DE SANTIAGO RAMIREZ, O. P. BIBLIOTECA DE TEOLOGOS ESPANOLES 39 ΤΟΜΟ IX BIBLIOTEC/X DE TEOLOGOS ESPANOLES > JACOBUS M. RAMIREZ, O.P. DE GRATIA DEI IN III SUMMAE THEOLOGIAE DIVI THOMAE EXPOSITIO (QQ. CIX-CXTV) Editio praeparata a Victorino Rodriguez, O.P. EDITORIAL SAN ESTEBAN SALAMANCA, 1992 Fr. Annandus Bandera, O.P. Fr. Petrus Arenillas, O.P. Imprimi potest: Fr. Joannes Josephus de Leôn Lustra, O.P. Prior Provincialis Provinciae Hispaniae Matriti, 18 decembris 1991 Nihil obstat: © Editorial San Esteban, 1992 Apartado 17 - Salamanca (Espana) ISBN: 84-87557-04-X Obra completa ISBN: 84-87557-41-1 Tomo IX Deposit© Legal: S. 33-1974 Printed ind Spain Imprenta Calatrava, S.C.L. Polig. El Montalvo. Salamanca, 1992 Aitiqn t NOTULA PRAEVIA EDITORIS «Gratia autem Dei vita aeterna» (Rom. 6, 23). Hac perspec­ tiva, magis propria theologiae moralis quam theologiae dogma­ ticae, ut ipsemet auctor saepe meminit, perfecte consonans structurae Summae Theologiae sancti Thomae, adgrcditur J. Ramirez, O.P., accuratum commentarium in tractatum Divi Thomae De gratia Dei, ad Primam Secundae, quaestionibus 109-114, concinnatum. Subiectum quidem maximae dignitatis et eo ipso maximae difficultatis, adiunctis insuper controversiis dogmaticis et theo­ logicis saeculo quinto ortis et usque in dies nostros repetitis, quin finis libertatis discutiendi et dissentiendi inter ipsos theo­ logos catholicos praevideatur. luvat tamen, iam inde abhinc animadvertere Ramirez in hac magistrali expositione de gratia Dei, in Universitate Friburgensi Helvetiorum habita, in examen subiicere omnes et singu­ los articulos tractatus Sancti Thomae eosque locupletare pro­ curat novis apportationibus theologiae biblicae, Sanctorum Pa­ trum, Magisterii Ecclesiae, necnon theologorum omnium tem­ porum melius cognitorum. Non ignorat quidem aut parvipen­ dit nova pronuntiata de necessitate, natura et effectibus gratiae inde a saeculo XIII, tam a Magisterio solemni quan a scholis theologorum dimanantia, quin tamen nimis distrahatur a prin­ cipali proposito exponendi authenticam doctrinam Sancti Tho­ mae in toto suo contextu historico-doctrinali. Minus autem indulget historiae controversiarum «de auxi­ liis», quam bene noverat in suis initiis et in processu posteriori usque ad medium saeculum vigesimum, ut facile est comproba­ re in suis recensionibus criticis operum De gratia primo qua­ drante huius sacculi editorum (Boletin de Teologia Dogtnâtica, apud «La Ciencia Tomista» 1919-1927). In puncto centrali huius controversiae inter thomistas et molinistas, de intrinseca vel non intrinseca efficacia gratiae actualis, Ramirez inacquivoce assentit thesi thomistarum cum Sancto Thoma. Anno 1922, legens verba L. Janssens, O.S.B., in suo opere De gratia Dei et Christi, «ubi iam diximus, Thomismus ad solvendum pro­ blema sese collocat a parte gratiae, et, si fas sil uti hac imagine, bovem cornibus arripit», Ramirez facete, more suo, commenta * bat: «Me alegro mucho, porque eso es seùal de valentia \ de franqueza: franqueza y valentia que no ticnen los que quieren cogerlo por el rabo» (C.T. 26 [1922] 94). VIII Notula praevia editois Tomus ergo IX Operum omnium, vol. I et II, Jacobi Ramirez, O.P., De gratia Dei, impressioni deditus recurrente anno cente­ nario nativitatis auctoris (25-7-1891), continet textum lectio­ num de hoc subiecto in Universitate Friburgensi. lam vero hunc tractatum cyclice exposuit cursibus 1928-1929, 1932-1933, 1936-1937, 1940-1941, 1944-1945. Elaboratio completa, quam ad manus habes, ob suam perfectionem et quantum ex graphia et atramento coniicere possum, correspondet cursui 1936-1937, forsitam finita cursu 1940-1941. Mihi enim alias duas redactiones reliquit, abs dubio prioribus cursibus scriptas, plus minusve schematicas. Insuper, inter folia praedicti textus principalis frequenter schedulas solutas inveni, certo posterioris temporis, quasi indices commentarii iam scripti, quas suppono admini­ culum expositionis verbalis in ultimo cursu friburgensi. Has schedulas prae oculis habui in transcribendo manuscriptum principale pro editione. Ramirez ab elencho hibliographico abstinuit ob innumera opera hac de re edita. Illum autem sal completum et ordinatum iuxta periodos, materias et theologos diversarum scholarum vi­ dere potes, si libet, apud Franciscum Pérez Muniz, O.P., in suo commentario in Primam Secundae, qq. 109-114 Summae Theo­ logicae, editione bilingui, T. VI, Madrid, B.A.C. 1956, pp. 585600. Quoad historiam controversiae «de auxiliis» iuvat addere praedicto elencho opus recentius V. Beltran de Heredia, O.P., «Domingo Bânez y las controversias sobre la gracia», Salaman­ ca, B.T.E. 1968, quo completur, ex hac parte, opus A. Astrain, S.J., «Historia de la Compania de Jcsùs en la Asistencia de Es­ pana», t. IV, Madrid 1913. Denique, qui conferre velit hanc expositionem Jacobi Rami­ rez, 0.P. cum aliis expositionibus De gratia ultimis annis exco­ gitatis, praesertim a theologis «personalismo existential i» ad­ dictis, sub inspiratione Caroli Rahner, S.J., adire potest opus collectivum «Mysterium salutis», Vol. IV, T. Il, Madrid 1975, pp. 575-878. Enumeratio textus, tractatio typographica, compulsatio no­ tarum et indices finales mihi debentur. Ipsum textum intactum transmitto. Distinctio in duo volumina est pure materialis. Victorinus Rodrîguez, O.P. M atrii i, 18 decembris 1991 Ænuqn U J INDEX RERUM SYNTHETICUS LIBER PRIMUS DE NECESSITATE GRATIAE (AD Q.CIX) Introductio................................................................................................. 1 Momentum tractatus de Gratia ................................................ Modus tractandi de Gratia in toto systemate theologico . Difficultas huius tractatus ......................................................... Divissio tractatus de Gratia ...................................................... Bibliographia ................................................................................. De nomine «gratia» ...................................................................... Haereses circa gratiam ............................................................... A. Haereses per defectum necessitatis gratiae .................. a) Pelagianismus purus..................................................... b) Pelagianismus moderatus vel semipelagianismus B. Haereses per excessum necessitatis gratiae.................. a) Protestantismus purus.................................................. b) Protestantismus moderatus vel semiprotestantismus................................................................................ 1 4 12 13 16 17 20 21 22 27 37 38 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 40 QUAESTIO CIX DE NECESSITATE GRATIAE Prologus: Ratio et divisio quaestionis.............................................. SECTIO PRIMA DE NECESSITATE GRATIAE IN GENERE Art. 1. Utrum homo sine gratia aliquod verum cognoscere possit ................................. 61 § I. De necesitate gratiae ad cognoscendas veritates ordinis supematuralis.... 62 47 Index rerum syntheticus § II. De necessitate gratiae aci cognoscen­ das veritates ordinis naturalis . § III. De dependentia hominis a Deo in intelligendo ................................... Art. 2. Utrum homo possit velle et facere bonum absque gratia........................................ § I. Sensus terminorum ac quaestionis .... II. De necessitate gratiae ad actus salu­ tares seu ad bona supematuralia vo­ lenda et operanda................................... III. De necessitate gratiae ad actus ethice bonos seu ad bonum morale naturale virtutis acquisitae eligendum et agendum ................................................... A. Pro humana natura in statu natu­ rae integrae ...................................... B. Pro humana natura in statu natu­ rae purae ........................................... Pro humana natura in statu natu­ rae lapsae .......................................... IV. De dependentia hominis a Deo in volendo et operando.............................. 80 99 107 108 120 120 122 123 148 SECTIO SECUNDA DE NECESSITATE GRATIAE IN SPECIE Caput I. De necessitate gratiæ contra An, haeresim pelagianam..... 3. Utrum homo posssit diligere Deum super omnia ex solis naturalibus sine gratia § I. De necesitate gratiae ad amorem salutarem Dei..................... § Π. De necessitate gratiae ad amorem naturalem Dei ........... A. Explicatio terminorum B. De dilectione naturali Dei in statu naturae integrae c. De dilectione naturali Dei in statu naturae purae ...... D. De dilectione naturali Dei in statu naturae lapsae ...... AiEjqn \doc\ 159 161 162 165 165 172 196 200 I Index rerum syntheticus Art. 4. Utrum homo sine gratia per sua naturalia legis praecepta implere possit......... § I. De sensu et statu quaestionis............... § II. De necessitate gratiae ad impletionem legis divinae secundum documenta fidei .................................................. 232 § III. De necessitate gratiae ad impletionem divinae legis secundum scientiam theologicam ................................... 241 A) Historia quaestionis ......................... B) De necessitate gratiae ad obser­ vanda praecepta naturalia divinae legis ....................................................... 1. De impletione legis naturalis in statu naturae integrae ................ 2. De impletione legis naturalis in statu naturae purae ..................... 3. De impletione legis naturalis in statu naturae lapsae ................... C) De necessitate gratiae ad observan­ da praecepta supernaturalia divi­ nae legis ............................................... 1. De observantia legis supematuralis quoad modum meritorium 2. De observatione legis supematuralis quoad solam substan­ tiam boni operis........................... § IV. Solvuntur difficultates ........................... § III. Corollaria ex hucusque dictis............... Art. XI 219 219 241 256 256 259 261 277 277 278 300 301 5. Utrum homo possit mereri vitam aeternam sine gratia.............................................. 304 Caput II. De necessitate gratiae contra haeresim semipelaGIANAM ................................................................................ 317 Art. 6. Utrum homo posssit seipsum ad gratiam praeparare per seipsum absque exteriori auxilio gratiae ...................................... 317 § I. Status quaestionis ................................... § II, De necessitate gratiae pro praepara­ tione positiva ad gratiam habitualem 318 327 Λ. De necesssitate huius gratiae sese­ dum fidem catholicam ............... 328 B. De necessitate huius gratiae se­ cundum scientiam theologicam ....339 1. Quomodo gratia sit necessaria ad hoc, ut homo praeparetur ad gratiam habitualem ................. 340 a) Expositio historica theologiae huius quaestionis .................... 340 b) Solutio speculativa huius problematis .............................. 363 2. Quomodo gratia Dei interior sit necessaria ad hoc, ut homo prae­ paretur ad gratiam habitualem 372 § III. De necessitate gratiae pro praepara­ tione positiva ad gratiam actualem ... 375 Art. Art. 7. Utrum homo possit resurgere a peccato sine auxilio gratiae ...................................... 385 § I. Status quaestionis .................................. 387 § II. De necessitate gratiae ad resurrec­ tionem salutarem a peccato ..... 395 Λ De necessitate gratiae pro resurrec­ tione salutari perfecta ................. 395 B De necessitate gratiae pro resurrec­ tione salutari imperfecta............. 405 § III. De necessitate gratiae pro resurrec­ tione mere morali sue naturali a peccato 410 8. Utrum homo sine gratia possit non peccare 420 § I. Sensus quaestionis ....................... 421 § II. De necessitate gratiae ad vitandum peccatum, secundum documenta fidei 437 § III. De necessitate gratiae ad vitandum peccatum, secundum scientiam theo­ logicam ....................... 458 A. De necessitate gratiae ad saluta­ riter vitandum peccatum ......... 459 B. De necessitate gratiae ad mere ho­ neste vitandum peccatum........ 460 1. Expositio historico-critica doc­ trinae theologorum ........ 461 1 \doc\ vi I Index rerum syntheticus XIII 2. Solutio speculativa huius quaes­ tionis ........................................... 476 a) De necessitate gratiae ad vitanda peccata contra le­ gem supematuralem ............. 477 b) De necessitate gratiae ad vi­ tanda peccata contra legem naturalem ............................... 482 a) Pro homine in statu natu­ rae integrae ........................ 482 β) Pro homine in statu natu­ rae purae ............................ 483 y) Pro homine in statu natu­ rae lapsae ........................... 485 § IV. Corollarium de dispositione nega­ tiva ad gratiam ............................ 502 Art. 9. Utrum ille, qui iam consecutus est gratiam, per se ipsum possit operari bonum, et vitare peccatum, absque alio auxilio gratiae . 510 § I. Necessitas gratiae pro conservatione iustitiae acceptae, secundum docu­ menta fidei .................................... 511 § II. Necessitas gratiae pro conservatione iustitiae acceptae, secundum scien­ tiam theologicam........................ 530 A. Ex parte gratiae, quae requiritur .. B. Ex parte necessitatis gratiae requi­ sitae ....................................................... Art. 10. Utrum homo in gratia constitutus indigeat auxilio gratiae ad perseverandum . 542 § I. Status quaestionis ................................... § II. De necessitate gratiae ad perseveran­ tiam finalem mere et vere potentialem § III. De necesitate gratiae ad perseveran­ tiam finalem actualem........................... 530 535 542 549 552 LIBER SECUNDUS DE GRATIAE ESSENTIA, CAUSA ET EFFECTU (Ad QQ. CX-CXIV) Quaestio CX DE GRATIA DEI QUANTUM AD EIUS ESSENTIAM Prologus: Ratio et divisio quaestionis ....................................... Caput .1 De essentia gratiae quatenus ----- 577 .......... 579 Art. 1. Utrum gratia ponat aliquid in anima .............. 580 Art. 2. Utrum gratia sit qualitas animae ...................... 589 Art. 3. Utrum gratia sit idem quod virtus ................... 609 Art. 4. Utrum gratia sit in essentia animae sicut in subiecto, an in aliqua potentiarum. 624 est ens quoddam Caput II. De essentia gratiae quatenus est ens ordinis divini ... 633 Art. 1. De essentia gratiae quatenus est ens divinum secundum doctrinam fidei.................... 633 , Art. 2. Expositio theologica doctrinae fidei de essen­ tia gratiae prout est ens divinum ....... 644 § I. De essentia gratiae, prout est deificat io quaedam animae............................. 644 § II. De essentia gratiae, prout est recreatio vel renovatio imaginis supematuralis Dei in anima iusti ..................................... 658 QUAESTIO CXI DE DIVISIONE GRATIAE Prologus. Ratio et divisio quaestionis ........................................... 673 Caput I. De divisione gratiae apud S. Thomam ............................ 675 i Index rerum syntheticus XV Art. 1. Utrum gratia convenienter dividatur per gratiam gratum facientem et gratiam gratis datam ......................................................... 675 Art. 2. Utrum gratia convenienter dividatur per ope­ rantem et cooperantem ......................... 685 § I. De formula «gratia operans»» et «gratia cooperans» ......................................... 690 § II. De ipsa divisione gratiae in operantem et cooperantem................................. 693 A. De divisione gratiae actualis in ope­ rantem et cooperantem ............... 694 B. De divisione gratiae habitualis in operantem et cooperantem ............... 701 Art. 3. Utrum gratia convenienter dividatur in prae­ venientem et subsequentem ................ 705 § I. De formula «gratia praeveniens» et «gratia subsequens» ....................... 705 § II. De ipsa divisione gratiae in praevenien­ tem et subsequentem...................... 708 A. De divisione gratiae actualis in praevenientem et subsequentem B. De divisione gratiae habitualis in praevenientem et subsequentem 708 710 Art. 4. Utrum gratia gratis data convenienter divi­ datur ab Apostolo.................................. 713 Art. 5. Utrum gratia gratis data sit dignior quam gratia gratum faciens ............................ 721 Caput. II. De aliis divisionibus gratiae apud alios theologos .... 727 Prologus .................................................................................................... 727 Art. 1. De distinctionibus communibus gratiae actuali et habituali ................................ 727 § I. De distinctionibus gratiae communibus gratiae actuali et habituali, per prius tamen convenientibus gratiae habituali 728 A. De divisione gratiae in sanantem et elevantem ............................. 728 1. De formula «gratia sanans» et «gratia elevans» ......................... 728 XVI 2. De ipsa divisione gratiae in sa­ nantem et elevantem ............... 732 a) De divisione gratiae habitualis in sanantem et elevantem ...... 733 b) De divisione gratiae actualis in sanantem et elevantem ...... 735 B. De divisione gratiae in gratiam Dei et gratiam Christi ........................... 738 § II. De distinctionibus gratiae communibus gratiae actuali et habituali, per prius tamen convenientibus gratiae actuali .. 739 A. De formula «gratia excitans» et «gratia adiuvans» ................................. 742 B. De ipsa divisione gratiae in excitan­ tem et adiuvantem ......................... 743 1. De divisione gratiae actualis in excitantem et adiuvantem........... 743 a) Relate ad actus mere saluta­ res, disponentes ad justifica­ tionem ......................................... 744 b) Relate ad actus meritorios, subséquentes iustificationem impii ............................................ 749 2. De divisione gratiae habitualis in excitantem et adiuvantem............ 751 An. 2. De distinctionibus propriis gratiae actuali vel gratiae habituali ............................... 752 § I. De distinctionibus propriis soli gratiae habituali....................................................... 752 A. De distinctione propria gratiae habi­ tuali Christi ..................................... 753 B. De distinctione propia gratiae habi­ tuali membrorum Christi ............ 754 § II. De distinctionibus propriis soli gratiae actuali ................................................ 756 A. Distinctio gratiae actualis in inter­ nam et externam ......................... 7563 B. Distinctio gratiae actualis internae in sufficientem et efficacem .............. 758 1· De formula «gratia sufficiens» et “gratia afficax» .......................... 758 2. De ipsa divisione gratiae in su­ fficientem et efficacem............ 764 i Index rerum syntheticus XVII a) De exsistentia divisionis gra­ tiae in sufficientem et effica­ cem ................................................ b) De natura divisionis gratiae in sufficientem et efficacem ....... c) De subdivisionibus tum gra­ tiae sufficientis tum gratiae efficacis ........................................ a) Subdivisiones gratiae su­ fficientis ................................. β) Subdivisiones gratiae effi­ cacis ......................................... Caput. III. Divisio compléta et systematica gratiae ..................... 764 777 782 783 784 785 QUAESTIO CXII DE CAUSA GRATIAE Prologus. Ratio ct divisio quaestionis .............................................. 791 Art. 1. Utrum solus Deus sit causa efficiens gratiae . 793 § I. De ipsa causa efficienti gratiae habi­ tualis .................................................... 794 A. De causa efficienti physica gratiae habitualis ................................................ 795 1. De causa physica principali gra­ tiae ................................................. 795 2. De causa physica instrumentait gratiae................................................. 800 B. De causa efficienti morali gratiae habitualis ................................................ 801 1. De causa efficienti meritoria gra­ tiae habitualis ............................. 801 2. De causa efficienti suassoria vel deprecatoria gratiae habitualis .. 802 § II. De modo quo causatur gratia habitualis 803 Art. 2. Utrum requiratur aliqua praeparatio sive dis­ positio ad gratiam ex parte hominis . § I. De ipsa dispositione vel praeparatione ad gratiam secundum se ............... A De exsistentia alicuius dispositionis ad gratiam........................................ 815 815 816 Index rerum syntheticus B De natura vel essentia dispositionis ad gratiam........................................ 817 § II. De propria causa efficienti dispositio­ nis ad gratiam................................... 818 Art. 3. Utrum necessario detur gratia se praeparanti ad gratiam, vel facienti quod in se est . 821 § I. De sensu axiomatis «facienti quod in se est Deus non denegat gratiam» apud S. Thomam.............................................. 22 § II. De sensu axiomatis «facienti quod in se est Deus non denegat gratiam» apud alios theologos................................... 826 Art. 4. Utrum gratia sit maior in uno quam in alio . § I. De facto et natura inaequalitatis ini­ tialis gratiae ..................................... § II. De causa inaequalitatis gratiae .............. 835 836 839 Ari 5. Utrum homo possit scire se habere gratiam . 842 § I. An homo iustus necessario debeat scire se habere gratiam ............................ § II. An homo iustus scire possit se habere gratiam habitualem........................ A. Doctrina fidei circa possibilitatem cognitionis status gratiae .................. B. Doctrina theologica circa eamdem possibilitatem ...................... QUAESTIO CX1II DE 1UST1FICAT1ONE IMPII Prologus. Ratio et divisio quaestionis Caput. I. De ipsa iustificatione impii secundum 861 se....................... Art. 1. Utrum iustificatio impii sit remissio pecca­ torum .................... § I De nomine «justificationis impii» ...... § Π. De re «iustificationis impii» An. 2. Utrum ad remissionem culpae, quae est iustilicauo impn, requiratur gratiae infusio 8 I. An requiratur gratiae infusio ad iustificationem in fieri 869 869 870 872 880 881 Index rerum syntheticus § II. An requiratur gratiae infusio ad justifi­ cat ionem in facto esse ................... XIX 882 Art. 3. Utrum ad iustificationem impii requiratur motus liberi arbitrii .............................. 886 ArZ. 4. Utrum ad iustificationem impii requiratur motus fidei............................................ 890 Art. 5. Utrum ad iustificationem impii requiratur motus liberi arbitrii in peccatum . 899 Art. 6. Utrum remissio peccati debeat numerari in­ ter ea quae requiruntur ad iustificationem impii ...................................................... 905 Art. 7. Utrum iustificatio impii fiat in instanti vel successive............................................. 908 Art. 8. Utrum gratiae infusio sit prima ordine natu­ rae inter ea quae requiruntur ad iustificatio­ nem impii ............................................ 918 § I. De naturali ordine generationis seu causalitatis materialis inter ea quae concurrunt ad iustificationem ... 919 § II. De naturali ordine perfectionis seu causalitatis formalis inter ea quae con­ currunt ad iustificationem .......... 921 Art. Contpl.: De divisione iustificationis ........................ 925 Caput. II. De comparatione iustificationis impii cum aliis operi BUS DIVINIS ..................................................................... 931 Art. 9. Utrum iustificatio sit maximum opus Dei ... § I. De comparatione iustificationis cum opere naturali creationis ............. 932 931 § II. De comparatione iustificationis impii cum aliis operibus ordinis supernatu­ ral is quoad substantiam ............. 934 Λ. Comparatio iustificationis impii cum operibus supernaturalibus quoad substantiam ad Christum pertinentibus................................. 934 B. Comparatio justificationis impii cum operibus supernatural ibus quoad substantiam ad ceteros ho­ mines pertinentibus .......................... 935 Art. 10. Utrum justificatio impii sit opus miraculosum......................................................... 937 QUAESTIO CXIV DE MERITO Prologus. Ratio et ordo quaestionis.................................................. 947 Cput. I. De .merito theologico supernaturali 951 in genere ........... Art. praevius. De merito theologico supernaturali 9?l § I. De formula «meritum theologicum supcrnaturale» ..................................... 951 § II. De ipsa re meriti theologici supernaturalis..................................................... 954 A. De essentia meriti theologici supernaturalis ................................................ 952 B. De divisione meriti theologici supernaturalis ................................................ 965 1. De historia divisionis meriti theo­ logici supernatural is ................ 966 2. De ipsa divisione meriti theolo­ gici supernatural is secundum se considerata...................................... 972 Art. I. Utrum homo possit aliquid mereri a Deo...... § 1. De ipso facto meriti supernatural is apud Deum ...................................... § II. De modo meriti theologici supernaturalis hominis iusti apud Deum ........ Capit. II. De merito theologico supernatural! 974 974 985 ........... 995 Art. 2. Utrum aliquis sine gratia possit mereri vitam aetermam............................................... 996 in specie Art. 3. Utrum homo in gratia constitutus possit me­ reri vitam aeternam de condigno ...... 999 § l. De merito ex condigno gloriae essen­ tialis................................................. 1000 m, Index rerum syntheticus XXI § Π. De merito ex condigno gloriae acciden­ talis .................................................... 1006 Art. 4. Utrum gratia sit principium meriti principa­ lius per caritatem quam per alias virtutes .. 1009 Art. 5. Utrum homo possit sibi mereri primam gra­ tiam .......................................................... 1015 § I. De merito primae gratiae actualis .... § II. De merito primae gratiae habitualis . 1016 1017 Art. 6. Utrum homo possit alteri mereri primam gratiam ............................................... 1023 § I. De merito ex condigno primae gra­ tiae pro alio ............................................. 1024 § II. De merito ex congruo primae gratiae pro alio........................................... 1027 Art. 7. Utrum homo possit sibi mereri reparatio­ nem post lapsum ............................. 1029 Art. 8. Utrum homo possit mereri augmentum gratiae vel caritatis ........................ 1033 Art. 9. Utrum homo possit perseverantiam fina­ lem mereri ......................................... 1039 Art. 10. Utrum temporalia bona cadant sub merito 1046 c\ * \dc viV.ο INTRODUCTIO A. Momentum tractatus De Gratia 1. Non est cur plurimis extollamus momentum tracta­ tus de gratia Dei. Inter omnes auctores Scripturarum, nu­ llus est qui tam alte tamque profunde loculus sit sicut Apos­ tolus Paulus. Cuius quidem sapientiae testimonium reddidit Apostolorum Princeps, Petrus, cum ait: «Carissimus noster Paulus, secundum datam sibi sapientiam, scripsit vobis, sicut et in omnibus epistolis... in quibus sunt quaedam difficilia intellleclu...» 1. Quod et ipse Paulus sincere fatetur scribens ad corinthios: «Sapientiam autem loquimur inter perfectos, sapientiam vero non huius saeculi, neque principum huius saeculi, qui destruuntur, sed loquimur Dei sapientiam in mysterio, quae abscondita est, quam praedestinavit Deus ante saecula in gloriam nostram, quam nemo principum huius saeculi cognovit; sed sicut scriptum est quod oculus non vidit nec auris audivit nec in cor hominis ascendit quae praeparavit Deus his qui diligunt illum; nobis autem revela­ vit Deus per Spiritum suum, Spiritus enim omnia scrutatur, etiam profunda Dei»2. lam vero, ut optime notat S. Thomas, tota doctrina et praedicatio Pauli est de gratia Christi, sive in ipso Christo considerata, sive in corpore eius mystico, quae est Ecclesia. Et secundum diversas considerationes gratiae ' 3 II Petr. 3, 15-16. 1 Cor. 2,6-10. 2 Liber I: De necessitate gratiae distribuit S. Doctor epistolas paulinas Unde merito appe­ llari potest S. Paulus Apostolus gratiae Dei; et inde conclude­ re possumus altitudinem et profunditatem huius materiae tractandae. Et quidem legenti et meditanti Epistolas Pauli, illico ap­ paret saepius et instanter, oportune et importune, contrapo­ nere naturam et gratiam, Legem et Gratiam, peccatum et Gratiam. Quae tamen oppositio non est eiusdem generis ne­ que eiusdem gradus. Nam peccato gratia e diametro opponitur, quia per pecca­ tum efficimur servi peccati; per gratiam servi et membra Christi et filii Dei, quasi coheredes cum Christo; gratia nobis datur et communicatur per Christum, secundum Adamum, a quo structura; peccatum nobis transmittitur ex origine per Primum Adam, a quo ruina. Quae ergo est oppositio in­ ter Adam et Christum in ordine morali, eadem est inter pec­ catum et gratiam (Cf. Rom., cap. 5). Sed et naturae etiam contraponitur gratia; quia naturam trahimus ab Adam per naturalem generationem, quae ani­ malis et terrena est, sicut et Adam terrenus et animalis fuit; gratiam vero trahimus a Christo per regenerationem spiri­ tualem et supernaturalem, quae coelestis et divina est, sicut et Christus de coelo et divinus est2. Haec tamen oppositio non est sicut inter peccatum et gratiam, sed solum sicut in­ ter naturale, imperfectum, et mere humanum ex una parte, et supernatural e, perfectum et divinum ex alia parte; qui tamen termini non sunt homogenei, et inde est quod mini­ ma gratia maioris dignitatis et perfectionis est quam tota natura. Quod quidem S. Thomas simplici et nervoso verbo expressit, dicens: «bonum universi est maius quam bonum particulare unius, si accipiatur utrumque in eodem genere; sed bonum gratiae unius maius est quam bonum naturae 1 'S. Thomas, Prologus in Epistolam ad Rom., qui est veluti prologus gene­ ralis ad omnes epistolas Pauli, edit Marietti, 1912, l. 1, p. 3; et Prologus in Epistolam Ad Hehr., t. 2, p. 288 a. 2 / Cor. 15, 45-49. I Introductio 3 totius universi» quae verba semper sunt die noctuque prae oculis habenda, ut ibidem adnotat Caietanus. Et alibi idem S. Doctor scribit: «gratia elevat hominem ad vitam quandam quae est supra conditionem omnis naturae creatae; est enim esse gratiae supra esse naturale et hominis et angeli, quae sunt supremae creaturae»1 2. Unde dicere debemus quod ordo gratiae est ordo supernaturalis; et quia tota theo­ logia sacra, in quantum huiusmodi, est de ordine supernatu­ ral!, inde est quod tota theologia sacra est de gratia aliquo modo, vel sicut de materia quae consideratur, ut in praesen­ ti tractatu, vel sicut de principio seu medio quo considera­ tur, quia medium cognoscendi in sacra theologia est ex divi­ na revelatione, quae est gratia quaedam. Gratia ergo perva­ dit totam sacram theologiam, veluti anima eius. Et ratione huius oppositionis in ordine sufficientiae ad salutem aeternam, S. Augustinus inscripsit opus De natura et gratia: et quia vis naturae in ordine ad bonum maxime resi­ det in libero arbitrio, ideo aliud opus inscripsit: De libero arbitrio et gratia. Et post Augustinum, alii Patres et theologi hanc inscriptionem suis operibus apposuerunt, ut Anselmus, Bernardus, et posterioribus temporibus Dominicus de Soto. Nostris etiam temporibus Scheeben scripsit opus cui titu­ lus: Natur und Gnade3; et Del Prado grande opus edidit De gratia et libero arbitrio (Frigurgi Helv. 1907). Dcninque Paulus contraponit Legem et gratiam, non qui­ dem sicut res bonas diversi generis, ut erat oppositio inter naturam et gratiam, sed sicut res bonas eiusdem ordinis su­ pernaturalis, quarum tamen una est imperfecta, sicut puer, et alia perfecta, sicut vir. Unde et Lex data fuit per Moysem Judaeis adhuc carnalibus, et in tabulis lapideis; gratia vero datur christianis, spiritualibus, per Jesurn Christum4, in ta­ bulis cordis. S. Thomas, I-Π, 113, 9 ad 2. IV Sent. dist. 5, q. 1, art. 3, qla. 1. ’ Ed. Grabmann, München, 1922. 4 Epist. ad Hebraeos. 1 Liber I: De necessitate gratiae Et Paulus totus est in ostendendo quod ad salutem, quam peccando perdidimus, non sufficiunt sola natura nec sola Lex vetus. Lex autem nova, quae est lex gratiae et lex amoris, est quae salutem mundo afferre potest, non quate­ nus mera lex, in littera, sed quatenus gratia, in spiritu. Quam Pauli doctrinam sellemniter declaravit Concilium Tridentinum quando docuit quod «non modo gentes per vim naturae, sed ne iudaei quidem per ipsam etiam litteram le­ gis Moysi inde (=a peccato) liberari aut surgere possunt»1. Unde definit quod «si quis dixerit hominem suis operibus quae vel per humanae naturae vires vel per legis doctrinam fiant, absque divina per Jesum Christum gratia posse justifi­ cari coram Deo, a.s.»1 2. Constat ergo momentum huius tractatus: a) in ordine vi­ tae christianae seu moralis supernaturalis: est veluti anima et principium eius formale ideoque formale principium essendi et operandi supernaturaliter; b) in ordine doctrinae seu cognitionis theologicae: principium etiam cognoscendi om­ nia supernaturalia, quia etiam divina revelatio est quaedam gratia. Quo in sensu universa Theologia est directe vel indi­ recte de gratia et ex gratia. B. Modus tractandi de gratia 2. Et inde apparet modus tractandi de gratia seu angu­ lus visionis ex quo gratia considerari debet a theologo. Nam tractatus de gratia potest considerari a theologo sub triplici respectu: 1.°, relate ad hominem lapsum, quem sanare et su­ blevare intendit, ut sit veluti remedium quo liberatur homo lapsus a captivitate peccati et diaboli, et a vulneribus accep­ tis aliquo modo sanatur; et hoc modo consideravit gratiam Magister Sententiarum, quem postea multi theologi secuti 1 Concililm Tridentinume, Ses. 6, cf. Denz. 793 2 Ibidem, can. I, Denz. 811. AKiqn xdocx > Introductio 5 sunt, utpote qui commentaria ediderunt in opus Magistri '. Sed quia in hac consideratione separatur tractatus de ipsa gratia (II Sent.) a tractatu de virtutibus infusis, quibus po­ tentiae animae et partes eius formaliter reparantur (III Sent.), ideo alii theologi consideraverunt, 2.°, tam gratiam quam virtutes infusas relate ad Christum Redemptorem, a quo, veluti a medico divino, sanantur omnes partes naturae vulneratae, mediantibus gratia et virtutibus; et hoc modo gratiam considerare solent moderni theologi, qui manualia scripserunt, veluti effectum vel sequelam quandam redemp­ tionis; unde et tractatum de gratia et virtutibus infusis loca­ re solent immediate post tractatum de Incarnatione Verbi. 