicut illud ad illud vel ab illo vel in illo, v. gr.: fluxus proportionis in rationem, quia etiam proportio ita se habet sensus ad sensibile sicut intellectus ad intclligibile; ita procedit sensatio a sensu sicut intellectio ab intellectu; ita est visus in oculo sicut intellectus in anii Cf. Aristotuuim, / Topic., cap. 15, nn. 1-2, cd. cil. I, 184, 31-36; portionali similique modo extendit ad omnes formas cl virtutes et perfectiones, nempe ad omne ens plenum ci perfectum secundum essentiam, secundum esse vel se­ cundum virtutem operativam Unde S. Thomas profun­ de dixit quod «virtualis quantitas non est ex genere suo quantitas, quia non dividitur divisione essentiae suae.., sed ex genere suo est vel forma accidentalis vel forma substantialis»1 et quod «in tot distinguitur quot sum naturae vel formae, quarum perfectionis modus totam mensuram quantitatis facit» nimirum quantitas haec transcendit praedicamentum quantitatis et vagatur per omnia genera sicut ens. Quo in sensu recte Aristoteles dixit praedicationem analogam circu i re omne ens et om­ nes entis differentias: έν έκάστη γάρ τον ôv-ro$ χατηγορΙ? έστί τό Ανάλογον 4. Sicut ergo ratio et proportio in mathematicis cral determinata relatio seu habitudo commensurationis in eodem genere seu praedicamento quantitatis, ita ratio el proportio in metaphysica est relatio seu habitudo rerum quarumlibet convenientium in aliquo ordine, quomodo­ cumque denique id fiat: quae sane metaphysica latitudo apprime respondet latitudini proportionis geometricae, quae primo dicta est Αναλογία. ci. I, 42, 1 ad I. / Sent., d. 17, q. 2, a. lc. !)<■ Verit., q. 29, a. fc, ΛμίΜσππΗ, XII [ Metaph IV Metaph. VI, 15, ïï, 520 , 34; VIH Metaph., VJ 4, II, 568, 1213. î V F.lhic. Nicont., cap. 3, n. 8; II, 55, 41-42. 5 Tullius Cicîiko, Timaeus, cap * 5, ed * cit., PPcap. 7, P 595 4 TiæiiNTlUS VARRO, t)e Urtgua latina, lib. X, 37-38, cd. cit., pp. cap. II, 637, 52. 24R-249. 1758 est quaedam ratio. Qua de causa, S. Thomas unam pro­ portionem non semper eodem modo sumit. Quandoque enim sumit proprie et stricte pro certa et determinata habitudine commensurationis inter duos terminos, quae ideo essentialiter postulat duas conditiones simul: a) quod sit habitudo inter duos terminos tantum; b) quod haec habitudo sit certa et determinata seu finita, ob finitam seu determinatam distantiam inter eos. Quando­ que vero sumit large, quando scilicet una vel altera ex his conditionibus adest, licet alia desit: et sic nonnum­ quam appellat proportionem habitudinem inter duos terminos, quamvis sint infinite distantes, dummodo con­ veniant in aliquo ordine; aliquando autem habitudinem inter quatuor vel plures terminos, dummodo sint finite seu determinate distantes. Et hac ratione quandoque negat proportionem inter creaturam et Creatorem, quan­ doque affirmat. Quod etiam in sensu S. Augustinus scrip­ serat: «non dico Pater memoria est, Filius intellectus est, Spiritus voluntas est; non dico, quomodolibet intelligatur, non audeo. Servemus maiora sapientibus, infir­ mis infirmi insinuamus quod possumus. Non dico ista illi Trinitati velut aequanda, quasi ad analogiam, idest ad rationem quandam comparationis dirigenda» ‘. At inde venit quod S. Thomas aliique scholastici distinguant analogiam duplicem: unam proportionis, aliam proportionalitatis. Paulo aliter S. Albertus Magnus loquitur, qui diffi­ cultatem hanc terminologiae sensiisse videtur. luxta ip­ sum ergo, proprie loquendo, distinguere oportet inter similitudinem, proportionem et proportionalitatem: «similitudo inter duo est; proportio inter quatuor; et proportionalitas inter octo et aliquando inter decem, si pro­ ducatur proportionalitas, ut non tantum attendatur in­ ter partes et partes sed etiam inter constitutum totum 1 C. I, a. 1: Notio P. II, Sec. II: De usu analogiae in S. Theologia S. Augustinus, Sermo 52, cap. 10, n. 23, ML. 38, 364. 1759 analogiae ex primo et secundo et inter constitutum totum ex tertio et quarto» Rectius Caietanus pro eodem sumit proportionem et proportionalitatem, cum ait:: «analogiae igitur vocabu­ lum proportionem sive proportionalitatem, ut a graecis accepimus, in proposito sonat»2, loco proportionis in talione metaphyisca ponens attributionem, sicut iam pri­ dem fecerat Averroes. Omnes tamen in hoc consentiunt, αναλογίαν sensu proprio et perfecto esse proportionalilatem ac postulare saltem quatuor terminos, ac signifi­ care universaliter quamcumque similitudinem habitudi­ num inter res quascumque. § Π INVESTIGATIO NOTIONIS ANALOGIAE PER VIAM DEDUCTIVAM 815. Ex modo dictis apparet Analogiam praeseferre quandam universalitatem ideoque nomen analogum esse nomen commune seu universale; nam proportio seu com­ paratio, quam significat, est essentialiter inter plura. Et «quia via ad inveniendum definitiones convenientissima est per divisiones» 3 seu differentias, quae idcirco appella­ tur descensiva seu deductiva quasi a genere ad speciem, ideo ad obtinendum exactam certamque definitionem analogiae, necesse est distinguere seu dividere modos quibus nomen aliquod potest dici universale seu com­ mune. Atqui «tribus modis contingit aliquid aliquibus com­ mune esse: vel univoce, vel aequivoce, vel analogice»4. Aut enim commune nomen dicitur de inferioribus sub eo contentis uno prorsus modo, μοναχώς, hoc est, secun1 cit, 2 3 4 S. Albertus Magnus, In V Ethic. Nicom., tract. II, cap. 5, ed. t. 7, p. 345. _ , , Caietanus, De nominum analogia, cap. 1, n. 2, ed. cit., p. 4. S. Thomas, In III Physic., lect. 1, n. 5. S. Thomas, I Sent., d. 35, q. 1, a· 4c· ■■WMVRBWUMn* 1760 P. II, Sec. II: De usu analogiae in S. Theologia dum rationem vel significationem omnino eandem, sicut nomen animal de cane et equo et bove dictum in quan­ tum animalia significat omnino idem, nempe substan­ tiam animatam sensitivam —et tunc est nomen univo­ cum, συνώνυμον—; aut non uno modo sed pluribus, ττολλαχώς, idest secundum rationem vel significationem non eandem omnino sed diversam, ut nomen sanum, cum dicitur de animali sano et de cibo sano et de medi­ cina sana et de aere sano et de colore sano, non signifi­ cat omnino idem sed rationes valde diversas, nempe subiectum sanitatis (animal) vel causam sanitatis (cibus sanus, aër sanus) vel conservativum sanitatis (medicina) [ vel signum sanitatis (color sanus), quae diversae res, in quantum sanae, rationes important valde diversas —et 1 tunc est nomen aequivocum, όμώνυμον—: quo quidem in v casu, vel significat rationem omnino diversam in suis inferioribus, hoc est, penitus disparatam, ut nomen gal­ lus cum dicitur de cive Galliae et de specie avis quae appellatur gallinacea vel, ut ait Aristoteles, si nomen Callias diceretur et homo et Lignum *, et sic est nomen pure aequivocum, quod etiam appellatur aequivocum a ( Icasu, όμώνυμον άττό τύχης, quia casu accidit vel fortunant idem materialiter nomen diversis rebus significandis im­ ponatur absque ulla relatione dependentiae vel communi­ cationis —qua de causa hoc nomen est casualiter et verbotenus tantum universale—; vel significat rationem non omnino diversam et disparatam, sed medio quodam I modo, hoc est, partim eandem et partim diversam, quia , significant diversas proportiones similes ideoque in ali- 1 quo uno convenientes, sicut nomen pes cum dicitur de pede animalis et de pede scamni et de pede versus, ubi sunt duae significationes proportionales, nam, cum dici­ tur de pede animalis et de pede scamni, intelligitur ba­ sis et sustentaculum proportionale utrisque; cum vero | dicitur de pede hominis et de pede versus, intelligitur ! 1 Aristoteles, I Metaph., can 9 cap. 4, n. 10, II, 20-22. * ’ n> 5, Π, 482, 46-49; XI Metaph, C. I, a. 1: Notio ANALOGIAE 1761 mensura quaedam quantitatis corporalis continuae et proportionalis mensura quantitatis verborum et syllaba­ rum in poesi, et sic est nomen non pure aequivocum, sed aequivocum a consilio, όμώνυμον άττό διανοίας, quia con­ silio et ratione evenit ut idem nomen de diversis dicatur propter aliquam similitudinem vel dependentiam vel re­ lationem, ut patet in exemplo allato, quasi medium inter pure aequivocum et pure univocum, et est praecise no­ men analogum. Est ergo analogia essentialiter media inter puram univocationem et aequivocationem puram, quasi significans essentialiter plura non secundum ratio­ nem totaliter eandem et aequalem, ut univocum neque secundum rationes totaliter diversas et disparatas, sicut pure aequivocum, sed secundum rationes proportiona­ les, hoc est, similes et affines secundum propriam ra­ tionem uniuscuiusque. 816. lam vero medium, ratione sui, naturam utriusque extremi aliquo modo participare debet. Oportet ergo determinare secundum quam rationem vel mensuram analogum participat univocationem et aequivocationem puram, hoc est, identitatem univocationis et diversita­ tem purae aequivocationis. Atqui huiusmodi participatio dupliciter tantum intelligi potest: aut quod utrumque extremum ex aequo par­ ticipet, aut inaequaliter. Constat autem non posse aequaliter participare extre­ ma univocationis et aequivocationis purae. Si enim ita esset, deberet analogum necessario in se includere vel totam simul rationem utriusque extremi, vel partem aequalem unius et partem aequalem alterius. At vero neutrum dici potest. Non primum, tum quia rationes illae sunt directe contrariae —ratio totaliter eadem et ratio totaliter di­ versa—; contraria autem presse sumpta mutuo se expel­ lunt ab eodem subiecto et ab eodem conceptu obiectivo: 1762 P. II, Sec. II: De USU ANALOGIAE IN S. THEOLOGIA tum etiam quia hoc esset contra rationem formalem medii, quae non est mera iuxtapositio extremorum, ut accideret in hac hypothesi. Neque alterum, quia non possent constituere unum per se intelligibile. Nam elementa omnino aequalia et quasi in aequilibrio necessario posita, essent plura ut plura. Sed plura ut plura non possunt simul per se intelligi, sed solum plura ut unum vel ad unam quandam rationem reducta: et tamen definitio, cum sit principium intelligendi omnia quae rei definitae conveniunt, debet esse maxime intelligibilis: ac revera plura analogata, ut talia, simul intelliguntur, v. gr., punctum, aurora, et cau­ sa simul intelliguntur quatenus conveniunt in una simili ratione principii lineae, diei, effectus: sicut enim pun­ ctum est principium lineae, ita aurora est principium diei et causa est principium sui effectus. 817. Admittendum est ergo secundum membrum disiunctionis, quod scilicet analogum participet extrema illa inaequaliter seu quod plus accedat ad unum extremum quam ad alterum. Hoc autem supposito, duplex casus fingi potest: aut quod plus participet identitatem rationis univocitatis et minus diversitatem rationis aequivocitatis purae, et tunc analoga definirentur: ea, quorum nomen est unum, sed ratio significata per no­ men est simpliciter eadem et secundum quid diversa', aut quod ex adverso plus participet diversitatem ratio­ nis aequivocitatis purae et minus identitatem rationis univocitatis, quo in casu analoga definerentur: ea, quo­ rum nomen est idem, ratio vero significata per nomen est simpliciter diversa et secundum quid eadem. Atqui primum dici non potest. Nam diversitas secun­ dum quid potest revera esse diversitas minima, hoc est, non essentialis sed mere accidentalis; et sic minima dif­ ferentia, etiam accidentalis, sufficeret ad analogiam con­ stituendam et ad univocitatem destruendam: quo in ca­ su, nulla maneret amplius vera univocitas in rebus. Uni­ C. I, a. 1: Notio analogiae 1763 voca enim presse sumpta dicuntur universalia, hoc est, genera et species. At vero genera non stant in indivisibili, sed latitudinem magnam admittunt, eo quod ex materia vel potentia, quae indet er minationem importat, sumun­ tur: species quoque sub eodem genere contentae non sunt aequalis perfectionis, sed dicuntur secundum magis et minus; semper enim differentia specifica unde sumitur divisio generis et constitutio speciei est magis perfecta in uno membro quam in altero, sicut rationalitas est magis perfecta quam hinnibilitas, et ideo sub genere animalis perfectior species est homo quam equus. Qua de causa, ut lepide arguebat S. Augustinus contra Stoi­ cos, elephas et musca sunt aequaliter animalia, sed non aequalia animalia. 818. Remanet igitur, ut unice verum et possibile, aliud membrum dilemmatis, scilicet quod analogum plus accedat ad extremum aequivocationis quam univocationis, ideoque potius sit reducendum —reductione qui­ j dem impropria et imperfecta— ad aequivocum quam ad univocum. Revera enim analogum significat rationem lOrmaliter seu essentialiter diversam propria sua essen­ tiali significatione communi, licet proportionaliter ean­ dem vel similem secundum proportionem in omnibus et singulis analogatis de quibus praedicatur, sicut nomen claritatis diversam rationem licet proportionalem in unoque significat quando dicitur color clarus, vox clara, pro­ positio clara, oculus clarus, intellectus clarus; et simi­ liter nomen acuitas, prout dicitur de angulo acuto, de voce acuta, de intellectu acuto; vel sicut nomen serra, cum dicitur de serra ferrea et de serra lignea et de serra picta, nam serra lignea vel picta non secat sicut ferrea, sed est imago quaedam serrae, ώς είκων, ut exemplo utar Aristotelis ’. Diversitas autem vel minima in ipsa ratione essentiali communi facit diversitatem simpliciter, sicut 1 IV Meteorol., cap. 12, nn. 3-5, III, 625, 22-39. 1764 P. II, Sec. II: De usu analogiae in S. Theologia «ad pulchritudinem hominis requiritur quod omnia membra consonent, ad turpitudinem vero sufficit unius membri, puta oculorum [vel narium] deformitas» *. Et propter hoc Aristoteles et S. Thomas ceterique peripa­ tetici analogum reducunt ad aequivocum potius quam ad univocum, propter maiorem affinitatem ad ipsum, licet restringant et mitigent diversitatem aequivoci puri, dicentes quod est aequivocum a consilio, άπό Siavoiaç. lure igitur S. Albertus Magnus dicit quod «hoc nomen non est simpliciter unum, sed simpliciter est multa et secundum quid unum»12. Itaque concludendum est hanc esse veram realemque definitionem analogorum: ea, quorum nomen est idem, ratio vero significata per no­ men est simpliciter diversa et secundum quid eadem, scilicet non absolute eadem sed solum proportionaliter, eo fere modo, quo se habebant rationes proportionis geometricae; seu, et in idem redit: unius eiusdemque nominis ratio vel significatio formalis communis pluribus in sensu simpliciter multiplici ac diverso, uno tamen pro­ portionaliter vel secundum quid pro sua quaque parte. 819. Cuius definitionis bonitas potest insuper posi­ tive comprobari sequenti argumento: illa est bona defi­ nitio analogiae, qua haec perfecte constituitur in seipsa et a ceteris distinguitur; est enim de ratione bonae definitionis ut per eam res definita perfecte constituatur in seipsa et a ceteris distinguatur. Atqui praedicta defi­ nitione analogia perfecte constituitur in seipsa et a cete­ ris distinguitur. Distinguitur quidem a ceteris·, nam per hoc quod dicitur: unius eiusdemque nominis, differt analogia ab heteronymia et a polynomia, quae vel plures res diverso sensu diversoque nomine significat, ut domus et cala1 Caietanus, /n Praedicamenta Aristotelis, cap. 1, fol. 15, col. 2, Venetiis 1554. 2 S. Albertus Magnus, In I Post. Analyt. tract. II, cap. 13, ed. cit., t. II, p. 50b in fine. C. I, a. 1: Nono analogiae 1765 mus; vel diverso nomine eandem rem, ut gladium et en­ sis: et convenit cum univocis et pure aequivocis, quae idem nomen retinent. Cum vero additur: ratio vel signi­ ficatio formalis communis pluribus, secernitur a pure aequivocis, quae non habent nisi nomen commune, sed ratio vel significatio formalis est omnino singularis et primo diversa in unoquoque cui nomen attribuitur, ut nomen canis cum dicitur de animali et de constellatione: et convenit cum univocis, quia tam univoca quam ana­ loga et nomen et significationem formalem habent plu­ ribus communem. Denique, cum dicitur: in sensu sim­ pliciter diverso ac multiplici simul que eodem proportionaliter vel secundum quid, differt analogia ab univocis, quae de pluribus secundum eandem omnino rationem seu formalem significationem dicuntur, ut animal eo­ dem omnino sensu dicitur de homine et de cane, ita ut, secundum quod animalia, eandem omnino definitionem habeant homo et canis, nempe substantia animata sensi­ tiva; sed analoga in ipsamet ratione vel significatione formali communi habent diversitatem, ut significatio en­ tis diversa est in ipsamet ratione entis secundum quod dicitur de substantia et de accidenti, et «propter hoc ens non potest esse genus [ = univocum] substantiae et ac­ cidenti; quia in ipsa ratione [communi] entis, substan­ tia, quae est ens per se, prioritatem habet respectu acci­ dentis, quod est ens per aliud et in alio» Similiter per hanc formulationem optime exprimitur ipsa essentia analogiae, qua in seipsa perfecte constitui­ tur. Dictum est enim analogiam essentialiter mediam consistere inter aequivocationem puram et univocitatem; ergo formalis eius constitutio ponenda est in hac me­ dietate plus aequivoca quam univoca. Hoc autem per­ fecte significatur in formula praedicta. Nam ratio uni­ versalis medietatis stat in sensu simul uno et diverso quem analogum nomen praesefert, quatenus per unita1 S. Thomas, In I Periherm., lect. 8, n. 6 1766 P. II, Sec. II: De usu analogiae in a. 2: Divisio analogiae S. Theologia 1767 merum ut multa ad multa seu ut plura ad plura, quia de ratione numeri est ut contineat plures unitates; ad unitatem vero se habet numerus ut plura ad unum. Ergo et proportio metaphysica seu analogia debet primo et per se dividi in analogiam multorum ad multa et in ana­ logiam multorum ad unum. tem accedit ad univocationem et recedit a pura aequivocatione, et per diversitatem recedit ab univocitate et ac­ cedit ad aequi vocationem: atque utrumque simul in­ nuunt illa verba: in sensu simpliciter diverso et secun­ dum quid eodem. Ratio vero propria et specialis huius medietatis con­ sistit in maiori accessu ad aequivocationem et maiori participatione diversitatis eius quam unitatis univoco­ rum, et hoc exprimunt verba illa: in sensu simpliciter diverso et secundum eodem. Praedicta ergo formula continet perfectam definitio­ nem seu potius descriptionem analogiae. 821. Rursus, quia numerus distinguitur in determi­ natum seu finitum et indeterminatum seu infinitum, ωρισμένω$ καί άωρισμένω$ \ proportio geometrica plu­ rium ad plura subdividitur in finitam, commensurabilem, determinatam, rationabilem, et infinitam, incommensu­ rabilem, indeterminatam, irrationabilem. Ergo et simili modo proportio metaphysica plurium ad plura seu mul­ torum ad multa subdistingui debet in proportionem fi­ nitam seu commensurabilem et infinitam seu incommen­ Art 2.- Divisio analogiae surabilem: quod quidem accidit quando inter rationes comparatas est infinita distantia seu dissimilitudo una 820. Divisio analogiae sumenda est ex ipsamet eius natura prout hucusque determinata est: est enim haec cuni ProPortionali similitudine. Licet enim finiti ad inlex fundamentalis divisionis, ut fiat secundum naturam I finitum nulla sit ratio seu commensuratio, potest tamen esse proportio seu proportionalitas, quia «sicut infinitum rei dividendae. lam vero analogia metaphysice sumpta, est aequale infinito, ita finitum finito; et per hunc mo­ de qua nunc loquimur, est ex una parte similis seu ana­ dum est similitudo inter creaturam et Deum, quia sicut loga analogiae seu proportioni geometricae, ut patet ex se habet Deus ad ea quae ei competunt, ita creatura ad dictis; ex alia vero dicit formaliter rationes multas et sua propria» 12: «talis enim similitudo similiter invenitur diversas adunatas tamen in aliqua una proportionali. in multum vel parum distantibus; non enim est maior Consequenter divisio per se analogiae metaphysicae ita debet proportionari divisioni proportionis geometricae, I similitudo proportionalitatis inter duo et unum et sex et tria, quam inter duo et unum et centum et quinquaginta. ut tamen simul retineat modum suum proprium signi­ ficandi diversas rationes sub quadam unitate proportio 1 Et ideo infinita distantia creaturae ad Deum similitudi­ nem praedictam non tollit»3. nali. Consequenter plures rationes diversae simpliciter siAtqui divisio per se proportionis geometricae, secun­ mulque una proportionaliter, quae formaliter significan­ dum quod primo dicitur in numeris, est «vel secundum tur per nomen analogum, aut habent hanc unitatem pro­ comparationem numeri ad numerum, καθ’ άριθμόν πρός portionalem ex uno termino simpliciter ad quem referunάριθμόν; vel secundum comparationem numeri ad unum, καθ’ άριθμόν ττρός εν ι; numerus autem se habet ad nu­ 1 S. Thomas, In V Metaph., lect 17 n. 1006; Aristoteles, IV Me taph., cap. 15, n. 2; II, 526, 20 sqq.' 1 2 Aristoteles, IV Metaph., cap. 15, on. 2-3, Π, 526, 40-48. S. Thomas, De Verit., q. 23, a. 7, ad 9. De Verit., q. 2, a. 11, ad 4. Cf. IV Sent., d. 49, q. 2, a. 1 ad 6. 1768 P. II, Sec. II: De usu analogiae in S. Theologia C. I, a. 2: Divisio analogue 1769 tur, aut ex simili proportione ad plures terminos similes eundum diversas habitudines vel relationes ad illum a ideoque secundum rationem formalem proportionaliter quo habent unitatem quandam proportionalem: et hoc unam; hoc est, aut habent unitatem proportionalem per ; ideo, quia ratio significata per nomen analogum est for­ relationem dependentiae ab aliquo uno extra ipsas, a maliter et intrinsece in uno tantum, nempe in termino; quo ideo habent unitatem termini; aut sine formali re­ in aliis vero est solum extrinsece et denominative ab illo latione dependentiae ab aliquo uno extra, sed per seipvel ad illud, secundum relationes seu habitudines simplisas quatenus sunt proportionaliter similes natura sua. I citer diversas, adunatas tamen proportionaliter in earum In primo casu dicitur analogia attributionis seu pure termino communi. Ex. gratia, sanctum est nomen ana­ logica, quam S. Thomas appellat secundum intentionem logum analogia attributionis cum dicimus: persona tantum *, hoc est, secundum purum respectum ad ter­ sancta, liber sanctus, vestis sancta, conversatio sancta, minum unum, a quo inferiora analogata formaliter deno­ locus sanctus, ossa ( = reliquiae) sancta: evidenter enim minantur talia: tunc enim ratio significata per nomen sanctitas non invenitur intrinsece et formaliter nisi in analogum invenitur intrinsece et formaliter in uno solo, persona sancta, quae est proprium subiectum sanctitaquod dicitur analogatum princeps; in ceteris vero, quae I tis; in ceteris vero non invenitur nisi extrinsece et dedicuntur analogata secundaria, ratio illa mere extrinse- ' nominative, sicut in signo vel in causa sanctitatis per­ ce et denominative reperitur, ita ut haec analogata, ut sonae. talia, significent purum respectum seu relationem ad Dicitur autem haec analogia attributionis, tum quia illud unum principale12, sicut ratio sani secundum quod diversae rationes unaquaeque suo modo attribuuntur dicitur de pulsu sano vel de colore sano est esse mera uni termino principali, qui ideo appellatur subiectum relatio signi sanitatis animalis: in secundo vero dicitur I attributionis; tum etiam quia ratio illa una significata analogia proportionalitatis seu metaphysica, quam S. per nomen analogum diversimode diversis analogatis Thomas vocat secundum intentionem et secundum esse convenit ideoque tribuitur, ita ut eis quasi distribuatur simul3, hoc est, secundum formam intrinsecam propor­ eo fere modo quo ratio geometrica suis proportionatis tionaliter unam, inventam in omnibus et singulis anavel quo medium iustitiae distributivae diversis personis logatis, a qua formaliter denominantur talia, sicut ratio tribuitur. Quae denominatio ortum duxit ex Averroë, a entis realis secundum quod dicitur de substantia et de i quo S. Thomas ceterique scholastici mutuo acceperunt. accidenti. Sic ergo analogia philosophica consequenter i 823. At haec analogia non stat in indivisibili, sed theologica— adaequate et immediate dividitur in analo­ plures modos suscipere valet, qui distingui possunt ex giam attributionis et analogiam proportionalitatis. duplici capite, nempe ex parte numeri eorum quae attri­ 822. Sunt analoga analogia attributionis illa, quo­ rum nomen est idem, ratio vero significata per nomen est simul una eademque secundum terminum et diversa se1 Sent., d. 19, q. 5, a. 2, ad I. 2 Cf· Vent., q. 21, a. 4 ad 2; a. 6c; De Pot. q. 3, a. 5. 3 I Sent., loc. cit. buuntur uni termino, vel ex parte ipsius termini cui attribuuntur. Prima consideratio est materialis; secun­ da, formalis; nam terminus in relatione se habet ut formalis et specificativus. Materialiter ergo analogia attributionis dividitur in duos modos, scilicet in analogiam unius ad unum et in analogiam plurium ad unum: unius ad unum, sicut ratio 16 Z ; Λ ’ . .i . · K *1 1770 P. Il, Sec. II: De usu analogiae in S. Theologia C. I, a. 2: Divisio analogiae 1771 r r sani dicitur de ambulatione sana secundum ordinem ad rum secunda pendet a prima essentialiter seu in cau­ sanitatem animalis in quantum est causativa vel conser· sando ideoque causalitas efficiens dicitur de eis diver­ ·- .· * «* a _ vativa sanitatis animalis; vel sicut ens dicitur de acciden­ simode et inaequaliter, hoc est, secundum prius et pos­ ti secundum ordinem ad substantiam; plurium ad unum, terius. Ita, relative ad sanitatem causandam, causa pro­ sicut ratio sani dicitur de cibo sano et de colore sano et pria est scientia vel ars sanandi per modum veri habi­ de ambulatione sana secundum diversum respectum vel tus; dein, habilitas quaedam seu dispositio ad artem sanadi, sive sit naturalis sive acquisita; postea instru­ attributionem ad sanitatem animalis, prout cibus sanus est causa sanitatis animalis, ambulatio sana est eius con­ menta medicalia tum observationis animalis sanandi tum applicationis artis medicalis ad sanandum vel etiam servativa, color sanus est eius signum; vel sicut ratio pharmaca aegroto porrecta: his enim diversimode con­ entis dicitur de quantitate et qualitate et relatione in ordine ad substantiam, prout quantitas est extensiva sub­ venit esse causa sanitatis, scilicet perfective, dispositive, stantiae, qualitas modificativa, relatio comparativa eius­ instmmentaliter. Similiter in arte aedificativa, homo per I animam suam movet voluntatem ad aedificandum, quae dem substantiae. movet brachium, quod movet manum, quae movet bacuFormaliter vero analogia attributionis dividitur in ( lum, qui movet lapidem et loco debito ponit Pariter, quatuor modos secundum quatuor genera causarum, su­ mendo large causam materialem et formalem pro sub­ in ordine supernatural! productionis gratiae Deus est causa eius et Humanitas Christi et Sacramenta Novae iecto et pro forma extrinseca seu exemplari; eo enim ipso quod haec analogia sumitur secundum denomina­ Legis et merita nostra seu actus nostri meritorii; diver­ simode tamen in ipsamet ratione causali: quaedam enim tionem extrinsecam ex aliquo uno, divisio eius debet sunt causa gratiae perfective et physice, ut Deus et Hu­ fieri secndum causas proprie aut large extrinsecas. manitas Christi et Sacramenta Novae Legis; alia dispo­ Sane quidem, huiusmodi analogica attributio aut fit sitive tantum et moraliter, ut merita nostra de condigno, ab uno aut ad unum: αφ’ ένός et πρός εν vel καθ’ év ut si agatur de productione augmenti gratiae seu gratiae ait Aristoteles ’. Si ab uno, aut secundum causalitatem secundae: et quidem priora adhuc diversimode, quia efficientem, quae est causa extrinseca proprie dicta; aut quaedam per modum causae propriae et principalis, ut secundum causalitatem quasi materialem, prout est idem Deus; alia vero per modum causae instrumentalis tan­ ac subiectum in quo vel cui et non ex quo, et sic est cau­ tum, ut Humanitas Christi et Sacramenta Novae Le­ sa extrinseca large dicta, quia subiectum non est pars gis: in quibus tandem modus diversus invenitur, quia accidentis sicut materia est pars compositi; si ad unum, quaedam per modm instrumenti coniuncti, ut Humanitas aut secundum causalitatem finalem, quae est proprie Christi; alia per modum instrumenti separati, ut Sacra­ causa extrinseca; aut secundum causalitatem exempla­ menta Novae Legis. Haec enim omnia dicuntur diversi­ rem, quae est causa formalis large dicta ideoque non mode causare eundem effectum, puta sanitatem vel do­ est pars essentiae compositae sicut forma, sed est causa mum vel gratiam, secundum diversam relationem depen­ quasi formalis extrinseca. dentiae a propria et principali causa et secundum diver­ • ·β·5: λ ■ ■ Η I · > •· 824. Secundum causalitatem efficientem haec analo­ gia maxime verificatur in causis per se ordinatis, qua1 I Ethic. Nicom. VI, 12, II, 5, 14-15. V >>·<£*«>.*· ·Γ. i •to ” δ sum modum participandi virtutem causalem eius. Ut 1 Cf. S. THOMAM, De Verit., q. 2, a. 8c. 1772 P. II, bEC. II: De usu analogiae in C. I, a. 2: Divisio S. Theologia enim docet egregie S. Thomas, «cum aliquid invenitur a pluribus diversimode participatum, oportet quod abeo in quo perfectissime invenitur, attribuatur omnibus illis in quibus imperfectius invenitur; nam ea quae positive secundum magis et minus dicuntur, hoc habent ex acces­ su remotiori vel propinquiori ad aliquid unum: si enim unicuique eorum ex seipso illud conveniret, non esset ratio cur perfectius in uno quam in alio inveniretur»1. lure igitur S. Albertus Magnus utramque analogiam secundum causam efficientem, et ordinis naturalis, et ordinis supernaturalis, simul iungens, scribit: «dicimus enim quod medicus sanat, et medicina, et clyster, et embutum: sed medicus effective, et medicina sicut virtus coniuncta naturae, et clyster sicut instrumentum ponens medicinam in locum debitum; et ita se habent in curatio­ ne animae Deus, et gratia et sacramentum» 12. 825. Secundum causalitatem finalem similiter haec analogia potissimum verificatur in finibus per se ordina­ tis, quorum secundus pendet a primo essentialiter seu in finalizando. Ita, in ordine ad sanitatem animalis, quae est finis medicinalis, appellatur medicus ut aegrotum visitet, visitat autem ut examen aegroti faciat et diagno sim aegritudinis perficiat, quae fit ut remedium aptum praescribat, v. gr. potionem purgativam, quae aegroto porrigitur ut purgetur, purgatur autem ut minuatur, mi­ nuitur vero ut sanetur: tunc enim sanitas est finis et minutionis et purgationis et potionis et praescriptionis medicalis et diagnoseos aegritudinis et visitationis me­ dici et appellationis eius, atque ideo ordo seu relatio ad unam sanitatem animalis debet poni in ratione seu defi­ nitione omnium praecedentium. Similiter sub spe theologica cadit salus aeterna seu beatitudo supernaturalis primario et per se ut finis: se- 1773 cundario vero et ad hunc finem omnia media ad ipsum conducentia et quidem eo modo et ordine quo ad talem finem nata sunt conducere. Quaedam enim ordinant pro­ xime, ut media supernaturalia; alia remote, ut media naturalia. Et quidem utrobique, alia per se et directe; alia per accidens et indirecte. Sic directe et immediate ordinant actus meritorii, qui sunt actus eliciti vel impera­ ti a caritate; deinde principia horum actuum, ut caritas et virtutes infusae et gratia tum habitualis tum actualis; indirecte vero et quasi per accidens, per modum remo­ ventis prohibens, vitatio peccati tum mortalis tum ve­ nialis; dein, vitatio tentationum ad peccandum: remote vero et mere instrumentaliter sub mediis supernaturalibus, bona vel mala ordinis naturalis, tum ordinis moralis tum ordinis physici. Ut enim dicit Apostolus, «diligenti­ bus Deum omnia cooperantur in bonum» 1 proxime vel remote, per se vel per accidens, secundum quod cadunt sub Deo ordinante et praedestinante, cui proprie conve­ nit dare beatiudinem2. Et idem dic de diversis obiectis materialibus fidei et caritatis3: in his enim datur essentialiter ordo quidam secundum prius et posterius ad primarium obiectum, quod est subiectum attributionis et finis. 826. Secundum genus causae quasi materialis vel subiecti tunc inhaesionis tum praedicationis, praesertim in attributionibus seu praedicationibus per se. Sicut enim sub aliqua potentia vel habitu primo cadit obiec­ tum proprium, deinde obiectum commune, tertio obiec­ tum per accidens: ita alicui subiecto primo conveniunt praedicata seu attributa propria, dein attributa commu­ nia, postremo attributa per accidens. Sic accidentia non conveniunt substantiae ex aequo, sed secundum prius et posterius; nam primo sunt accidentia absoluta et *·' 1 De Pot., q. 3, a. 5c. „ uoh ALBERTVS Magnus· ™ Sent. d. 13, a. 10, ad 4, ed. cit., t. 29, P· Jl/D. analogiae 2 Rom. 8, 28. Cf. S. Thomam, Π-ΙΙ, 17, 2; II-II, q. 1, a. lc; q. 26, a. 1774 P. II, Sec. n,- De usu analogiae in S. Theologia C. I, a. 2: Divisio ANALOGIAE 1775 (ale. Patet autem rationem signi convenire prius et pos­ inhaerentia, ut quantitas et qualitas; deinde, accidentia terius seu analogice signo naturali et signo artificiali seu relativa et adiacentia, ut relatio et alia huiusmodi. Pro­ ad placitum; ac similiter signo formali et signo instru­ portionali modo, circumstantiae actus humani, quae sunt mental!. quasi quaedam accidentia eius, diversimode afficiunt et Item diversimode est imago patris filius eius et pictu­ modificant ipsum; et propterea quaedam sunt principa­ ra vel statua ipsius et umbra eius. les, ut circumstantia cum et circa quid; aliae vero sunt secundariae seu minus principales, secundum quod ma­ I Et ut exemplum ponam theologicum, alia est reprae­ gis vel minus ad has appropinquant *. Simili modo po­ sentatio seu similitudo Dei similitudo imaginis et simi­ tentiae animae intelliguntur ex ea naturaliter quasi di­ litudo vestigii: qua de causa Deus non imitatur univoce manare eamque afficere ut primum et proprium ordine sed analogice a creaturis irrationalibus et a creaturis quodam prioris et posterioris: nam primo intelliguntur rationalibus. Sed et in ipsa repraesentatione imaginis potentiae anorganicae seu spirituales, quarum ipsa ani­ . est magna latitudo analogica: alia enim est imago natuma non solum est propria causa sed et proprium sublec­ I ralis et alia supernaturalis; et quidem supernaturalis alia tum inhaesionis; deinde, potentiae organicae, quarum i est imago gratiae seu recreationis et alia imago gloriae ipsa anima est proprfia causa, licet non sit proprium ( seu similitudinis. Ac insuper sicut imago creationis aliter subiectum, cum hoc sit totum compositum animatum: convenit essentiae animae, aliter potentiis, aliter habi­ et quidem utrobique primo intelliguntur potentiae ap­ tibus, aliter actibus, et quidem his diversimode prout prehensive, ut intellectus vel sensus; deinde potentiae agitur de actibus circa ipsum Deum directe vel circa alia appetitivae correspondentes. Et quia virtutes infusae se i praeter Deum; ita imago supernaturalis tum recreatiohabent ad gratiam habitualem sicut potentiae naturales nis tum glorificationis aliter convenit gratiae sanctifican­ ad animam, in emanatione et relatione attributionis vir­ ti, aliter virtutibus theologalibus, aliter actibus earum. tutum infusarum ad gratiam habitualem datur ordo qui­ 828. Quae vero dicuntur analoga secundo modo, sci­ dam, ut primo sint virtutes theologicae, deinde dona Spi­ ritus Sancti, tertio virtutes morales infusae: et in una­ licet analogia proportionalitatis, sunt illa quorum nomen est idem, ratio autem significata per nomen in omnibus quaque serie suo modo et ordine. et singulis intrinsece inventa est simul simpliciter diver­ 827. Secundum genus causalitatis exemplaris haec | sa et secundum quid, idest proportionaliter, eadem seu analogia contingit quando una eademque res seu exem­ similis secundum proportionem plurium ad plura. In plar diversimode repraesentatur seu imitatur a diversis, 1 qua definitione seu potius descriptione habetur quasi sicut unius eiusdemque rei cognitae aliter representatur genus proximum, scilicet notio communis analogiae, et significatur per conceptus seu verbum mentis, aliter quando dicitur: illa, quorum nomen est idem, ratio vero per imaginationem seu verbum imaginationis, aliter per significata per nomen est simpliciter diversa in diversis os seu verbum oris: nam per verbum mentis reprae­ analogatis et secundum quid eadem; et quasi ultima dif­ sentatur sicut per signum naturale formale; per verbum ferentia ab alio modo analogiae, nempe attributionis, imaginationis sicut per signum naturale instrumentale; quae exprimitur duplici nota: prima, quod ratio analoga per verbum oris sicut per signum artificiale instrumensignificata per nomen sit intrinseca in omnibus et sin­ gulis analogatis et non in uno tantum sicut ratio analo­ giae attributionis; secunda, quod diversae habitudines » CL I II, 7, 4. 1776 Ρ. Π, Sec. II: De usu analogiae in S. Theologia seu relationes, quas dicunt diversa analogata, unumquod­ que secundum modum suum, adunentur in una ratione communi proportionali non secundum terminum unum munero, ut analogata attributionis, sed secundum termi­ num unum proportione. Quo fit ut proportionalitas seu analogia conveniat analogiae proportionalitatis ex omni parte, dum analogiae attributionis solum convenit ex una parte tantum, nempe ex parte habitudinum non ex parte termini. Ex quo patet analogiam proportionalitatis esse analogiam simpliciter talem et per antonomasim,Ka6‘ έσοχην; analogiam vero attributionis esse analogiam se­ cundum quid tantum: unde et ipsa communis notio ana­ logiae analogice convenit analogiae proportionalitatis et ( analogiae attributionis, eo fere modo quo notio commu­ nis entis analogice convenit substantiae et accidenti. | Quia ergo ratio analoga huius analogiae intrinsece in­ venitur in omnibus et singulis analogatis, in unoquoque suo modo, haec analogia unice fit secundum causalitatem intrinsecam, nempe secundum causalitatem formalem ei | secundum causalitatem materialem, prout dicit materiam non proprie loquendo informem sed formatam —sic enim 11 materia intrat definitionem rei et connotatur in definitio­ ne formae, quas ratio analoga directe significat , ma­ xime tamen secundum causalitatem formalem, cui primo et per se convenit quantitas virtualis seu perfectionis ideoque ratio et proportio transcendentalis. Quia vero causae formalis et efficiens et finalis incidunt quandoque in idem specie, immo et in idem numero, ideo in hac . analogia secundum causalitatem formalem quandoque connotatur ratio agentis, quandoque ratio finis. Et inde est quod huiusmodi analogia fieri potest vel secundum proportiones formales seu entitativas, vel secundum proportiones causales seu operatives formae agentis vel I finalizantis. Sic igitur quia forma potest esse et actus I et informans et agens et finalizans, ideo sua proportiona1 Cf. Q. D. De Anima, a. 1, ad 15. C. I, a. 2: Divisio analogiae 1777 litas quadrupliciter distinguitur, nempe in essendo, in informando, in agendo, in finalizando. 829. Praesertim vero haec analogia proportionalita­ tis distinguitur in propriam et metaphoricam. Nam ratio analoga seu proportionalis intrinsece inventa in omnibus analogis, aut reperitur formaliter et secundum propriam significationem in omnibus terminis proportionalibus iitriiisque rationis, et tunc dicitur analogia proportionali­ tatis propriae seu καθ’ ομοιότητα, ut ait Aristoteles ’, ut si dicam: sicut sensus proprius non fallitur circa sensibile proprium, ita nec intellectus circa proprium intelligibile, et universaliter nulla potentia vel habitus circa proprium et formale obiectum; aut formaliter et secundum pro­ priam significationem invenitur ratio analoga in terminis proportionalibus alterutrius rationis tantum, dum in ter­ minis alterius invenitur virtualiter et secundum impro­ priam ac translatam significationem, quo in casu dicitur analogia proportionalitatis metaphoricae seu κατά μετα«popôv.ut dicit Stagirita2, quae solum fit secundum simi­ litudinem operationis vel effectus, non secundum simili­ tudinem essentiae vel naturae, sicut aliquis homo dicitur leo quia similiter se habet in impetendo adversarios suos sicut leo in suos, nempe fortiter et audacter; vel sicut Deus dicitur Sol ex eo quod sicut Sol illuminat omnia corpora, ita Deus illuminat omnes spiritus: item, «sicut se habet aqua ad abluendas maculas corporales, ita gra­ tia [baptismalis] ad abluendum spirituales» maculas omnium peccatorum 3. 830. Haec analogia proportionalitatis propriae, quae potissima est et quasi summum analogatum ipsius analo­ giae, latissime patet tum in ordine essendi tum in ordine operandi; sive in rebus philosophicis sive in rebus theo1 Aristoteles, VII Physic., IV, 11, II, 340, 20; VIII Metaph., I, 3, II, 564, 18. „ 2 IV Metaph., XII, 9. II, 525, 13-14; HI Rhetoric. II, 9, I, 307, 28. J S. Thomas, IV Sent., d. 1, a. 1, qla. 5, ad 3. 