3. At nemo non videt quod iste duplex modus conside­ randi gratiam, licet practicus sit, et paraencticus, non est tamen usquequaque scientificus si in toto complexu vel sys­ temate partium sacrae theologiae consideretur. Nam in pri­ mis, uterque modus deficit in eo quod considerat gratiam scundum id quod est per accidens, non secundum id quod est per se; accidit enim gratiae quod prius fuerit peccatum in homine, per se vero gratia requiritur ad efficaciter perve­ niendum in vitam aeternam: quia ergo redemptio supponit peccatum, gratia etiam, prout a Redemptore, per accidens seu in munere secundario inspicitur, prout scilicet est for­ maliter sanans, et non prout est perse primo elevans. Itaque tam Magister Sententiarum quam moderni manualistae considerant gratiam secundum id quod ei per accidens et secundario convenit, non vero secundum id quod ei convenit per se; nam etiam ante peccatum Adamus habuit gratiam, et quidem eiusdem speciei ac nostra, quae tamen non erat sanans et redimens, sed mere elevans; et idem dic de gratia angelorum, quae minime est sanans, cum non fuerit data angelis peccantibus, qui nec redempti fuerunt. 1 Petrus Lombardus, ii Sent. dist. 26-29; 111 Sent. dist. 23 usque ad finem. 6 Liber I: De necessitati gratiae Praeterea deficiunt in eo quod considerationem gratiae reducunt ad principia secundaria eius; nam consideratio Magistri Sententiarum fit secundum causam quasi materia­ lem gratiae, quae est homo lapsus veluti subtectum eius, quae consideratio est omnino inferior; similiter alii theologi, licet perfectius gratiam inspiciam per ordinem ad causam effi­ cientem eius, scilicet ad Christum redemptorem, non tamen omnino perfecte, tum quia causa efficiens est extrinseca, tum etiam quia humanitas Christi est solum causa instru­ mentalis, ideoque aliquo modo secundaria gratiae; debuisset ergo considerari causa principalis, quae est Deus ipse, etiam non incarnatus. Denique, neuter modus est sibi constans in suo angulo visionis; nam modus Magistri separat gratiam et virtutes infusas, quae tamen sunt necessario et naturaliter unitae, eodemque modo deficit sicut psychologus separans tracta­ tum de anima et de potentiis eius; nec enim sola gratia sa­ nat liberum arbitrium vulneratun peccato originali, sed etiam virtutes infusae. Pariter modus theologorum moder­ norum deficit non solum quia non resolvunt causam instru­ mentaient gratiae usque ad causam principalem et per se, sed etiam quia separant considerationem causae instrumentalis coniunclae a consideratione causae instrumentalis se­ paratae, quae tamen deberent simul considerari antequam earum effectus considerarentur. Quia ergo humanitas Chris­ ti est causa instrumentalis coniuncta gratiae, sacramenta Novae Legis causae instrumentales separatae eiusdem gra­ tiae, logice deberet prius considerari Incarnatio et Sacra­ menta ante considerationem gratiae, et tamen isti theologi omnia involvunt, considerantes prius Incarnationem, dein­ de gratiam et virtutes infusas, tertio Sacramenta. 4. Ideo ergo, 3.° est alius modus considerandi gratiam primo et per se in ordine ad causam finalem, scilicet relate ad beatitudinem supernaturalem obtinendam quae in visio­ ne faciali Dei consistit veluti unicum medium proportiona- Introductio 7 tum, adaequatum et efficax ad talem finem, pro omni crea­ tura capaci beatitudine in quocumque statu inveniatur, sci­ licet non solum pro homine, sed pro angelis, et quidem pro homine non solum lapso et vulnerato, sed et pro homine sano, secundum illud: «gratia Dei vita aeterna»* 1, et illud: gratia semen gloriae2. Et sub hoc angulo visionis considerat gratiam S. Thomas in Summa Theologica, et quidem merito, quia non solum e radice illustrat ea quae alii modi considerandi illustrare co­ nabantur, sed etiam optime connectitur cum toto systemate scientifico Sacrae Theologiae, considerans per se suum obiectum, et sibi constans in partibus suis, perfecta coherentia. Per se quidem considerat suum obiectum, quia gratia lota quanta est ordinatur ad gloriam seu beatitudinem supernaturalem, propter quam obtinendam vel adipiscendam per se primo datur5; unde et gloria nihil est aliud quam gratia consummata seu ad finem suum connaturalcm per­ ducta; et quidem maxima coherentia, quia ex isto fine super­ natural!, deducit propriam causam efficientem, quae Deus ipse est; causae vero instrumentales secundario et quasi per accidens ei conveniunt, eo quod sine illis Deus gratiam pro­ ducere potest et aliquando producit, ut in Adamo innocenti et in Angelis et in Christo homine, et cetera quae ad hanc rem conducere possunt; neque partes organismi supematuralis separat, scilicet gratiam et virtutes infusas, sed naturali connexione eas evolvit, eo quod, slatim post hunc tracta­ tum, considerat virtutes infusas per totam fere II-II. Unde, cum gratia per se primo seu ratione finis operis seu imma­ nentis sil moralis, quia spectat ad principium actus humani supernatural is, idest salutaris seu ad salutem aeternam con­ ducentis, et in morali consideratione primatum teneat finis, ut patet ex dictis supra, q. 1, apparet quam vere et profunde 1 Rom. 6, 23. I Petri, 1, 23; / Joati. 3, 9. ’ 1-11,5,5-7. Liber I: De 8 necessitate gratiae S. Thomas hunc tractatum locaverit: in aliis vero conside­ randi modis, angulus visionis potius est dogmaticus quam moralis, nempe relative ad naturam hominis, secundum ac­ cidentalem conditionem lapsus (Magister Sententiarum) vel relative ad conditionem secundariam largientis gratiam, scilicet assumptionem humanae naturae a Deo. Secundario tamen consideratio S. Thomae est dogmatica, quatenus non solum tangit has duas conditiones accidentales recipientis vel largientis gratiam, sed etiam conditionem essentialem largientis quae est gubernatio supernaturalis seu executio providentiae supernaturalis et praedestinationis. Per colla­ tionem enim gratiae Deus exequatur ordinem stabilitum a sua providentia supernatural i, cuius pars est praedestinatio. Unde merito N. dei Prado ait quod «quae ad gratiam Dei spectant, sic cum divina praedestinatione intimo nexu connectuntur, ut si quis vera ac solide fundata circa Dei gra­ tiam non docuerit, nec de praedestinatione veram tenebit sententiam, nec de scientia Deique voluntate rectos sermo­ nes loquitur» Simul etiam e radice et profundius illustrat elementa con­ siderata ab aliis theologis. Nam ex tota connexione tracta­ tuum I-II apparet quod natura lapsa nequit propriis viribus resurgere a peccato et regnum coelorum seu beatitudinem coelestem arripere, cum nec vires naturales naturae ut sic seu principia interiora et immanentia actus humani ad hoc sufficiant2; quod et confirmatur ex eo quod lex sola vetus, quae maxime erat in praeceptis legis naturalis, non sufficie­ bat ad salutem3; apparet quoque insufficientia solius Legis positivo-divinae in tota sua complexitate praeceptorum ad salutem, licet sit quoddam principium exterius supernaturale seu divinum actus humani supernaturalis, quatenus 1 N del Prado, De gratia et libero arbitrio, 1.1, introduci n. 1, p. VI S. Thomas, I, 77-89, pro potentiis animae; 1-11, 49-89 pro habitibus. ' [-11, 94, 100, maxime art. 12, utrum praecepta monilia Veteris Legis justificarent XjCJqH IEUOC· \dncl uno’ Introductio 9 illuminat intellectum ut recte imperet ad agendum1, quia actus salutaris, qui debet esse actus humanus completus seu perfectus maxime consistit in recta electione et in recta executione seu operatione, quae non datur e solo intellectu ne­ que ideo a sola doctrina legis. Unde Paulus dicebat: «non auditores legis iusti sunt apud Deum, sed factores legis iustificabuntur»12*; et Jacobus: «estote autem factores verhi et non auditores tantum, fallentes vosmetipsos» \ Et ipse Christus Jesus prius dixerat: «Non omnis qui dicit mihi, Domine, Do­ mine, intrabit in regnum coelorum, sed qui facit voluntatem Patris mei, qui in coelis est, ipse intrabit in regnum coelo­ rum ... Omnis ergo qui audit verba mea haec et facit ea, assimilabitur viro sapienti, qui aedificavit domum suam su­ per petram...; et omnis qui audit verba mea haec et non facit ea, similis est viro stulto, qui aedificavit domum suam super arenam»4. Inde ergo, ultra meram legem illustrantem intellectum, requiritur gratia quae moveat et adiuvet et in­ tellectum et voluntatem ad recte eligendum et sperandum. Non quidem quod Lex sit mala aut inutilis, sed quod sit de se insufficiens ad salutem consequendam; et ideo una cum lege ad perfectum adducta requiritur gratia et quidem pri­ mordialiter, ad salutem consequendam; quod quidem obti­ netur in Lege Nova seu in Evangelio, quae principaliter con­ sistit in gratia Spiritus Sancti, a quo littera vim habet coo­ perandi ad opera salutaria5. Cum ergo nec sola natura nec sola Lex sine gratia va­ leant hominem liberare a servitute peccati et diaboli, recte homo lapsus cum Apostolo clamat: «infelix ego homo quis me liberabit de corpore mortis huius? Gratia Dei per Jesum Christum Dominum nostrum»6. Et hoc est aequivalenter 1 2 ' 4 ’ 6 1-11,90-105. Root. 2, 13. Jacobi, 1,22. Matt. 7, 21, 24, 26. S Thomas. I ll, 106, 1. Rom. 7, 24-25. Liber I: Di·, necessitate gratiae dicere quod in ordine salutis aeternae consequendae, gratia Dei est totum, alia vero, sive natura sive lex sine gratia sunt nihil. Unde et Apostolus dicebat recte: «gratia Dei sum id quod sum» ', idest, ut adnotat S. Thomas, «ex me nihil sum, sed id quod sum gratia Dei sum, idest ex Deo, non ex me...; et dicit: id quod sum, quia homo sine gratia nihil est»1 2. Quod et Ecclesia eleganter exprimit in Liturgia: «sine tuo munere, nihil est in homine, nihil est innoxium», et propterea rogat: «lava quod est sordium, riga quod est aridum, sana quod est saucium; flecte quod est rigidum, fove quod est frigidum, rege quod est devium»3. Et Augustinus hanc imaginem irrigationis divinae gratiae in terram aridam et inviam et inaquesam animae nostrae, elo­ quenter describit, dicens: «Anima mea velut terra sine aqua, non mihi, sed tibi: sitire tibi possum, me irrigare non pos­ sum»4. Gratia vero est pluvia voluntaria, idest omnino gratis data: «intelligitur-prosequitur Augustinus-ipsa gratia pluvia voluntaria, quia nullis praecendentibus operum meritis gra­ tis datur; si enim gratia iam non ex operibus, alioquim gra­ tia iam non est gratia. Non enim dignus sum, inquit, vocari Apostolus, quia persecutus sum Ecclesiam Dei; gratia autem Dei sum quod sum. Haec est pluvia voluntaria, voluntarie quippe genuit nos verbo veritatis»5. Et alibi gratia appella­ tur ab eodem Augustino ros Hermon, ros de coelo, «non enim terra sibi pluit, aut non quidquid genuerit arescit, nisi plu­ via desuper descendat. Dicit quodam loco in Psalmo: plu­ viam voluntariam segregabis Deus, haeredi tat i tuae. Quare dixit voluntariam? Quia non meritis nostris, sed illius vo­ luntate. Quid enim boni meruimus peccatores? Quid boni meruimus iniqui? Ex Adam, Adam, et super Adam multa peccata nascuntur. Quisquis nascitur, Adam nascitur, dam1 I Cor. 15, 10. S. Thomas, Iu I Cor., 15, led. I, edit cit., p. 389 a. 1 Sequentia, Veni Sancte Spiritus, in Missa Pentecostes. 4 S. Al ta sriNt s, Enarratio in Psabn. 142. n. 12, ML. 37 1852 ’ In Psabn. 67. n. 12. ML 36. 819. Xjvjqn Ie Introductio natus de damnato et addidit male vivendo super Adam. Quid enim boni meruit Adam? Et tamen misericors amavit et sponsus dilexit, non pulchram, sed ut faceret pulchram. Ergo gratiam Dei dixit rorem Hermon » *. Vere ergo gratia Dei est veluti anima totius theologiae moralis, sicut et totius vitae christianae vel supernaturalis, et tamen ab ea abstinere solent moderni theologi morales. Antiqui, e contra, cum Petro de Tapia, dicunt: «non licet huic instituto (=morali) hanc materiam illibatam omnino dimittere...; (nam) ad gratiam obtinendam fere omnia mora­ lia ordinantur, de qua in evangelio admonemur omnia esse vendenda quae homo habet ad emendam hanc pretiosam margaritam»2. Si casuistae theologi scirent donum Dei3, forte non tam frequenter adulterium doctrinae committe­ rent cum quinque viris, neque ad praesens haberent virum non suum, idest principia moralia non supernaturalia, sed peterent a theologia traditional! speculativa aquam vivam tractatus de gratia. Augustinus, e contra, qui optime cognoscebat valorem huius doni, in deliciis habebat loqui de gratia «loquacius fortasse quam sat est -ut ipse ait — , sed contra inimicos gra­ tiae Dei etiam parum mihi dixisse videor, nihilque ne tam multum dicere delectat quam ubi mihi et Scriptura eius plurimum suffragatur, et id agitur ut qui gloriatur in Domi­ no glorietur, et in omnibus gratias agamus Domino Deo nos­ tro, sursum cor habentes, unde a Patre luminum omne da­ tum optimum et omne donum perfectum est»4. Non neglectis ergo statibus et principiis contingentibus de facto exsistentibus, v. gr. statu naturae lapsae et opere Redemptionis vel Reparationis; considerantur maxime sta­ tus et principia per se et essentialia et necessario postulata, ' 2 I, p. 3 ’ j hi Psabn. 132, n. 10, MI. 37, 1735. Petrus de Ταριλ, Catena Moralis, lib. V, prolog, edit. Hispali 1654, t 569. Joan. 4, 10. S. Augustinus, De spiritu et littera, cap. 35, n. 63, ML 44, 242. transcendendo contingentia, ut modo dicemus circa divisio­ nem tractatus. C. Difficultas tractatus 5. Et inde etiam apparet maxima difficultas tractatus istius. Nam iste tractatus non solum difficillimus est prop­ ter altitudinem et amplitudinem obiecti, sed etiam propter complicationem eius cum natura cui intime inseritur. Diffi­ cultas quidem ex parte obiecti, sive in seipso: omnia mysteria supernal lirai i a quodammodo involvit in se, nempe naturae et personarum divinarum quarum vitam participamus; Ver­ bi Incarnati cui inserimur; totius vitae supernaturalis crea­ tae; sive ut relatum ad naturam cui inseritur: difficultas adu­ nandi et discernendi sine periculo separationis vel confusio­ nis. Et difficultas ex parte subtecti seu nostri: ex imperfecta participatione luminis naturae et gratiae quamdiu sumus in hac vita; plene et faciliter solum in plenitudine revelatio­ nis patriae. Unde ipse Augustinus: «ista quaestio -inquitubi de arbitrio voluntatis et Dei gratia disputatur, ita est ad discurrendum difficilis ut, quando defenditur liberum arbi­ trium, negari Dei gratia videatur; quando autem asseritur Dei gratia, liberum arbitrium putetur auferri» '. Itaque sequemur hac in re modum considerandi S. Tho­ mae in hac Summa Theologica, qui merito potest appellari theologus gratiae, sicut Augustinus, Pater, et Paulus, Aposto­ lus gratiae dicuntur2. Mazzella tamen gloriam theologi gra­ tiae vindicare conatur SuareziO * Habeat sibi! De titulis non est disputandum! De gratia Christi et de peccato originali, lib. I, cap. 47, n. 52, ML 44, 383. • Vide SALMANTICENSES, De gratia Dei, disp. !, cap. 7, § II, n. 270, edit, cil. t. 9. p. 127 a. MAZZELLA, De gratia Christi, Prooem., p. VII, edit. Romae, 1905. Introductio D. 13 Divisio tractai ils 6. Divisio tractatus per quaestiones adeo perspicua est apud S. Thomam, ut non indigeat expositione. Tria enim considerat: l.°, de ipsa gratia secundum se (q. 109-111); 2.°, de propria causa gratiae (q. 112); 3.°, de proprio effectu gra­ tiae (q. 113-114). Primam vero partem subdividit in tres quaestiones secun­ dum tria quae convenire possunt ipsi gratiae secundum se, scilicet; a) exsistentia eius ex propria essendi ratione seu ne­ cessitate (q. 109), nam primum quod de aliqua re scire opor­ tet est an sit; b) essentia ipsius (q. 110), et; c) divisio eius (q. 111). Ultimam etiam partem in duas subdividit secundum du­ plex genus effectus, scilicet effectus primarii seu formalis, qui est effectus gratiae operantis (q. 113), et effectus secunda­ rii seu effectivi, qui est effectus gratiae coopérants, scilicet meritum (q. 114). Unde posset quis faciliter reducere hanc consideratio­ nem ad bimembrem, hoc modo: l.° De ipsa gratia directe et intrinsece vel secundum se (q. 109-111); 2.° de gratia indirecte et quasi extrinsece (q. 112-114). Directe autem et intrinsece considerantur tria: a) ratio es­ sendi, quae sumetur ex necessitate gratiae et inde patet eius exsistentia (q. 109); b) essentia gratiae (q. 1 10); c) divisio gra­ tiae (q. 111). Haec enim tria ex intrinsecis gratiae sunt. Indirecte vero et extrinsece considerantur duo, scilicet: a) causa efficiens gratiae (q. 1 12) et b) proprius effectus gratiae tum primarius et formalis, qui est iustitficatio impii (q. 13), tum secundarius et effectivus, qui est vis meritoria (114). Et hoc modo suggerunt divisionem tractatus Conradus Kôelin 1 et Joanes a S. Thoma2. 1 Conradus KOellin, hoc loco, edit. cit. p. 897. Joannes λ S. Thoma, Isagoge... hoc loco, edit Desclée 193! p. 178 14 Liber I: De necessitate gratiae Et ita posset contrahi divisio tractatus sequenti schemate: DE GRATIA DEI I) Directe et intrinsece vel secundum se: a) ratio essendi eius (q. 109). b) essentia ipsius (q. 110). c) divisio eius (q. 111). II) Indirecte et extrinsece;quasi in obliquo secundum contiotata necessaria: a) propria causa efficiens gratiae (q. 112). b) proprius effectus gratiae: 1) primarius et formalis (q. 113). 2) secundarius et effectivus (q. 114). Et patet ordo quaestionum, quia primo consideranda sunt intrinseca gratiae quam extrinseca secundum ordinem rei et doctrinae. Quantum vero ad intriseca gratiae, primum quod oportet de ea intelligere est an sit, quod concluditur ex eius necessitate seu ratione essendi; hoc autem posito, statim sequitur quaestio quid sit, et consequenter quotuplex seu di­ visio, sicut indicium sequitur ad simplicem apprehensionem. Similiter et quantum ad extrinseca, principalior est cau­ sa quam effectus et magis ad intrinseca accedit causa quam effectus, et ideo debuit prius considerari propria causa gra­ tiae, deinde vero proprius eius effectus; et quidem inter ef­ fectus, debuit prius considerari effectus primarius et imme­ diatus, qui est effectus formalis, et postea effectus secunda­ rius et mediatus, qui est effectus effectivus, quam magis re­ mote se habet ad essentiam. Posset etiam quis dicere quod tota scientia de gratia Dei reducitur ad duo, scilicet ad cognitionem ipsius gratiae se­ cundum se, et ad cognitionem propriorum effectuum gratiae ex ipsa gratia secundum se cognita, nam omnis scientia de re aliqua reducitur ad cognitionem eius ex propriis principiis, Introductio 15 et ad cognitionem proprietatum seu effectuum eius ex ea prius cognita, et universaliter omnis cognitio reducitur ad cognitionem principiorum et ad cognitionem conclusionum. Cognitio autem ipsius gratiae secundum se obtinetur ex cognitione propriorum principiorum seu causarum eius. Sunt autem quatuor genera causarum, scilicet finalis, quae est causa causarum, formalis et materialis, et efficiens. Unde ex his quatuor generibus causarum trahi debet scientifica cognitio gratiae secundun se. Et vere sic fecit S. Doctor, nam 1.°, consideravit causam finalem gratiae, ostendendo eius necessitatem propter beatitudinem obtinendam (q. 109); 2.°, causam quasi formalem, quae est eius essentia (q. 110, art. 1-3); 3.° causam quasi materialem, quae est proprium subiectum in quo gratia reci­ pitur, et consequenter divisio eius quae ex utraque causa maxime pendet (q. 110, art. 4 ; q. 111); 4.°, causam efficien­ tem principalem et propriam (q. 112). Deinde, ex gratia sic perfecte et complete cognita, scientifice cognoscuntur proprii eius effectus nempe effectus im­ mediatus et formalis (q. 113) et effectus mediatus et effecti­ vus (q. 114). En ergo ordo quaestionum sub hoc respectu: DE GRATIA DEI I) Secundum se, ex propriis eius principiis seu causis: a) Finali, ex qua ratio essendi seu exsistentia (q. 109); b) formali, ex qua maxime eius essentia (q. 110, 1-3); c) quasi materiali in qua una cum formali, ex quibus divisio (q. 110, art. 4; q. 111); d) efficienti (q. 112). II) De propriis effectibus gratiae ex ipsa gratia prius cognita: inmmediato et formali, qui est iustificatio implii (q. 113); b) mediato et effectivo, qui est meritum (q. 114). a) ordo relationis ad cognitionem gratiae producendam, quae quidem sicut ex primo principio vel radice simitur ex fine, et consequenter ex propria forma et quasi materia vel subiecto, ad quae ducit inmmediato et a priori ex fine; nam prius determinat a priori formam medii ad finem, forma vero a priori determinat materiam vel quasi materiam. De­ nique, ex eodem fine et secundum exigentias propia forma et propriae materiae vel quasi materiae determinatur a priori propria causa efficiens. Toto ergo vigore scientifico procedit S. Doctor. Divisio autem gratiae maxime pendet ex causa formali et materiali eius, ut patet quaestione 111. E. Bibliographia 7. Huius tractatus bibliographia est inmensa, ita ut for­ te nullus tantam supellectilem librorum et articulorum pro­ vocaverit. Specialiter in tribus momentis copiosior fuit litte­ ratura de hac re: a) tempore pelagianismi (prima pars sae­ culi V); b) tempore protestantismi, tum directe (sacculo XVI), tum indirecte et quasi occasional i ter inter ipsos catho­ licos in controversiis de auxiliis (saeculo XVI vertente et saeculo XVII incipiente); c) tempore semiprotestantismi Baii et Janscnii cum eius sequelis (saeculis XVII et XVIII). Post medietatem saeculi XIX usque ad praesens speciali­ ter axculta fuit historia circa hos 1res periodos agitationis de re gratiae; minus autem, licet non ex toto neglecta, spe­ culatio theologica de ipsa gratia secundum se. Inutile in tanta librorum et operum segete nonnullos in­ dicare. Unde iustius et facilius videtur duo breviter conside­ rare: l.°, nomen gratiae; 2.°, errores principales circa gratiam. Introductio F. 17 De nomine gratiae 8. A) Etymon nominis. Nomen latinum «gratia» ex grae­ co χάρις derivatur; χάρις autem, ex radice xap, idest splendes­ cere, micare, ex quo sequentia verba proveniunt: χαλκός = cuprum aes; χρυαός = aurum; χλόη = viriditas tenera, quia haec omnia micant seu radios lucis emittunt, ex quo habent quod pulchra sint et pretiosa et visa placeant, unde et non immerito dici potest quod χαλόν = pulchrum, ex eadem ra­ dice veniat. Et inde naturaliter derivantur nomina significatia statum subiectivum eius qui videt hanc resplendentiam et pulchritudinem, nempe statum delectationis vel compla­ centiae erga rem illam; et sic χαίρω = gaudere; χαρά = gau­ dium; χαρίζομαι = placere; χορός = chorus, exsultatio (danza), ex illamet radice veniunt. Dicamus ergo quod nomen gratia, quantum ad suam primaevam originem, significat splendorem, qui est quasi elementum formale pulchritudi­ nis, venustatis seu gratiositatis. 9. B) Usus nominis, a) In ordine ergo humano, hoc no­ men gratia tripliciter sumitur: l.°, causaliter seu active, sive fundamentaliter, et quidem maxime in sensu obiectivo sen ontologico, pro splendore vel pulchritudine alicuius rei vel personae, quae amorem, sympathiam, favorem provocat (sensus subiectivus sen psychologicus); ct in primo casu dici­ tur proprie venustas, amabilitas, gratiositas; in alio vero (in sensu subiectivo) benevolentia erga gratiosum, favor; 2?’. fonnaliter et quidem obiective; nam ex gratiositate surgit be­ nevolentia et consequenter beneficentia seu gratificatio, hoc est, donum seu beneficium gratioso gratuite et gratiose co­ llatum; 3.°, effective, consecutive et quodammodo passive, nam ex parte recipientis tale donum seu beneficium seu gra­ tificationem, absque ullo debito seu obligatione ex parte dantis, naturaliter surgit motus gratitudinis, quae est cogni­ tio beneficii benefactori manifestata verbis aut factis. 18 Liber I: De necessitate gratiae Formaliter ergo et obiective sumpta, gratia in ordine hu­ mano media consistit inter gratiositatem et gratitudinem quatenus provocatur ex gratiositate rei vel personae et pro­ vocat gratitudinem. Et in hoc sensu gratia definitur ab Aris­ toteles: «έστω δη χάρις, καθ’ ην δ’ εχων λέγεται χάριν ύπουργεϊν δεομενω μη άνπ τίνος, μηδ’ ϊνα η αύτώ τω ύπουργοΰτει, αλλ’ ϊνα έκείνω π», scilicet qua is qui aliquid habet dicitur gratificari indigenti, non ut aliquid referat neque ut ad ipsum gratifi­ cantem aliquid inde proveniat, sed eius tantum causa cui gratificatur1. Et haec est significatio vulgaris nominis «gratia», qua etiam utitur S. Paulus quando scribit: «si autem gratia, iam non ex operibus, alioquim gratia iam non est gratia»2. Quod pulcherrine exponit S. Augustinus his verbis: «unde vocatur gratia? quia gratis datur. Non enim praecedentibus meritis emisti quod accepisti. Hanc ergo accepit gratiam primam peccator, ut eius peccata dimitterentur. Quid meruit? Inte­ rroget institiam, invenit poenam; interroget misericordiam, invenit gratiam... Quid est gratia? gratis data. Quid est gra­ tis data? donata, non reddita; si debebatur, merces reddita est, non gratia donata»3. Et alibi: «quia gratis, ideo gratia; non est enim gratia si non gratuita Quia nihil boni antea feceramus, unde talia dona mereremur; magis, quia non gratis inferretur supplicium, ideo gratis praestitum est be­ neficium»4. Et iterum: «gratia, gratis data est; nam nisi gra­ tis esset, gratia non esset. Porro autem, si propterea quia gratis est, nihil tuum praecessit ut acciperes. Nam si aliqua bona opera tua praecesserunt, pretium accepisti, non gratis: pretium autem quod nobis debebatur, supplicium est. Quod ergo liberamur, non nostris meritis, sed illius gratia est»5. 1 1 ’ * 5 Aristoteles, II Rether., cap. 7, n. 2, edit. cit. t I, 357, 45-48. Rom. 11,6. S Aaügustinus, In Evang. Joannis tract III, η. 8-9, ML 35 I 399-I4nn In Psalm. IS enarratio II, n. 2 ML. 36, 158 In Psalm. 70, srmo II, η. 1 ML. 36, 157. Introductio 19 Denique, ne plura dicam, ait: «non fuisti, et factus es: quid Deo dedisti? Malus fuisti et liberatus es; quid Deo de­ disti? Quid non ab eo gratis accepisti? Merito et gratia no­ minatur, quia gratis datur. Exigitur ergo a te ut et tu gratis eum colas, non quia dat temporalia, sed quia praestat aeter­ na» *. Notat Wetter, qui specialem dissertationem edidit de hoc nomine χάρις, quod χάριτες dicebantur beneficia ab impera­ toribus concessa; et χάρισμα, pecunia seu donativum quod initio anni vel die natali imperatoris militibus dabatur; et quod in scriptis nupticis et magicis temporis hellenistici χά­ ρις significabat vim aliquam internam supernaturaliter im­ missam qua homo fiebat aptus ad mira patranda12. b) In ordine divino. Et inde proportional i 1er eadem ver­ ba transferuntur ad ordinem divinum, tum naturalem tum maxime supernaturalem, licet non eodem processu, quia, ut profunde notat S. Thomas, «est differentia attendenda circa gratiam Dei et gratiam hominis; quia enim bonum creatu­ rae provenit ex voluntate divina, ideo ex dilectione Dei qua vult creaturae bonum, profluit aliquod bonum in creatura; voluntas autem hominis movetur ex bono praeexsistente in rebus, et inde est quod dilectio hominis non causai totaliter rei bonitatem, sed praesupponit ipsam vel in parte vel in toto»3. Ideo ergo benevolentia et favor Dei non causatur a bono creato, sed causai bonum; in homine vero provocatur ex parte vel ex toto ex gratuitate praeexsistenti. Ergo etiam in isto ordine divino, hoc nomen «gratia» tri­ pliciter accipitur: l.°, causaliter, active sen fundamentaliter, et est benevolentia seu favor et amor et gratificatio Dei erga creaturas; 2.°, formaliter, et quidem obiective, scilicet do­ num seu beneficium Dei gratis collatum creaturae, maxime ordinis supernaturalis, quae est super omne debitum et 1 In Psalm. 43, n. 15, ML 36, 487. 2 Vide Lange, De gratia Christi, n. 2. Frib. Bi isgor. 1929, p. I ’ S. Thomas, I-II, 110, 1. 20 Liber I: De necessitate gratiae exigentias creaturae. Unde S. Thomas optime ait: «gratia Dei quod gratis datur excludit rationem debiti. Potest autem intelligi duplex debitum: unum quidem ex merito prove­ niens, quod refertur ad personas, cuius est agere meritoria opera...; aliud est debitum ex conditione naturae, puta si di­ camus debitum esse homini quod habeat rationem et alia quae ad humanam pertinent naturan. Neutro autem modo dicitur debitum propter hoc quod Deus creaturae obliga­ tur... Dona igitur naturalia carent primo debito, non autem carent secundo debito; sed dona supematuralia utroque de­ bito carent, et ideo specialius sibi nomen gratiae vindicant» 3.°, effective, tum obiective, sen ontologice scilicet splendor et perfectio sive gratiositas seu pulchritudo in creatura re­ sultans ex hoc dono divinio, tum subiective, seu psychologi­ ce seu pulchritudo in creatura resultans ex hoc dono divino, tum subiective seu psychologice, nempe gratitudo creaturae erga Deum benefactorem*2. G. Haereses circa gratiam Dei 10. Analogice ad medium virtutis moralis et ad extre­ ma eius per excessum et per defectum, dici potest medium et extremum in virtutibus pure intellectualibus et in virtuti­ bus theologicis. Et in hoc sensu fides catholica solet in me­ dio consistere inter contrarias haereses, prout obiectum fi­ dei consideratur in enunciabili3; et relative ad ipsam gra­ ' MI. Ill, 1, ad 2. 2 Cf. MI. 110, 1 Analogiam huiusmodi distinctionis usus nominis gra­ tiae fundamentaliter, formaliter et consecutive trahere possumus ex simili distincione veritatis et sanitatis, quae etiam dicuntur fundamentaliter (=ipsa res vera et medicina sana), fonnaliter (=cognitio vera et animal sanum), et cOHsecutttive (=locutio vera et color sanus). Praeter gratiam creatam, praedictis modis significatam, etiam est in usu loqui de gratia increata, sive sit persona divina, scilicet Spriritus Sanctus lustis donatus, et Filius incarnatus pro natura humana Christi (gratia unio­ nis). sive sit attributum divinum aeterna praedestiantio. Cf. I, 23, 2 ad 4 » 1-11,64, 4. ad 3; IMI. 1, 2. Introductio 21 tiam S. Thomas ponit fidem catholicam in medio contraria­ rum haereseon manichaeismi et pclagianismi '. Ideo ergo theologi posteriores solent reducere omnes haereses circa materiam gratiae ad duas categorias funda­ mentales, scilicet ad haereses per defectum et ad haereses per excessum*2. Et quia termini comparandi hac in re sunt natura seu liberum arbritrium et gratia ipsa, quae ideo correlativa sunt, consequenter excessus et defectus mensurari et denominari possunt tum ex parte liberi arbitrii, tum etiam ex parte gratiae, licet modo inverso. Et sic iure S. Doctor in eodem loco dicit de eodem Pelagio quod «gratiae derogabat «et quod» facultatem liberi arbitrii ampliabat» ni­ mis3. Magis proprie tamen denominari possunt ex parte li­ beri arbitrii, quatenus vires eius naturales nimis extolluntur vel nimis deprimuntur, ex quo contingit quod necessitas vel indigentia gratiae minuatur vel exaggeretur. 11. A) Haeresis per defectum necessitatis seu indigentiae gratiae ea est quae ita exaltat vires naturae seu liberi arbitrii, ut ad omnia opera bona et naturalia et supematuralia sibi sufficiat, quin auxilio divino egeat; et haec est haeresis pelagiana asserens quod «homo per liberum arbitrium in quodli­ bet bonum opus potest sine aliqua gratia superaddita, etiam opus meritorium4. Quae quidem haeresis duplicem formam induit, scilicet formam extremam seu radicalem, quae simpliciter dicitur pelagianismus, et formam moderatam seu mitigatam, quae antiquitus dicebatur «reliquiae pelagianorum», postea vero inde a fine saeculi XVI, semipelagianismus dicitur'. ' II Sent. dist. 28, q. 1, art I. 2 Vide Dominicum de Soto, De natura et gratia, lib. 1, cap. I, edit cit p. 8-9; et cap. 9, p. 37. ’ II Sent, dist 28, divis, textus et q. 1. art. 1, et dist. 30, exposit. testus. 4 II Sent. dist. 28, q. I, art. I. ’ Ci. JACQUIN, O.P., /1 quelle date apparaît le ternie «seniipelagten»? apud «Rev. dos sciences phil. et théol». 1907, p. 506-508. Liber I: De necessitate gratiae 12. a) Pelagianismus purus nullam admittit veram et in­ ternam gratiam supernaturalem, quae gratis omnino a Deo nobis concedatur. In quo quidem potest triplex quasi sta­ dium considerari: Primo, ante Pelagium, in suis praeformatoribus, quorum quidam sunt remoti, ut philosophi ethnici, maxime stoici et academici qui, nullum finem supernaturalem agnoscentes, virtutem et beatitudinem a solo homine repetebant; et insu­ per iudaei vel iudaizantes qui, admissa etiam quadam supernaturalitate, sola Lege et circumcissione contenti erant, abs­ que Evangelio et redemptione et gratia stricte dicta per Jesum Christum; de quibus Augustinus: «philosophi huius mundi vehementer egerunt ut putarent sibi beatam vitam virtute propriae voluntatis efficere»'; iterum: «per Legem quippe et illi-iudaei-iustificari se arbitrantur, sufficiente sibi ad eam custodiendam libero arbitrio, hoc est, iustitia sua pro­ lata ex natura humana, non donata ex gratia divina, propter quod iustitia Dei dicitur»2. Alii vero magis proximi sunt, ut quidam doctores christiani nimis imbuti naturalismo philo­ sophorum, specialiter Origenes, Theodorus Mopsuestenusqui et praeformator fuit nestorianismi-. eiusque discipulus Rufinus syrus, qui et magister fuit Pelagii. Unde pelagianis­ mus dictus fuit merito a S. Hieronymo ramusculus Origenis»\ 13. Secundo, in ipso Pelagio qui, ut modo dixi, discipu­ lus fuit Rufini, et discipulum habuit Coelestinum-iurisconsultum, diplomaticum, oratorem, —quo maxime usus est ad haeresim suam propagandam, ac dein Julianum Eclanensem Episcopum qui, cum iunior adhuc esset, tantam ob ' S. AUGUSTINUS, Epistola Alypii et Augustini ad Paulinum episcopum, ipsum plenius instituentium adversus Pelagii heresim, inter epistolas Augus­ tini, epist. 186, n. 37, ML 33, 830. ? Epistola ad Innocentium /, una cum tribus aliis episcopis, inter Augus­ tini epistolas, epist 177, n. 14, ML 33. ’ S. Hieronymus, Epistola ad Ctesifahontem, ML 22, 2030. Introductio 23 indolis excellentiam se de spem fecit, ut S. Augustinus pa­ trem eius rogaret ut filium ad se mitteret ', et iste fuit verus architector totius systematis pelagiani. a) Occasio erroris vitetur fuisse exaggerata quaedam oppositio contra manichaeos, qui propria peccata justificare conabantur ex mala natura, non ex prava voluntate. Ut ergo talis error radicitus evelleretur, affirmavit Pelagius naturam humanam esse omnino bonam et sanam et vigorosam, non aegrotam aut corruptam, et consequenter negavit peccatum originale derivari ab Adam in posteros per generationem: doctrina de peccato originali ei videbatur purus putusque manichaeismus. Ad quem alludit Augustinus scribens: «vidi hominem zelo ardentissimo accensum adversus eos qui, cum in suis peccatis humanam voluntatem debeant accusa­ re, naturam potius accusantes hominum, per illam se excu­ sare conantur. Nimis exarsit adversum hanc pestilentiam, quam etiam litterarum saccularium auctores graviter arguerunt excla­ mantes: «falso quaeritur de natura sua genus humanum»1 2* . Hanc prorsus etiam iste sententiam quantis potuit ingenii viribus aggeravit. Verumtamen timeo, ne illis potius suffra­ getur, qui zelum Dei habent, sed non secundum scientiam: ignorantes enim Dei iustitiam et suam volentes constituere, iustitiae Dei non sunt subiecti (Rom. X, 3)» '. Et alibi graphice contraponens pelagianos manichaeis, lepide ait quod inter se conffligunt «dissimili voluntate, si­ mili vanitate, separati opinione diversa, sed propinqui men­ te perversa»4. Neque enim quia manichaeorum morbo non laborant, propterea fidei sanae sunt: non unum pestilentiae est genus, quemadmodum in corporibus ita et in mentibus. 