1778 P. II, Sec. II: De usu analogiae in S. Theologia logicis; sive denique fiat inter proportiones finite distan­ tes sive infinite. Ita, analogia proportionalitatis propriae dicitur de ente, prout praedicatur de substantia et accidenti, quia sicut substantia se habet ad suum esse ita accidens ad suum; et pariter prout dicitur de Deo et creaturis, quia ita se habet Deus ad suum esse sicut creatura ad suum. Dicitur etiam de causis ad invicem comparatis, quae sunt ad invicem causae: sicut enim forma est causa materiae dando ei proprium esse, ita materia est causa formae recipiendo hoc idem esse ’: et similiter sicut finis est cau­ sa efficientis quantum ad rationem agendi, ita agens est causa finis quantum ad esse eius: et sicut finis movet quoad specificationem, ita agens movet quoad exercitium. Quam analogiam causalitatis efficientis et finalis splen­ dide evolvit S. Thomas his verbis: «sicut influere causae efficientis est agere, ita influere causae finalis est appeti et desiderari; et ideo, sicut secundarium agens non agit nisi per virtutem primi agentis exsistentem in eo, ita secundarius finis non appetitur nisi per virtutem finis principalis in eo exsistentem, prout scilicet est ordinatum in illud vel habet similitudinem eius: et ideo, sicut Deus, propter hoc quod est primum efficiens, agit in omni agen­ te, ita propter hoc quod est ultimus finis appetitur in omni fine»2. Qua etiam ratione, comparando mutuam causalitatem materiae et formae ex una parte cum causalitate mutua agentis et finis ex alia, dicimus causalita­ tem materialem et efficientem esse proportionales causalitati formali et finali: ita enim se habet finis ad agens sicut forma ad materiam, ac similiter ita se habet agens ad finem sicut materia ad formam; nam finis est ratio agentis sicut forma est ratio materiae, et ideo sicut agens agit propter finem, ita materia recipit et patitur propter formam, siquidem forma est finis materiae. Cf. Ill Seni Verit.. η. Divisio analogiae 1779 831. Postremo notandum est quod, sicut materiali­ ter coincidunt in eadem re analogia attributionis et pro­ portionalitatis secundum rationes formales diversas, quando scilicet secundaria analogata intrinsece partici­ pant rationem analogam summi analogati, ut ratio entis in substantia et accidenti vel in Deo et creatura: simul enim accidens dicitur ad substantiam sicut ad causam efficientem et finalem et exemplarem et subiectum attri­ butionis, ac insuper suo modo habet esse sicut substantantia suum: ac similiter ens creatum relate ad Deum, ad quod habet relationem sicut ad causam efficientem et finalem et exemplarem, ac insuper esse proprium habet sicut Deus suum; ita etiam analogia proportionalitatis propriae et metaphoricae conveniunt quandoque eidem rei secundum rationes formales diversas. Exempli gra­ tia, nomen lux, si proprie sumatur secundum quod est qualitas quaedam corporalis, metaphorice transfertur ad spiritualia et divina, quia nihil per se sensibile et corpo­ rale dicitur proprie de spiritualibus, et ita lux spiritualis dicitur lux in quantum similem effectum habet respectu intellectus quem habet lux corporalis respectu visus cor­ poralis; sin autem sumatur lux largo modo pro omni eo quod est manifestativum alicuius quocumque modo, sic proprie extenditur ad corporalia et spiritualia et divina: «dicitur enim lux in spiritualibus illud quod ita se habet ad manifestationem intellectivam, sicut se habet lux cor­ poralis ad manifestationem sensitivam» ‘. Et idem di­ cendum est de nomine correspondent! visio, quae non solum metaphorice sed et proprie dicitur de actu sensus visus et de actu intellectus creati vel increati, itemque de actu visionis naturalis et supernaturalis intellectus creati: et de nomine evidentia prout dicitur de sensibili et intelligibili, naturali et supernatural!, intrinseca, seu veritatis et extrinseca seu credibilitatis. v «W < Z i* 1780 P. II, Sec. II: De usu analogiae in S. Theologia Art 3.- Proprietates seu leges analogiae 832. Propietates seu leges propriae analogiae se ha­ bent ad ipsam sicut propria accidentia ad substantiam vel speciem, nempe in secundo modo dicendi per se, sicut risibilitas de homine. Harum autem consideratio valde utilis est non solum ad cognoscendam et discernendam quasi a posteriori veram analogiam, sed etiam ad usum eius et applicationem diversis analogis realibus philoso­ phicis et theologicis: oportet siquidem analogiam docen­ tem diversimode temperari per analogiam utentem se­ cundum exigentiam materiae realis cui applicatur. Quae quidem applicatio concreta fieri debet ex propriis a sin­ gulis disciplinis realibus, eo fere modo quo logica docens applicatur diversimode a diversis disciplinis realibus philosophicis et theologicis. Sunt autem huiusmodi leges seu proprietates analo­ giae duplicis generis: quaedam generales seu communes omnibus modis analogiae, quia sunt proprietates analo­ giae ut sic; aliae sunt speciales seu propriae singulis ana­ logiae modis, nempe analogiae attributionis vel analo­ giae proportionalitatis. r i I PROPRIETATES GENERALES ANALOGIAE 833. Proprietates generales analogiae sunt duplicis classis: quaedam ei convenientes sub respectu ontologico seu metaphysico; aliae vero sub respectLi logico. Qua de causa vocari possunt proprietates ontologicae et proprie­ tates logicae. vi· : p A. Proprietates ontologicae analogiae. 834. Prima proprietas, eaque fundamentalis, analo­ giae in eo reponitur quod analogia ipsa est analoga. Hoc C. I, a. 3: PROPRIETATES analogiae 1781 apparet ex eo, quod analogia afficit ens in quantum ens, quod analogum est; et praedicatur de Deo et creaturis, inter quos tamen nihil univoce praedicatur, secundum illud S. Thomae: «impossibile est aliquid praedicari de Deo et creaturis univoce» ‘, «quia —ut docet Concilium Lateranense IV— inter creatorem et creaturam non po­ test tanta similitudo notari quin inter eos maior sint dissimilitudo notanda» 2. Praeterea, ut apparet ex eius notione per viam inductivam, analogia seu proportio consequitur notionem quantitatis in tota sua latitudine, prout complectitur quantitatem tum dimensivam tum virtualem et utrobique ut involvit rationes similes seu proportionales plu­ rium ad unum vel ad plura. Atqui quantitas ipsa est analoga ad dimensivam et transcendentalem et pariter ratio similitudinis proportionalis seu proportionis simi­ lis, prout dicitur de una vel de altera quantitate. Ergo evidenter analogia ipsa est analoga. Et hoc est quod expresse docuerunt quidam exposi­ tores Aristotelis et S. Thomae. Ita Dexippus scribit: «aequivocum, quantum ad nomen solum commune spec­ tat, aequivocum est» 3. Et clarius Ammonius: «aequivocorum autem praeceptionem per aequivocas voces confe­ cit [Aristoteles], nam idipsum quoque aequivocum ae­ quivocum est, cum pluribus modis dicatur4. Et idem dicunt Araujo et Lerma, O. P.5. 835. Et quia semper prius salvatur in posteriori, necesse est quod omnia quaecumque analogice ut sic conveniunt, sint analoga. Unde sequitur statim altera ί I, 13, 5c. 2 Concilium Lateranense IV, cap. 2. Denz. 432. 3 Dexippus, In Praedicamenta Aristotelis, lib. I, cap. 11, fol. 30a. Venetiis 1546 4 Ammonius, In Praedicamenta Aristotelis, fol. 3, coi. 4, Venetiis 1550. 5 F. Araujo, In IV Metaph·, q. 2, a. 1, n. 5; C. Lerma, In Logicam Dominici Soto, lib. 6, q. 7. 1 ^••1/ "·* · Λ*— 1·^·! i V 1782 • Ί analogiae in S. Theologia proprietas, scilicet analogiam habere superioritatem ana­ logam respectu modorum eius, hoc est, habere abstractio· nem analogam qua ab illis praescindat analogice et uni­ tatem analogam qua ad eos analogice descendat. Quo fit ut analogia et analogum non sint proprie universale —quod univocum est—, sed transcendens —quod analo­ gum est—; et ideo analogia vagatur per diversa genera, quod de univocitate non potest dici: Unde analogum in­ cludit sua analogata non in potentia tantum sicut univo­ cum sua inferiora, sed in actu, non tamen explicite et distincte sed implicite et confuse, sicut ens dicitur id quod quocumque modo est vel habet esse; non determi­ nando explicite hunc vel illum modum. Et quia abstractio entis a suis inferioribus est potius abstractio formalis et realis quam totalis et logica, quae propria est univocorum, dicendum est analogiae conve­ nire proprie loquendo abstractionem formalem, qua for­ ma abstrahit a materia et actus a potentia et exsistentia ab essentia et esse a differentiis et modis entis. Hac enim abstractione tanto aliquid perfectius et actualius est quanto abstractius. B. ·· I P. Il, Sec. II: De usu Proprietates logicae analogiae. 836. Huiusmodi etiam proprietates analogiae sunt et reduci possunt ad tres, secundum tria quae considerantur in Logica, scilicet definitio seu conceptus, divisio et ar­ gumentatio. ' Prima ergo proprietas logica analogiae est quod ipsa habet conceptum formalem analogum. Ratio est, quia conceptus formalis analogiae debet respondere conceptui eius obiectivo in quo fundatur, secus esset conceptus fal­ sus. Atqui conceptus obiectivus analogiae est analogus, ut patet ex dictis, quia et ipsa analogia est analoga eique 1 solum convenit abstractio formalis analogica a suis mo­ dis inferioribus. Ergo et conceptus formalis analogiae debet esse analogus. C. I, a. 3: Proprietates analogiae 1783 837. Secunda est analogiam analogice dividendam esse seu habere divisionem analogam. Cuius ratio est, quia divisio respondere debet divisibili sicut actus potentiae; est enim divisio proprius actus divisibilis. Atqui analogia dividenda est analoga, ut patet ex dictis. Ergo analogia est analogice dividenda seu habere debet divisionem ana­ logam. Quid autem sit divisio analoga egregie exponit S. Tho­ mas hisce verbis: «aliter dividitur aequivocum, analogum et univocum. Aequivocum enim dividitur secundum res significatas; univocum vero dividitur secundum differen­ tias; sed analogum dividitur secundum modos. Unde cum ens praedicetur analogice de decem generibus, dividitur in ea secundum diversos modos: unde unicuique generi debetur proprius modus praedicandi» ’. Et haec divisio est quasi media inter divisionem univocam et divisionem pure aequivocam, quia modus intrinsece imbibitus analogatis est essentialiter quid medium inter differentias extrinsecas quibus dividitur univocum et res quibus divi­ ditur pure aequivocum. Et inde est quod species, in quas dividitur univocum, aequaliter participant naturam ge­ neris; dum e contra modi, in quos dividitur analogum, inaequaliter participant naturam analogam, ut patet in divisione entis per creatum et increatum et in subdivisio­ ne entis creati per substantiam et accidens vel per actum et potentiam; et in divisione substantiae per primam et secundam, quae est sicut divisio entis in ens reale et ens rationis; et in divisione boni per honestum, utile et de­ lectabile, et in divisione peccati per mortale, veniale et originale. Sic ergo ratio communis analogiae inaequaliter participatur in analogia attributionis et in analogia proportionalitatis: nempe in hac perfecte et simpliciter, in illa vero imperfecte et secundum quid tantum. It 838. Tertia proprietas est analogiam praebere me­ dium demonstrationis analogicae. Talis enim est demon1 S. Thomas, / Sent., d, 22, q. L a. 3, ad 2. ΊΜ ia* ··- 1784 P. II. Sec. Il: De usu analogiae in S. Tiieologia stratio quale est medium eius. Atqui terminus analogus et potest et debet esse medium demonstrationis, quia vere realiterque est unus, cum habeat unitatem analogam: unitas autem analoga seu proportionalis est vera unitas, licet sit minus quam unitas univoca. Propter quod S. Tho­ mas post Aristotelem distinguit unitatem veram ac realem in unitatem numericam, speqificam, genericam et analogam simul notans quod «minime habent de ra­ tione unius que sunt proportione tantum».12. Hic tamen magna latitudo est consideranda. Medium enim analogum in scientiis experimentalibus plerumque solam probabilitatem afferre solet, quia imperfecte tan­ tum cognoscitur et ut accidentaliter tantum simile; at in mathematicis et in metaphysicis et theologicis veram certitudinem et demonstrationem praebere potest, quia in his scientiis sumuntur proportiones entitativae et es­ sentiales et necessariae, nempe desumptae ex propria structura materiae quam considerant. Fatendum est ta­ men saepe in theologia sacra syllogismos analogicos esse mere explicativos et illustrativos, non proprie loquendo demonstrativos, quia non intrinsece et perfecte et essen­ tialiter in hac vita cognoscimus terminos analogice com­ parandos, qui sunt ipsa mysteria supematuralia fidei: nihilominus, certo et vere ea cognoscimus per fidem, et sic fundamentum plene firmum habetur solidae explica­ tionis vel demonstrationis. PROPRIETATES SPECIALES ANALOGIAE 839. Quia ergo sunt duo modi speciales analogiae proprie dictae, scilicet modus attributionis et modus pro­ portionalitatis, consequenter proprietates speciales ana1 In V Metaph., lect. 8, n. 876. 2 De Cant., a. 4. obi. 10. C. I, a. 3: Proprietates analogiae 1785 logiae reduci debent ad duas classes, nimirum ad proprie­ tates analogiae attributionis et ad proprietates analogiae proportionalitatis. A. Proprietates analogiae attributionis. 840. Ut patet ex notione analogiae attributionis, ra­ tio, quam significat nomen analogum hac analogia, inve­ nitur intrinsice et formaliter in uno tantum, quod voca­ tur primum et principale analogatum: τό πρώτον καί κυρίως in ceteris vero extrinsece tantum et denominati­ ve per attributionem ad illud vel ab illo; unde ratio ana­ loga huiusmodi analogiae est una eademque secundum terminum simulque diversa secundum diversas habitudi­ nes vel respectus ad illud. Ex quo statim sequuntur pro­ prietates eius, quae sunt tres. 841. Prima, quod forma illa analoga reduplicative et formaliter ut talis est in tota serie suorum analogorum ima numero et non solum una ratione vel proportione. Ratio enim analoga significata per nomen analogum huius generis invenitur formaliter in uno tantum illius seriei, nempe in Summo analogato, quod est unum numero: sicut patet in analogia sani, quod dicitur de cibo, de me­ dicina, de diaeta, de pulsu, de aëre sanis per ordinem ad unam eandemque sanitatem unam numero, quae est in hoc vel illo animali. E contra, forma quam significat nomen univocum est una tantum ratione aequaliter de­ scendens intrinsece ad omnia eius inferiora; et forma quam significat nomen analogum analogia proportionali­ tatis est una proportione tantum. 842. Secunda proprietas exinde consequens est quod forma illa supremi analogati poni debet connotative seu in obliquo, ut aiunt, in definitione omnium analogatorum inferiorum. Ratio est, quia definitio sumitur a forma rei 1 Aristoteles, IV Metaph., IV, 6. II, 517, 46-47; V, 6, ibid. 518, 32-33. 1786 ,4 ■ I I P. Il, Sec, II: De usu analogiae in C. I, a. 3: Proprietates S. Theologia definiendae quae pro inferioribus analogatis est in supre­ mo seu primo analogo tantum. Id ergo quod est tale formahter debet poni connotative et in obliquo in defini­ tione ceterorum quae sunt talia denominative tantum. Sicut in definitione medicinalis dicta de herba medicinali et instrumento medicinali et de libro medicinae et de schola seu facultate medicinae poni debet semper connotatio seu relatio ad medicinam formaliter dictam, quae est scientia et ars medendi in medico exsistens. Et idem patet in definitione quantitatis et qualitatis et aliorum praedicamentorum accidentalium in quantum sunt acci­ dentia, ubi semper poni debet relatio et connotatio ad substantiam sicut ad proprium subiectum inhaerentiae. E contra, in definitione supremi analogati non debet poni ulla relatio et connotatio ad inferiora, quia non pendet ab eis neque ab eis denominatur;^ licet in eius definitione perfecta et formali debeat poni quod cetera inferiora possint dari et quod, si revera dentur, definiantur per ordinem ad ipsum. Sicut in definitione effectus necessa­ rio debet poni actu ordo ad propriam causam, a qua de facto dependet; at in definitione propriae causae non po­ nitur effectus actualis sed solum possibilis vel aptitudinalis, nisi concomitanter sit actu causans. analogiae 1787 ideo ex quo in analogia attributionis forma non est pro­ prie nisi in summo analogato, sequitur quod illud tantum simpliciter intelligatur et simpliciter nominetur. > B. Proprietates analogiae proportionalitatis. 844. Similes proprietates conveniunt analogiae pro­ portionalitatis, servato proprio eius modo; nam et ana­ logia proportionalitatis et analogia attributionis analo­ gice seu proportionaliter conveniunt, ut supra dictum est. Quae autem proportionaliter conveniunt proprietates pro­ portionaliter similes habere debent. 845. Quia ergo forma analoga analogia proportiona­ litatis est intrinsece et formaliter in omnibus et singulis analogatis de quibus dicitur, si loquamur de analogia pro­ portionalitatis propriae, sequitur statim prima eius proprietas, scilicet quod forma illa formaliter seu reduplicative sumpta nem est una numero neque una ratione, sed una tantum proportione; nam significat formaliter rationes similes proportionaliter in diversis membris pro­ portionis in quibus formaliter et intrinsece invenitur. At­ tamen, quia ratio haec inaequaliter verificatur in diversis membris proportionis, et insuper rationem unius propor­ 843. Tertia denique proprietas analogiae attributio­ tionis prius cognoscimus quam rationem alterius, ordo nis est quod nomen analogum hac analogia, simpliciter quidam ad aliquod primum proportione unum datur prolatum, stat pro primo seu famoso analogato. Quia etiam in hac analogia, et quidem: ordo perfectionis seu unumquodque denominatur per suam formam, et ideo quoad se, et ordo generationis seu quoad nos, et sic in quod habet formam simpliciter denominatur simpliciter diverso genere causae explicamus unam per aliam ratio­ tale; sicut quando nominamus ens sine addito, intelligi- nem, nempe in via inventionis explicamus priorem quoad mus substantiam, quae est proprie quod est; et quando se per priorem quoad nos et in via iudicii priorem quoad nominamus bonum simpliciter, intelligimus bonum ho­ ( nos per priorem quoad se. Sicut explicamus rationem lunestum; et quando Aristoteles nominat Philosophiam sine cis spiritualis per analogiam ad rationem lucis corporalis addito intelligit Philosophiam Primam seu Metaphysi- i via inventionis, quia cognitio lucis corporalis est prior quoad nos; et postea in via iudicii profundius et forma­ cam, quae est summum analogatum philosophiae. Ubi advertenda est naturalis gradatio, qua huiusmodi lius explicamus rationem lucis corporalis per rationem proprietates ordinate se consequuntur. Quia enim nomi­ lucis spiritualis. Eo vel magis quod in hac analogia po­ tius quam demonstrationes solent locum habere explina sunt signa conceptuum et conceptus sunt signa rerum, 1788 P, II, Sec. II: De usu analogiae in S. Theologia C. I, a. 3: Proprietates anaioqiaf. 1789 cationes et elucidationes, sicut relative ad cognitionem primorum principiorum: et huiusmodi processus spectat proprie loquendo ad sapientiam, ut facit Aristoteles in Metaphysica respectu entis et unius et causae et neces­ sarii et perfecti et potentiae et actus et aliorum termi­ norum comunium seu transcendentium. Unde nomen analogum simpliciter prolatum non plus slat pro uno quam pro alio, sed supponit pro omnibus indifferenter et proportionaliter, sicut hoc nomen prin­ cipium non plus stat pro eo unde incipit linea vel motus vel vita vel flumen vel dies, sed pro eo unde aliquid qualitercumque incipit: et pariter hoc nomen persona non plus stat pro humana vel angelica vel divina, sed 846. Ex quo infertur secunda proprietas, quod sci­ pro subsistenti distincto intellectualis naturae, quodlicet in hac analogia primum analogatum non ponitur cumque denique sit distinguens et quaecumque sit intel­ in definitione ceterorum. Cum enim tale analogatum su­ lectualitas naturae distinguendae et quicumque sit mo­ premum proprie loquendo non detur in hac analogia, dus proprius subsistendi eius. evidenter non potest poni in definitione inferiorum anaSin auem loquamur de analogia proportionalitatis logatorum. Proprie ergo loquendo dantur elucidationes metaphoricae, tunc ratio analoga non solum est prior et declarationes mutuae per vias diversas et quasi in di­ quoad nos in termino proprio quam in termino transla­ verso genere causae: nempe maior et perfectior, via in­ to, sed etiam perfectior secundum modum suum forma­ ventionis et per deductionem geneticam ad sensum ex lem et proprium: qua de causa, in definitione membri inferiori et minori; haec vero per maiorem via iudicii translati debet poni ordo ad membrum proprie sump­ et in genere causae formalis per deductionem ad supre­ tum, non quidem ratione proportionalitatis, sed ratione mum modum quo verificatur talis analogia. Sicut vide­ dependentiae unius proportionis ab alia sicut ab exem­ bamus in ipsamet notione analogiae, ubi analogiam meplari, nam terminus proprius est quasi exemplar termini taphysicam via inventionis explicabamus per analogiam metaphorici, et sic accedit materialiter ad quendam mo­ mathematicam; at postea via iudicii melius intelligedum analogiae attributionis. Quapropter etiam valet hic bamus rationem formalem proportionis geometricae ex id quod de analogia attributionis dictum est, nempe no­ proportione metaphysica. men analogum simpliciter prolatum stat pro analogato Est tamen hac in re magna animi flexibilitas et pru· t proprie dicto, non pro analogato metaphorice sumpto; dentia et sagacitas habenda, ne superiores modos indi­ sicut nomen leonis simpliciter dictum intelligitur de animali fortiter et audacter operante, non de homine cemus secundum inferiores, invertentes viam inventionis et viam iudicii: ac praesertim in metaphysica vitandus similiter se habente. est mathematismus, sicut in theologia sacra naturalismus; sicut enim analogiam metaphysicam cognoscimus per analogiam ad analogiam mathematicam, ita analo­ gias multas theologicas detegimus per analogiam ad ana­ logias naturales. 847. Tertia denique proprietas huius analogiae est quod unumquodque analogatorum formaliter sumptum i denominat seipsum, sicut unumquodque suam formait in se habet, a quo eius denominatio formalis sumitur, ί ■ ί I 9 CAPUT II APPLICATIONES ANALOGIAE AD SACRAM THEOLOGIAM 848. Consequenter videndae sunt nonnullae applica­ tiones analogiae in Theologiam Sacram, quas in his col­ lationibus reducimus ad tres: l.° ad ipsam notionem Theologiae Sacrae; 2.° ad quaestionem de augmento ha­ bituum et virtutum; 3.° ad quaestionem de certitudine spei christiane. Art 1.- Notio Theologiae Sacrae est analoga 849. Prima ergo ac fundamentalis applicatio doctri­ nae de analogia est ad ipsam notionem Theologiae, quae analoga est. Sane Theologia, vi nominis, significat universaliter cognitionem de Deo ( = θεός - λόγος). Est autem huiusmo­ di cognitio multiplex et multipliciter habita. Deus enim cognoscit seipsum; cognoscunt etiam Deum angeli et homines beati. Sed et homines viatores Deum quoque ■ jiP 1792 P. II, Sec. II: De usu analogiae in C. II, a. 1: Notio analoga Sacrae Theologiae S. Theologia cognoscunt, et quidem multifariam multisque modis. Ipsum namque cognoscunt per rationem naturalem ex creaturis ut Causam ex effectibus; cognoscunt eum prae­ terea per lumen supernaturale ab ipso Deo gratis ipsis collatum, nimirum et per lumen prophetiae et per lumen fidei et per lumen donorum Spiritus Sancti intellectua­ lium; ac denique cognoscunt ipsum per scientiam fidei, quae est habitus Theologiae Sacrae presse dictae. Sensu ergo latissimo, vero tamen realique, nomen Theologia dicitur octupliciter, nempe: 1) de cognitione increata, quam Deus habet de seipso quaeque ideo appellatur theologia increata·, 2) et de cognitione creata, quam de Deo habent crea­ turae intellectuales, homo scilicet et angelus, quae­ que idcirco vocatur theologia creata. 3) Quod si haec habeatur ex naturali lumine rationis, nomen obtinet Theologiae naturalis·, 4) sin autem ex lumine supernatural! divinae revela­ tionis, dicitur theologia supematuralis·. et quidem 5) si huiusmodi revelatio sit plena et aperta, ut acci­ dit in patria, appellatur theologia beatorum·, 6) sin vero sit adhuc obscura et aenigmatica, nomi­ natur theologia viatorum·. 7) sive haec dicatur per se infusa, ut theologia quae habetur per lumen propheticum vel fidei vel dono­ rum Spiritus Sancti intellectualium; 8) sive acquisita ex principiis fidei, ut est habitus nostrae Theologiae Sacrae. 850. Atqui huiusmodi diversae significationes reales verbi Theologia non sunt univocae, neque pure aequivo­ cae, sed analogicae analogia tum attributionis tum pro­ portionalitatis propriae. Non sunt univocae, quia univoca non sunt nisi quae conveniunt saltem in uno genere praedicamentali presse ί 1793 dicto. Hoc autem non accidit in praesenti, quia creati et increati non est unum genus, cum Deus non sit in genere contentus; similiter neque naturalis et supematuralis est idem genus, quia supernaturale quoad sub­ stantiam transcendit totam naturam creatam et crea­ bilem. Huc accedit quod cognitio Dei realis et vera, quam importat universaliter nomen Theologia, non aequaliter convenit cognitioni increatae quam Deus habet de seipso et cognitioni creatae quam creaturae intellectuales de eo habent, sed in infinitum distant: item cognitiones Dei quas habemus ex eius revelatione et ex ratione natu­ rali, non parificantur, sed tantum fere differunt sicut cognitio naturalis sensitiva et intellectiva; sicut enim cognitio sensitiva est naturaliter praeambula ad cogni­ tionem intellectivam, ita cognitio naturalis est praeam­ bula ad supernaturalem: gratia siquidem supponit na­ turam sicut rationale supponit animal. Constat autem rationem univocam aequaliter convenire omnibus suis inferioribus, sicut definitio animalis rationalis aequaliter convenit omnibus hominibus. Propter quod S. Thomas docet nostram Theologiam Sacram differre secundum genus a Theologia naturali seu philosophica ’, et ani­ madvertit quod «si esset aliqua scientia [de Deo] quae non posset reduci ad principia naturaliter cognita, non esset eiusdem speciei cum aliis scientiis, nec univoce scientia diceretur»2; sicut virtus moralis infusa et ac­ quisita non conveniunt univoce. Neque pure aequivocae, quia non solum conveniunt in nomine sicut pure aequivoca, sed etiam aliquo modo in ratione significata per nomen, quia conveniunt in uno eodemque Deo cognito et similitudinem quandam habent in modo illum cognoscendi, quatenus sicut Deus seipsum cognoscit secundum modum suum, ita et nos secundum 1 S. Thomas, I, q. 1, a. 1, ad 2. 2 III Sent. d. 33, q. 1, a. 2, qla. 4, η. 74. 1794 P. II, Sec. II: De usu analogiae in S. Theologia modum nostrum; unde et per unam cognoscimus pro­ portionaliter aliam; nam cuiuslibet cognoscentis cogni­ tio fit secundum modum suae naturae ’. Sunt ergo analogicae. Se habet enim theologia increata ad theologiam creatam sicut theologia per essentiam et theologiam per participationem: quae rursus ad invi­ cem se habent sicut ens per essentiam ad ens per par­ ticipationem. Sicut ergo nomen ens analogice dicitur de ente per essentiam et de ente per participationem, ita et nomen Theologia dicitur analogice de theologia increata et de theologia creata. Propter quod, cum Theo­ logia increata Dei sit scientia et sapientia et formalis beatitudo eius, pariterque Theologia creata creaturae intellectualis sit scientia et sapientia et beatitudo for­ malis ipsius perfecta vel imperfecta; eodem iure Theo­ logia dicitur analogice de increata et creata, sicut dicitur 1 scientia et sapientia et formalis beatitudo, quibus ex­ i presse S. Thomas analogiam tribuit2. Ac insuper dis­ serte affirmat soli Deo convenire cognitionem sui se­ cundum modum Dei, creaturis vero intellectualibus con­ venire tantum secundum modum creatum: «non possu­ mus, inquit, veritatem divinorum secundum modum suum capere, et ideo oportet quod nobis secundum mo­ dum nostrum proponatur» 3. Et alio in loco: «divinorum notitia dupliciter potest aestimari. Uno modo, ex parte nostra, et sic nobis [naturaliter] cognoscibilia non sunt nisi ex creaturis, quarum notitiam a sensu accipimus. Alio modo ex natura ipsorum, et sic ipsa sunt ex seipsis maxime cognoscibilia. Et quamvis sedundum modum suum non cognoscantur [naturaliter] a nobis, tamen a Deo cognoscuntur et a beatis secundum modum suum. Et sic de divinis duplex scientia habetur: una secundum modum nostrum, quae sensibilium principia accipit ad C. II, a. 1: Notio analoga Sacrae Theologiae notificandum divina, et sic de divinis philosophi scientiam tradiderunt, Philosophiam Primam divinam scienliant [=Theologiam] dicentes; alia secundum modum ipsorum divinorum, ut ipsa divina secundum seipsa ca­ piantur: quae quidem perjecte nobis in statu viae est impossibilis, sed fit nobis in statu viae quaedam illius cognitionis participatio et assimilatio ad cognitionem divinam, in quantum per fidem nobis infusam inhaere­ mus ipsi Primae Veritati propter seipsam» 851. Est autem huiusmodi analogia et attributionis et proportionalitatis propriae. Attributionis quidem: quia omnes modi theologiae creatae seu participatae di­ cuntur ab uno et ad unum et quodammodo in uno, nem­ pe ad theologiam increatam ipsius Dei secundum qua­ druplex genus causae, videlicet finalis, efficientis, exempiaris et quasi materialis ut haec sumitur pro subiecto proprio attributionis seu praedicationis. 852. Secundum genus causae finalis, quia omnes theologiae creatae dicuntur tales in quantum directe vel indirecte, per se vel per aliud ordinantur ad theologiam creatam beatorum, quae est formalis beatitudo super­ naturalis: nempe theologiae supematurales viatorum ordinantur per se et directe, naturalis vero per supernaturalem, ad theologiam beatificam ut ad ultimum finem quo’, haec vero ordinatur ad ipsum Deum ideoque ad theologiam increatam quae est unum cum Deo, ut ad ultimum finem obiectivum et proprium cuius gratia. Si­ cut enim caritas ordinat omnes actus ceterarum virtu­ tum tam naturalium quam supernaturalium ad proprium finem et obiectum quod est ipsa bonitas divina beatifi­ cans; ita lumen gloriae, quod est habitus essentialiter beatificus, omnes cognitiones Dei explicitas vel implici­ tas, naturales vel supematurales, ordinat ad proprium obiectum et finem, qui est ipsa divina essentia intuitive 2 Cf / Sent. d. 35, q. 1, a. 4; I, 13, 5c; IV Sent., d. 49, q. 1, a. 2. qla. 1, ad 1. I Sent., d. 34, q. 3, a. Ic. i *1 - *? · — 1795 In Boetium de Trinitate, q. 2, a. 2c. P. II. Sec. II 17θθ videnda. Propter quod S. Thomas profunde docuit quod «omnes scientiae et artes ordinantur in unum, scilicet ad hominis perfectionem, quae est eius beatitudo» natu­ ralis quae in actu Theologiae naturalis consistit: quo in sensu dicit iterum quod «totius Philosophiae conside­ ratio ad Dei cognitionem ordinatur; propter quod Me­ taphysica, quae circa divina versatur [=Theologia natu­ ralis], inter philosophiae partes ultimo remanet addis­ cenda»2. Haec vero naturalis et imperfecta Dei cognitio ulterius ordinatur ad cognitionem Dei propriam et per­ fectam, quae est cognitio supematuralis beatifica prout habebitur in patria: secus suo fine ultimo et principali frustraretur ac in insipientiam verteretur, dicente rursus Aquinate quod humana sapientia seu Philosophia «tamdiu est sapientia quamdiu est subiecta sapientiae Divinae; sed quando recedit a Deo, tunc vertitur in insipientiam»3. Quod si haec ordinatio fiat, verificatur illud eiusdem S. Doctoris: «consideratio scientiarum speculativarum [philosophicarum] est quaedam participatio verae et per­ fectae beatitudinis»4. A t Ï *' i. > I : 853. Secundum genus causae efficientis, quia omnis cognitio creata Dei derivatur a Deo seipsum cognoscente sicut a prima causa efficienti, in quantum Deus est Pri­ ma Causa efficiens luminis naturalis et supematuralis quo intellectus creatus potest Deum cognoscere; infun­ dit enim nobis lumen gratiae et concreavit una cum ani­ ma nostra rationali potentiam intellectivam, quae est ipsum lumen naturale intellectus nostri: ac insuper, in quantum Deus movet secundum modum suum utrum­ que lumen ad actum intelligendi. Qua de causa, nullus potest esse conflictus verus inter has diversas cognitio­ nes creatas Dei, quia omnes sunt a Deo operante et coo- i. -■·. 1 2 4 C. Π, a. 1: Notio analoga Sacrae Theologiae D| usi analogiae in S. Theologia Prooemium in Metaph. Aristotelis. I Contra Gent. cap. 4. in I Cor. cap. X\ . lect 5, ed. Marietti, p. 399b. I-II, q. 3. a. 6c in f ne perante nobiscum: Deus autem negare seipsum non po­ test, ut docet Concilium Vaticanum ) 854. Secundum genus causae exemplaris, quia om­ nes modi Theologiae creatae theologiam increatam suo modo imitantur secundum magis et minus, prout magis et minus accedit ad ipsam. Et sic primo eam imitatur theologia beatorum; deinde theologia fidei quoad sub­ stantiam cognitionis et theologia donorum Spiritus Sancti quoad modum evidentiae, quem postulant; ter­ tio, habitus nostrae theologiae sacrae acquisitus ex prin­ cipiis fidei; ac denique habitus Theologiae naturalis, quae est ultima resonantia cognitionis de Deo. Propter quod S. Thomas theologiam nostram supematuralem appellat stillationem quandam directam et immediatam divinae scientiae seu theologiae increatae in nobis2; naturalem vero vocat sigillationem indirectam et mediatam, nempe mediantibus creaturis cognitis quas ipse immediate con­ didit, nam «sicut scientia in nobis est sigillatio rerum in animabus nostris, ita e converso formae [earum] non sunt nisi quaedam sigillatio divinae scientiae in rebus» 3. Quo fit ut, sicut cera ascendit ad sigillum, illud suo mo­ do imitando, ita et theologia creata ascendit ad theolo­ giam increatam ad eamque accedit magis vel minus pro modo quo eam imitatur ac refert4. 855. Secundum genus etiam subiecti seu causae qua­ si materialis ut subiecti attributionis, quatenus theologia seu cognitio Dei plene et perfecte iuxta totam vim nomi­ nis soli Deo convenit, non creaturis. Solus enim Deus seipsum naturaliter et comprehensive cognoscit prout est in se; creaturis vero intellectualibus hoc convenit so­ lum in quantum sunt quodammodo divinae seu unum i Concilium Vaticanum, Sess. Ill, cap. 4. Denz. 1797. i In Boetium de Trinitate, q. 3, a. 1, ad 4; I, q. 1, a. 3, ad 2. J De Verit., q. 2, a. 1, ad 6. 4 Cf. S. Albertum Magnum, Summa theoL, prol. p. 2; et S. Thomam, II Contra Gent., cap. 2, 4°. T.,.· ‘ ·“ * 1797 i-'*·’ i: y I 1798 C. H, a. I: Notio analoga Sacrae Theologiae P. II. Sec. Il: De usu analogiae in S. Theologia cum Deo: nempe cognitio supernaturalis convenit in­ tellectui deiformato seu deificato lumine supernatural! gloriae vel fidei vel donorum Spiritus Sancti; naturalis vero in quantum homo est imago Dei per intellectum suum quasi per rationem superiorem vel secundum fa­ ciem eius superiorem, qua proprie est spiritus. Eo ergo fere modo, quo sanitas dicitur de solo animali sicut de proprio subiecto; de aliis vero sanis secundum ordinem dispositionis vel signi vel causae sanitatis huiusmodi: ita theologia proprie et perfecte dicitur de solo Deo; de creaturis vero Deum cognoscentibus secundum quod sunt quodammodo divinae seu imago Dei per naturam vel per gratiam vel per gloriam, nimirum secundum imagi­ nem creationis, recreationis vel glorificationis. Unde vel ipse Aristoteles, loquens de theologia naturali, dixit quod haec non est humana possessio, sed divina ’. Quo in sensu, omnis nostra theologia creata non est nisi si­ gnum quoddam vel similitudo imperfecta theologiae ut sic, quae soli Deo convenit ut proprio subiecto attribu­ tionis vel praedicationis. Est ergo theologia increata ipsius Dei supremum ana­ logatum omnis theologiae creatae vel creabilis; et ideo in formali definitione cuiuslibet theologiae creatae debet poni ordo ad theologiam increatam ipsius Dei ut ad pro­ prium subiectum attributionis et causam finalem, effi­ cientem et exemplarem 12. 856. Sed praeterea haec analogia est proportionali­ tatis propriae. Omnibus enim theologiis intrinsece con­ venit vera Dei cognitio et non per meram denominatio­ nem extrinsecam. Vere siquidem ac realiter cognoscunt Deum non solum Deus, sed et beati in caelo et fideles ac mystici in terris degentes et theologi presse dicti et philosophi seu theologi naturales, quamvis modo valde 1 Aristoteles, I Metaph., cap. II, nn. 9-10. II 471. 2 Cf. S. Thomam, / Sent., d. 35, q. 1, a. 4, ad 2; II Sent. d. 4, 1> a» 1C· 1799 diverso, iuxta proprium modum cognoscentium. Cuius ratio est, quia «cognitio contingit secundum quod cogni­ tum est in cognoscente; cognitum autem est in cognos­ cente secundum modm cognoscentis: unde cuiuslibet co­ gnoscentis cognitio csrt secundum modum suae naturae»Sicut ergo Deus seipsum cognoscit secundum mo­ dum suum, nempe infinite et comprehensive; ita nos Deum cognoscimus secundum modum nostrum, scilicet finite et apprehensive tantum 2. Est autem valde notandum quod modus divinus et modus humanus non stant in indivisibili; sed multipli­ citer dicuntur. Est enim modus cognoscendi Deum pure divinus ; est modus pure humanus; est insuper modus quasi medius inter pure divinum et pure humanum, nem­ pe modus partim divinus et partim humanus vel etiam creatus, ita ut comparatus ad extremum pure divinum videatur humanus vel creatus, et comparatus ad extremum pure humanum videatur divinus, iuxta effatum illud: «medium comparatum uni extremo videtur alte­ rum extremum, sicut tepidum comparatum calido videtur frigidum»3. . I I ■ 857. Modus pure divinus, quo Deus seipsum cognosi cit, ideoque theologiae increatae Dei, exprimitur quadru­ plici formula: Prima: Deus propriam >essentiam prout est in se naturaliter cognoscit; I Secunda: eam naturaliter cognoscit absque ullo me­ dio obiectivo vel subiectivo a se distincto, sed omnino ' immediate per seipsum; Tertia: Deus seipsum adaequate vel comprehensive cognoscit quantum secundum seipsum cognoscibilis est; Quarta: consequenter scientia vel cognitio Dei est ‘ 1 I, q. 12, a. 4. 2 Cf. I, 12, 7; 14, 3. J I, q. 50, a. 1, ad 1. 1800 P. Il, Sec. II: De usu analogiae in S. Theologia identica re cum ipso Deo cognito, ideoque non est acci­ dens neque creatura, sed propria essentia increata Dei. 858. Modus pure creatus est qui convenit creaturae intellectuali naturaliter seu ex propriis sui, et exprimi­ tur quadruplici formula opposita, scilicet; Prima: nulla creatura naturaliter cognoscit Deum quidditative seu propriam essentiam Dei prout est in se; Secunda: nulla creatura naturaliter cognoscit Deum omnino immediate seu absque ullo medio tum obiectivo tum subiectivo; Tertia: nulla creatura cognoscit Deum adaequate seu comprehensive; Quarta: nullius creaturae cognitio est propria eius essentia multoque minus cognitio Dei. Attamen vere ac realiter cognoscit exsistentiam Dei, et negative ac rela­ tive eius essentiam aliquo modo attingit. Sed iste modus est duplex: alter pure humanus; al­ ter angelicus et proportionaliter animae separatae, quae in modo cognoscendi angelis assimilatur. 859. Modus pure humanus et naturalis est modus intellectus humani in statu animae unitae corpori; et includit tria: Primo: procedere ex sensibilibus abstractis et intel­ lectis; Secundo: procedere ex illis intellectis, componendo et dividendo seu enuntiabilia formando; Tertio: procedere insuper discurrendo ex ipsis ut ex effectibus ad Deum ut ad Primam causam eorum. 860. Modus pure angelicus naturalis et animae sepa­ ratae a corpore involvit alia tria: Primo: procedere ex propria essentia immediate et quidditative cognita; Secundo: procedere sine discursu vel sine demonstra­ tione; C. II, a. 1: Notio analoga Sacrae Theologiae 1801 Tertio: procedere sine compositione et divisione seu sine enuntiationibus, sed per contuitionem quandam Primae et Propriae Causae in propria eorum essentia immediate visa ut in proprio effectu eius. 861. E contra, modus supernaturalis cognoscendi Deum, qui convenit creaturis intellectualibus, non est pure creatus et naturalis; sed habet aliquid modi divini, in quantum supernaturalis seu ex Deo est; et aliquid creati, in quantum recipitur in creatura et a creatura elicitur. n modus divino-creatus potest esse triplex: Iste autem divino-humanus, divino-angelicus et divino-creatus tan­ tum, quasi comunis angelis et hominibus eorumque pro­ prias differentias transcendens. 862. Est modus divino-humanus vel, ut ait S. Tho­ mas, secundum modum Dei et secundum modum nos­ trum simul *, modus quo Deus supematuraliter cognos­ citur a nobis in hac vita praesenti. Quia ergo divinus est, nempe ab ipso Deo immediate descendens per reve­ lationem et non a sensibilibus ascendens per abstractionem, ut in cognitione naturali, ideo removetur ab eo primus modus pure humanus, qui erat ex sensibilibus procedere. At quia simul humanus est, utpote animae unitae corpori corruptibili qui aggravat ipsam, retinere potest suo modo duos alios modos pure humanos, nem­ pe: l.° modum cognoscendi Deum et divina per compo­ sitionem et divisionem seu enuntiabilia formando; et sic revera cognoscimus Deum per lumen propheticum et per lumen fidei et per lumen donorum Spiritus Sancti intellectualium, quae tamen non sunt discursiva sed mere iudicativa immediate; 2.° modum cognoscendi Deum etiam discurrendo a principiis ad conclusiones seu ra­ tiocinando, qui est modus proprius cognoscendi intellec- 1 In Boetium de Trinitate, q. 2, a. 2. 13 180z P. II, Sec. II: De usu analogiae in S. Theologia C. Il, a. 1: Notio analoga Sacrae Theologiae 1803 ta vel comprehensiva, quia necessario fieri debet per me­ tus humani qui rationalis seu discursivus est; et hic est dium subiectivum creatum, quod est lumen gloriae1. modus cognoscendi Deum per habitum Theologiae Sa­ crae presse dictae. Quia ergo Theologia procedit dis­ Iste ergo modus, quo Deus in patria cognoscetur per currendo ex principiis fidei ad eorum explicationem et theologiam beatificam, est perfecte deiformis si compa­ defensionem et modus fidei est divinus dum modum dis­ retur ad ceteros modos cognoscendi ipsum in hac vita; cursus est humanus, ideo oculatissime S. Thomas mo­ attamen, si comparentur cum modo pure humano, di­ dum proprium theologiae nostrae in hoc statu viatorum cuntur cognitiones deiformes diverso gradu diversaque appellavit secundum modum Dei et secundum modum ratione cognitio Dei per fidem et per contemplationem nostrum simul, scribens: «sicut Deus, ex hoc quod co­ mysticam ope donorum Spiritus Sancti intellectualium gnoscit se, cognoscit alia suo modo, idest simplici intui- 1* et per theologiam sacram et naturalem angelorum et tu, non discurrendo", ita nos, ex his quae fide capimus animae separatae et per theologiam sacram presse diPrimae Veritati inhaerendo, venimus in cognitionem aliorum secundum modum nostrum, scilicet discurren­ 865. Ex quibus omnibus facile est propriam structu ­ do de principiis ad conclusiones. Unde primo ipsa quae um et conditiones nostrae theologiae presse dictae vi ­ fide tenemus sunt nobis quasi prima principia in hac dere et intelligere. Est enim sacra theologia nostra vescientia, et alia sunt quasi conclusiones» luti media inter theologiam pure infusam vel supematuralem, quae in habitibus cognoscitivis Dei infusis 863. Est modus divino-angelicus et animae separaconsistit, et theologiam pure naturalem seu philosophi­ tae, ut sunt animae in purgatorio degentes et animae cam quae in habitu cognoscitivo Dei acquisito consistit, fratrum in limbo detentae usque ad Christi mortem et cum sit habitus redicaliter seu originative supematuralis, resurrectionem, modus sine compositione et divisione et licet formaliter seu in se sit habitus naturalis et acqui­ sine discursu, sive agatur de cognitione Dei per lumen infusum prophetiae, fidei et donorum Spirtus Sancti in­ situs per proprium studium iex principiis fide divina susceptis. Nec enim gratia fidei naturam nostrae intel­ tellectualium, sive per lumen stricte theologicum, quo sine ulla compositione et divisione et absque ullo dis­ lectus eiusque connaturalem modum cognoscendi de­ struit, sed perficit et elevat. Ex quo principio S. Thomas cursu proprie dicto seu secundum causalitatem vident profunde deduxit hanc conditionem essentialem theolo­ conclusiones contentas in principiis fidei. giae nostrae viatorum, scilicet eam esse argumentativam 864. Est denique modus creatus has omnes diffe­ seu discursivam2, propter modum connaturalem defecrentias transcendens sive in statu viae sive in statu 1 tuosum intellectus nostri in statu praesentis vitae, non termini seu beatitudinis. In statu viae tam hominibus propter conditionem vel modum ipsius obiecti secun­ quam angelis et animabus separatis convenit cognitio dum se3. Dei obscura et mediata et negativa, scilicet per medium 866. Si ergo comparetur ad habitus superiores seu obiectivum creatum, saltem quo et in quo; at in statu esse veram scientiam eam per se infusos, dicendum est termini eis convenit cognitio Dei clara et positiva et omnino immediata ex parte obiecti, non tamen adaequa* i In Boetium de Trinitate, q. 2, a. 2. > Cf. De Verit., q. 18, a. 1. 1 I, q. 1, a. 8, ad 2. ’ I, q. 1, a. 5, ad 1; q. 12. aa. 11-13. 1804 P. II. Sec. II: De usu analogiae in S. Theologia i:· C. II, a. 1: Notio analoga Sacrae Theologiae 1805 fecte cognoscimus id quod ipse perfectissime cognoscit de Deo et quidem subalternatam. Si enim comparetur fet beati perfecte vident]. Et sicut scientia subalternaad habitum fidei, a quo essentialiter dependet, veram ha­ ia a superiori supponit aliqua et per illa tanquam per bet rationem scientiae, quia fides se habet ut habitus principia procedit; sic theologia [nostra] articulos fidei, principiorum dum theologia se habet ut habitus conclu­ qui infallibiliter probati sunt in scientia Dei, supponit sionum. Habitus autem conclusionum appellatur proprie et eis credit, et per illos procedit ad probandum ulterius loquendo scientia. Unde et theologia vocatur scientia illa quae ex articulis sequuntur. Est ergo theologia nos­ fidei, tum quia principia propria ex fide suscipit, tum tra scientia quasi subalternata divinae scientiae [theolo­ etiam quia ope analogiarum naturalium et supematuragicae Dei et beatorum], a qua accipit principia sua» lium facit aliquo modo scire et videre ea quae fide te­ nemus. 867. Quod sit comparetur cum theologia supematuQuam conditionem theologiae nostrae S. Thomas quae habetur in hac vita per dona Spiritus Sancti egregrie explicat ex analogia cum scientiis ordinis pure intellectualia, se habet ad ipsam ut scientia rationalis naturalis. «Sicut, inquit, habitus principiorum primorum ad scientiam experimentalem ideoque ut scientia doctonon acquiritur per alias scientias sed habetur a natura, nim ad scientiam sanctorum. Ac sicut in ordine naturased acquiritur habitus conclusionum a primis principiis li scientia experimentalis et scientia rationalis non op­ deductarum: ita in hac doctrina non acquiritur habitus ponuntur sed complentur mutuam opem sibi praeben­ fidei qui est quasi habitus principiorum, sed acquiritur tes; ita in ordine supernatural! theologia doctorum et habitus eorum quae ex eis deducuntur et quae ad eorum theologia sanctorum nullam habent mutuam oppositio­ defensionem [et explicationem] valent» ’. nem sed alternam vicem sibi praebere debent. «Hinc Attamen, quia fides est essentialiter de non visis, haec sequitur, ait Bânez, quod ceteris paribus doctior erit nostra theologia viatorum conclusiones proprias vel im­ in theologia qui caritatem habuerit quam qui non habue­ proprias, quas deducit per syllogismum illativum vel rit, quia sine caritate non sunt coniuncta huiusmodi mere explicativum, non potest resolvere in principia per dona Spiritus Sancti cum fide, quae illuminat mentem se nota seu evidentia nobis; et ideo non est in statu et intellectum dat parvulis: unde videmus egregios theo­ perfecto scientiae quousque continuetur cum habitu prin­ logos non mediocri sanctitate fuisse praeditos» 2. cipiorum eius per se visivo et evidenti; qui est lumen gloriae seu habitus theologicus beatificus. Qua de causa, 868. Sive autem consideretur theologia sanctorum theologia nostra est scientia quidem vera, sed subalter- sive theologia doctorum, utraque est maxime una unitate natata per se theologiae beatorum: sicut enim scientia specifica seu atoma, sicut una est fides a qua dependet subalternata accipit principia sua a subaltemante cui et una scientia beatorum cui subalternatur et una scien­ per se nota sunt, ita nostra theologia accipit principia tia Dei quam imitatur, «ut sic sacra doctrina sit velut sua a scientia Dei et beatorum cui per se nota sunt et quaedam impressio divinae scientiae, quae est una et evidentia ea quae modo fide tenemus. Unde iterum simplex omnium»3. Transcendit ergo omnes differentias S. Thomas: nostra «theologia est inferior scientia [theo­ logica] quae in Deo est [et in beatis]; nos enim imper1 1 Sent > Prol- a. 3. qla. 2, ad 3 1 I Sent., prol. a. 3, ad 2. 2 D. Banez, In I, q. 1, a. 4, ad 2 conf. 2 arg. coi. 40c. J S. Thomas, I, q. 1, a. 3, ad 2. C. II, a. 1: Notio analoga Sacrae Theologiae 1807 P. II, Sec. II: De usu analogiae in S. Theologia 1806 869. Denique, si comparetur cum habitu inferiori scientiarum philosophicarum seu pure naturalium, prop­ theologiae naturalis et consequenter aliarum scientiarum ter unitatem subiecti scientiae et luminis cognoscitivi. pure naturalium seu acquisitarum, dicenda est vera per­ Omnia enim quae cadunt sub consideratione theologiae fectaque Sapientia non solum in aliquo genere, sed simsacrae considerantur formaliter seu reduplicative ut 1 pliciter et universaliter, nempe et in ordine cognitionis Deus vel divina: ut Deus, sicut Deus ipse secundum et in ordine practico directionis vitae; quia est simul propriam rationem deitatis, quae est una in essentia et speculativa et practica eminentissimo modo, utpote de trina in personis; ut divina, sicut attributa Dei et effec­ Deo per Deum seu de altissimo per altissimum, ut ait tus Dei tum naturales tum supernaturales ideoque ut S. Thomas, et de aliis inferioribus extra Deum ex altisa Deo vel ad Deum vel in Deo, eo fere modo quo analoga simo Deo ‘. analogia attributionis ad unum vel ab uno vel in uno Et quia sapientis est iudicare et imperare et ordinare cadunt sub una scientia atoma, ut sana sub una medici­ et movere; ideo Theologia iudicat de veritate et boni­ na et omnia entia sub una metaphysica. Quapropter tate omnium quae in scientiis naturalibus traduntur, non S. Thomas hanc differentiam ponit inter philosophum quidem prout absolute sunt secundum se, sed prout sunt et fidelem theologum in consideratione creaturarum, a Deo vel ad Deum vel secundum Deum ut in divina reve­ quod philosophus creaturas considerat secundum se et latione manifestantur; et ea quae vera et bona invenit, secundum ea quae ipsis conveniunt ex propria natura elevat ac perficit secundum proprium lumen, sicque ele­ et quidem sub lumine rationis naturalis, v. gr. homo est vata ac perfecta applicat ad propriam veritatem et boni­ animal rationale, homo est resibilis: fidelis vero theo­ tatem illustrandam atque ad proprium finem attingen­ logus secundum quod sunt aliquid Dei, nempe a Deo dum. Propter quod omnes scientiae humanae subser­ vel ad Deum, et quidem sub lumine divinae revelationis viunt instrumentaliter sacrae theologiae nostrae ad expo­ supematuralis, v. gr. homo est factus ad imaginem Dei, nendas vel defendendas fidei veritates, sicut omnes bonae est a Deo evocatus in ordinem supematuralem, est filius actiones et affectiones subservire debent caritati ad obDei et alia huiusmodi ’. Qua de causa, non est distinguenda in speculativam < tinendum vitam aeternam. Et inde est quod theologia nostra procedit modo in­ et practicam seu in dogmaticam et moralem quasi in verso ac theologia naturalis. Haec enim ascendit a crea­ totidem habitus specie distinctos vel genere sicut in phi­ turis ad Deum; nos descendimus a Deo ad creaturas, et losophia distinguimus habitum speculativum et practitotam materiam considerandam ordinamus ex Deo et ad cum, puta Theodiceam et Ethicam; sed una exsistens cognitionem Dei, eo fere modo quo Deus in cognoscendo est simul speculativa et practica eminentiori et perfectio­ procedit: non enim cognoscit Deus seipsum ex aliis vel ri modo quam philosophia speculativa in speculando in aliis, neque alia ex aliis vel in aliis, sed seipsum per et quam philosophia practica in dirigendo, ea fere ratio­ seipsum et in seipso et alia in seipso et per seipsum 12. ne qua habitus fidei et dona Spiritus Sancti intellectualia Unde et in argumetando maxime utimur ratione Dei, et scientia beatorum et scientia ipsius Dei sunt simul speculativa et practica multo eminentiori ac perfectiori modo. 1 Cf. 7/ Contra Gent., cap. 4 1 In Boetium de Trinitate, q. 2, a. 2, ad 1; De Pot. q. 1, a. 4; DeMaio, q. 7, a. 5, ad 11; I, q· 74, a. 10, ad 3. 2 Cf. II Contra Gent., cap. 4, circa finem. • 'A 1808 * non ratione nostra sicut in philosophia, nempe auctori tate Dei non ratione naturali vel philosophica, quae so­ lum adducitur secundario et instrumentaliter ut as· as­ sumpta et elevata et purificata ex auctoritate Dei ac sub eius positiva directione applicata. Quo fit ut, licet in theo­ logia nostra sint verae propriaeque demonstrationes non tamen eodem omnino modo sicut in scientiis philo sophicis, quia non videmus intrinsece essentias supernaturales et principia fidei eis correspondentia. Typus ergo aristotelicus scientiae non convenit nostrae theologiae univoce seu eodem modo eademque ratione ac philo­ sophiae, sed eum quodammodo excedit ab eoque vicissim quodammodo exceditur: excedit ratione luminis et medii quantum Deus excedit hominem; exceditur ratio­ ne evidentiae quantum visum vel scitum excedit obscu­ rum vel creditum et ideo demonstrationes theologicae non semper procedunt toto rigore aristotelico, licet ma­ gis certae formaliter sint utpote fundatae superiori ac fortiori medio ac lumine: sicut demonstrationes metaphysicae sunt formaliter certiores ac solidiores quam de­ monstrationes mathematicae, licet hae sint nobis multo clariores ac evidentiores *. , • P. II, Sec. II: De usu analogiae in S. Theologia ..4 Theologiae alii nf' A^soluto hoc articulo de notione analoga sacrat tamen subiectum f,°’· IUXta pro.missa n. 848, desiderantur, quorum de virtute spei theofoUS tractabitur in commentariis de habitibus et » appendices EN TORNO A UN FAMOSO TEXTO DE SANTO TOMAS SOBRE ANALOGIA * 870. Uno de los textos de Santo Tomâs, que mayor influencia ha ejercido en sus discipulos para la elabora­ tion de una doctrina de la analogia, es el siguiente: «Aliquid dicitur secundum analogiam tripliciter: Vel secundum intentionem tantum et non secundum esse: et hoc est quando una intentio refertur ad plura per prius et posterius, quae tamen non habet esse nisi in uno; sicut intentio sanitatis refertur ad animal, urinam et diaetam diversimode, secundum prius et posterius, non tamen secundum diversum esse, quia esse sanitatis non est nisi in animali. Vel secundum esse et non secundum intentionem: et hoc contingit quando parificantur in intentione alicuius communis, sed illud commune non habet esse unius ra(*) Publicado anteriormente en «Sapientia» (Buenos Aires) 8 (1953) 166-192. Ml 1812 • —· I. En Appendices tionis in omnibus, sicut omnia corpora parificantur in intentione corporeitatis. Unde logicus, qui considerat in­ tentiones tantum, dicit hoc nomen, corpus, de omnibus corporibus univoce praedicari; sed esse unius naturae non est eiusdem rationis in corporibus corruptibilibus et incorruptibilibus. Unde, quantum ad metaphysicum et naturalem, qui considerant res secundum suum esse, nec hoc nomen, corpus, nec aliquid aliud dicitur univoce de corruptibilibus et incorruptibilibus, ut patet X Metaphysic. [c. 10, 1058b 28] ex Philosopho et Commentatore. Vel secundum intentionem et secundum esse: et hoc est quando neque parificatur in intentione communi ne­ que in esse sicut ens dicitur de substantia et accidente; et de talibus oportet quod natura communis habeat ali­ quid esse in unoquoque eorum de quibus dicitur, sed differens secundum rationem maioris vel minoris per­ fectionis. Et similiter dico, quod veritas et bonitas et omnia huiusmodi dicuntur analogice de Deo et creatu­ ris. Unde oportet quod secundum suum esse omnia haec in Deo sint et in creaturis, secundum rationem maioris perfectionis et minoris: ex quo sequitur, cum non pos­ sint esse secundum unum esse utrobique, quod sint di­ versae veritates» ’. 871. En él han querido ver los très tipos fundamen­ tales de analogia, a los cuales se reducen todos los demas: analogia secundum esse tantum et non secun­ dum intentionem, que suelen llamar analogia inae­ qualitatis; analogia secundum intentionem tantum et non secundum esse, que identifican con Ia analogia de atribu­ ciôn; y analogia secundum intentionem et secundum es­ se, que dicen ser la analogia de proporcionalidad. Asi opina Cayetano en su célébré Opüsculo De nomi­ num analogia2. Y después de él se viene repitiendo unaS. Thomas, In I Sent., dist. 19, q. 5, a. 2 ad 1. 2 Caietanus De nominum analogia, edit. N. Zammit, O.P. Romae 1934: cap. 1, n. 3, p. 4; n. 6, p. 8; cap. 2, n. 21, p. 21; cap. 3, n. 30, p. 30. torno ai. texto I Sent., 19, 5, 2 ad 1 1813 nimemente por los tomistas la misma idea hasta nuestros dias. Pero cabe preguntar: ê es fundada esta interpretaciôn? No discutimos si en realidad y en Ia doctrina integral de Sto. Tomâs se dan esas très clases de analogia, es decir, de desigualdad, de atribuciôn y de proporcionalidad —creemos sinceramente que si—; sino que ùnicamente preguntamos si hay equivalencia verdadera entre esos très tipos de analogia y los tres modos que enumera Sto. To­ mâs en el referido Sexto. ί 872. A nuestro modesto parecer, que abrigamos desde hace ya muchisimos anos, y salvo siempre nuestro mayor respeto a Cayetano y a sus seguidores, creemos que no se da tal equivalencia. En el citado texto, la analogia secundum esse tantum et non secundum intentionem es, efectivamente, lo mismo que la analogia inaequalitatis de Cayetano; en cam­ bio, la analogia secundum intentionem tantum et non se­ cundum esse, y la analogia secundum intentionem et secundum esse, son dos modos distintos de la analogia ab uno vel ad unum, llamada también por Sto. Tornas analogia de atribuciôn de la analogia de proporcionalidad no se hace mencion para nada en ese lugar. Vamos a razonarlo con la mayor claridad posible. Sabido es que el sentido verdadero de un texto dado hay 1 «Analogice dicitur praedicari quod praedicatur de pluribus quo­ rum rationes diversae sunt, sed attribuuntur alicui uni eidem, sicut sanum dicitur de corpore animalis et de urina et de potione, sed non ex toto idem significat in omnibus. Dicitur enim de urina ut de signo sanitatis, de corpore ut de subiecto, de potione ut de causa; sed tamen omnes istae rationes attribuuntur uni fini. Aliquando enim ea quae conveniunt secundum analogiam, idest in proportione vel comparatione vel convenientia, attribuuntur uni fini, sicut patet in praedicto exemplo. Aliquando uni agenti; sicut medicus dicitur de eo qui operatur per artem, et de eo qui operatur sine arte ut vetula, et etiam de instrumentis, sed per attributionem ad unum subiectum; sicut ens dicitur de substantia, et de quantitate et de qualitate, et aliis paedi- 1814 Appendices I. En torno al texto I Sent., 19, 5, 2 ad 1 1815 con analogia de atribuciôn a un primer analogante, que es en primer término la verdad del juicio, y en ultima instancia la verdad del ser y del conocer de Dios. I El primer analogante de la verdad en el orden creado y humano es la verdad del juicio. Porque, en este orden, la verdad se dice de las cosas u objetos, de nuestro conociento de los mismos, y dei signo oral o escrito de dicho conocimiento, esto es, de las palabras o proposiciones con que expresamos exteriormente ese conocimiento; pe\ ro en sentido diferente, aunque escalonado, segùn un orden o relation de prioridad y posterioridad a un sentido primero y principal de toda la serie como tai. Asi, la verdad se dice del objeto o de la cosa en cuanto que es apta para causar o provocar un conocimiento exac­ to de la misma, por ejemplo, el oro auténtico, y no el oropel; de nuestras palabras o proposiciones en cuanto que 873. a) El contexto inmediato. expresan o significan sinceramente nuestro conocimiento El texto de referencia se halla encuadrado en la cuesde las cosas y no lo tergiversan como el mentiroso; mas tiôn quinta del Comentario de Sto. Tomâs a la distinciôn de nuestro conocimiento clausurado en el juicio se dice 19 del primer libro de las Sentencias de Pedro Lombardo. la verdad formai y esencialmente, porque precisamente Toda esa Cuestiôn esta consagrada a la verdad —quaeri­ en el juicio conforme a la realidad se contiene la adecuatur de veritate—, sobre la cual plantea tres problemas: ciôn o ajuste de nuestro conocimiento con la cosa conol.°, qué es la verdad; 2.°, si todas las cosas son verdade» cida, adaequatio rei et intellectus, que es la definition de ras por una sola verdad, que es la Verdad Primera o Inla verdad. Por lo tanto, la verdad se dice formai y esen­ creada; 3.°, de las condiciones o propiedades de la ver­ cialmente del primer analogante de la serie, que es el dad, que son su etemidad y su inmutabilidad ’. juicio adecuado o ajustado a la realidad; de las cosas u En el primer articulo, dedicado todo él a resolver el objetos conocidos se dice como de la causa de dicho jui­ primer problema, investiga a fondo la esencia o naturacio; de las palabras o proposiciones, como de signos o leza de la verdad, y concluye que ésta es algo analogico expresiones de ese mismo juicio. Algo semejante ocurre con la notion de sanidad. Cuando decimos que un hombre esta sano y que tiene un color camentis. Non enim ex toto est eadem ratio qua substantia est ens, sano y que habita en un clima sano, la palabra sano, se et quantitas, et alia; sed omnia dicuntur ens ex eo quod attribuuntur substantiae, quae quidem est subiectum aliorum: et ideo ens dicitur toma en très sentidos diferentes: el color sano es una per prius de substantia et per posterius de aliis» (S. Thomas, De prin­ senal de la sanidad del hombre; el clima sano es una cipiis naturae, cap. 6, ed. J. Pauson. Fribourg, 1950, p. 103, 1-17). causa de esa misma sanidad; el hombre sano lo esta for­ 1 «Quaeruntur tria: l.° quid sit veritas; 2.° utrum omnia sint vera una veritate, quae est veritas increata sive prima; 3.° de conditionibus mai y esencialmente, porque la salud o sanidad es una veritatis, scilicet de aeternitate et incommutabilitate eius» (S. Thomas propiedad del ser viviente, y el hombre vive formai y In I Sent., dist. 19, q. 5, initio). que buscarlo en primer término atendiendo a su contexto inmediato, sin olvidar tampoco el contexto doctrinal de toda la obra de que forma parte, ni el contexto literario y doctrinal de los lugares paralelos de otras obras del mismo; y teniendo en cuenta, finalmente, la doctrina de otros autores contemporaneos que trataron del mismo asunto, particularmente si el autor de referenda tuvo con ellos relaciones especiales de discipulo o maestro. Ahora bien, dejando a un lado la analogia de desigualdad, sobre la cual no hay duda ni discusion alguna res­ pecto de lo que ahora tratamos, todos y cada uno de esos motives o circunstancias coinciden en confirmar que en el texto susodicho no se trata para nada de la analogia de proporcionalidad, sino de la analogia de atribuciôn ab uno vel ad unum exclusivamente. 1816 I. En torno al texto I Sent., 19, 5, 2 ad 1 Appendices esencialmente, no el clima ni el color. La sanidad del hombre o del animal es el primer analogante de la serie; la del color y la del clima son derivadas y relativas a la del animal. Mas la verdad creada de las cosas que vemos y del juicio que de ellas formamos no es la verdad fontal absolutamente primera, sino derivada y dependiente de otra totalmente primera, que es la verdad dicha de Dios, es decir, la Verdad por esencia. La verdad objetiva de las cosas, que es su propio ser, se deriva de la verdad onto· lôgica de Dios, que es el Primer Ser, esto es, el Ser por Esencia; la verdad formai de nuestro conocimiento se deriva igualmente de la verdad formai de Dios mismo, que es su propio conocer, el Primer conocimiento, el Conocimiento por Esencia. Pero el mismo ser de Dios se dice verdadero por relaciôn a su propio conocer, como su propio objeto formai, no como su causa propiamente dicha. De donde se sigue que la Verdad dei divino cono­ cer es la Verdad formai absolutamente Primera y, por tanto, el Primer Analogante en orden al cual se dicen verdaderas todas las cosas y todos los juicios verdaderos dei universo entero ’. 874. Admitida esa conclusion, parece deducirse, por ley esencial de la analogia de atribuciôn, que no se da mas que una sola verdad ontolôgica y formai, que es la Ver­ dad Divina o Increada, por la cual es verdadero todo lo demâs que se dice tal: Verdad numéricamente Una y Unica, indivisa y indivisible, inmultiplicada e inmultiplicable. Plenamente consciente de este nuevo problema, el 1 «Utraque autem veritas, scilicet intellectus et rei, reducitur sicut in primum pincipium in ipsum Deum; quia suum esse est causa omnis esse, et suum intelligere est causa omnis cognitionis. Et ideo ipse est prima veritas sicut et primum ens; unumquodque enim ita se habet ad veritatem sicut ad esse, ut patet ex dictis. Et inde est quod prima causa essendi est prima causa veritatis et maxime vera, scilicet Deus» (S. Thomas, In I Sent. dist. 19, q. 5, a. Ic). 1817 Santo Doctor consagra a resolverlo el articulo segundo: utrum omnia sint vera una veritate, quae est Veritas Increata sive Prima *. Surespuesta es que no se da una sola verdad, sino que son muchas las verdades ontolôgicas y formales. Es cierto que ambas se reducen a Dios como a su causa o prin­ cipio formal eliciente y ejemplar, segùn lo dicho en el articulo primero. Sin embargo, cada cosa creada parti­ cipa intrinsecamente su ser creado por el cual formalmente es y es tal ser, y cada entendimiento creado parti­ cipa intrinsecamente de la luz intelectual por la cual él mismo juzga rectamente de las cosas, aunque sea al pro­ pio tiempo una luz dependiente de la Luz Increada como de su ejemplar primero. Posee ademâs cada entendimien­ to su propia operaciôn juzgadora, en la cual se contiene y se completa la razôn de verdad formai, que consiste en la conformidad o ajustamiento de juicio con la cosa juzgada. Asi, pues, como se da un Ser divino por el cual como por su principio efectivo y ejemplar existen todas las cosas que son, y, sin embargo, cada cosa tiene su propio ser por el cual existe y es tal ser; de igual modo se da también una Verdad, la dei divino entendimiento, por la cual como por su principio eliciente y ejemplar son verdaderos todos los juicios ajustaôos a la realidad de las cosas, y, no obstante, cada juicio de cada entendimiento conforme a la realidad tiene su verdad propia por la cual es formalmente tal12. 1 Titulo del articulo al principio de la Cuestiôn, y por tanto formulado por el mismo Santo Tomâs, como es sabido. 1 «Sicut dictum est [art. praecedenti], ratio veritatis in duobus consistit: in esse rei, et in apprehensione virtutis cognoscitivae proportionata ad esse rei. Utrumque autem horum quamvis, ut dictum est [ibidem], reducatur in Deum sicut in causam efficientem et exem­ plarem, nihilominus tamen, quaelibet res participat suum esse creatum quo formaliter est, et unusquisque intellectus participat Zumen per quod rute de re iudicat, quod quidem est exemplatum a lumine mcreato. Habet etiam intellectus suam operationem in se, ex qua completur ratio veritatis. 19 1818 I. En torno al texto I Sent., 19, 5, 2 ad 1 Appendices Las cosas conocidas tienen razon de medida respecto de nuestro entendimiento que las conoce, y, por tanto, al multiplicarse las medidas como las cosas u objetos, se multiplican también nuestros juicios conmensurados o ajustados a ellas, en los cuales consiste esencialmente la verdad. Se dan, pues, tantas verdades formales cuantos son los juicios verdaderos de todos y de cada uno de los entendimientos creados '. Y aùn dentro de estas ver­ dades formales de nuestro entendimiento humano se da cierto orden jerârquico, porque las verdades mediatas de las conclusiones dependen de las verdades inmediatas de los principios evidentes y conocidos por si mismos, y todas ellas de la verdad infalible del primer principio, que es el principio de contradiction: «veritas autem enuntiationis reducitur in prima principia per se nota sicut in primas causas; et praecipue in hoc principium, quod affirmatio et negatio non sunt simul vera»2. Por consiguiente, la analogia de la verdad no es lo mismo que la analogia de la sanidad, a pesar de ser am­ bas analogias de atribucion ab uno vel ad unum: la de la sanidad es por sola denomination extrinseca ab una sanitate numero, que es la sanidad existente formalmente en solo el animal; mientras que la de la verdad no es por sola denomination extrinseca ab una veritate numero que es la verdad existente formalmente en solo el enten­ dimiento, sino que es también por participation intrin­ seca y formal cuando se trata de diversas verdades for­ males dei entendimiento. Porque, si bien es cierto que asi sucede con la verdad de las cosas y de las palabras respecto de la verdad del juicio, no ocurre lo mismo con Unde dico quod sicut est unum esse divinum quo omnia sunt sicut a principio effectivo exemplari, nihilominus tamen in rebus diversis est diversum esse quo formaliter res est; ita etiam est una veritas, scilicet divina qua omnia vera sunt sicut pincipio effectivo exemplari, nihilominus sunt plures veritates in rebus creatis quibus dicuntur verae formaliter» (Quaest. cit., a. 2c). 1 Ibid, ad 2. 2 Quaest. cit., a. Ic. 1819 Ia verdad dei entendimiento creado respecto de la verdad dei entendimiento divino; pues en el entendimiento crea­ do, especialmente en el humano, se da multitud de jui­ cios formal e intrinsecamente verdaderos, aunque todos ellos dependientes de uno primero de su serie humana; y en ùltima instancia, todos los juicios verdaderos de todo conocimiento creado dependen de la verdad formal del entendimiento divino como de su primer principio eficiente y ejemplar. 875. Con esto queda expedito el camino para enten­ dit el verdadero sentido dei famoso texto aducido al prin­ cipio, correlacionado con la dificultad a que responde. La conclusion, probada y concedida, del articulo primero, era que la verdad se dice analôgicamente de los objetos y de las palabras con analogia de atribucion al juicio dei entendimiento ajustado a la realidad de las cosas, y en ùltimo término al conocimiento infalible del s entendimiento divino, como la sanidad se dice del clima y del color por analogia de atribucion a la sanidad dei animal. Deahi arranca la primera y fundamental dificultad del articulo segundo. «Videtur quod omnia sint vera una veritate [numero], quae est Veritas Increata. Sicut enim dictum est [in solutione paecedentis articuli], verum di­ citur analogice de illis in quibus est veritas, sicut sanitas de omnibus sanis. Sed una est sanitas numero a qua deno­ minatur animal sanum sicut subiectum eius, et medicina sana sicut causa eius, et urina sana sicut signum eius. Ergo videtur quod una sit veritas [numero, scilicet Ve­ ritas Increata], qua omnia dicuntur vera». En una palabra: si la verdad se dice de las cosas y de las palabras por analogia de atribucion a la verdad dei juicio de nuestro entendimiento, y de todo ello por la misma analogia de atribucion al conocimiento divino que es la Verdad Increada, lo mismo que la sanidad se dice de la medicina y del pulso por analogia de atribuciôn 4 1820 Appendices I. En torno al texto I Sent., 19, 5, 2 ad 1 1821 Toda su respuesta, por consiguiente, recae sobre el a la sanidad del animal, es preciso aplicar a la analogia I segundo sentido, que admite a su vez dos puntos distintos de la verdad lo que se dice de la analogia de sanidad. Es asi que Ia analogia de la sanidad es por pura deno­ de referencia, segùn que la analogia de la verdad se limita a la analogia de la verdad creada dei objeto y de las pala­ mination extrinseca ab una numéro sanitate, que formalmente conviene a solo el animal. Luego igualmente la bras a la verdad dei juicio de nuestro entendimiento, o analogia de la verdad debe entenderse por pura denomi­ seextiende también a todas las verdades, es decir, a todas nation extrinseca ab una veritate numero, que formallas verdades creadas respecto de la Verdad Increada. mente esta en solo el juicio del entendimiento, y en ùltiSi se toma segùn el primer punto de referencia, no mo término en solo el conocimiento divino que es la hay inconveniente en concéder ese segundo sentido. Ahora Verdad Increada. No hay, pues, mas que una sola verdad bien, el modo de la analogia de atribuciôn, que conviene formai y esencialmente tal, es decir, la Verdad Increada a la sanidad, es por pura denomination extrinseca, como del entendimiento divino: todo lo demâs que se dice indica la Menor dei argumento: «sed una est sanitas nu­ verdadero, lo es por pura denomination extrinseca de mero a qua denominatur animal sanum sicut subiectum dicha Verdad Unica. eius, et medicina sicut causa eius, et urina sicut signum eius». Luego también el modo de analogia de atribuciôn 876. La respuesta esta contenida integramente en el de la verdad dei objeto y de las palabras respecto de la célébré texto citado al principio. Y hay que entenderla verdad dei juicio de nuestro entendimiento, es por pura en conformidad con la dificultad que trata de resolver, y denomination extrinseca. Lo habia dicho y concedido en con todo el contexto del articulo presente y del anterior, el cuerpo dei articulo primero, y no ténia por qué repeespecialmente en el cuerpo de los mismos. tirlo ahora: «ipsum esse rei est causa veritatis, secun­ Pues bien: en la Mayor de la citada dificultad se ase- dum quod [veritas] est in cognitione intellectus; sed gura que la verdad se dice de muchos analôgicamente, tamen ratio veritatis per prius est in intellectu quam in con analogia de atribuciôn ad unum vel ab uno: «verum re. Sicut etiam calidum et frigidum et aliae causae sani­ dicitur analogice de illis in quibus est veritas, sicut sani­ tatis sunt causae sanitatis quae est in animali; et tamen tas de omnibus sanis». animal per prius dicitur sanum, et signa sanitatis et causa Esa proposition puede tener dos sentidos: l.°, que la sanitatis dicuntur sana secundum analogiam ad sanum analogia de la verdad es del mismo tipo que la analogia quod de animali dicitur. Unde dico quod verum per prius de la sanidad, es decir, una analogia de atribuciôn ad dicitur de veritate intellectus, et de enuntiatione dicitur unum vel ab uno; 2.°, que dicho tipo de analogia con­ in quantum est signum illius veritatis, de re autem in serva también el mismo modo, y se verifica de la misma quantum est causa». manera en uno y en otro caso. Precisamente por esto, no era ese el punto de refeSanto Tomâs, en su respuesta, no hace mention ex- rencia de la dificultad que examinamos, sino el segundo, plicita de ese primer sentido, ni ténia por qué hacerlo; es decir, el de todas las verdades creadas respecto de la puesto que lo habia ensenado expresamente en el cuerpo Verdad Primera e Increada. De esa precisamente se tradel articulo primero. Lo concede sin mas. Pero es un dato taba en todo el articulo segundo, utrum omnia sint vera de la mayor importancia: la analogia de la verdad es una una veritate quae est Veritas Increata] de ella es la con­ analogia de atribuciôn. clusion dei argumento, ergo videtur quod una sit Veritas 1 .1 1822 I Appendices I. En torno al texto I Sent., 19, 5, 2 ad 1 1823 unoquoque eorum de quibus dicitur, sed differens secun­ dum rationem maioris vel minoris perfectionis» Este modo precisamente viene al caso de la analogia Asi, pues, en resumidas cuentas, la respuesta recae de las verdades creadas respecto de la Increada, segùn toda ella sobre el segundo sentido tornado segun ese seconsta por lo expuesto en el cuerpo dei articulo, y lo gundo punto de referencia, a saber, que el modo de ana­ vuelve a repetir aqui: «et similiter dico quod veritas et logia de atribuciôn de todas las verdades creadas res­ bonitas et omnia huiusmodi dicuntur analogice de Deo pecto de la Verdad Primera e Increada es exactamente el et creaturis. Unde oportet quod secundum suum esse om­ mismo que el de la analogia de atribuciôn de la sanidad nia haec in Deo sint et in creaturis secundum rationem de la medicina y del color respecto de la sanidad del ani­ maioris perfectionis et minoris. Ex quo sequitur, cum non mal, es decir, por niera denomination extrinseca. possint esse secundum unum esse utrobique, quod sint diversae veritates». Ese modo de analogia de atribuciôn équivale al modo de analogia secundum intentionem tantum et non secun­ Pero no corresponde al modo de la analogia de la dum esse, de que habla Santo Tomâs al principio de su sanidad. Resulta, pues, falsa también la Mayor tomada respuesta, como aparece por la explication que da a con­ en ese sentido, aunque por razôn inversa a la de la falsedad dei sentido precedente. tinuation: «et hoc est quando una intentio refertur ad plura per prius et posterius, quae tamen non habet esse La analogia de atribuciôn por mera denomination nisi in uno; sicut intentio sanitatis refertur ad animal, extrinseca, es decir, secundum intentionem tantum et non urinam et diaetam diversimode, secundum prius et poste­ secundum esse, conviene a la sanidad, no a la verdad dicha rius, non tamen secundum diversum esse, quia esse sani­ de las verdades creadas respecto de la Increada; la ana­ logia de atribuciôn secundum intentionem et secundum tatis non est! nisi in animali·». Pero semejante modo no esse, o sea, por participation intrinseca y formal, convie­ viene al caso, segùn consta por lo dicho en el cuerpo dei ne a las verdades creadas respecto de la Increada, pero articulo. Niega, pues, equivalentemente la Mayor tomada en ese sentido. qua omnia dicuntur vera-, de la misma por consiguiente, y no de otra, se trata también en la Mayor. Y, sin embargo, la analogia de las verdades creadas respecto de la Verdad Increada es de atribuciôn, como queda dicho y concedido. Luego es preciso admitir otro modo distinto de analogia de atribuciôn, es decir, por de­ nomination y participation intrinseca y formal de la razôn anâloga del primer analogante en los demâs analogados secundarios, que el Santo llama secundum inten­ tionem et secundum esse, como se ve por la explicaciôn que anade seguidamente: «et hoc est quando neque parificatur in intentione communi neque in esse, sicut ens dicitur de substantia et accidente; et de talibus oportet (dicere) quod natura communis habeat aliquod esse in 1 El mismo ejemplo dei ente dicho de la sustancia y del accidente, y su modo de presentarlo, confirma la interpretaciôn que proponemos. Su sentido es exactamente el mismo que tiene en este otro texto escrito por igual fecha: «aliquando autem [dicitur aliquid analogice praedicari de pluribus] per attributionem ad unum subiectum, sicut ens dicitur de substantia et de quantitate et qualitate et aliis praedicamentis: non enim ex toto est eadem ratio qua substantia est ens et quantitas et alia, sed omnia dicuntur ens ex eo quod attribuuntur substantiae, quae quidem est subiectum aliorum; et ideo ens dicitur per prius de substantia et per posterius de aliis» (De principiis naturae, cap. 6, ed. cit., p. 103, 12-18). Analogia de atribuciôn no de proporcionalidad. Lo cual no impide que en otros lugares y en otros contextos tenga este mismo ejemplo el sentido de analogia de proporcionalidad, v. gr., cuando dice que la sustancia y la cualidad convienen analôgicamente en la razôn de ente; «quia sicut se habet substantia ad esse sibi debi­ tum, ita qualitas ad esse sui generis conveniens» (In III Sent., dist. 1, q. 1, a. le, ed. F. Moos, O.P., n. 12). 