1 S. Augustinus, Epist. 101, n. 4 ML. 33, 369 ·’ Sallustius, De bello iugurtino, prol. edit Amsteledami 1747, p. 53. J S. Augustinus, De natura et gratia contra Pelagium, cap. 1. n. 1, ML. 44, 247. 4 Contra duas epistolas pelagianorum., lib. Il, cap 2, n 2 in fine, ML. 44, 572. 24 Liber I: De necessitate gratiae Sicut ergo medicus corporis non continuo pronuntiasset a mortis periculo liberum, quem negasset hydropicum si alio lethali morbo perspexisset aegrotum, ita istis non ideo veri­ tas gratulatur quia manichaei non sunt, si alio genere per­ versitatis insaniunt. Quapropter aliud est quod anathemati­ zamus cum eis, aliud quod in eis; detestamus enim cum eis quod recte displicet etiam ipsis, ita tamen ut detestemur in eis unde recte displicent ipsi» β) Itaque, iuxta Pelagium sola natura sibi sufficit ad to­ tam legem implendam et ad ultimum finem assequendum, abs­ que ullo adiutorio gratiae2. Quia tamen haec radicalis negatio gratiae nimis offende­ bat catholicorum aures, nomen gratiae admissil postea, abs­ que mutatione prioris sententiae, quia per gratiam intelligebat ipsam naturam quam a Deo accepimus. Unde distingue­ bat tria, scilicet possibilitatem qua homo potest esse iustus, voluntatem qua vult esse iustus, et actionem qua est revera iustus: «Horum trium primum, idest possibilitatem, datam confitetur a creatore naturae, nec esse in nostra potestate, sed eam nos habere etiamsi nolimus (et haes est unica gratia Dei, quae revera est ipsa natura); duo vero reliqua, idest voluntatem et actionem, nostra esse asserit, atque ita nobis tribuit, ut nonisi a nobis esse contendat. Denique gratia Dei, non ista duo, quae nostra omnino vult esse, idest volunta­ tem et actionem, sed illam quae in potestate nostra non est, et nobis ex Deo est, possibilitatem, perhibet adiuvari...»3. Quia ergo ista possibilitas erat ipsumment liberum arbi­ trium cui essentiale est posse, argute respondebat Pelagius: «non contra gratiam Dei disputo» —Unde probas— «Hoc ipso, inquit, quia liberum arbitrium hominis defendo». Ad 1 Ibidem, η. 1, in fine. 1 S. Augustinus, De Haeresibus, n. 88, ML. 42, 48. ' De gratia Christi et peccato originali contra Pelagium et Coelestium, lib I, cap. 3, n 4 Vide propria verba Pelagii ibidem cap. 4, n. 5, ML. 44, 362. Introductio 25 quae Augustinus: «videte acumen, sed vitreum; quasi lucet vanitate, sed frangitur veritate» *. Hac fraude detecta, novam distinctionem adinvenerunt inter possibilitatem, quae est ipsa natura a Deo gratis ac­ cepta, et adiutorium possibilitatis, quod esset vera gratia su­ peraddita naturae, non tamen interna quia destrueret libe­ rum arbitrium, sed mere externa, nempe doctrina Legis et Evangelii, exempla Christi et sanctorum et miracula a Deo in mundo patrata; quam quidem gratiam non renuit admit­ tere, non tamen quasi omnino necessariam ad posse, sed ad facilius posse tantum12. Contra quam solutionem iterum Agustinus: «Hoc est — inquit— occultum et horrendum virus haeresis vestrae, ut velitis gratiam Christi in exemplo eius esse, non in dono eius, dicentes quia per eius imitationem fiant iusti, non per sub­ ministrationem Spiritus Sancti, ut eum imitentur adducti; quem Spiritum super suos ditissime effudit, et quasi vigi­ lanter additis: «post incarnationem tamen eius», propter antiquos videlicet quos sine gratia eius fuisse dicitis iustos, eo quod non habuerint eius exemplum» 3. Denique his aliisque argumentis catholicorum pressi, aliquam gratiam interiorem admississe videntur, non ta­ men agentem in ipsam voluntatem seu liberum arbitrium, sed in solum intellectum per illustrationem vel illuminatio­ nem quandam. Unde dicebat Pelagius: «Adiuvat enim nos Deus per doctrinam et revelationem suam, dum cordis nos­ tri oculos aperit; dum nobis, ne praesentibus occupemur, futura demonstrat; dum diaboli pandit insidias; dum nos multiformi et ineffabili dono gratiae coelestis illuminat»4 1 Augustinus, sermo 26 de verbis Psalmi 94 et Apostoli, cap 7, n. 8, ML, 38, 174. Vide ibi sequentia optime dicta ab Augustino. 2 Cf. S. Augustinum, De gratia Christi et peccato originali, lib I, cap. 2, n. 2, ML,; cap. 41, η. 45, ML, 44, 361. ’ Opus imperfectum contra Julianum, lib. 11. cap. 146, ML. 45. 1202. 4 Apud Augustinum, De gratia Christi et peccato originalis, lib. I. cap. 7. η. 8. ML, 44, 364. Liber I: De necessitate gratiae Ad quae tamen recte Augustinus respondet quod Deus haec omnia nobis confert «ad hoc utique ut divina praecep­ ta et promissa discamus». Et concludit merito: «hoc est ergo gratiam Dei ponere in lege atque doctrina» 1. «Hinc itaque apparet hanc eum gratiam confiteri qua demonstrat et reve­ lat Deus quid agere debeamus, non qua donat atque adiuval ut agamus; cum ad hoc potius valeat legis agnitio, si gratiae desit opitulatio, ut fiat mandati praevaricatio»1 2. Ideo ergo non inmerito plures theologi et historici putant Pelagium nunquam admisisse gratiam vere internam. Principia fundamentalia quibus nititur pelagianismus vi­ dentur reduci ad haec tria: 1) gratia interior operans in libe­ rum arbitrium destruit liberum arbitrium, ideoque radicali­ ter est neganda; 2) homo per vires suas naturales potest im­ plere totam legem et finem suum ultimum consequi, quia secus Deus impossibilia praeciperet; 3) si secus diceretur, deberet dici quod Deus est acceptor personarum, aliis dans gratiam suam et aliis negans3. Pelagianismus dannatus fuit a viginti quatuor conciliis particularibus, sed praesertim a Carthaginensi I et II (anno 412 et 418), Diospolitano (anno 415) et Milevitano (anno 417), quod fuit ab Innocentio I et a Zosimo confirmatum. Denique, una cum nestorianismo dannatus fuit in Concilio Oecumenico Ephesino (anno 431). Forte nulla umquam haeresis tantam reactionem sive oppositionem provocavit in Ecclesia Dei. Unde S. Gelasius Papa scribebat ad Honorium Dalmatiae episcopum: «an fortasse nescitis hanc haeresim ...et ab Apostolica dudum Sede per beatae momoriae Inno­ centium ac deinde Zosimum, Bonifacium, Coelestinum, Sixtum, Leonem, continuis et universsalibus sententiis fuisse prostratam?»4. 1 2 ’ 4 Ibidem, in fine. ibidem, cap. 8, n. 9, ML. 44, 365. Cf Beraza, De gratia Christi, n. 188. Bilbao, 1929, p. 157-158. Gelasivs Papa, Ad Honorium Dalmatiae episcopum. ML, 20, 582. Introductio 27 Pseudo-Prosper asserit quod Leo «contrivit pelagianos et maxime Julianum»1. Augustinus affirmat pelagianorum «profanas vocum novitates ecclesiam Christi et occidenta­ lem et orientalem horruisse»2; et aequivalentia profert S. Coelestinus I, in sua epistola ad Nestorium. 14. Tertio, post Pelagium, haeresis pelagiana late serpit apud modernos, et quidem graviori modo quam in ipso Pe­ lagio; modernus enim naturalismus et laicismus adeo exag­ geratus est, ut etiam gratiam externam omnem repellat, et in sola natura bonum virtutis et felicitatis reponit. Quae quidem doctrina, non solum inter non christianos viget, sed etiam inter illos qui adhuc se appellant christianos, nempe inter protestantes sic dictos liberales et inter modernistas rigidiores, iuxta quos gratia, si quae nomine tenus admitti­ tur, nihil aliud facit quam evolvere semina virtutis et boni iam residentis in natura ipsa. Quae quidem adeo nota sunt omnibus ut inutile sit insistere. 15. b) Pelagianismus moderatus, qui postea semipelagianismus appellatus fuit, inductus est a viris quibusdam cat­ holicis et piis veluti mediis inter rigorismum augustinianum et crudiorem pelagianismum iam ab ecclesia dannatum. Ad quos manifeste alludit Cassianus quando scribit: «ita sunt haec (bona voluntas et gratia Dei) quodanmodo indiscrete permixta atque confusa, ut quid ex quo pendeat inter mul­ tos magna quaestione volvatur, idest, utrum quia initium bonae voluntatis praebuerimus, misereatur nostri Deus; an, quia Deus miseretur, consequamur bonae voluntatis prae­ buerimus, miseratur nostri Deus; an, quia Deus miseretur, consequamur bonae voluntatis initium? Multi enim singula haec quaerentes ac iusto amplius asserentes, variis sibique contrariis sunt erroribus involuti». 1 Pseudo Prosper, ML, 51, 834. ’ S. Augustinus, Contra duas epistolas pelagian, lib. IV, cap. 8, η. 20. ML, 44. ’ Cassianus, Collatio 13, cap I. edit Hurter, Oeniponte 1887, p. 419. Ad quae S. Prosper indignabundus adnotat: «placet igi­ tur tibi cum haereticis catholicos, cum victis dannare victo­ res, et eos erroris nota adurere qui errorem ab ecclesia depu­ lerunt» Igitur sicut pro pelagianismo puro,ita et pro semipelagianismo possumus tria quasi stadia distinguere: l.°, ante semipelagianos proprie dictos; 2.°, in ipsis semipelagianis; 3.°, post semipelagianos. 16. Primo, ante semipelagianos proprie dictos. Ante exor­ tam haeresim pelagianam, Augustinus ipse semipelagianismum quendam mitigatum docuit, ut ipsemet sincere et hu­ militer fatetur. Putaverat enim quod negotium salutis nos­ trae partim esset a nobis et partim a Deo, ita quidem ut initium seu primae partes essent a nobis, ultimae vero seu novissimae essent a Deo. Et describens semipelagianismum quasi personificatum in semipelagiano, ita pergit: «nolens ergo his tam claris testimoniis repugnare et tamen volens a seipso sibi esse quod credit, quasi composuit homo cum Deo, ut partem fidei sibi vindicet atque illi partem relinquat; et quod est elatius, primam tollit ipse, sequentem dat illis; et in eo quod dicit esse amborum, priorem se facit, posteriorem Deum. Non sic pius atque humilis doctor ille sapiebat, Cypria­ num beatissimum loquor, qui dixit: «in nullo gloriandum, quando nostrum nihil est». Quod, ut ostenderet, adhibuit Apostolum testem dicentem: «quid autem habes quod non accepisti? Si autem et accepisti, quid glorariaris quasi non acceperis?» (I Cor, IV, 7). Quo praecipue testimonio etiam ipse convictus sum, cum similiter errarent, putans fidem qua in Deum credimus non esse donum Dei, sed a nobis esse in nobis, et per illam nos impetrare Dei dona, quibus tempe­ ranter et iuste et pie vivamus in hoc saeculo. Neque enim ' S PROSPER, De gratta Dei et libero arbitrio hominis contra Collatorem, cap. 5, n. 14. INIROOUCTIO 29 fidem putabam Dei gratia praeveniri, ut per illam nobis da­ retur quod posceremus utiliter, nisi quia credere non possu­ mus, si non praecederet praeconium veritatis; ut autem prae­ dicato nobis evangel io consentiremus, nostrum esse pro­ prium, et nobis ex nobis esse arbitrabar. Quem meum errorem nonnulla opuscula mea satis indi­ cant ante episcopatum meum scripta» Et revera, hoc docuit in suo opere Expositio quantndam propositionum ex epistola ad Romanes, quod tamen correxit in suis Retractationibus, lib. I, cap. 23, ex quibus praecipua reproducit in hoc opere De praedest. Sanctorum, cap. 3, n. 7; et paulo antea appellaverat» damnabilem sententiam» (cap. 2, n. 4). Quam Augustini mutationem in melius optime describit S. Thomas, cum ait quod «in suis libris quos post exortam pelagianorum haeresim edidit, cautius locutus est de potes­ tate liberi arbitrii quam in libris quos edidit ante praedictae haeresis hortum, in quibus libertatem arbitrii contra manichaeos defendens, aliqua protulit quae in sui defensionem as­ sumpserunt pelagiani divinae gratiae adversantes» 12*5. Et vide­ tur semipelagianismum docuisse etiam S. Cyrilus Hieroso­ lymitanus, S. Joannes Chrysostomus et forte etiam alii. 17. Secundo, in ipsis semipelagianis proprie dictis, Postmodum ergo S. Augustinus, maxime post exortam haeresim pelagianorum, totum opus salutis Deo tribuit, defendens ab­ solutam gratuilatem gratiae, ab initio usque ad finem operis salutaris et perseverantiae in bono opere. Quam doctrinam insistentem inculcabat in epistola quadam ad Sixtum, romanum presbyterum, qui postea fuit Romanus Pontifex'. 1 S. Augustinus, De praedestinatione sanctam, cap, 2. n. 6; cap. 3, n. 7, ML, 44, 963. 1 S. Thomas, Contra errores graecortim prooemium, editit Dc Maria, Ro­ mae 1913, t. III, p. 411. Vide etiam l-II, 114, 5 ad 1. 5 S. Augustinus, Epist. 194, ML, 33, 874ss. 30 Liber I: De necessitate gratiae a) Occasio erroris. Cun autem haec epistola pervenisset ad manus monachorum quorundam hadrumetinorum, in Byracena, Africae provincia, turbati sunt, quibusdam pu­ tantibus hac doctrina de medio tolli liberum arbitrium et quod inutilis esset omnis correctio pro delictorum emenda­ tione, quae a nobis non penderet. Ut ergo eos quietaret, non solum epistolam scripsit ad Valentinum Abbatem illius mo­ nasterii et ad monachos1, sed et misit opus De gratia Dei et libero arbitrio et De correptione et gratia, una cum alia episto­ la (Epist. 115); quae quidem epistolae et opera monachos illos quietaverunt. Sed ecce liber ille De correptione et gratia in Galliam adsportatur, eiusque doctrina nimis dura et rigida videtur Cas­ siano, abbati Massiliensi, Gennadio et Fausto Rhegiensi et Vincentio Lerinensi, quasi liberum arbitrium tolleret et iustitiam Dei laederet et pigritiam bonorum foveret. Unde co­ nati sunt mitigare positionem Augustini, quasi mediam viam inducentes inter ipsum et pelagianos. β) Doctrina semipelagianorum. Ergo semipelagiani since­ re admittebant exsistentiam peccati originalis et necessita­ tem absolutam gratiae interioris ad salutem — in quo a puris pelagianis separabantur—, at simul separabantur ab Augus­ tino relate ad omnimodam gratuitatem et distributionem gratiae. Itaque semipelagiani distinguebant duas series ca­ suum in exeeutione divinae et supernaturalis providentiae erga homines, scilicet casus extraordinarios et casus ordina­ rios et normales. In quibusdam casibus extraordinariis et fere miraculosis, uti apparet in casu Matthaei et Pauli, gratia Dei interior praevenit omnem motum liberi arbitrii, et omnimoda gratuitate a Deo confertur et in hoc locum habere potest doctri­ na Augustini; sed in casibus ordinariis et normalibus, uti ap­ paret in conversione Zachaei et boni latronis, gratia Dei non S Augustinus, Epistola 114, ML, 33, 429. Introductio 31 praevenit omnem motum bonum liberi arbitrii, sed potius praevenitur ab isto bono motu et ob id confertur a Deo’: et hanc distinctionem appellabant per misericordiam et per libe­ rum arbitrium1 2. Ut autem hunc normalem cursum conversionis et salutis explicarent distinguebant tria momenta in via salutis, scilicet initium fidei, augmentum fidei et perseverantiam in fide us­ que ad mortem. Per initium fidei seu salutis intelligunt agnitionem pro­ priae miseriae seu aegritudinis, agnitionem necessitatis me­ dicinae seu remedii per gratiam, desiderium sanitatis, peti­ tionem remedii et conatum ad salutem obtinendam, quae omnia intelligunt verbo credere seu velle, et haec omnia attri­ buunt viribus naturalibus liberi arbitrii, quod aliquo modo appellant gratiam, nempe gratiam initialem. Per augmentum vero fidei intelligunt bona opera, idest adimpletionem totius legis et praeceptrorum Dei, et hoc est proprie perficere, quod pendet a gratia Dei interiori, collata non omnino gratuite, sed his qui proprio conatu crediderunt, et appellant gratiam salvantem. Per perseverantiam denique in bono opere intelligunt prosecutionem bene operandi et cessationem totalem a pec­ cato seu a mala operatione, quae quidem obtinetur solis viri­ bus naturae una cum gratia salvante, sine necessitate novi auxilii supernaturalis. Quod autem aliis praedicetur evangelium ut viribus natu­ rae, eo audito, credant, aliis vero non; et similiter quod qui­ dam parvuli baptismum recipiant, alii vero sine baptismo de­ cedant, non significant electionem gratuitam quorumdam et reprobationem seu non electionem aliorum ex parte Dei, ut dicebat Augustinus, sed unice supponit praescientiam Dei fu­ turorum conditionatorum seu futuribilium, quatenus evange­ lium praedicatur his qui praesciuntur credituri ex solo cona­ 1 Cassiani s, Collatio /3, cap. 11, edit. cit. p. 419-422. 2 Vide Conc. ArausïCANUM 11. Denz. 181. 32 Liber I: De necessitate gratiae tu liberi arbitrii, et non praedicetur his qui praesciuntur non credituri; et similiter baptismus confertur parvulis qui praes­ ciuntur bene usuros gratia si ad aetatem adultam perveni­ rent, denegatur vero his qui praesciuntur male gratia usuros in aetate adulta. Et sic tota praedestinatio et reprobatio re­ solvuntur in simplicem praescientiam, quae perfecte salvat iustitiam Dei, absque ulla personarum acceptione; quia et tota discretio fidelium ab infidelibus est ex proprio conatu liberi arbitrii, et similiter tota discretio perseverantium a non perseve­ rantibus et conseaquenter praedestinatorum a non praedestina­ tis a nobis pendet; e contra in doctrina Augustini, sub nomine praedestinationis, introducitur quidam fatalismus'. Ad hoc ergo reducitur tota semipelagiamorum doctrina, quam confirmare liceat nonnullis testimoniis. Dicebant igi­ tur hominem «ad hanc gratiam qua in Christo renascimur pervenire per naturalem facultatem, petendo, quaerendo pul­ sando, ut ideo accipiat, ideo inveniat, ideo introeat, quia bono naturae bene usus ad istam salvantem gratiam initialis gratiae ope meruerit pervenire»2. Consequenter «cum in his qui tempus acceperunt liberae voluntatis (= in adultis), duo sunt quae humanam operentur salutem, Dei scilicet gratia et hominis obedientia, priorem volunt obedientiam esse quam gratiam, ut initium salutis ex eo qui salvatur, non ex eo credendum sil stare qui salvat; et voluntas hominis divi­ nae gratiae sibi pariat opem, non gratia sibi humanam subiiciat voluntatem»3. «Haec sunt itaque quae Massiliae vel etiam aliis locis in Gallia ventilantur: novum et inutile esse praedicationi quod quidam secundum propositum eligendi dicantur, ut id nec arripere valeant nec tenere, nisi credendi voluntate donata. Excludi putant omnem praedicandi vigorem, si nihil quod per cum excitetur in hominibus remansisse dicatur. ' n. 3, 1 ’ S. Prosper, Epist ad Augustinum, inter epistolas Augustini cnist 2?S ML, 33, 1009 ‘ ’ S. Prosper, eadem epistola, n. 4, ML, 33, 1004 Ibid. η. 6 ML, 33, 1006. Introductio 33 Consentiunt omnem hominem in Adam periisse nec inde quemquam posse proprio arbitrio liberari; sed id conve­ niens asserunt veritati vel congruum praedicationi, ut cum prostratis et nunquam suis viribus surrecturis annuntiatur obtinendae salutis occasio, eo merito quo voluerint et credi­ derint a suo morbo se posse sanari, et ipsius fidei augmen­ tum et totius sanitatis suae consequantur effectum. Ceterum ad nullum opus vel incipiendum, nedum perfi­ ciendum, quemquam sibi sufficere posse consentiunt; neque enim alicui aperi curationis eorum annumerandum putant, exterrita et supplici voluntate unumquemque aegrotum ve­ lle sanari. Quod enim dicitur: crede et salvus eris, unum horum exigi asserunt, aliud afferri, ut propter id quod exigi­ tur si redditum fuerit, id quod offertur deinceps tribuatur. Unde consequens putant exhibendam ab eo fidem cuius na­ turae id voluntate conditoris concessum est, et nullam ita depravatam vel extinctam putant, ut non debeat vel possit se velle sanari; propter quod vel sanetur quis a sua vel, si voluerit, cum sua aegritudine puniatur. Nec negari gratiam, si praecedere dicatur talis voluntas, quae tantum medicum quaerat, non autem quidquam ipsa iam valeat» «Quod autem dicit sanctitas tua (Augustinus) neminem perseverare nisi perseverandi virtute percepta, hactenus ac­ cipiunt ut quibus datur, inerti licet, precedent! tamen pro­ prio arbitrio tribuatur, quod ad hoc tantum liberum asse­ runt, ut velit vel nolit admittere medicinam...»*2. Et Augustinus ipse brevius et clarius: «solum initium fi­ dei et usque ad finem perseverantiam in nostra constituunt potestate, ut Dei dona esse non putent, neque ad haec ha­ benda atque retinenda Deum operari nostras cogitationes ct voluntates; celera vero ipsum dare concedunt, cum ab illo impetrantur credentis fide» \ ' Hilarius ad Augustinum, epist. inter Augustinianas. 226, n. 2, ML. 33. 1008. 2 Ibid. η. 4. ML, 33. 1009. 5 S. Augustinus, De dono perseverantiae, cap. 17. η. 42, ML, 45 1019 34 Liber I: De necessitate gratiae Hanc ergo doctrinam denuntiarunt Augustino praedicti Prosper et Hilarius ab eo petentes confutationem; quod et Augustinus iam senex fecit duabus editis operibus De prae­ destinatione sanctorum et De dono perseverantiae. Mortuo au­ tem Augustino, ei opem tulit discipulus eius S. Fulgentius, scribens tres libros De veritate praedestinationis et gratiae Dei. Denique agente S. Caesareo, episcopo Arelatensi, in Concilio Arausicano II, cui ipse praeses erat, dannavit doc­ trinam semipelagianorum; quod Concilium approbatum fuit postea a Bonifacio II. Apparet etiam ex his quam merito ab Innocent io X dannata fuit uti falsa et haeretica sequens propositio Jansenii: «semipelagiani admittebant praevenientis gratiae interioris ne­ cessitatem ad singulos actus, etiam ad initium fidei; et in hoc erant haeretici, quod vellent eam gratiam talem esse, cui posset humana voluntas resistere et obtemperare» 18. Tertio, post semipelagianismum proprie dictum. Post semipelagianos in medio oevo in eundem errorem lapsus est Abaelardus, qui dicebat quod «homo per rationem a Deo qui­ dem datam gratiae appositae cohaerere potest, nec Deus plus facit illi qui salvatur antequam cohaereat gratiae quam illi qui non salvatur. Ita enim se gerit Deus erga homines que­ madmodum mercator qui habet pretiosos lapides venales, qui videlicet exponit eos in foro et aeque omnibus offert, et qui, ostensos, desiderium in eis ad amandum excitat. Qui pru­ dens est, sciens se eis indigere, laborat ut habeat, acquirit nummos et emit eos; qui deses est et piger, etsi desiderium habeat, quia tamen piger est, non laborat, etsi fortior sit alio corpore, nec emit eos, ideo culpa sua est quod caret illis. Similiter Deus gratiam suam apponit omnibus et consulit Scripturis et doctoribus eximiis ut pro libertate arbitrii, qua gratiae cohaereat qui prudens est, providens sibi in futuro Innocentius X, Denzing. 1095. Introductio 35 ex libertate arbitrii qua huic cohaereat gratiae: piger vero a carnalibus desideriis implicatus, etsi desideret beatificari, nunquam tamen vult laborare compescendo se a malo, sed negligit, quamvis per liberum arbitrium possit cohaerere gratiae, et sic ab omnipotenti Deo negligitur» * 1. Et in hoc sensu intelligenda est illa propositio dannata in Concilio Senonensi: «liberum arbitrium per se sufficit ad aliquod bo­ num» salutare2. Et videtur quod inter theologos huius scholae fuerunt aliquae infillrationes pelagianae. Deinde, circa medietatem saeculi XIV, inter plures alias falsas propositiones, Joannes de Mirecuria, Ord. Cisterciensium, sequentes docuit scmipelagianismum redolentes: «quod liberum arbitrium nostrum, habendo donum vel auxilium aliter quam habeat ut sufficiat ad peccandum, potest ut sic diligere Deum gratis super om­ nia seu recte implere voluntatem Dei et eius praecepta»; et «quod propter opera alicuius futura bona quae non sunt Dei dona, utique preaparata gratuite, Deus praedestinat ali­ quem ab aeterno» \ Postea, saeculo XVI, Anniniani et Sociniani, ut vitarent exaggeratam doctrinam Lutheri, in quendam pelagianismum, vel saltem semipelagianismum lapsi videntur. Spe­ cialiter vero hunc errorem renovarunt quidam theologi sae­ culi XIX, qui semirationalistae dicti sunt, ut Hennes, Gunt­ her, Hischer, Kuhn, alii. Isti enim putabant ad fidem et spem informem seu theoreticam, ut ipsi dicebant, non requiri gra­ tiam Dei internam praevenientem, sed solum ad fidem, spem et caritatem operosam seu efficacem, quam appella­ bant. Quorum doctrinam dannavit Concilium Vaticanum, docens quod fides ipsa in se, etiamsi per caritatem non ope1 Capitula haereseon Petri Ahaelardi, n. 6, L. 182, 151-152, inter opera S. Bernardi. 1 Concilium Senonense, Denz, 373. ' Joannes pe Mirecuria, propositio 40 et 47 (Vide etiam similem propo­ sitio 50), que dannatae sunt ab Universitate Parisiensi circa annum 1347. Apud Denifle, Chartularium Univ. Parisiettsis, t. II. Paris 1881, p. 612 et 613. 36 Liber I: De necessitate gratiae retur, donum Dei est, et actus eius est opus ad salutem per­ tinens»1. Unde «si quis dixerit... ad solam fidem vivam, quae per caritatem operatur, gratiam Dei necessariam esse, a.s»2. Et merito, quia revera renovat errorem semipelagianum, ut bene animadvertit adnotator schematis Constitutio­ nis Dogmaticae, quando inter alia scribit: «at errorem hunc plane esse haereticum, nemo dubitari potest. Jam semipelagiani distinguebant inter fidem seu fidei initium et inter opera bona seu vitae sanctitatem; et quod ad initium fidei gratiam supernaturalem necessariam esse negarent, ideo haereseos dannati sunt ab universa Ecclesia, nominatimque definita est necessitas gratiae ad fidem christianam, qua consentitur evangelicae praedicationi, seu ad fidem illam quam recentiores isti appellant «fidem cognitionis»3. Denique in plus quam semipelagianismum lapsi sunt modemistae, qui fidem reducunt ad sensum quendam reli­ giosum naturalem, qui viribus naturae profertur et postulat seu exigit quandam divinam communicationem; haec enim fides vel non est supernaturalis, vel non est initium salutis seu vere salutaris. Potius dicendum est modernismum excesisse naturalismum pelagianum4. Sic ergo apparet quomodo per defectum necessitatis gra­ tiae peccet naturalismus plus minusve exaltatus, cuius vim ac sequelas perniciosas mira arte detexit Leo XIII his verbis: naturalistarum caput est, quod nomine ipso satis declarant, humanam naturam humanamque rationem cunctis in rebus magistram esse et principem oportere. Quo constituto, officia erga Deum vel minus curant vel opinionibus pervertunt errantibus et vagis. Negant enim quidquam esse Deo aucto­ re traditum; nullum probant de religione dogma, nihil veri quod non hominum intclligentia comprehendat, nullum 1 Concilium Vaticanum I, Ses. 6, c. 3. Denz. 1791. 2 Ibid. can. 5, Denz. 1814. ’ Acta Concilii Vaticani, cdid. Mansi...* t. 50, coi. 89. * Cf S Pium X, Pascendi domini gregis, et Sacrorum antistitum Denz 2074-2077; 2145. Introductio 37 magistrum, cui propter auctoritatem officii sit iure creden­ dum» *. Et ad rem nostram magis accedens, prosequitur idem Pontifex: «praeterea, quoniam est hominum natura primi labe peccati inquinata, et ob hanc causam, multo ad vitia quam ad virtutes propensior, hoc omnino ad honestatem re­ quiritur, cohibere motus animi turbidos et appetitus obedientes facere rationi. In quo certamine despicientia saepis­ sime adhibenda est rerum humanarum, maximeque exhau­ riendi labores ac molestiae, quo suum semper teneat ratio victrix principatum. Verum naturalistae et massones, nulla adhibita his rebus fide quas Deo auctore cognovimus, paren­ tem generis humani negant deliquisse; proptereaque libe­ rum arbitrium nihil viribus attenuatum et inclinatum pu­ tant. Quin immo, exaggerantes naturae virtutem et excellentiam, in eaque principium et norman iustitiae unice collocantes, ne cogitare quidem possunt ad sedandos illius impetus regendosque appetitus assidua contentione et summa opus esse constantia. Ex quo videmus vulgo suppeditare homini­ bus illecebras multas cupiditatum; ephemeridas commenta­ riosque nulla nec temperantia nec verecundia; ludos scenicos ad licentiam insignes; argumenta artium ex iis quas vocant, verismi, legibus proterve quaesita; excogitata subtiliter vitae artificia delicatae et mollis; omnia denique conquisita volup­ tatum blandimenta, quibus sopita virtus conniveat. In quo flagitiose faciunt, sed sibi admodum constant, qui expectationem tollunt bonorum coelestium, omnemque ad res mortales felicitatem obiiciunt et quasi demergunt in te­ rram»12. 19. B) Haeresis per excessum necessitatis gratiae ea est quae ita deprimit naturam seu liberum arbitrium ex pecca1 Li o XIII, Encyclica «Humanum genus», de secla massonum, die 20 aprilis 1884. Acta Leonis XIII, t. IV, Romae 1885, p. 51. 2 Ibidem, p. 55-56. Liber I: De necessitate gratiae to originali, ut dicat esse omnino impotentem ad quodlibet opus morale, etiam mere ethicum, volendum et perficien­ dum; solumque parem esse ad peccandum, nisi gratia Dei sucurratur. Et haec etiam haeresis, sicut et contraria eius pelagiana, duplicem forma n induit, nempe alteram extremam et radicalem, quae dicitur protestantismus; et alteram mitiorem seu moderatam, quae appellata est semiprotestantismus. 20. a) Protestantismus purus. Relictis praeformatoribus doctrinarum protestandum qui, diverso titulo, diversi sunt, ut praedestinatiani et hussitae aliique 1 relate ad amissionem liberi arbitrii per peccatum originale et ad positivam repro­ bationem seu praedestinationem ad mortem aeternam, satis nobis sit breviter recolere summam doctrinae Lutheri et Calvini relative ad conditionem humanae naturae post pec­ catum originale in ordine ad opera bona. luxta Lutherum, naturalia hominis post peccatum origi­ nale, non manserunt integra, ut scholastici delirant2, sed intrnsece et essentialiter corrupta. lustitiae orginali post pec­ catum Adae «sucessit intima, pessima, profundissima, ins­ crutabilis et ineffabilis corruptio totius naturae et omnium virium, in primis vero superiorum et principalium animae facultatum, quae infixa sit penitus intellectui, cordi et volun­ tati hominis»3. Ideo ergo «repudiantur qui docent hominem ex sua prima origine adhuc aliquid boni quantulumcumque etiam et quam exiguum atque tenue id sit, reliquum habere, capacitatem vi­ delicet et aplitudinem et vires aliquas in rebus spriritualibus»: retinuit quidem intellectum et voluntatem, at «inte­ llectum non in rebus divinis, et voluntatem non ut aliquid 1 325, 3 3 Cf. CONC. CARDIACUM. VA LENTI NUM III, CONSTANTTENSE Dcnz. nn. 316 627 et ss. Lutherus, In Genes, cap 3. LUTHERUS, Solid, dedar. I, de peccato originali, § ΙΟ. InTRODÜCTIO 39 boni et sani velit ‘. Consequenter homo in hoc statu «ex viri­ bus suis coram Deo nihil nisi peccare potest» et ideo vere dicendum est «peccatum esse de essentia hominis» 1 2 Liberum arbutrium post peccatum originale «totaliter extinctum est; est res de solo titulo vel potius titulus sine re, et dum facit quod in se est, peccat mortaliter», quia in hoc ordine «non plus valet quam lapis, truncus aut limus»3. «Omnia ergo hominum opera, omnes hominum conatus sunt peccata»4. «Stet ergo nobis-concludit Ca/vnnts-indubia ista veritas, quae nullis machinamentis quatefieri potest, mentem homi­ nis sic alienatam prorsus a Dei iustitia, ut nihil non impium, contortum, foedum, impurum, flagitiosum, concipiat, concu­ piscat, moliatur; cor peccati veneno ita penitus delibutum, ut nihil quam corruptum foetorem efflare quaeat. Quod si quidpiam interdum boni in speciem ostendat, mentem tamen semper hypocrisi et fallaci iniquitate involutam, animum interiore perversitate illigatum manere»5. Itaque homo post peccatum originale nihil omnino boni moralis velle aut facere potest, sed semper indeclinabiliter peccat, et tanto magis quanto magis conatur ad non peccan­ dum. Unde omnino requiritur gratia aut favor Dei, non qui­ dem ut homo non peccet —quia hoc est inevitabile— sed ut non inputentur peccata seu ut tegantur favore Dei. «Quando ergo Deus remittit peccatum, non iudicat peccatum non esse, sed ex gratia iudicat non esse vindicta prosequen­ dum»6. Obiective ergo aeque et semper peccat iustus et iniustus, sed iusto et habenti fiduciam peccatum non impu­ tatur ad poenam. Haec haeresis damnata fuit in Concilio Tridentino. 1 Ibidem, & 21 et 40. 2 Lutherus, In Gen., cap. 3. ’ Solid, dedar. II, cie libero arbitrio, 7. 4 Melanchton, De Locis theologicis, ed August. 1821, p. 22. 5 Calvinus, Inst., lib. II, cap 5, § 19. 6 Emesius Calvinianus, apud Vitum Ebermann, in Vindiciis Bellanniniants, cap. 7. 40 Liber I: De necessitate gratiae 21. b) Protestant ismus moderatus vel semiprotestanticus. Protestantes appellabant catholicos pelagianos'. Hanc accu­ sationem esse quadantenus fundatam putaverunt nonnulli catholici docti et pii, quos inter nominandi sunt, licet diver­ so titulo, Baius, Jansenius et Quesnellus, quibus postea ac­ cesserunt Pistorienses. Putabant ergo isti tchologos scholas­ ticos suo aristotelismo corrupisse veram doctrinam catholi­ cam ab Augustino traditam, et in verum pelagianismum paulatim inflexisse. Unde necesse erat Ecclesiam purgare a tali macula pclagianismi; explodendo doctrinas pseudo-catholicas theologorum scholasticorum et redire ad purum Au­ gustinum. Itaque, putantes distinctionem inter vires liberi arbitrii naturales seu ex natura et vires supernaturales seu ex gra­ tia, et consequenter inter bonum opus mere morale seu na­ turale, et opus supernaturale seu salutare, imo et inter opus mere salutare et opus meritorium, esse pelagianam, dice­ bant eam esse omnino reiciendam. Et ideo Baius dicebat: «A vanis et otiosis hominibus, secundum insipientiam philo­ sophorum, excogitata est sententia, quae ad pelagianismum reicienda est, hominem ab initio sic constitutum ut per dona naturae superaddita fuerit largitate conditonis subli­ matus et ad Dei filium adoptatus»2; et ideo «distinctio illa duplicis amoris, naturalis videlicet, quo Deus amatur ut auctor naturae, et gratuiti, quo Deus amatur ut beatificator, vana est et commentitia, et ad illudendum sacris litteris et plurimis veterum testimoniis excogitata»3. Similiter, «cele­ bris illa doctorum distinctio, divinae legis mandata bifa­ riam impleri, altero modo quantum ad praeceptorum ope­ rum substantiam tantum, altero quantum ad certum quem­ dam modum, videlicet secundum quem valeant operantem perducere ad regnum aeternum, hoc est, ad modum merito* Melanchton, loc. cit. S Pius V, Ex omnibus afflictionibus. Dcnz. 1024. ’ S. Pius V, ibidem, Denz. 1034. Introductio 41 rium, commentitia est et explodenda; illa quoque distinctio qua opus dicitur bifariam bonum, vel quia ex obiecto et om­ nibus circumstantiis rectum est et bonum, quod moraliter bonum appellare consueverunt, vel quia est meritorium reg­ ni aeterni, eo quod sit a vivo Christi membro per spiritum caritatis, reicienda est; sed et illa distinctio duplicis iustiliae, alterius quae fit per Sipritum caritatis inhabitantem; alterius, quae fit ex inspiratione quidem Spiritus Sancti cor ad poenitantiam excitantis, sed nondum cor inhabitantis et in eo caritatem diffundentis, qua divinae legis iustificatio impleatur, similiter reicitur»; «Item, et illa distinctio dupli­ cis vivificationis, alterius qua vivificatur peccator dum ei poenitentiae et viae novae propositum et inchoatio per Dei gratiam inspiratur; alterius, qua vivificatur qui vere iustificatur et palmes vivus in vite Christo efficitur, pariter com­ mentitia est et Scripturis minime congruens1. Consequenter «cum Pelagio sentiunt qui textum Apostoli ad Romanos II, 14»: «gentes, quae legem non habent, natu­ raliter ea quae legis sunt, faciunt», intelligunt de gentibus fidei gratiam non habentibus» 12; item, «cum Pelagio sentit qui boni aliquid naturalis, hoc est, quod ex naturae solis viribus ortum ducit, agnoscit»3; «amor naturalis, qui ex viribus na­ turae exoritur, ex sola philosophia per elationem praesump­ tionis humanae, cum iniuria crucis Chirti defenditur a non­ nullis doctoribus4; «nonnisi pelagiano errore admitti potest usus aliquis liberi arbitrii bonus sive non malus, et gratiae Christi iniuriam facit qui ita sentit et docet»5; «pelagianus est error dicere quod liberum arbitrium valet ad ullum pec­ catum vitandum»6. 