1824 Appendices I. En torno al texto I Sent,, 19, 5, 2 ad 1825 1 al hombre en un animal tan bruto e irracional como el no a la sanidad. Si, pues, por la palabra, sicut, de la Mayor caballo y el perro. se entiende el mero tipo de analogia de atribuciôn ad Tal es el sentido obvio y natural que pide y exige todo unum vel ab uno, debe concederse la proposition; pero el texto y todo el contexto de la respuesta que analizamos. si por ella se entiende el modo de esa atribuciôn que La analogia de atribuciôn puede hacerse de dos maneras: corresponde a la sanidad, debe negarse, ya que a la sani­ la una por mera denominaciôn extrinseca, como la ana­ dad conviene la atribuciôn secundum intentionem tantum logia de la sanidad de la medicina y del color respecto et non secundum esse, mientras que a la verdad, dicha delà sanidad del animal, y como la analogia de la verdad de las verdades creadas por relation a la verdad Increade los objetos y de las palabras respecto de la verdad de da, concierne la atribuciôn secundum intentionem et se­ nuestros juicios; la otra, por participation formai e cundum esse. intrinseca de la razôn anâloga del primer analogante en El tercer miembro de la division de Santo Tomâs, es los demâs analogados inferiores, como el ser y la bondad decir, de analogia secundum esse tantum et non secun­ de las creaturas respecto del Ser y la Bondad de Dios, y dum intentionem, no viene al caso de la analogia de la como las verdades creadas respecto de la Verdad Increada. sanidad ni de la analogia de la verdad. Se ha puesto ùnicamente para completar la enumeration, pues el binomio 877. EI texto de la dificultad tercera, que procede secundum intentionem-secundum esse admite tres comen el mismo sentido que la primera, es decir, de la ana­ binaciones positivas, a saber: secundum intentionem tan­ logia de atribuciôn por mera denominaciôn extrinseca; tum et non secundum esse, secundum esse tantum et non y su respuesta, que es del mismo tenor que la contestasecundum intentionem, y secundum intentionem et se­ ciôn a la primera dificultad, esto es, de analogia por par­ cundum esse simul. La cuarta combination imaginable, ticipation intrinseca y formal, o sea, secundum intentio­ esto es, nec secundum intentionem neque secundum esse, nem et secundum esse, confirman irrecusablemente la es puramente negativa y, por consiguiente, no puede ser interpretation dada. Véanse en sus propios términos: miembro de un dividendo positivo como es la analogia. Queda, pues, de manifiesto el sofisma de la Mayor, que consiste en pasar del tipo de analogia de atribuciôn 'Sicut se habet bonitas ad «Similiter dico de bonita­ al modo, como si este no fuera mas que uno, cuando en bona, ita se habet veritas ad te, quod est una Bonitas, qua realidad son dos. Sofisma que, en términos de la Escuela, vera. Sed omnia sunt bona sicut principio effectivo exem­ llamariamos a secundum quid ad simpliciter·, la analogia una bonitate. Unde Augusti­ plari omnia sunt bona. Sed de las verdades creadas, respecto de la Increada, convie­ nus, lib. VIII De Trinitate, tamen bonitas, qua unumne en algo con la analogia de la sanidad, esto es, en el cap. 3: «bonus est homo, bo­ qodque formaliter est bo­ tipo de analogia de atribuciôn; luego convienen en todo, num, diversa est in diversis. na est facies, bonum est hoc Sed quia bonitas universalis et illud. Tolle hoc et illud, et es decir, en el modo también, dentro del mismo tipo. Es non invenitur in aliqua crea­ videbis Bonum omnis boni». como si dijéramos, situândonos en otro terreno —el de tura, sed particulata et secun­ Unde videtur quod sit una Bo­ los univocos—: el hombre, el perro y el caballo convie­ dum aliquid, ideo dicit Augus­ nitas numero in omnibus par­ nen en el género, porque todos son animales; luego con­ tinus quod, si removeamus ticipata, secundum quam di­ vienen también en la especie. Sofisma evidenter porque omnes rationes particulatiocuntur bona. Ergo videtur o hacemos rationales al perro y al caballo, o convertîmes nis ab ipsa bonitate, remanequod similiter omnia dican- ► · 1828 Appendices tur vera una Veritate [nume­ ro], quae est Veritas Increata». bit in intellectu bonitas inte­ gra et plena, quae est Bonitas Divina, quae videtur in boni­ tate creata sicut exemplar i» exemplato». I. En torno al texto I Sent., 19, 5, 2 ad 1 1827 dum esse y la analogia secundum intentionem et secun­ dum esse son dos modos o formas de la analogia de atri­ buciôn. El resto del argumeto queda ya suficientemente contestado con lo dicho: se concede la Menor y se niega la Conclusion. Interpretar la analogia secundum intentionem et se­ cundum esse, de Santo Tornas, como si fuera una analo­ 878. b) El contexto doctrinal del Comentario a todo gia de proporcionalidad, es salirse de la cuestiôn, y no el primer libro de las Sentencias. responder a la dificultad. Esta era de Ia analogia de atri­ Esta misma interpretation se comprueba por el con­ buciôn, no de la de proporcionalidad, segùn confesiôn del texto doctrinal de su Comentario a todo el primer libro propio Santo Doctor en el cuerpo de ambos articulos. A de las Sentencias. ella ,por tanto, no se responde con una analogia de otro tipo, como es la analogia de desigualdad o la analogia Antes dei texto y del contexto hasta ahora interprede proporcionalidad. Solamente se responde al caso con tados, ensena universalmente que Dios y las creaturas la analogia de atribuciôn. Mas no con la analogia por pura convienen analôgicamente, con analogia de atribuciôn, denomination extrinseca —secundum intentionem tantum en el Ser, en la Sabiduria, y en todas las demas perfecet non secundum ese—, porque tai modo no conviene a ciones que se dicen de ambos, pero no con analogia de la verdad creada respecto de la Increada, segün el cuerpo atribuciôn a un primer analogante superior y anterior a del articulo. Luego debe ser por analogia de atribuciôn Dios y a las creaturas, sino con atribuciôn de las crea­ secundum intentionem et secundum esse, es decir, por turas al Creador; y esto no por pura denomination exparticipation formal e intrinseca, que es la que en realitrinseca, sino por verdadera participation formal e in­ dad conviene a todas esas verdades segundas respecto trinseca de las perfectiones de Dios por las creaturas, que asi le imitan y se asemejan a El. de la Primera. De admitir la citada interpretation, se seguirian estos «Creator et creatura —escribe— reducuntur in unum, dos inconvenientes: o que Santo Tomâs niega que la ana­ non communitate univocationis sed analogiae. Talis au­ logia de las verdades creadas respecto de la Verdad In­ tem communitas potest esse duplex. Aut ex eo quod aliqua participant aliquid unum secundum prius et posterius, creada es de atribuciôn contra lo ensenado en el cuerpo sicut potentia et actus rationem entis, et similiter sub­ dei articulo présente y en todo el articulo precedente, con stantia et accidens; aut ex eo quod unum esse et ratio­ flagrante contradiction de si mismo; o que de hecho no nem ab altero recipit, et talis est analogia creaturae ad responde a la dificultad mas que con un sofisma descaCreatorem. Creatura enim non habet esse nisi secundum rado, pasando de la analogia de atribuciôn —fundamento quod a Primo Ente descendit, nec nominatur ens nisi in de la dificultad— a la de proporcionalidad —nervio de la quantum Ens Primum imitatur; et similiter est de sa­ respuesta. No hay escapatoria posible: o Santo Tomâs pientia et de omnibus aliis quae de creatura dicuntur» se contradice a si mismo en la misma cuestiôn, o es un sofista descarado. Se impone, por consiguiente, la interpretation dada: I In I Sent., prol. a. 2 ad 2. la analogia secundum intentionem tantum et non secun- 1828 Appendices Y después de la distinciôn 19 ensena igualmente que la nociôn de ciencia y de otras similares se predica de Dios y de las creaturas analôgicamente, con analogia de atribuciôn intrinseca y formai de la ciencia creada a la Ciencia Increada, no con analogia de artibuciôn de am­ bas ciencias a otra superior y anterior a ellas. «Scientia analogice dicitur de Deo et creatura, el similiter omnia huius modi. Sed duplex est analogia. Quaedam secundum convenientiam in aliquo uno quod eis per prius et posterius convenit; et haec analogia non potest esse inter Deum et creaturam, sicut nec univocatio. Alia analogia est secundum quod unum imitatur aliud quantum potest, nec perfecte ipsum assequitur; et haec analogia est creaturae ad Deum» ’. Que en estos dos lugares se trate de analogia de atribuciôn ad unum vel ab uno, es évidente por las mismas palabras de los textos, y porque en la doctrina de Santo Tornas la distinciôn de la analogia en analogia unius ad unum vel plurium ad unum es una subdivision de la analogia de atribuciôn, no de otros tipos de analogia12. Que, ademâs, esa analogia no sea por mera denomi­ nation extrinseca como la analogia de la sanidad, es patente a quien considere uno y otro texto: la sabiduria y la ciencia creadas del hombre o de ângel no son pura denomination extrinseca de la Ciencia y de la Sabiduria Increada de Dios, sino que son formai y realmente sabi­ duria y ciencia, que imitan a su modo la Sabiduria y Ciencia de Dios, como el ser, la bondad, la hermosura y otras perfecciones semejantes. I Que, finalmente, lo que se dice de la nociôn de cien­ cia y de sabiduria valga también de la nociôn de verdad, 1 !n I Sent., dist. 35, a. 4c, in fine. 2 na.tura Reneris’ cap. 1 (Opuscula, ed. Mandonnet, t. IV, 221 ); De Potentia, q. 7, a. 7c, in fine; I contra Gentiles, cap. 34; Summa iheol., q. 13, a. 5c; Caietanus, De nominum analogia, cap. 2, η. 17, ed. cit., p. 19; π. 20, p. 21 I, En torno al texto I Sent., 19, 5, 2 ad 1 1829 no necesita demostraciôn, porque tanto la ciencia como la sabiduria pertenecen esencialmente al conocimiento inielectual perfecto y concluso en el juicio conforme a la realidad objetiva. Es, por lo tanto, manifiesto que la respuesta ad 1 dei articulo 2 de la cuestiôn 5 de la referida Distinciôn 19, no es un texto aislado e incidental, sino un eco y un testimonio de la corriente doctrinal de todo el Comentario al primer libro de las Sentencias. 879. c) Textos paralelos de las Cuestiones disputados De Veritate. Otra comprobaciôn de lo mismo nos la ofrecen los textos directamente paralelos de otras obras del Santo Doctor, al tratar ex profeso de la verdad. Asi, en la cuestiôn primera De Veritate, en donde examina mas detalladamente, entre otros, los mismos puntos que habia expuesto en su Comentario sobre el primer libro de las Sentencias, repite que la nociôn de la verdad es anâloga con analogia de atribuciôn ad unum, ya se trate de la verdad de los objetos y de las proposiciones res­ pecto de la verdad del juicio conforme a la realidad, ya de la verdad creada respecto de la Verdad Increada del entendimiento divino. De las cosas y de las proposiciones se dice impropia y secundariamente: impropiamente, es decir, no formai ni esencialmente, porque de las cosas u objetos se dice como de su causa, y de las proposiciones como de su signo; secundariamente, porque, al decirse impropiamente, por necesidad tienen que decirse taies después de las dichas propia y formalmente, y por lo tanto, deben entrar en la categoria de analogos secundarios, como la medicina y el color sano son analogos secundarios dentro de la analogia de sanidad. Pero del entendimien­ to en su acto completo y perfecto, que es el juicio con­ forme a la realidad de las cosas, se dice propia, formai y esencialmente, como la sanidad se dice del animal. 1830 I. En torno al texto I Sent., 19, 5, 2 ad 1 Appendices 1831 cias creadas en sus juicios certeros de las cosas. Lo Mas la misma verdad formal del entendimiento hu­ mismo que la verdad ontolôgica de éstas se participa mano y creado se dice analogicamente, con analogia de formalmente del Ser de Dios; y la bondad de las crea­ atribuciôn ad unum, a la Verdad formal e Increada del turas, de la Bondad Divina. Analogia de atribuciôn del entendimiento divino, como a su causa ejemplar pri­ ser y del bien creado al Ser y al Bien Increados, que, mera. La verdad, pues, se dice del entendimiento divino junto con la denominaciôn de tales, participan de Dios proprie et primo sive principaliter, es decir, formai y el ser y bien propios, por los cuales se denominan seres esencialmente, como del primero y supremo analogante y bienes formai e intrinsecamente. de toda verdad; mientras que del entendimiento huma­ no y creado, aunque se diga también proprie et formaPor eso dice el Santo Doctor que la verdad ontolô­ liter, no puede ser primo et principaliter, sino ùnicagica es inherente e intrinseca a las mismas cosas crea­ mente secundario, esto es, como analogado secundario das, y la verdad formai al entendimiento creado: «quam respecto de la Verdad del entendimiento divino. [veritatem inhaerentem] invenimus in rebus et in intel­ lectu creato» *. E igualmente la bondad: «omnia sunt Hablando con precision, y tornando la palabra verdad bona bonitate creata formaliter sicut forma inhaerente, en sentido formai y propio, la analogia de la verdad de Bonitate vero Increata sicut forma exemplari»*2; «ut las cosas es de atribuciôn por pura denominaciôn extrinipsa divina Bonitas dicatur esse Bonum omnis boni in seca respecto de la verdad del entendimiento que juzga quantum est Causa efficiens Prima et exemplaris omnis conforme a la realidad; en cambio, Ia analogia de la boni, sine hoc quod excludatur bonitas creata qua crea­ verdad creada del entendimiento humano y creado res­ turae denominantur bonae sicut forma inhaerente» 3. pecto de la Verdad del entendimiento divino, es de atribuciôn por participation formai e intrinseca. La ver­ «Et similiter —concluye— distinguendum est de ve­ dad no se predica de los objetos ni de las propositiones ritate, scilicet quod omnia sunt vera Veritate Prima si­ mâs que por pura relation de causa o de signo a la cut Exemplari Primo, cum tamen sint vera veritate crea­ ta sicut forma inhaerente» 4. verdad formal del entendimiento, es decir, por pura denominaciôn extrinseca; pero de la verdad formal del Pero huelga toda interpretation cuando la doctrina entendimiento humano y creado se predica formai e es clara y explicita. Ese doble modo de analogia de intrinsecamente, aunque con relation de dependenda atribuciôn por pura dénomination extrinseca y por par­ causal, respecto de la Verdad formai Primaria, que es ticipation intrinseca, o sea, secundum intentionem tan­ la verdad del entendimiento divino tum et non secundum esse y secundum intentionem et secundum esse, esta contenido claramente en estas pa­ Dos modos distintos, como se ve, de analogia de labras —objeciôn y respuesta— del Angélico Maestro: atribuciôn: uno, por pura denominaciôn extrinseca derivada del analogante principal a los analogados secun­ «Dupliciter denominatur «Quandocumque aliquid darios; otro, por participation intrinseca de la forma aliquid per respectum ad al­ denominatur aliquale ex so­ terum. Uno modo quando ipse del supremo analogante en los analogados secundarios. lo respectu ad alterum, non Asi, la razôn formai de verdad existente en la inteligencia Increada se participa formalmente por las inteligen1 De veritate, q. 1, a. 5c. 2 3 1 S. Thomas, De veritate, q. 1, aa. 24. De veritate, q. 21, a. 4c, in fine. Ibid., ad 3. Ibid., ad 5. 1832 Appendices denominatur tale per aliquid sibi formaliter inhaerens, sed per illud quod est extra ip­ sum', sicut urina dicitur sa­ na ex hoc quod significat sa­ nitatem animalis, non autem nominatur sana ab aliqua sanitate sibi inhaerente sed a sanitate animalis quam signi­ ficat. Sed creatura dicitur es­ se bona per respectum ad Primam Bonitatem, quia se­ cundum hoc unumquodque dicitur bonum quod a Primo Bono defluit ut dicit Boe­ thius in libro de hebdomadi­ bus. Ergo creatura non de­ nominatur ab aliqua formali bonitate in ipsa existente, sed ipsa Bonitate Divina» *. respectus est ratio denomina­ tionis; sicut urina dicitur sana per respectum ad sanitatem animalis; ratio enim sani secundum quod de uri­ na praedicatur est esse si­ gnum sanitatis animalis: el in talibus, quod denominatur per respectum ad alterum, non denominatur ab aliqua forma sibi inhaerente sed ab aliquo extrinseco ad quod re­ fertur. Alio modo denomina­ tur aliquid per respectum ad alterum, quando respectus non est ratio denominationis sed causa; sicut si aer dica­ tur lucens a Sole; non quod ipsum referri aerem ad So­ lem sit lucere aeris, sed quia directa oppositio aeris ad Solem est causa quod luceat: et hoc modo creatura dicitur bona per respectum ad Bo­ num» Primum2. «Unde si Prima iBomtas sit effectiva omnium bonorum, oportet quod similitudinem suam im­ primat in rebus effectis; et sic unumquodque dicetur bo­ num sicut forma inhaerente per similitudinem summi bo­ ni sibi inditam, et ulterius per Bonitatem Primam sicut per Exemplar et Effectivum omnis bonitatis creatae» . * El supremo analogante en cuanto tal es numérica- •t y I. En torno ai. texto I Sent., 19, 5, 2 ad 1 1833 mente uno en ambos casos, pero la forma analoga, segùn la cual se dicen anâlogos todos los que a ella se refieren, « multiplica en los intrinseca y formalmente tales, no en los que se dicen por pura denominaciôn extrinseca. Asi es la misma numéricamente la sanidad del animal, que conserva el alimento y que significa el pulso; la verdad del juicio, que causa el objeto y significa la pro­ position; la verdad Primera, que imita a su modo la verdad creada de nuestro entendimiento. Pero mientras que la sanidad formai no se multiplica en los analogados secundarios ni la verdad formai en los objetos ni en las proposiciones, la verdad formai, en la cual convienen analôgicamente la Verdad Increada del entendimiento divino y la verdad creada del entendimiento creado, se multiplica a proportion de los entendimientos y de sus juicios verdaderos. Nada mâs claro y explicito en Sto. Tomâs. «Veritas -dice— proprie invenitur in intellectu humano vel di­ vino, sicut sanitas in animali·, in rebus autem aliis in­ venitur per relationem ad intellectum, sicut sanitas di­ citur de quibusdam aliis in quantum sunt effectiva vel conservativa sanitatis animalis. Ergo est in intellectu divino quidem veritas proprie et primo·, in intellectu vero humano proprie quidem et secundario; in rebus autem improprie et secundario, quia nonnisi in respectu ad alterutram duarum veritatum. Veritas ergo intellectus divini est una tantum [nu­ mero], a qua in intellectu humano derivantur plures ve­ ritates, sicut ab una facie [numero] hominis resultant plures similitudines in speculo...; veritates autem quae sunt in rebus, sunt plures, sicut et rerum entitates» \ Y poco después afiade: «veritas quae remanet de­ structis rebus, est Veritas intellectus divini, et haec sim­ pliciter est una numero; veritas autem quae in rebus est vel in anima, variatur ad varietatem rerum vel anima- Ibid., obiectio 2. Ibid, ad 2. Ibid., corp, circa finem. 1 De veritate, q. 1, a. 4c. 20 1834 Appendices rum multiplicando la verdad ontolôgica o material de las cosas a proporciôn del nûmero de éstas, y asimismo la verdad formai de nuestros juicios se multiplica a medida de su nûmero: «et huiusmodi veritates [formales] resultantes in animabus nostris a Prima Veritasunt multae»2. I. En torno al texto I Sent., 19, 5, 2 j 880. d) Textos paralelos de la Suma Teologica. Lo mismo ensena mas brevemente en la Primera Par­ te de la Suma Teolôgica, cuestiôn 16, en donde discute mismo problema. Propia y formalmente la verdad esta en el entendimiento que juzga de las cosas como son. Pero la verdad se dice también de esas cosas y de las palabras o proposiciones con que expresamos nuestros juicios de las mismas (aa. 1-2). Mas no se predica en el mismo sentido de los objetos, de los juicios y de las proposiciones, sino en sentido diverso, aunque jerarquizado y relacionado a uno primero y principal, es decir, en sentido analogo, con analogia de atribuciôn, a la ver­ dad del juicio, al cual conviene esta formai e intrinseca­ mente. La comparaciôn con la analogia de la sanidad, que se dice de la medicina sana y del color sano por analogia de atribuciôn a la sanidad dei animal a quien conviene intrinseca y formalmente, vuelve a aparecer en la Suma de Sto. Tornas. Analogia de atribuciôn por mera deno­ minaciôn extrinseca, porque la forma o razôn segûn la cual se analogizan los miembros de ambas series (sa­ nidad, verdad), no se encuentra intrinseca y esencialmente mas que en uno (en el animal, en el entendimiento), que por eso se llama el primer analogante de la se­ rie. Mas la analogia de la verdad no se cierra en el solo II entendimiento humano y creado. Antes y por encima de 1 Ibid., ad 3. 2 Ibid., ad 8. ad 1 1835 él esta el entendimiento divino, que todo lo conoce exaclamente como es. Este es, pues, el primero y supremo entendimiento, a quien por lo mismo conviene la Verdad formai Primera y por esencia: Dios es la misma Verdad, ipse est ipsa Summa et Prima Veritas *. Ella es, por consiguiente, el primero y supremo analogante de toda la verdad, es decir, de la verdad de todas las cosas, y de todas las proposiciones y de todos los juicios de todos los entendimientos creados. La analogia de atribuciôn de todas las cosas respecto de la Verdad formai por esencia del entendimiento di­ vino, es por pura denominaciôn extrlnseca; porque en ellas como tales no se da verdad formai, sino que son como signos o manifestaciones parciales e imperfectas de la Idea o Verdad arquetipa de la divina inteligencia. En cambio, la analogia de atribuciôn de todos los jui­ cios verdaderos de todos los entendimientos creados res­ pecto de esa misma Verdad formai Primera del enten­ dimiento divino, es por real y formai participaciôn in­ trinseca; porque las verdades de todos esos juicios son también formales e intrinsecamente taies, aunque segundas, y participadas de aquélla. Se dan, pues, dos modos distintos de analogia de atri­ buciôn ad unum vel ab uno: extrinseca o por pura de­ nominaciôn, e intrinseca o por participaciôn formai; es decir —para usar la terminologia del Comentario sobre las Sentencias—, secundum intentionem tantum et non secundum esse, y secundum intentionem et secundum esse simul. Séanos permitido citar sus mismas palabras, limpi­ das y trasparentes como su inteligencia privilegiada. Supuesto que Dios es la misma Verdad Una y Unica ", pregunta seguidamente si todo lo que es o se dice verdadero lo es segûn esa ùnica verdad o segûn muchas, es 1 Summa Theol., I. q. 16, a. 5c in fine. 1 Ibid., corp· I/ 4 . v -· Ci 'A 1836 I, En torno al Appendices decir, por tantas como son o se dicen las cosas verdaderas: utrum omnia sint vera Veritate Una vel pluribus'. He aquï su respuesta: «quodammodo una est veritas qua omnia sunt vera et quodammodo non... Dictum est auten [art. 1] quod veritas per prius est in intellectu, et per posterius in rebus secundum quod ordinantur ad intellectum divinum. Si ergo loquamur de veritate prout existit in intellec­ tu secundum propriam rationem, sic in multis intellecti­ bus creatis sunt multae veritates', et [etiam] in uno et eodem intellectu, secundum plura cognita. Unde dicit Glossa... quod sicut ab una facie hominis resultant plures similitudines in speculo, sic ab una Veritate divina resultant plures veritates. Si vero loquamur de veritate secundum quod est in rebus, sic omnes sunt verae una Prima Veritate, cui unumquodque assimilatur secundum suam entitatem. Et sic, licet plures sint essentiae vel formae rerum [quibus unaquaeque dicitur et est ontologice sive materialiter ve­ ra], tamen una est Veritas [formalis] divini intellectus secundum quam omnes res denominantur verae» sicut a prima causa exemplari*2. La mente de Sto. Tornas, siempre la misma en todos estos textos, no parece ofrecer la menor duda. No un solo modo de analogia, sino dos: por mera denominaciôn extrinseca (secundum intentionem tantum et non secundum esse), y por participacion formal e intrinseca (secundum intentionem et secundum esse). 881. e) Doctrina paralela de S. Alberto Magno. Pero, si quedase todavia alguna duda, la disiparia el sentido expreso y taxativo de su maestro S. Alberto Mag­ no, que ensena abiertamente ese doble modo, al tratar .1 Titulo del art. 6." al principio de la Cuestiôn, redactado por d mismo Sto. Tomâs. 2 Ibid. corp. texto I Sent., 19, 5, 2 ad 1 1837 precisamente del mismo problema y al responder a la niismisima dificultad. Sus palabras se encuentran en su Comentario al libro primero de las Sentencias, Distinciôn 46, articulos 11-19. La verdad se dice de muchas maneras: de las cosas, de los signos, del juicio del entendimiento conforme a la realidad, de las verdades creadas y de la Verdad IncreadaJ. Pregunta, pues, «utrum univoce vel per prius et posterius dicatur veritas de omnibus his modis» 2. Su respuesta es neta. La verdad no puede convenir univocamente a la verdad creada y a la Verdad Increada, por la sencilla razôn de que nada es univoco a Dios y a la creatura: «creato et increato nihil est commune univocum»3. Tampoco lo es respecto de los diversos modos de la verdad creada, porque la verdad de las cosas y de las palabras se dice por relaciôn de distinta naturaleza a la verdad dei juicio: de las cosas como de su causa, y de las palabras como de su signo4. La verdad, por consiguiente, se dice analôgicamente delà verdad creada y de la Increada: «per prius et pos­ terius dicitur de creata et Increata»5. E igualmente la verdad creada, de la verdad de las cosas, de la verdad de las palabras y de la verdad de los juicios 6: la verdad «quodam modo est in enuntiatione, et quodam modo in re, et quodam modo in anima sola. In enuntiatione est sicut in signo..., in re autem est sicut in causa, sed in anima est sicut in faciente notam compositionis quam determinat verum propositionis»7. 1 t- 26, 2 3 4 5 4 ad 1, 7 S. Albertus Magnus, In I Sent., dist. 46, a. lie, ed. A. Borgnet, p. 443b; a. 12c, p. 445b. Ibid., a. 12, p. 445. Ibid., arg., sed contra, p. 445a. Ibid., ad obiecta, p. 445b; a. 13, ad obiecta, p. 448b. Ibid., a. 11 in fine. p. 444b. .... Ibid., a. 12, arg. sed contra, p. 445a, y ad obiecta, p. 446b, a. 15 p. 452b. Ibid., a. 13 ad 1, p. 448b. W·' 1838 I. En torno al texto I Sent., 19, 5, 2 ad 1 Appendices Esa analogia es de atribucion en ambos casos. En Ia de la verdad de las cosas y de las proposiciones respecto de la verdad formal del juicio, es évidente y en un todo parecida a la analogia de la sanidad de la medicina y del color respecto de la sanidad del animal ’, es decir, analogia de atribucion por pura denominaciôn extrin­ seca. En la de la verdad creada e Increada, esta expresamente reconocida por S. Alberto: «Anselmus definit ve­ ritatem secundum relationem ad Veritatem Primam, ut Prima Veritas dicatur veritas per se, aliae autem dican­ tur veritates per comparationem ad Illam»2. Y mâs claramente, si cabe, dice poco después: «in omnibus per analogiam dictis, semper supponitur unum quod per se et primo dicitur illud quod est analogicum, et postea secundum proportionem ad rationem illius ac­ cipiuntur omnes alii modi. Verbi gratia, sanum dicitur secundum analogiam de animali, et urina, et cibo, et medicina. Supponitur sanum proprie et primo et per se dici de animali, in aliis autem omnibus secundum proportionem ad illud. Unde sanum quod est in animali idem est quodammodo quod sanum quod est in urina, et in cibo, et in aliis; sed in animali est ut forma aequa­ litatis humorum, in urina autem ut indicativa non qui­ dem esse [sanitatis] in urina, sed esse [sanitatis] in ani­ mali, cuius est urina. Ecce, idem numero est sanum quod est in animali et urina; et sic est de aliis. Sed hoc verum est, quod proportio ista analogice diversificatur ex parte proportionatorum ad illud unum; quia ratio indicantis in urina, et ratio conservantis in cibo, et ratio facientis in medicina non sunt ratio una, sed comparantur αά unum numero, et ideo in illo uniuntur, et denominantur ab illo, eo quod illud est finis. Et idem est in omnibus aliis analogice dictis, licet in quibusdam minus appareat. Vhi" a’ Î?’ p' 4451 a· 13 ad h 448b. 2 Ibid., a. llc, p. 443b. 2 1839 Ita igitur vult dicere Anselmus, quod supponitur una Rectitudo per se et primo, quae nunquam deflectitur ab extremis; et in omnibus aliis est rectitudo hanc imitans in quantum potest» Asi, pues, toda verdad creada se dice tal por relaciôn o analogia a la Verdad Increada, que es su primer analogante. Por ellas son verdades todas las demas: omnia sunt vera Veritate Prima2. Pero entonces parece seguirse que no existe mas que una verdad formai numéricamente una y ùnica, es decir, la Verdad Primera, que séria la forma universal de todo cuanto se dice verdadero en el orden creado: «Ipsa erit una numero omnium verorum» 3; «et tunc, unumquod­ que verum non participabit nisi unam Veritatem nume· ro»4; «Ipsa videtur esse forma omnis veri»5·, «ergo vi­ detur quod Veritas Prima sit veritas formalis quae dat esse vero»6; «et adhuc redit quod omnia sunt vera una sola Veritate7, et est in eis ut forma»5. Evidentemente, la Verdad Primera no puede ser la causa formal intrinseca, es decir, la forma esencial de todas las verdades creadas, porque eso implica el panteismo: «cum verum sit id quod est res, si Prima Ve­ ritas participaretur in omni re ut forma, Prima Veritas est esse omnium, quod falsum est»9. Lo mismo habia dicho de la bondad en sus cuestiones De Bono: «formaliter loquendo, nullum bonum creatum est bonum Bo­ nitate Prima» 10. Puede, sin embargo, ser causa formal extrinseca o ejemplar y causa eficiente, en cuanto que toda verdad 1 Ibid., a. 12c, p. 445a. 17c, pp. 457-458. Ibid., 17. Ibid., obiectio 2 in fine, p. 457a. 4 Ibid., obiectio 3, p. 457a. Ibid., obi. 4, p. 457a. Ibid., obi. 5, p. 457a. 7 Ibid., obi, 1, p. 456b. Ibid., paulo antea. 9 Ibid., arg. 4 sed contra, 457b. . 10 Dc Bono. Tractat. 1. q. 1. a. 2c. Opera omnia, edit, colomensis critica, t. 28, p 8, 4-5. Münster in Westr. IWl. 1040 Appendices I. En torno al texto I Sent., 19, 5, 2 ad 1 1841 de verdad formai e intrinsecamente tal, aunque con de­ creada se deriva de la Verdad Increada como su efecto, pendencia causal de la Verdad formai Primera dei di­ y cada una la imita a su manera como Ejemplar arquevino entendimiento como de su Causa Primera eficiente tipo de todas ellas, conforme habia ensenado respecto y ejemplar '. del bien en las citadas cuestiones De Bono: «si vero lo­ quamur exemplari ter et effective, tunc omne bonum est He ahi, pues, dos modos distintos de analogia de atribonum Bonitate Prima; omne enim bonum creatum est buciôn ad unum vel ab uno: uno, por mera denomina­ effectus Primae Bonitatis, in quo relucet Prima Bonitas ciôn extrinseca respecto de una y ùnica Verdad Primera sicut Exemplar in exemplato» formai y esencialmente tal; otro, por participaciôn for­ mai e intrinseca de esa misma Verdad, que es una y Por eso escribe: «Veritas Prima est causa exempla­ ris, ad quam proportionantur veritates creatae»2. Y poùnica como Primera e Increada, mas no como verdad co después: «omne verum est a Veritate Prima»3; «sem­ ontolôgica o formai simplemente, sino que se multiplica per est a Veritate Prima» 4; «quidquid entis et veritatis realmente en tantas verdades ontolôgicas como son las est in talibus compositionibus, est ab Ente et Veritate cosas creadas, y en tantas verdades formales cuantos Prima, sed nihil de defectu» 5. son los juicios conformes a la realidad de todos y cada uno de los entendimientos creados. Y en este caso caben dos modos distintos de analo­ gia: uno por pura denominaciôn extrinsecat, si la Ver­ Pero, si todavia subsistiese alguna duda sobre la dad Primera se considera ùnicamente como mero ejem­ autenticidad de esta doctrina, quedaria completamente plar extrinseco, es decir, como pura medida extrinseca disipada por la respuesta de S. Alberto a la misma difiy trascendente, segùn la cual se regulan y modelan to­ cultad que se proponia Santo Tomâs en su Comentario al das las verdades creadas, al modo como diversas piezas primer libro de las Sentencias respecto del mismisimo problema. de pano se miden por la vara o el metro; otro, por par· ticipaciôn formal e intrinseca, en el sentido de que cada Admitido que la verdad creada se dice por analogia cosa o verdad ontolôgica participa intrinsecamente el ser real por el cual es y se denomina formalmente tal, 1 «Duobus modis contingit loqui de vero in comparatione ad veri­ aunque con dependencia dei Ser Primero de quien pro­ tatem. Quoniam sicut supra dictum est [art. lie, p. 443b; art. 12c, cede como de su Causa Primera eliciente y ejemplar; e 445b], veritas per prius et posterius dicitur secundum distinctionem Anselmi de prima veritate et aliis, et in omnibus talibus, ut vult Philo­ igualmente cada verdad formal del juicio de nuestro en­ sophus, in secundis manet respectus proportionis ad primum. Et ideo, tendimiento participa formal y esencialmente la razôn si sic loquamur, tunc prima veritas erit in omnibus creaturis veris Ibid., p. 8, 5-9. In I Sent., dist. 46, a. a. 17 ad 1, p. 458a. 3 Ibid., a. 18, p. 459a. Ibid., corp. p. 460a. 5 Ibid., paulo post, p. 460b. Lo mismo ensenarâ mâs tarde en b Summa Theologiae «sicut bonum primum causa est omnis boni exem­ plar, efficiens et finalis; ita verum primum sive veritas est causa omnis veri et efficiens et formalis et finalis» (I. P., tract. 6, q. 35, a. 3, particu­ la 2, ed. A. Borgnet, t. 31, p. 221b). «Omne verum causaliter et exemplanter et finaliter est verum veritate prima» (ibid., ad obiecta). sicut in individuantibus eam et imitantibus in quantum possunt; et hoc modo erit quasi quaedam mensura ad quam mensuratur unum­ quodque quod verum dicitur, sicut ante diximus [art. 11, pp. 443b444a; art. 12c. p. 445b], et iste est intellectus Anselmi. Et hoc patet in exemplis quae ponit de tempore quod est omnium temporalium et de ulna ad diversos pannos. Si autem fiat comparatio veri ad formam dantem esse vero, quae forma habet esse in vero suo, sicut omnis forma in formato suo, tunc dico quod veritates multiplicantur secundum numerum verorum et unumquodque habet suam veritatem; et. hoc modo verum causatur a re et verum compositionis ab habitudine compositorum, et verum divisionis ab habitudine divisorum: et hoc modo perscrutantur philo­ sophi de vero» (In I Sent., dist. 46, art. 17c, pp. 457-458). 1842 de atribuciôn a la Verdad Primera como a su causa ejemplar, se seguiria que no se da mas que esa sola Verdad Increada intrinseca y formalmente tai, como no se da mâs que una sola sanidad formal e intrinseca en el animal sano, pues de la medicina y del color o de la orina no se dice la sanidad sino por pura relaciôn de causa o de signo a la sanidad del animal. San Alberto niega la paridad entre la verdad y la sanidad. La analogia de la sanidad es de atribuciôn puramente extrinseca y denominativa; pero la de la analo­ gia de la verdad creada respecto de la Verdad Primera, aunque también es de atribuciôn, es primaria y principalmente por participation formai e intrinseca de dicha Verdad, y consiguientemente por denomination formai e intrinseca de la misma. Cosa nada extraira; pues asimismo la notion de ente necesario se dice de Dios como del primer analogante o ser necesario por esencia, mientras que de las cosas creadas, por ejemplo, del ângel o dei alma humana, que son seres esencialmente incorrup­ tibles e inmortales, se dice como de analogados secun­ darios, por ser entes necesarios por participation for­ mai e intrinseca. El ângel o el alma humana se dicen se­ res necesarios por analogia de atribuciôn al Ser divino, que es necesario por esencia; mas no por pura denomi­ nation extrinseca, sino por verdadera participation real e intrinseca de la razôn de necesario, en virtud de la cual son y se dicen formai e intrinsecamente seres nece­ sarios, aunque con dependencia causal del Ente Nece­ sario por esencia, de quien reciben también y consiguien­ temente la denomination de tales. He aqui el precioso texto: «Si dicas quod hoc est verum [scilicet omnia esse et dici vera Veritate Prima formaliter]1* 1 de forma exem- J. En Appendices «Ad id quod contra ob­ jicitur dicendum quod non dicuntur res verae in illa ha­ bitudine solum, sed potius 1 Tai es el sentido manifiesto de la frase, como aparece por la proema ica a que corresponde: «ultimo quaeritur, utrum omnia sint torno al texto piari quae est extra rem, et haec bene est Veritas divina, Contra: Si dico sic: animal est sanum, et urina est sana, non praedico aliud sanum de urina et animali, licet alio modo se habeant haec duo ad sanitatem: cum ergo veritas per prius et posterius dica­ tur de divina et creata, ea quae in creaturis sunt vera non dictait aliam veritatem quant Increatam, sed aliter dicunt eam; et adhuc redit quod omnia sunt vera una so'.a veritate1. I Sent., 19, 5, 2 ad 1 1843 quia habent verum aliquod [intrinsece et formaliter], se­ cundum quod, quantum pos­ sunt, imitantur [Veritatem Primam]; et, si hoc verum non esset [intrinsece et for­ maliter tale], non haberent rationem proportionis [ad Veritatem illam]. Hoc modo non est in uri­ na, quia in urina no habetur sanum [formaliter et intrin­ sece] quod illi sanitati proportionetur quae est in ani­ mali, sed habet aliquid indi­ cans illius, ut digestionem humorum et huiusmodi2. Et hoc ideo est, quia non uno modo dicitur fieri ana­ logia ad unum [idest analo­ gia attributionis], sed multis modis. Dicitur enim necessa- era veritate prima; et hic quaeruntur duo, quorum primum est, utrum formaliter sint vera veritate prima; secundum est, utrum effective» (ibid., al principio de art., p. 456a): y por las palabras del primer argu­ mento, que inmediatamente preceden a nuestro texto: «ergo veritas prima est forma continens ea [vera creata] in esse, et est in eis ut forma» (ibid.). 1 Ibid., obiectio 1, p. 456b. 2 Ibid., ad 1, p. 458a. Poco antes se habia explicado sobre este asunto con la mâxima claridad posible; «sanum dicitur secundum analogiam de animali et urina et cibo et medicina. Supponitur ergo sanum proprie et primo et per se dici de animali, de omnibus autem aliis secundum proportionem ad illud: unde sanum quod est in anima­ li idem est quodammodo quod sanum quod est in urina et cibo et in aliis; sed est in animali ut forma aequalitatis humorum, in urina autem ut indicativa non quidem esse [sanitatis] in urina sed esse [sanitatis] in animali cuius est urina. Ecce idem numero est sanum quod est in animali et urina, et sic est de aliis. Sed hoc verum est, quod proportio ista analogice diversificatur ex parte proportionatorum ad illud unum; quia ratio indicantis in urina, et ratio conservantis in cibo, et ratio facientis in medicina non sunt ratio una, sed comparantur ad unum numero, et ideo in illo uniuntur et denominantur ab illo, eo quo illud est finis» (art. 12c, p. 445b). I. En torno 1844 al Texto I Sent., 19, 5, 2 ad 1 1845 Appendices rium per se et necessarium per posterius et tamen licet necessarium per posterius respiciat proportionaliter ne­ cessarium dictum per prius, est aliquo modo necessarium aliquod formaliter in ipso quo proportionatur necessa­ rio dicto per se»1. Y lo mismo que en la verdad y en la necesidad ocurre en la bondad: «Haec est falsa, quod bonum Increatum essentialiter informet bona creata: sed potius dicuntur bona, forma boni creati', quae tamen ulterius proportionatur Bono Increato, sicut etiam diximus de vero et veritate» 2. Ibid., art. 17 ad 1, p. 458a. 2 Ibid., ad 3, p. 458b. Todavia es mâs neto, si cabe, en su ùltima obra de la Summa Theologiae. En ella distingue tres modos de analogia de atribuciôn ad unum vel ab uno: primera, cuando la razon analoga se dice de uno simpliciter y de los demas secundum quid, como el bien creado se dice simpliciter dei bien honesto y secundum quid dei bien delei table y del ùtil; segundo, cuando dicha razôn anâloga se dice de uno por esencia y de los demâs por participaciôn, como el bien increado se dice por esencia y los bienes creados por participa­ ciôn; tercero, cuando la razôn anâloga se dice de uno formai e intrinsecamente y de los demâs por mera denominaciôn extrinseca, como la sanidad se dice del animal intrinseca y formalmente, mientras que de la medicina y del color se dice por pura denominaciôn extrinseca. Los dos primeros modos son en realidad dos formas distintas de analogia de atribuciôn por participaciôn intrinseca de la forma de! primer analogante en los analogados secundarios, pues aunque el bien pueda serlo por pura relaciôn de medio respecto del bien deleitable o del bien honesto, el bien deleitable, sin embargo, no puede serlo sin ser un bien real e intrinsecamente tal, aunque esencialmente subordinado al bien honesto. Por eso bastarâ referir aqui sus propias pala­ bras sobre el modo segundo y el tercero, pues las del primero estân equivalentemente contenidas en el segundo. «Est alius modus analogiae quo id, quod praedicatur, in uno est excellenter et eminenter, et in aliis non est nisi ab illo: sicut ens emi­ nenter ct excellenter est in substantia, in generibus autem accidentium non est nisi quia sunt in substantia vel a substantia; et hic modus consuevit vocari per prius et posterius. Et hoc modo praedicatur bonum de Prima causa boni et de bonis creatis quae bona sunt per participationes. Prima enim causa a se et secundum ipsam bonum est, et essentia sua est Bonitas sua, ut dicit Augustinus; bonum autem Nada mâs claro y explicito. La analogia de la necesi­ dad, de la bondad y de la verdad creadas respecto de la Increada es ad unum, esto es, de atribuciôn, como la analogia de la sanidad dei pulso respecto de la sanidad del animal. Pero de distinta manera; porque la analogia de atribuciôn de la sanidad es por mera denominaciôn extrinseca, mientras que la de la necesidad, de la bondad y de la verdad son por formai y real participaciôn intrin­ seca de la razôn anâloga del Primer analogante en los analogados secundarios. Santo Tomâs que, cuando escribiô sus Comentarios al primer libro de las Sentencias, debiô de conocer este texto de su Maestro, que le es anterior —los Comentarios de San Alberto a las Sentencias de Pedro Lombardo son anteriores a 1250, mientras que los de Santo Tomâs son posteriores a 1254—, es mâs que probable que se inspirô en él, aunque con la profundidad de pensamiento y precision de lenguaje propias de su genio privilegiado. Sin embargo, San Alberto conocia, en parte, la terminologia de Santo Tomâs, secundum esse tantum et non secundum intentionem ’, que quizâ perfilô después por influjo de su discipulo2. creatum participatione Primi Boni bonum est et non a se, et bonitas sua non est essentia sua. Tertium genus analogiae est in quo commune praedicatum in uno est primo, et in aliis per quemdam respectum ad illud; sicut sanum primo et simpliciter est in animali, in cibo autem, medicina et urina non est nisi per respectum ad illud, respectum dico significantis, fa­ cientis vel conservantis. Et hac communitate dicitur bonum in divisio­ ne Procli, qui dicit quod bonum est id quod est bonum [animal sanum] et salvativum [medicina sana] et indicativum boni [urina sana]» (I P., tract. 6, q. 26. memb. 1, a. 1 ad quaestionem, ed. cit., t. 31, p. 233a). 1 «Si enim est eadem [natura communis] secundum rationem logi­ cam in alio et alio, tunc non erit aequivocatio ab ipsa intentione nomi­ nis, sed potius causatur aequivocatio ad similitudinem proportionis in esse quod habet in uno et in alio, sicut diximus de multo et duplici (cap. 2, n. 26, p. 508a), quae aequivocantur non ex se, sed ex similitu­ dine proportionis ad aquam, ad aerem et alia subiecta secundum spe­ ciem differentia» (In VII Physic., tract. 2, cap. 3, ed. cit., t. III, p. 512a). 2 «Accipit [Aristoteles] ibi [X Metaph., cap. 10] genus secundum esse et non secundum intentionem logicam. Hoc enim modo unum ge- 3*« 1846 Appendices 882. f) Un testimonio de Tomâs de Claxton, 0. P (ca. 1400). Mas sea de esto lo que fuere, una cosa nos parece fuera de toda duda fundada: que la analogia secundum intentionem tantum et non secundum esse y secundum intentionem et secundum esse simul, de que habla Santo Tomâs en su Comentario sobre el primer libro de las Sentencias, dist. 19, q. 5, a. 2 ad 1, son dos modos de analogia de atriburiôn, no el primero de atribuciôn y el segundo de proporcionalidad, como se viene diciendo corrientemente en la Escuela tomista después de Ca­ yetano. Y digo después de Cayetano, porque un siglo antes de que éste escribiese su famoso opùsculo De nominum analogia, se conocia y admitia en la Escuela tomista ese doble modo de analogia de atribuciôn. Asi lo ensefia y reconoce expresamente Tomâs de Claxton, O. P., en su Cuodlibeto quinto, cuyas palabras queremos reproducir integramente: Objeciôn 23. «Dicitur quod illa accidentia [eucharistica panis et vini] habent natura­ liter proprium esse aliud ab esse substantiae, et per illud proprium [esse] sunt post transsubstantiationem sicut ante. Contra: quando [aliquid] ad analogiam dicitur de pluribus per attributionem ad unum primum in illo pri­ mo invenitur illud analogum formaliter et non in aliis: Respuesta. «Ad 23 dicen­ dum, quod nomen analogum dicitur de multis in ordine ad aliquod unum. Sed ista ana­ logia, idest ordo vel attribu­ tio multorum ad unum, du­ pliciter potest esse: vel se­ cundum esse alicuius formaliter existentis in illis mul­ tis quod tamen maxime reperitur secundum esse in illo primo cui attribuuntur·, vel potest esse formaliter nus est eorum quorum una est analogia potentiae ad actum. Hoc enim modo genus habet potentia differentias specificas, et hoc modo constitutivis differentiis genus determinatur ad species; et sic non potest esse unum genus corruptibilium et incorruptibilium, et corpora­ lium et spiritualium, licet secundum intentionem logicam accipiendi genus, omnia sint in genere substantiae» (Summa Theologiae, II P., tract. 1, q. 4, a. 1, particula 2, ad arg. sed contra, ed. cit., t. 32, p. 67b). I. En torno al texto sicut dicitur sanum de mul­ lis per attributionem ad cor­ pus sanum, et ibi tantum for­ maliter invenitur sanitas for­ maliter. Si ergo esse dicitur analogice de esse proprio ac­ cidentium et de esse substan­ tiae tanquam de primo, non invenitur ese formaliter nisi in substantia. Ergo esse sub­ stantiae sublato, non mane­ bit esse accidentium pro­ prium formaliter, quo pos­ sent subsistere» ’. Sent., 19, 5, 2 ad 1 1847 secundum esse in illo primo tantum, sed secundum opera­ tionem [intentionem, propor­ tionem, denominationem, at­ tributionem?] in aliis respec­ tu illius. Exemplum primi est de sapientia, quae analogice in­ venitur in Deo et angelis et hominibus, in quibus omni­ bus est sapientia secundum esse et formaliter; sed per­ fectissime est in Deot in aliis autem secundum quandam participationem et imitatio­ nem sapientiae divinae. Et si­ militer est de aliis perfectio­ nibus quae sunt in Deo et creaturis, ut de bonitate, liberalitate et similibus; et tale analogum est in omnibus formaliter, sed secundum prius et posterius. Exemplum secundi analo­ gi est de calido, quod analo­ gice dicitur de Sole et igne: non enim est calor in Sole formaliter, sed effective; cau­ sai enim calorem. Similiter herba illo modo dicitur cali­ da effective, quamvis sit for­ maliter frigida. Et tale analo­ gum invenitur formaliter in primo, ad quod fit attributio, non autem in aliis: calor enim non est formaliter in herba quae efficit calorem in homi- 1 Thomas de Claxton, Quodlibetum V, utrum in creaturis sit realis compositio essentiae et esse per creationem, obiectio 23, ed. M. Grabmann, apud «Acta Pont. Academiae Romanae S. Thomae Aquinatis et Religionis Catholicae», vol. VIII, pp. 103-104. Romae 1943. 1848 Appendices ne, nec in urina quae significat calorem in homine, sed est formaliter in corpore hominis sumente herbam et faciente urinam. Primo modo est ens ana­ logum, dictum de substantia et accidentibus. Accidentia enim sunt entia formaliter, sed secundum quid; sed sub­ stantia est ens simpliciter. Unde accidens dicitur ens tanquam aliquid ipsius sub­ stantiae, non autem per se ens. Unde idem analogum, ens, est formaliter quodlibet de quo dicitur; quia essentia, secundum quam denominatur aliquid ens, reperitur forma­ liter in omnibus. Et eodem modo, esse, est analogum ad esse diversorum generum, quia reperitur formaliter in omnibus generibus. Sed isto modo sanum non dicitur analogice de multis, scilicet, secundum esse sani­ tatis in omnibus de quibus [dicitur] sanum, sed secun­ dum operationem [intentio­ nem, proportionem, denomi­ nationem, attributionem?] in ordine ad sanitatem in eo de quo primo dicitur, in quo primo sanitas est tantum formaliter. Sanum enim dicitur de medicina, non quia sana sit medicina formalter, sed quia medicina facit sanita­ tem esse formaliter in anima­ li. Patet ergo quod alio mo­ I. En torno ai. texto I Sent., 19, 5, 2 ad 1 1849 sano, et ideo [erronee] pro­ cedit argumentum» ’. 883. g) Conclusion. La consecuencia que de todo lo dicho se sigue para una elaboration doctrinal auténticamente tomista de la analogia, merece subrayarse. Hay tres tipos fundamenta­ les de analogia: uno, de desigualdad, es decir, secundum esse tantum et non secundum intentionem; otro, de atri­ buciôn ad unum vel ab uno, que se desdobla en dos mo­ dos: de atribuciôn por pura denominaciôn extrinseca (=secundum intentionem et non secundum esse), y de atribuciôn por participaciôn intrinseca y formai de la forma anâloga del primer analogante en todos y en cada uno de los analogados secundarios ( = secundum intentio­ nem et secundum esse); y otro tercero, de proporcionalidad de dos a dos o de muchos a muchos (= duorum ad duo vel plurium ad plura), ya sea de proporcionalidad propia, ya de proporcionalidad metafôrica, que siempre es secundum intentionem et secundum esse, aunque su modo propio de analogizar sea esencialmente distinto del de atribuciôn intrinseca. Verdad es que, en gran nûmero de casos, una misma realidad es susceptible de ambos modos: uno vertical (=ascendente o descendente: ad unum vel ab uno) y otro horizontal ( = duorum ad duo vel plurium ad plura), como ocurre con la nociôn de ente dicho de la sustancia y del accidente o de Dios y de las creaturas; pero no siempre ni necesariamente. Cayetano restringiô demasiado el âmbito y la virtualidad de la analogia de atribuciôn, a favor de la analogia de proporcionalidad propia; Suarez, al contrario, sacrifi­ co la analogia de proporcionalidad propia, a favor de la analogia de atribuciôn por participaciôn intrinseca y do est analogice de esse et di 1 ibid., pp. 115-116. 21 1850 Appendices Santo Tomâs es mucho màs completo y equilibrado, superando a uno y a otro: al de Gaeta y al de Granada, a éste sobre todo. Porque Cayetano admite en realidad toda la doctrina de Santo Tomâs, aunque no logrô inter· pretarla en todo conforme a la mente de su autor; Suârez, en cambio, al negar obstinadamente toda analogia de proporcionalidad propia ‘, seccionô de su tronco la mayor y mejor parte de la Analogia tomista, con enor­ me dafio de las ciencias filosôficas y teolôgicas. Con la interpretaciôn que hemos dado de los textos de Santo Tomâs, no hace falta hacer equilibrios para concordar sus palabras en infinidad de lugares, sobre si deben entenderse de la analogia de atribuciôn o de la de proporcionalidad propia, y saliendo del paso con la distinciôn hibrida de analogia de atribuciôn pura y de atri­ buciôn mixta con la de proporcionalidad propia, como se ha hecho con frecuencia12. Nada de mixturas, ni de composiciones, ni de com­ ponendas: ademâs de que en los escritos del Angélico no se encuentra el menor rastro de semejante distinciôn. Todo resulta obvio y claro: la analogia de atribuciôn tiene dos modos; la de proporcionalidad, otros dos. Pero unos y otros segùn el tipo fundamental de atribuciôn de uno o de muchos ad unum vel ab uno, y de proporcio­ nalidad de dos o mâs ad duo vel ad plura. 1 F. Suarez, Disputationes Metaphysicae, disp. 28, sect. 3, n. 11, td. de Barcelona, 1884, t. 9, pp. 42-43; disp. 32, sect. 2, n. 12, t. 11, p. 125 Puede verse su exposiciôn en J. Hellin, SJ., La analogia del set y ά conocimientode Dios en Sudrez. pp. 162-177. Madrid 1947. rMp D\An-,al°gia' pp- 38·39· Madrid, 1922; Pend», U rôle de l Analogie, pp. 36-37. Paris 1931. n QUORUMDAM OPERUM RECENTIORUM DE ANALOGIA IUDICIUM AUCTORIS * 884. Maurice Debaisieux, Analogie et symbolisme. Etude critique de l'analogie comparée au Symbolisme dans la connaissance métaphysique et religieuse. Paris, Beauchesne, 1921. 330 pp. Trata de probar que en la Filosofia Tradicional se evitan los escollos del antropomorfismo y del agnosticismo en relaciôn con el conocimento metafisco y re­ ligioso. Después de una introducciôn, en donde expone las nociones del simbolismo y analogia y sienta el problema de oponer al agnosticismo una respuesta eficaz que vindique a nuestro conocimiento un valor positivo y objetivo, procede a su demostraciôn por el método de la analogia. * In hoc appendice transcribuntur quaedam iudicia critica aucto­ ris, ex Commentario «La Ciencia Tomista» ( = C. T.), circa opera pro tempore edita quaeque subsignantur vel nomine proprio vel litteris initialibus propriorum cognominum. Nota Editoris. U 1852 ■ ■I *I ■I I I <■ '■ * ’£ i j ■ 4 I Appendices El punto de vista en que se coloca el autor es psicologico: «Se puede considerar la idea analogica desde un punto de vista estâtico, al término del trabajo del pensamiento como hecho y acabado en funciôn del ser objetivo que él représenta, y asi han presentado la idea del ser como analogica todos los logicos y metafisicos; porque segün dicen la ratio essendi no se dice igualmente del ser increado y del ser creado, y en el ser creado, de la esencia y de la existencia. Pero asi no se ofrece primeramente al espiritu la nociôn del ser. Existe, por consiguente, otro modo de poner el problema, y es colocarse en el punto de vista dinâmico de la formaciôn dei con­ cepto analogico y de su valor objetivo creciente; es estudiarlo en su aspecto psicologico antes de considérailo en su aspecto metaffsico; es, en una palabra, tratar la analogia no como el término de la marcha del espi­ ritu, sino en su progreso mismo, en su formaciôn, como un procedimiento de investigaciôn, como un medio de elaborar el conocimiento» (p. 45). Très partes comprende la obra: la primera general, en donde expone las relaciones intimas entre el conoci­ miento en general y la analogia. En esta parte considera dos cosas: primeramente, los fundamentos de la analo­ gia, que son dos; a saber: las condiciones mismas del co­ nocimiento humano en su procedimiento intuitivo y discursivo, y la nociôn de causa, que funda la analogia de atribuciôn, la sola analogia fecunda por si misma, como medio de invenciôn; en segundo lugar, considera las funciones generales de Ia analogia, tanto en el cono­ cimiento racional de las cosas sensibles como de las espirituales. Las otras dos partes son ya de aplicaciôn; pues la segunda trata de la analogia en el conocimiento natu­ ral de Dios, es decir, de su existencia, de su esencia y de sus atributos; y la tercera de la analogia en el conoci­ miento sobrenatural, en donde habla sucesvamente de la profecia, de la inteligencia del dogma y por fin desciende, aplicando el método analogico a los dogmas principales del cristianismo. II. lUDICIUM OPERUM RECENTIORUM DE ANALOGIA 1853 El autor ha reconocido muy bien la importancia ca­ pital de la analogia, y con pleno derecho afirma, que el hombre hace de ella un uso constante y casi universal. «Si se nos permite emplear una comparaciôn que no tiene el mérito de ser antigua, diriamos que el espiritu humano se sirve de la analogia como el aviador de su mâquina: es preciso que antes de elevarse a los cielos y de volar por las alturas, a las cuales no llegaria por un vuelo directo, comience por deslizarse modestamente sobre el suelo, a fin de tomar su carrera como de un trampolin» (pp. 325-326). Por otra parte, con la laudable modestia dice que «si el présente ensayo se atreve a reclamar algùn mérito, no sera el de decir algo nuevo, sino ùnicamente el de esforzarse por presentar la analogia como un método indispensable y seguro, y senalar el uso eficaz y concluyente en los diversos dominios del pensamiento» (p. 8). La obra esta conducida con orden y claridad, y el autor muestra poseer un espiritu fino, sobre todo en lo referente al anâlisis del procedimiento psicologico del conocimiento; pero la exposiciôn es demasiado sumaria y esquemâtica, dada la amplitud y dificultad dei proble­ ma propuesto. Mas bien parece un plan de estudio que una obra de investigaciôn; por eso quiza se resien te de cierta superficialidad. Esta bien tomar un punto de vista psicologico para combatir el moderno simbolismo en el campo de la Metafisica, en donde la Analogia tiene su propio asiento y en donde se encuentra la soluciôn definitiva del pro­ blema. Sin duda que esta obra contribuirâ a esclarecer la cuestiôn y a «placer un peu mieux une balle dont beau­ coup ont déjà joué» (p. 8). Pero nos vamos a permitir hacer las observaciones siguientes: 1.‘ La nociôn de analogia no esta suficientemente propuesta y dilucidada, y eso que dice muy bien el autor que «toute analogie implique une ressemblace, mais elle 1854 Appendices implique surtout des différences» (p. 89). Tampoco pa· rece dei todo exacto el fundamento de su division. «Siendo —dice— la analogia una proporciôn o relaciôn, pa· rece que a priori puede determinarse su divisiôn, teniendo en cuenta que el principio o fundamento de la rela­ ciôn es, segùn Santo Tomâs, actio et passio et quantitas. De donde se sigue que habrâ una analogia intrinseca fundada sobre Ia cantidad o la calidad, y otra extrinse· ca fundada sobre la acciôn y la pasiôn, esto es, sobre la causalidad» (p. 32). A la primera se le han dado diversos nombres: el autor opta por que se le llame simplemen· te analogia de proporciôn-, a la segunda Hama analogia de atribuciôn (pp. 32 ss). Las subdivisiones que trae con· sigo la analogia intrinseca no le parecen dignas de tenerse en cuenta. Hemos dicho que no esta bien puesto ese fundamento de la division de la analogia, porque la analogia no es de suyo una proporciôn o relaciôn predicamental, sino principalmente transcendental, por ser una nociôn pro· piamente metafisica. Ahora bien, la cantidad, la acciôn y la pasiôn son fundamentos de la relaciôn predicamen­ tal, no de la relaciôn transcendental, que no tiene un fundamento distinto del ser relativo. Respecto a las subdivisiones de cada uno de los mien? bros, el autor las pasa por alto, y sin embargo, son absolutamente necesarias para ver en cada caso, no sola· mente que hay analogia sino hasta que punto y en qui grado la hay. Las confusiones y embrollos que se en· cuentran en muchos escritores que se han ocupado de ellas, no debe ser motivo para creerla una cuestiôn in· ùtil, sino para someterla a examen riguroso y resolverla con método, segün principios verdaderos. Si los que han intentado subdividir esas dos clases de analogia las han confundido, no son menos culpables los que las dejan en esa confusiôn. No obstante, determinar en principio con toda exactitud qué es analogia en general y cuântos son sus modos en ella implicados, era una cosa absoluta· II. lUDICIUM OPERUM RECHNTIORUM DE ANALOGIA 1855 mente necesaria para procéder con método y con rigor en la soluciôn dei problema propuesto. *2. Escribe el autor que «la analogia de proporciôn abandonada a sus solos recursos y mantenida estrictamente en sus limites propios, no es extensiva del conocimiento ni un procedimiento de investigaciôn: cada uno de sus términos conserva intacto e inviolable el mi sté­ no de su naturaleza intima» (p. 95). En cambio, la de atribuciôn es por si sola valedera y fecunda, pues nos hace descubrir la incôgnita en virtud dei principio de causalidad, en el cual se funda: «La analogia de atri­ buciôn sera, pues, un procedimiento de investigaciôn eminentemente cientifico, si se establece que hay correspondencia, proporciôn, analogia entre la causa y el efec­ to, entre la naturaleza de la causa y la naturaleza del efecto» (p. 96). «La causalidad solo puede asegurar a nuestras ideas analogicas un contenido objetivo, pero asegurândoselo, parece arrancamos el uso exclusivo de la analogia de proporcionalidad» (p. 220). «La analogia de proporcionalidad, empleada sola, no nos saca del amosticismo: •Ml ella déjà la naturaleza divina completamente fuera de nuestro alcance» (p. 219). Y, sin embargo, afirma en otro lugar, hablando de la Profecia o conocimiento profético, que «ce n’est pas d'analogie causale ou d’attribution qu’il peut s’agir ici, mais d’une pure analogie de proportion» (p. 256), y re­ pite lo mismo respecto del valor intelectual del dogma verdadero (p. 263) en general y en especial tratando del dogma de la Trinidad, «ce n’est point à l’analogie d’at­ tribution qu’on a le droit de recourrir» (p. 276), y de los Sacramentos, «l’analogie de proportion est d’ailleurs la seule analogie qui puisse exister entre les êtres corpo­ rels et les êtres spirituels» (p. 324). Pero si esto es verdad, ^cômo se salva la Sagrada Teologia de un puro agnosticismo? Si en la nociôn de revelaciôn divina no cabe mâs analogia que la de pro­ porciôn (nosotros diriamos de proporcionalidad) y esta 1856 Appendices analogia es por si sola incapaz de hacernos conocer algo objetivo, es preciso concluir que todo lo que se funda en la revelaciôn, como fundado en esa analogia, es pure agnosticismo. Luego la Sagrada Teologia, que tiene por propios principios la revelaciôn divina, no nos enseftarâ nada y el cristianismo entero sera un sistema agnôstico. El autor se propone la cuestiôn de cuâl de las dos analogias debe emplearse en nuestro conocimiento de Dios. «Los tomistas con Cayetano —dice— son partidarios exclusives de la analogia de proporcionalidad» (p. 277). Santo Tomâs parece indeciso; sin embargo, los textos invocados por los tomistas parecen claros y decisivos (Ibid.). Y aôade mas adelante: «Se pudiera en rigor sostener, para conciliar las diversas afirmaciones de Santo Tomâs, que su pensamiento ha podido variar; pero entonces seria preciso abandonar la analogia de proporcionalidad, precisamente por esta razôn; que la mayor parte de los textos invocados en su favor estân sacados de las obras que pertenecen a la primera manera de Santo Tomâs. £ No es preferible, para resolver la cues­ tiôn, colocamos en el punto de vista de origen y de la formation de nuestras ideas sobre Dios?» (p. 221). Entonces, ^habrâ que concluir que los tomistas, siempre tildados de realistas, son realmente nominalistas pu­ ros y agnôsticos? La cosa parece demasiado fuerte. fi Santo Tomâs fue también agnôstico, al menos en sus juventudes? ^Y como y cuândo se convirtiô después al realismo? Pero mâs adelante, como sintiendo estas consecuencias, escribe el autor que, una vez en posesiôn de la idea objetiva de Dios por via de causalidad, podemos emplear la analogia de proporciôn con valor objetivo. «Asi, pues, se pueden mantener como irréductibles la analogia de atribuciôn y la analogia de proporcionalidad; pero ellas no permanecen por eso en menor relaciôn in­ tima, porque no son mâs que dos etapas, los dos momentos sucesivos de un mismo proceso racional» (p. 222), II. lUDICWM OPERUM RECENTIORUM DE ANALOGIA 1857 •En que quedamos, finalmen te? La analogia de pro­ porcionalidad, £vale o no vale? Los tomistas, ^son o no son agnôsticos? A nuestro juicio, si no bay contradicciôn real entre los diversos pasajes del autor que acabamos de citar, existe, ciertamente, bastante confusion de ideas. En primer lugar, los tomistas distinguen con sumo cuidado dos ôrdenes inconfundibles en Dios: el uno natural y el otro sobrenatural. En ambos ôrdenes existen las dos clases de analogia: la extrinseca o de atri­ buciôn y la intrinseca o de proporcionalidad. Ambas analogias deben emplearse en uno y otro orden, pero de un modo inverso: en el orden natural, la analogia de atribuciôn, junta con la de proporcionalidad entre los seres creados, nos va elevando hasta Dios, que es el Supremo analogado, como causa primera eficiente, ejemplar y final de todos los demâs seres. Una vez puesta la existencia de Dios por via de causalidad, es necesario resolver los atributos divinos, que aparecieron los prime­ ras en el término de la via ascendente, a su propio Ser, y entonces se abre la puerta a la analogia de proporcio­ nalidad en el orden natural, que es la analogia propia metafisica capaz de extender nuestros conocimientos, no de una re in aliam rem, como la analogia de atribuciôn, sino de una ratione in aliam rationem, que es el procedimiento inclusivo propio de las ciencias superiores; por eso se deducen en seguida los atributos de Dios por via inclusiva, interior, intrinseca o de proporcionalidad; ese es el procedimiento propio de la Teodicea en cuanto tal. De ahi es que el procedimiento de analogia de propor­ cionalidad es el complemento del de atribuciôn, el cual, sin embargo, de nada valdria si no estuviese latente en él la analogia de proporcionalidad. Lejos, pues, de mendigar su valor la analogia de proporcionalidad de la ana­ logia de atribuciôn, mâs bien es todo lo contrario: como la causalidad mendiga del ser toda su fuerza y virtud. ^wMKjQoqi 1858 Appendices Pero ni una ni otra analogia de orden natural son capaces por si mismas de vislumbrar siquiera nada del orden puramente sobrenatural. En este orden se dan también los dos procedimientos analogicos, pero de un modo inverso, como hemos dicho; porque en lugar de partir de afuera a dentro por via inductiva y de los efectos a las causas, se procede de dentro a fuera por via deductiva, considerando primeramente la causa en si misma en la plenitud de su ser, y después sus efectos, no en si mismos, sino en relaciôn con el Ser propio de Dios tal como es ad intra. Por­ que en Dios hay ser, o, mejor dicho, formalidad de ser, natural y sobrenatural, y Dios produce efectos naturales y sobrenaturales, correspondiendo la diversidad de efec­ tos a la formalidad diversa de la causa divina. Este procedimiento inclusivo es el verdaderamente propio de la Sagrada Teologia, que se funda, como hemos dicho, en la fe o en la revelaciôn, y sabemos que las verdades que Dios revela son principaliter de Seipso, y que el cono­ cimiento sobrenatural no se resuelve formaliter et in­ trinsece en una verdad natural, como es el principio de causalidad, sino en la verdad primera reveladora: en el principio de causalidad y, por consiguiente, en la ana­ logia de atribuciôn del orden natural solo podrâ resolverse materialiter et extrinsece et remote. Ha sido, pues, un error el considerar la analogia desde un punto de vista estrictamente psicolôgico, que es fisico (en sentido peripatético) e inferior, sin colocarse en el corazôn de la Metafisica, que es en donde el autor debia haberse puesto. Y es tan falso el decir que la sola analogia de proporcionalidad conduce al agnosticism© en Dios, que precisamente se cae en el agnosticismo con Ia sola analogia de atribuciôn; pues con ella sola nada conoceriamos de la naturaleza de Dios en si misma, y sôlo tendriamos un conocimiento extrinseco relativo a sus efectos. Por ese II. lUDICIUM OPERUM RECENTIORUM DE ANALOGIA 1859 camino deberiamos decir que Dios no es vivo, sino por­ que y en cuanto causa en nosotros la vida, que es inteligente en cuanto que causa en nosotros la inteligencia, etc., en lo cual consiste precisamente el agnosticismo expresamente refutado por Santo Tomâs (I, 13, 2). Hay, pues, que distinguir cuidadosamente en orden a las ciencias, très procedimientos: a) el procedimiento extrinseco de las ciencias inferiores (Fisica, Psicologia); b) el procedimiento extrinseco-intrînseco de la Metafisi­ ca o Teologia natural, que comienza por lo exterior y acaba por lo interior, y c) el procedimiento intrinsecoextrinseco de la Sagrada Teologia, que considera a Dios intrinsecamente en si mismo, y de ahi desciende a los efectos sobrenaturales, considerândolos no en si mismos, sino en su causa, y desciende también a considerar los efectos naturales o criaturas, como sujetos o soportes de los efectos sobrenaturales. Por eso los tomistas con Cayetano, que hablaban co­ mo teôlogos, son tan realistas precisamente por defender el procedimiento de la analogia de proporcionalidad: fundar la Teologia sobrenatural en un procedimiento de analogia de atribuciôn calcada en la causalidad ad extra del orden natural, es naturalizar esa Teologia o, mejor dicho, desnaturalizarla·, es caer en el antropomorfismo o en el agnosticismo que se pretendia evitar. '3. Al hablar el autor de la analogia de la personali­ dad pone el constitutivo de la personalidad creada en la existencia, cosa que nos parece falsa en si misma y en la doctrina de Santo Tomâs, que dice expresamente: tEsse non est de ratione suppositi in creatis, sino que, consequitur personam» (III, 17, 2 ad 1; Quodl. 2, a. 4 ad 2). Tampoco estamos conformes con que el principio de causalidad no sea analitico. Otras cosas mas diriamos de esta obra, que tiene su valor, pero que carece de fondo metafisico y, por con­ siguiente, de fondo de verdadera analogia. [C. T. 27 (1923) II. I860 ■ fV 1Ô61 Appendices 249-254. Ibidem, pp. 405-411, est videre responsionem criticam J. M. Ramirez quibusdam «remarques philoso­ phiques» domini N. Balthasar apud «Revue neo-scolastique de Philosophie», 1922, pp. 527-529, male intelligentis prima scripta auctoris nostri de analogia apud C. T. 1921-1922]. I lUDICIUM OPERUM RECENÎIORUM DE ANALOGIA 885. F. A. Blanche, L'analogie, apud «Revue de Phi­ losophie», mai-juin, 1923, pp. 248-270. El padre Blanche considera la analogia desde dos puntos de vista, a saber: desde el punto de vista lôgico (pp. 248-260) y desde el punto de vista de la teoria del conocimiento, que, ut iacet, parece reducirse a un punto de vista psicolôgico (pp. 260-270). Como en él hace algunas referencias a nosotros tratando de responder a las observaciones que en otro tiempo le hicimos («La Ciencia Tomista», enero-febrero 1922, pp. 28-34), y, por otra parte, no aduce argumentes nuevos, nos vamos a permitir simplemente dos palabras non de verbis, sed de re. l.° En cuestiôn de Analogia esta muy bien fijarse en el punto de vista lôgico y psicolôgico; pero a condition de no pararse ahi sino de pasar mâs adelante, hasta He­ gar al punto de vista puramente metafisico, que es el punto de vista formai y propio de la Analogia. De lo con­ trario nos quedamos con apariencias o juzgamos dei ter­ mino ad quem de nuestro conocimiento como del término a quo·, procéder, por cierto, no muy filosôfico. Pues bien, el padre Blanche, en su hermoso articulo, no parece haber pasado del punto de vista lôgico y psicolôgico. La consecuencia que de ahi se desprende para juzgar del valor de sus respuestas es tan obvio, que séria ofender al lector si intentâsemos sacârsela. 2.° Cuando se cita a un autor hace falta ser fieles y objetivos, mirando lo que tiene escrito antes y después dei texto citado. Nuestro ilustre hermano hubiera encontrado, en las paginas que siguen a su cita, las mismas observaciones que ahora nos hace, previstas y escritas por nosotros. Esa falta de contexto se echa también de I ver en el unico texto nuevo de Santo Tomâs que ahora aduce en su favor. Helo aqui, segùn el padre Blache: «Licet in praedicationibus oporteat aequivoca ad univoca reduci (palabras subrayadas por él), tamen in actionibus agens non univocum ex necessitate praecedit agens uni­ vocum...» (I, q. 13, a. 5 ad 1. Blanche, 1. c., p. 257). En cambio el Santo Doctor, prosiguiendo su respuesta, la termina asi: «...in praedicationinus omnia univoca reducuntur ad unum primum, non univocum, sed analo­ gicum, quod est ens». Cayetano se ha hecho cargo en su Comentario (n. 17) de esa aparente contradicciôn entre el principio y el fin de la respuesta, y su soluciôn, que, a juicio nuestro, es la ùnica capaz de salvarla, es la negaciôn de la exégesis del padre Blanche. Inûtil insistir, porque el texto integro es bastante elocuente por si mismo. Y asi damos por terminado este asunto, de escasa importancia. [C. T. 29 (1924) 326-327]. 886. Le Rohellec, C. Sp. S., De fundamento ontologico analogiae, en «Divus Thomas», Piacenza, 1926, pp. 77-101; 664-691. La analogia. Sobre esta dificil cuestiôn ha publicado un hermoso y docto trabajo el reverendo padre Le Rohel- Después de explicar la nociôn y los modos o divisio­ nes de la analogia, segùn S. Tomâs (pp. 77-101) —en donde coincide con la doctrina expuesta anos atrâs en Appendices II. lUDICIUM OPERUM RECENTIORU.M DE ANALOGIA 1871 de la analogia metafôrica en teologia cristiana. Y por fin to de Aristoteles que estaba comentando (pp. 31, 30,31, se aüaden varios indices muy detallados de nombres y nota 36; 42-43 nota ; 153, nota 114). de materias tanto dei texto como de los comentarios. La analogia de proporcionalidad propia del ente, di· La ediciôn estâ muy cuidada, y el esfuerzo dei autor cha de la sustancia y del accidente, respecto de sus propara traducir esos escritos cayetanistas muy considera­ pios seres respectives, no ha sido nunca negada o rechable. Su defensa de la doctrina de Cayetano en estos tiemzada por él. Y tampoco la de proporcionalidad propia respecto de Dios y de las creaturas. Cf. De potentia, q. 2, I pos en que esta de moda su critica despiadada e implaIf a. 5 ad 6; q. 2, a. 6 ad 3 et 4; Summa theol., I, q. 14, a. I cable, resulta particularmente simpâtica. Pero él mismo 3 ad 2. se ha dejado Ilevar de ciertos excesos de critica contra los procedimientos y la doctrina de Santo Tomâs en ma­ Por eso mismo, la critica severa que hace el autor de teria de analogia, que afean su trabajo y no eran necela teoria de Cayetano, aunque certera en algunos puntos de detalle mas o menos importantes, resulta ineficaz en sarios para una justa y ponderada defensa de Cayetano. cuanto a lo verdaderamente bâsico; porque el autor traUtiles en varios puntos, estos comentarios se resienten ta de la analogia del ente, mientras que Cayetano trata defalta de information antigua y modema sobre el tema en primer lugar de la analogia en cuanto tal y en toda controvertido. El autor, que parece ser un principiante, su extension. Son dos obras divergentes, la del autor y desconoce la mayor parte de lo escrito sobre él. Dos sila de Tomâs de Vio. glos antes que Cayetano, Tomâs de Sutto ensefiô que la analogia propiamente dicha es la de proporcionalidad Pero hay que reconocer al mismo tiempo que el autor [Quaest. ordinaria 33; ed. M. Schmaus, Zur diskusion ha aportado elementos de valor no solo en cuanto a las iiber das Problem der Univozi tat im Umbreis des Johan­ fuentes, sino también en cuanto a su valoraciôn e innes Dans Scotus, pp. 71-80. München, 1957); y un siglo terpretaciôn. antes que el de Gaeta ensefiô Tomâs de Claxton que la Una serie de indices copiosos y bien presentados, analogia de atribuciôn puede ser de dos maneras, una acompanados de una esmerada bibliografia metôdica, hapor pura denomination extrinseca y otra por participa­ cen muy manejable esta bella disertaciôn. [C. T., 90 tion intrinseca (Quodlib. V, Obi. 23 et resp.; ed. M. Grab(1963) 529-531]. mann, «Acta Academiae Romanae S. Thomae Aquinatis», 892. Hyacinthe M. Robillard, O.P., De l’analogie et t. 8, pp. 103-104, 115-116. Roma 1943). En realidad, la du concept d’être de Thomas de Vio Cajetan. Traduction, analogia ab uno vel ad unum, llamada de atribuciôn, commentaire et index. Montreal (Canada), Les Presses de puede verificarse segùn S. Tomâs de dos modos diferenl’Université, 1963, 440 pp. tes: secundum intentionem tantum et non secundum es­ se, es decir, por pura denomination extrinseca, y secun­ Esta obra contiene en primer lugar una ediciôn bilingüe latino-francesa del opùsculo de Cayetano De nomi­ dum intentionem et secundum esse, esto es, por participaciôn intrinseca (In I Sent., dist. 19, q. 5, a. 2 ad 1), como num Analogia, de su respues ta complementaria al Ferraricnse De conceptu entis y de largos extractos de su co­ ha demostrado el padre S. Ramirez, O.P. (En torno a un famoso texto de Santo Tomâs sobre la analogia; «Sa­ mentario al proemio del opùsculo de Santo Tomâs De pientia» 8 (1953) pp. 166-192). En dicho texto no habla ente et essentia. Luego siguen, a modo de Apéndices, un para nada el Angélico de la analogia de proporcionalidad. comentario sobre los textos traducidos, y una valoraciôn .·· 1872 Afphndiœ» Cayetano se equivocô interpretando la analogia secu dum intentionem et secundum esse como sinônima X analogia secundum proportionalitatem, cuando en realb dad puede serio secundum attributionem intrinsecam como ocurre en dicho lugar. [C. T., 93 (1966) pp. 191.192]’ , . T utera n notam designat in calce pa. (*) Indicantur paginae. Lit ginae adiectam. hbw I. INDEX ONOMASTICUS Abaelardus, 292, 1220. Abattisvilla, Girardo, 618 n. Abusait de Dénia, 1178 η. Aelianus, 120. Aaenomaos, 138. Aeschylus, 90, 92. Aelius, 101, 116, 121. Aguirre, loseph Sâenz de, 336. Albertus Magnus (S.), 15, 19 η, 25,49 η, 68, 181η, 213-14, 251, 294, 325, 331, 333, 338, 364, 365 η, 370, 372-73, 377, 380 η, 384, 429, 454, 477 , 491, 509, 522, 569, 644, 645, 655, 658, 709, 710, 719, 729, 740, 742, 747, 753, 761, 764, 766 η, 785, 806, 809, 817, 823, 869, 876, 892-3, 924, 988, 991-6, 998-9, III ΪΧΙ 4, 1003, 1005,-6, 1011-12, 1020, 1023-27, 1050, 1052-53, 1057, 1060-61, 1063, 1066, 1069, 1071-72, 1074, 1076, 1089, 1174, 1221, 1267-1396, 1557, 1569, 1573, 1580, 1582-83, 1588, 1591, 1601, 1604, 1610, 1620-21, 16367, 1639, 1660, 1684, 1686, 1751, 1758, 1764, 1772, 1797, 18361845, 1846-65. Alcidamas, 147. Alcmaeo Crotaniatos, 115, 116. Alcuinus, 1203 η, 1219. Alexander Halensis, 251, 435, 1230, 1240, 1864. Alexander Aphrodiensis, 1107, 1108n, 1112, 1133, ’ 1171, 1200 η, 1218, 1238, 1579-80. Alfarabi, 644, 1176, 1200. Algazel, 437, 491, 523, 562 n, 644, Hi 719, 1176-78, 1187, 1200, 1644 n. Alvarez-Menéndez, S., 33. Alvarus Tolet., 1181 n, 1183 n. Alvemus, Guilelmus, 19, 1224, 1230, 1238. Ambrosius (S.), 178, 180, 1246, 1749. Ammonius, 1119 n, 1120-22, 1128 1137, 1169, 1170, 12 II , 1218, 1678 n, 1781. Anaritius (AbûTAbbâs al-Fadl ben Hatin an-Nairizi), 67. Anaxagoras, 138, 144, 158, 757. Anaximenes, 101. Anonymus, 1147, 1163, 1167, 1220. Anoximander, 98. 1876 *« 1 I. Indices Anselmus (S.), 618, 1238, 1864. Asin Palasios, M., 664 η, 1179n, Antiphon, Atheniensis, 146. 1201 n. Antisthenes, 150. Aspasius, 1107. Apuleius, 1665. Augustinus Niphus, 1180n. Aquaruis, M., 487, 838, 842. Augustinus (S.), 192, 197, 250, Aquasparta, Matth., 239, 551. 266 n, 379, 378 n, 402,429,435, Araùjo, Franciscus, 46 n 1678, 484, 485, 490, 495, 517, 618 n, 1781. 759 n, 1201, 1240, 1544, 1740, Archytas Tarentinus, HOn, 1749, 1758, 1763, 1825. 117, 121. Ps-Augustinus, 1220. Aristarchus, 175. Aulus Gellius, 52 η. Aristippus, 150. Aureolus, Petrus, 538 n, 593 n. Aristophanes, 94, 95. Avempace, 644. Aristoteles, 5, 35, 40, 54, 64, Aversa, Raf., 1628, 1631. 69 n, 77, 93 n, 96 n, 97, 98, 102, Averroes, 220, 392 n, 437 n, 449 n, 490, 523, 562, 583, 586, 627, 105, 106, 109, 110, 115, 117644, 648, 652, 668, 677, 681 n, 121, 124-30, 139, 147, 149, 150, 719, 896-97, 909-10, 970, 1175, 155, 156, 157-58, 177-182, 196, 1178-80, 1183, 1200, III 1201,1573, 200-206, 237, 254, 287, 292-93, 1620, 1630, 1636, 1638-1639, 304, 309, 314, 325-26, 343, 408, 1652-60, 1759, 1865. 444, 449 n, 456, 457, 465, 470, Avicenna, 436, 490, 491 n, 523 n, 483, 485, 490, 497, 505, 507, 553, 560 n, 644, 669, 719, 766, 516, 520, 522, 524, 525, 263, 871, 942, 979, 1175-76, 1178, 583, 586, 599, 606, 621, 629, 1187, 1200, 1235, 1236, 1240640, 644, 650, 653, 660 n, 669, 41, 1643 n, 1865. 681 n, 709, 719, 720, 723, 726, 729, 740, 749, 752-53, 756, 767, Balmes, Abraham de, 490. III 769, 788, 802-03, 808, 869, 900, Balthasar, N., 270 n, 1860. 909, 912, 915, 923, 998-99, 1035, Bâüez, Dominicus, 9 n, 31, 233, 1093, 1138, 1149, 1172, 1267, 307 n, 428 n, 440, 452 n, 555n, 1545, 1548, 1551-52, 1560, 1563, 599 n, 610, 619, 710, 786, 790, 1568, 1573, 1576-77, 1591, 1604, 814, 818-20, 826, 842, 844,847, 1607-8, 1610, 1612, 1616-17, 1577, 1580-81, 1661, 1703,1805. 1619-20, 1633-36, 1638, 1657, Bardeherwer, O., 1174. 1676, 1690, 1692, 1747, 1750-1, Baur, L., 259 n, 1662 n. 1756-7, 1760, 1766-67, 1770, 1777, 1785, 1798, 1864-65. Belvezer, Armandus de, 331, Arius, Did, 103. 404 n. Amu, Nicolaus, 28, 736, 743, Benedictus XII, 617. 744, 773, 826, 836, 854, 1628, Bergomensis, Petrus, 552. 1632. Bergson, 14 n. Asclepius, 1133, 1170, 1171. Bianchi, 1253. îMki Index Billot, Ludovicus, 601, 619, 711. Billuart, R., 842, 852. Blanche, A., 1693-94, 1698, 1701, 1860-1869. Boethius, 66, 68, 69, 121, 320, 342 n, 1013, 1015, 1060, 1204, 1207,1209, 1211-12, 1215, 121819, 1276. Bonaventura S.), 68, 252, 380, 399,435,436, 454 n, 521, 1071, 1174, 1253-54, 1259, 1864. Boutroux, P., 73 n. Brunner, Aemilius, 11, 12 n. Bninus a Sciglinno-J., 336, 445. Bulow, G., 263. Buonpensière, 711, 836. Bumet, J., 116. Caietanus, Thomas de Viot 6, 7, 9, 26, 32, 36, 38, 39, 45, 66 η, 73,197, 228, 250, 282, 285, 303, 314, 331,349, 350, 3 89 η, 437 η, 452, 464, 486-87, 553, 557, 559, 595, 600, 618 η, 709, 710, 717, 719, 724, 725, 739, 743-45, 749, 767-68 , 772 η, 775, 777, 779, 782, 785-86, 788, 790, 804, 808, 832, 841, 861, 874, 877, 882-84, 897, 925, 935, 954, 958, 963-65, 979 η, 1004, 1029, 1558, 1560, 1572, 1600, 1614, 1651,’ 1679, 1682, 1685-87, 1690, 1693, 17023,1718, 1735, 1744, 1759, 1764, 1812, 1828, 1843, 1864, 1865, 1867, 1870-71. Candamo, Petrus, 1603. Cano, Joannes, 5 η. Cano, Melchior, 12 n. Cantor de Perona, 618. Capeca, Martianus, 52 n. Capocci Viterbo Jacobus, 1651 n, 1664 n. 0N0MASTICUS 1877 Capreolus, Joannes, 452, 48687, 529, 530, 537, 551, 558, 559, 592, 600, 610< 618 η, 619 η, 841 η. Cassiodorus, 67, 1219. Castro Novo, 1011. Cauvino de Nicea, Paulo, 47 n, 337, 854. Censorinus, 99. Chalcidius, 59 n, 63, 66 n, 116. Clapwel, Richardus, 451 n, 551, 591. Claxton, Thomas de, 1664 n, 1846, 1871. Clemens Alexandrinus, 103, 104, 105, 106, 138, 154, 155, 1109, 1111, 1171. Columella, 107. Complutenses Carmelitani, 4 n, 27, 46 n, 303, 334, 337, 461, 468, 601, 710. Complutenses Dominicani, 28, 337, 452, 711 n, 854 n, 1664. Concilium Lateranense, IV, 193, 376, 1742-43, 1753, 1781. Concilium Nicaenum, 21. Concilium Vaticanum, 1743, 1797. 334, 1627, Conimbricenses, 1629 n. Comeilus, Celso, 759. Crates, Tebanus, 152. Cratylus, 103, 153. Cuvier, 177. Dantec, Félix de, 5 n. Democritus, 138-39-40, 158. Dexippus, 1113n, 1116, 1119, 1170, 1781. Descoqs, Petrus, 345, 854. Diaz, Froylanus, 28, 728, 1631, 1682. -MWWtMJIPtt 1878 Diels H., 100. ύ Diôgenes Laertius, 97 n, 106117, 118, 150, 151, 152, 157. Diogenes Sinopensis, 151. Diomedes, 52 η, 65 η. Dionysius Leone de Lycio, 601, 616. Dionysius, Pseudo, 194, 874, 1013, 1174, 1221, 1237, 1238, 1267. Dobaisieux, M., 14 n, 1851-60. Donat, 853. Donatus, 1219. Dondaine, A., 617. Dullaer-Janduno, 1651. Durandus de S. Porciano, 593 n, 610. Durand, Eugene, 593, 610. Durantel, J., 1174 n. 1128, 1130, 1137, 1169, 1170, 1171. Empedocles, 127, 129, 158, 668, 692. Emout, A., 379 n. Eschytes, 56. Euclides, 53-55, 64, 65, 67, 157, 203. Eudoxus de Cnido 64, Euripides, 92, 94, 138. Eusebius, 103. Eusebius, Pamphilus, 151, 153. Eustratius, 40, 1163, 1169, 1170, 1267. Eustratius, 40, 1163 1169, 1170, 1267. Evodius, 248 n. Etas, Ferrariensis ' Franciscus de Silvestris, 14 n, 45 n, 240, 331- 32, 452 n, 486-87, 554, 558 n, 596, 637 n, 710, 745, 766, 841 I. Index Indices n, 871, 884-85, 935, 975, 1627, 1628, 1693-94, 1698-99, 1864-65 Festus, 474 n. Flandria, Dominicus a, 486. Flavius Vegetinus, 61. Fonseca, Petrus de, 1647. Franklin, 179. Franzelin, J. B., 13 n, 853. Gaetani, 601, 620, 711. Gal tier, 620. Garrigou - Lagrange, R., 14 n, 711, 1864. Genadius, 236. Gennensis (=Genovensis), A., 12 n. Geny, Paulus, 620. Georgen, Aloysius, 33. Gerardus de Carmelo, 552. Gherardus Cremonensis, 63. Gilson, Stephanus, 1253 n, 1864 Glorieux, Petrus, 255 n. Gloclenius, Rodolphus, 73 n. Goichon, A. M., 490 n. Gonzalez de Albelda, Joannes, 786, 811 n. Gonzalez, Zepherinus, 16 n. Gonzalez Palencia, A., 1178. Gorgias, 144, 147, 159, 160. Goudin-Antonius, 336, 337,841, Grabmann, M., 255, 1245, 1252, 1664 n, 1847, 1867, 1871. Gredt, losephus, 620, 709, 711, 836, 847, 854. Gregorius Magnus (S.), 16. Gregorius IX, 180. Grenet, Paulus, 125, 159, 1862. Guilelmus Autissiod., 1221, 1238. Gundissalinus, Dominicus, 766 n, 1235, 1236. Gutierrez, David, 1652 n. Hampits Lytkens, 1864. Harcone, R., 103 n. Heliodorus, Prusensis, 40, 1163. Hellin, J., 1850 n. Henricus Stephanus, 56. Heraclitus, 102, 108, 152, 154, 157, 158. Herodotus, 56. Herveus de Nédéllec, 331, 528, 551 n, 592, 619 n, 821 n, 824 n, 841, 847. Hierocles, 109. Hieronymus (S.), 65 n. Hidalgus, Gaspar Lucas, 178. Hildus, 53 n. Hippocrates, 130, 138. Hippolitus, 103 n, 104 n, 105, 106. Hisdosus, Scholasticus, 107 108. Homerus, 76, 88. Horatius, 755. Hurtado de Mendoza, 13 η. Ibrahim, Madkout, 1175 n. Innocentius V ( = Petrus de Tarantasia), 617 n. Isaac, Ben Salomon, 24 n, 45 n, 47, 502 n, 523 n, 527. Isidorus (S.), 1219. Jaegher, Aemilius, 774 n, 824 n, 853 n. Jamblicus, 107, 120. Janssens, Laurentius, 620. Javelli, Chrysostomus, 332, 461, 522, 538 n, 539 n, 548 n, 1615, 1647. Joannes ab Anuntiatione, 1602. Joannes a Sto. Thoma, 5 n, 6 n, ONOMASTICUS 1879 27, 39 n, 46 n, 228 n, 283, 303, 342 n, 462 n, 469, 477, 488, 487, 555, 615, 711, 724 n, 728, 735, 743, 745, 750, 772, 778 n, 782, 786 n, 790, 805, 809, 816, 824 n, 826 n, 836, 840, 844, 1577, 1584-87, 1603, 1616-18, 1628, 1631, 1650, 1664, 1680. Joannes Damascenus (S.), 1158, 1162, 1170, 1171, 1221, 1237, 1238, 1267. Joannes Saresberiensis, 1220. Julius Caesar, 59. Kl eutgen f Josephus, 21. Koch, H., 1174 n. Koellin, Conradus, 46 n, 459, 598, 606. Kuiper, 601. Lactantius, 125. Leeuwen, A Van, 324, 345 n. Leo XIII, 192, 1750 n. Lerma, Cosme de, 554, 711, 735, 1678. Leucippus, 158. Limmias Thebanus, 124. Lorencelli, Benedictus, 620. Losky, V., 365 n, 1174. Louis, Petrus, 159 n. Lucretius, 102. Lycuphron, 156. Macrobius, 60, 124, 755. Madkour ( = Ibrahin), 12 Maimonides, 17, 1178. Malissus, 156. Mandonnet, P., 255, 648 n, Manser, .G M., 46 n. Maquart, F. Xaverius, 620, 711. 1880 Marcellus a Puero Jesu, 620, 836. Maria, Michael de, 46 n, 256 n, 258, 259 n. Maritain, J., 1864. Marius, Victorinus, 1219. Marietta, Gabriel, 602, 616. Marston, Rogelius, 544, 551 n, 618 n. Martianus, Capella, 1219. Martinez de Prado, J., 22, 30, 601, 711, 773, 786, 836, 838, 851, 852, 853, 1632, 1634, 1650. Mas, Didacus, 45, 47, 333, 461, 771, 786 n, 826 n, 980, 1647-48. Mascall, E. L., 1863. Maurus, Silvester, 22 n, 333, 711, 1627. Menéndez y Pelayo, M., 12 n, 490. Menestor, 129. Menandrus, 95. Michel a SSma. Trinitate, 4n, 335. Michel Ephesinus, 1163, 1168. Minges, P., 284 n. Molina, Ludovicus, 838. Mondolfo, R., 97, 109. Montagnes, Bernardo, 1866. Moschio, 96. Munnyck, M. de, 5 n, 14 n, 46 n. Navarrete, Balthasar, 601. Nazarius, Joannes P., 601. Newton, 172. Oliva, Joseph, 34, 303, 337. Olympiodorus, 1124, 1128, 1137, 1170. Origenes, 55, 106, 107. Indices Ortiz, Didacus, 46 n, 750 n, 773 n, 826 n. Palu, Petrus de la, 115 n, 132 610. Paquet, Adolphus, 620. Parente, Petrus, 620. Parmenides, 139 n. 153 n, 154, 155, 157, 158, 168. Pecci, Joseph, 46 n. Pecham, Joannes, 544, 618. Penido, M., 14 n, 15 n, 142, 620, 1850 n, 1864. Peraldus, Guillelmus, 760. Pereira, Benedictus, 1627,1647. Pericles, 96. 147. Perrier, J., 1868. Pesch, Tilmanus, 774, 826 n, 841 n, 854 n. Petazzi, Joseph, 13 n . Petrus Hispanus, 1246, 1251, 1252, 1588. Philippus a Sma. Trinitate, 31, 336. Philopponus, Joannes Gram­ maticus, 149, 156, 1169-71, 1200, 1630. Philostratus, 144. Photius, 109. Pindarus, 88 , 89, 90. Pipa, Raphael, 45. Pirotta, Angelus, 32. Pius IX, 20. Pius X (S.), 193, 1750 n. Pla, Hieronymus, 771. Plaza de Fresneda, 1616-18, 1627. Plato, 51, 56, 103 n, 105, 144n, 145 n, 146, 148, 149 n, 150 n, 158 η, 159 n, 169, 1177, 1612. Plinius Secundus, 60, 61, 97. Plotinus, 1173. Index Plutarchus, 100, 101, 103, 104, 100,121, 123-27, 129, 146, 153. Porphyrius, 118, 908, 939, 1112, 1119, 1137, 1169, 1171, 1200, 1204, 1207, 1630. Prado, Norberto del, 711. Priestley, 180. Probus, 174 n. Proclus, 1173. Prodicus Ceus, 147. Protagoras, 145, 147. Pythagoras, 110. Pythagorici, 106, 115. Quidort, Joannes, 451 n, 551 n, 592, 710, 717, 935. Quirôas, Carolus, 1170 n. Quintilianus, 52 n, 58 n, 61, 181 n, 391 n, 400 n, 487,’ 998, 1102,1219, 1752. Quintus Curtius, 61. 