1 2 ’ 4 ' 6 S. l’ii s V, Ibidem, Denz. 1061-1064. Ibidem, Denz. 1022. Ibidem, Denz. 1037. Ibidem, Denz. 1036. Ibidem, Denz. 1065. Ibidem, Denz. 1028. 42 Liber I: De necessitate gratiae Similiter, «Pelagii sententia est: opus bonum, citra gra­ tiam adoptionis factum, non est regni coelestis merito­ rium»1, Et «sentiunt cum Pelagio qui dicunt esse necessa­ rium ad rationem meriti ut homo per gratiam adoptionis sublimetur ad statum deificum»*2. Quae cum ita sint, omnis distinctio in bono et in malo morali respuenda est veluti pelagianismo infecta, sed omne opus bonum aut est totaliter bonum aut est malum, idest penitus malum. Et sic dicendum est quod «sicut opus ma­ lum ex sua natura est mortis aeternae meritorium, sic bo­ num opus ex natura sua est vitae aeternae meritorium»3; «nullum est peccatum ex natura sua veniale, sed omne pec­ catum meretur poenam aeternam»4; et similiter «non est vera legis obedientia quae fit sine caritate» 5. Haec ergo omnia veluti pclagiana sunt a vera theologia catholica expellenda. 22. Aliunde tamen contra lutheranos et calvinistas faten­ dum est per peccatum originale non fuisse totaliter extinctum liberum arbitrium, sed aliquo modo mansisse, scilicet libe­ rum a coactione seu violentia, non autem a necessitate67 ; si­ militer in sanctis datur vera iustitia interior et non mere imputativa, ut dicebant protestantes, non tamen mere entitativa et veluti otiosa, ut fingebant scholastici, sed dynamica et operosa, quae consistit in obedientia perfecta legis Dei '; Attamen vera et perfecta caritas potest simul esse cum peccato mortali, quando nondum haec caritas est vere praedominans8. 1 Ibidem, Denz. 1012. 7 Ibidem, Denz. 1017. ’ Ibidem, Denz. 1002. 4 Ibidem, Denz. 1020. ’ Ibidem, Denz. 1016. * Ibidem, Denz. 1039, 1041, 1046; lanscnius, apud Innoc. X, cum occa sione. Denz. 1094. 7 Baius, apud S. Pius V, Ibidem, Denz. 1042, 1069. 1 Ibidem, Denz. 1070, 1071, 1013. Introductio 43 Quia vero per peccatum originale homo totaliter amisit li­ bertatem a peccato (de qua libertate unice loquuntur Scrip­ turae)’, dicendum est secundum veram theologiam Augusti­ ni quod «in omnibus suis actibus peccator servit dominanti cupiditati»2, et «omne quod agit peccator vel servus peccati peccatum est»3, et damnabiliter peccat, etiam in eo quod necessario facit4; quia «liberum arbritrium in hoc atatu sine gratiae Dei adjutorio, nonnisi ad peccatum valet»5; et «pec­ cator non est liber nisi ad malum sine gratia Liberatoris»6, nam «sine gratia nihil amare possumus nisi ad nostram con­ demnationem» et «voluntas quam gratia non praevenit, nihil habet luminis nisi ad aberrandum, ardoris nisi ad se praecipitandum, virium nisi ad se vulnerandum, est capax omnis mali et incapax ad omne bonum»8. Et inde est quod secundum veram theologiam, «omnia opera infidelium sunt peccata, et philosophorum virtutes sunt vitia»9; immo et ipsa «oratio impiorum est novum pec­ catum, et quod Deus illis concedit est novum in eos iudicium»1011 . Neque excusari possunt coram Deo ex impossibili­ tate servandi legem sine gratia, quia «definitiva haec sen­ tentia: Deum homini nihil impossibile praecipere, falso tri­ buitur Augustino, cum Pelagii sit» Haec est vera et authentica doctrina Augustini, partim deturpata a Protestant ibus, partim vero a scholasticis theologis, et est doctrina omnino tenenda, quia «ubi quis invenerit doctrinam in Augustino clare fundatam, illam absolute po­ test tenere et docere, non respiciendo ad ullam Pontificis 2 3 4 5 6 7 s 9 10 11 Ibidem, Denz. 1035. Ibidem, Denz. 1040. Ibidem, Denz. 1035. Ibidem, Denz. 1067. Ibidem, Denz. 1027. Quesnellus, apud Cu MENTEM XI. Unigenitus, Denz. 1388 Ibidem, Denz. 1390. Ibidem, Denz. 1389. Baius, et Jansenius, Ibidem, Denz. 1025, 1298 Quesnellus, Ibidem, Denz. 1409. Baius, Ibidem, Denz. 1054. 44 Liber I: De necessitate gratiae bullam»1. Unde et dicebant: «malo errare cum Augustino quam bene sentire cum Papa»2. Haec est doctrina semiprotestantium, quam plures Ro­ mani Pontifices damnaverunt, scilicet S. Puis V et Gregorius XIII Baium; lansenium Urbanus VIII, Alexander VIII, Inno­ centius X; Quesncl, Clemens XI; Pius VI Pistorienses damna­ vit. Quod si comparemus semipelagianismum cum semiprotestantismo, apparet magis accedere semiprotestantismus ad protestantismum, a quo fere nonnisi verbis differt, quam semipelagisnismus ad pelagianismum. Quae quidem doctrina non est nisi falsus quidem supernaturalismus, quia fundatur non in elevatione supernaturalium relate ad naturalia rite intellecta, sed in depressio­ ne vel potius destructione verae naturae, super qua nihil veri su perna tura lis mi aedificari poterat. Unde quod super­ natural isti dicunt vel est pura denominatio extrinseca, vel ad meram naturam plus minusve reducitur, quia ab eo tollitur vera transcendentia et vera ratio indebiti. Quae cum ita sint, nihil mirum si posterioribus temporibus haec haeresis extrema naturaliter duxerit ad magis radicalem positionem naturalismi quam fuerit positio pelagina, ut in moderno protestantismo comperimus. Et ita verificatur quod dixisse fertur Innocentius III, scilicet, haereses oppo­ sitas facies quidem habere diversas, caudas tamen ad invi­ cem colligatas3. 23. Denique modernis temporibus sequelae quaedam utriusque haercseos apparuerunt, specialiter in ordine ad cognitionem veritatum ad religionem pertinentium. Nam, ex una parte ontologistae et rationalistae puri, pantheism© 1 Jansenius, Denz. 1320. - Apud Lange, De gratia Christi, η 114, p. 69. ’ Cf. N. Del Prado, o. c.. T I, p XLÏV, nota 1). Introductio 45 plus minusve infecti, tenent solam rationem per vires natu­ rales totam veritatem de Deo rebusque divinis assequi posse sine ulla supernatural i revelatione, vel si haec revelatio ex­ terior datur, est solum ad facilius, non vero ad simpliciter has veritates cognoscendas; quo fit ut totus ordo supematuralis de medio tollatur, quia revelatio rationi, non ratio re­ velationi seu fidei subordinaretur Ex alia vero parte, traditionalismus exaggeratus et agnosticistmis putant nullam veritatem ordinis religiosi posse sola ratione naturali certo cognosci absque supernatural! revela­ tione, scilicet nec exsistentia Dei, neque immortalitas et spiritualitas animae, neque factum divinae revelationis, qui omnes recto tramite descendunt ex pessimismo lutherano1 2. Et haec dicta sufficiant de erroribus circa gratiam Dei. 1 Cf. Documenta Ecclesiae: Denz. 1614-1621, 1655-1657. contra Günther; 1634-1639, contra Hermes; 1666-1676, contra Frohschammer; 16761684, de conventibus theologorum Germaniae; 1701-1714, de rationalismo absoluto et moderato, speciliatcr Concilium Vaticanum I, Ses 3, c. 4, can 1-3, Denz. 1795-1796; 1816-1818, de fide et ratione; 2084-2086, de modemismo; 1659-1665, de erroribus ontologistarum, speciliter, 1891-1930, de erro­ ribus Antonii Rosmini. Cf. Documenta Ecclesiae, Denz. 1622-1627, contra Bautin; 1649-1652, contra Bonnetty; Concilium Vaticanum I, Denz 1785, 1798-1799, 2072, 2145, contra agnosticismum modernistarum; et iam pridem Ecclesia simi­ les errores damnaverat contra Beguardos et Bcguinas, Denz, 475, et contra agnosticismum Nicolai de Ultricui ia. Denz. 553-570. Qua de re utiliter con­ suli possunt adnotationes ad Schema dogmaticum Concilii Vaticani I, \cta, Mansi, t. 50, col. 74-78, 81-85, ! 12-115. QUAESTIO CIX DE NECESSITATE GRATIAE 24. Ergo S. Doctor tractatum de gratia exorditur a quaestione de necessitate gratiae, non quidem de necessitate ducta ex causa formali vel materiali —quia gratia non est ens per se subsistens seu necessario habens esse—, neque a causa efficienti -quia gratia non fit coacte seu violenter, quin desinat esse gratia-, sed necessitate sumpta ex parte causae finalis, quasi medii ad finem totius humanae vitae. Cum enim, ut supra diximus in introductione tractatus, tractatus de gratia sit per prius moralis quam dogmaticus, et in moralibus principium sumatur a fine, ordo materiae postulabat ut a fine gratiae exordium sumeretur1. Quaestio ergo est de necessitate gratiae Dei ad finem ul­ timum humanae vitae consequendum, ex qua sumitur ratio essendi seu exsistendi in nobis. Et quia necessitas finis po­ test esse et absoluta seu ad esse simpliciter, et relativa seu ad melius et facilius esse* 2, utraque considerabitur, speciali­ ter vero necessitas absoluta seu ad esse simpliciter, sicut cibus dicitur necessarius ad conservationem humanae vitae. Auctores moderni solent incipere tractatum de gratia a consideratione de natura gratiae actualis et consequenter de eius necessitate veluli de proprietate eius, ac dein de gratia habituali; qui quidem modus considerandi ortum ducit a ' Cf. S. ΤηΟΜΑΜ,Ι, 82, I. diversos modos necessitatis. 2 Cf. S. Thomam, III, 1,2. 48 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae 1 Suarezio'. At, sicut bene observat Lange, S.J., cum haec quaestio de natura gratiae actualis sit minus certa et clara quam quaestio de necessitate gratiae ut sic, abstrahendo ab actuali vel habituali, exordiendum est «potius a necessitate gratiae generice intellectae, inter gratiam habitualem et ac­ tualem nonnisi posterius distinguendo»2. Hoc est ergo redi­ re ad ordinem S. Thomae, qui magis etiam accedit ad ordi­ nem doctrinae Ecclesiae, maxime et specialiter insistentis in necessitate gratiae, et pauca solum tangens de natura eius; et tamen Suarezius monebat quod ipse «nihil ve/ pa­ rum a S. Thomae ordine seu methodo» discedebat3. 25. Quantum vero aci ordinem articulorum huius cptaestionis, non conveniunt expositores qui de hac re occupati sunt. Caietanus distribuit totam quaestionem in duas portio­ nes principales, scilicet de necessitate gratiae pro homine nondum constituto in gratia habituali (art. 1-8); et de necessi­ tate gratiae pro homine iam in gratia constituto (art. 9-10); quae sunt quasi necessitas formae gratiae, et usus formae iam datae et hahitae. Primam autem partem subdividit in duas, scilicet relati­ ve ad bonum faciendum (art. 1-6) et relative ad malum seu peccatum vitandum (ari. 7-8). Sic enim scribit: «Adverte... ordinem articulorum. Hacte­ nus siquidem de necessitate gratiae in homine ad bonum; in duobus autem nunc sequentibus articulis de necessitate eiusdem respectu mali; et denum in ultimis duobus de necessitate eiusdem in homine iam constituto in gratia tractatur: ut nulla necessitas praetermissa videatur»4. Et iterum: «Ii duo articuli (ultimi) de necessitate divini auxilii ad usum gratiae sunt; quoniam multis datur gratia I , 1 2 * 4 StAREZ, De gratia, procemium. n. 6, edit. Vives, t. 7, p. XI. Lange, De gratia. Friburgi Brisgoviae, 1929, praefatio, p IV. Suarez, l. c. Caietanus, In I II. q. 109, an. 7. η. I. L. 1, 0. CIX: De necessitate gratiae 49 quibus non datur uti ea quando oportet, sed, divina permis­ sione, abiicere eam. Et sic datur donum, quo possunt bene operari et resistere tentationibus et perseverare, omnibus quibus datur gratia; non tamen omnibus datur executio ho­ rum simpliciter, ut experientia testatur, quia non omnibus dantur extrinseca requisita ad talem executionem. Et ideo oportet orare: «ne proiicias nos in tempore senectutis; cum defecerit virtus nostra, ne derelinquas nos, Domine» ', et «ne nos inducas in tentaiones»123. Quem ordinem sequitur etiam Conradus Koellin', qui etiam conatur invenire ordinem inter singulas istas partes -de quo Caietanus nihil dixerat — , licet minus feliciter, ut videtur; et subobscure videtur innuere loannes a S Thoma in sua Isagoge4. Inter rccentiores, eamdem lineam sequi videntur Billot5, Del Prado, nam ad hoc reducitur quod ipse dicit hominem indigere gratia ad tria, scilicet ad bonum faciendum, ad ma­ lum vitandum et ad perseverandum in bono67 , Hugon1 et Pe­ gues, qui pressius accedit ad modum Caietani8; neque aliud innuit Satolli, quem -de more— sequitur Paquet9. Attamen loannes a S. Thoma, in proprio loco tractatus de gratia, alium ordinem proponit vel saltem innuit. Nam dis­ tribuit totam quaestionem in duas partes, in quarum prima ageretur de ncessitate gratiae respectu operum quoad sub­ stantiam naturalium (art. 1-4); in secunda vero de necessi­ tate gratiae ad opera quoad substantiam supematuralia Psalm. 70, 9. Caietanus, In l-II, q. 109, ad art. 10. n. 3). Conradus Koellin, h. 1. art. I, initio, edit. cit. p. 897. Ioannes A S. TltOMA, Isagoge, /i. I. edit, cit 1931, p. 178. Billot, De gratia, edit. 1923, p. 60. N. dei Prado, Dr gratia et libero arbitrio, t. I, p. 3-4. Hugon, Tractatus dogmatici, l. II. edit. I, p. 227. PEgues, Commentaire français littéral de la Somme théologuique. t IX. h. I., edit. 1929. p. 509. 9 Paquet, h. /., edit. 1906, p. 63. 1 2 3 4 5 6 7 50 L. I, Q. C1X: De necessitate gratiae (art. 5-10), nihil amplius de utraque parte suadens, nisi reproducendo verba S. Thomae *. Quam viam magis explicite propronunt Salmenticenses, quando scribunt: «Sicut autem gratia supponit naturam, oportuit quod disputatio de gratia in ordine ad opera natu­ ralia praecederet eam quae necessitatem gratiae ad opera supernaturalia considerat; hac enim methodo velut per quosdam gradus ducitur intellectus ut ab infimis ad supe­ riora conscendat. Et eumdem (=ordinem) observavit D. Tho­ mas, nam in primis quatuor huius quaestionis articulis prae­ cipue disseruit de necessitate gratiae ad ea quae sunt natura­ lia; deinceps vero agit de his quae ad ordinem supematuralem pertinent, vel utrique ordini communia sunt. Quocirca, superatis difficultatibus, quae in consideratione gratiae de­ sideratae ad opera naturalia ocurrebant (disp. 2), aequum est ut de necessitate gratiae ad supernaturalia iam dissera­ mus (disp. 3)»2 Quae divisio considerationis de necessitate gratiae adeo placuit posterioribus theologis, ut —relative ad gratiam ac­ tualem, ut ipsi dicunt— ad omnia fere manualia recentiora transierit, cum quadem tamen diversitate; nam dum aliqui incipiunt a necessitate gratiae pro operibus ethice bonis seu ordinis naturalis, ut Palmieri, Hervé et Zubizarreta; alii, e contra, a maiori necessitate, quae est pro operibus salutaribus seu ordinis supernaturalis, de qua etiam documenta Ec­ clesiae loquuntur, incipiunt, et hic modus frequentior est, quem inter alios sequuntur Hurter, Mazzella, Pesch, Del Val, Leroher, Beraza, Lange et alii. Tertium modum, quasi ex utroque conflatum, prononit Laurentius Janssens, qui et ait quod ordo articulorum huius quaestionis est pulcherrimus. Ergo totam istam quaestio-* 1 1 Ioannes A S. Thoma, In l-II, disp. 19 et 20, specialiter initio disp. 20, edit. Lugduni 1663, pp. 381-382. 1 SalmanTICENSES, Disp 3 de Gratia, prolog., edit cit t. 9, p. 327a Vide etiam disp. 2, prolog., p. 137 b in fine. L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae 51 nem-sicut Caietanus el Conradus fecerant-distribuit in duas partes, scilicet de necessitate gratiae in homine gratia desti­ tuto (art. 1-8), et de necessitate gratiae in homine iam gratia ornato (art. 9-10). Primam vero partem subdividit in duas -sicut fecerant loannes a S. Thoma et Salmanlicenses—, nempe de necessitate gratiae in homine gratia destituto ad opera bona ordinis naturalis (art. 1-4), et ad opera salutaria seu ordinis supernaturalis (art. 5-8). Fatetur tamen quod inde ab initio inducitur a S. Thoma respectus ad ordinem supernaturalem *. 26. Quid ergo de hac re sentiendum sit, attendendo ad ipsum textum S. Thomae, determinare oportet. Et, ut a se­ cundo modo incipiamus, dicendum est illum non esse funda­ tum in textu, sed aliunde textui impositum. Certissime enim S. Doctor in omnibus articulis, inde a primo, loquitur de necessitate gratiae ad opera bona supernaturalia et quidem per prius; at vero de necessitate gratiae ad opera bona natu­ ralia solum secundario et ut melius appareat necessitas gra­ tiae ad supernaturalia, ut legenti patet. Unde, licet distinc­ tio inter ista duo genera operum bonorum et consequenter inter duplicem necessitatem gratiae, clara sit et explicita apud S. Thomam, non tamen est praecipua neque secundum eam constructa fuit haec quaestio. Et merito, quia theologus maxime insistere debet in necessitate gratiae pro operibus ordinis supernaturalis, de quibus unice loquebantur Conci­ lia ante S. Thomam. Praeterea, sistendo in ordine mere naturali, specialiter post naturam lapsam, non est necessitas gratiae habitualis, quae est essentialiter ordinis supernaturalis, sed solum gra­ tiae actualis; et ita haec consideratio connexa est cum illa Suarezii secundum quam prius de gratia actuali et dein de gratia habituali agendum erat-quae est proprie necessaria 1 Lai RENTIUS Janssens, De gratia Dei et Christi. Friburgi Brisgoviae 1921, h. I. p. 85. 52 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in ordinc supernatural!-, et insuper connectitur cum ilia alia Suarezii et plurium aliorum doctrina de aequalitate vi­ rium naturae purae et naturae lapsae relate ad bona opera ordinis naturalis. Unde apparet quod haec distictio quaes­ tionis est forma quaedam originis suarezianae imposita tex­ tui S. Thomae. Et vere Suarezius, post sex longa prolegome­ na, aggreditur tractatum ipsum de gratia, considerans ne­ cessitatem gratiae in duobus primis libris, relate ad istam q. 109, ut ipsemet ait . * lam vero Suarezius hoc praecise modo considerat necessitatem gratiae, nempe in libro primo agens «de necessitate gratiae ad perficienda opera moraliter bona ordinis naturalis et ad contraria peccata vitanda»; in secundo vero «de necessitate gratiae ad actus divini ordinis eliciendos, servanda supernaturalia praecepta et peccata illis contraria vitanda»; quem ordinem explicat et iustificat Suarezius eodem fere modo ac Salmanticenses supra relati, quondo ait: «Utraque necessitas... distincte tractanda est, et incipiendo a notioribus, in hoc libro dicemus de necessitate gratiae ad opera naturalia; in sequenti vero de eiusdem ne­ cessitate ad opera supernaturalia»* 2. Itaque loannes a S. Thoma et Salmanticenses incaute ac­ ceperunt hunc modum suarezianum qui, cum eis videretur optimus, postea conati sunt imponere textui S. Thomae, absque ullo in textu fundamento, et contra modum tradilionalem Caietani et Conradi. In pugna contra Protestantes et Baianos, haec distinctio apparebat fundamentalis et quasi in prima linea esset po­ nenda —et ideo est propria theologiae posttridentinae—, sed non licet sine anachronismo manifesto eam transferre ad textum antetridentinum S. Thomae, qui est in alio angulo visionis constructus. ' Suarez, De gratia, lib 1, praeludium, η. I., p. 355a. 2 Suarez, De gratia, lib. I, praeludium, n. 3, p. 356. Vide etiam lib II, praclud. n. 1., p. 585. L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae 53 27. Et inde etiam apparet defectus tertii et eclectici modi quem proponebat Laurentius Janssens, ex qua parte planum suarezianum sumpsit, probabiliter nesciens unde veniret et quo pergeret. 28. Modus autem primus Caietani et aliorum in textu manifeste fundatur, ut vel leviter inspicienti titulos articulo­ rum patebit. Hanc enim particulam: «homo absque gratia» repetit S. Doctor octies, idest toties quot articulos ponit (art. 1-8); dein, bis repetit particulam: «homo gratiam consecu­ tus vel in gratia constitutus absque alio auxilio gratiae», in duobus ultimis articulis (art. 9-10). Inspicienti vero titulos octo priorum articulorum, statim etiam apparet quod sex primi respiciunt prosecutionem boni (art. 1-6); duo vero, qui supersunt, vitationem mali seu peccati praeteriti vel futuri (art. 7-8). Denique legenti titulos sex primorum articulorum, appa­ ret illico distinctio inter cognitionem veri, quae est quod­ dam bonum (art. 1), et prosecutionem boni per voluntatem (art. 2-6), tum in genere (art. 2), tum in specie relate ad sin­ gula bona quae requiruntur ad salutem (art. 3-6). 29. Haec ergo explicatio est litteralis et obvia, eamque aliquo modo complendo possumus sequenti schemate con­ trahere: De necessitate gratiae pro homine: I) Gratia destituto: A) Ad bonum faciendum: a) Ex parte intellectus: cognitio veri (art. 1). b) Ex parte voluntatis: volilio et prosecutio boni: 1) In genere (art. 2). 2) In specie respectu: a) Legis observandae quoad: — Primum praeceptum (art. 3). - Cetera praecepta et totam legem (art. 4). β) Ipsius tratiae obtinendae quoad: - Consummationem eius seu gloriam vel ultimam gratiam (art. 5). — Seminationem ipsius seu meram gra­ tiam viae vel primam gratiam (art. 6). B) Ad malum seu peccatum vitandum: a) Praeteritum: resurgere a peccato (art. 7). b) Futurum: cavere et vitare peccatum (art. 8). II) In gratia iam constituto: A) Ad bonum feciendum vel malum vitandum per qualecumque tempus (art. 9). B) Ad bonum faciendum et malum vitandum perse­ veranter usque ad finem vitae inclusive (art. 10). Ex hoc apparere potest quod tota haec quaestio est valde logice et rigorose constructa, ubi notandus est parallelismus inter articulum tertium et articulum quintum ex una parte, et articulum quartum et sextum ex alia parte, procedendo quasi a maiori seu difficiliori ad minus seu facilius; id quod est aequivalenter procedere a clariori necessitate ad minus claram et obviam. Sub hoc ergo respectu speculativo et systematico, videtur esse optima iustificatio ordinis articulo­ rum, et S. Doctor in hoc opere in unum corpus coadunasset elementa dispersa quae prius seminaverat in diversis operi­ bus, scilicet in Sententiis, in De Veritate, in Summa contra Gentiles et in Quodlibetis, quorum loca indicantur in capite singulorum articulorum. 30. Haec tamen explicatio videtur esse nimis exclusiva, utpote non attendens satis fontes S. Thomae neque histo­ riam quaestionis quam versat; et tamen vera et fundata spe­ culatio theologica non fit a priori, sicut speculatio philosop­ hica, sed attentis principiis et documentis fidei divinae, cui subservit. L. 1, O CIX: De necessitate gratiai 55 Crederim ergo quod in constructione huius quaestionis S. Thomas, utpote theologus perfectus, attendit simul duo, scilicet exigentias materiae tractandae secundum principia fidei, et aliunde exigentias verae scientiae speculativae, et ideo interpres eius obiectivus non debet eum respicere sub puro speculativismo neque sub puro positivismo, sed tem­ perate et absque ulla extremorum exaggeratione. Materia itaque tractanda in hac quaestione non est pri­ mo adinventa a S. Thoma, sed in doctrina Ecclesiae et in traditione continebatur contra haeresim pelagianam, quam quidem doctrinam sine dubio cognoscebat S. Thomas, sicut et diversas formas pelagianismi, licet forte non adeo accu­ rate sicut modo nos cognoscimus, qui plura et meliora do­ cumenta habemus. Tota ergo intentio S. Doctoris in hac quaestione est defendere et exponere doctrinam Eccleisae contra haeresim pelagianam, ut apparet textum legenti, et quidem secundum diversa eius pronunciata seu diversas eius formas. Unde in quodam loco parallelo scribit S. Thomas: «In hac quaestione cavendus est error Pelagii, qui posuit quod per liberum arbitrium homo poterat adimplere legem et vitam aeternam mereri, nec indigebat auxilio divino, nisi quantum ad hoc quod sciret quid facere deberet, secum illud Psalmi 142, 9: «Doce me facere voluntatem tuam». En pelagianismus purus, qui respondet expositioni supra datae. Sed quia hoc nimis parum videbatur, ut solam scien­ tiam haberemus a Deo, caritatem autem, qua praecepta le­ gis implentur, haberemus a nobis, ideo postmodum Pelagiani (=semipelagiani) posuerunt quod initium boni operis est homini ex seipso, dum consentit fidei per liberum arbi­ trium, sed consummatio est homini a Deo. Praeparatio au­ tem ad initium boni operis pertinet. Unde ad errorem pelagianum (semipelagianum) pertinet dicere quod homo possit se ad gratiam praeparare absque auxilio divinae gratiae, et 56 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae est contra Apostolum, qui dicit ad Philippenses, I, 6: «Qui coepit in vobis opus bonum, ipse perficiet» 1 Aliunde, secundum ipsum S. Thomam, vitatio peccati et detestatio eius, quae est initium resurrectionis a peccato, sunt quaedam dispositio ad gratiam, scilicet negativa2. Unde hoc ipsum spectat ad haeresin semipelagianam \ Similiter etiam cognoscebat ad hanc formam pelagianismi pertinere quod homo per solas vires naturales liberi arbi­ trii posset in gratia persevaerare usque ad mortem, sine nova gratia4. Oportebat ergo impugnare hanc haeresim et defendere doctrinam Ecclesiae de necessitate gratiae secundum hanc duplicem formam pelagianismi puri et semipelagianismi. 31. Sed aliunde, secundum exigentias spectdationis scienlificae, a generalibus ad particularia oportet descende­ re. Et in morali geminatur consideratio eiusdem rei in uni­ versali et in particulari, ut patet in tractatu de beatitudine et de actibus humanis5: nisi enim in universali esset consi­ deratio, non eesct processus scientificus; nisi in particulari, non esset moralis et normativa consideratio. Et quia in ma­ teria morali sumus, in qua necessario concurrere debet et intellectus et voluntas, ideo oportebat incipere quaestionem a generali quadam consideratione necessitatis gratiae pro intellectu respectu veritatis cognoscendae, et voluntatis res­ pectu boni appetendi et exequendi; eo vel magis quod relati­ ve ad intellectum erat tunc temporis positio quaedam extre­ ma illuminismi arabo-augustiniani, quam oportebat exami­ nare; et hic articulus respectu intellectus postulabat alium 1 Quodlib. 1, ari. 7. Istud Quodlibetum et hic tractatus de gratia viden­ tur esse eiusdem fere temporis, nempe Quodlibetum I anni 1269, mense martio, tractatus vero de gratia, anno 1269-1270. 2 Hic, art. 8 ad 1. ’ 111 Contra Gent., cap. 157 et 160. * III Contra Gentiles, cap. 155. ’ I-Π, 1 prol.; I-II, 6. prol. L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae 57 parallelum respectu voluntatis. Seel principalis praeoccupa­ tio in hac generali consideratione erat manuducere seu in­ troducere ad impugnationem concretam pelagianismi: unde et in loco parallelo Sententiarum hanc quaestionem de in­ tellectu versat ultimo loco, ac si ageretur de quaestione dis­ putata inter theologos citra fidem. Sic ergo, secundum ista principia, tota quaestio dividitur in duas parte, scilicet in introductionem (art. 1 et 2), ubi agi­ tur de necessitate gratiae in genere ad quemcumque actum humanum completum et perfectum, tum ex parte intellec­ tus (art. 1) tum ex parte voluntatis (art. 2); et in illa tradun­ tur principia fundamentalia totius quaestionis; et in corpus quaestionis, quod est impugnatio pelagianismi (art. 3-10), tum sub forma extrema et crudiori (art. 3-5), tum sub forma mitigata semipelagianismi (art. 6-10). Et quidem, cum pelagiani puri nullam admitterent gra­ tiam internam, in disputatione cum ipsis semper intelligitur homo sine gratia relative ad bonum morale supematurale. Hoc autem bonum duplex, scilicet medium, quod est observatio seu adimpletio legis, et ita singillatim eos impugnat relate ad primum et maximum praeceptum, quod est dilectio Dei super omnia (art. 3), et deinde relate ad cetera legis praecepta (art. 4); et finis, hoc est, vita aeterna seu gloria, saltem per modum meriti, et quantum ad hoc eos impugnat articulo se­ quenti (art. 5). Semipelagiani vero admittebant quamdam gratiam inter­ nam, non quidem respectu principii boni operis supernatu­ ralis, sed solum respectu perfectionis seu consummationis eius. Unde in disputatione contra semipelagianos oportebat considerare hominem veluti in duplici statu, scilicet et sine gratia, relative ad praeparationem ad gratiam seu ad initium operis salutaris (art. 6-8); et cum gratia relate ad continua­ tionem et perseverantiam in bono gratiae (art. 9-10) iam ac­ cepto. It Sent., dist. 28, art. 5 58 L. I, 0. CIX: De necessitate gratiae Praeparatio autem ad gratiam sine gratia impugnatur, sive agatur de maiori, scilicet de positiva praeparatione per actus positive bonos (art. 6), sive de minori, nempe de nega­ tiva (art. 7-8), tum quoad detestationem peccatorum praete­ ritorum et resurrectionem ab eis, quod maius est in hoc ge­ nere (art. 8), tum quoad vitationem futurorum, quod est mi­ nimum (art. 8). Perseverantia vero in gratia iam accepta sine nova gratia impugnatur, tum pro faciliori, scilicet pro longo aliquo tem­ pore (art. 9), tum pro difficiliori, scilicet pro tota vita usque ad mortem (art. 10). Qua in re miro ordine procedit a clario­ ri ad minus clarum et quidem secundum positiones ipsius adversarii, eum per seipsum quasi involvens et superans. Et impugnat prius pelagianismum quam semipelagianismum, non solum quia chronologice prior est, sed etiam quia facilius vinci potest quam semipelagianismus. 32. Quae cum ita sint, totus ordo articulorum huius quaestionis potest sequenti schemate proponi: De necessitate gratiae adversus pelagianos I) In genere (ad modum introductionis): necessitas gene­ ralis gratiae ad quemcumque actum humanum seu moralem completum et perfectum... A) ex parte intellectus: ad quodcumque verum cog­ noscendum (art. 1). B) ex parte voluntatis: ad quodcumque bonum appe­ tendum vel faciendum (art. 2). II) In specie. A) contra pelagianos puros: (homo sine ulla gratia in­ terna) respectu... a) Mediorum, hoc est, observationem seu adim­ pletionem praeceptorum Legis Dei, scilicet. 1) Primi praecepti: diligere Deum super om­ nia (art. 3). L. I, 0. CIX: De necessitate gratiae 59 2) ceterorum praeceptorum Legis (art. 4). b) finis, idest vitae aeternae seu gloriae, saltem merendae (art. 5) B) contra semipelagianos, pro homine... a) antequam, habeat gratiam: praeparatio ad gratiam sine gratia... 1) positiva per actus bonos (art. 6). 2) negativa per vitationem actuum malorum scilicet: a) detestando peccata praeterita (art. 7). β) cavendo peccata futura (art. 8). b) postquam homo habet gratiam internam, ad eam conservandam sine nova gratia... 1) pro aliquo longo tempore (art. 9). 2) pro toto tempore vitae usque ad mortem in­ clusive (art. 10) 33. Sequentes ergo hanc divisionem, per diversa capita considerabimus: primo, necessitatem gratiae in genere ad quemcumque actum humanum seu moralem perfectum et completum; secundo, necessitatem gratiae in specie tum contra haeresim pelagianam, tum contra haeresim semipelagianam. Simul tamen, ex eisdem principiis impugnabi­ mus contrariam haeresin protestantismi et si mi protest antismi. SECTIO PRIMA DE NECESSITATE GRATIAE IN GENERE 34. Actus humanus essentialiter coalescit ex actu inte­ llectus et ex actu voluntatis. Et quidem in psychologia actus humani, actus intellectus praecedit actum voluntatis. Unde hoc caput de necessitate gratiae in genere pro actu humano seu morali completo et perfecto, duas partes habebit, scili­ cet de necessitate gratiae pro actu intelectus, quae primo loco tractabitur, et de necessitate gratiae pro actu volunta­ tis, quae postea discutietur. Licet autem gratiam quamdam supernaturalem pro actu intellectus iam consideraverit S. Doctor in tractatu de Lege Antiqua et Nova, tamen ob positionem illuminismi arabicoaugustiniani, et ut principia traderet solida et universalia ad confutandam haeresim pelagianismi, in hac quaestione de novo insistit, eo vel magis quod ibi potius de exteriori gratia quam de interiori erat sermo. Art. 1.-Utrum homo sine gratia aliquod verum cognoscere possit 35. Articulus iste est infinitae fere foecunditatis et in infinitum protraheretur, si vellemus totam eius virtualitatem evolvere. Quia ergo maior pars eorum quae circa hanc rem dici poterant, spectant partim ad theologiam funda­ mentalem, part i m vero ad tractatum de fide, liceat nobis " ■J L 62 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in genere fundamentalia tantum exponere, prout ad praesentem trac­ tatum pertinent. Et quia verorum est duplex genus, scilicet ordinis natura­ lis et orginis supernatural is, eo quod «verorum -ut ail S. Doctor-, quaedam sunt naturali rationi proprotionata, quae­ dam naturalem rationem excedunt1, sequentes exemplum S. Thomae separatim considerabimus necessitatem gratiae ad cognoscenda vera ordinis naturalis et ordinis supernaturalis. Et quia necessitas gratiae clarior apparet relate ad veri­ tates ordinis supernaturalis cognoscendas quam relative ad veritates ordinis naturalis, ideo ab ordine supernatural! in­ cipiendum est seu a maiori ad minus, ut fecit S. Doctor in Sententiis. §1 DE NECESSITATE GRATIAE AD COGNOSCENDAS VERITATES ORDINIS SUPERANTURALIS 36. Ut solutio quaestionis rite dari possit, operae pre­ tium est breviter explicare terminos quaestionis et errores occurrentes recensere. A. Explicatio terminorum quaestionis 3) 1. a) Nomine veritatum ordinis supernaturalis intelliguntur mysteria supematuralia, quae viribus naturalibus in­ tellectus humani et creati de se impervia sunt, scilicet quae nec sunt per se nota sensui vel intellectui, neque ex princi­ piis per se notis concludi possunt. Quae quidem relate ad hominem, sic determinat S. Thomas: «Illa naturalem ratio­ nem excedunt quae non possunt concludi ex primis princi­ piis per se notis. Cum enim prima principia sint sicut instruII Sent., dist. 28, art 5. Ari. I: Ad cognoscendum verum 63 menta intellectus agentis, ut Commentator dicit in III de anima, oportet ea esse proportionata virtuti eius, sicut orga­ na corporalia sunt proportionata virtuti motivae; unde quae ex primis principiis concludi non possunt, naturale lumen intellectus excedunt. Huiusmodi autem sunt ea quae fidei sunt, et futura contingetia et huiusmodi» Haec autem mysteria supcrnaturalia —quae supernaturalia dicuntur ex parie obiecti cognoscibilis— sunt duplicis generis: alia large dicta, quae ex sola voluntate Dei depen­ dent in ordine ad providentiam et gubernationem creatura­ rum, ut sunt futura contingentia, quae non connectuntur ne­ cessario cum essentia vel eixgentiis mundi vel partium e ius, ut dies indicii vel finis mundi; alia sunt mysteria supernaturalia proprie et stricte dicta, quae necessario pertinent ad ipsum ordinem deitatis in seipsa, ut mysterium Trinitatis, quae sunt supcrnaturalia quoad essentiam vel substantiam. Quam doctrinam conceptis verbis tradit concilium Vati­ canum I docens quod «hoc quoque perpetuus Ecclesiae Cat­ holicae consensus tenuit et tenet: duplicem esse ordinem cognitionis... obiecto etiam distinctum..., quia praeter ea ad quae naturalis ratio pertingere potest, credenda nobis pro­ ponuntur mysteria in Deo abscondita quae, nisi revelata di­ vinitus, innotescere non possunt...»2. Explicat etiam quod haec divina et supcrnaturalia mys­ teria complectuntur sive ipsum Deum in seipso sive aeterna voluntatis suae decreta circa gubernationem creaturarum et docet relate ad mysteria ipsius Dei in seipso quod ratio humana per proprias vires «numquam idonea redditur ad ea perspicienda instar veritatum quae proprium ipsius obiectum constituunt; divina enim mysteria snapte natura intellectum creatum sic excedunt, ut etiam revelatione tra­ dita et fide suscepta, ipsius tamen fidei velamine contecta et* 1 1 III Sent., dist 28. an. 5. Vide etiam 1 Contra Gentiles, cap 3-9 1 Concilium Vaticanum I, Ses. 3. cap. 4, Denz. 1795. ’ Ibidem, cap. 2, Denz. 1785. 