35 n, 169 n, 228 n, 785 n, 786 n. 810 n. 1031 n, 1643 n, 1850 n, 1860, 1865, 1867, 1869, 1871. Regenbogen, Otho, 125. Remer, 711. Rickert, 14. Ripa, Joannes, 593, 594, 619. Ripa, Raphael de, 601 n. Ripense (Collegium), 337. Rohellec, Joseph Le, 32, 1861. Robillard, 1870. Robin, L, 98, 101, 110 n, 123 n. Roland-Gosselin, 259 n, 389 n, 405 n, 896 n. Roselli, Salvator, 12 n, 1664. Rubio, Antonius, 28, 333, 332, 1628-29-30. Ramirez, J. M., 23 ί fl; ONOMASTICUS 1881 Salman, H., 1176. Salmanticenses, 710, 1564. Sânchez Sedefio, Joannes, 31, 46 n. Sanseverinus, Caietanus, 1616. Satolli, Franciscus, 13 n, 14, 32 n, 46 n, 142, 620, 711. Schmaus, 1871. Schotus, Gaspar, 57 n, 73. Scotus , Joannes Duns, 284, 486 n, 610, 1686, 1712, 1871. Séneca, 52, 71, 140, 144, 187, 579 n, 1745, 1751. Sergius, 254 n. Serra, Marcus, 601, 711, 826. Sertillanges, A. Dominicus, 601, 1864. Servius Honoratus, 52 n, 174 n. Sestili, Joaquin, 14 n, 15 n. Sextus Empiricus, 107 n, 125, 140, 145 n, 154 n. Siger de Brabante, 648 n. Signoriello, N., 773 n. 828 n . Simonin, H. D., 316 n, 617 n, 681 n, 709. Simplicius, 101 n, 154 n, 156 n, 1108n, 1137, 1141, 1169, 1170, 1171, 1620, 1630, 1636. Siwer, 71, 778. Socrates, 144, 147, 149, 157, 158, 159, 167. Soncinas, Paulus, 486, 487. Sophonias, 1147, 1171. Sosipater, Charisus, 65 n. Soto, Dominicus, 6, 21 n, 34 n, 332, 486, 745, 1615-17, 162728, 1630, 1661. Sosistheus, 96. Stephanus, 1136. Stobaeus, 107, 118, 120, 122, 123, 150, 151 n. Suârez, Franciscus, 331, 487, 1882 709, 710 n, 718, 1615, 1647 η, 1849, 1865. Suarez, Lorenzo, 1178. Sutto, Thomas de, 1871. Syrianus, 1133, 1135, 1136, 1170. Terentius Varro, 52 η, 55, 65 η, 174 η, 175. Tepa, 1220. Tertulianus, 108. Thales Milesius, 96, 98. Themistius, 1200, Cl 1204, 1218, 1630. Theodecta, 96. Theophrastus (Ps. Plutar111 101, 129. chus), 100, Thery, G., 53 n. Thomas Aquinas (Vide Indi­ cem Thomisticum). Toletus, Franciscus, 1616-17, 1627, 1647. Tonquedec, Joseph, 709. Tongiorgi, Salvator, 6n, 1749. Tudeschis, Nicolaus de, 795. Tullius Cicero, 51, 57, 58, 59, 60, 62, 64, 110, 111, 119, 125, 139, 150, 162, 378, 391, 401, 487, 753, 754, 755 n, 757 n, 988, 1214, 1745, 1757. Tzetzes, 104. Indices Ulpianus, 1665. Ultricuria-Nicolaus, 1715. Urraburu, 602, 610, 709, 826 853, 854. Valensin, Augustinus, 345. Varrangot, Oscar, 1865. Varro, Terentius, 1665-66,1745, 1757. Vazquez, Gabriel, 602. Venetus, Jacobus, 1220. Versor, Joannes, 461. Vitrubius, Marcus, 52 n, 60, 172. IL INDEX THOMISTICUS Commentaria in scripturam sa- In epistolas S. Pauli Apostoli cram Walz, Angelus, 255 n. Willens, C., 926. Wulf, Mauritius de, 1225. Xenophanes, 144, 153. Xenophon, 147 n, 48 n, 149 n. In Epistolam ad Romanos In Psalmos Ps. Ps. Ps. Ps. 26, 30, 34, 112, n. n. n. n. 6 1 7 4 .................. .................. .................. .................. 403 759 196 324 In Isaiam Zanardi, Michael, 304, 601,615. Zigliara, Thomas, 14 n, 835. Zeno, 156. Zumel, Franciscus, 123, 601. Zuchi a Crema, Joseph, 28, 844. Cap. 5, 3-5, lect. 1 .. 400 — 7, lect. 2,............... 1485 In I ad Corinthios Cap. 11, lect. 1... 1487-88, 1499 — 13, lect. 4 ................ 637 — 15, lect. 5 ............... 1796 Cap. 1 ................. 1004, 1016 In II ad Corinthios In Malachiam Cap. 3, 3 ...................... 324 In Evang. secundum loannem Prol.................................. 1662 Cap. 1, lect. 1 ... 368, 372, 496, 499, 500, 501, 511, 531, 532, 550, 586, 587 511, 612, 616, 722,1589, 1667 1, lect. 3 ........... 233 — 17, lect. 5 ........... 1510 Cap. 3, lect. 3 .............. 784 — 12,2, lect. 1 ...758, 759 In ad Galatas Cap. 4, lect. 7 .............. 484 In ad Ephesios Cap. 1, lect. 7 ............... 725 — 3, 14, lect. 4 ....... 425n In ad Hebraeos Cap. 4, 12, lect. 2 ....... — 12, 29, lect. 5 ....... 311 325 In Ev. secundum Mattaheum Cap. 1 ........................... — 12, n. 2 ................... 502 181 In ad Philipenses Cap. 2, lect. 2 .......... 917 *r , ♦ ■_ * * _J * - II. Index 1884 1885 Indices /m ad Colossenses Cap. 1, lect. 1 ............... 994 — 1, lect. 4 ....... 1020, 1048 8, n. 3...462, 1554,1580 8, n. 6 ...... 384, 463, 1065, 1420, 1425,1545, 1550, 1557-58, 1579-80, 1765 8, n. 8 ...... 930, 1598 8, n. 10 ...... 903, 926 8, n. 10 ...... 903, 926 8, n.ll, 931, 1518, 1599 9, n. 8 ........... 572 10, n. 5,286, 1551, 1605 10, n. 7 ........... 266 10, n. 9 ........... 979 10, n. 10 ... 6, 30, 391, 956, 1577-78, 1580 11, nn. 34 ......... 398 11, n. 5 ............. 285 11, n. 7 ............... 399 12, n. 6 ............... 399 12, n. 8 ...... 886, 1513 13, n. 2 1577 15, n. 3 398 Commentaria in Aristotelem In libros Perihermeneias In librum I Lect. THO.MISTICUS In libros Posteriorum Analytico· rum In librum I Lect. 1, n. 4 492 — ■ • • • • • • Λ • • • • • • • oo * G in 501, 1592 ..... 960 10, 221, 796, 10, 952, 1471, 1652 12, n. 3...868, 870,1552 12, n. 8 ......... 71,..212, 216, 238, 241, 1456, 1518 1 158 6, 1577-78 2, nn. 3-6 ... 499, 626, 798 483 484 fine ....... 2, n. 5 .. 483, 484 6, 484, 485 2, n. 10... 49, 499, 500 2, n. 11 ............... 265 3, n. 2 ....... 484, 499, 500, •II 1589, 1595 3, n. 3...524, 1585 1595 ..... 315, 499, 500, •Λ 525, 541 541 483 632 1624 8 550, 526 9 499 11 2...713, 914, 1496 286 1597 4 .... 500, nn. 9-10 1582-83, 1596-97 5, n. 5 ................ 1068 5, n. 19 ............... 286, 422, 1597, 1624 ... 1581 .. 1597 1582-83 7, nn. 2-4 .. 1068 1, n. 7 14, n. 5 . 911, 924 20, n. 5 ......... 17, 21, 15, n, 1 . 24, 727, 1574 253 15, nn.2-4 20, n. 6 727, 815 1642 15 n. 808 25 per totam ....... 294 15 n 911 924 172, 16 n 340, 812, 813, 814, 75 1563, 1569 16 n 2 929 27, n. 6 16 n 255 311 27, n. 9 910 8 ................. 325 16 34, n. 4 910 17 4 ...64, 177, 1687 34, n. 5 915 19 3 ...64, 198, 1687 35, n. 2 815 36, n. 11 205 In octo libros Physicorum 37, n. 8 265, 803, 1605 1614 In librum I 38, n. 4 871 Lect. 1, nn. 1-2 818 41, n. 2 808, 812 — 1, nn. 2-3 383 41, 813, 814 39, n. 5 ................ 41, 808 781, 784, 907, 1075 41, nn.11-12 .......... 786 1, nn. 9-10... 862, •H 42, nn. 5-6 ... 898, 899 915, 1, n. 10 ............. 43, n. 3 ................ 172 958, 969, 1597 3, n. 3, 885, 1578, 1605 In librum II 6, n. 2 ....... 155, 1722 Lect. 2, n. 2 1597 6. n. 4 ........ 345, 1722 2, n. 10 168 712, 1599 n. 3, n. 11 219, 223 n. 9 794 4, n. 4 ................ 911 757 9, η. 15 5, n. 1 ................. 1641 286 10, η. 5 5, nn. 2-3 ........... 713, 757, 852 12, η. 11 910 13, η. 2 911, 928, 931 13, η. 9 1599 183, 898, 1627 6, η. 3 ................. 926 898 15, η. 3 7, η. 2 ................. 1644 1624 15, η. 4 8, η. 3 ................. 1644 781 15, η. 6 8, η. 6 ......... 926, 1599 1624 15, η. 7 9, η. 5 ......... 200, 798 15, η. 10 1630 - 10, η. 3 ................. 712 12, n. 9 1552 In librum II 13, n. 6 911, Lect. 1, nn. 6-11 ......... 784 917, 926, 928 2, nn. 3-5 ... 917, 1623 14, η. 1 75, 253 1■ ■ — ■ ■ ■ 1 ■■ ■ 15, 15, 16, 17, 20, n. n. n. n. n. 5... 808, 813, 1576 7 729 5 3 O 4 1571 ■■ * VM^M —— «■MM· · II. 2, n. 5 ........... 7, 1623 2, n. 7 ................. 1624 3, n. 5 ......... 796, 797, 818, 866, 921-22, 970 3, n. 8 ... 172-73, 340, 791, 823-14, 1563, 1569 3, n. 9 ................. 340 4, n. 9 ...... 809, 811 4, n. 10 ....... 629, 843 5, n. 1 ................. 1640 5, n. 2 ................. 1639 5, n. 4 ....... 802,, 869 5, n. 8 ........... 2, 1639 5, nn. 8-9 ............ 217, 802, 960, 1640 5, n. 11 ............... 1644 1639 190, 1640 6, η. 11 1639 927 917 781 11, n. 2 807 11, n. 1639 11, n. ■MM ••MM· * VMM MMM· «MW MBMM MBM· ^MMM ——— 4, n. 2 .. 4, n. 3...217, 218, 926 5, n. 3 ....... 712, 909 5, n. 8 .............. 401 11, *······· « 922 12, n. 3 ... ........... 64 12, n. 4 ... ........... 204 17, η. 11 .. .......... 202 18, n. 6.......205, 1457 20, n. 2 .... .......... 205 — 308, 1052, 4, nn.8-10 ........... 5, n.15 ................ 1068, 18 ....... 660, 8, 2 8, n. 6 10, nn. 2-11 11, 1555 660 882, 1473 756 219 898 208 757 230 In librum 402 I INDEX THOMISTICUS 984 In librum VIII Leet. 2, nn. 4-5 3, n. 3...206, 207, 14, 15, 16, 21, 316 740 229 308, 309 402 460 401 740 226 nn. 3-10 n. 8 .... n. 3 .... nn. 6-19 In librum V Leet. 1, n. 11 ........... 293, 657, 868, 1036 1887 — — 13, n. 8 14, n, 3 ........ — — — 18, n. 6 19, n. 5 20, n. 7 1019 173, 217 991 226 379 ••••••999 99 999 9 9 9 9 9 9 999 9 9 In librum III Leet. 3, n. 6 885 In libros Meteorologicorum In librum I Leet. 1, n. 3 1639 1644 325 I.< LIBROS DE COELO ΕΓ MUNDO In librum I 4, nn. 1-5 5, n. 2 .. 5, η. 12 808, ...... 302, ...... ...... ...... ...... 956 402 1597 205 293 237 230 1554 In librum III Leet. 1, n. 2 .............217 1, n. 5 ... 75, 175, 1759 712, 909, 3, n, 10 .......... ... 291 ·<······ I · Indices 1886 MMMM * 4 * In librum VI Leet. 1, η. 2 402 206 In librum VII Leet. 3, η. 1...402,1474, 1476 4, n. 2 ................... 796 infine........ 794 311, 457 ..... 471, 1420, 1545, 1569 ......... 328, 449, 467, 468, 470, 472,1417, 1418, 1420-21, 1424,1426, 1435, 1549, 1552-53,1557. 1561 803 ........ 219 ........ 1624 ....... 230, 398 ....... 808, 812 1555 ........ 226, 806 ..... 869 1575 226 65 797 226, 1576 712 803 1576 449 227 . 398, 449 302 Prooemium, n. 2 ... Leet. 1, n. 2 2, n. 2 2, n. 8 3, n. 6 4, nn. 6-8 ... 6, n. 3 9, n. 62 * MM MM ■M —» 9 • 9 9 9 99· **M M· 14, 14, 14, 15, 19, 19, 22, 24, n. 3 ... n. 4 ... n. 7 ... n. 4 ... nn. 4-8 n. 6 ... n. 9 ... nn. 7-9 n. 4 n. 28, n. 8 librunt II Lect. 6, n. 4 10, n. 3 205 379 396 In libros de Corruptione Generatione et In librum I Prooemium, n. 1 ........... Leet. 1, n. 5 ................ — 7, nn. 3-4 ........... — 8, n. 5...443, 457, — 10, n. 2 ................ 10, 14, n. 7 15, n. 5 808 808 757 797 797 1605 712 758 In libros de Anima In librum I 712, 1, n. 10 .............. 950, 1605 2, nn. 24-28-29 ... 786, 797, 838 4, n. 43 ........654 287 n. 94 ........ 914 8, η. 121 ...... 712 n. 137 ...... 70 9, nn. 140-141 662 10, nn. 159-160 14, n. 199 1038 Leet. 1888 In librum II 1, η. 213 ............. 795, 947, 948, 950, 1093 η. 236 ............. 904 η. 225 ............. 1038 2, η. 239 .... 315, 1751 η. 241 ............. 185, 261, 1750 η. 243 ............. 176 5, ηη. 280-85 ...... 175, 179, 184, 653, 657, 662 8, π. 331 ... 224, 1755 9, η. 347 ............. 19, 225, 497, 1644 9, η. 361 ............. 339 10, η. 352 ............. 176 1036 11, η. 361 . 345 1652 11, η. 363 12, η. 377 . 179 657 199 13, η. 386 1568 14, η. 406 181, 15, η. 427 552, 554, 654, 659 17 η. 465 ............. 311 η. 522 ............. 894 η. 538 ............. 871 24, η. 551 ... 177, 655 24, η. 557 ... 175, 184 H, η. 761 .......... 1503, 1595, H, η. 747 .... 524, 10, η. 745 .......... 12, η. 766 .... 663, 13, ηη. 787-88 13, η. 789 .... 24, η. 556 .... Leet. In librum III Leet. II. Indices 1, ηη. 577-8 ...... 2, π. 590 ..... 659, 2, η. 597 ............. 4, η. 622 ............. 7, ηη. 679-81 ...... 8, η. 718 ........... 630, 801 724 ........... 638 727 720 738 199 661 173 894 655 619, 1571 500, 660 662 545 545 In librum de 319, 1602 712 798 712 663 659 173 Index ■niOMISTICUS 5, η. η. η. 8, η. 8, η. 15, η. 16, η. 19, η. 20, η. 20, η. In librum II Leet. 1, η. 282 ............ 785, 1033, 2, ηη. 292-4 ........ 3, η. 307 ............. 4, η. 321 .... 899, 917, 919, 960, 5, η. 335 ...... 17, 8, η. 438 ............. 1889 784, 1625 271 1639 903, 1662 36 445 Sensu et Sensato 533 ... 535 ... 535 ... 876 ... 880 ... 719 ... 722 ... 1048 . 10 .... 561 ... In librum III Leet. 2, η. 346 ............. 1639 Leet. 1, η. 1 ....... 664, 818 4, η. 369 ... 1639, 1662 — 1, ηη. 1-2 ... 786, 788 7, η. 405 ............. 777 ηη. 2-4 .......... 808 8, η. 433 ............. 853, η. 4 .............. 629, 786, 811, 843 865, 883, 886, 962, 970, 483 η. 3 .............. 976, 1065 2, 8, η. 438, ............ 390, 2, η. 20 ...... 658, 941 199, 1019 2, η. 29 ... 388, 403, 1550 ■■ ■■ 2, η. 31 ... 499, 500 8, η. 439...403, 1420-21 — 6, η. 87 .. ..... 952 10, η. 465 ............. 1662 7, η. 101 . 173, 1753 11, η. 487 ............. 1662 18, η. 266 . ..... 312 19, η. 291 . ..... 657 i In librum IV Leet. 1, η. 535 ............. 264, In duodecim libros Metaphysico 289, 733,738,1031,1429, RUM 1433, 1613, 1662,1680, 1690 Prooemium S. Th........ 664, —■ ■ 1, η. 536 ............. 472, 787, 817, 1796 1429, 1690, 1732 —— In librum I 2, η. 561 ............. 349, 660, 662 Leet. 1, η. 6 1543, 1586 ..... 941 — ■ 2, η. 563 ............. 815 ......1608 η. 20 3, η. 568 ... 1429, 1662 .. 784-S5, 2, η. 46 4, η. 535 ............. 815 923,...926 4, η. 574 ....... 30, 534, π. 32 ............. 1574 626, 831, 1571, 1575 138 ........... 864 8, 4, η. 576 ............. 17, 138 .... 155, 1054 9, 728, 21, 22 10, η 166 ..... 925, 992 4, η. 577...21, 22, 1575 1417 14, ηη. 223-24 —— 21 4, ηη. 572-77 ...... 888 17, η. 263 .... 4, η. 584 ... 1428, 1662 In Ubrum V Leet. — —— · ———- —1 —■ ■ — ■ — ■ ■■ ■■ —— ——— ———— 1-6 per totum ... 1642 1, η. 749 ....... 9, 41, 421, 1071, 1424, 164142, 1662, 1692 2, η. 764 .. .......... 918, 960, 1522-23, 1639-40, 1643, 1649 3, η. 785 .. .......... 871. 1608, 1639-40, 1644 4, η. 805 ... . 912, 1692 5, η. 808. ..8, 1625, 1662 5, η. 822 ... ......... 919, 1625, 1627, 1662 5, η. 826 ... .... 8, 1625 5, η. 9 ....... ......... 201 6, η. 827 ... ......... 1622 7, η. 862 ... ......... 900, 1605-06, 1611, 1662 8, η. 879 .... .. 65, 290, 312, 320, 747 , 908, 913, 1082, 1467, 1550, 1784 9, η. 889 .......55, 864, 945, 1054, 1068,1427, 1592 10, η. 902 .... ........ 887, 1605-6, 1612 11, η. 912 .... ....... 349, 830, 1662 12, η. 913 .... ....... 349 12, η. 914 .... ....... 349 : È '< 1890 Indices II. Index 1053 1662 1662 218 234 41, 1766 ........... 41, 401 203, 1753 230 227 221 714, 950 218 886, 1071 901, 957, 1601 7-22 per totum ... 1641 12, 13, 14, 15, 15. 17, n. 917 .... 894, n. 938 ..... 402, n. 19 ....... 403, n. 977 ............. n. 982 ............. •II nn. 1004-1008... 1467, 1543, 17, n. 1008 201, 208, 212, 17, n. 1021 ........... 234, 18, nn. 1033-34 .... 18, nn. 1036-38 .... 19, nn. 1055-57 .... 19,n. 1048 ............. 887, 914, 21, n. 1087 ........... 21, n. 1099 ... 881, 992, 995, 997, 22, n. 1121 ........... 902, 923, 947, 956, 4, n. 1331 ......... 1435, 4, n. 1337 ........ 422, 1429, 4, nn. 1352-54 In librum VI Lect. 1, n. 1156 ... 786, 1642 — 1, n. 1161 ... 786, 801 — 4, n. 1232 ........... 524, 541,712,714, 1591, 1595 — 4, n. 1241 ... 524, 714 In librum VII Lect. *· \ £ >* M 1, n. 1258 ... 918, 946, 1731 2. n. 1289 ........... 888, 979, 1576, 1605,1607, 1611, 1626-27 3, n. 1337 .......... 287 3, n. 1328 .......... 879, 888. 913, 928, 946, 970, 995 — 421, 1662 264, 1662 796, 952 η. 1375 714, 875, 980 7, n. 1423 ......... 904 8, n. 1451 ......... 712, 906, 909, 913 9, n. 1462 ......... 714, 868, 886, 888, 908, 909, 913, 915, 948, 961, 965, 1596, 1599 10, n. 1488 ......... 315 10, nn. 1494-96 .... 797, 798, 868, 913 n. 1528 712, ......... H, 906, 909, 913 867, n. 1546 ......... 12, 884, 886, 971 12, n. 1549 ... 905, 911, 918, 927, 928, 970, 971 12, nn. 1543-45 .... 911. 927, 928, 966, 970 n. 1555 904, ......... 12, 911, 918, 929 n. 1559 904. .......... 12, 911, 918 12, n. 1564 ... 904, 911 12, n. 1539 .......... 906 12, n. 1561 ... 918, 929 12, nn. 1562-63 .... 924, 929 13, n. 1569 .......... 888, 914, 1551 886, 14, n. 1590 . 888, 894 915, 15, n. 1614 . 922, 1597 815 17, n. 1658 . 1891 tiiomisticus 12, nn. 2142-45 .... 304, 448, 470, 1420 In librum VIII 1627 864, 906, 917, 927 3, n. 1724 .......... 904, 902, 910, 914, 925, 916 3, n. 1725 ........... 229 4, n. 1743 ........... 947 5, n. 1763 .···«·.·· 853, 985, 909, 910, 931, 1066 16, n. 3 ................ 894 Lect. 1, n. 1685 ... 909, 2, n. 1697 ......... 883, 888, 892, 902, 910, 911, 915, 916, In librum XI Lect. — — In librum IX Lect. 1, n. 1768 - 11, n. 1919 219, 1429 ...... 460 1, n. 2162 ... 864, 925 1, n. 2169 ........... 893, 926,962,970,1054, 1064 3, n. 2197 ........... 265, 283, 287, 719, 722, 724, 731, 738, 815,1429, 1434, 1690 3, n. 2202 ........ 70 6, n. 2244 ........ 287 945 8, n. 2270 ........ 443 9, n. 2292 ........ 808 12, nn. 2376-99 .. 730 14, n. 223 .......... 786 14, nn. 2256-2664 In librum Lect. 1, 2, 2, 2, 2, 3, 3, —— n. n. n. n. n. n. n. 1921... 1578, 1625 1932 ... 201, 1692 1939 .......... 202 1954 ........... 204 2093 ........... 201 1966 .......... 1578 1971 .......... 460, 1586, 1612 1725 4, nn. 2013-16 ... 349 4, nn. 1999-2000.. 1543 4, n. 2019 ... 902, 903 5, nn. 2027-28 .... 230 6, n. 2054 ... 442, 1553 6, n. 2056 ... ....... 284 7, nn. 2069-71 .... 401 8, n. 2090 ... ....... 201 9, n. 2105 ... ....... 894 9, n. 2108 ... 286, 295 10, n. 2114 ... ....... 879, 885, 888, 890, 894, 899, 915, 970, 976, 1549,1543, 1600 12, n. 2137 ... 894, 901 In librum XII Lect. In 2, n. 2438 .... n. 2455 ss. n. 2488 .... n. 2560 .... 12, nn. 2627-36 decem libros 899 753 331 1093 741 Ethicorum In librum I Lect. — — 305, 1, n. 2 ....... 625, 806 , 808, 810 741 I, n. 5 ....... 810 4, nn. 53-54 6, n. 80 ..... 420, 1443 421 6, n. 81 ..... 731 7, n. 90 ..... 7, n. 94 ..... 7, n. 95 ..... ...... 184, 264, 290, 747,1051, 1417, 1426-27, 1431 7, n. 96 ........... 9, 264, 317, 1417, 1418, 1869 1892 II. Index INDICES 7, n. 84 8, n. 97 133 19, n. 227 1056 40 1093, 186 In In librum VIII Lect. 1, n. 1549 457 Commentarium in librum moria et Reminiscentia de Me­ In librum II Lect. 1, n. 246 ............. 1093 — 2, n. 258 ............. 810 — 6, n. 310 ............... 402 — 6, n. 312 ...... 214, 301 — 8, n. 339 ... 1007, 1016 — 10, n. 361 ..... 287, 292 Lect. 2, n. 317 — 3, n. 340 In librum de 1 871 922, 960, 964,1174, 1524 308 363, 447 664 8 10 866 12 1020, 1021, 1048 ......... 489, 868 18 .................1049 19 ........ 868, 972 22 338 In librum IV Lect. 5, n. 837 402 In librum V Lect. 1, n. 894 ... 1417, — 1, nn. 896-898 .... — 4, n. 939 ............. — 5, n. 939 ....... 71, 246, 249, 1456, — 5, n. 940 ............. — 5, nn. 941-43.216, — 5, n. 945 ............. — 6, n. 950 ............. — 6, n. 955 ............. — 10, n. 992 ............. — 15, n. 1075 ........... 1418 402 402 202, 1518 215 1456 237 214 404 404 810 In librum VI Lect.1, nn. 1117-19 — 1, n.1123 — 2, n. 1128 — 3, n. 1147 664 807 187 807 In librum VII Lect. 1, n. 1299 285 COMMENTARIA IN LIBRUM DlONYsii de Prolg. Divinis Nominibus 325, 366 1452 Cap. 1, lect. 1 .. 2, lect. 1, 4 1, lect. 3 ... lect. 1 ... lect. lect. 8 lect. lect. 10 lect. 12 5, lect. 5, lect. 2 5, lect. 8, lect. 5 9, lect. 3 ...... 349, Boetii 636 819 380 741 403 72 425n 426n 495 847 324 501 215 361 de Hebdoma­ dibus Lect. 1 ........................... 992 - 2 .... 862, 872, 879, 947, 967, 972, 973, 1057, 1662 879 In librum Boetii de Trinitate Q. 1, 2 ad 3 Causis Leet. In librum III Lect. 2, n. 397 629 563 librum THOMISTICUS Q. 6, Ic .......... 19, 229n, Q. 6, 2c ............. 18, 37, 199, Q. 6, 3c ... 330, 341, 363, 383, 936, 1420, 1424, Q. 6, 4 ....................... 10, Q. 6, 4, arg. 3 sed cont. 1893 1575 346, 1576 369, 1557 363 910 Scriptum Super Sententiis Pe­ tri Lombardi 72, 244, 248, 1446 In librum I Q. 2, 2c, ad 1 820,1795, Prologus, exp text, cir­ 1801, 1802, 1707 ca finem ................ 502, 992 Q. 2, 2 ad 3 1661 .................. 40 Prologus, a. Ic ............. Q. 2, 4 ad 4 .................. 271 Prologus, a. 2, obi. 2 ... 256, Q. 3, 1 ad 4 .................. 1797 406, 1409, 1437, 1445,1618, Q. 4, 2c .... 65, 864 1662, 1694, 1699, 1827 Q. 4, 2 ad 5 201 Prologus, a. 3, qla. 2 ... 808, Q. 4, 2 ad 6 812 1804, 1805 Q. 4, 3 ad 4 1568 Prologus, a. 4, ad 1 . 1469, Q· 4, 4 ad 3. Sed cont. 1458 1662, 1677 Q. 5, 1 ... 786-87, 817-18, 943 Prologus a. 2, arg. Sed 0- 1 ad 5 ........ 17, 708, 809 1677 contra .. Q- 5, 1 ad 6 802 Prologus, a. 2 ad 2 ... 1677 Q. 5, 2c ..... 805, 891 d. 1, exp. text............... 715, 1493, 1644 Q. 5, 2 ad 2 1624 Q. 5, 2 ad 4 805 d. 1, 3 ad 2 ................. 1484 Q· 5, 2 ad 6 ..... 172-73, 811 d. 2, Exp. Text ad 1 .. 381 0. 5, 3c.......... 199, 449, 756, d. 2, 1 ar. Sed cont. ... 406, 4010 1662 771, 775, 777, 786, 794, 795, d. 2, 1 arg. 3 .............. 383 796, 801, 855 d. 2, 1, 1 ad 3 .............. 470 Q. 5, 3 ad 2 ........... 794, 801 d. 2, 1, 3c et ad 6 ...... 499, Q. 5, 3 ad 3 .................. 200 500, 530, 531, 536, 617-18, 624, Q. 5, 3 ad 5 ........... 340, 1563 631’ 633, 913, 933, 1059, 1569 Q· 5, 3 ad 6 ... 295, 813, 814 d. 2, 2, 3c. arg. Sed Q. 5, 3 ad 7 ... 340, 814, 1563 cont................... 16, 258, 839, Q· 5, 3 ad 8 ......... 807, 848 840, 1469 Q· 5, 4c .......................... 331, d. 2, 2, 3c ... 503, 717, 750, 753, 801, 817, 819 815, 823, 825, 831, 834, 836θ· 5, 4c ad 8 ................. 1699 227n 37, 1422, 1496 0· 5, 5 ad 1894 - 1422 d. d. d. 3 exp. text. 2? pars 99091, 1015, 1027 d. 3, 1, 2 ad 1-2 ........... 358 d. 3, 2, 2c ..... 817, 1005, 1069 d. 3, 2, 3 ad 1 ............... 1019 d. 3, 4, 2 ad 1 ....... 887, 99192, 994-95, 1010, 1014, 1460 1520 d. d. 4, 1, lc .............. 233 1451 d. 4, 2, 3 ad 5 .......... 1056 1469 d. 1646 d. d. 7, 1, 3c, obi. 4...466, 510 8, 1 exp. text. 1.' pte............. 34, 256, 457, 1559 d. 8, 1, 2c, arg. Sed cont......... 270, 290, 356, 406, 410, 1062, 1070 d. 8, 1, 3c, exp. text. 451, 491, 885, 1324, 1645 d. 8, 3, 3c ad 4 ......... 403 8, 4, 1 ad 1 ....... 897, 967, 1055, 1067, 1083 7 ad 2 ... 920 1054 d. 933 2c .................... d. 3c ............ 220, 235, 356, 882, 955, 1469 406, 410 d. 3 ad 1 d. 8. 5, 2c ... 665, 848, 874, 932, 973, 974 d. 8, 5 2 ad 5 ........... 1624 d. 8, 5 2 ad 6 ........... 451 d. 8, 5 3c ........... 991, 1017 d. 381 6 obi. 2 443 d. H, 1 ad 4 .. d. 13, 1c ........ 233 d. 13, 1 ad 3 . 10 d. 14, 1 ad 4 d. 14, ad 3 ... 22, 5 Indices d. 14, 4c ....................... 403 d. 17, 1, 5c .......... 499, 573 d. 17, 2, lc ........... 335, 1756 d. 17, 2, 2 arg. 2 sed contra .. 874 d. 17, 2, 2c et ad 3 1059, 1075 d. 19 prol, 1401 d. 19 div. 2.* pte. text. 1023 d. 19 1, lc ... 349, 352, 354, 1403 d. 19, 1, 1 ad 1-4 ...204, 235, 1405, 1407, 1408, 1543, 1544 d. 19, 1, 1 ad 7 ......... 1403 d. 19, 2, 1 ad 3............. 1465 d. 19, 3, 1 ad 1 ... 231, 1464 d. 19, 3, 1 ad 4 ss........ 530 d. 19, 4, 1, arg. 1 Sed cont. .................. 1023, 1028 d. 19, 4, 1 ad 1 ....... 1015 d. 19, 4, 2, arg. 2 Sed cont.......... 883, 908, 996, 1551 d. 19, 4, 2 ad 1 ............. 1020 d. 19, 4, 2 ad 2 ...... 38, 39 d. 19, 5, lc ... 408, 488, 526, 534, 541, 1421-22,1589, 1592, 1662, 1814, 1816 d. 19, 5, 1 ad 7 ... 451, 930, 1421, 1595, 1602 d. 19, 5, 2c ................... 1818 d. 19, 5, 2 ad 1 ...... 34, 303, 304, 387, 449, 468, 472-73,1409, 1444, 1556-57, 1662, 1768,1812, 1865, 1871 d. 19, 5, 2, obi. 1 ...408, 1690 d. 19,5,2 obi. 2etresp. 1445 d. 19, 5, 2 ad 3 ......... 1445 d. 19, 5, 3 ad 1-3 ...... II, d. 19, 6, 2 ad 1 .......... 1571 d. 20, 2 obi. 2 ............. 733 d. 20, 3, lc, arg. Sed cont. 741 II. Index thomisticus 34 256 d. 21, 2,1 ad 1 .............. III d. 21, 2, 1 ad 2 ............. 358 d. 22, Exp. tex.......... 41, 972 16 d. 22, 1-3.................. 10, d 22. 1 ad 3 .......... 381, 876 d. 22, 2c......................... 451 d. 22, arg. 1 sed cont. 256 d. 22, 2 ad 2-4 ....... 476, 1451 1451 d. 22, 3c ...... 837, 839, 1050 d. 22, 3 ad 2 .......... 467, 1783 d. 22, 3 ad 4 .......... 837, 1451 409 d. 23, lc........ 847, 862, 875, 908, 1605, 1507 d. 23, 2c ......................... 232 d. 23, 2 ad 4 ....... 395, 1058 d. 23, 3c ................ 389, 832 d. 24, 1, 1 ad 1 1510 ........... d. 24, 1, lc............. 748, 812 d. 24, 1, 3 ad 3 ... 201, 212, 229, 231 d. 24, 1, 4c ..................... 821 d. 24, 2, lc ..................... 392 d. 25 exp. textus ......... 1652 d. 25, 1, obi. 2 .............. 909 d· 25, 1 ad 2 ... 911-927, 962, 1057, 1600 d- 25, 1 ad 2-3 ............... 980 d· 25, 1 ad 7 ........... 924, 1603 d· 25, lc ........ 847, 862, 875, 908, 1605 39 d· 25, 2 arg. 1 sed cont. 257 d 25, 2 ad 2 et 5 .......257 410 d· 25. 2, obi. 2 ....... 256, 406 439 440 523-823, 1422 d. 21, 1-2 1895 5c 325 1, 832 1 ad 6 ............. 1, 920 1, 3 ad 3 ........... 571 2, lc ............ 510, 830 2, 1 ad 3 ... 217, 571 2,2 arg. sed cont. 823 2, 2, ad 3 ...... 821 2, lc ... 509, 5 © 501, 531, 532, 573 d. 27, 2, 1 ad 4 ... 509, 573 d. 27, 2, 2 qla. 1 arg., sed cont............ 509, 510 d. 27, 2, 2 qla. lc ....... 501, 610, 1703 d. 27, 2, 2 qla. 1, obi. 4 499, 500, 501, 502, 509, 518, 551, 571 d. 27, 2, 2 qla. 1, obi. 7 499 d. 27, 2, ad 1-3 ............ 488 d. 27, 2, 2c .......... 551, 571 d. 27, 2, 3c ... 501, 563, 573 d. 27, 2, 3 ad 4 .......... 572 d. 27, 2, 4 ad 4 ... 509, 511 28, 3c ......................... 531 d. 29, 1c ......................... 1644 d. 29, 2, qla. 1 .............. 300 d. 29, 2, qla. 1 arg. sed 410 cont........................ d. 29, 2, qla. 2c .......... 410 d. 30, ................................ 1473 d. 30, 2, 2c .................... 827, 831, 834, d. 30, 3c 837, 1422 837 d. 30, 3 ad 2 © 1544 d. 31, 1, 1c 1593 d. 31, 1 ad 1 573 d. 31, 1 ad 3 d. 31, 2, 1 ad 2 ... 257, 300 d. 33, 1, 1 ad 3 ... 534, 823, 837, 1419 ad 4 25 d. 33, 1, d. d. d. d. d. d. d. d. d. 25, 26, 26, 26, 26, 26, 26, 26, 27, Ml Indices 1896 d. 33, 2, ad 4 ............... d. 34, 1, 1c ........... 533, d. 34, 1, 1 ad 2 ... 821, 1, 1 obi. 4 ... 920, 1, 2c ..................... 3 Exp. text......... 3c, 1 ad 2 ... 324, 1450, 1451, d. 34, 3, 2c ........... 323, d. 34, 34, d. 34, d. 34, 781 981 828 921 1652 409 326, 1794 410 1527 d. 34, 3, 2 ad 4 ... 325, 1497 d. 35, lc ......... ...... 665, 1409 d. 35, 1 ad 2 .. ................ 841 d. 35, 1 ad 3 ... 573,574, 634 d. 35, 2c, ad 1 .............. 574 d. 35, 4c ... 16, 253,258, 407, 1409, 1437, 1759, 1794 d. 35, 1, 4 ad 2 ..... 407, 1798 d. 35, 4 ad 3 ................ 455, 1424, 1559 d. 35, 4 ad 5 ... .............. 447, 1419, 1424 d. 35, 4 ad 6 .... .... 359, 1409 870 d. 35, 5 ad 5 ................. 304 d. 36, 1, lc ..................... 407 d. 36, 1, 3 ad 2-3 ... 564, 570 d. 36, 2 arg. 1 sed cont. 570 d. 36, 2 lc ............. 501, 571 571 d. 36, 2, 2 ad 3-4 d. 37, 1, 1 ad 4 ... 1487, 1524 d. 37, 1, 2 ad 2 ........... 1053 d. 37, 2, 2 ad obi. ...... 898 232, 402 d. 37, 3, 1457 37, 3, 1c ad 3 403 37, 4, 37, 4, 1 ad 5 ........... 316 d. 38, 2c ..... 491, 541, 1473 38, 3c ..... 501, 510, 816, 1473, 1589 d. 41, 3 ................ 501, 830 II. Index THOMISTICUS 565, 4,1, 1c ad 4 .......... d. 41, 5c ............... 501, 632 566, 1798 d. 42, 1, 1c ........ 1000, 1001 283 d. 43, 1 1c ... 713, 906, 914 d. 5, 1, 3 ad 5 .......... 921 d. 43, 1 ad 4 ..... 206 9, 3, ad 1 ...... 383, 880, d. 43, 2, 1c . ...... 1339 887, 991, 992, 993, 995, d. 44, 2c ...... ..... 741 III 997, 1004, 1005,1015, 323, 1532 1020, 1025 d. 48, 1c ......... .... 235 9, 4c...... 994, 1020, 1048 d. 48, 1 obi 3-4 .... 379 d. 9, 6c et ad 1 ........... 741 d. 56, 3c ......... .... 10 9, 8 ad 1 ...... 737, 1048 9, 13 ad 5 .............. 209 In librum II 112, 1 ad 1 ....... 383, 449, d. 1, 1, lc ... 741, 748, 1662 848, 1419 d. 1, c, 4c .................. 383 d. 12, 1 ad 1 ad 3 ....... 327 d. 1, 1, 5 ad 3 ......... 383 d. 12, 3 ad 5 ...... 560, 564 d. 1, 2, 2c .................. 1489 d. 12, 4 ad 895 d. 1, 2, 4c ................... 475 d. 13, 1, 2 1779 d. 2, 1, 1 ad 1............. 1069 d. 13, 2, 2 qla. 2 ad 1 ... 193 d. 2, 1, 1 ad 3 ......... 1420 d. 13, 3 ad 3 ................ 1568 d. 2, 1, 2 arg. sed cont. 733 d. 15, 4, 2 obi. 2 ........... 403, d. 3, 1, lc .......... 666, 667 411. 471 d. 3, 1, 1 obi. 2 ... 305, 389 d. 16, 1, 1c .................... d. 3, 1, 1 ad 2 ... 258, 309, 229 d. 16, 1, 1 obi. 3; ad 3 407, 383, 389, 404, 445, 446, 448, 1420 1437 d. 16, 2 ad 3 ............... d. 3, 1, 2 ad 3 .......... 667 363 d. 16, 3c et ad 1 .......353, d. 3, 1, 3c .......... ........ 1048 d. 3, 1, 4c ......... . 383, 390, 385, 455 d. 17, 1, 411, 1550 1 ad 3 ........... 560 d. 18, 2, lc ... 271, 794, 998 d. 3, 1, 5 obi. 3 et ad 3 d-18, 2, 258, 309, 383, 384, 389, 1 ad 4 ........... 271 d. 18, 2, 3c ........... 489, 493 390, 404, 445, 455, 881, d. 18, 2, 933, 943, 956 3 ad 3-5 ....... 489 d. 19, 1 obi. 2 .............. 384 d. 3,1,6 arg. sed cont. 449, 917, 928, 942,1057, d. 20, 2, 1 ad 1 ........... 999 d. 20, 2,1 arg. sed cont. 1059, 1420, 1423,1559, 11558-59, 600 d. 20, 2, 2 ad 2 ........... 573 805 d. 21, 1 ad 2 ....... 451, 1484 d. d. 21, 1, 3c ..... 9, 1483, 1484 d. 3, 3, lc .......... 445, 634, 637, 848 d. 21, 2, 3 ad 1 1490 ............. 379 667 d. 3, 3, 1 ad 1 1652 1489 d. 3, 4 ad 4 d. 22, 2, 2 1897 384, 455 498 205 220 d. 25, 4c d. 25, 4 ad 2 ... ... 220, 385 194 d. 26, 4c ...................... 1486 d. 27, 2, 4 qla. 3 ad 1 950 27, 2 ad 3 714, 1560 d. 27, 2 ad 8 715 d. 27, 2, ad 9 214 d. 27, 3c ........ 892 d. 30, 1, 3c .. III d. 30, 2, 1c ... 226 d. 30, 2, 2c ... d. 32, 1, 3 arg. sed cont. 384 d. 32, 1, 2c ..................... 1608 385 d. d. 32, 2, 3 ad 1 ... 450,1547, 1548 d. 32, 2, 3 ad 2 ... 398, 451 d. 32, 2, 3 ad 6 ........... 1548 d. 33, 1 obi. 3 .. ............ 385 25 d. 33, 1, 1 ad 4 ........... d. 33, 1, 2c et ad 3-4 ... 19 d 34 lc ......... ........... 1587 d. 35, 2, obi. 1 · ........... 951 d. 35, 2, obi. 2 ............. 922 d. 35, 2 ad 1 .... .. 411, 471 d. 35, 2 ad 2 .... .. 413, 414 1644 d. 36, 1c d. 523 d. 37, 1, 1 ad 4.............. 823 d. 37, 1, 2c ........... 412, 1662 d. 37, 3c et ad 5 .......... 412 d. 42, exp. 1.· pte. tex. 413 d. 42, 1, 3c ........... 258, 1050 d. 42, 1, 5 ad 1 ............. 203 d. 42, 2, 2 obi. 5 ... 398, 451 d. 42, 2, 5c ... 215, 302, 466, 471 d. 22, 2, 3 obi. 5 ....... 445, d. 24, 2, 4c ..... . d. 24, 3, 6 ad 3 ... 203, 1898 II. Index 1899 thomisticus Indices d. 44, exp. tex................. 1012 d. 44, 2, 1 ad 3 ........... 1016 In librum III Prol. St. Thomae......... 736 d. 1, 1, 1c ........... 193, 289, 312, 320, 748, 1065,1454, 1502, 1752, 1823,1866, 1869 d. 1, 1, 1 ad 3 ....... 71, 207, 242, 247, 1447, 1454, 1523, 1646, 1778 d. 1, 1 qla. 1 ad 2-3 ... 366, 475, 1450 d. 1, 2, 5 ad 4 ............. 1469 d. 1, 2 ad 6 ....... 414, 1449 d. 2, Exp. tex. ... 997, 998 d. 2, 1, 2 qla. 1 ad 2... 193 d. 2, 1, 3 qla. 1 .......... 981 d. 2, 1, 3c............ 751 d. 2, 1, 3 qla. 3 ad 3 ... 751, 885, 997, 998 d. 2, 2, 1 qla. 3c . 935 d. 2, 4, ad 3 ............. 885 d. 3, 1, 1 qla. 3 obi. 2 488 d. 3, 2, 1c ................... 491 d. 3, 2, 1 ad 1 ............. 489 d. 5, exp. tex. ... 342, 870 d. 5, 1, 2 ..................... 8 d. 5, 1, 2 ad 2 ... 881, 870 d. 5, 1, 3c ................... 875 d. 5, 3, 1 ad 1 ... 502, 535 d. 5, 3, 1 ad 4 ........ 874 d. 6, 1, 1 qla. 1c ... 832, 943 d. 6, 1, 1 qla. 2c ....... 1470 d. 6, 1, 3, arg. 1-2 sed cont................................ 751 d. 6, 1 3c, et ad 1 283, 876 d. 6, 1, 3 ad 3 ... 349, 382 d. 6, 2, 2c ................... 1587 d. 6, 2, 3 ad 8 ... 885, 1494 d. 7, 1, 1 obi. 5-6 .......... 978 d. d. d. d. d. d. d. d. d. d. d. d. d. d. d. d. d. d. d. d. d. d. d. d. d. d. d. ddd· ddd· d· d· d· d· d· d 7, 1, 1 ad 3 ...... 981 8, 1ad 6 ................ 48« 9, 1, 1qla. 4c ........ lop 9, 1, 2 qla. 2c ... 563, 992 9, 2, 1 ad 1,34 ... 457 10, 3, 1 qla. 2 ........ 415 11, 1c ............... 353, 457 11, 1 ad 3................ 327 13,1, 2 ad 3 .......... 223 14,1, qla. 2c .......... 667 14,1, qla. 2 ad 2 ... 667 14,1, qla. 4c .......... 573 14,2, qla. 4 .......... 726 14,3, qla. 1c .......... 473 17, 1c, qla. 1 ad 3 ... 317, 498 18, 4, qla. 1 ad 2-3 ... 382 19, 5, qla. 2c ......... 734 22, 1, 1 arg. 1, sed cont.................... 998, 1026 22, 3,obi. 1 ............ 998 23, Exp. tex........ 498 23, 1, 3, qla. 1 ad 3 1000 23, 2, qla. 1 ...... 491, 502 23, 2,1 obi. 8...... 715 23, 3, 2, qla. 1 .... 1590, 1598 24, 1, qla. 1c ... 573, 726 24, 2, qla. 1 .............. 233 24, 3, qla. 1 ad 1 ... 238 25, 1, 1 qla. 1 ad 2 ... 317 26, 1, 5c ................... 10 26, 2, 1 ad 3 ........... 499 26, 2, 4 .................... 1339 27, 1, ic .................... 1504 27, 1, 3 ad 1 ............ 1505 27, 3 3c ................... 1168 27, 3Î 4c ................. 230 28, 3, ad3 .............. 215 28, 3 ad 4 ...... 464, 737 29, 1 ad 2 ............... 215 32> 2, 4 qla. 1 .......... 1519 d. 12, 1, 1, qla. 1 ad 2 795, d. 33, 1, 1 ad 2 .......... 383 946, 1071, 1502 d. 33, 1, 1, qla. 1 ....... 1522 d. 12, 1, 1, qla. 3 ad 2 801 d. 33, 1, 1, qla. 2 ad 1 415 d. 12, 1, 1, qla. 3 ad 4 1518 d. 33, 1, 2 qla. 4 .......... 1793 d. 13, 1, 1, qla. 2 ad 2 1019 d. 33,1, 3, qla. 1 ad 2 302 d. 14, 1, 1, qla. le. et d. 33, 1, 3, qla. 2 ....... 214 ad 2 ............................ 340 d. 33, 1, 3, qla. 2 sed 401 d. 14, 1, 2, qla. 1 ad 2 488, cont............................ 1519 d. 33, 2, 1, qla. 1c 1008, 1063 d. 14, 2, 3 qla. 2c ...321, 339 d.33,2, 1, qla. 1 ad 2 391, d. 15, 2, 1, qla. 1 ad 2 317, 415, 463, 1420, 1425 498 d. 33, 2,1, qla. 3... 1007,1008 d. 16, 1, 1, qla. 3c ....... 889, d. 33, 2,4 qla. 1c ... 949, 1005 Hl. d. 33, 3, 1, qla. 1c ....... 1005, d. 16, 3, 1, qla. 1 ... 71, 204 1017, 1018 d. 16, 3, 1, qla. 2 ad 4 1069 d. 33, 3, 1, qla. 3c ........ 1017, d. 16, 4, 1, qla. 2 ad61068, 1023 1484 d. 34, 1, 1, qla. 1, arg.; d. 17, 1, 1, qla. 3c ..... 325 Sed cont..................... 396 d. 17, 1, 3, qla. 3c ..... 1644 d. 34, 1, 1, qla. 1 ad 3 316 d. 17, 1, 4, qla. 1c ..... 1523 d. 34, 2, 3, qla. 1 obi. 1 1458 d. 18, 1, 1 .................... 1536 d. 19, 2, 2, qla. 1c ..... 741 d. 35, 1, 1c ..................... 321 d. 24, 1, 1, qla. 1 ad 2-3 742, d. 35, 1, 4 infine ........ 1828 1015 d. 35, 2, 2, qla.1 ........ 621 d. 24, 1, 1, qla. 2 ad 3 1000 d. 36, 1, 1c ................... 407 d. 32, 1, 3c ................... 215 d. 36, 1, 4c .................. 214 d. 33, 1, qla. 1c .......... 1522 d. 39, 2, qla. 1 ............... 1686 d. 35, 1, 3 ad 1 .......... 502 d. 56, 1 ad 3 ................. 1487 d. 38, 1, 2, qla. 1c ad 1 416, 989 In librum IV d. 38, 1, 2, qla. 2c ..... 1015 d. 1, 1, 1c .................... 1550 d. 38, 2, 1 ad 1 ........... 1501 d. 1, 1, 1, qla. 3 ad 5 416 d. 41, 2, qla. 2c ........... 1053 d. 1, 1, 1, qla. 4c ... 271 d. 42, 1, 2 ad 1 ............ 488 d. 1, 1, 1, qla. 4 ad 3 1866 d. 42, 1, 1 ad 4 ........... 401 d. 1, 1, 1, qla. 5 ad 1 892 d. 43, 2, 1c .................... 356 d. 1, 1, 1, qla. 5 ad 3 195, d. 44, 1, 3, qla. 2c ........ 222 358, 1451, 1777 d. 44,2, 2, qla. 1c ........ 311 d. 3, 1, qla. 1c ......... 903 d. 44,2, 2, qla. 2c ........ 200 d. 8, 1, 1, qla. 1 ...... 1476 d. 44,3, 2, qla. 2c ........ 1564, d. 8, 1, 1, qla. 2 ad2 1581 1568 d. 8, 2, 1 qla. 4c ....... 498 1 sss, 1900 d. 45, qla. Ic ....... 323 d. 45 qla. 1 ad 2 360 736 d. 48 2c d. 45, 3, 3, qla. 2 ad 3 776 d. 46, 1, 1, qla. 1 ........... 215 d. 47, 1, 3, qla. 2c ....... 1667 d. 49, 1, 1, qla. 2c ....... 619 d. 49, 1, 1, qla. 1 ad 1 1794 d. 48, 2. lc ............ 634, 236 d. 49, 2, 1 ad 6 71, 203, 206, 242, 247, 1446, 1767 d. 49, 2, ad 7 ........... 359, 363, 571 d. 49, 2, ad 10 ......... 635 d. 49, 2, 1 ad 16 ......... 637 ad 7 .. ........ 571 d. 49, 2, d. 49, 2, ad 8 .. ........ 563 d. 49, 3, qla. 4 ad 1 ... 379 736 d. 50, 1, 551 d. 50, 1, 2c 571 572 d. 50, 1, 562 d. 50, 1, 4c Quaestiones Disputatae De veritate Ο. Q. Q. Q. Q. Q. 1' 498, 499, 523, 784, 853, 864, 970,1054, 1067, 1077, 1509 1, 1 ad 5 ................... 530 I, 2c ......... 319, 497, 498, 500, in 636, 1441, 1595,1624, 1684, 1830 1, 2c ad I ....... 417, 632 1, 3c ........ 418, 498,1429, 1593-94-95, 1667 1, 4 arg. 5 sed cont. 818 1, 4c .. 319, 419, 488, 490, 526, 530, 624,1429, 1435, 1442, 1595, 1830, 1833 1, 4c ad 8 .............. 1834 1, 4 obi. 5 496 Indices II. Index THOMISTICUS 574 0.2, 6c ..... 500, 510, 613, 784, 797 0.2, 6 ad 1 Q. 501 0. 2, 7 ........ obi. 12 ........... 497, 1771 0. 2, 7, 8c .. 1595, 1624 Q. 2, 9 arg. 3 sed cont. 787 obi. 15 ........... 895 Q. Q. 2, 9 ad 8-10 ............. 206 obi. 1 ...... 488, 496, Q. 2, 10c ........................ 1524 499, 502, 552 Q. 1, 9c 0. 2, 11 ...... 16, 65, 72, 246, 629 249, 253, 259, 260, 319, 10 ad 1, sed cont. 376 Q 351, 375, 381, 1082,1417, 10c ....................... 526 Q 1426, 1446, 1449,1454, 10 ad 2 ............... 853 Q· i, llc ...................... 319 1651, 1715, 1717, 1869 Q· 1, H ad 3 ...... 578, 579 Q. 2, 11 ad 246, 249, Q. 1, 12c ...... 621, 1595, 1601 289, 1426 Q. 2, 11 ad Q· 1, 16c ....................... 578 247,1426, Q· 2, lc ...... 503, 1451, 1532 1449, 1729, 1767 Q. 2, 11 ad 6 ....... 259, 358, Q· 2, 1 ad 6............419, 1797 1437, 1449, 1697 1 ad9 ................ 503 Q. 2, 11 ad 8 ....... 315, 1435 Q· 2, l ad11 .............. 504 Q. 2, 11 obi. 7 Q· 2, 2c 260 ...... 669, 673 Q. 2, 14c Q- 2, 2 ad 4 .............. 669 1662 Q. 3, lc 501, 511,1339. 503,.. 579, 632, 1479 669, 670, 712 0.3, 1 obi. 1 ....... 561, 671 ad 1 ...... 578. 670 Q. 3,1 obi. 2-3 ... 634, 671 Q· 2, 3 obi. 3, 13 670 Q. 3, 1 ad 2-3 ..... 501, 575, Q. 2, 3 ad 4 . 72, 1446 561, 634, 677, 951 ad 5-7 ...... 671 Q. 3,1 Q· 2, 3 ad 6 . ad 11 ................. 671 ..... 670 Q· 2, 3 ad 9 .. Q. 3, 2c ........ 494. 501, 552, 634, 670, 576, 577, 610, 613, 623, 836, 840 Q· 2, 4c ................. 417, 1411 624, 673, 1672, 1436. 1480 ? 2, 4, arg. 2, 5, ... 68, 1411 Q. 3, 2 ad 5 ... 575, 577, 673 Q- 2, 4 ad 7 Q. 3, 2 ad 6 ................... 1436 182 Q. 3, 2 ad 9 ... 504, 576, 673 574 Q. 2, 5 ad 552, 673 0. 3, 2 ad 11 657 501, 576 ad 671 Q. 2, 5 ad 6 501, 511 Q. 3, 3 ad 3 670 ο. 2, 5 ad 576 671 5 ad 10 ...... 578, 579, 501, 511 919 670 Q- 2, 5 ad 15 ...... 574, 612 Q 4, 1 arg. 4 sed cont. 495, 511 5 ad 17 ...... 634, 671 Q. 1901 492, 502, 607, 612, 476 500, 510, 607, Q. 4 ad 613, 622 ....... 381, 876 Q. 4 ad 8 ΊΊ ....... 500, 510 O. 4, 1 ad 10 ................. 1454 Q. 4, 1 ad 12 ............... 1455 2 ........... 488, 494, 2 ... 488, 494, 500, 511, 566, 577, 611, 623, 1590 ad 3 ... 511, 531, 558, 578, 604, 613, 624 511 Q. 4, 2 ad 2 ad 7 ....... 511, 613 423 8-11 ............ 2 ad 488 3c Q 3 ad 2 .................. 488 4 4c ad 3 .............. 4 ad 5 .................. 501 5c ....... 500, 577, 1412 260 5 obi. 320 ad 5 324 5 2 ad 2 304 2 obi. 2-3 1059 ad 8 1498 2c ...... 4c ad 5 .............. 374 Q. 5 ad 3 .................. 1962 : .......... 321, 503, 671 ad 6 ....... 243, 245, 8, Q. 321, 1446 503 ad 9-11 ............. 8, obi. 2 .............. 881 8, Q. ad 18 ................ 564 2 Q1489 Q. 8, 8, 5 arg. 3 sed cont. 554 5c .......................... 614 8, Q 189, 672, 673 8, 2c 574 8, 7c 7 ad 4 ... 574, 578, 579 8, Q. 1902 Q. 8, 8 ad 1 » Indices 501, 511, 1486 Q. 8, 9c ... 658, 672-74, 799 Q. 8, 11 ad 3 ....... 578, 579 Q. 8, 14c ....... 379, 902, 903 579, 724, 726 Q. 8, 14 ad 6 Q. 8 14 ad 10 ... 728, 902, 903 Q. 8, 14 ad 16 ............... 674 Q. 8, 15c ......................... 579 Q. 8, 15 ad 3 ............... 403 Q. 8, 16 ad 11 ... 573, 875 Q. 9, 1 ad 3 ................... 809 499 Q. 9, 486 578, 585 848 Q. 9, 4 ad 3 Q. 9, 4 ad 9 ........... 486, 578 Q. 9, 4 ad 10-15 ........... 499 499 1117 Q. 10, 1010 ad Q. 10, 1011 ad 8 Q. 10, 1125 ad 9 Q. 10, 603 Q. 10, 573 Q. 10, Q. 10, 4 ad 1 ............... 579 Q. 10, 4 ad 4 ....... 671, 673 10, 5c ....... 499, 784, 799 Q. 10, 5 obi. 5 .............. 1019 499 Q. 10, ........ 49, 1019 Q. 10, 289, 290, 367, Q. 10, 1753 324 7 ad 10 .............. Q. 10, Q. 10, 8 .......................... 628 Q. 10, 8 ad 2 sed cont. 579 Q. 10, 8 ad 9 ....... 449, 580 Q. 10, 9 ........ 499, 607, 619, 628 Q. 10, 9 ad 3 607, 619 Q. 10, U arg. 1 sed II. Index T1IOMIST1CUS 1903 Q. 27, 7 ad 4 . ..... 238, 1458 771 Q. 21, 1 ad 2 .......... 6, cont. 758 Q. 28, 7c obi. 2 ............. 920, 1054 Q. 21, 1, ad 10 .......... Q. 10, 13 ad 3 271 1523, 1644-45 1429 Q. 21, 2 ad 2 .............. Q. H, 1477 q 28, 9 obi. 1 ............... 379 Q. 21,3 arg. 2 sed cont. 871 Q. 11» ad 5 ............. 499 Q. 29, 3c ........ 228, 989, 1756 ad 11 ............. 552 Q. 21, 3 obi. 3 .............. 817 Q. 11, Q. 29, 8 ad 7 ....... 239, 1459 Q. 21, 3 ad 4 .............. 1423 ad 18 ............. 11, 808 Q. 29, 9c................ ........ Q. 21, 3 ad 5 .............. 316 11. 2 ad 11-14 ...500, 622 Q. 21, 4c.......... 9, 1412,1442, 3c ....................... 499 11, De Potentia 1831, 1832 H, 3 ad 4 ............. 271 Q. 1, 1 ad 6 .................. 1043 Q. 21, 4c ad 2 .. 1768, 1832 12, 3 ad 2-3 ......... 1702 Q. 1, 1 ad 10 ................. 531 Q. 21, 4c ad 5 .. 1435, 1831 13, 1 .................. 750, 759 Q. 21, 4 ad 1 ............. 1083 Q. 1, 2c ........................... 206 Q. 13, 1, obi. 9 .......... 1339 Q. 1, 3 ad 1 arg. sed Q. 21, 4 ad 2 ............. 1410, 13, 2 ......................... 763 580 cont. 1413, 1662 13, 3c obi. 5 ... 760, 761 1572, 1807. Q. 21, 4 ad 4.................. 1185 Q. 1, 4c Q. 13 3 obi. 7 ... 755, 761, . 500, 513, 775 Q. 21, 6 obi. 3 .............. 496 531, 549, 622, 1512 Q. 21, 6c ad 5-9 ........... 1070 13, 4 arg. 2 sed cont. 758 Q. 2, 1c ad 1-2 sed cont. Q. 22,1c ........................ 853 Q. 13, 4 obi. 1, 2, 6 ... 758 ad 1 et 11 1513 ........ Q. 22, 1 ad arg. 4 sed 13, 4c et ad 2-4 ... 758, 760 cont..... Q. 2, 2c ........... .............. 1487 874 0.22, 2c ..... Q. 2, 2c obi. 2 ....... 944, 946 20, 1778 13, 5 ad 4 ............. 758 Q. 2, 4 ad 7 ... .............. 580 Q. 22, 5 ad 5 866 14, lc .............. 340, 492, 1590, 1598 Q. 2, 4 ad 9 ... .............. 617 Q. 22,5 ad 6 847, 340 Q. 2, 5 obi. 6 . ..... 328, 1870 974, 967 14 1 ad 7 14,’ Q. 2, 6 obi. 3 ............... 262, Q.22, 5 ad 8 ............... 575 351, 1870 801 Q. 22, 14, arg. 2 sed ad 14, Q. 2, 6 ad 4 .................. 262, 579 cont.......................... 566 14, 8 ad 351, 1870 808 Q. 22, 15 ad 2 ............... 502 ad 14, Q. 3, 4 ad 6 .. ............... 382 316 Q. 23, 6 ad 9 ................. 181 Q. 14, 9 ad Q. 3, 4 ad 9 ... 262, 355, 356 817 206, 15, 2c 3, 5 ad 1 ....... 816,1428, 213, 243, 247, 248, 249, 320, 16, 2 ad 3 ............... 186 1478, 1651, 1656, 1662-63, 1446, 1449, 1513, 1767 Q. 17, 1c ....... 317, 498, 500 1700, 1768, 1772, 1869 1803 Q. 24, 10 ad 18 ... ........... 1446 18, 3, 5 ad 2 .................. 