64 L. 1, 0. CIX: De necessitate gratiae in genere quasi quadam caligine obvoluta maneant, quamdiu in hac vita mortali peregrinamur a Domino» *. Maxime autem, ut patet, intelliguntur mysteria supernaturalia proprie et stricte dicta. 38. b) At istaemet veritates supernaturales dupliciter cognosci possunt in hac vita-et est distinctio ex parte modi cognoscandi seu ex perte subiecti —supposita exteriori revela­ tione divina, scilicet materialiter, per resolutionem ad aliquod signum divinum supernaturale quoad modum et naturale quoad substantiam, nempe ad miraculum; et formaliter, per resolutionem immediatam ad illuminationem interiorem qua accipitur auctoritas Dei revelantis immediate et propter seipsam2. Quia cum principium unicum cognitionis pro nobis is­ torum mysteriorum supernaturalium est divina revelatio, du­ pliciter cognosci a nobis possunt sicut et ipsa revelatio, nem­ pe vel in signo aliquo exteriori, divinae revelationis, vel in proprio principio et fonte revelationis, qui est Deus ipse ut Prima Veritas revelans. S. Thomas appellat primum modum cognitionem mere speculativam, secundum vero cognitionem affectivam seu producens aliquem amorem Dei \ 39. c) Gratia vero sumitur proui distinguitur contra na­ turam et excedit exigentias naturae, hoc est, pro auxilio ali­ quo stricte supernatural!. Quae quidem gratia, cum ad ordi­ nem cognitionis hoc in loco referatur, debet esse lumen ali­ quod supernaturale, quo intellectus possibilis hominis illu­ minatur ad haec mysteria cognoscenda. Et potest esse du­ plex, scilicet vel per modum gratiae gratis datae et auxilii transeuntis, sicut est lumen propheticum, vel per modum gratiae gratum facientis, sive sit per modum permanentis, ut lumen habitus fidei vel donorum intellectualium, sive per 1 Ibidem, cap 4, can. I, Denz. 1796, 1816. - Cf . S. Thomam, II-II, 1.4, ad 2; 5, 2. ’ t, 54, 1, relate ad daemones. cognoscendum verum 65 modum illustrationis transeuntis ex aliqua gratia mere ac­ tuali; nom autem necesse est intelligere ipsam gratiam sanctificantem, quae solet dici habitualis; et haec gratia quasi gratis data potest esse etiam mere exterior, nempe re­ velatio exterius proposita et miraculis confirmata. Gratia ergo illuminans potest esse exterior vel interior, quae ite­ rum potest esse vel gratis data vel gratum faciens. S. Thomas ipse breviter innuit has diversas formas lumi­ nis gratuiti seu gratiae illuminantis, quando ait quod potest esse «lumen fidei et etiam prophetiae et aliquid huiusmodi»1, et hoc idem repetit hic, addens «quod dicitur lumen gratiae in quantum est naturae superadditum», scilicet stric­ te superna tua le. 40. d) Denique necessitas istius auxilii supernaturalis po­ test esse duobus modis, scilicet simpliciter dicta, respondens impotentiae physicae, ideoque et necessitas physica appella­ ri potest; aut secundum quid tantum, respondens impoten­ tiae mere morali, ex impedimentis extrinsecis advenienti, atque ideo dici potest necessitas mere moralis2 B. Errores 41. Error negans necessitatem gratiae seu luminis supernaturalis ad cognoscendas veritates de Deo rebusque di­ vinis stricte supernatuales, appellatur retionalismus, qui du­ plicem formam induit, scilicet rationalism! absoluti et semirrationalismi seu rationalism! mitigati. 42. a) Rationalismus absolutus seu purus putat solam rationem, absque ullo externo auxilio superaddito, posse omnes omnino veritates de Deo et de mundo et de homini' Il Sent., dist. 28, art. 5. ■ Cf. adnotationes ad Schema dogmaticum CONCll.il Vatii ani 1, cap 4. n. 11, edit, cit., 50, coi. 82. W J W l MISHMNO SÏÎ10K Art. 1 : Ad 66 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in genere bus, perfecte cognoscere et penetrare; et consequenter docet omnem revelationem ab extrinseco venientem, esse res­ puendam, utpote contra naturam et iura rationis. Unde has propositiones, inter alias, docebat: «Humana ratio, nullo prorsus Dei respectu habito, unicus est veri et falsi, boni et mali arbiter, sibi ipsi est lex, et naturalibus suis viribus ad hominum et populorum bonum curandum sufficit»; conse­ quenter, «omnes religionis veritates ex nativa humanae ra­ tionis vi dirivant; hinc ratio est princeps norma qua homo cognitionem omnium cuiuscumque generis veritatem asse­ qui possit ac debeat» *; et ideo «neganda est omnis actio Dei in homines et mundum»2, et specialiter «Christi fides huma­ nae refragatur rationi»3. Ceterum, «christianae fidei myste­ ria» nihil aliud sunt quam «philosophicarum investigatio­ num summa»4. 43. b) Rationalismus mitigatus vel semirrationalismus admittit necessitatem quamdam gratiae exterioris, scilicet revelationis divinae, ut mysteria quae dicuntur stricte supernaturalia ab humana ratione cognoscantur; at hoc semel posito ipsa ratio per proprias vires potest haec mysteria in­ trinsece intelligere et comprehendere et explicare. Unde di­ cebat: «Omnia indiscriminatim dogmata religionis christia­ nae sunt obiectum naturalis scientiae seu philosophiae; et hu­ mana ratio historice tantum exculta potest ex suis naturali­ bus viribus et principiis ad veran de omnibus, etiam recondi­ tioribus, dogmatibus, sicientiam pervenire, modo haec dog­ mata ipsi rationi tamquam obiectum proposita fuerint»5; et ideo «cum ratio humana ipsi religioni aequiparetur, idcir­ co theologicae disciplinae perinde ac philosophiae tractan- ' 2 J 4 5 Pit s IX, Syllabus, Dens. 1703-1704. Ibidem, n. 1702. Ibidem, n. 1706. Ibidem, n. 1707. Ibidem, n. 1709. Art. I: Ao cognoscendum verum 67 clac sunt»; et «Ecclesia non solum non debet in philosop­ hiam unquam animadvertere, verum etiam debet ipsius phi­ losophiae tolerare errores, eique relinquere ut ipsa se corri­ gat»* 1; unde «Apostolicae Sedis Romanarumquc Congrega­ tionum decreta liberum scientiae progressum impediunt»2; sed mutanda est radicaliter methodus theologiae tradendae, quia, «methodus et principia, quibus antiqui doc tores scho­ lastici Theologiam excoluerunt, temporum nostrorum ne­ cessitatibus scientiarumque progressui minime con­ gruunt»3. Confundunt ergo philosophiam cum theologia, et ideo fuit merito damnata sequens propositio: «Cum aliud sil philosophus (=theologus) et aliud philosophia (= theolo­ gia), ille ius et officium habet se submittendi auctoritati, quam veram ipse probaverit; at philosophia (=theologia) neque potest neque debet sese submittere auctoritati»4. Qui sint isti rationalistae et semirationalistae supra dictum fuit. C. Solutio quaestionis 44. Conclusio prima: Aliqualis gratia supernaturalis est simpliciter seu physice necessaria omni intellectui creato ut cognoscere possit veritates ordinis stricte supernaturalis. In hac conclusione, quae est contra rationalismum rigi­ dum sive absolutum, sunt duae partes: a) Aliqualis gratia supernaturalis, nempe saltem gratia exterior revelationis obiectivae, est necessaria omni intellectui creato ad cognos­ cendas vertitates ordinis stricte seu simpliciter supernatura­ lis; b) haec necessitas est physica seu simpliciter dicta, idest ad esse simpliciter, et non solum ad melius seu facilius esse. ' Ibidem, n. 1711. 1 Ibidem, n. 1712. ’ Ibidem, n. 1713. 4 Ibidem, n 1710. Quae animadversio est maximi momenti pio quaes­ tione de philosophia Christiana, quae certe non est confundenda cum semirationalismo. 68 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in genere 45. Prima pars est de fide. Nani Concilium Vaticanum I docet quod haec divina mysteria suapte natura excedunt omnem intellectum creatum et ideo quod «nisi revelata di­ vinitus, innotescere non possunt»1. Et est doctrina claris verbis tradita in Sacris Litteris; nam Christus lesus dicit quod Pater abscondit haec a sapientibus et prudentibus, et revelavit ea parvulis2; ait etiam quod «Deum nemo vidit un­ quam nec videre potest, sed Unigenitus, qui est in sinu Pa­ tris, ipse enarravit»3; et addit «Nemo novit Filium nisi Pa­ ter, neque Patrem quis novit nisi Filius et cui voluerit Filius revelare»4. Et similiter Paulus cui tot secreta coelestia reve­ lata fuerunt, ait: «Sapientiam autem loquimur inter perfec­ tos, sapientiam vero non huius saeculi neque principum huius saeculi..., sed loquimur Dei sapientiam in mysterio, quae abscondita est..., quam nemo principum huius saeculi cognovit..., sed sicut scriptum est, quod oculus non vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascendit quae praepa­ ravit Deus iis qui diligunt illum; nobis autem revelavit Deus per Spiritum suum, Spiritus enim omnia scrutatur, etiam profunda Dei. Quis enim hominum scit quae sunt hominis, nisi spiritus hominis qui in ipso est?; ita et quae sunt Dei nemo cognovit nisi Spiritus Dei»5. Unde et alibi exclamat: «O altitudo divitiarum sapientiae et scientiae Dei; quam in­ comprehensibilia sunt iudicia eius et investigabiles viae eius! Quis enim cognovit sensum Domini? Aut quis consilia­ rius cius fuit?»6. Et Job dicebat: «Ecce Deus magnus, vin­ cens scientiam nostram»7: «non enim-ut legitur apud Isaiam- cogitationes meae cogitationes vestrae, neque viae vestrae viae meae, dicit Dominus; quia sicut exaltantur Conciliem Vaticanum I, Ses. 3. c. 4., Denz. 1795-1796 Mtt. 11,25. Joan 1. 18. Mtt., 11. 27. I Cor. 2, 6-11. Ci S. Thomam, in h. lect 1 in fine et lect 2 Rom. II, 33-34. Job, 36. 26. Art. I: Ad cognoscendum verüm 69 coeli a lena, sic exaltatae sunt viae meae a viis vestris et cogitationes meae a cogitationibus vestris» ‘. Unde et in priori forma decreti Vaticani I dicebatur: «quapropter reconditiora haec dogmata ex natura sua ma­ nent supra captum rationis, etiam postquam revelata sunt et fidei assensu credita, ac perlinent ad Dei sapientiam in mysterio, quae abscondita est, quoniam sic excedunt omne quod lumine rationis cogitare aul sapere possumus, sicul excedunt omne quod sumus (S. Fulgendus, ad Trasimundum, lec. II, cap. 1, ML. 65, 245)»1 2. 46. Secunda pars (quod haec necessitas sil simplicter dicta seu physica, abstrahendo a quocumque statu vel con­ ditione intellectus) est omnino certa et evidens. Nam vis in­ tellectiva physice et intrinsece improporlionata ad veritates supernaturales intelligendas, indiget physice gratia supernalurali qua possit eas intelligere. Atqui vis intellectiva creata est, naturaliter vel secundum vires suas naturales, physice et intrinsece improportionata ad veritates superna­ turales intelligendas. Ergo vis intellectiva creata indiget physice gratia supernaturali qua possit tales veritates inte­ lligere. Maior constat quia ex una parte, cum cognitio fiat essen­ tialiter per assimilationem cognoscentis et cognoscibilis, et cognitio contingat secundum quod cognitum est in cognos­ cente, inter vim cognoscitivam et obiectum cognoscibile de­ bet esse proportio, sicut inter proprium actum et propriam potentiam vel sicut inter proprium perfectibile et proprium perfeclivum; ex alia vero, improportio vis cognoscitivae seu impotentia eius, et indigentia elevationis ut proportionata seu potens fiat, sunt correlativae, et ideo qualis est una, talis debet et alia esse. Si ergo impotentia vel improportio est physica et intrinseca, etiam indigentia vel necessitas eleva1 Isatas, 55, 8-9. ·’ Concilium Vatk ani μ I, Ac/«, ed. cit., t 50, coi 62, c. 5. 70 L. I, 0. CIX: De necessitate gratiae in genere tionis per auxilium exterius collatum debet esse physica et intrinseca ’. Minor patet ex modo dictis Concilii Vaticani I; nam hoc obiectum cognoscibile, quod sunt veritates istae simpliciter supernaturales, natura sua, idest physice et essentialiter, ex­ cedunt omnem vim naturalem intellectus creati. Et hoc est idem ac dicere quod intelectus creatus est natura sua, idest physice et essentialiter, infra tales veritates seu improportionatus vel incapax eas attingendi per proprias vires. Habetur ergo vera demonstratio theologica, ex una praemisa evidenti secundum rationem et ex alia accepta secun­ dum fidem. Sed et sola ratione suadetur haec minor. Tantum excedit cognoscibile et cognitio divina cognoscibile et cognitionem creatam, quantum medium proprium cognitioniss divinae excedit medium proprium cognitionis creatae, quia talis est cognitio quale est medium formale proprium cognitionis. Atqui medium proprium cognitionis divinae in infinitum ex­ cedit medium proprium cognitionis creatae; quia medium Dei est increalum, cum sit ipsa divina essentia, medium vero creaturae est creatum; increatum autem excedit in infi­ nitum quodlibet creatum. Ergo cognoscibile et cognitio divi­ na excedit in infinitum quodlibet creatum. Ergo cognoscibi­ le et cognitio divina excedit in infinitum idest sine propor­ tione, omne cognoscibili et omnem cognitionem creatam. Et consequenter veritas cognita a Deo in infinitum excedit om­ nem veritatem cognitam vel cognoscibilem a quolibet crea­ to intellectu2. Hoc autem dato, oportet in concreto determinare quam gratiam seu illuminationem supernal liraient exigat creatus in­ tellectus ad has supernaturales veritates cognoscendas. Crite- 1 Cf. S. Thomam, I, 62, 2 ad 2. 1 Cf. S. Thomam, 1, 12 4, I Contra gent., cap. 3, In Symbolum Apostolorum, cap. I. et CaietaNUM, In /-//, /09, /, n. 3. Art. 1 Ar> cognoscendum verum 71 rium huius determinationis sumi debet ex genere vel modo cognitionis qui ponatur, quia hic est finis, et ex fine oportet sumer a priori rationem mediorum. 47. Conclusio secunda: Ad cognitionem mere speculati­ vam exsistentiae harum veritatum supematuralium, per se suf­ ficit sola gratia externae revelationis prout in verho exteriori et in signo miraculoso vel supernatural! manifestatur; ad melius tamen et facilius pro homine in statu naturae lapsae, expedit addere alias gratias interiores vel etiam exteriores persuassionis et doctrinae (Contra semirationalismum). 48. Probatur prima pars (quae valet pro daemonibus et pro hominibus in statu solius integritatis vel etiam naturae purae). Ad cognitionem mere speculativam vel theoreticam exsistentiae harum veritatum sufficit admittere factum re­ velationis divinae circa has veritates. Atqui ad admitten­ dum tale factum sufficit per se sola vis naturalis intellectus creati, quatenus hoc factum divinae revelationis apparet verbis exterioribus sensibilibus praedicantis et signo mira­ culoso divino ad talia verba confirmanda. Verba enim exte­ riora sunt naturaliter audibilia; factum miraculorum, puta resurrectio mortui, est naturaliter cognoscibile ut factum supernaturale luculenter commonstrans omnipotentiam Dei; est quoque naturaliter cognoscibile quod patratur in confirmationem praedicationis vel praedictionis; ac denique illud patrari non posse in confirmationem erroris, quia Deus nequit errorem confirmare. Unde et Bautain debuit subscri­ bere propositionem, iuxta quam sola ratio naturalis, etiam post peccatum originale, sat claritatis et vigoris conservat ad cognoscendum cum certitudine factum divinae revelatio­ nis factae iudaeis per Moyseu et Christianis per J esum Chris­ tum'; et die 26 aprilis 1844 debuit promittere se unquam docturum «que la raison ne puisse acquérir una vraie et Gregorius XVI, Denz. 1627. 72 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in genere pleine certitude des motifs de crédibilité, c'est-à-dire de ces motifs qui rende la révélation divine evidenment croyable, tels que sont spécielment les miracles et les prophéties, et particulièrment la resurrection de Jesus-Christ» *. Et Conci­ lium Vaticanum I docet quod «recta ratio fidei fundamenta demonstrare potest»2, inter quae sunt exsistentia Dei, spiritualitas animae, factum divinae revelationis. Immo et «phi­ losophiae munus est praecipuum in perspicuo ponere fidei nostrae rationabile obsequium et, quod inde consequitur, offi­ cium adiungendae fidei auctoritati divinae altissima mysteria proponenti, quae plurimis testata indiciis, credibilia facta sunt nimis»3. Et hac de causa, daemones, qui nullam gratiam interio­ rem accipiunt, coacti evidentia et multitudine signorum seu miraculorum, credunt et contremiscunt4. Et quod dicitur de daemonibus, proportionaliter valet de viribus naturae in statu integritatis et in statu naturae purae, in quibus nulla esset oppositio contra acceptionem talis facti evidentis divi­ nae revelationis. 49. Secunda pars. Quod etiam homo in statu naturae lapsae possit exsistentiam harum veritatum cognoscere, cum cognoscit factum divinae revelationis, potest ex verbis modo citatis contra Bautain. Quod vero ad melius esse ad­ dantur plerumque gratiae aliae exteriores et interiores ac­ tuales, patet ex una parte propter debilitatem et obnubila­ tionem rationis naturalis in hoc statu, ex quibus sequitur convenientia eam adiuvandi et auxiliandi; ex alia vero, propter suavem operam divinae providentiae in praesenti oeconomia, qua sincere vult omnes homines salvos fieri, et omnibus, ut salventur, porrigit gratias sufficientes, quae ibidem, nota 2, proposit. 4. Conciliem Vaticanum I, Sos. 3, Cap. 4, Denz 1799. Plus X, Encycl. Communium rerum, 21 aprilis !909, Dcnz. 2120 Cf. S. Thomam, I. 64, 1-2; IMI, 5. 2; 1,4 ad 2. Ari. 1 Ad cognoscendum veri m 73 sunt gratiae actuales ultra meram gratiam exteriorem divi­ nae revelationis *. 50. Conclusio tertia: Ad cognitionem affectivam seu piam et salutarem exsistentiae harum veritatum, non sufficit sola gratia externa revelationis, sed requiritur insuper pro omni statu naturae humanae gratia quaedam interior illuminans in­ tellectum, quae dicitur lumen fiei. Haec conclusio est de fide contra semipelagianos2. Et Concilium Vaticanum I, renovans antiquas definitiones Ec­ clesiae, docet quod «licet fidei assensus nequaquam sit mo­ tus enimae caecus, nemo tamen evangelicae praedicationi consentire potest sicut oportet ad salutem consequendam absque illuminatione et inspiratione Spiritus Sancti, qui dat omnibus suavitatem in consentiendo et credendo veritati. Quare fides ipsa in se, etiamsi per caritatem non operetur, donum Dei est, et actus eius est opus ad salutem pertinens, quo homo liberam praestat ipsi Deo oboedientiam gratiae eius, cui resistere posset, consentiendo et cooperando» '. Unde utramque gratiam Deus dat ad actum fidei saluta­ ris eliciendum, nempe gratiam internae illuminationis per lu­ men fidei infusae, et gratiam extentae revelationis miraculis confirmatae, ut paulo antea docet idem Concilium Vatica­ num I: «ut nihilominus-inquit-fidei nostrae obsequium ra­ tioni consentaneum esset, voluit Deus, cum internis Spiritus Sancti auxiliis, extenta iungi revelationis suae argumenta, facta scilicet divina atque in primis miracula et prophetias, quae, cum Dei omnipotentiam et infinitam scientiam lucu­ lenter commonstrent, divinae revelationis signa sunt certis­ sima et omnium intelligentiae acommodata»4. - Cf Concilii m Vaticani μ I, Ses. 3, c 3, can. 4, Dcnz. 1790, 1812, 1813 Concilium Arausicanum II, Dcnz. 178-180. Concilium Vaticanum I, Ses. 3, cap. 3, Denz. 1791. Concilium Vaticanum I, Ses. 3, cap. 3, Denz. 1790. 51. Probatur. Cognitio affectiva et pia exsistentiae ha­ rum veritatum supernaturalium est actus fidei salutaris, qui est essentialiter supernaturalis. Atqui actus essentialiter supematuralis non elicitur a potentia naturali nisi intrinsece elevetur per gratiam internam supernaturalem. Ergo cogni­ tio affectiva et pia exsistentiae harum veritatum seu actus fidei salutaris exigit necessario internam gratiam elevantem intellectum possibilem, quae gratia est lumen infusum fi­ dei *. Sed de hoc infra redibit sermo, art. 6, ubi specialiater agetur de dispositione seu praeparatione ad gratiam gratum facientem2. 52. Conclusio quarta: Ad cognitionem aliqualern specu­ lativam essentiae harum veritatum supernaturalium, secun­ dum quod sub quadam obscuritate et imperfectione haberi po­ test in hac vita, non est per se necessaria nova gratia supeniaturalis praeter lumen fidei infusum, sed per se sufficit ratio naturalis rite exculta, positive subserviens fidei; ad melius ta­ men et facilius, valde conveniens est novas illustrationes supernaturales addere, quae maxime spectant ad donum intellectus et sapientiae. In hac conclusione agitur de scientia theologica, quae aliqualem cognitionem speculativam naturae mysteriorum fi­ dei dari potest in hac vita. Et dicimus quod ad esse simplici­ ter huius cognitionis speculativae, quam ita appellamus, ut eam distinguamus a cognitione quasi experimentali et affec­ tiva quae habetur per dona Spiritus Sancti, non est necesse addere nisi humanum studium seu rationem rite excultam, sub positiva directione ipsius fidei; attamen, ad melius et facilius habendam hanc aliqualern intelligentiam, dicimus plurium conferre, si superaddantur dona Spiritus Sancti, specialiter donum intelectus et donum sapientiae. 1 Concilium Vaticanum I, Ses. 3. cap 3, Denz. 1790 1 Ci. S. ThOMAM, ΙΙ-Π. 6, 1 et 2. ’ Cf. Caietani M, /n l-II. h. I., n. 4. Art. 1 : Λι> cognoscendum verum 75 53. Probatur prima pars. Haec cognitio speculativa es­ sentiae vel naturae mysteriorum supernaturalium obtinetur per scientiam sacrae theologiae. Eadem ergo quae per se requiruntur et sufficiunt ad scientiam sacrae theologiae, re­ quiruntur et sufficiunt ad talem cognitionem speculativam. Atqui ad scientiam sacrae theologiae per se nihil aliud re­ quiritur, ultra lumen fidei, nisi humanum studium seu ratio naturalis rite exculta et positive subserviens fidei ad conclu­ siones eruendas ex principiis revelatis. Ergo etiam ad hanc cognitionem speculativam essentiae vel naturae mysterio­ rum fidei requiritur et sat est humanum studium positive subserviens fidei habitae. Quam doctrinam expresse tradit Concilium Vaticanum I his verbis: «Ac ratio quidemnaturalis fide illustrata, cum se­ dulo, pie ac sobrie quaerit, aliquam Deo dante mysteriorum intelligentiam, eamque fructuosissimam, assequitur, tum ex eorum, quae naturaliter cognoscit, analogia, tum e myste­ riorum ipsorum nexu inter se et cum fine hominis ultimo; numquam tamen idonea redditur ad ea perspicienda instar veritatum quae proprium eius obiectum constituunt» '. Quod in priori redactiones ita ferebatur: «Quamvis enim, fide praelucente, ad eorum (mysteriorum stricte supernatura­ lium) aliquam intelligentiam perveniatur, haec tamen ipsa cognitio principiis innititur revelatis; numquam vero ratio humana, quamtumvis exculta, effici potest idonea ad exsis­ tentiam et veritatem mysteriorum huiusmodi suis viribus as­ sequendam atque ex suis principiis demonstrandam»12. Quae explicat adnotator his verbis: «Dupliciter nimirum de scientia mysteriorum sermo haberi potest: 1) ita ut prin­ cipiis solo lumine rationis perspectis ad eorum exsistentiam demonstrandam et intrinsecam essentiam intelligendam per­ veniri posse dicatur, atque hoc sensus exsistimentur verita- 1 Concilium Vaticanum I, Ses. 3, c. 4, Dens. 1796 2 Schema de doctrina catholica, cap. 5, edit. cit. T . 50, coi. 62. 76 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in genere tes non superrationales, sed rationales. Haec mere philosphica scientia mysteriorum excluditur quando docetur ratio­ nem humanam quamtumvis excultam non posse pervenire ad exsistentiam et veritatem (an sint et quid sint) mysterio­ rum huiusmodi suis viribus assequemdam atque ex suis principiis demonstrandam. 2) Est alia mysteriorum scientia, quae progreditur ex principiis revelatis et fide creditis, atque his principiis innititur. Haec intelligentia absit ut excluda­ tur; ea enim constituitur magna pars sacrae theologiae. Fide nimirum supposita, inquiritur quomodo veritates in revela­ tione sint propositae, quae est theologia positiva, ut dici so­ let; atque inde, assumptis etiam veritatibus et principiis ra­ tionalibus, aliqua analogica intelligentia rerum per revela­ tionem cognitarum deducitur, quid sint in seipsis: Fides quaerit intellectum; haecque est theologia speculativa. Ubi sensus dogmatum, ut in revelatione continetur et ab Eccle­ sia declaratur, praestituitur tamquam norma secundum quam notiones philosophicae expoliendae sunt in sua appli­ catione ad analogicam aliquam intelligentiam mysteriorum, ut a sanctis Patribus et theologis catholicis semper factum est, non vero ordine inverso, notiones mere rationales ex philosophia praestruere fas est, quibus sensus dogmatum accommodetur diversus ab eo, qui in revelatione secundum doctrinam ac professionem Ecclesiae continetur. Hoc autem ipsum est quod «humana ratio et philosophia in religionis rebus, non dominari, sed ancillari omnino debent». Propterea ad praecavendam falsam interpretationem decreti, dici­ tur: fide praelucente ad aliquam mysteriorum intelligentiam pervenire, quae tamen ipsa principiis revelatis innititur»'. Unde et haec sapientia speculativa per studium acquiri­ tur et est essentialiter naturalis, radicaliter tamen supernaturalis2. ' Ibidem, l 50, n 13. coi. 84-85. Cf. S. Thomam, Quodl. IV. art 18 Ci. S Thomam. I, l, 6 ad 3. Aieiqiq {cuoi^ Art. I : Ad cognoscendum verum 77 54. Secunda pars. Quia tamen ratio humana in praesen­ ti conditione naturae lapsae valde debilis est, et aliunde mysteria haec sunt valde elevata et difficilia, magna semper cautela et ponderatione procedendum est in hac intelligen­ tia prosequenda. Unde valde conveniens est ut novis gratiis Dei theologus adiuvetur in suis speculationibus; quod spe­ cialiter obtinetur per dona Spiritus Sancti, Unde Banez op­ time scribit: «Ratio superior, prout versatur circa Deum obiectum supernaturale, necesse est ut altiori modo conspiciat et consulat divina. Hinc sequitur quod, ceteris paribus, doctior erit in theologia qui caritatem habuerit quam qui non habuerit; quia sine caritate non sunt coniuncta huiusmodi dona Spiritus Sancti cum fide, quae illuminat mentem et intellectum dat parvulis. Unde videmus egregios theologos non mediocri sanctitate fuisse praeditos» ’. Quod quidem exigere videtur S. Pius X quando dicit quod christianus theologus «non debet disputare quomodo, quod catholica Ecclesia corde credit et ore confitetur, non sit, sed semper eamdem fidem indubitanter tenendo, aman­ do et secundum illam vivendo, humiliter quantum potest, quaerere rationem quomodo sit. Si potest intelligere, Deo gratias agat; si non potest, non immittat cornua ad ventilan­ dum, sed submittat caput ad venerandum»2. Et Gregorius XVI iam pridem contra Lamennais dicebatt: «Meminerint (theologi) Deum esse sapientiae ducem emendatoremque sapientiam (Sap. 7, 15), ac fieri non posse ut sine Deo Deum discamus, qui per Verbum docet homines scire Deum»3. Unde S. Thomas, qui simul habebat ingenium acutissi­ mum cum laboriositate fere incredibili, et dona ista Spiritus Sancti, perfectissimus theologus est et quasi exemplar veri 1 D. Banez, hi /, 1, art. 4 ad 2 confirmationem secundi arg., edit, cit., coi. 41. 1 S. Pius X, Encycl. cit.. Denz. 2120. 1 Gregorius XVI, Denz. 1616. 78 L. I, Q. C1X: Dl NECESSITATE GRATIAE IN GENERE theologi. Quod quidem Vitoria lepide et vere notavit quando dicebat: «Aliqui moleste ferunt quod S. Thomas tot quaes­ tiones et articulos moveat de istis donis. Et revera, ut dicit Gregorius in II moralium, non intelligit ista dona qui non habet. Non est dubium quin sancti sperabant illuminari a Deo; nos slatim recurrimus ad libros, et non curamus de adiutorio Dei. S. Thomas non scripsit nisi viginti annis; mortuus est quinquagessimo anno. Mihi persuasum est quod ipse dili­ gentia humana non potuit tot legere, sed adiutus fuit a Deo per ista dona. Unde revera, quidquid viri sancti scripserunt, non fuit per lumen naturale, sed quia adiuvabantur et illu­ minabantur a Deo per ista dona. Et certe multum illis debe­ bat, et late loquitur de eis» ’. lure ergo meritoque Pius XI de Sacra theologia tradenda praescribit in sua Constitutione Deus scientiarum Dominus: «Haec autem disciplina metho­ do cum positiva tum scholastica tradenda est; ideo veritati­ bus fidei expositis et ex sacra Scriptura et Traditione de­ monstratis, earum veritatum natura et intima ratio ad princi­ pia et doctrinam S. Thomae Aquinatis investigentur et illus­ trentur» 2. 55. Conclusio quinta: Ad cognitionem affectivam et qua­ si expérimentaient essentiae harum veritatum supematuralium, secundum quod in hac vita dum peregrinamur a Domi­ no, haberi potest, necessaria est gratia interior superaddita lu­ mini fidei, quae est lumen infusum donorum Spiritus Sancti, maxime doni intellectus et doni sapientiae. 56. Probatur. Quia proprium est donorum Spiritus Sancti dare hanc divinorum cognitionem intimam, affecti- F Vitoria, tn 11-11, q. 9. a. I., η. I, Ed. Beltràn de Heredia. Salamantuae 1932, p 154. 2 Pils XI. Encycl. Deus scientiarum Dominus, Titulus III, art 29. Ed. Rumae 1931 XiuiqH ART. 1: A» COGNOSCENDUM VI RUM 79 vam et quasi experi mentalem, quam de se non dat sola fi­ des, quae potest esse informis. Respectu vero horum myste­ riorum, quae versantur circa ipsum Deum, dantur maxime donum intellectus et donum sapientiae, ut suo loco dictum est, ad II-II, q. 8 et q. 45, ubi etiam expositum est quam perfectionem afferant nudae cognitioni fidei. 57. Conclusio sexta: Ad perfectam et nudam visionem speculativo-practicam harum veritatum supernaturalium in seipsis, necessaria est ulterius quaedam gratia interior supre­ ma, quae dicitur lumen gloriae. 58. Probatur. Est doctrina de fide vel proxima fidei, uti apparet ex damnatione sequentis propositionis beguardorum et beguinarum: «quod quaelibet intellectualis natura in seipsa naturaliter est beata, quodque anima non indiget lumine gloriae ipsam elevante ad Deum videndum et eo beate fntendum» Ratio est quia istae veritates non videntur clare et perfec­ te in seipsis quantum ad earum essentiam, nisi clare et in­ tuitive visa ipsa divina essentia. Atqui ipsa divina essentia nequii clare et intuitive videri ab intellecto creato absque eius elevatione interiori suprema per lumen gloriae, ut pro­ batur in Prima Parte, q. 12, art. 5. Ergo ultra et supra cete­ ras alias gratias exteriores et interiores necessarium est in­ tellectui creato lumen gloriae ad essentiam harum verita­ tum supernaturalium clare et perfecte videndam. Maior, ubi unice posset esse difficultas, apparet, quia is­ tae veritates pertinent ad ipsam constitutionem intimam di­ vinae essentiae et divinarum personarum, ideoque nequeunt non solum re, sed nec mente quidem ab ipsa divina essentia divinisque personis separari. Non ergo possunt intime et perfecte videri quin clare et intuitive videatur ipsa divina essentia una cum personarum trinitate. Concilium Viennense, Denz. 475. 80 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in genere Et haec satis sint pro necessitate gratiae ad cognoscen­ das veritates ordinis stride supernaturalis § Π DE NECESSITATE GRATIAE AD COGNOSCENDAS VERITATES ORDINIS NATURALIS 59. Hac etiam in re utile videtur terminos quaestionis nondum a nobis explicatos exponere et positiones diversas recensere, ut sic expedita sit via ad veram solutionem tra­ dendam. A. Explicatio terminorum 60. a) Veritates ordinis naturalis. Veritates ordinis natu­ ralis possunt intelligi duplici sensu: aut ex parte ohiecti seu rei cognitae, et ita includuntur omnes veritates quae non sunt obiective supernaturales, quo sensu inter veritates na­ turales includitur Deus ut principium et finis omnium crea­ turarum, et omnes relationes creaturarum inter se et cum Deo prout debentur principiis solius naturae; aut ex parte subtecti seu medii vel principii cognoscendi, et sic multae ex praecendentibus veritatibus naturalibus excluduntur, v. gr. quae sunt mere possibiles, quae fuerunt praeteritae, sed nu­ llum vestigium reliquerunt, futura mere contingentia, spe­ cialiter libera; secreta cordium, quae ad substantias separa­ tas spectant, et multa alia corporalia et sensibilia actu exsis­ tentia quae, propter impedimentum physicum, nobis sunt impervia; et solum includuntur «ea quorum experientia per sensus haberi potest vel ex principiis naturalibus deduci», ut optime ait loannes a S. Thoma. CI S Thomam, l\ Contra Cent., cap. 1, de istis diversis modis cogni­ tionis. 1 Ioannes a Sancto Thoma, Ii. I., disp. 19. art. 2, n. 1. edit cit. p. 264a Art. 1. Au cognoscendum verum 81 Et in hoc sensu magis restricto loquimur in praesenti, quia formalitcr loquimur de ordine cognoscendi, non de ordine essendi, seu de ordine veritatis logicae, non de ordine verita­ tis mere ontologicac. Unde Salmanticenses bene definierunt sensum quaestio­ nis quando scribunt: «Nomine autem veritatis naturalis non intelligimus omnem illam quae supernaturalis non est, sed eam praecise quae continetur in primis principiis naturalibus per se nolis potestque ex sensibilibus sensuum ministerio de­ duci. Unde illae quae in dictis principiis non includuntur, ne­ que possunt ex sensibilibus deprehendi, quales sunt cogita­ tiones cordium, futuri eventus liberi, praeterita gesta homi­ num, de quibus nullum suppetit vestigium, et quamplura alia pure possibilia, manent extra materiam praesentis dubii»'. Eodemque sensu Suarez scribit: «Vocamus autem in praesenti naturalem veritatem omnem illam quae ad ordi­ nem naturae spectat et, per se loquendo, sine revelatione speciali, ministerio sensuum acquiritur, et per species re­ rum, quae illis obiiciuntur, proportionem habet cum lumine naturali intellectus et sub obiecto illis proportionato com­ prehenditur» 1 2*. Quod brevius et efficacius S. Thomas expresit dicens quod per veritates ordinis naturalis intelligimus «ea omnia eaque sola in quorum notitiam per sensibilia possumus deve­ nire»'; seu, ut Caietanus adnotat, quae in vel ex sensibilibus intellectis, cognosci possunt4. Istae autem veritates naturales hoc sensu formali et res­ tricto acceptae sunt duplicis generis: aliae sunt mere specu­ lativae, ut veritates mathematicae, quae ad solam cognitio­ nem pertinent; aliae sunt practicae, quae scilicet ad ordinem moralem plus minusve pertinent. Et uno verbo dicere possu­ mus quod veritates mere speculativae sunt illae quae de 1 2 1 4 Sai.mantici.nses, /i. /.. disp 2, dub. I, prol., edit cil. t. 9, p. 136a. Suarez, h. I., lib 1, cap. I. n. 1, edit. cit. t 7, p. 356a. S. Thomas, hic. Caietanus, h. !.. n. 3. L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in genere se nullam relationem aut influxum habent in religionem et moralem; practicae vero sunt quae ad religionem et moralitatem quoquo modo spectant, seu quae ad Deum et mores referuntur aliquo modo, et influxum habent in actus huma­ nos regulandos vel dirigendos. Sive autem speculativas sumamus sive practicas, duplici sensu de eis loqui possumus, scilicet aut de singulis distribu­ tive et separatim, aut de omnibus collective et simul. 61. b) Cognitio harum veritatum. Non loquimur de cog­ nitione quacumque imperfecta et coniecturali, qua proprie loquendo non cognoscitur ipsa veritas, sed de cognitione per­ fecta in suo genere, scilicet certa et firma et evidenti, per im­ mediatam visionem aut per demonstrationem rigorosam et scientificam. 62. c) Quid per gratiam et per necessitatem intelligamus, dictum fuit in paragraphe praecedenti. Unde solum manet exponere quid intelligamus nomine hominis in hoc loco, quia de homine loquimur. Homo intelligitur secundum vires suas cognoscitivas naturales, tum sensitivas tum intellectivas. Et potest considerari in triplici statu, scilicet in statu natu­ rae institutae seu integrae, prout integritas dicit solum vigo­ rem rationis absque gratia stricte supernatural i; in statu na­ turae purae, et in statu naturae lapsae seu vulneratae pecca­ to originali et fortasse multis peccatis actualibus. Et in hoc quidem tertio statu loqui possumus vel de ali­ quo homine singulari, secundum conditiones suas persona­ les; vel in tota masa humanitatis secundum quod, ut in plu­ ribus, invenitur in praesenti vitae conditione. B. Errores 63. Relicto errore rationalism! absoluti, iuxta quem omnes veritates ordinis naturalis, sicut et ordinis supernatu- Art. 1: Ai> cognoscendum verum 83 ralis, possunt a sola ratione intelligi et explicari, specialiter considerandus est error per excessum necessitatis gratiae, ad veritates naturales cognoscendas, quatenus ponit vires natu­ rales humanae mentis esse ad eas intelligendas incapaces. 64. a) Ergo ex una parte, Avicenna posuit in nobis non esse intellectum agentem neque proprie loquendo possibi­ lem, sed cogitativam —quam appellabat intelectum «passi­ vum», putans esse ipsummet intellectum possibilem aristotelicum-, quae vere non cognoscit ipsa, sed habilitatem quamdam acquirit se convertendi ad decimam Intelligentiam Agentem Separatam, quae est datrix formarum in sen­ sibilibus et datrix idearum seu conceptuum in animabus nostris per illuminationem suam. Consequenter dicebat ani­ mas nostras nihil posse intelligere propriis viribus nisi accepta semper illuminatione eius intelligentiae. Sed quia falsum est secundum fidem ponere hanc Intelligentiam esse causam animae nostrae et totius nostrae per­ fectionis intellectualis, quia tunc deberet poni beatitudo nostra in aliquo praeter Deum ’, ideo doctores catholici hanc sententiam paululum mitigarunt, ponentes, loco Decimae In­ telligentiae Separatae, Deum ipsum vehit i Intellectum Agen­ tem et illuminantem, qui «illuminat omnem hominem ve­ nientem in hunc mundum»1 2. Quam reductionem Intelligen­ tiae Agentis Separatae ad Deum ipsum, primus fecit Domi­ nicus Gonzalez seu Gundissalinus, in suo tractatu de Anima, cui etiam debentur versiones latinae operum arabicorum Avicennae. Unde dicebat: «Ipse enim (Intellectus Agens Se­ paratus et unicus pro omnibus hominibus) est qui dat forman intelligibilem, cuius comparatio est ad animas nostras sicut comparatio solis ad visum nostrum; sicut enim sine luce exteriori non fit visio, sic sine luce Intelligentiae Agen­ tis in nos nulla fit veritatis rei comprehensio. Hoc enim est 1 Cf. S. ThomaM, U Sent., disl. 17, q. 2, a. 1; I-II, 3, 7. Ioan., 1,9. 84 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in genere menti ratio quod est adspectus oculo; ratio enim est mentis adspectus»* 1. Quam doctrinam transfert postea ad Deum ip­ sum, adducens textum illum: «Domine, in lumine tuo vide­ bimus lumen»2, et addens: «Sicut enim hunc solem visibi­ lem nonnisi adminiculo suae lucis videmus, sic ipsum solem iustitiae, Patrem luminum, nonnisi sua claritate prius irra­ diati per intelligentiam contuebimur»3. Postea vero, in prima medietate saeculi XIII, multi theo­ logorum hanc doctrinam indubitanter praedicabant et co­ rroborabant auctoritate S. Augustini, ex quo ortus est augustinismus avicennianus. Hanc doctrinam sine dubio tenet et docet Guilelmus Alvernus et cum eo Robertus Grosseteste seu Lincolniensis, Adam de Marisco, Rogerius Baco, Petitis de Trabibus et multi alii, omnino negantes intellectum agentem in nobis. Sufficiat audire Rogerium Baco, qui clarius ceteris loqui­ tur: «I/ηα sola-inquit-est sapientia perfecta, ab uno Deo data uni generi humano propter unum finem, scilicet vitam ae­ ternam, quae in Sacris Litteris tota continetur, per ius ta­ men canonicum et philosophiam explicanda» 4. Et post pau­ ca: «Sapientia philosophiae —prosequitur— est tota revelata a Deo et data philosophis, et ipse est qui illuminat animas hominum in omni sapientia, et quia illud quod illuminat mentes nostras vocatur nunc a theologis intellectus agens, quod est verbum Philosophi in III De anima, ubi distinguit quod duo sunt intellectus, scilicet agens et possibilis, ideo, propter propositum meum consequendum, ostendo quod hic intellectus agens est Deus principaliter, et secundario ange­ li, qui illuminant nos. Gundissaunls, apud Gilson, Pourqoi saint Thomas a critiqué saint Augustin, in ^Archives d'histoire doctrinale et littéraire du Moven âee» i 1 (1926-1927), p. 47, nota. ’ b ' * Psalm. 35, 10. * GvndïSSAUnus, Ibidem, p. 48, nota 2. * Rogerius Baco, Opus Tertium, cap 23, edit. Burrez, London 1895, p. 73. Art. 1: Ad cognoscendum verum 85 Et non solum ostendo istud propter meam intentionem hic, sed propter evacuationem unius maximi erroris, qui sit in theologia et philosophia. Nam omnes moderni dicunt quod intellectus agens in animas nostras et illuminans eas, est pars animae, ita quod in anima sunt duae partes, agens scilicet et possibilis; et intellectus possibilis vocatur qui est in potentia ad scientiam et non habet eam de se, sed quando recipit species rerum et agens influit et illuminat ipsum, tunc nascitur scientia in eo, et hoc est verum. Sed falsum esi quod agens sit pars animae, nam hoc est penitus impossibile, sicut ibi ostendo Opus maius, II, 5, per auctoritates et rationes sufficientes. Et omnes sapientes antiqui et qui adhuc remanserunt us­ que ad tempora nostra, dixerunt quod fuit Deus. Unde ego bis audivi venerabilem antistidem Parisiensis Ecclesiae, Domi­ num Guilelmum Alvernensem, congregata universitate co­ ram eo, reprobare eos, et disputare cum eis, et probavit per aliquas rationes, quas pono, quod omnes erraverunt. Domi­ nus vero Robertus episcopus Lincolniensis et frater Adam de Marisco, maiores clerici de mundo, et perfecti in sapien­ tia divina et humana, hoc idem firmaverunt. Unde quando per tentationem et derisionem aliqui Mino­ res praesumptuosi quaesiverunt a fratre Adam: quid est in­ tellectus agens, respondit: corvus Eliae; volens per hoc dice­ re quod fuit Deus vel angelus. Sed noluit exprimere, quia tentando et non propter sapientiam quaesiverunt» ’. Et hoc idem affirmat alibi cum ait: «nam Universitate parisiensi convocata, bis vidi et audivi venerabilem antisti­ tem Dominum Guilelmum Parisiensem episcopum, felicis memoriae, coram omnibus sententiare quod intellectus agens non potest esse pars animae; et Dominus Robertus episcopus Lincolniensis et frater Adam de Marisco et huiusmodi maiores hoc idem firmaverunt»1 2. 1 Ibidem, p. 74-75. 2 Opus Maius, Π, 5, apud Gilson, toc. cit. p. 81, nota 1. 86 L. 1, u. lia: de necessitate gratiae in genere Ad hos ergo augustiniano-avicennizantes sine dubio allu­ dit S. Bonaventura quando ait quod secundum quosdam «intellectus agens esset ipse Deus, intellectus vero possibilis esset noster animus. Et iste modus dicendi super verba Au­ gustini est fundatus, qui in pluribus locis dicit et ostendit quod «lux quae nos illuminat, magister qui nos docet, veri­ tas quae nos dirigit, Deus est»; iu.xta illud loannis I, 9: «Erat lux vera quae illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum» Eorumque doctrinam fideliter expressit et contraxit S. Thomas his verbis: «Quidam enim dicunt... quod intellectus agens est unus omnium, intellectum agentem Deum esse di­ centes; et cum intellectus agens se habeat hoc modo ad intelligibilia sicut lucidum ad visibilia, volunt quod, sicut non potest videri aliquid visibile nisi per emissionem radii cor­ poralis, ita non possit intelligi aliquid intelligibile sine nova emissione radii spiritualis, qui est gratia gratis data»2. Sed numerus tenentium intellectum agentem esse ali­ quid animae et non separatum, in dies augebatur, non ob­ stante oppositione Guilelmi et aliorum; et quidem multi, viam Aristotelis sequentes, tenebant intellectum agentem coniunctum sufficienter illuminare intellectum possibilem eiusdem animae, quin necesse fuerit aliud lumen exterius superinfundi, et ita totus illuminismus augustinianus de medio tollebatur, ponendo loco eius ahstractionem intellec­ tus agentis; alii vero, quasi mediam viam sequentes, cx una parte admittebant intellectum agentem coniunctum et vim eius abstractivam, sed ad efformandas ideas seu conceptus tantum, non vero ad attingendam ipsam veritatem; ex alia vero ad veritatem attingendam ponebant necessitatem illu­ minationis Primae Veritatis seu Dei, et huius opinionis S. Bonaventura, II Sent. disl. 24, P I, art. 2, q. 4, edit. cit. I. II n. 568b. ■ . i· : S. Thomas, ll Sent., disl. 28, art. 5. Cf. etiam II Contra Gent can 85· Q. D De antnta, art. 5. ' ‘' Art. 1: Ad cognoscendum verum 87 erant augustinenses moderati, ut Alexander Halensis et S. Bonaventura '. Et propter hanc doctrinam Avicenniano-augustinianam discutiendam et impugnandam specialiter posuit S. Doctor art. 5 in II Sent., dist. 28, punctum formale doctrinae attin­ gens ipsa articuli formulatione, quae sic se habet: «utrum sine gratia possit homo scientiam veritatis habere», vel, ut dicitur in proprio loco: «utrum homo possit scire verum sine gratia». Et illi articulo omnino parallelus est articulus prae­ sens ubi inquirit «utrum absque gratia possit homo aliquod verum cognoscere». Si enim ad omne verum cognoscendum requiritur omnino divina haec illuminatio et natura nostri intellectus agentis et possibilis non sufficit, dicendum erit hominem sine gratia nullum verum cognoscere posse. 65. Huic positioni affinis est positio traditionalisms seu fideismi absoluti, quem, inter alios proposuerunt de Lamen­ nais, de Bonald et Bautain. Secundum hos auctores, nulla veritas suprasensibilis seu ordinis spiritualis potest ab homine cognosci sine fide divina, saltem per traditionem communica­ ta, licet post revelationem possit ratio eam recognoscere et quo­ dammodo confirmare. Unde Bautain dicebat: «quid assertio: “hominem etiam solis argumentis rationis posse demosntrare exsistentiam Dei eiusque infinitas perfectiones", aliud sibi vult, nisi ho­ minem posse ex propriis viribus ad Deum ascendere et pos­ se Deum sine Deo cognoscere? Nonne hoc ipso contra defini­ tiones Concilii Arausicani humanae rationi initium fidei adscriberetur? Quid hoc aliud esset quam asserere hominem ad fidem in Deum non indigere gratia, nosque ipsos auctores esse nostrae fidei?» 2. Cf E. Gilson, Reflexion sur la controverse saint Thomas-saint Augus­ tin, apud «Mélanges Mandonnet», t. I, nn. 9-10. p 378-380. 1 Bautain, Epistola ad Episcopum Argentoratensem, dei 21 nov. 1837, apud Acta Concilii Vaticani I, Mansi, 50, 77. 1 88 L. I, Q. CIX: Df. necessitate gratiae in genere Et Lamennais: «quand ia verite se donne -aiebat-, l'homme la reçoit: voilà tout ce qu'il peut; encore faut-il la reçoive de confiance, et sans exiger quelle montre ses titres, car il n’est pas même en état de les vérifier» Itaque, secundum istam positonem, homo physice et ab­ solute indigeret gratia divina illustrante ad omnes omnino veri­ tates, etiam naturales, cognoscendas. 66. b) Alia vero positio tenet gratiam divinam esse qui­ dem necessariam ad cognoscendas veritates naturales, non temen ad omnes omnino. Quae quidem positio triplicem formam principalem in­ duit. Nam: 67. luxta quosdam, homo per proprias vires naturales, nullam fere veritatem nec speculativam nec practicam cog­ noscere potest. Et haec est possitio Nicolai de Ultricuria, dioecesis Virduaensis, magistri in artibus et licentiati in theologia, qui, inter alia, docuit sequentes propositiones: «quod in lumine naturali, intellectus viatoris non potest ha­ bere notitiam evidentiae de exsistentia rerum evidentia re­ ducta vel reducibili ad evidentiam seu certitudinem primi principii; item, quod hoc est primum principium et non aliud: si aliquid est, aliquid est»2; Item, quod est transitus de contradictione in contradictionem sine mutatione reali cuiuscumque intrinsece»3, vel, ut ipsemet fatetur: «Item, dixi in quadam disputatione quod contradictoria ad invi­ cem idem significant»4. Unde istae propositiones: «Deus est, Deus non est, penitus idem significat, licet alio modo»5. * Lamennais Pensées diverses, p. 488. * Articuli missi de Parissis. 1-2, apud Denifle. Chartularium Universita lis Parisiensis, t. II. n. 1124, edit. cit. p. 583. ’ Ibidem, prop. 5. 4 Prima cedula, ibid., n. 33, p. 578. * Altera cedula -3-. ibidem, p. 580. Art. 1: Ad cognoscendum verum 89 Ex quibus principiis multas eruebat consequentias, inter quas sunt istae: «dixi epistola secunda ad Bernardum (Aretinum, O.M.) quod haec consequentia: a est et prius non fuit, igitur alia res ab a est, non est evidens evidentia deducta ex primo principio»1. «Item, dixi epistola quinta ad Bernarduin quod haec consequentia non est evidens evidentia de­ ducta ex primo principio: ignis est aproximatus stupae et nullum est impedimentum, ergo stupa comburetur»1 2; «item, eadem epistola (septima) dixi quod haec consequen­ tia non est evidens: a est productum, igitur aliquis produ­ cens a est vel fuit»3; «item, epistola nona ad Bernardum dixi quod istae consequentiae non sunt evidentes: actus intelligendi est, ergo intellectus est; actus volendi est, ergo vo­ luntas est»4; «item dixi in epistola praedicta (quinta) quod aliquis nescit evidenter quod una res est finis alterius»5; «nescimus evidenter quod aliqua causa efficiens naturalis sit vel esse possit»6. Consequenter, apparet quod causalitas efficiens et finalis est nobis naturaliter incognoscibilis. Et similiter causalitas materialis, nam ipse fatetur quod «item, dixi quod nescimus evidenter quod in aliqua productione concurrat subiectum»7* . Unde neque admittebat generatio­ nem vel corruptionem rerum, sed solum motum localems. Nihil ergo mirum si hanc confessionem fecerit: «item, dixi semel in vico Straminum quod non potest evidenter ostendi quin omnia, quae apparent, sint vera»9. Et cum hoc agnosticismo simul iungebat magnum con­ temptum erga auctoritatem Philosophorum qui tunc tempo­ ris maxime aestimabantur, scilicet Aristotelis et Averrois. 1 2 3 4 5 6 7 * * Ibidem, 12, p. Ibidem, 13, p. Ibidem, 29, p. Ibidem, 30, p. Ibidem, 23, p. Ibidem, 17, p. Ibidem, 17, p. Altera cedula Ibidem, 31, p. 577. 577. 578. 578. 577. 577. 577. 36-38, ^0, p. 581-585 578. L. I, Q. CTX: De necessitate gratiae 90 in genere Unde dicebat quod «de rebus per apparentia naturalia quasi nulla certitudo potest haberi; illa tamen modica potest in brevi tempore haberi, si homines convertant intellectum suum ad res, et non ad intellectum Aristotelis et Commenta­ toris1; «item, quod cum notitia quae potest haberi de rebus secundum apparentia naturalia, possit haberi in modico tempore, multum admiratur quod aliqui student in Aristote­ le et Commentatore usque ad aetatem decripitam, et prop­ ter eorum sermones logicos deserant res morales et curam boni communis; et in tantum quod, cum insurrexerit ami­ cus veritatis, scilicet ipsemet, et fecit sonare tubam suam ut dormientes a somno excitaret, contristati sunt valde et qua­ si armati ad capitale bellum contra eum irruerunt»2. Iste Nicolaus videtur fuisse spiritus fallax et illusus; nam iudices notarunt quod fecit «unam excusataionem vulpi­ nam»3; et affirmavit simul quod «multa venerunt ad ani­ mam suam ex quibus perpendit seu indicavit bonum esse simpliciter scribere istum tractatum, et quod ulterior dila­ tio displicebat Deo. Ita quod secundum haec videtur dicere quod senserit divinam inspirationem, per quam cognoverit benepalcitum divinae voluntatis»4. Fecit tamen retractationem sui erroris, scribens ad Cle­ mentem VI cedulam quamdam, quae incipit: «Vae mihi...»5, et in qua veniam petit «gemitibus lacrimosis»6. Istae tamen et aliae similes propositiones fuerunt damnatae, et auctor privatur Magisterio suo in artibus et inhabilis declaratus ad Magisterium in theologia, anno 13467. Et paulo post videtur idem docuisse alius eius conterra­ neus, loannes de Mirecuria, qui, inter plures alios errores, sequentes propositiones defendabat: «probabiliter potest ‘ 1 * 4 ’ • 7 Ibidem, Alia cedula -1-, p. 580. Ibidcni, 35, p. 581. Ibidem, Alia cedula, p. 582. Ibidem, Alia cedula, p. 580. Ibidem, p. 576. Ibidem, p. 579. Vide quasdam propositiones in Denz. 553-570 Art. 1: Ao cognoscendum verum 91 sustineri cognitionem vel volitionem non esse distinctam ab amore, imo quod est ipsa anima, et sic sustinens non cogere­ tur negare propositionem per se notam, nec negare aliquid, auctoritatem admittendo»1; «probabile est in lumine natu­ rali non esse accidentia, sed omnem rem esse substantiam; et quod nisi esset fides, hoc esset ponendum, et potest pro­ babiliter poni»1 2* . Cui positioni similis est positio modernistarum, et forte amplius exaggerat impossibilitatem cognoscendi veritatem. «Philosophiae religiosae fundamentum in doctrina illa modernistae ponunt quam vulgo agnosticismum vocant: vi huius, humana ratio phaenomenis omnino includitur, rebus videlicet quae apparent, caque specie qua apparent; earumdem praetergredi terminos nec ius nec potestatem habet. Quare nec ad Deum se erigere potis est, nec illius exsisten­ tiam, utut per ea, quae videntur, agnoscere. Hinc infertur Deum scientiae obiectum directe nullatenus esse posse» '. Simul tamen affirmant quod «veritas non est immutabi­ lis plus quam ipse homo, quippe quae cum ipso, in ipso et per ipsum evolvitur»45. 68. luxta alios vero, licet homo indigeat divina revela­ tione sive directa sive per traditionem missa ut omnem veri­ tatem, speculativam et practicam, cognoscere veleat, maxi­ me tamen indiget revelatione quoad veritates practicas et religiosas cognoscendas, quarum nullam sine revelatione cognoscere potest. Ita traditionalistae seu fideistae, ut Ven­ tura Raulica et partim Bonnetty, qui debuit subscribere hanc propositionem: «rationis usus fidem praecedit, et ad eam hominem ope revelationis et gratiae conducit» \ 1 Denifi.E, Chartularium Universitatis Parisiensis, t Π, η. 1147, proposit. 28, p. 611. ■' Ibidem, propositio 43, p. 612. ’ S. Pias X, Encycl. « Pascendi», Denz. 2072. 4 Decretum «Lamentabili», Denz. 2058. 5 Pius IX, Denz. 1651. L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in C. Solutio quaestionis 69. Conclusio prima: Gratia supernaturalis non est homi­ ni necessaria ad cognoscendam aliquam veritatem ordinis na­ turalis sive speculativam sive practicam. 70. Probatur: a) Argumento theologico. Minima gratia su­ pernaturalis ad cognoscendam veritatem est revelatio exte­ rior, quae est gratia externa. Atqui ad cognoscendam ali­ quam veritatem naturalem nec ista quidem gratia necessaria est homini. Ergo ad cognoscendam aliquam veritatem natu­ ralem, nulla gratia supernaturalis necessaria est homini. Maior constat, quia gratia supernaturalis ad cognoscen­ dam veritatem est gratia illustrationis seu illuminationis; inter omnes autem illustrationes seu illuminationes, exte­ rior illuminatio, quae fit per obiectivam revelationem, est minima, ut ex paragrapho praecedenti apparet. Mirior autem patet ex pluribus documentis Ecclesiae. Nam relate ad veritatem exsistentiae Dei Bautain debuit hanc propositionem subscribere: «Ratiocinatio potest cum certi­ tudine probare exsistentiam Dei et infinitam perfectionem eius. Fides, donum coeleste, postrior est revelatione; hinc non potest allegari contra atheum ad probandam Dei exsis­ tentiam» Et Bonnetty debuit hanc aliam subscribere: «Ra­ tiocinatio Dei exsistentiam, animae spirittualitatem, homi­ nis libertatem cum certitudine probare potest. Fides poste­ rior est revelatione, proindeque ad probandam Dei exsisten­ tiam contra atheum, ad probandam animae rationalis spiritualitatem ac libertatem contra naturalismi ac fatalismi sectatorem allegari convenienter nequit»2. Pariter damnavit sequentem propositionem Quesnelli: «Omnis cognitio Dei, etiam naturalis, etiam in philosophis ethnicis, non potest venire nisi a Deo, et sine gratia non producit nisi praesumpGregorii s XVI, Denz 1622 1 Pu s IX, Denz. 1650 Art. 1: Ad cognoscendum verum 93 tionem, vanitatem et oppositionem ad ipsum Deum loco af­ fectuum adorationis, gratitudinis et amoris» *. Clarius adhuc et sollemnius Concilium Vaticanum I ait: «Sancta Mater Ecclesia tenet et docet Deum, rerum om­ nium principium et finem, naturali humanae rationis lumi­ ne c rebus creatis certo cognosci posse; invisibilia enim ip­ sius a creatura mundi, per ea quae facta sunt, intellecta, conspiciuntur (Rom. 1, 20)»12 Et adhuc fortius S. Pius X in iusiurando contra modernistas: «Deum, rerum omnium principium et finem, naturali rationis lumine per ea quae facta sunt, hoc est, per visibilia creationis opera, tamquam causam per affectus, certo cognosci, adeoque demonstrari etiam posse, profiteor»3. Salten ergo certum est quod, quantum ad has veritates cognoscendas, homo non indiget divina revelatione seu gra­ tia supernatural!. 71. b) Argumento philosophico, tum directo seu ostensi­ vo, tum indirecto seu ad absurdum. 1) Argumento directo seii ostensivo, Omnis potentia natu­ ralis activa potest naturaliter producere aliquem actum sibi proportionalum seu naturalem. Atqui intellectus humanus est quaedam potentia naturalis activa, scilicet intellectus agens est potentia activa tantum, intellectus vero possibilis est potentia primo passiva et dein activa. Ergo intellectus humanus potest naturaliter producere aliquem actum sibi proportionatum seu naturalem, in ordine scilicet ad pro­ prium abiectum quod est verum, quod ideo aliquo modo naturaliter attingere et cognoscere potest. Maior constat, quia potentia tota quanta est ordinatur ad actum et obiectum eius, et ideo potentia quae nihil po­ test, non est vera potentia. 1 Clemens XI, Denz. 1391. 2 Concilium Vaticanum 1, Ses. Ill, c. 2, Denz 1785. 1 S. Pius X, Denz. 2145. 94 L. I, Q. C1X: De necessitate gratiae in genere Minor vero patet, quia homo definitur animal rationale, idest potens ratiocinari seu intelligere et discurrere. Ergo de natura hominis est habere potentiam intellectivam. Et ad hoc reducitur argumentatio quam sub forma generaliori affert S. Doctor hic, in corpore articuli, quando ait quod «unaquaeque forma indita rebus creatis a Deo habet effica­ ciam respectu alicuius actus determinati, in quem potest se­ cundum suam proprietatem». Et contrarium dicere est inducere occasionalismum ab­ solutum, ut revera dicebat Avicenna. 2) Argumento indirecto seu ad absurdum. Si intellectus humanus nullam posset cognoscere veritatem absque gratia Dei superanturali, homo esset peioris conditionis quam cete­ ra entia inferiora, et potentia intellectiva hominis esset peio­ ris conditionis quam ceterae potentiae inferiores ipsius ho­ minis. Atqui faltum est consequens et absurdum. Ergo et antecedens. Et ideo admittendum est hominem per intellec­ tum suum posse naturaliter absque gratia supernaturali cognoscere aliquam veritatem naturalis ordinis. Maior, ubi unice potest esse difficultas, evidenter appa­ ret: in primis constat hominem esse maioris dignitatis quam celera entia sensibilia et quam cetera animalia. lam vero cons­ tat quod haec omnia naturales quasdam operationes perfec­ te exercent sine gratia aliqua supernaturali; nam aqua fluit et infrigidat; ignis calefacit et comburit; plantae germinant et florent et fructus afferunt; bruta animalia sentiunt et mo­ ventur et crescunt, et manducant et generant naturaliter sine gratia Dei supernaturali. Ergo et homo operationes suas naturales et specificas, ut sunt intelligere et velle, debet posse exercere naturaliter sine gratia supernaturali; alias «natura humana aliis imperfectior esset, quae non sibi suffi­ ceret in naturalibus operationibus»’. S. Thomas, // Sent., d 28, a. 5. Art. 1: Ad COGNOSCENDUM VERUM 95 Deinde, in ipso homine sunt plures potentiae naturales, etiam cognoscit i vae, ut sunt sensus interni et externi. Atqui istae aliae potentiae naturales proprias suas operationes na­ turales exercere possunt sine gratia supernaturali, quia na­ turaliter sensus proprii propria sensibilia percipiunt, sicut sensus tactus differentias qualitatum tangibilium et simili­ ter alii sensus. Unde optime S. Doctor arguit: «non est impotentior intellectus in intelligendo quam sensus in sentiendo. Sed sensus sine gratia potest sentire sensibilia. Ergo et inte­ llectus sine gratia potest intelligere intelligibilia» *. 72. Conclusio secunda: Homo potest sine auxilio gratiae supematuralis cognoscere omnes veritates speculativas et prac­ tices naturaliter cognoscibiles singillatim seu distributive con­ sideratas. 73. Probatur. Omne verum contentum intra latitudinem obiecti naturaliter cognoscibilis ab homine, potest ab eo cognosci sine auxilio exteriori gratiae. Atqui omnes veritates tam speculativae quam practicac naturaliter cognoscibiles continentur intra latitudinem obiecti naturalis intellectus humani. Ergo omnes istae veritates aliquo saltem modo na­ turaliter cognosci possunt ab homine, scilicet saltem poten­ tia physica et singillatim consideratae. Secus enim, si nec hoc quidem modo possent naturaliter cognosci, eo ipso cessarent esse intra latitudinem obiecti na­ turalis, quia potentia tota quanta est dicitur ad actum et actus ad obiectum. Hoc ergo negare esset aequivalenter ne­ gare ipsam potentiam. 74. Conclusio tertia: Unus homo solus, in statu naturae lapsae, non potest omnes istas veritates collective cognoscere per solas vires naturales. 1 // Sent., disl. 28, ai t. 5 arg. 2, sed contra. L I. Q. C1X: De 96 necessitate gratiae in genere 75. Probatur. Cognoscere collective omnes et singulas veritates naturaliter cognoscibiles, esset aequivalenter cog­ noscere omnes scientias et artes simul et quidem in summa perfectione qua sunt naturaliter capaces; pariter et omnia facta humana praeterita, quae digna sunt cognitione. Atqui hoc est physice impossibile pro uno solo homine in praesen­ ti conditione naturae lapsae. Unde in libro Sapientiae legi­ mus: «Cogitationes enim mortalium timidae et incertae pro­ videntiae nostrae; corpus enim quod corrumpitur aggravat animam et terrena inhabitatio deprimit sensum multa cogi­ tantem. Et difficile aestimamus quae in terra sunt, et quae in prospectu sunt invenimus cum labore; quae autem in coe­ lis sunt, quis investigabit?» ’. Quod ex historia comprobatur, quia nullus hominum perfecte cognoscit omnes scientias et omnes artes in tota sua perfectione naturaliter possibili. Et in hoc sensu valent quae dicebat Hippocrates: «Ars longa, vita brevis, occasio praeceps, experimentum periculosum, indicium difficile»1 2. S. Tohmas hanc scientiam universalem solum concedit duobus hominibus, scilicet Adamo innocenti, qui tamen eam habebat non per naturam, sed per infusionem a Deo, resecatis tamen his quorum parvi refert ea cognoscere, v. gr. «quot lapilli iaceant in flumine et alia huiusmodi»3; et Christo lesu secundum scientiam supernaturalem seu infu­ sam4*; sed neque posteris Adae attribuit universalem scien­ tiam omnino naturalem seu acquisitam vel experimentalem, ut ipse appellat' quae tamen in eis esset multo perfec­ tior quam modo in nobis esse potest6; soli autem Christo convenit habuisse hanc universalem cognitionem experi- 1 2 ’ 4 ’ * Sap 9, 14-16. Hippocrates, Aphorism. 2. S Thomas, I, 94, 3 c. et ad 3 III, q. 11. 1,101. I, 101, 1 ad 3. Art. 1: Ad cognoscendum verum 97 mentalem et plene naturalem; unde scribit: «Secundum is­ tam scientiam anima Christi non simpliciter cognovit om­ nia, sed illa omnia quae per lumen intellectus agentis homi­ nis sunt cognoscibilia. Unde per hanc scientiam non cogno­ vit essentias substantiarum separatarum, nec etiam singula­ ria praeterita vel futura» '. Et tamen plura etiam cognosce­ bat Christus per scientiam inditam quam Adam innocens, quia cognoscebat lutura contingentia et secreta cordium, quae Adamus nesciebat12*. 76. Conclusio quarta: Homo in statu naturae integrae et purae poterat per vires naturales faciliter cognoscere summam veritatum speculativarum et practicarum, quae sunt ei neces­ sariae ad vitam moralem rite agendam; at in statu naturae lapsae neutras veritates poterat congruenter cognoscere per so­ las vires naturales, atque ideo in hoc statu est ei moraliter ne­ cessaria divina revelatio ut has veritates circa Deum et vitam moralem degendam debito modo cognoscat. 77. Probatur prima pars. Quia in statu naturae integrae, omnes partes naturae in toto suo vigore naturali fuissent, et ideo pueri in illo statu scientiam hanc «in processu temporis absque difficultate acquisivissenl, inveniendo vel addis­ cendo»’, et quidem non solum speculativam, sed et practicam4. Et modo etiam simili, licet gradu imperfectiori, hoc videtur accidisse si fuerit homo in puris naturalibus conditus. 78. Probatur secunda pars. Homo aegrotus et vulneratus non potest omnes operationes hominis sani perfecte et facili­ ter peragere. Atqui in statu naturae lapsae, homo est aegro- 1 ’ ’ 4 III, 12, 1 ad 3. De Verit. 18, 4 ad 3. I, 101, 1. Ihidem, ad 3. 98 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in genere tus et graviter vulneratus, etiam in intellectu, per vulnus ignorantiae, ut dictum fuit supra, q. 85, art. 3. Ergo in hoc statu, homo paucas admodum veritates et quidem magna difficultate et cum multis imperfectionibus, potest cognos­ cere. Unde ei moraliter est necessaria revelatio supernaturalis harum veritatum, quam benignissimus Deus ei tribuit misericorditer, ut ait Concilium Vaticanum I: «Huic divinae revelationi tribuendum quidem est ut ea, quae in rebus divi­ nis humanae rationi per se impervia non sunt, in praesenti quoque generis humani conditione ab omnibus expedite, fir­ ma certitudine et nullo admixto errore cognosci possint»*1. Quam veritatem saepius inculcavit S. Thomas, cuius doctrinam sollemniter approbat Vaticanum I2. Haec autem vulneratio intellectus, licet principaliter sit quatenus est intellectus practicus et sedes prudentiae, atta­ men non videtur quod sit cum exclusione intellectus specu­ lativi, qui etiam, indirecte et ex consequente, vulneratus et debilitatus dici debet. Quod si Caietanus voluit exclusive intelligere hanc vulnerationem intellectus practici \ non est audiendus. Nam etiam in q. 85, art. 3 ait quod «per pecca­ tum ratio hebetatur, praecipue in agendis»; ergo non unice, licet magis seu principaliter in agendis quam in speculan­ dis. Insuper, in IV Contra Gentiles, cap. 52, ait quod potissi­ ma debilitas est rationis «ex qua contingit quod homo diffi­ culter pervenit ad veri cognitionem et de facili labitur in errorem (=pro intellectu speculativo), et appetitus bestiales omnino superare non potest, sed multoties obnubilatur ab eis (=pro intellectu practico)». Qui duplex modus defectionis intellectus, quem hic reco­ lit S. Thomas, appellat difficultates quas pro cognitione ' Concilium Vaticanum I, Ses. 3, c. 2, Denz. 1786. 1 Cf. circa S Thomam Synave, O.P , La révélation des vérités divines naturelles d'après saint Thomas d’Aquin, apud «Melanges Mandonnet» t I p. 327-370. ’ ’ * Caietanus, hic, n. 2. Art. I. AD COGNOSCENDUM VERUM 99 naturali divinorum -quae non est mere practica, sed per prius speculativa- posuerat in I Libro, c. 4. § III DE DEPENDENTIA HOMINIS A DEO IN INTELLIGENDO 79. Ex hucusque dictis possunt in teli igi quaedam prin­ cipia hic tradita a S. Doctore circa dependentiam intellectus creati a Deo in intelligendo. Et quidem, ut facilius appa­ reant, considerabimus: primo, dependentiam intellectus hu­ mani et creati a Deo in intelligendo veritates ordinis natura­ lis; secundo, dependentiam eiusdem in intelligendo verita­ tes ordinis supematuralis; tertio, ex comparatione utriusque dependentiae apparebit commune quoddam principium pro omni ordine et pro omni statu et pro omni creatura. 80. Conclusio prima: Intellectus humanus-et idem valet de quocumque creato intellectu-in intelligendis veritatibus or­ dinis naturalis per vires naturales, pendet a Deo quantum ad duo, scilicet quantum ad formam seu potentiam naturalem qua potest intelligere, et quantum ad motionem qua actu intelligit seu applicatur ad actu intelligendum. 81. Probatur. Ad intelligendas veritates ordinis natura­ lis per vires naturales duo necessario concurrunt in omni intellectu creato, nempe vis seu potentia naturalis intellecti­ va qua potest intelligere, et motio seu applicatio talis poten­ tiae ad actum intelligendi. Atqui quantum ad haec duo om­ nis intellectus creatus naturaliter pendet a Deo, ut est autor et provisor naturae. Nam potentia naturalis intellectiva seu forma qua intellectus creatus est capax intelligendi, est a Deo concreata cum ipsamet natura intellectuali vel cum ipsa anima. At cum haec nuda potentia non sit ipsa intellec­ tio seu actus secundus intelligendi, sed quadoque actu intelligat et quadoque non, ulterius indiget motione seu applica- 100 L I, Q. CIX: De necessitate gratiae in genere done alicuius intellectus semper in actu, quo moveatur ad actu intelligendum; et hic intellectus est solus Deus, qui im­ mediate et ex parte subiecti vel quoad exercitium potest agere in ipsum intellectum cuius ipse est auctor et causa1. «Et ideo -ut ait S. Doctor- quantumcumque natura aliqua corporalis vel spiritualis ponatur perfecta, non potest in suum actum procedere nisi moveatur (motione physica praevia) a Deo». «Sic igitur -concludit- actio intellectus et cuiuscumque entis creati dependet a Deo quantum ad duo: uno modo, in quantum ab ipso habet formam per quam agit; alio modo, in quantum ab ipso movetur ad agendum»2. 