1701 605 0. 25, 5 ad 1 ....... ........... 950 18, 3, 6c, ad 6 .............. 191, 603 Q. 26, 1 ad 1 .... .. 243, 248 Q. 19, 271, 1662-63 Q. 26, 10 ad 9 ............... 339 Q. 19, 1 ad 4 Q. 3, 7 arg. 2 sed cont. 191 657 ,. 1435, 1447 2c 0. 27, 1 ad 7 ..... Q. 19, Q. 3, 7 ad 9-10 ... 191, 724 874 ............ 943 2 ad 3 ....... 782, Q. 27, 1 ad 8 .. Q. 20, Q. 3, 8c .......................... 190 Q. 27, 2c ........................ 194 Q. 21, 1c ........... 6, 864, 905, Q. 3, 9 ad 1 .................. 998 Q. 27, 2c ........... ............ 194 971 , 1053, 1054, 1063,1066, Q. 3, 9 ad 8-13 .............. 955 ............ 1516 1067 Q. 27, 6 obi. 3 . Q. 3, 9 ad 9, 16, 18 ....... 493 ............ 1515 1487 Q. 27, 5 ad 17 . Q. 21, 1 ad 1 1904 Q. 3, 14 Q. 3, 11 16 16 V ? s II. Index Indices ad 5 sed cont. 1043 arg. 2 sed cont. 1459 ad 231, 1644 ad 864, 1054-1066 16i ad 12 1480 17 ad 17 1576 ad 16 751 868, 1025 ad 1 ad 5 963 244 248 1424 Q. 7, 2 obi. 2-4 190 Q. 7, 2 ad 1 .. 1055, Q. 7, 2 ad 6 1070,1082 Q. 7, 2 ad 9 ........... 874, 948 Q. 7, 3c ......... 891, 911, 933 Q. 7, 3 ad 2 ................... 913 ...... 939, 1610 873, 974, 1469 Q. 7, 4c 16 35, 581, 713, Q. 7, 5 839, 1451 Q. 7, 5 ad 8 ....... 1452, 1532 Q. 7, 6c ........... 30, 499, 500, 531, 580, 581, 627, 831, 839, 979 i 4 ........... 499, 733 arg. 3 sed cont. ................. 262, 351 Q. 7, 7c .................. 262, 351, 1082, 1428,1438, 1417, 1718,1721, 1546, 1663, 1732, 1828 Q- 7, 7 ad arg. 1 sed cont.... 480, 1420, 1424 Q 7, 7 ad arg. 2 sed cont. ... 262, 458, 471, 1530 Q. 7, 7 ad 1 .................. 449 Q- 7, 7 ad 2, 6 .............. 355 7· 7 ad 3 ...... 458, 1546, 1550 Q· 7, 7 ad 4 .......... 457, 1546 Q. 7, 7 ad 7 ............... 271 Q· 7, 7 ad 8 sed cont. 1550 Q 8, 1c ................ 494, 499, 500,501,513,546,550, 558 580, 581, 611, 622, 638, 674 Q. 7, 9c ... 30, 531, 815, 919 Q. 7, 9 ad 7 ........... 581,628 Q. 7, 10c ...... 581, 565, 623 Q. 7, 10c ad 9 ............ Q. 8, 2c ad 2 .............. 439 8, 2 ad 11 ......... 825, 945 Q. 8, 4 obi. 5-8 ......... 894, 895, 917, 921, 951 Q. 8, 4 ad 3 ........... 918, 965 975 ad 3 .... 908, 1612 ad 6 obi. 7 .. .......... 910 Q. 9, .. 1610, 1684 ad 6 ............ 1605 2 ad 7 .... 382, 978 9, 4c ...... 9, 4 obi. 6 ............. 263 . 484, 499, 500, 9, 5c 501, 514, 540, 546, 558, 565, 580, 581, 612, 623, 674 Q. 9, 7 arg. sed cont. 1085 Q. 9, 7 ad 6 ................ 1067 231, 821 Q. 9, 7 ad 7 392 Q. 9, 8c ..... Q. 9, 9c ... 495, 500, 514, 580 Q. 9, 9 ad 8 ................ 514 Q. 10, 1c .............. 347, 348, 800, 1470, 1720 ...... 1071 Q. 10, 2 ad 1 1052, 1053 Q. 10, 5c .... De malo Q. 1, 1 ad 9 q. 1, 1 ad 11 .... 1487 .... 316 38, 294 THOMISTICUS 1905 a. 2 ad 11 ...................... 388 533 a. 2 ad 16 ............. 383, 449, 383 1420, 1424 271 Q. 1, 3 ad 2 .......... a. 2 ad 18 ............. 676, 677 Q. 1, 3 ad 11 .........1459 13 a. 3 arg. 1 sed cont. ... 237, Q. 1, 3 ad 14......... Q. 1, 4c ad 12 ..... 1664 287 9 a. 3c ................................. 930 Q. 1, 4c ad 5 ............... Q. 1, 5 arg. 3 sed cont. 423 a. 3 ad 2 .... .. 949, 954, 963 Q. 1, 5 obi. 7 et ad 7. 422 a. 3 ad 3 ... .. 821, 886, 949 Q. 1, 5 obi. 8 ....... 422, 1442 a. 3 ad 14 .. .......... 801, 848 Q. 1, 5 obi. 19 .............. 423 a. 3 ad 15 . 954 Q. 2, 6 ad 16 ....... 456, 1559 a. 4c............ ............884, 1018 Q. 2, 9 obi. 16 ....... 266, 424, a. 4 ad 6 673 384, 993, 1546, 1556-57-58 229 a. 4 ad 9 Q. 2, 9 c.................. 331, 471 a. 4 ad 20 1017 Q. 3, 1 ad 13................... 1485 a. 8c ....... 901, 1551 1632 938 a. 8 ad 3 Q. 3, 9c .......................... 761 966 a. 8 ad 6 Q. 4, 2c .......................... 1532 a. 8 ad 8 456, 1559 Q. 4, 6 obi. 6 ............... 1516 921 a. 8 ad 9 Q. 5, 1 ad 4...1494, 1499, 1516 a. 8 ad 14 ........... 678, 679 Q. 7, 1 ad 1 ................... 266, a. ad 6 ....... 489, 492, 494, 424, 1065, 1619, 1684 500, 501, 505, 583, 611, Q. 7, 1 ad 2-7 ....... 266, 424 623, 630, 712, 1589 ad 19 ............... 457 793 a. 9 ad 9 ....................... Q. 7, 5 ad 11 . 1807 a. 9 ad 15 ... 623, 677, 679 Q. 7, 7 ad 3 1490 a. 10 obi. 3 .......... 679, 680 Q. 8, 1 ad 13 266, 424 a. 11 arg. 5 sed cont. ... 1490 Q. 8, 3c ....... 679 a. 11 obi. 17 .............. 676 Q. 13, 4 arg. 2 sed cont. 1516 a. 11 ad 2 ... 873, 991, 992, Q. 13, 1 ad 3 ....... 1531, 1532 995, 997, 1005, 1006,1011, Q. 16, 8c ................... 23, 501 1026 ........ 1011 a. 11 ad 8 De Spiritualibus creaturis a. 11 ad 7 771, 1701 a. 1, obi. 12 ................. 667 a. 11 ad 19 1001, 1026 a. 1 arg. 8 sed cont. ... 678Quaestio de Anima 679 a. 1 arg. 1 sed cont. ... 903 677, 793, a. 1c ..... 930 675 1608 a. 1 ad 9 a. 1 ad 2 1608 a. 1 ad 14 ..................... 936 a. 1 ad 15 954, 1776 a. 1 ad 24 ... 892, 896, 897 a. 2 obi. 7 263 674 a. 2 ad 10 q 1, 1 ad 19-20..... . 55, q. 1, 2 ad 4 ... 266, 424, 1906 a. 2 ad 5 . 629 a. 2 ad 6 ad 7 a. 4 ad 2-9 a. 5 ad 1 ............... 545, a. 6 arg. sed cont.......... a. 6 ad 2 ........................ a. 6 ad 5 ........................ a. 7c ....... 442, 450, 791, 908, 836, a. 7 obi. 14 ........... 928, a. obi. 16 ... 910, 913, a. 7 ad a. 7 ad 455, a. 7 ad 17 450, a. 7 ad 18 451, a. & a. 8 ad 17 a. 9 obi. 7 948 a. 9 ad 5 a. 9 ad 9 ... 891, 899, a. 9 ad 10 ad 12 a. 10c 908, a. 10 ad 7-13 1017 a. 10 ad 9 .. a. 11c ......... a. 12 arg. 1 sed cont. 241, 1038, 1039, a. 12 arg. 2 sed cont. a. 12 ad 1 a. 12 ad 5 220, a. 12 ad 7 771, a. 12 ad 15 a. 13c ... 658, 675, 765 a. 13 ad a. 13 ad 8 a. 13 ad 19 a. 14c a. 14 ad 2 ... 448, 449, Π. Indices 674 675 675 552 676 943 675 1070 943 884, 984 929 930 1048 1559 1423 1423 675 363 954 949 924, 963 111 42 1017 1018 1018 1667 1460 1043 1011 676 1701 1026 1522 902 1520 658 675 1420 a. a. a. a. a. a. a. a. a. 14 ad 5 ... 447, 449, 1420 15 ad 17 ...... 676, 681 16c ............................ 10 18 arg. 4 sed cont. 676 18 ad 4-6 ................. 676 18 ad 5 .................... 380 20 obi. 9 ................. 369 20c 784 20 ad 1 1048 ad 14 I, c. ICI a. a. a. a. a. a. a. a. a. 9 ad 16 10 ad 17 11c ......... 11 ad 10 11 ad 14 11 ad 16 12 ad 26 12 an 27 13 ad 13 270 1085 1518 329 1478 347, 1478 472 1478 471 1007 1017 301 De Caritate a. a. a. a. 3 ad 6 . 4 obi. 10 10c ........ 12 ad 20 I, c. 354 267, 383, 721, 751, 981 875 De Virtutibus in conununi a. 2 ad 7 a. 2 ad 8 I. c. I. c. I, c. De Unione Verbi incarnati ad a. 2 ad Compendium 1486 1784 230 448 De Virtutibus cardinalibus a. 1 ad 1 ................... 1007 a. 1 ad 5 ... 1007, 1016, 1018 a. 3c 1543 I, c. I, c. Index theologiae 864 12 864 13 1469 21 839, 1469 22 1469 23 839 HI 24 520, 632 25 913 26 27 ........ 270, 429, 500, 722, 745, 1428, 1429 28 arg. 2 .......... 702 30 arg. 2 ............ 188, 591, 702 37 ...... 499, 520, 591 38 ...... 488’, 499, 500, 503, 591 39 ................ 521, 591 41 550 45 520, 590 46 591, 702 49 521, 590, 703 50 521, 590, 591, 702, 703 499, 521, 546, 590, 591, 701 72 442 75 arg. 1 ............. 704 79 arg. 2 ............. 490, 702, 703 701 83 702, 703 84 702 85 ad 1 591, 619, 632, 702 702 86 702 88 891 503 96 636 105 956 116 THOMISTICUS 1907 c. 154 arg. 2 ... 847, 848, 875, 973 c. 211 circa finem ... 383 II, c. 9 .......................... 703 De Rationibus Fidei a. 1 a. 3 495 500, 512, 545, 546, 559 499 502 512 a. 4 a. 5 a. 6 Collationes de Credo in Deum 499, 499 11 Responsio ad Mag. Ord. de 108 art. a. q. a. q. 1469 838 1043 898 1-3 . 3 ... 81 .. 103-4 Resp. ad Lectorem Venetum 499 De Articulis Fidei 225 Trat. II, 27 De diff. Verbi Divini et humani De 368 ......................... natura verbi intellectus 492, 493, 494, 496, 500, 517, 531, 541, 547, 556, 559, 563, 587, 588, 603, 604, 610, 619, J·»—■ ■ 1908 Indices 623, 638, 705, 706, 707, 708, 709, 715, 716 De Angelis seu Substantiis Separatis Cap. II. Index 6 8 10 931, 955 442 746, 791, 940 1556 De principiis naturae I, circa finem .... 65, 183, 258, 288 , 384 , 405, 721, 725, 732, 753, 795, 896, 947, 1428, 1431, 1522,1523, 1644-45, 1651-55 VI 1814, 1823 De natura materiae c. 9 .............. 895, 896, 903 De UNITATE INTELLECTUS De mixtione elementorum 5 η. 109 5η. 110 583 584 630 De quatuor oppositis Expositio II Decretalis.. • c. 2 in fine 368, 376 De principio individuationis... 387, 389, 794, 1608, 1612 Contra impugnantes Dei CULTUM ET RELIGIONEM II, cap. 2 I ...................... 287, 299, 301 722 Opuscula c. 1 ....................... ...... 1553 c. 2 ......................... 443, 1553 c. 4 ....... 903, 919, 981, 1612 .................. 219, 450, 791, 852, 933, 934, 1083, 943, 944, 946, 947, I 907 875, 906, 1600 562, 980, 1667 940 451, 940, 1559 908, 950 831, 258, 470, 932, 937, 938 307 626, 933, 938, Quaestiones Quodlibet ales De fallaciis c. c. 2 ........................... . 21, 828 3 ....................... ...... c. 4 ..................... 255, 404, 724, c. 5 c. 11 c. 12 724 330, 1418 256 343 1572 De ente et essentia ............. 305, ... 38, 781, 847, 864, 883, 884, 886, 887, 971, 972, 973, 1055, ....... 258, 353, 389, 723, 751, 847, 857, 1662, 1571 353, 791, 936, 940 1422 c. 5-13 ...................... 307, 363, c. 444, 936, 938, 939, 1420 ..... 258, 751, 967, 1609 c. ............. 887, 905, 924, 929, 971 c. y ... 389, 907, 1610, 1613 864 c. 10 .............. 537, 832 c. 12 363, 448, 808, 812, c. 14 813, 1419, 1422, 1563 c. 15 .............. 363, 847, 1420 c. 19 ...... 943, 945, 950, 972 ..... 446, ............. 388, 444, 887, 889, De natura accidentis 405 De natura generis 1 .............. 404, 407, 864, 870, 893, 905, 970,1054, 1070, 1440, 1828, 1868 c. 2 ....................... 852, 864, 865, 1055, 1066,1070, 1075, 1076, 1077 24, 404, 945, 1068 C. 3 1424 c. 4-5 c. a. 6 ad 3 a. 22 ad 1 ....... 1456-57, lc, sed contra ... 904 3c ....... 879, 882,1422, 1699, 1719, 1724 — 4c . .......... 870, 904, 910, 981, 1859 III, 2, 2 ad 1 ... 253, 382 906 - 4c ad 1 ....... 340, 721, 904, 1422, 1549 — 6 ad ibi........ 307, 353, 388, 445, 460, 461,1548, 1550 — 20c ....................... 680 — 20 ad obi.............. 932 — 21c ....................... 603 IV, lc ............... 501, 585 — 6c ................ 516, 585 — 17c ....... 480, 484, 501, 585, 624, 827 I, II, - 1909 thomisticus _ 23 ad 3 ............... 1485 V, 9c ........ 494, 500, 501, 516, 551, 558, 584, 585, 611, 613 516, — 9c, ad 1 585, 680 ad 2 ............... 614 - 9c, VII, lc arg. 2 sed cont......................... 584 __ 2c et ad 3 ... 681, 726 561, 581 585 682 751 VIII, lc ........ 501, 919 — 2c ....... 724 — 2 ad 4 — 4c et ad 1. 2...565, 637 — 5 ad 3 .................. 489 619 — 19 392 sed cont. ....... IX, 2 2 ad 1, 2, 4 ....... 875 ad 1 .................. 946 5 ad 2 ....... 1071, 1502 6 ad 3 ... 746, 791, 939 938 6 ad 4 584 7c ..... 1652 13c .. 1027 586 7 ad 2 .................. 8 ad 1 ........... 245, 249 10 circa finem... 998 17 ad 1 .............. 1446 232, 380 xi, 898, 999 1 ad 2 347, 1470 I ad 5 848 XII, 9 ..... 584 II .... . 603 12 .... . 586 14 .... Summa totius logicae Π, 1 1701 722 II. Tr. V, 4-5 ....................... 529 Tr. VII, 6 ....................... 1585 contra gentes Λ · ξ · r I I I I I i 3, arg. 2 ..... 457, 4 ............................. 11 ............................. 13, arg. 1, 6, 12, 17 fin.............................. arg. 1 ....... 874, arg. 2 24, arg. 4 ............... 971, 25, arg. 4 ....... 864, 970-71, 1055, 26, arg. 3 880, arg. 4 ............... 441 10, arg. 4 ............. 1644 44, arg. 8 ............... —— ·■■■■■· 42, arg. 5 . .......... 793 1667 17, arg. 3 .............. 1644 48, arg. 1 .............. —— 44, arg. 3 . ........ 682-83 793 17, arg. 4 ... 1525, 1645 50 ............................ ——* arg. 4 .. ....638, 685 1052 26 ............................ 619 arg. 2 ............... arg. 5 i········>·> 688 27, arg. 7 52, arg. 4 et ad 2. —* 45, arg. 1 ··«·····>·· 623 816, 1699 182, 1750 46, arg. 1 ... 489, 582 54 ............................ 932 47................ ............ 638 37, arg. 2-3 ........... 751 55, arg. 2 ............... 922 arg. 2 . ............ 684 38, arg. 1 .............. 628 arg. 10 ............ 684 arg. 3 ............. 688 41 ............................ 56, arg. 2 .............. 300 10 arg. 5 .............. 685 42 ............................ 686 57, arg. 7 ............... 1667 arg. 13 ........... 865 46 ........................... 628 58, arg. 1 ..... 922, 924 51, arg. ult........... 582 49, arg. 2 .... 637, 687, arg. 5 ............... 930 52 .................. 500, 685 59, arg. 2 ............... 686 713, 1498 53 .......... 496, 500, 506, 61 ................... 730, 1625 arg. 4 638, ............. 582, 515, 531, 552, 558, 683 51 .......... 489, 635, 793 62, arg. 4 583, 639, 709, 722 684 arg. 7 54 fin............. 245, 249 54 .................. 507, 582 68 fin. ... .. 793-94, 81 54 ad 6 ...... 1446, 1448 55, arg. 1 ............. 681, 687 74 .......... 603, 634, 681 59, arg. 5 .............. 885, 726 75, arg. 1 628 65, arg. 3 ............. 271 685 56 ........................... ad 2 68, arg. 2 ..... 232, 250 561 501 59 .......................... 97 .......... 442, 449, 1624 564, 582, 685 524 arg. 1 ............. 77 105 ......................... 797 683 62, arg. ult. ... 527, 685 78 121, arg. 1.............. 762 686 65, arg. 3 ... 784, 803 81 ad 2 ... 139 ...... 330, 392, 471 501 451 66 ........................... 82, arg. 2 141 ......................... 1493 684 68 ........................... 492 85 ad 2 ... 619 70, arg. 3 ............ 683 89 ............ Liber IV 489 71, arg. 4 ............. 821 533 90 ........... 741 Cap. 1 78, arg. 3 ............ 683 11 .......... 488, 494, 499, 93.............. 1551 500, 514, 531-32, 540, 94, arg. 4 Liber II 1048 548-49, 565, 582-83, 602- 95 ................... 441, 891, Cap. 2 ............. .............. 1797 4, 611,624,630,687, 1571 4 ............... ..... 40,1699, 926, 936, 1056 1797, 1806-7 12 ................... 502, 609 - 97 ............................. 781 612 13 .................. 15, arg. 1 ............. 1662 - 98, arg. 1 ùlt. 582, 685 515 14 .................. 21, arg. 3 . ............ 190 arg. 2 ............... 1019 19 .................. 502, 639 25, arg. 1 . ............ 1043 - 99 fine .................. 681 515 26 .................. arg. 4 ............. 271 " 101 ................... 685, 726 500 36 .................. 39-45 ........ ............ 781 909 38, arg. 3-6-8 Îiber IIJ 39, arg. 6 . ............ 741 796 ——— 45 .................. Cap. 2, arg. 3 ............. 1526 40, arg. 2 .............. 1645 639 49, 2, 1c fine — 43, arg. 4 ............. 793 1555 " 9...................... 533, 999 · 9 Liber I Cap. — — — 1911 Indices 1910 Summa Index thomisticus 785 1796 785 879 1469 ............... 351 864, 1054 911, 1071 866, ............... 1056 975 975 874 28, arg. 1 1452 30 ............ 1019 31 ........... 16 32-34 ..... 260 32, arg. 2 37, 260, arg. 3 383-84 arg. 4 260, 870 260 arg. 5 ............ arg. 6 260, 384, 419, 428, 382 33, arg. 1 ............... 260, 724, 1417 arg. 2 .............. 260 arg. 3 ............. 260 arg. 4 .............. 260 34 .......... 261, 420,1082, 1429, 1438, 1662-63, 1828 34 ad 6.................. 1438 38, arg. 2 .............. 1445 40, arg. 2-3 .......... 1445 ——— ■■ —— —— ■■■ JJ t II. Indices 1912 49, 49, 58 63 65 74 81 2 ad 10 ........... 1605 2 ad 11 ... 261, 383 ............................. 225 ............................. 796 2 218 497 847-8, 875, 909, 972 1668 Summa Theologica Prima pars 1793 173, 808 786 ad 2 1677, 1699 ad 1 1797, 1805 ad 2 1797, 1805 ad 2 840 1, 3 ad 3 1803 1. 5 ad 1 40 1, 5 ad 2 ........... ......... 1, 7 ..................... 1677, 1699 1, 8 ad 2 ............ ........ 1803 1, 9 ..................... ........ 325 1, 10 .................... ........ 484 1, 10 ad 2 ........... 192, 1749 3. 2 sed cont. .......... 931 3, 2 ad 2 ............ ....... 1531 3, 3c ..................... ....... 870 3, 4 ad 1 ... 1055, 1070,1082 3, 5c .................. 457, 864, 911, 916, 1055, 1066 3, 5, sed cont.............. 923 ad 3 ... 874, 1070, 1082 ad 3 .......... 782, 874 .............. 196, 235, 347 ad 357, 361 ad 1646 1, 1 ad 2 ad 917, 1038 — 6 ad 2 1063, 1483, 1684 —" 6 ad 3 .............. 266, 424, 1065, 1684’ 2 271 1412, 1445,.. 1662 6, 4c 1c ................. 906, 907, 921,948 1 ad 2 ............ 229 1-2 ................. 690, 1492 2 ad 1.............. 1721 8 1 ad 3... 348, 1470, 1720 2c . 317 232 8, 2 ad ad 898, 999 8, 1026 H, 2 ad 2 11, ................ 235 12, 12, 1 ad 4 ... 72, 204, 245, 1446, 1448 139, 617, 1495 12, 2c .... .. 87, 110, 565, 12, 4c ..... 588, 1794, 1799 1439 12, 5 ....... 919 12, 8 ad 4 12, 9c ... 111, 588, 589, 694 726 12, 10..... 1803 12, 11-13 . 10, 283 13, prolg. 268, 359,4834, 13, lc ...... 500, 508, 589, 786,1020, 1469 13, 1 ad 2 ... 502, 876, 946 13, 1 ad 7, arg. sed cont............ 828 13, 2c ad 2 1859 382 13, 2c ad 3 13, 3c ad 1 ... 423, 1542, 1469 13, 4c....... 30, 508, 723, 839 I. Index THOMISTICUS 1913 16, 5c in fine ............... 1835 13, 4 ad 1.............. Hl, 589 16, 6c ................... 1412, 1836 13,5c ......... 65, 731,1417, 16, 6-7 ..... 425 1428-28 1435, 1680,1781, 1828 16, 7 ad 2 895 16, 8 531 13, 5, sed cont.............. 10, 283, 1435 17, 3c ..................... 185, 741, 828, 1504, 1601 13, 5 ad 1 .......... 271, 1861 ad 2 .................. 1504 13, 5 obi. 2 ...... 267-8, 351 17, 3c 13, 6c, arg. sed cont. 324 18, 1 ad 3 424, 425, 1499, 1678,1691, 19, 2 ad 1 383, 836 1694, 1696, 1703 1483 19, 2 ad 2 13, 7 ................... 1020, 1473 1522 19, 13, 7 ad 6 ........... 731, 742 1531 19, 11c ..... 13, 9c .......... 374, 375, 1497 1531 19, 11c ad 2 13, 9 obi. 3 ................... 268 1531 20, 1 ad 2 13, 10c .......................... 1608 318, 20, 2c 731, 1691, 1703 21, 1 ad 3 .................... 741 B, 10 ad 4 ........... 315, 749, 23, 1 ad 3 ... .................. 791 1419, 1435 25, 2c ......... ............. 1490-91 13, 11 ....... 35 27, lc .......... . 499, 519, 531 13, 11 ad 1 27, 1 ad 2 .. ................. 700 375 13, 12c ..... 829, 1469 27, 1 ad 2 ...................... 700 14, lc ...... 27, 2 ad 2 ................... 519 690 14,2c ...... 27, 3c .......... 519, 615, 699 ill, 145, 589, 623, 696 27, 4c et ad 2 .......... 519, 14> 2 ad 2 ... 268, 357, 697 531, 699 14, 2 ad 3 28, 2c .......... ........ 220, 955 693 14, 3c ....... 29, lc obi. 3 ...... 382, 1605 .... 782, 1799 14, 3 ad 2 29, 2 ad 3 ... ................ 908 72, 206, 1870 14, 4c ........ 29, 4 ad 3 ... ................ 500 693 14, 5 obi. 2 29, 4 ad 4 ... 269, 463, 721 588 14, 5 ad 3 30, 1 ad 4 ... ................ 202 110 14, 6 ad 1 30, 2 ad 5 ... ................ 202 70 K 12 ad 1 30, 3c .......... ...... 231, 1755 200 15< 1 .............. 501, 523, 784 30, 4c ............ . 39, 383, 1755 31, 1-2 .......... ............... 231 15, 2c ...... 508 31, 2c ........... ................ 392 15, 3 ad 3 . 501 31, 2 ad 2..... ................ 903 16, 1-2-6 317, 424 33, 2c ............ ............... 500 !6, 1 ad 3 425 33, 3c ............. ............... 1498 16, 1 ......... 531 33, 3 ad 2 .................. 328 16. 2c ad 1 ........... 501, 523, 34, lc ... 488, 499, 502, 519 526, 1429, 1595 1914 Indices 34, lc ad 2 ........... 493, 519, 54, 588, 607, 611, 699 55, ad 3 ........... 489, 519, 34, 588, 589, 617, 693 55, ad 4 ................... 488 56, 34, 56, 519, 520 34, 58, ad 2 1473 34, ad 519, 520 34, 60, ad 500 36, 60, ad 2 519 37, 62, 821 39, 62, 1608 39, 5 ad 1 62, 742 39, 8c ...... 62, 777, 779 40, 65, ad 3 ..................... 821 41, 65, ad 1 ........... 839, 990, 42, 65, 1465, 1544, 1756 66, arg. Sed. cont. ... 741 66, 42, 4c ................ ............. 231 66, 5c ................ ............. 500 67, lc, ad 1 ... ... 816, 1662 67, 44, 2c ............... ............. 921 67, 3 ................. .... 501, 523 69, 45, lc ................ ............. 316 74, 47, 2c ............... ............. 441 74, 47, 4c ............... ............. 471 75, ad 1 1554 48, 75, 533 48, 2 ad 2 75, 9 48, 0 75, 428 48, 6 793 50 prol............................. 50, 1 ad 1 ........... 292, 657, 75, 793, 835, 868, 931, 935, 76, 1036, 1799 76, 688 50, 76, 7, 692, 1519 50, 2 ad 2 76, 941 50, 4 ad 1 76, 50, 4 ad 2 456, 1559 76, 316 76, 76, 53, 1 ad 1 399 76, 54, 1 ...... 188, 1041 II. 3c 1 ad 2 ..... 1043 500, 635, 694, 697 3c 1490 lc .......... 604, 804, 695 1 ad 2 ... 693, 695, 696 726 2 ....... 60, lc ...... 920 1 ad 3 1504 427 3c ...... 901 2 ad 2 1421 1489 194 793, 1662 lc ..... ..... 1484 1 ad 3 ..... 217 2c ...... ..... 1420 2 ad 1 449, 470 2 ad 2 476 3c ...... 233, 1779 1563 2 ad 2 .................. 347 2 ad 3 .................. 1531 4 ad 1 .................. 502 7c ........................... 10 ad 3 ................ 1807 1 ad 3 .................. 910 4c ........................... 1605 obi. 2 .................... 5c .......... 588, 689, 780 5 ad 1 ........... 691, 1053 794 363 848 9W 1 Sed cont. 327 2c fin......... 695 2 ad 3 ........ 900, ad 4 ...... 951 4 ad 1 ...... 300 ad 4 ...... 904 Sed cont. 848 ad 1 Index thom isti eus 76, 8 ad 2 ... 954, 1018, 1023 77, 1 ad 1 .......... 880, 887, 1005, © 77, 1 ad 2 ......... 991, 992, 995, 997, 998 77,3c ................. 1052, 1522 77, 4 ad 1 ........... 309, 354, 383, 400, 459, 1065, 1424 77, 4 ad 2 .................... 1420 77, 6 ad 3 .................... 1007 77, 7 ad 1-2.................. 1520 77, 8c ............................. 1010 78, 1 .............................. 1038 78, 3c .......... 660, 690, 691 78, 3 ad 3 ..................... 966 78, 4 ............................... 765 78, 4 ad 4 ..................... 49 79, 1 obi. 4 ................... 689 79, 1 ............................... 188 79, 2c ............................. 545 79, 4 ad 2 ..................... 697 79, 6c ... 553, 693, 695, 698 79, 6 ad 3 ............. 553, 695 80, lc ............................. 691 81, lc ............................. 960 81, 1 ad 1 ...................... 622 82, lc .................. 1084, 1646 82, 3c.............. 39, 782, 870 82, 3 ad 2 ..................... 39 84, lc fin........................ 692 690 85, 1 ad 1 ........... 501, 622 85, 1 obi. 3 ... 589, 614, 622 ........... 489, 588, 589, 693, 694, 698 85, 2 ad 3 492, 508 85, 3 .... 784, 870, 907, 1009 85, 3 ad 2-3 ... 862, 870, 958 925 726 ad 3 1503 85, 6 451 86, 87, 87, 87, 88, 88, 88, 88, 89, 89, 90, 90, 93, 93, 93, 93, 93, 95, 97, 103, 105, 107, 107, 108, 108, 108, 108, 115, 117, 118, 1915 1 ad 1 ad 2 ad 3c et 1 ad 2 ad 2 ad 2 ad 2c ... 5-6 . 2 ad 688, 805, 784 698 605 ad 2 619 2 ... 693 369 2 ........... 984 1420 4 ... 447, 457 470 604 603 905 2 340 342, 748 ad 3 353 ad 1 456, 1548 ad 3 1011 93, 6 .......... 519 7c ....... 520 8c ....... 372 9c ........ 214 4c ....... 715 1 obi. 1 741 2 ad 3 1646 499, 500, 502, lc 520, 919 501 1 ad 3 741 414 2 obi. 1 . 994, 1020,1036, 1048 292, 1006 5 ad 4 1664 2c ....... 386 lc fine 15, 493 1 ad 3 Prima secundae 1 ad 2 ... 2c ........... obi. 2 . ad 4 ... ad 2 ... 619 1646 1608 617 619 1796 II. INDEX THOMISTICUS 1917 Indices 1916 5 ad 3 5 obi. 1 6, 4c ....... 997 741 974 293, 1624 6 ad 2 ..................... 338 lc ........... 195, 348, 800 1 ad 3 ..................... 1774 974 10, 502 ad 2 13, 502 13, 6 ad 2 919, 1052 58 14, obi. 2 ................... 922 15, 17, 8 ad 2 ..................... 391 obi. 2 ................... 919 18, ad 3 ... 802, 868, 905, 18, 964, 966, 1052 473,1031, ad 20, 1429, 1662, 1690 1608 20, 21, arg. Sed cont. ... 1668 ad 3 ..................... 1532 1532 24, 1664 25, 2 obi. 1 427, 1654 26, 4c ....... 1065 27, 4c ....... .... 994, 1065 ... 422, 459, 29, 2 ad 1424-25, 1546 384 29, 3 ad 325 33 I ad 1 761 760 33, 3 ad 2 .................... 35, 8c ........... 340, 864, 905, 1564, 1569 35, 8c ad 3 ....... 1564, 1569 49, prol.................. 339 744 49, Ic .................... 49, 1 ad 1 ........... 744 49, 2c .. 923, 956, 1068 49, 2 ad 468, 966 49, 50, 50, 50, 50, 51, 51, 52, 3c ad 1 2 ad 3 ad 4 ad 6 ad 1 ad 3c Ic 339, 1522 ..... 220 ..... 340 ...... 605 ..... 608 ..... 498 ..... 340, 608 233, 329, 454 340 796, 952 53, 2 ad 3 .. 54, 1-2 ........ ..... 902 54, 1 ad 1 . 786, 1522 54, 2 ad 1-2 ..... 317 55, 1 ad 1 . ......1043 55, 2c ...... 950 55, 4< 55, 4 ad 1 ........... 270, 1085 56, 1 ad3 ... 220, 949, 1519 340 56, 2 785, 818 57, 2 501 ad 3 1017 ad 4 57 271 60 269, 427, ad 1 61 1545, 1550 1007 61 1522 63 526 785 66, 340, 603 67, 2 881, 895 67, 1530 71, 1 ad 2 339 71, 607 71, 1644 189, 72, 976 4 ad 2 72, 297, 471 2c ..... 73, 339 73, 3 ad 1 1490 74, 4 ad 3 1644 75, 761 607 78, Ic ............................ 607 79, 1 ad 2 .................... 1484 79, 3c ............................ 324 19 81, Ic ............................. a? 1 .............................. 1530 85*, 4 ................... 1038, 1070 88, 1 ad 1 .......... 269, 427, 1065, 1550, 1684 1490 88,3 494 90, 1 ad 501, 502, 90, 1 ad 509, 605, 614, 1667 90, 2 ad 1 ..................... 502 391 90, 3c .... 91, 1 ad 2 ........... 501, 502 92, 1 ad 2 ........... 500, 501, 509, 605, 614 93, 1 ad 2 ........... 520, 532 94, le ... 498, 501, 509, 606 94, 4c ... 386 110, 3c ... 194 110, 4c ... 195 111, 2 ad 1 ··»·············· 1007 112, 1-2 . 1478 112, 3-4 . 1471 113, 6 ad 3 ..................... 1646 114, 10 .. . 1484 Secunda secundae 1, le .................... 506, 1, 2.............. 501, 617, 1, 8c ...... 520, 1, 2 ad 2 1, 2 ad 3 3, 1 ad 3 4, Ic ..... 5, 4 ad 3 ... 220, 309, 7, per totum 7, 2 ad 1 .... 15, 2c 1773 786 786 590 617 41 1522 389 1473 1473 1473 49, 814 238 17, 20, 20, 21, 2 ........ Ic ...... 3 ad 3 3 ad 2 1773 187 992, 396 993 1471 1472 762 1478 1772 1644 850 501 1744 885 318 1017 466 1008 1007 1017 1008 2-3 ..... 3 ad 2 607, 12c .... 6 ........ 1 ........ 3c ...... 27, 5 ......... 47, 2 ad 3 340, 47, 3 ad 3 47, 7 ad 2 47, 13c ..... 48, le.......806, 1003, 49, 6 ad 1 51, 2c ...... 51, 2 ad 1 51, 4 ........ 52, 4 ........ 57, 2 ad 2 1665 58, 1 ........ 1608 58, 2c ...... 58, 6c ..... 992, 993, 1007 879 58, 7c ..... 444, 486 58, 10 ad 2 1666 60, 1 ad 1 61, 1 ad 1 214 61, 2c ..... 181, 1752 64, 3c ..... 502 67, Ic ..... .III 1033 80 563 81, 3 ad 3 1484 83, 1484, 1773 83, 94, Ic 317 99, 917 103, 3 ad 3 . 563 104, 3c ........ 1493 118, 1494 24, 24, 24, 24, 26, 27, — M· 1918 Indices 123, 1 ad 3 187 123, 12c .... 428 128 .............. 1004, 1017 141, 2 ........ 1692 143 .............. 1017, 1028, 1033 152, 2c ....... 171, 2c ...................... ....... 184 173, 2 ......................... ....... 60S 175, Ic ....................... ...... 759 175. 4 ......................... 7SQ 175, 5 ......................... ...... 758 180, 6c et ad 2 .... ..... 403 183, 2c ....................... ...... 403 184, 2c ........................ ..... 230 186, 1 .......................... ... 1699 pars 2, 4 ad 3 ....... ............. 885 2, 5c ................. ............ 751 3, 8c ................ ............. 520 4, 1 ad 3 ........ ............ 981 6, 2 .................. ............ 1011 6, 3arg. 1-2 sed cont. 751 6, 5 sed cont. ............. 885 7, 13 ad 2 ....... ........... 1489 9, 3c .................. ........... 271 9, 3 ad 2 ........ ............ 1489 10, 4 ad 1 .......... ........... 1489 10, 3 .................... ........... 1492 13, Ic .................. . 917, 1608 16 17 2 ad 1 1473 1859 563, 565 493 225 1 ad 1 2 ad 2 8 obi. 2 5c ............ 345, 476 ÛA1 5 ad 2 Moi sa 1 ad 3 . 9AQ Z07, ?fiû 60 Ic ad 3 »... -07, 1662, 1664 1420 60 2c ............. ...... 60, 2 ad 1 ...... ........... 1429 60, 2 ad 3 ...... ........... 497 917 60 7c .............. III. INDEX RERUM ANALYTICUS 62, 1-4 ............. ........... 1478 62, 1476 62, 271 Paginae IV ........ (Volumen primum) 65, 3 ad 3 .................... 225 66, 11-12 .... ................ 1652 Notula praevia Editoris ......................................................................... VII 69, 8 ad 3 . ................ 451 1. Diversa momenta operis J. M. Ramirez de analogia VII 73, 2c et ad 2 ......... 1581 2. Eius principalitas systematica, originalitas ac pro­ 76, 7 ........... ................ 1528 funditas .................................................................................. VIII 77, 1 ad 2 ... 373, 1502, 1611 3. Prospectus totius operis intenti ..................................... 77, 1 ad 4 .. ....... 932, 1518 4. Schema praesentis editionis ............................................ XI 77, 2c....... ........... 220, 1519 5. Nonnula opera recentiora de analogia ......................... XIV 77, 5c ad 1-3 ............. 1519 Index rerum syntiieticus ...................................................................... XVII 77, 6 ad 3 .................. 1519 Introductio ....................................................................................... 80, 4 ad 2 ... .............. 1500 90, Ic ............ ...... 200, 216 Art. 1. Modus historico-speculativus indagationis 90, 2c ............ 884, 909, 1423 Art. 2 Momentum tractatus de analogia 1. In Scientiis Naturalibus 6 2. In Logica ......................... 7 3. In Philosophia Naturali 8 4. In Philosophia Morali .. 9 5. In Metaphysica ............... Theologia Sacra ......... 10 6. In Art. 3. Theoria analogiae eiusdemque applicatio ad 17 scientias ................................. 32, 33, 10 50, SO Art. 4 Cuius sit tractatum de analogia instituere 18 III. Index 1920 1921 rerum analyticus INDICES Paginae Paginae 1. Analogia utens pertinet aci omnes et singulas scien­ tias ................................................................................... |8 2. Analogia docens pertinet universim et ad Logicam et ad Metaphysicam, licet non ex aequo, sed per prius pertinet: — Ad Logicam. Ita maior pars philosophorum etiam thomistarum post Caietanum, quibus con­ sentit denique auctor ............................................ 25 — Ad Metaphysicam. Ita Dominicus Banez, San­ chez Sedeno, et alii, quibus consentiebat auc­ tor iunior .................................................................... 31 PARS PRIOR THEORIA ANALOGIAE Sectio Prima De natura Analogiae ................................. 51 1. Nomen λόγος et αναλογία apud auctores graecos ...... 51 2. Verba ratio, proportio, comparatio apud classicos la­ tinos et auctores scholasticos .................................... 57 3. Usus nominis proportio et proportionalitas apud scholasticos ........................................................... ....... ·........ W Capit I. Definitio nominalis analogiae Caput II. Definitio realis analogiae ..................................... Excursus praevius: Conspectus historicus evolutionis doctrinalis analogiae ante Aristotelem: 1. Apud Homerum ............................................................. 2. Apud Pindarum .............................................................. 3. Apud Aeschylum ........................................................... 4. Apud Sophoclem ........................................................... 5. Apud Euripidem ....................................................... ..... 6. Apud Aristophanem ....................................................... 7. Apud Menandrum, Moschium, Sosistheum, Theo dectam, Periclem ............................................................. 8. Apud philosophos Thalem Milesium, Anaximan­ drum, Anaximenem .......................................... 75 9. Apud Heraclitum ............................................................. 102 10. Apud Pythagoricos ........................................................... 108 11. Apud Alcmaeonem Crotaniatem, Archytam Taren­ tinum, Philolaum ......................................................... 115 12. Apud Empedoclem ct Menestorem .......................... 125 13. Apud Hippocratem, Democritum, Xenophanem, Anaxagoram ........................................................................ 130 14. Apud Sophistas et Socraticos .................................. 144 15. Apud Platonem .................................................................. 158 Art. 1. Investigatio definitionis analogiae per viam inductivam .........................................................169 I. Per inductionem presse dictam .............................. 1. In mathematicis puris .......................................... 2. In mathematicis applicatis .................................. 3. In Philo/ogia .............................................................. 4. In scientiis experimentalibus ........................... 5. In disciplinis iuridicis et socialibus .............. 6. In disciplinis philosophicis .................................. 7. In scientia theologica pressedicta ..................... 170 171 171 174 177 180 182 192 II. Per inductionem large dictam ................................. A. Notio proportionis in sensu univoco sive ma­ thematico ............................................................... 1. Ratio, ut proprietas quantitatis ut quantitiva sive dimensiva est, requirit: l.°, quan­ titatem dimensivam; 2.°, duplicitatem; 3.·, homogcncitatem; 4.°, certitudinem mensu- 197 199 •1L 2. Divisio rationis in aequalitatem et inae­ 77 M 90 92 92 94 95 96 ............................................................... 207 3. Ratio comparata sive proportio ut mutua qualitatem relatio aequalitatis vel inaequalitatis, ab­ solutae vel relativae quatuor vel plurium quantitatum homogenearum inter se collatarum, exigit: l.°, quod sit inter quanti­ tates; 2.°, inter quantitates homogeneas; 3", quod sint ad minus quatuor termini; 4.“, quod ilii termini sint commensurabiles et relative et absolute .................................. 211 F BE 1922 III, Indices Paginé® Paginae 4. Divisio proportionis in simplicem et com­ positam sive dilatatam vel proportionalitatem; in arithmeticam et geometricam; in continuam et discretam; in ordinatam et inordinatam ...................................................... * - · 1923 Index rbrum analytïcus dinis in ratione obiectiva significata; 3. *, metaphysice, secundum diversum modum parti­ cipationis rationis obiectivae significatae ....... 213 A. Analogia ut medium inter univocationem et aequivocationem 271 283 .............................................................. B. Notio proportionis in sensu analogo sive meI. Quo in sensu analogia media essentialiter taphysico ................................................................ 216 est inter puram aequivocationem et simpli­ 1. Adspectus materialis et adspectus formalis 283 cem univocationem .............................................. in quantitate physica et mathematica, sive 1. Est medium positivum per participatio­ continua sive discreta, et inde transitus ad 285 ; nem extremorum ........................................ quantitatem victualem sive perfectionis sive 2. Neque est univocitas neque aequivocitas, metaphysicam .................................................. 216 286 sed de utraque participat .......................... 2. Unitas praedicamentalis et unitas transcen3. Participat extrema non per modum extre­ dentalis; multitudo et magnitudo praedica290 morum, sed analogice ............................ mentales, et multitudo et magnitudo tran­ 296 4. Definitio univoci, aequivoci et analogi ... scendencies sive metaphysicae; contactus • 5. Qua proportione convenit analogiae iden­ 231 molis et contactus virtutis .............................. 297 titas et diversitas .................................... Et inde extensio nominis rationis et pro­ a) Non ex aequo participat utrumque portionis ab ordine quantitatis dimensivae 298 extremum ................................................... ad ordinem quantitatis intensivae sive meb) Analogia inaequalitatis plus accedit ad 234 taphysicum ............................................................. 303 univocationem ........................................... Quo in ordine ratio vel proportio aequali­ c) Analogia presse dicta plus accedit ad tatis vel inaequalitatis dicuntur similitudi­ aequivocationem, magis aut minus iuxnis vel dissimilitudinis, sive in eodem sive 310 ta diversos modos eiusdem ................ in diverso genere entis, quaeque ideo non d) Descriptio thomistica rationis analogi­ 235 exigunt continuitatem et commutabilitatem. ce: «simpliciter diversa et secundum 331 Art. 2. Investigatio definitionis analogiae per viam quid eadem» apud diversos auctores. deductivam ............................................................... e) Respondetur obiectionibus A. van 342 Praenotanda ad viam deductivam per divisiones Leeuwen contra formulas thomisticas. statuendam: II. Qua ratione similitudo analogica media essentialiaer consistat inter perfectam simili­ 1. Triplex modus quo nomen dicitur communiter tudinem univocorum et perfectam aequivo­ de pluribus, scilicet univoce, aequivoce, analo­ 348 corum dissimilitudinem ................................. 253 gice. Testimonia S. Thomae ................................. 349 1. Notio similitudinis sensusque quaestionis. 2. Triplex modus quo nomen analogum est me­ dium inter univocum et aequivocum: l.°, logi­ 2. Similitudo analogica recedit a perfecta 352 univocorum similitudine ............................. ce, secundum formalem rationem universalita­ tis in significando et praedicando; 2.° meta3. Similitudo analogica recedit a perfecta 358 physice, secundum diversum modum similitudissimilitudine aequivocorum * ‘V· 1924 ΠΙ. Indices Index Paginae Paginae 4. Participat similitudinem et dissimilitudi­ nem per modum analogiae ................. 359 5. Quandoque plus habet similitudinis, quan­ doque plus dissimilitudinis: a) Analogia inaequalitatis plus participat similitudinem univocorum ..................... 362 b) Analogia stricte dicta plus participat dissimilitudinem aequivocorum, et qui­ dem magis analogia metaphorica quam propria, magis analogia proportionali­ tatis quam analogia attributionis ...... 363 III. Quo in sensu inaequalitas rationis analo­ gicae media essentialiter est inter perfectam inaequalitatem aequivocorum et aequalita­ 377 tem perfectam univocorum ..................... 1. Definitio nominum «aequalitas», «unifor­ 378 mitas», «parilitas», «simultas» .............. 382 2. Aequalitas absoluta univocorum .............. 391 3. Inaequalitas totalis aequivocorum .......... 4. Analoga media sunt inter univoca aequa­ lia et aequivoca inaequalia, de utroque 393 extremo participantia .................................... a) Non est participatio totalis ex utra­ 394 que parte simul ..................................... b) Neque totalis ex una parte et partia­ 396 lis ex altera ............................................. 399 c) Sed est partialis ex utraque parte ....... d) Dici «per prius et posterius» formali403 ter est constitutivum analogorum ....... e) Dici «per prius et posterius» materia­ 438 liter convenit etiam univocis ......... f) Analogia non participat ex aequo ae­ qualitatem et inaequalitatem; plus de aequalitate participat analogia «inae­ qualitatis», plus autem de inaequali­ tate participat analogia presse dicta, plus minusve tamen iuxta diversos modos analogiae ........ 465 g) Resumen schematicum 478 1925 rerum analyticuô (Volumen secundum) B. De conceptu analogo eiusdemque abstractione ........ I. Comparatio univocorum, aequivocorum et ana­ logorum quantum ad eorum nomen et conceptum. 1. Notio conceptus formalis et conceptus obiectivi a) Ratio denominationis eorum ........................... b) Quid significat apud S. Thomam conceptus formalis .................................................................... c) Analysis definitionis veritatis, quae est pro­ prietas conceptus formalis affirmativi aut negativi ..................................................................... d) Quid significat conceptus obiectivus ........... 2. Divisio conceptus formalis et conceptus obiec­ tivi ................................................................................ a) Conceptus speculativus et conceptus practicus ........................................................................... b) Subdivisio conceptus speculativi in concep­ tum realem et conceptum logicum ......... c) Subdivisio conceptus realis in directum et reflexum ................................................................... d) Subdivisio conceptus realis in simplicem et compositum sive complexum ....................... e) Subdivisio conceptus practici in moralem et technicum ................................................................ 3. Comparatio conceptus formalis et conceptus obiectivi ......................................................................... a) Conceptus formalis differt essentialiter a potentia intellectiva ........................................... b) Conceptus formalis sive speces expressa dif­ fert essentialiter a specie impressa ........ 483 483 486 487 499 530 532 532 533 539 541 542 544 544 551 a) a priori: 1) ex parte propriae causae efficientis earum ........................................................... 2) ex parte sui: — secundum comparationem ad intel­ lectum possibilem ....................... — secundum comparationem ad obiectum 552 553 554 ill. 1926 Index rbrum anai.yticus 1927 Indices Paginae Paginae — secundum compartionem ad actum intelligendi ........................................... — secundum comparationem ad co­ gnitionem obiecti exterioris pro­ ducendam .............................................. — Quae omnia comprobantur testi­ moniis S. Thomae maiorumque thomistarum .................................. 558 559 570 3) a posteriori: 1) ex reali separatione utriusque speciei. 602 2) ex reali multiplicatione unius non multiplicata altera .................................. 604 c) Conceptus formalis essentialiter differt ab 605 habitu intellectuali ............................................. a) a priori, ex ipsa natura verbi mentis et habitus intellectualis ................................... 