82. Conclusio segunda: Intellectus humanus —ideoqueet quicumque creatus intellectus- in intelligendis veritatibus or­ dinis supernaturalis per vires supernaturales gratiae, dependet a Deo quantum ad duo, scilicet quantum ad formam vel habi­ tum supematuralem quo potest intelligere, et quantum ad mo­ tionem qua actu intelligit secundum illam formam. 83. Probatur. Quia quantum ad cognitionem supernaturalem perifectam haec duo requiruntur ex proportione ad requisita pro naturali cognitione: forma tamen non est natu­ ralis potentia intellectiva, sed habitus vel dispositio super­ naturalis, quae loco potentiae in hoc ordine se habet. At haec forma seu habitus, etiam in hoc ordine, cum non sit semper in actu secundo, sed quadoque in potentia et quan­ doque in actu, debet ulterius applicari seu moveri ad actum a Deo prout est auctor supernaturalis gratiae. Iste enim ordo supernaturalis est etiam creatus, idcoque proportionaliter sequitur leges ordinis creati ut sic, quarum una est haec duplex dependentia in forma operativa et in ipsa ope­ ratione. S. Thomas, I, 105, 3. : Hic. Art. I: Ad cognoscendum veri .m 101 Attamen, in hoc ordine supematurali potest dari intellec­ tio sine habitu proprie dicto intellectus, licet non sine mo­ tione accepta in ipso per modum virtutis instrumentalis, et sic saltem semper requiritur motio seu applicatio formae ad actum secundum in hoc ordine. 84. Conclusio tertia: Omnis intellectus creatus, quantumcunque perfectus forma seu actu primo, idest potentia vel habitu, tam in ordine naturali quam in ordine supematurali, indiget physice praemoveri a Deo ad singulos actus actualis intellectionis. 85. Probatur ex dictis quasi inductive. Nam quod dici­ tur de ordine naturali intelligendi et de ordine supernatural! cuiuscumque intellectus creati, dicitur ipso facto de ipso in­ tellectu creato ut sic sub quacumque exsistat conditione. At­ qui de unoquoque ordine, naturali et supematurali, probata est necessitas physicae praemotionis physicae valet pro toto ordine creato intelligendi ut sic. Et consequenter est princi­ pium quoddam universale ordinis metaphysici, quod nu­ llam patitur exceptionem. Auxilium tamen ordinis naturalis pro naturalibus in teli igendis est ordinis naturalis et non potest stricte appellari gratia, cum sit omnino debitum: auxilium vero ordinis su­ pernaturalis proprie appellatur gratia, quia vere et proprie est indebitum naturae, et maxime quando datur ad strice supernaturalia intelligenda. Quam doctrinam uno veluti verbo complexus est S. Tho­ mas, cum a it: «Sic igitur ad cognitionem cuiuscumque veri, homo indiget auxilio divino, ut intellectus a Deo moveatur ad suum actum»; «quae quidem motio est secundum suae providentiae rationem», scilicet naturalis ordinis quando ad veritates naturales cognoscendas movet; supernaturalis vero ordinis quando ad veritates supernaturales cognoscen­ das movet; quia ordo agentium respondere debet ordini fi- 102 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in genere nium* 1; «et tamen quandoque Deus miraculose per suam gratiam aliquos instruit de his quae per naturalem rationem cognosci possutt, sicut et quandoque miraculose facit quae­ dam quae natura facere potest»2; et sic, propter ordinatio­ nem ad finem supernaturalem, haec naturalis cognitio quoad substantiam efficitur supernatural is quoad modum. 86. Et haec dicta sint de doctrina virtual i ter contenta in isto corpore articuli. Si quis tamen vellet magis de pro­ pinquo sequi processum litterae -quod quidem semper est maioris utilitatis- potest in ea tres partes distinguere: l.°, quasi introductionem seu maiorem syllogismi, ab initio corpo­ ris articuli usque ad illa verba: «in quantum ab ipso move­ tur ad agendum»; 2.°, quasi minorem syllogismi in subiecta materia, quae incipit a verbis: «inaquaeque autem forma indita rebus»... usque ad verba: «quod dicitur lumen gra­ tiae, inquantum est naturae superadditum»; 3.°, quasi con­ clusionem, quae decurrit a verbis: «sic igitur dicendum est»... usque ad finem corporis articuli. In priori parte tria facit: Primo, exorditur a notione huius quod est cognoscere vel intelligere veritatem, dicens quod est usus vel motus quidam virtutis intellectivae, similis mo­ tui physico corporum, nam psychologicum est simile physi­ co, prout apparet ex loco Philosophi ad quem appellat S. Doctor’; deinde, proportionaliter ad necessario requisita pro motu physico corporali, ostendit necessario requisita in suo ordine pro motu psychologico intellectuali, qui est intelligere, quae sunt duo, scilicet forma vel potentia naturalis, et motio seu applicatio activa primi moventis corporalis et pri­ mi moventis intellectualis et simpliciter dicti, quae est vera preaemotio physica; tertio, differentiam istius motionis Cf. infra, art. 5. 1 Hic. ’ Cf S Thoma.m, in III de Anima, lect 9. edit. Marietti 1925, n. 722; lect. 12, nn 765-776; specialiter vero In I De anima, lect. 10, nn. 157-160 Art. I: Ad cognoscendum verum 103 ostendit, servata tamen proportione, inter ordinem physi­ cum corporalem et ordinem psychologicum intellectualem, in verbis illis: «quae quidem motio est secundum suae pro­ videntiae rationem, non secundum necessitatem naturae, si­ cut motio corporis coelestis». In secunda parte analysim instituit virtualitatis seu po­ tentiae formae naturalis intellectivae, eamdem analogiam prosequens cum virtualitate formae naturalis physicae cor­ porum, et invenit tria: a) omnis forma naturalis habet ali­ quam veram et realem efficacitatem; b) non tamen illimitatam et indefinitam, sed determinatam ad proprium et connaturale obtectum sibi proportionatum; c) ad ea vero obiecta quae non continentur intra sphaeram proprii et connaturalisobiccti, nullam habet efficacitatem, nisi adiuvetur ab alia forma superioris ordinis, ut palet in aqua calefaciente ex au­ xilio ignis. Et haec tria, quae inveniuntur necessario in qua­ cumque forma corporali physica, proportionaliter inveniun­ tur in forma seu potentia psychologica intellectiva, nempe: 1) intellectus humanus habet aliquam veram et realem effi­ cacitatem intellectivam; 2) non tamen indeterminatam, sed ad ea tantum quae continentur intra sphaeram proprii eius obiecti, quod est ens in et ex sensibilibus; 3) ad alia vero intelligibilia alliora, quae non continentur intra latitudinem proprii obiecti, nullam habet efficacitatem activam natura­ lem, sed potest ea intelligere si adiuvetur lumine accepto a superiori intelligente, qui Deus est. Denique, in tertia parte, ponit triplicem conclusionem, scilicet: unam universalissimam pro omni ordine intelligendi, et est necessitas praemotionis divinae ad actum intelligendi; aliam respectu formae intelligendi, quae pro ordine veritatum supernaturalium est omnino necessaria, non vero pro veritatibus ordinis naturalis; tertiam, respectu verita­ tum naturalium, pro quibus dari potest quandoque miracu­ lose forma intelligibilis et motio superna turalîs. Et sic duae primae conclusiones sunt directae et per modum regulae; tertia vero est per modum exceptionis et indirecte intenta. 104 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in genere §IV .AD DIFFICULTATES ARTICULI 87. Obiectio prima: Omnis cognitio et dictio veri est a Spiritu Sancto secundum illud Pseudo Ambrosii (=Hilarii Diaconi): «omne verum, a quocumque dicatur, est a Spiritu Sancto». Atqui quod est a Spiritu Sancto est per gratiam, quia per gratiam inhabitat nobis Spiritus Sanctus. Ergo om­ nis cognitio et dictio veri est homini per gratiam. 88. Respondetur. Distinguo mai.: Omnis cognitio et dic­ tio veri est, per appropriationem quamdam, a Spiritu Sanc­ to, aut conferente lumen naturale et movente ad intelligendum et loquendum veritatem, aut infundente lumen supernaturale et supernaturaliter movente ad intelligendum et lo­ quendum verum supernaturale, concedo; infundente solum lumen supernaturale et supernaturaliter movente ad intelli­ gendum et loquendum secundum illud lumen tantum, nego. Contradistinguo min.: Quod est a Spiritu Santo tanquam infundente lumen supernaturale et supernaturaliter moven­ te ad intelligendum, est per gratiam, concedo; quod est a Spiritu Sancto mere conferente lumen naturale et movente ad intelligendum et loquendum verum naturalis ordinis, est per gratiam, nego. Et nego consequens et consequentiam. Obiectio deficit in multis: 1.° quidem in radice seu origi­ ne, quae est textus Pauli: «nemo potest dicere Dominus Icsus nisi in Spiritu Sancto»’, ubi Apostolus exclusive loqui­ tur de cognitione supernatural! affectiva, quae nonnisi ex gratia potest esse; at non omnis cognitio est huiusmodi, et ideo male extenditur ad omne verum; 2.° in seipsa, quia / Cor. 12, 3. Art. 1 : Ad cognoscendum verum 105 verbum illud Glossae non est fundatum in textu Pauli, ne­ que est Ambrosii, sed Hilarii diaconi. 89. Obiectio secunda. Est maioris momenti, quia est ar­ gumentum quo nitebantur theologi illuministae, et in II Seni., dist. 28, art. 5, obi. 4 clarius proponitur his verbis: «Sicut se habet lux corporalis ad visum, ita se habet lux spiritualis ad intellectum. Sed nihil potest videri corporali­ ter nisi per influxum luminis corporalis, et praecipue maxi­ me lucentis, quod est sol. Ergo nihil potest intelligi nisi per influxum luminis intellectualis a Deo, et hoc est gratia; ergo nullum verum sine gratia sciri potest». 90. Respondetur. Distinguo mai.: Sicut se habet lux corporalis ad visum, ita se habet lux spiritualis ad intellec­ tum, similitudine quadam imperfecta, et analogica, conce­ do; similitudine perfecta et omnino aequali seu univoca, nego. Transeat minor et nego consequens et consequentiam. Ratio diversitatis est, quia lux corporalis est semper dis­ tincta a potentia visiva eique extrinsecus advenit et solum movet per modum obiecti seu formae; at lux spiritualis inte­ llectus non semper est distincta ab ipsa potentia intellectiva neque semper ei extrinsecus advenit, sed intrinsecus inest ci, neque etiam semper movet per modum obiecti seu for­ mae, sed etiam per modum agentis, et quoad exercitium intelligendi. Cum ergo tanta sit differentia lucis utrobique, nonnisi per aequivocationem fit transitus a corporali ad spi­ ritualem, tam naturalem quam supernaturalem, ac si essent eiusdem generis eiusdemque ordinis. 9 91. Obiectio tertia. Intelligere et cognoscere veritatem est cogitare, ut dicit Augustinus. Atqui omne nostrum cogi­ tare est ex gratia Dei, secundum illud: «Non sumus suffi­ cientes aliquid a nobis cogitare quasi ex nobis, sed omnis L. I, Q. CIX: De 106 necessitate gratiae in genere notra sufficientia ex Deo est» *. Ergo et omne cognoscere et intelligere veritatem est a Deo per gratiam. 92. Respondetur. Concedo mai.; distinguo min.: Non su­ mus sufficientes cogitare aliquid a nobis quasi ex nobis, co­ gitatione supernatural! et salutari, concedo; cogitatione na­ turali, subdistinguo: quasi ex nobis sine gratia supernatural! Dei, nego; quasi ex nobis sine concursu generali et naturali Dei, concedo. Et nego consequens et consequentiam. Paulus loquitur in illo loco de cogitatione supernatural! et salutari, ut patet ex toto contextu, et in hoc sensu valet obiectio, sed nihil contra nos. Deficit autem obiiciens ex eo quod verbum Pauli extendit ad omnem cogitationem, etiam naturalem. Unde S. Doctor merito ait quod hoc dictum Pau­ li «intelligendum est de cogitatione illorum quae ad fidem pertinent, quae capacitatem naturalis rationis excedunt, et ad haec homo sufficiens non est sine gratia fidei»2. Et hoc eodem sensu accipit Concilium Arausicanum II, quod citat hunc textum Pauli, et exponit illud «cogitare» Apostoli per «cogitare ut expedit», idest cogitare supernaturale vel salu­ tare \ Adde insuper Apostolum illo in loco non agere de cogita­ tione ut ad cognitionem pertinet, sed ut ad attributionem efficacitatis Apostolatus de qua locutus erat versiculis prae­ cedentibus, ita ut sensus sit: Non debemus cogitare nos esse sufficientes ad opus Apostolatus exercendum quasi ex nobis, sed omnis sufficientia et efficacitas cius venit ex Deo; eo fere modo quo alibi dixerat: «Neque qui plantat est aliquid ne­ que qui rigat, sed qui incrementum dat Deus»4. ’ ! ’ « II Cor. 3, 5. S. Thomas, II Sent , dist. 28, ai t. 1, ad 1 CoNcu.it μ Arausicanum II. Denz. 180 l Cor., 3, 6-7. Art. 2: Ad volendum et faciendum bonum 107 Defficit ergo obiectio ex duobus: 1.°, quia textus Apostoli non est ad rem, cum non loquatur ibi de ordine cognitionis et veritatis, sed de munere Apostolatus; 2.°, quia, etiam su­ mendo textum quasi de ordine cognitionis, non debet intelligi de quacumque cognitione, sed solum de cognitione salu­ tari et supernatural!. Art. 2.-Utrum homo possit velle et facere bonum absque gratia 93. Articulus iste est maioris momenti, utpote in quo, una cum articulo praecedenti, traduntur principia generalia pro tota quaestione, et ideo oportet ipsum accurate conside­ rare. Notandum est ergo in primis circa titulum quaestionis quod nullibi tam accurate et exacte posuit S. Doctor quaes­ tionem sicut in hoc loco. Nam In II Sent., dist. 28, art. 1, de solo actu exteriori loquitur cum quaerit: «utrum sine gratia homo aliquod bonum facere possit»; in De veritate vero, q. 24, art. 14, generalius loquitur et potius insistit in actu inte­ riori, qui libero arbitrio convenit, cum inquirit «utrum libe­ rum arbitrium possit in bonum sine gratia»; hic autem utrumque actum, exteriorem et interiorem, voluntatis expli­ cite ponit, sine disiunctione, ut in distributione articulorum, «utrum absque gratia Dei possit homo aliquod bonum face­ re vel velle», sine copulatione —quod melius est— ut in ipso proprio loco, ubi quaerit «utrum homo possit velle et tacere bonum absque gratia». Sumentes ergo hanc ultiman et accuratissimam formulationem, utile videtur terminos eius breviter exponere, ut vis et momentum quaestionis exacte percipiatur. 108 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in genere §1 SENSUS TERMINORUM AC QUAESTIONIS 94. A). Homo sine gratia. Homo intelligitur, non deter­ minate hic vel ille, v. gr. Petrus vel Antonius, sed indetermi­ nate, prout complectitur in se totam humanitatem. Sine gratia, proprie dicta seu gratum faciente, prout a natura et a mera gratia gratis data contradistinguitur; et sic homo potest considerari in triplici statu: 1) in statu merae integri­ tatis vel sanitatis seu iustitiae mere originalis in sensu anti­ quorum theologorum ponentium Adamum non fuisse crea­ tum in gratia gratum faciente seu in iustitia gratuita, de qua supra dictum est quaestione 82, ari. 3, et tunc habetur, ut optime notat Caietanus, «quando nihil naturalium, non solum constituentium naturam et fluentium ex ea, sed re­ quisitorum secundum eam, deest»1; 2) in statu naturae pu­ rae, quando nihil donorum naturalium integritatis nihilque corruptionis ex peccato originali vel actuali provenientis, habet, sed ea solum quae humanae naturae conveniunt se­ cundum se; 3) in statu naturae lapsae per peccatum origina­ le, cum vulneribus ex eo contractis. Status autem naturae purae, ut ex dictis suo loco patet, intelligitur veluti medius inter statum naturae integrae et statum naturae lapsae. Sed status naturae lapsae potest adhuc tripliciter conside­ rari: a) in statu infidelitatis, idest sine ulla gratia interiori habituali; b) in statu peccati mortalis tantum, idest sine cari­ tate et aliis virtutibus infusis, non tamen sine fide et spe informibus nec necessario sine virtutibus acquisitis; c) gene­ raliter, prout utrumque complectitur, absque explicita de­ terminatione eorum. Et in hoc tertio sensu sumitur a S. Tho­ ma in hoc loco natura lapsa, nam de statu infidelitatis loqui­ tur in Π-ΙΙ, q. 10, art. 4, quando inquirit «utrum omnis actio Caietanvs. h l., n 8. Art. 2: Ad volendum et faciendum bonum 109 infidelium sit peccatum»; de statu vero peccati mortalis sine infidelitate agit postea, II-II, q. 23, art. 7, «Utrum sine carita­ te possit esse aliqua vera virtus»; intelligitur ergo homo lap­ sus peccato originali et forte actuali absque ulla gratia inte­ riori supernatural!. Attamen, quae hic traduntur, facile ap­ plicari possunt ad duas priores acceptiones, ut fecerunt theologi posttridentini contra Baium et Jansenium. 95. B) Possit, potentia activa seu operativa reali, et non mera potentia logica neque reali passiva seu mere obedientiali; et ideo vigilanter dictum est: potentia realis activa seu efficax. Quae quidem potest esse duplex: alia physica vel psy­ chologica, quae convenit voluntati secundum se; alia vero moralis seu expedita, quae convenit voluntati secundum con­ ditiones vel circumstantias normales seu generales vitae hu­ manae, sicut et pro intellectu dictum est articulo praeceden­ ti, quam hoc modo explicat Godoy: «Voco potentiam physi­ cam illam quae intellectui competit secundum suam intrin­ secam entitatem inspecto; moralem autem, quae ei convenit omni impedimento extrinseco attento» ’. 96. C) Velle et facere bonum. Velle et facere est phrasis biblica, ex Apostolo veniens, qui ait: «velle adiacet mihi, per­ ficere autem bonum non invenio; non enim quod volo bo­ num, hoc facio; sed, quod nolo malum, hoc ago»2; «non est volentis neque currentis, sed miserentis Dei»3; «qui operatur in nobis et velle et perficere pro bona voluntate»4. Indicantur autem in his verbis actus voluntatis interior seu elicitus, et exterior seu imperatus, qui pertinet ad exeeutionem, ut S. Doctor exponit in De Verit., q. 24, art. 14, arg. 2 sed contra: non est volentis, scilicet velle, quod pertinet ad actum* 1 1 Godoy, De gratia, disp. 40, § HI, n. 15, edit. Vcnetiis 1696, p 246s. ■' Rom. 7, 18-19. 1 Rom. 9, 16. 110 L. I, Q. CIX; De necessitate gratiae in generi. interiorem, neque currentis, scilicet currere, quod pertinet ad exteriorem, sed miserentis Dei». Perficere ergo addit ali­ quid simplici velle, nempe opere complere seu consummare quod homo voluit et intendit. Bonum potest intelligi duplex, scilicet: a) physicum seu psychologicum, ut aedificare domos,plantare vineas, dolare ligna et alia id genus; et b) morale, quod potest esse duplex, nempe bonum naturale seu mere honestum seu ethicum, quod dicitur a S. Thoma bonum virtutis acquisitae, ut salu­ tare amicum, reddere debitum; et bonum supernaturale seu virtutis infusae, quod dicitur etiam opus salutare, idesl ad salutem aeternam conducens; et hoc denique potest duplex esse, videlicet: imperfectum seu informe, quod est opus su­ pernaturale, sed sine caritate, ut initium fidei et pius credu­ litatis affectus, actus attritionis et alia id genus; quae no­ men generale retinet actus salutatis; et bonum seu opus per­ fectum et formatum, quod est ex caritate, et uno verbo dici solet opus meritorium' et quasi per antonomasim salutare1. Quod autem haec distinctio operis boni moralis in natu­ rale seu athicum et salutare meritorium sit fundata et reti­ nenda, constat ex damnatione propositionis 62 inter baianas \ 97. Itaque, hac etiam in re, duplex quaestio distinctim proponitur: prima, de necessitate gratiae ad opera salutaria volenda et perficienda; secunda, de necessitate gratiae ad opera mere honesta volenda et perficienda. Quam distinctio­ nem veluti fundamentalem proponit S. Thomas quando ait quod duplex est bonum: aliud, «naturae proportionatum, quale est bonum virtutis acquisitae»; aliud, «bonum superexcedens, quale est bonum virtutis infusae»1 2*4; vel, ut ait 1 2 ’ 4 S. Thomas, III Sent., dist 41, q. I . art. 2. Π-Π. q. 23. art . 7. S. Pits V, Denz 1062 S. Thomas, hic, corp. Art. 2: Ad volendum et laciendum bonum 111 alibi, «est duplex bonum: quoddam, quod est humanae na­ turae proportionatum; quoddam vero quod excedit huma­ nae naturae facultatem»1. Bonum autem supernaturale su­ mimus in praesenti, modo quodam generali pro bono salu­ tari, non considerando specialiter inchoationem et consum­ mationem eius, quia haec spectant ad articulos sequentes. § II DE NECESSITATE GRATIAE AD ACTUS SALUTARES SEU AD BONA SUPENATURALIA VOLENDA ET OPERANDA 98. Negat hanc necessitatem gratiae naturalismus cuiuscumque formae, de quo supra dictum est, specialiter pelagianismus purus et purus rationalismus, supra exposi, inter haereses per defectum necessitatis gratiae. 99. conclusio: Gratia Dei interior est physice et absolute necessaria omni voluntati creatae in quocumque statu ad ac­ tus salutares appetendos et exercendos. Necessitas absoluta istius gratiae pro homine, prout nunc est, ad haec bona appetenda et opere complenda, est certa secundum fident; pro homine vero in quocumque statu et pro omni voluntate creata, etiam angelica, et quidem ne­ cessitate physica, est theologice certa. 100. Probatur, */. ’, ex doctrina Ecclesiae, quae tum in globo tum inductive et singillatim gratiam Dei internam exigit pro omni opere salutari. a) In genere quidem seu in globo docet tum necessitatem gratiae, tum etiam absolutam eius necessitatem. Necessitatem docet quando definit: «quisquis dixerit camdem gratiam Dei per lesum Dominum nostrum propter 1 De Vent., q. 24. art 14. L I, Q. CIX: De necessitate gratiae in genere hoc tantum nos adiuvare ad non peccandum, quia per ip­ sam nobis revelatur et aperitur intelligentia mandatorum, ut sciamus quid appetere, quid vitare debeamus (=gratia mere exterior doctrinae seu revelationis), non autem per illam no­ bis praestari ut, quod faciendum cognoverimus, etiam face­ re diligamus (=velimus) atque valeamus (=opere perficia­ mus), A. S. Cum enim dicat Apostolus, scientia inflat, caritas vero aedificat (I Cor. 8, 1), valde impium est ut credamus ad eam, quae inflat, nos habere gratiam Christi, et ad eam, quae aedificat, non habere, cum sit utrumque donum Dei et scire quid facere debeamus, et diligere ut faciamus, ut aedificante caritate, scientia nos non possit inflare. Sicut autem de Deo scriptum est: qui docet hominem scientiam (Psalm. 93, 10), ita etiam scriptum est: caritas ex Deo est (I Ioan. 4, 7)» ’. «Ne­ minem esse per semetipsum bonum, nisi participationem sui ille donet, qui solus est bonus»*2. «Si quis per naturae vigorem bonum aliquid, quod ad salutem pertinet vitae aeternae, cogi­ tare, ut expedit, aut eligere, sive salutari, idest evangelicae praedicationi consentire posse confirmat absque illuminatio­ ne et inspiratione Spiritus Sancti, qui dat omnibus suavita­ tem in consentiendo et credendo veritati, haeretico fallitur spiritu, non intelligens vocem Dei in Evangelio dicentis: Sine me nihil potestis facere (Ioan. 15, 5), et illud Apostoli: non quod idonei simus cogitare aliquid a nobis quasi ex nobis, sed sufficientia nostra ex Deo est (II Cor. 3, 5)» 3. Necessitatem etiam absolutam seu ad haec opera salutaria simpliciter volenda et exequenda, et non solum ut facilius eli­ gantur et exequantur. «Quicumque dixerit ideo nobis gratiam justificationis dari ut, quod facere per liberum iubemur ar­ bitrium, facilius possimus implere per gratiam, tamquam et si gratia non daretur, non quidem facile, sed tamen possi­ mus etiam sine illa implere divina mandata, A. S. De fructi' Concilii, m Carthaginense, Denz, 104 2 S Coelestinus 1, Indiculus, Denz. 131 CONCIULM ArausicanijM II, Denz. 180 Art. 2: Ad volendum et faciendum bonum 113 bus enim mandatorum Dominus loquebantur, ubi non ait: sine me difficilius potest facere, sed ait: sine me nihil potest facere (Joan. 15, 5)» *. Similiter Concilium Tridentinum: «Si quis dixerit homi­ nem suis operibus quae, vel per humanae naturae vires vel per legis doctrinam fiant, absque divina per lesum Christum gratia posse justificari coram Deo, A. S.». «Si quis dixerit ad hoc solum divinam gratiam per lesum Christum dari, ut facilius homo iustc vivere et vitam aeternam promereri pos­ sit, quasi per liberum arbitrium sine gratia utrumque, sed aegre tamen et difficulter possit, A. S.»12. 101. b) In specie etiam et singillatim et quasi inductive idem docebat de quolibet actu salutari ab initio boni operis usque ad finem. «Ita Deus in cordibus hominum atque in ipso libero operetur arbitrio, ut sancta cogitatio, pium consi­ lium omnisque motus bonae voluntatis ex Deo sit, quia per illum aliquid boni possumus, sine quo nihil possumus» \ Qui et concludit: «His ergo ecclesiasticis regulis et ex divina sumptis auctoritate documentis, ita adiuvante Domino con­ firmati sumus, ut omnium honorum affectuum atque operum et omnium studiorum omniumque virtutum, quibus ab initio fidei ad Deum tenditur, Deum profiteamur auctorem, et non dubitemus ab ipsius gratia omnia hominis merita praeveni­ ri, per quem fit ut aliquid boni et velle incipiamus et facere. Quo utique auxilio et munere Dei non aufertur liberum arbi­ trium, sed liberatur, ut de tenerbroso lucidum, de pravo rec­ tum, de languido sanum, de imprudente sit providum. Tan­ ta enim est erga omnes homines bonitas Dei, ut nostra velit esse merita quae sunt ipsius dona, et pro his quae largitus est, aeterna praemia sit donaturus; agit quippe in nobis ut, quod vult, et velimus et agamus, nec otiosa in nobis esse 1 Concilium Arausicanum II, Dcnz. 180. 2 Concilii m Tridentinum, Ses. 6, can 1-2. Denz. 811-812. 5 CoELESTlNUS I, in «Indiculo», Dcnz. 135. 114 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in genere patitur, quae exercenda, non negligenda donavit, ut et nos cooperatores simus gratiae Dei» «Si quis sine gratia Dei credentibus, volentibus, deside­ rantibus, conantibus, laborantibus, vigilantibus, studenti­ bus, petentibus, quaerentibus, pulsantibus nobis misericor­ diam dicit conferri divinitus, noti autem ut credamus, veli­ mus, vel haec omnia, sicut oporle, agere valeamus, per infu­ sionem et inspirationem Sancti Spiritus in nobis fieri confi­ tetur, et aut humilitati aut oboedientiae humanae subiungit gratiae adiutorium, nec, ut oboedientes et humiles simus, ipsius gratiae donum esse consentit, resistit Apostolo dicen­ ti: quid habes quod non accepisti (I Cor. 4, 7), et: gratia Dei sum id quod sum (I Cor. 15, 10)»12. Concilium Tridentinum docet totum opus iustificationis esse ex Dei gratia, scilicet exordium3, dispositionem seu praeparationem45 et perfectionem seu consummationem". Unde «si quis dixerit sine praeveniente Spiritus Sancti ins­ piratione atque eius adiutorio hominem credere, sperare, di­ ligere aut poenitere posse sicut oportet, ut ei iustificationis gratia conferatur, A. S.»6. Denique in Concilio Vaticano I parabatur nova et clarior confirmatio totius huius doctrinae, his verbis: «Ad nullum igitur actum salutarem sive in iustis ut justificentur adhuc, sive in peccatoribus ut disponantur ad iustificationem, na­ turae vires sufficiunt, attestante Domino: sine me hihilpotest facere (Ioan. 15, 5), et Apostolo eius: non quod sufficientes simus cogitare aliquid a nobis quasi ex nobis, sed sufficientia nostra ex Deo est (II Cor. 3, 5). Quare et illud verissime dici­ tur, per gratiam non solum dari nobis ut, quod per naturae vigorem difficulter possumus, facilius possimus, sed etiam ut 1 2 1 4 5 lbidemt Denz. 141. Concilii μ Arausicanum II, Denz. 179. CONCIUIM Trjdentinlm, Ses. 6. c. 5. Denz. 797. Ibidem, c. 6, Denz, 798, Ibidem, c. 7, Denz. 799. Ibidem, Can. 3, Denz. 813. Art. 2: Ad voi endum et faciendum bonum 115 illud quod per naturam nullo modo possumus, et velimus et perficiamus. Deus est enim qui operatur in nobis et velle et perficere pro bona voluntate (Phil. 2, 13)» *. Et in canone co­ rrespondent!: «Si quis dixerit naturae rationalis facultatem sine divina in lesum Christum gratia sufficere ad aliquid opus bonum, quod ad iustitiam christianam et vitam aeter­ nam disponat, A. S.»12. Et in adnotationibus dicitur quod his verbis docetur: a) ad nullum actum salutarem vires naturales sufficere, sed ad quemvis necessariam esse gratiam supernaturalem; b) non solum ad sanandam infirmitatem peccato inductam, sed simpliciter necessariam esse gratiam, ut possimus velle et operari, sicut oportet, ad salutem3. 102. Et quia in his textibus specialiter continentur praecipua verba Scripturae, ab eis ponderandis et exponen­ dis supersedemus. Textus etiam Patrum abundant4. Liceat nobis quaedam tantum verba Augustini referre. Non solum operatio salutaris, sed etiam volitio et cogitatio sunt ex gratia Dei. «Non quia idonei sumus —inquit— cogi­ tare aliquid quasi ex nobismetipsis, sed sufficientia nostra ex Deo est (II Cor., 3, 5). Attendant hic et verba ista perpen­ dant qui putant ex nobis esse fidei coeptum et ex Deo esse fidei supplementum. Quis enim non videat prius esse cogita­ re quam credere? Nullus quippe credit aliquid nisi prius co­ gitaverit esse credendum. Quamvis enim raptim, quamvis celerrime credendi voluntatem quaedam cogitationes ante­ volent, moxque illa ita sequatur, ut quasi conjunctissima comitetur, necesse est tamen ut omnia quae creduntur prac- 1 Concilium Vatii anum I, Schema reformatum Secundae constitutionis dogmaticae, cap. 5, edit, cit., t. 53, coi. 235. 1 Ibidem, coi. 237. 1 Ibidem, coi 306 II. Vide priorem redactionem in t. 50. coi 73-74. cum adnotationibus, col. 118-119. 4 Ci. Lange, op. cit. p. 25-32. veniente cogitatione credantur. Quamquam et ipsum crede­ re nihil aliud est quam cum assensione cogitare» 1 «Unde in omni opere bono et incipiendo et perficiendo, sufficientia nostra ex Deo est»*2. Et alibi: «Intelligenda est enim —in­ quit— gratia Dei per lesum Christum Dominum nostrum, qua sola homines liberantur a malo et sine qua nullum pror­ sus sive cogitando sive volendo et amando sive agendo, fa­ ciunt bonum, non solum ut monstrante ipsa quid faciendum sit quod sciant, verum etiam ut praestante ipsa faciant cum dilectione quod sciunt»3. «Desinat dicere (Pelagius) «quod possumus omne bonum facere, dicere, cogitare, illius est qui posse donavit, quid hoc posse adiuvat; quod vero bene vel agimus vel loquimur vel cogitamus, nostrum est», desinat —inquam— ista dicere; non solum enim Deus posse nostrum donavit atque adiuvat, sed etiam velle et operari operatur in nobis. Non quia nos non volumus, aut nos non agimus, sed quia sine ipsius adiutorio nec volumus aliquid boni nec agimus»4. «Item in eodem libro, alio loco: «ut quod per liberum —inquit— arbitrium homines facere iubentur, facilius pos­ sint implere per gratiam. Tolle facilius, et non solum plenus, verum etiam sanus est sensus, si ita dicatur: ut quod per liberum homines facere iubentur arbitrium, possint implere per gratiam. Cum autem facilius additur, adimpletio boni operis etiam sine Dei gratia posse fieri tacita significatione suggeritur. Quem sensum rearguit qui dicit: sine me nihil potest facere»5. Denique: «ne quisquam —inquit— putaret saltem par­ vum aliquem fructum posse a semel ipso palmitem ferre, cum dixisset: hic fert fructum mullum, non ait: quia sine * 663. 2 ’ 4 s S Augustinus, De praedestinatione Sanctorum, cap. 2, n 5 MI 44 Ibidem. S. Augustinus, De correptione et gratia, cap. 2, n. 3, ML 44 918 Dc gratia Christi et peccato originali, lib. I, cap. 25, n. 26 ML 44 373 Ibidem, cap. 29, n. 30, ML 44, 375. Art. 2: Ad volendum et faciendum bonum 117 me parum potestis facere, sed: nihil potestis facere. Sive ergo parum, sive multum, sine illo fieri non potest sine quo nihil fieri potest; quia etsi parum adtulerit palmes, eum purgat agricola ut plus afferat, tamen nisi in vite manserit et vixerit de radice, quantumlibet filictum a semetipso non potest ferre» 103. Probatur, 2.°, ratione theologica. Omnis voluntas creata indiget physice et absolute gratia interiori elevante ad volendum et exequendum bonum intrinsece supematurale. Aliis verbis: potentia activa inferioris ordinis non po­ test agere in id quod est proprium ordinis essentialiter supe­ rioris, nisi intrinsece elevata et adiuta per principium ordi­ nis superioris. Atqui opus salutare est bonum intrinsece supernaturale. Ergo omnis voluntas creata indiget physice et absolute gratia interiori elevante ad volendum et exequen­ dum quodeumque opus salutare. Sed qualis est indigentia gratiae talis est cius necessitas, quia haec duo: necessitas gratiae et indigentia gratiae sunt correlativa. Ergo gratia interior est physice et absolute necessria omni voluntati creatae ut possit velle et perficere quodeumque opus salu­ tare. Maior constat, quia inter voluntatem creatam appeten­ tem et operantem bonum et ipsum bonum appetendum et operandum debet esse proportio, sicut generaliter inter om­ nem potentiam activam et proprium cius obiectum. Atqui sine interiori elevatione per gratiam Dei nulla est proportio inter vires naturales cuiuscumque voluntatis creatae et bo­ num intrinsece supernaturale appetendum et exequendum, quia ordo intrinsece naturalis et ordo intrinsece supernaturalis genere differant, idest physice et entitative; vires au­ tem naturales voluntatis creatae sunt ordinis naturalis es­ sentialiter, dum bonum supernaturale appetendum et exe- hi loannem, tract. 81, n. 3, ML. 35, 1441 118 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in genere quendum, cum pertineat ad ordinem salutis aeternae seu beatitudinis supernaturalis obtinendae, est intrinsece et es­ sentialiter ordinis supernaturalis. Haec ergo gratia interior intrinsece elevans voluntatem creatam, est absolute et phy­ sice necessaria ut haec voluntas possit bonum supernaturale appetere et perficere. Aliis verbis: quaelibet voluntas creata, considerata se­ cundum vires suas connaturales est potentia activa inferio­ ris ordinis respectu boni salutaris, quod est proprium ordi­ nis essentialiter superioris, nempe ordinis essentialiter su­ pernaturalis. Ergo nullla voluntas creata secundum vires suas naturales potest quidquam agere respectu boni saluta­ ris, nisi intrinsece elevata et adiuta per principium ordinis supernaturalis quod Deus est. Elevatur autem et adiuvatur per gratiam supernaturalem elevantem. Ergo nulla voluntas creata potest velle et facere quidquam boni salutaris nisi physice et intrinsece elevata et adiuta per gratiam elevan­ tem. Gratia ergo elevans est physice et absolute necessaria omni voluntati creatae ut possit velle et facere bonum quodcumque salutare vel supernaturale. Unde S. Doctor optime ait: «Si aliquid sit supra natu­ ram, voluntas in id ferri non potest nisi ab aliquo alio super­ natural! principio adiuta... et hoc dicimus auxilium gra­ tiae» Minor autem contai ex dictis in praenotaminibus, quia est ordo eorum quae per se seu natura sua conducunt ad finem intrinsece supernaturalem, qui est aeterna beatitudo et salus nostra. Unde patet quod haec necessitas non est solum relativa ad debilitatem naturae, per proprias vires naturales, ad su­ pernataram. Et ideo valet etiam pro voluntate angelica et pro voluntate primi parentis ante lapsum2, quia «transcen- 1 S Thomas, I, 62, 2. ' Cl S Thomam. I. 62, 2 ei 95. 