605 β) a posteriori, ex reali separatione utrius­ 607 que ................................................................ d) Conceptus formalis differt essentialiter ab 610 actu intelligendi ................................................... a) Directe: 1) « priori, ex natura intellectionis et 610 verbi mentis .............................................. 616 2) a posteriori, ex reali separatione ...... 618 β) Indirecte seu ad absurdum ...................... e) Conceptus formalis differt essentialiter ab 620 ipsa re intellecta .................................................. 621 a) a priori, ex propria natura utriusque ... β) a posteriori: 630 1) ex reali separatione utriusque .......... 2) ex reali multiplicatione unius sine 631 reali multiplicatione alterius ............... 632 3) ex inductione ............................................. 4. Radix ultima omnium hucusque dictorum de conceptu formali et de conceptu obiectivo est radix cognitionis, quae, utpote unio intentio640 nalis, fundatur in immaterialitate .................. 641 a) luxta Aristotelem et philosophos arabes....... b) luxta S. Albertum Magnum .......................... 645 c) luxta S. Thomam ............................................... a) in suis Commentariis in Aristotelem ... β) in Operibus propriis ...................................... d) luxta magnos thorn istas posteriores ........... Intima habitudo conceptus formalis et con­ ceptus obicctivi quoad immaterial i tatem et quoad veritatem ......................................... . ....... 5. Quaestionis resolutio ................................................. a) Univoca habent unum eumdemque conce­ ptum formalem sicut et nomen; aequivoca vero tot habent conceptus formales diversos et disparatos quot sunt aequivocata; ana­ loga autem simul habent conceptum forma­ lem partim unum et partim multiplicem. b) Unitas conceptus formalis analogici est re­ lativa et proportionalis, participans suo mo­ do unitatem conceptus univoci et diversita­ tem conceptuum acquivocorum .................. c) Unitas relativa conceptus formalis analogici analogia attributionis ........................................ d) Unitas relativa conceptus formalis analogici analogia proportionalitatis .............................. e) Unitas relativa ipsius nominis analogi ut sic f) Unitas relativa conceptus obiectivi analogici 653 653 664 709 715 719 719 733 737 745 748 750 II. Comparatio univocorum, acquivocorum et analo­ gorum quantum ad eorum abstractioncm et universalitatem .......................................................... 754 754 1. Notio abstractions .................................................... 2. Divisio abstractionis in communi ...................... 756 a) in ordine corporali seu physico et in ordine spirituali seu psychologico .............................. 756 b) Abstractio psychologica in linea vitalitatis 757 et in linea cognitionis ...................................... c) Subdivisio abstractionis vitalis in totalem et partialem, sive in vita substantiali sive in vita accidentali, tam extensive quam in­ tensive ...................................................................... 758 d) subdivisio abstractionis in linea cognitionis in sensitivam et intellectivam ....................... 763 III. 1929 Index rejwm analyticus 1929 Indices Paginae Paginae 3. Divisio abstractionis intellectivae ...................... 767 a) Formaliter sumptae seu ex parte intellectus abstrahentis: a) Abstractio intellectus agentis et abs­ tractio intellectus possibilis ........... 767 β) Abstractio praecisiva positiva et abstrac­ tio praecisiva negativa .......................... 771 A’. b) Fundamentaliter acceptae seu ex parte ob774 iecti abstrahibilis ................................................. a) luxta fundamentum primum, quod est 775 compositio abstrahibilium ......................... 1) Abstractio totalis et abstractio forma­ m lis, earumque differentiae................ 2) Subdivisio abstractionis totalis in spe­ 788 cificam et genericam ........................ 3) Subdivisio abstractionis formalis ex parte termini a quo in metaphysicam, mathematicam et physicam. Quonam sensu intelligitur «materia» a qua fit 790 abstractio huiusmodi .............................. 4) Abstractio totalis et abstractio forma­ 800 lis necessariae ad scientiam .............. Subdivisio abstractionis formalis ex parte termini ad quem in subalter807 nantem et subalternatam 6) Subdivisio abstractionis formalis ab omni materia simpliciter in logicam, 815 metaphysicam et theologicam ........... β) luxta fundamentum secundum, quod est 820 distinguibilitas abstrahibilium ........... 1) Diversi modi distinctionis realis et distinctionis rationis ratiocinantis et 820 ratiocinatae seu virtualis ...................... 2) Abstractio sive praecisio realis et abs­ 847 tractio sive praecisio mentalis ..... 3) Subdivisio praecisionis realis in nega­ tivam et positivam, quae est vel entitativa vel modalis 849 V : 4) Subdivisio praecisionis mentalis in formalem et obiectivam, quae est vel 850 exclusiva vel inclusiva .................... 856 abstractionis ................... c) Schema modorum 4. Quaestionis resolutio 858 a) Abstractio reflexa aequivocorum eorumque praecisio: Eis convenit non abstractio di­ recta, sed reflexa, et praecisio realis per­ 859 fecta ................................................................. b) Modi abstractionis et praecisonis univoco­ rum ................................................................................ 860 a) Ut universalibus et ut quae eis convenit abstractio totalis perfecta tam negativa 862 quam positiva ................................................... β) Ut universalibus et ut quibus eis convenit 867 abstractio formalis ................................... γ) Ut definibilibus et definitis eis convenit abstractio formalis tantum, licet diver­ 875 simode .......................................................... 1) Secundum nominis et conceptus sig­ nificationes conveniunt genus, diffe­ 876 rentia et species ...................................... 2) Secundum nominis et conceptus ex­ plicationem multum differunt inter 880 se genus, differentia et species .......... Excursus circa fundamentum metaphysicum compositionis logicae uni­ 882 vocorum in diversis ordinibus ........... — Quo modo differunt et quo modo conveniunt compositio materia-forma-compositum, et compositio genus-differentia-species. Similitudo inter materiam et genus, formam et differentiam, compositum et 882 species ................................................... — Quo modo convenit angelis compo­ sitio generis et differentiae per comparationem ad substantias cor- III. Index rehum analyticus 1931 Indices 1930 Paginae Paginae 3) 4) 5) 6) c) Modi poreas et per comparationem ad Actum Purum ...................................... — Quo modo accipiantur genus et differentia in definitione acciden­ tium .................................................. Et inde constat: — Primo, quomodo se habent inter se genus, differentia, species et de­ finitio in ratione significandi et explicandi definitum ................. — Secundo, cur univocis, si conside­ rentur ut definibilia et definitum, convenit tantum abstractio forma­ lis ........................................................ — Tertio, cur generi et differentiae comparatis inter se ut partibus de­ finitivis et cum specie ut toto definibili conveniat abstractio forma­ lis perfecta seu maior ............ — Quarto, cur toti definitioni respec­ tu totius definiti, quod est species, convenit abstractio formalis minor seu imperfecta .............................. Univocis convenit abstractio praecisiva virtualis seu obiectiva perfecta ... Univocis logice consideratis conve­ niunt in suo ordine similes modi abstractionis et praecisionis qui eisdem conveniunt metaphysice acceptis ....... Univocis qua talibus nulla convenit praecisio realis .......................................... abstractionis et praecisionis analogo­ rum ............................................................................. a) Analogis, quatenus suo modo participant extremum aequivocorum, convenit tum praecisio realis entitativa imperfecta seu partialis, tum etiam praecisio modalis ... Argumenti Maior, scilicet analogum qua tale continet sua analogata in quantum 931 943 huiusmodi ut totum potestativum partes suas potentiales, constat: 1) In analogia inaequalitatis ............... 2) In analogia attributionis .................. 3) In analogia proportionalitatis .......... 983 984 986 Argumenti minor, scilicet toti potestati­ 956 959 961 964 965 977 980 981 982 vo et partibus eius potentialibus in quan­ tum huiusmodi convenit praecisio realis tam entitativa imperfecta quam modalis, 989 exponitur ........................................................... 991 1) Notio totius universalis ........................... 995 2) Notio totius integralis ........................... 999 3) Notio totius potestativi ........................... — Quot modis convenit et differt to­ tum potestativum dynamicum cum 1005 toto universali .............................. — Quot modis convenit et differt to­ tum potestativum ontologicum cum toto universali .............................. 1021 — Quot modis convenit et differt to­ tum potestativum dynamicum cum toto integral! ................................ 1023 — Quot modis convenit et differt to­ tum potestativum ontologicum cum toto integral! ................................. 1029 — Quot modis totum potestativum dy­ namicum participat simul a toto universali et a toto integral! et con­ sequenter ei convenit praecisio rea­ lis imperfecta modalis ............ 1031 — Quot modis totum potestativum on­ tologicum participat simul a toto universali et a toto integral! heterogeneo, et consequenter ei conve­ nit praecisio realis entitativa im­ perfecta modalis minor ............ 1034 β) Analogis, quatenus participant suo modo extremum univocorum, convenit praeci­ sio mentalis imperfecta sive inclusiva, 1932 Indices III. Index rerum analyticus 1933 Paginae Vaginae {Volumen tertium) tum virtualis tum formalis; virtualis qui­ dem si metaphysice sumantur, formalis vero si mere logice accipiantur .............. 1) Ex ratione ipsa medii inter praecisio­ nem univocorum et praecisionem aequivocorum ................................................ 2) Ex propria indole totius potestativi ... Ul 3) Ex ipsa ratione analogiae et praecisio­ nis huiusmodi .................................... — Diversi modi quibus dividuntur et praecidibilia sunt aequivoca et uni­ voca per res et differentias .......... — Diversi modi quibus dividitur ana­ logum ................................................ — Fundamentum horum modorum analogi .............................................. — Synthesis tertii argumenti et reca­ pitulatio expositionis praecisionis propriae analogorum ................. — Diversi modi praecisionis analo­ giae iuxta diversos modos analo­ giae .................................................... — Analogis logice acceptis convenit praecisio inclusiva formalis .... γ) Analogis, prout suo modo participant ex­ tremum univocorum, convenit abstrac­ tio imperfecta, sive totalis sive formalis; totalis quidem quatenus suo modo parti­ cipant aliquam universalitatem; forma­ lis vero quatenus suo quoque modo par­ ticipant quamdam definibilitatem .... d) Resumen schematicum omnium dictorum de conceptu analogo eiusque abstractione ■ Sectio Secunda 1039 De Divisio 1051 1. 2. 3. 1060 4. 1078 1081 1085 1090 generalis analogiae in modos eius Caput I. De 1049 1072 Analogiae Quaestio Prima 1039 1045 1068 divisione Aristotelem ................ 1095 Analoga ab uno efficiente vel subiecto ........................... 1098 Analoga ad unum finem vel exemplar ........................... 1099 Analoga secundum proportionem metaphoricam vel propriam ..................................................................................... 1100 Resumen schematicum ........................................................... 1106 divisione analogiae apud Caput II. Divisio analogiae apud commentatores Aristotelis rSQUE AD S. THOMAM ....................................................................................................................... 1107 Art. 1. Apud graecos expositores ................................. 1107 1107 1109 1112 1116 1119 1124 1128 1133 1136 1137 1147 1149 1158 1163 1169 Alexandrum Aphrodisiensem ............................................ Clementem Alexandrinum .................................................. Porphyrium ............................................................................... Dexippum ................................................................................... Ammonium ............................................................................... Olympiodorum ......................................................................... Eliam .......................................................................................... Syrianum et Asclepium ...................................................... Stephanum ............................................................................... Simplicium ............................................................................... Sophoniam ............................................................................... Philoponum .............................................................................. S. loannem Damascenum Eustratium Synthesis expositorum graecorum ..................... Avicennam ................................................................... Algazelem .................................................................... Averroem .................................................................... 1174 1175 1176 1178 Art. 3. Divisio analogiae apud expositores latinos 1201 Art. 2 Divisio analogiae apud expositores arabes 1934 III. Indices Index rerum analyttcus Paginae Paginae Auctores opusculorum «Principia Dialecticae et ca­ tegoriae decem ex Aristotele decerptae» ...................... Boetium ..................................................................................... Cassiodorum ............................................................................ S. Isidorum .............................................................................. Alcuinum .................................................................................. Jacobum Venetum ................................................................ Tepam ........................................................................................ Abaelardum .............................................................................. Joan nem Saresberiensem ................................................... Guillelmum Autissiodorensem .......................................... Guillelmum Alvemum .......................................................... Alexandrum Halensem ........................................................ Robertum Capito Lincolniensem .................................. Petrum Hispanum ................................................................ Guillelmum de Shyresvood .............................................. S. Bonaventuram ................................................................... Art. 4. Divisio analogiae apud S. Alber tum Magnum ... 1. Notio analogiae ................................................................ a) Notio univoci ............................................................... b) Notio aequivoci .......................................................... c) Notio analogi ............................................................... d) Habitudo inter univoca, aequi voca et analoga quantum ad communitatem, participationem, praedicationem, abstractionem, comparationem et divisionem ............................................................... 2. Divisio analogiae .............................................................. a) Analogia secundum esse tantum .......................... b) Analogia proportionis .............................................. c) Analogia proportionalitatis .................................... a) Subdivisio analogiae proportionis .................. 1) Ex parte rationis analogantis .................. — secundum causam finalem .... — secundum causam efficientem — secundum causam exemplarem ...... — secundum causam quasi materialem 2) Ex parte secundariorum analogorum ... — unius ad unum ...................................... — duorum vel plurium ad unum ....... 1201 1204 1219 1219 1219 1220 1220 1220 1220 1221 1224 1230 1240 1246 1251 1253 1267 1267 1267 1271 1278 1284 1294 1296 1298 1303 1305 1306 1308 1312 1313 1326 1331 1331 1332 1935 3) Ex parte participationis ipsius formae analogicae — extrinseca ...................................................... 1333 — intrinseca ...................................................... 1333 β) Subdivisio analogiae proportionalitatis ....... 1337 1 ) propriae ............................................................... 1337 2) metaphoricae eiusque usu in ordine phi­ losophico ac theologico ......................... 1342 γ) Subdivisio analogiae proportionalitatis pro­ priae ............................................................ 1) ex parte materiae: 1367 — entitativa ....................................................... — dynamica ....................................................... 1370 2) ex parte formae, est vel directa vel inversa 1390 d) Resumen schematicum divisionis iuxta S. Albertum Magnum ceterosque auctores latinos, 1396 arabes et graecos ...................................................... Caput III. De divisione analogiae apud S. Thomam ............... 1399 Art. 1. Crisis divisionis thomisticae analogiae iuxta I Sent., d. 19, q. 5, a. 2 ad 1 ............................. 1400 Art. 2. Ipsa divisio authentice thomistica .............................. 1417 1. Aequivoca multum distantia seu manifesta sive a casu vel simpliciter dicta, et aequivoca propinqua 1417 seu latentia sive a consilio vel secundum analogiam 2. Analogia secundum esse tantum et non secundum intentionem ......................................................................... 1419 3. Analogia proprie et stricte dicta eiusque divisio in 1426 analogiam proportionis et proportionalitatis ....... 4. Subdivisio analogiae attributionis .............................. 1430 1430 a) ex parte causae ............................ 1436 b) ex parte numeri analogatorum . 1440 c) ex parte modi communicationis 1445 d) ex parte ipsius proportionis — 5. Subdivisio analogiae proportionalitatis in pro­ priam et metaphoricam .............................................. 1450 6. Subdivisio analogiae proportionalitatis propriae in directam seu ordinatam et inversam seu permuta­ 1456 tam ......................................................................................... Index III. 1936 1937 rerum analyticus Indices Paginae Paginae 7. Synthesis schematica divisionis thomisticae ........ 1460 ipsa divisione completa analogiae secundum se 1461 Art. 1. Methodus quae adhiberi debet in hac divisione statuenda ............................................................ 1462 Art. 2. Ipsa divisio ...................................................... 1466 1. Analogia large et improprie dicta, secundum esse tantum, et analogia proprie et stricte dicta et se­ cundum essentiam et secundum operationem ...... 1466 Caput IV. De 2. Analogia proprie dicta dividitur in analogiam at­ tributionis et analogiam proportionalitatis ..... 1467 3. Subdivisio analogiae attributionis ............................. 1467 a) Analogiae attributionis ad unum entitativae ... 1469 a) ex parte modi quo subiectum natum est sibi alia analogare subdividitur in analogiam per inhaesionem et praedicationem simul, et analogiam per praedicationem tantum ...... 1468 β) ex parte numeri analogatorum subdividitur in analogiam unius ad unum et analogiam duorum vel plurius ad unum .................... 1472 γ) ex parte modi attributionis uni subiecto sub­ dividitur in analogiam attributionis intrinse­ cam et analogiam attributionis extrinsecam 1473 b) Analogiae attributionis ad unum dynamicae ... 1474 a) formaliter ex parte rationis secundum quam primum analogum cetera valet analogare ... 1474 β) materialiter ex parte numeri analogatorum, in analogiam unius ad unum et analogiam plurium ad unum ........................................ 1480 γ) ex parte modi quo secundaria analogata par­ ticipant primum, subdividitur in analogiam intrinsecam et analogiam extrinsecam . 1482 5) ex parte modi proportionis subdividitur in analogiam proportionis presse dictae et ana­ logiam proportionis large dictae, quae ite­ rum est vel catcgorematica vel syncategorematica ................................................................ 1488 4. Subdivisio analogiae proportionalitatis in pro­ priam et metaphoricam ............................................ 1496 a) Subdivisio analogiae proportionalitatis pro­ priae: a) ex parte conditionis quantitatum virtualium dividitur in analogiam ontologicam et analo­ giam dynamicam ............................................ 1501 β) ex parte distantiae proportionum dividitur in analogiam presse dictam et large dictam 1505 1 ) analogia large dicta, vel cum distantia in­ finita vel cum distantia indefinita ........... 1507 2) analogia presse dicta, vel ordinata, sive continua sive discreta, vel permutata ... 1513 b) Subdivisio analogiae proportionalitatis metaphoricae .......................................................................... 1526 5. Resumen schematicum divisionis analogiae secun­ dum se .................................................................................. 1537 (Volumen quartum) Quaestio secunda De singulis analogiae modis in particulari Caput I. De propria indole analogiae simplicis inaequa­ litatis ........................................................................................... 1543 Art. 1. Definitio analogiae inaequalitatis ..................... 1543 1543 1. Notio et divisio inaequalitatis ...................................... 2. Quemnam modum inaequalitatis dicat analogia in­ aequalitatis ..................................................................... 1556 3. Definitio analogiae inaequalitatis ............................... 1556 4. Crisis definitionis Caietani ......................................... 1558 5. Propria indoles analogiae inaequalitatis eiusque differentia ab aliis analogiaemodis ............................ 1559 Art. 2. Divisio analogiae inaequalitatis .................................... 1. Analogiae inaequalitatis essentialis proprie et ple­ ne dictae, et analogia inaequalitatis quasi essen­ tialis ...................................................................................... 2. Analogia inaequalitatis essentialis subdividitur in 1562 1562 III. Index 1938 rerum analyticus 1939 Indices Paginae Paginae analogiam inter species supremas, analogiam in­ ter species subalternas et analogiam inter species infimas .................................................................................. 3. Analogia inaequalitatis improprie mereque reductitive essentialis subdividitur in analogiam pure phy­ sicam et analogiam physico-mathematicam ..... Art. 3. Vindicatio analogiae realis inaequalitatis ........... 1. Secundum naturam rei .................................................. 2. Secundum placita antiquorum philosophorum ... 3. Crisis excessus logicismi quorumdam scholastico­ rum posteriorum dividentium univoce enuntiatio­ nem in categoricam et hypotheticam, substantiam in primam et secundam, naturam in materiam et formam, causam in quatuor genera ...................... Caput II. De propria indole analogiae attributionis Art. 1. Origo denominationis ab Averroe ............................. Art. 2. Notio etymologica et usualis analogiae attributionis 3, Analogia praebet medium demonstrationis analo­ 1686 gicae ....................................................... 1564 1568 1571 1571 1573 Art. I. Proprietates ontologicae analogiae est analoga ................ 1. Analogia ipsa a) Probatur ratione .......................................................... b) Probatur auctoritate philosophorum peripateteticorum ....................................................................... 2. Analogia habet superioritatem analogam respectu modorum eius, idest habet abstractionem et unita­ tem proportionales ........................................................... Art. 2. Proprietates logicae analogiae ....................................... 1. Analogia habet conceptum formalem analogum.... 2. Analogia habet divisionem analogam ....................... Proprietates speciales analogiae ............................ 1689 1. Forma analoga est una numero et non solum una ratione ...................................................... 1690 2. Forma supremi analogati poni debet in definitione omnium analogatorum inferiorum ............................. 1690 3. Nomen analogum simpliciter prolatum stat pro famoso analogato ....................................................... 1691 Art. 2. Proprietates analogiae proportionalitatis ............ 1692 1576 1651 1651 1665 De Proprietatibus Analogiae Proprietates GENERALES ANALOGIAE II. Art. 1. Proprietates analogiae attributionis .......................... 1689 Sectio Tertia Caput. I. qput 1675 1. Forma analoga formaliter sumpta non est una nu­ mero, sed una proportione seu ratione 2. In hac analogia primum analogatum non ponitur in definitione ceterorum a) Exponitur contraria sententia Ferrariensis et Blanche b) In crisim revocantur eorum argumenta et se­ cundum rationem et secundum S. Thomam ... 3. Unumquodque analogatorum formaliter sumptum denominat seipsum; ideo nomen analogum simplipliciter prolatum non plus stat pro uno quam pro altero 4. Synthesis schematica omnium proprietatum ana­ logiae 1676 1676 1676 DE USU ANALOGIAE 1676 Sectio Prima 1682 1682 1683 .............................................. 1693 ....................................................... 1693 1694 ....................................................... 1704 ....................................................... 1706 PARS ALTERA De analogia 1678 .............. 1692 entis Art. 1. Applicatio generalis notionis analogiae ad ens in quantum ens ............................................................. 1711 1. Triplex sententia: aequivocismus, univocismus et analogia entis ......................................................... 1711 I1' . » 1940 III. Indices Index rerum analyticus 1941 r ••5 Probatur analogia entis negative ................................. l· L ■* ·;ύ « ' ?>·■■ f ‘ ; Paginae Paginae 1712 1712 1712 * secus non posset esse nisi una scientia ....................................................... * sequeretur confusio ordinis naturalis et ordinis supernaturalis ................... a) Ens non est aequivocum. Quod, probatur ...... α) argumentis generalibus ...................................... 1) ex consideratione absoluta entis et aequi­ 2) Ens non est univocum ad substantiam et vocationis ..................................................... 1712 ad accidentia, quod probatur....................... 2) ex consideratione relativa entis per ordi­ nem ad intellectum .................................. 1713 — argumentis directis ................................... β) argumentis specialibus pro singulis inferio­ * ex diversa habitudine ad esse........... ribus ................................................................... 1713 * ex diversa definitione substantiae et 1) Ens non est aequivocaum ad ens reale accidentis ............................................ . et ad ens rationis .......................................... 1713 — argumentis indirectis ............................... 2) Ens reale non est aequivocum ad substan­ * secus omnis distinctio in creatis tol­ 1713 tiam et accidens ........................................ leretur 3) Ens reale non est aequivocum ad ens crea­ * sequeretur identitas sensus et intel­ 1714 tum et increatum .................................... lectus 1716 b) Ens non est univocum. Quod probatur .......... 3) Ens no est univocum ad ens reale et ad a) argumento generali, eo quod ratio formalis rationis ................................................................ entis et ratio formalis univoci sunt diversae. 1716 — Probatur directe ex diversa habitudine 1) Univoca sunt universalia; ens vero non ad esse .......................................................... 1716 est universale ................................................... — indirecte, quia sequeretur confusio Lo­ 2) Univoca conveniunt in essentia et diffe­ gicae et Metaphysicae .................... runt in esse a quo abstrahunt; ens vero 1717 no abstrahit ab esse ...................................... 3. Probatur analogia entis positive ................................... 3) Univoca conveniunt in aliquo genere vel a) argumento generali ex notione communi analo­ sunt genera; ens vero nec est genus nec giae et notione communi entis quae analogice 1717 sub genere .......................................................... conveniunt 4) Univoca descendut ad sua inferiora me­ b) argumentis specialibus pro singulis inferiori­ 1717 diate; ens vero immediate ..................... bus entis ................................................................... β) argumentis specialibus pro singulis inferio­ a) Ens est analogum ad ens reale et ens ra­ 1718 ribus .................................................................... tionis analogia tum attributionis tum pro­ 1) Ens non est univocum Deo et creaturis, portionalitatis propriae ................................ 1718 quod probatur ............................................ — analogum, quia essentialiter simile et 1718 — argumentis directis .................................. dissimile ....................................................... 1718 ex diversa habitudine ad esse ........... — analogia attributionis, quia ratio si­ 1720 propter infinitam distantiam ........... gnificata est intrinsece et formaliter quia creaturae non adaequant virtu­ in uno tantum .......................................... tem causae Primae .............................. 1720 — analogia proportionalitatis, sub aspec­ — argumentis indirectis ad absurdum ... 1721 secus omnia essent unum esse .... tu essentiae 1721 L 1723 1723 1724 1724 1724 1724 1725 ................................................... 1725 ................................................... 1725 1725 1725 1726 1726 .................................................... 1726 1726 1726 1726 1727 1727 1942 Indices III. Index rerum analyticus Paginae Paginae β) Ens est analogum ad Deum et creaturas analogia tum attributionis tum proportiona­ litatis propriae ................................................ — analogum, quia Deus et creatura sunt similes et dissimilites essentialiter ... — analogia attributionis, propter depen­ dentiam causalem efficientem, exem­ plarem et finalem creaturarum a Deo. — analogia proportionalitatis propriae, et quidem secumdum distantiam infi­ nitam simpliciter, propter infinitam distantiam essentiarum propriarum Dei et creaturae ...................................... 'L‘ Tfcu ' . v. 1727 1727 1727 1730 γ) Ens creatum est analogum ad substantiam et accidens analogia attributionis et pro­ 1730 portionalitatis propriae ................................ — analogum, quia ratio significata est simpliciter diversa et secundum quid 1730 eadem ............................................................ — analogia attributionis, propter depen­ dentiam accidentium a substantia se­ cundum causalitatem materialem, ef­ 1730 ficientem, exemplarem et finalem ...... — analogia proportionalitatis propriae, sive cum distantia finita sive cum di­ stantia indefinita, propter propriam entitatem, licet proportionalem, sub­ 1732 stantiae et accidentium ...................... Art. 2. Applicatio specialis notionis analogiae ad Philo­ sophiam et ad Sacram Theologiam ...... 1. Applicationes in Philosophia ...................................... a) Quoad notionem, divisionem ac methodum phi­ losophiae .................................................................. b) Quoad bonum commune et privatum procuran­ dum in societate ................................................ c) Quoad notionem causae .......................................... d) Quoad compositionem essentiae et esse, mate­ riae et formae ........................ e) Quoad partes Logicae 1733 1734 1734 1735 1735 1735 1735 1943 t 2, Applicationes in Sacra Theologiae ........................... a) Ipsa Sacra Theologia est analoga ad scientiam divinam et ad scientias humanas inferiores. b) Partes Theologiae sunt analogae sive poten­ tiates ........................................................................... c) Analogice proceditur in demonstratione exsis­ tentiae Dei ................................................................ d) Scientia Dei et causalitas divina intelligitur analogice ad scientiam et causalitatem creatas e) Actio Dei creatrix non nisi analogice intelligitur f) Unio Hypostatica est analoga unioni animae et corporis .......................................................................... g) Causalitas gratiae intelligitur analogice de Deo, de Humanitate Christi et de Sacramentis ....... h) Bonum, voluntarium, virtutes, peccata, lex non n isi analogice intelliguntur .................................. i) Sola analogia superatur anthropomorphismus et agnosticismus ........................................................ 1736 1736 1737 1738 1738 1739 1739 1740 1741 I 1741 Sectio secunda De analogia in Caput I. usum theologiae sacrae cooptanda Theoria analogiae ............................................................ 1745 Art. 1. Notio analogiae ..................................................................... 1745 I. Investigatio notionis analogiae per viam inductivam 1. In mathematicis ................................... 2. In Philologia ........................................... 3. In scientiis experimentalibus ........ 4. In disciplinis iuridicis et socialibus 5. In Exegesi Biblica ............................... 6. In Cosmologia et Psychologia ........ 7. In Ethica et Politica ........................... 8. In Metaphysica ...................................... 9. In Theologia Sacra ................................ 10. Notio analogiae resultans ex hac inductione. 1746 1747 1748 1748 1749 1749 1750 1751 1752 1752 1756 II. Investigatio notionis analogiae per viam deduc­ tivam 1759 b 1944 ΙΠ. Indices Index rerum Paginae Paginae ■ ■e < i 3 j 1 : I · 1. Analogum ut nomen commune medium inter univocum et aequivocum ..................................... 2. Analogum participat extremum univocitatis et aequivocitatis, non aequaliter, sed inaequaliter, magis accedens ad extremum aequivocationis. 3. Definitio analogorum: quorum nomen est idem, ratio vero significata per nomen est simpliciter diversa et secundum quid eadem ...................... Art. 2. Divisio analogiae .................................................................. I 1. Divisio geometrico-metaphysica proportionis mul­ torum ad multa, et multorum ad unum ......... 2. Divisio philosophico-theologica analogiae attribu­ tionis et proportionalitatis ..................................... 3. Subdivisio analogiae attributionis .......................... a) ex parte numeri attributorum: — analogia imius ad unum .................................. — analogia plurium ad unum .............................. b) ex parte termini cui attribuuntur: — ab uno seu secundum causalitatem effi­ cientem ................................................................. — ad unum seu secundum causalitatem fi­ nalem .................................................................... — in uno seu secundum causalitatem materia­ lem large dictam ............................................ — secundum causalitatem exemplarem .......... 4. Analogia proportionalitatis eiusque divisio in pro­ priam et metaphoricam ......................................... Art. 3. Proprietates seu leges analogiae .............................. I Ï : I. Proprietates generales .................................................. 1. Proprietates ontologicae analogiae ................... a) Analogia ipsa est analoga ............................... b) Analogia habet abstractionem et unitatem analogas respectu modorum eius .............. 2. Proprietates logicae analogiae ........................... a) Analogia habet conceptum formalem ana­ logum ......... b) Analogia habet divisionem analogam c) Analogia praebet medium demonstrationis analogicae .......................................................... 1783 1759 1761 1764 1766 1766 1768 1769 1769 1770 II. Proprietates speciales analogiae ............................... 1784 1. Proprietates analogiae attributionis ................... 1785 a) Forma analoga est una numero et non so­ lum una ratione ............................................. 1785 b) Forma supremi analogati ponitur in defi­ nitione omnium analogatorum inferiorum. 1785 c) Nomen analogum simpliciter prolatum stat pro primo analogato ........................................... 1786 2. Proprietates analogiae proportionalitatis ....... 1787 a) Forma analoga non est una numero neque una ratione, sed una tantum proportione. 1787 b) Primum analoga tum non ponitur in defini­ tione ceterorum ............................................. 1788 c) Unumquodque analogatorum formaliter 1788 sumptum denominat seipsum ....................... Caput II. 1770 1772 1773 1774 1775 1780 1780 1780 1780 1781 1782 1782 1783 1945 analytïcus Applicationes analogiae ad Sacram Theologiam. 1791 Art. unicus. Notio analoga Sacrae Theologiae ................. 1791 1792 1. Octuplex significatio verbi Theologia ....................... 2. Huiusmodi significationes non sunt univocae, ne­ 1792 que aequivocae, sed analogicae .......................... 1795 3. Et quidem analogia attributionis ........................... Secundum causalitatem finalem ........................... 1795 1796 b) Secundum causalitatem efficientem ................... 1797 Secundum causalitatem exemplarem ............... 1797 d) Secundum causalitatem materialem ................... 4. Et analogia proportionalitatis propriae, quia una­ quaeque harum theologiarum cognoscit vere et proprie Deum, licet diverso modo ..................... a) vel modo pure divino, proprio theologiae increatae Dei .................................................................... b) vel modo pure creato, proprio creaturae intel­ lectualis naturaliter ............................................ — sive intellectus humani in statu unionis ....... — sive intellectus angelici et animae separatae c) vel modo supernatural!, seu divino-creato ....... 1798 1799 1800 1800 1800 1801 1946 Indices III. Index rerum analyticus Paginae — sive angelorum et animarum separatarum degentium in purgatorio vel in limbo.......... — sive fidelium in statu viae ............................. — sive beatorum in patria ................................. 5. Structura Theologiae nostrae ................................. a) Per comparationem ad habitus superiores seu per se infusos ............................................................. b) Per comparationem ad theologiam naturalem. Paginae 7. Oscar A. Varangot, Analogia de atribuciôn intrin­ seca y analogia dei ente segun Santo Tomâs ....... 1865 1802 1802 1802 1803 8. Bernard Montagnes, La doctrine de l'analogie de l'être d'après Saint Thomas d’Aquin .............................. d’être de Thomas de Vio Cajetan ....................................... 1803 1807 torno a UN FAMOSO TEXTO DE SANTO TOMAS SOBRE LA analogia 1811 ... 1866 9. Hyacinthe M. Robillard, De l'analogie et du concept 1870 Indices Index ONOMASTICUS 1875 Index thomisticus 1883 Index ANALYTICUS 1919 Appendices I. En 1947 Index SYNTRETICUS 1811 Ipse textus: In I Sent., d. 19, q. 5, a. 2 ad 1 .............. 2. Interpretatio Caietani ceterorumque thomistarum 1812 post ipsum .............................................................................. Tamen analogia «secundum intentionem et secun­ dum esse» non est analogia proportionalitatis, sed 1813 attributionis intrinsecae .................................................... 1814 lux ta contextum immediatum .................................. 1827 b) luxta contextum totius I Libri Sententiarum ... textus parallelos QQ. Disp. De Veritate ......1829 luxta 1834 textus parallelos Summae Theologiae ...... d) luxta 1836 luxta doctrinam parallelam S. Alberti Magni ... f) luxta doctrinam parallelam Thomae Claxton, O.P. 1846 4. Divisio thomistica analogiae supra limitationes divi­ 1849 sionum Caietani et Francisci Suarez ..................... Π. Quorumdam AUCTORIS • de analogia iudicium .................................................................................................................. 1851 Maurice Debaisieux, Analogie et symbolisme ............ F. A. Blanche, L’analogie ......................................................... Le Rohellec, De fundamento ontologico analogiae ... Paul Grenet, Les origines de l'analogie philosophique 1851 1860 1861 dans les dialogues de Platon ................................................ 5. E. L. Mascal, Existence and analogy .............................. Hampus Lytkens, The analogy between God and the World. An Investigation of its Background and In­ terpretation of its Use by Thomas of Aquino ............ 1862 1863 1. 2. 3. 4. «te operum recentiorum 1864 Volumine Volumine Volumine Volumine XVII IX IX **** IX