4 ad 1. Art. 2: An volendum et faciendum bonum 119 dit potentiam secundum suum naturalem ordinem»'. Qua­ propter S. Doctor profunde scribit: «homo post peccatum ad plura indiget gratia quam ante peccatum, sed non magis (=seu non plus); quia homo, etiam ante peccatum indigebat gratia ad vitam aeternam consequendam, quae est principa­ lis necessitas gratiae; sed homo, post peccatum, super hoc, indiget gratia etiam ad peccati remissionem et infirmitatis sustentationem»2. Quam doctrinam refert Adnotator Concilii Vaticani di­ cens quod huius «rei causa alia esse non potest nisi quod inter hanc vitam (aeternam) et naturae rectitudinem, nulla est proportio»3. 104. Confirmatur. Ita se habet voluntas creata ad volen­ dum et operandum bonum supernaturale seu salutare, sicut se habet intellectus creatus ad attingendum et indicandum verum supernaturale. Atqui intellectus creatus per proprias vires naturales est physice impotens ad attingendum et indi­ candum verum supernaturale, nisi intrinsece et physice ele­ vetur per lumen gratiae interius, ut constat ex articulo prae­ cedenti. Ergo et voluntas creata secundum propias vires na­ turales est physice impotens ad volendum et exequendum bonum supernaturale vel salutare, nisi physice et intrinsece elevetur per gratiam interiorem inspirationis. Sicut ergo gratia interior supernaturalis erat physice et intrinsece ne­ cessaria intellectui creato ad mysteria stricte supernatural!a intelligenda ve) cognoscenda, ita et gratia interior superna­ turalis est physice et intrinsece necessaria voluntati creatae ad bonum supernaturale seu salutare appetendum et opere complendum. Maior, ubi unice posset esse difficultas, est evidens ex proportione quae viget tum inter intellectum et voluntatem, ' I, 62, 2 ad 2. 1 1,95, 4 adi. ’ M,\nsi, loc. cit. 53, 305 II Cf. S. Thomam II-II. 5, 5-8. tum etiam inter proprium obiectum intellectus et proprium obiectum voluntatis, tum consequenter inter proportionem intellectus ad proprium eius obiectum et proportionem vo­ luntatis ad suum, quae est proportionalitas quaedan seu proportio proportionum. § HI DE NECESSITATE GRATIAE AD ACTUS ETHICE BONOS SEU AD BONUM MORALE NATURALE VIRTUTIS ACQUISITAE 105. De bono physico vel psychologico non est difficul­ tas, quia sensu apparet hominem posse propriis viribus phy­ sicas operationes congruenti modo facere, ut manducare et bibere, ambulare et quiescere, stare et recumbere; et opera exteriora artis, ut colere agros et plantare vineas et domos aedificare, et alia sexcenta opera facere. Tota ergo difficultas est circa bonum morale seu ethicum vel honestum, quid humana voluntas propriis viribus natu­ ralibus possit sine auxilio gratiae divinae. Qua in re oportet caute distinguere inter vires naturales voluntatis humanae in statu naturae integrae, et in statu naturae purae, et in statu naturae lapsae, quia non sunt eae­ dem. Ideo ergo debemus singillatim quaestionem sub hoc triplici respectu considerare. A. Pro humana voluntate in statu naturae integrae 106. conclusio: Homo in statu naturae integrae potest per proprias vires naturales sine auxilio gratiae, et quidem po­ tentia non solum physica, sed et morali seu expedita et facili, velle et facere totum bonum morale naturale seu virtutis acqui­ sitae. 107. Probatur. Potentia activa sana et robusta et perfec­ te expedita potest physice et moraliter seu expedite et facili- Art. 2: Ad volendum et faciendum bonum 121 ter facere totum id quod continetur intra sphaeram proprii et connaturalis eius obiccti. Atqui voluntas hominis in statu naturae integrae est potentia activa sana et robusta et per­ fecte expedita, eiusque proprium et connaturale obiectum est bonum honestum virtutis acquisitae. Ergo voluntas ho­ minis in statu naturae integrae potest physice et moraliter seu prompte et faciliter et delectabiliter velle et facere totum bonum morale naturale seu virtutis acquisitae. Maior constat, quia potentia et obiectum sunt correlativa, et ideo potentiae ditatae omni perfectione connaturali sibi debita, quod nempe sit sana et robusta seu perfecte evo­ luta et insuper non impedita aliquo extrinseco impedimen­ to, sed positve expedita, respondet totum eius obiectum con­ naturale seu proportionatum cum proprotionali perfectione. Et per ordinem ad hanc conditionem potentiae definitur connaturale et proprium obiectum. Si ergo potentia in his conditionibus esset aliquo modo impotens, iam non esset vera potentia. Hoc est, datur proportio inter totam et tota­ lem potentiam operativam (totalitas essentiae et totalitas virtutis) et totum totale obiectum; inter potentiam et poten­ tiam perfectam, et obiectum et obiectum perfectum. Minor vero patet ex propria ratione status naturae inte­ grae et ex proprio obiecto humanae voluntatis, quod est bo­ num honestum virtutis acquisitae . * Homo ergo in illo statu totum bonum honestum virtutis acquisitae poterat efficaciter velle et agere summa facilitate ct delectatione et promptitudine, sicut homo sanus et robus­ tus et non impeditus prompte et faciliter et delectabiliter operatur quaelibet opera propria hominis. 1 Cf. Capreolum, tn li Sent., dist. 29, art. t, conci. 2 eiusque probatio­ nem, edit. Turonibus 1903, t. IV, p. 317 a et 318 b; et Caietanum, Ii. I., n. 18; S. Thomam, 1, 95, 3; 101, 1 ad 3. B. Pro humana voluntate in statu naturae purae 108. Relate ad voluntatem in statu naturae integrae, quod possit velle et facere totum bonum naturale, conve­ niunt theologi catholici; at relate ad voluntatem in statu na­ turae purae in diversas abeunt sententias pro diversitate opinionum respectu virium naturalium naturae purae, de quibus in fine tractatus de peccato originali dictum fuit. Nam qui cum Suarezio tenent parem esse conditionem vo­ luntatis humanae quantum ad vires suas naturales in statu naturae purae et in statu naturae lapsae, eamdem solutio­ nem dare debent pro utroque statu; qui vero conditionem physice et moraliter differentem defendunt, diversam quo­ que solutionem huius quaestionis afferre tenentur. lam vero, ex supra dictis constat hanc conditionem non esse eamdem nec moraliter neque physice. Unde necesse est aliam solutionem dare pro voluntate in statu naturae purae et in statu naturae lapsae. Et, ut ex dicendis apparebit, haec positio thomistica est valde rationabilis et sane intelligitur vel ex hoc ipso quod omnes theologi distinguunt statum na­ turae purae a statu naturae lapsae veluti realiter distinctum et non solum moraliter E contra positio Suarezii, quae est eadem ac positio Molinae, hanc distinctionem facit absur­ dam; et, ut suam positionem defendant, partim deprimunt nimis vires naturae purae, ct partim exsaltant nimis vires naturae lapsae. At in doctrina thomistica omnia ponderate se tenent. 109. CONCLUSIO: Homo in statu naturae purae sine auxilio gratiae potest physice velle et facere totum bonum morale natu­ rale, difficulter tamen, et ideo ad melius et facilius indiget gra­ tia roborante. 110. Probatur, ex eodem principio: Ita se habet humana voluntas in statu naturae purae ad volendum et operandum Ari . 2: Ad volendum et laciendum bonum 123 bonum morale naturale, sicut se habet homo sanus, sed non perfecte evolutus et robustus ad exercendas operationes physicas. Atqui homo sanus, at non perfecte evolutus et ro­ bustus, potest exercere omnes operationes physicas huma­ nas, at cum quadam difficultate et minori perfectione quam homo perfecte evolutus et roboratus, ut experientia vide­ mus. Ergo et voluntas humana in statu naturae purae potest velle et facere totum bonum morale naturale, sed cum qua­ dam difficultate et cum minori perfectione quam voluntas in statu naturae integrae '. Maior constat, quia natura pura ideoque et voluntas in statu naturae purae, est veluti media inter naturam inte­ gram et robustam, et naturam lapsam seu vulneratam vel aegrotam, et ideo est sana neque ullum habet vulnus, at ei deest perfecta et completa evolutio naturaliter ei compe­ tens, eo ipso quod ei deest vigor integritatis; et ita se habet ad voluntatem in statu naturae integrae sicut se habet natu­ ra sana adolescentis ad naturam sanam aetatis virilis seu perfecte evolutae et robustae; vel sicut se habet intellectus studentis ad intellectum professoris. Potest ergo totum, sed non totaliter; extensive, sed non intensive. Minor vero, ut dixi, constat experientia, qua videmus quod adolescens sanus potest exercere omnes actiones phy­ sicas hominis in aetate perfecta et virili, licet cum quadam difficultate et imperfectione, ut patet quantum ad opus ge­ nerationis, quod summum et difficilius est1 2. C. Pro humana voluntate in statu naturae lapsae 111. Ut ex supra dictis patet, in hac re est duplex positio extrenta. luxta protestante, homo in statu naturae lapsae sine 1 Ci. D. Alvarez, De Auxiliis, lib. 6, disp. 47, p. 335, p. 335-339. 2 Cf. Capreolum, in // Sent., dist. 29, art. 1 in fine, edit. cil. t. IV, p. 318 b. 10 124 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in genere gratia extrinsecus imputata, nullum opus bonum velle et fa­ cere potest. Quam doctrinam, licet aliquo modo mitigatam, defenderunt postea Baius et lansenius, cum hac tamen diffe­ rentia, quod iuxta Baium non solum infidelis, sed etiam pec­ cator, nullum opus bonum facere potest sine gratia sanante; lansenius vero, quodammodo mitigavit hanc positionem Baii, asserens infidelem proprie loquendo peccare in omni suo actu, non autem semper simplicem peccatorem; Quesnel autem videtur quod ad exaggerationem Bai redierit et similiter Pistorienses. Mitiori adhuc modo Gregorius Arimi­ nensis tenet infidelem nullum posse opus morale perfecte bo­ num facere absque gratia actuali saltem, quia ei deest ordi­ natio ad verum ultimum finem, quae esset circunstantia omnino ei debita, et ideo ex hac parte, peccato omissionis, semper infidelis peccaret. Quam doctrinam, licet sub alio respectu, defenderunt postea Vazquez et Ripalda, et eam ea­ dem linea proponebant sic dicti «augustinenses», ut Noris, Bebelli, Berti; at eam recentiores augustiniani relinquunt, ut videre est apud Honoratum dei Val ‘. Ex alia vero parte semipelagiani putabant hominem lap­ sum posse omnia bona moralia naturalia velle et agere; et modo quodam mitiori videtur quod idem doceant plures molinistae2. 112. conclusio prima: Non omnia opera peccatorum et infidelium sunt peccata. 113. Probatur. A) Ex auctoritate Ecclesiae, a) Relate ad opera fidelium peccatorum est de fide, ut apparet ex documentis sequenti­ bus. Concilium Constantiae damnavit istam propositionem loannis Hus: «Divisio immediata humanorum operum est, ’ Honoratus del Val, op. cit. ι. II. p 426-436. ! Cf Cassianlm, Coll. 13, cap. 14, edit. cit. p. 430-436. Art. 2: Λι> volendum et jaciendum bonum 125 quod sunt vel virluosa vel vitiosa, quia si homo est vitiosus et agit quidquam, tunc agit vitiose; et si est virtuosus et agit quidquam, tunc agit virtuose: quia sicut vitium, quod crimen dicitur seu mortale peccatum, inficit universaliter ac­ tus hominis vitiosi, sic virtus vivificat omnes actus hominis virtuosi» **. Leo X damnavit etiam hanc propositionem Lutheri: «li­ berum arbitrium post peccatum est res de solo titulo, et dum facit quod in se est, peccat mortaliter»2 Concilium Tridentinum definit: «Si quis dixerit, opera omnia, quae ante iustificationem fiunt, quacumque ratione facta sint, vere esse peccata, vel odium Dei mereri, aut quan­ to vehementius quis nititur se disponere ad gratiam tanto eum gravius peccare, A. S.»3. Quod specialiter docet postea de metu gehennae4 et de attritione5, et prius de omnibus operibus quae praecedunt iustificationem et ad eam praepa­ rant vel disponunt6. Concilium Vaticanum I docet quod «fides ipsa in se, etiam si per caritatem non operetur (=ergo in homine pec­ catore) donum Dei est, et actus eius est opus ad salutem per­ tinens, quo homo liberam praestat ipsi Deo obedientiam gratiae eius, cui resistere posset, consentiendo et coope­ rando» 7. Praeterea sunt damnationes propositionum Bai, lansenii et iansenistarum, quae videri possunt in Denz. v. gr. 1027, 1028, 1035, 1040, 14 1 0. b) Quoad opera infidelium est theologice certa et videtur quod sit proxima fidei. Quod quidem apparet ex propositio­ nibus ab Ecclesia damnatis, v. gr.: «omnia opera infidelium ' 1 ’ 4 ‘ * Concilium Constanti ense, Denz. 642. Leo X, Denz. 776. Concilium Tridentinum, ses 6, can. 7, Denz. 817. Ibidem, Can. 8, Denz. 818. Ses. 14, c. 4, Denz. 898. Ses. 6, c. 5-6, Denz. 797, 798. Concilium Vaticani m 1, Ses. 3, c 3, Denz 1791 126 L. I, Q. C1X: De necessitate gratiae in genere sunt peccata et philosophorum virtutes sunt vitia» *; «necesse est infidelem in omni opere peccare»1 2. 114. B) Ratione theologica. Per peccatum sive originale sive actuale, bonum naturae non est totaliter destructum, sed diminutum, ut patet ex dictis, q. 85, art. 1-3. Aliunde, peccata ista vel inducunt habitum quemdam malum seu vi­ tium, vel non inducunt. S/ non inducunt adhuc habitum ma­ lum, nondum inclinant ad alia opera pcccaminosa similia, et ideo bonum naturae, quod adhuc remanet, prorrumpere potest in actum humanum bonum. Sf vero inducunt habitum malum, aut iste habitus est entitativus, sicut est pro peccato originali, et tunc, cum non sit immediate operativus, non inclinat immediate in actum malum seu peccatum, ideoque bonum naturae —quo in bonum opus naturaliter inclinat— in opus bonum exire potest; aut est habitus operativus, prout accidit ex peccatis actualibus repetitis, et tunc licet imme­ diate inclinet ad actum peccaminosum similem, non tamen necessario, quia de ratione habitus est ut eo quis utatur cum voluerit, prout ex tractatu de habitibus constat3. Non ergo est necesse quod peccator semper agat ex habi­ tu peccaminoso neque quod infidelis operetur semper ex ha­ bitu infidelitatis; et ideo non est necesse quod peccator et infidelis semper in omni actu peccent4. Patres, ut solent adducere theologi, hoc idem docent, nec excepto S. Augustino. Liceat nobis hunc solum textum ad­ ducere: «Si autem hi, qui naturaliter, quae Legis sunt fa­ ciunt, nondum sunt habendi in numero eorum quos Christi iustificat gratia, sed in eorum potius, quorum etiam impio­ rum, nec Deum verum veraciter iusteque colentium, quae­ dam tamen facta vel legimus vel novimus vel audimus, quae 1 2 ' 4 S.PtusV, Denz. 1025. Alexander VIII, Denz. 1298. Ci S THOMAM, I-II, 49, 3, sed contra; 50, 5; et pluries alibi Cf. S. Thomam. Π-Π, 10, 4; 23. 7. Art. 2: Ad volendum et faciendum bom μ 127 secundum iustitiae regulam nun solum vituperare non possu­ mus, verum etiam merito recteque laudamus: quamquam, si discutiantur quo fine fiant, vix inveniuntur quae iustitiae debitam laudem defensionemve mereantur; verumtamen, quia non usque adeo in anima humana imago Dei terreno­ rum affectuum labe detrita est, ut nulla in ea velut lineamen­ ta extrema remanserint, unde merito dici possit etiam in ipsa impietate vitae suae facere aliqua legis vel sapere...» 1 115. conclusio secunda: Homo in statu naturae lapsae potest potentia physica velle et facere totum bonum morale na­ turale seu virtutis acquisitae; non autem potest potentia morali et expedita, nisi, a Deo sanetur per gratiam medicinalem. 116. Probatur prima pars. Potentia physica seu psycho­ logica, quantum est ex parte subiecti vel radicis, manet inte­ gra post peccatum originale et actuale, ut patet ex dictis supra, quaestione 85, art. 1-2. Atqui potentiae physicae vel psychologicae respondet totum eius naturale et proportionatum obiectum, quia per ordinem ad talem potentiam deter­ minatur obiectum illud. Ex quo ergo potentia illa physice vel psychologice mansit intregra seu tota, necesse est dicere quod physice potest naturaliter sine gratia in totum eius connalurale obiectum. 117. Probatur secunda pars dupliciter, scilicet ex dictis articulo praecedenti, et ex propriis. a) Ex dictis articulo praecedenti quasi a fortiori. Ita se ha­ bet humana voluntas ad bonum morale naturale sine gratia appetendum, et prosequendum opere, sicut se habet inte­ llectus ad verum naturale in vel e.v sensibilibus cognoscen­ dum sine gratia. Atqui intellectus in statu naturae lapsae 1 S. Augustinus, De Spiritu et littera, cap. 27, n. 48. ML. 44, 229 Cf. etiam Pium VI, Denz. 1524, contra Pistorienses. 128 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in genere non potest moraliter cognoscere sine gratia omne verum or­ dinis naturalis, ut patet ex dictis articulo praecedenti. Ergo neque humana voluntas naturae lapsae potest in totum bo­ num moraliter sine gratia sanante. Et quidem minus adhuc potest, quia «magis corrupta (seu vulnerata et debilitata) est natura humana per peccatum quantum ad appetitum boni quam quantum ad cognitionem veri» ‘.Ut enim ex trac­ tatu de peccato originali patet, per prius infecta est quan­ tum ad rationem culpae voluntas quam aliae animae poten­ tiae12, et ideo etiam est magis vulnerata quam ceterae. b) Ex propriis. Ita se habet voluntas naturae lapsae in ordine morali ad volendum et operandum bonum morale naturae proportionatum, sicut se habet in ordine physico homo languore chronico laborans ad operandum bonum physicum. Atqui in ordine physico homo languore chronico laborans non potest omnes operationes hominis sani et ro­ busti peragere neque adeo bene, ut experientia constat. Ergo neque voluntas humana in statu naturae lapsae potest mo­ rali 1er velle et agere totum bonum morale naturale neque adeo bene et perfecte sicut voluntas integra vel sana. Maior constat ex dictis in tractatu de peccato originali, quaestione 82, art. 1, ubi ostensum est quomodo peccatum originale sit languor naturae. Minor vero experientia comprobatur: nam languore chronico laborans non potest omnia sua membra movere, neque faciliter et expedite et delectabiliter movet ea quae potest, sicut movet homo sanus et robustus. «Potest namque infirmus —ait optime Caietanus— videre et audire vel odo­ rare, ut sanus, licet non possit ambulare ut sanus (et) differt (a sano) in hoc quod sanus omnes suos actus, infirmus non omnes suos actus potest, ut sanus, facere» ’. 1 J ’ V. p. S. Thomas, hic, ad 3. 1-11,83,3. Caietanus, h. I., n 18. Cf Leonem XIII, Encyc. Testem benevolentiae t 320. Art. 2: Ad volendum et faciendum bonum 129 118. conclusio tertia. Homo in statu naturae lapsae po­ test potentia etiam morali et sine gratia aliquod bonum morale naturale velle et facere. Est propositio certa et videtur quod sit proxima fidei. 119. Probatur: A) Ex auctoritate tum Ecclesiae, tum Scripturae, tum Patrum et theologorum. 120. a) Ex doctrina Ecclesiae. Ecclesia enim damnavit sequentes propositiones: «liberum arbitrium, sine gratiae Dei adiutorio, nonnisi ad peccandum valet»: «pelagianus est enor dicere quod liberum arbitrium valet ad ullum peccatum vitandum» ‘; «cum Pelagio sentit qui boni aliquid naturalis, hoc est, quod ex naturae solis viribus ortum dicit, agnos­ cit»2. Quae erant propositiones Baii. Damnavit etiam sequentes propositiones Quesnelli: «peccator non est liber nisi ad malum, sine gratia Liberato­ ris»; «voluntas, quam gratia non praeveniat, nihil habet lu­ minis nisi ad aberrandum, ardoris nisi ad praecipitandum, virium nisi ad se vulnerandum, est capax omnis mali et in­ capax ad omne bonum»; «sine gratia nihil amare possumus nisi ad nostram condemnationem»3; «lesu Christi gratia, principium afficax boni cuiuscumque generis, necessaria erat ad omne opus bonum; absque illa non solum nihil fit, sed nec fieri potest»4. Similiter contra Pistorienses «qua parte inter dominan­ tem cupiditatem et caritatem dominantem nulli ponuntur affectus medii, a natura ipsa insiti suapteque natura lauda­ biles qui, una cum amore beatitudinis naturalique propen­ sione ad bonum remanserunt velut extrema lineamenta et reliquia imaginis Dei (Augustinus, De Spiritu et littera, ' ’ ’ 4 S. Pius V, Dens. 1027, 1028. S. Pius V, Dens. 1037. Clemens XI, Denz. 1388-1390. Clemens XI, Denz. 1352. 130 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in genere cap. 27), perinde ac si inter dilectionem divinam, quae nos perducit ad regnum, et dilectionem humanam illicitam, quae damnatur, non daretur dilectio humana licita, quae non reprehenditur (Augustinus, serm. 349)», damnatur ut falsa, et alias damnata, doctrina ’. Concilium Coloniense (1860) a Sancta Sede approbatum, declaravit quod «potest homo lapsus, etiam solius naturae viribus, quaedam opera moraliter bona seu honesta facere»2. Hoc idem parabat declarandum Concilium Vaticanum I his verbis: «Illa autem vitae probitas, qua quidam honesta­ tis officia non modo sine fide in Christum, sed etiam sine ullo ad Deum respectu colere praetendunt, hominem ne in naturali quidem rerum ordine perfectum, nedum coram Deo iustum et aeterna vita dignum reddit. A christiana enim vero iustitia et sanctitate, quae ope­ rantem ad regnum coeleste perducit, omnis omnino virtus et honestas, quae naturali tantum facultate exercetur, longe remota est. Lices enim vis illa naturae insit, qua legitimum aliquid anima rationalis et sentit et facit, quod non solum non vituperetur, verum etiam merito recteque laudetur; nihil tamen horum, quandoquidem sine fide et sine gratia fiunt, ad illam pietatem pertinet, quae in vitam transfert aeter­ nam»3. Apparet ergo ex doctrina Ecclesiae quod homo lapsus per proprias vires sine gratia Dei potest velle et facere ali­ quod opus moraliter bonum. 121. b) Ex doctrina Sacrae Scripturae hoc idem manifes­ te apparet, tum factis seu exemplis, tum etiam verbis explicitis. ’ Pies VI, Dens. 1524. 1 Concilium Coloniense 1860, PI, cap. 17. Concililm VAT1CANUM I, Schema reformatum Constitutionis dogmaticae secundae de fide catholica, cap. 5, edit, cil t. 52, coi. 292-293. Vide priorem redaclionem in t. 50. coi. 73-74; Leo XIII, Encyc. Testem benevolentiae die 22 lanuarii 1898, Acta, t V, p. 320. Art. 2: Ad volendum et faciendum bonum 131 1) Factis quidem seu exemplis. Nam Deus bene fecit obste­ tricibus Aegyptiorum eisque aedificavit domos, eo quod ti­ muerunt Deum, non interficientes masculos hebraeorum, sed eos conservantes, contra praeceptum Pharaonis ‘; lauda­ tur meretrix Rahab, quia occultavit exploratores iudaeos*2; et Cyrus Rex Persarum, quia volebat iudaeis restituere tem­ plum et libertatem3; proponuntur exempla bonae operationis Manassis regis impii4, publicani5 et Zacchaei6; extollitur mi­ sericordia samaritani7 et prudentia proconsulis Sergii Pau­ li8; asseritur etiam quod bona opera diligendi amicos et sa­ lutandi fratres, publicani et ethnici faciunt910 . Consilium da­ 11 tur Nabuchodonosori ut peccata sua eleemosynis redimat et iniquitates suas misericordiis pauperum ,0. Ad quae verba alludere videtur S. Thomas, quando ita argumentatur: «Non est consilium nisi de bono; sed infidelibus consulitur ut ali­ qua de genere bonorum faciant; ergo illorum actus non om­ nes sunt mali», sed aliqui sunt boni Cui Nabuchodonosori dedit Deus terram Aegypti, eo quod ei servivit contra Tyrum l2. Quem in locum S. Hierony­ mus adnolat: «ex eo quod Nabuchodonosor mercedem acce­ pit boni operis, intellige etiam ethnicos, si quid boni fece­ rint, non absque mercede Dei iudicio praeteriri»13. 2) Verbis quoque explicitis. Nam Paulus ad Romanos, 2, 14-15, scribit: «Gentes, quae legem non habent, naturaliter ea, quae legis sum, faciunt; eiusmodi legem non habentes, * Ex., 1, 15-22. Josue, II, per lotum et Heb. 11, 31. ’ II Parai. 36, 22-23; Isaias, 44, 28; 45, 1. 4 II Paralip. 33, 9-25. 5 Lue. 18, 13-14. * Ibidem, 19, 2-9. 7 Luc. 10, 30-37. ' Act. 13, 7. ’ Mit. 5. 46-47. 10 Daniel, 4, 24. 11 S. Thomas, II Sent dist. 41, q. I., art. 2, arg 1 sed contra. 12 Exech. 29, 18-20. 11 S. Hieronymus, In Ezech. 29, 18-20, M 2. 25, 285. 132 L. I, Q. C1X: De necessitate gratiae in genere ipsi sibi sunt lex; qui ostendunt opus legis scriptum in cordi­ bus suis, testimonium reddente illis conscientia ipsorum, et inter se invicem cogitationibus accusantibus, aut etiam de­ fendentibus». Quibus verbis, licet abuterentur pelagiani, putantes gen­ tiles sine lege et sine gratia veras habere virtutes et veram iustitiam coram Deo, ita ut per hanc iustitiam salvarentur, specialiter Julianus Eclanensis, contra quem fortiter invehit Augustinus, dicens quod gentes «ideo dicuntur sine lege na­ turaliter quae legis facere, quia ex gentibus venerunt ad evangelium, non ex circumcisione, cui data est lex; et propterea naturaliter, quia, ut crederent, ipsa in eis est per Dei gratiam correcta natura»1; alibi tamen ipse Augustinus mi­ tiorem permittit interpretationem, ita ut aliquando bonum quoddam gentiles per legem naturae inscriptam naturaliter in cordibus eorum, velint et operentur1 2. Sed quod sine lege scripta et sine gratia, gentiles, dum manebant in sua gentilitate, quaedam opera bona facere po­ terant et revera fecisse, ita ut eorum conscientia eos a pecca­ to defendat, traditionalis erat interpretatio et apud Patres graecos et apud latinos ante Augustinum, quam etiam mo­ derni exegetae communiter recipiunt3. Neque ita interpretari, pelagianismum sapit, quia non est sensus quod omnes gentiles totam legem naturalem natu­ raliter sine gratia et sine lege implent aut implere possunt, sed quod quidam et aliqua ex his quae de lege naturali sunt, tantum implent4. Quod non animadverterant Julianus et Pe­ lagius, nam Pelagius illa verba «naturaliter quae legis sunt faciunt», ita intelligit: «sive de his dicit qui naturaliter iusti fuerunt ante legem, sive qui etiam nunc boni aliquid ope­ 1 S. AUGUSTtNUS, Contra Julianum Pelagia num, lib. IV cap 3 n ’5 ML. 44, 7511. 2 S. Augustinus, De Spiritu et littera, cap. 27, n. 48, ML. 44. 229. 5 Vide Lagrange,/i.quatrième edit. 1921, p. 48-50. * Cf. Lagrange, loc. cit. p. 49. Art. 2: Ad volendum et faciendum bonum 133 rantur» *. Meritu ergo S. Pius V damnavit sequentem propo­ sitionem Baii: «Cum Pelagio sentiunt, qui textum Apostoli, Rom. 2, 14: «Gentes, quae legem no habent, naturaliter ea quae legis sunt, faciunt», intelligunt de gentibus fidei gra­ tiam non habentibus»1 2. Caietanus, etiam ante Concilium Tridentinum, et ante exortam haeresim Baianam —scripsit enim commentaria sua in Epistolam ad Romanos Gactae 1532— optimam ex­ positionem exegeticam et theologicam dedit huius textus paulini hisce verbis: «Naturaliter, hoc est, sine legis admini­ culo, naturali lumine rationis; ea quae legis sunt faciunt, non dicit: omnia quae legis sunt, faciunt, sed indefinite: ea quae legis sunt, ut intelligamus quod de moralibus, quae lumine naturali innotescunt, loquitur, non de coeremonialibus, nec de iudicialibus legis. Ea igitur quae legis sunt, intellige: non solum honorare parentes, non furari, non adulterari et huiusmodi, sed etiam colere unum Deum, et revereri nomen eius; haec enim sunt moralia, quae legis sunt; haec sunt quae naturali lumine gentes faciunt. Et bene nota quod aliud est facere ea quae legis sunt, aliud est meritorie facere ea quae legis sunt. Apostolus dicit primum, et non dicit secundum; primum enim significat servare praecepta moralia quantum ad substantiam operis, secundum autem adiungit servare quantum ad modum ope­ randi, et adiungit modum excedentem vires naturalis ratio­ nis et humanae facultatis. Rursus nota quod Apostolus non dicit etiam de moralibus, quae naturali lumine innotescunt, quod omnia, sed dicit: ea. Et hoc ideo librandum est, quia naturaliter facere omnia moralia quae legis sunt, est hominis sani, qualis non est homo in naturalibus constitutus post lapsum naturae in pri­ mo parente; facere autem naturaliter aliqua moralia quae 1 Pelagit s, h /., edit. A. Souter, Cambridge, 1926, p. 23. I 10-11 2 S. Pius V, Denz. 1022. 134 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in genere sunt legis, convenit etiam homini imbecilli, qualis est homo post lapsum primi parentis. Et haec sint notata propter quaestiones theologorum ex hoc textu; hinc enim neque habetur quod meritorie respectu vitae aeternae, neque quod omnia moralia gentes naturaliter facerent, quamvis singula quae legis sunt naturaliter face­ rent; in hoc enim aequales erant gentiles iudaeis, quatenus ex lege pendebant» *. Et post Concilium Tridentinum, Dominicus de Solo ait: «Id solum hic ostendere Paulum quod possit naturaliter homo legem implere quantum ad substantiam operum, quae sint moral i ter bona, non tamen quantum ad intentionem praecipientis, ut sint coram Deo meritoria..., et non ait hic gentes naturaliter omnia, sed aliqua, quae legis sunt, facere; hanc equidem expositionem adeo arbitror non reproban­ dam, ut sane intellectam, necessariam exsistimem. Quam et Augustinus quoque agnovit in De Spiritu et littera, cap. 28, ubi ait quod neque in malis adeo est detrita imago Dei, quin in sua impietate aliqua legis opera faciant»2. Et similiter Raymundus Pascual scribit: «Non igitur hic Apostolus gratiam deprimere intendebat, qui eam in tot lo­ cis magnificavil, neque ipse loquebatur de operibus merito­ riis, quae necessario exigunt gratiam, sed de mere moralibus operibus, et non de omnibus istis, sed de quibusdam; nam operari opera meritoria superat vires tam naturalis luminis quam humanae facultatis, opera autem mere moralia non excedunt vires naturae, maxime si natura esset sana; post autem corruptam naturam, homo ex viribus naturae, licet non habeat vires ad omnia moralia, habet tamen ad aliqua. Et hinc factum est quod Apostolus non dixit gentes naturali­ ter facere omnia quae legis erant, sed indefinite, ea quae legis sunt, tam pertinentia ad Deum quam ad proximum. ' Caietancs, h.. I. edit. cil. t V, p 11-12. 2 Dominicus de Soto, m h. !.. edit cit. p. 85 b. Art. 2: Ad volendum et faciendum bonum 135 Haec in summa dicta sint a nobis, secundum sententiam aliquorum theologorum peritissimorum, qui secuti sunt suum ducem, D. Thomam, theologorum facile principem; ceterum, multis aliis haec non placent, et ideo in aliam opi­ nionem declinant»1, et ait quod haec expositio exigitur ex toto contextu1 2. Similiter Banez scribit: «Gentes, quae legem non habent, naturaliter quae legis sunt faciunt, hoc est, non habentes legem decalogi scriptam, sicut habent iudaei, naturaliter, hoc est, ex naturali instinctu et illuminatione naturali Dei, non ex illuminatione gratiae, quae legis sunt faciunt, non dicit omnia, sed quaedam; huiusmodi legem non habentes ipsi sibi sunt lex qui ostendunt opus legis scriptum in cordi­ bus suis, testimonium perhibente illis conscientia ipso­ rum»3. Adduci etiam possunt haec alia verba Pauli de seipso: «Se­ cundum legem pharisaeus, secundum aemulationem perse­ quens Ecclesiam Dei, secundum iustitiam quae in lege est, conversatus sine querela; sed quae mihi fuerunt lucra, haec arbitratus sum propter Christum detrimenta. Verumtamen exsistimo omnia detrimentum esse propter eminentem scientiam lesu Christi Domini mei, propter quem omnia de­ trimentum feci et arbitror ut stercora, ut Christum lucrifa­ ciam et inveniar in illo non habens meam iustitiam, quae ex lege est, sed illam, quae ex fide est, Christi lesu, quae ex Deo est»4. Sine gratia interiori Paulus fecerat ea quae lex praecipie­ bat, et ideo iustitia haec erat sua et ex lege ostendente quid faciendum erat. Unde S. Thomas ad hunc locum: «Si tua est (iustitia), quomodo est ex lege? Respondet: imo est mea, 1 Raymundus Pascual, h !.. Barcinone, 1597, Tot. 222 ra. 2 Ibidem, fol. 223, coi. 2-3. 1 D. BaNez, De iure et iustitia, II-II. q. 57, art. 2, prima conclusio. Edit Venetiis 1595, p. 7 a. 4 Phil 3, 5-9. 136 L. I, Q CIX: De necessitate gratiae in genere quia humana virtute absque habitu gratiae interioris iustificantis, facio talia opera; sed ex lege est, sicut a docente» '. Et Caietanus: «Describitur siquidem —ait— iustitia ex propriis viribus hominis, tum propter pronomem meam, quo signifi­ catur propria homini et propriis viribus, tum ex praecepto legis scripto, ad significandum iustitiam legis non excedere humanas vires»12. Et «e regione iustitiae propriae et legis adversative locat iustitiam quae est ex fide lesu Christi, quae est ex Deo in fide»3. 122. c) Ex dactrina Sanctorum Patrum, quam hoc modo perstringit Billot: «Si quaeras quid boni homo lapsus sibi relictus operari adhuc valeat, respondebunt tibi Sancti Doctores quod nihil aliud moraliter potest per virtutem suae naturae nisi aliquod bonum particulare agere, sicut... amare uxorem, filios, fratres, affines, amicos (Augustinus, Serm. 349, n. 2); parentibus obsequi, inopi manum porrigere, non opprimere vicinos, non aliena diripere (Hieronymus, in Epist. ad Galatas, I, 15); agere ea quae mortalem vitam ho­ nestare possunt (Prosper, contra Collatorem, cap. 12, n. 3); quae ad societatis humanae pertinent aequitatem (Fulgen­ tius, Episto. 12 ad Petrum, cap. 26, n. 51); velle laborare in agro, velle habere amicum, velle quidquid bonum ad prae­ sentem pertinet vitam, minime vero quae ad Deum perli­ nent aut inchoare aut certe peragere (Auctor Hypognosticon, lib. Ill, cap. 4, n. 5). Quibus similia enumerat auctor de va­ catione omnium gentium (Lib. I, cap. 4-6)»4. 123. d) Ex auctoritate theologorum. Liceat tantum quos­ dam maiores theologos afferre ante tempora Baii, nam post damnationem Baii nullus proprie loquendo contrarium docet. 1 1 1 * A. Thomas, Ad Phil. cap. 3, Icct. 2, edit. cit. p. 102 a. Caietanus, h. 1. Edit, cit., t. V. p. 253 b. Ibidem. Billot, De gratia Christi. prolegomenon, § 4, edit. 3 * 1923, p. 47-48 Art. 2: An volendum et faciendum bonum 137 124. Ergo S. Albertus Magnus scribit: «Ulterius quaeri­ tur, cum sit bonum naturae (physicum), ut comedere et vi­ vere et procurare familiam et huiusmodi; et bonum in gene­ re (=honestum ex obiecto vel secundum speciem), ut actus voluntarius super materiam debitam, ut pascere esurien­ tem; et sit bonum illud quod est generativum virtutis politi­ cae, quod est actus vestitus circumstantiis, quia ex similibus actibus secundum Philosophum similes habitus relinquun­ tur; et sit bonum virtutis consuetudinalis; utrum in omnia illa possit liberum arbitrium, et secundum quem modum?». Et respondet: «Dicendum meo iudicio quod liberum ar­ bitrium, sine gratia gratum faciente superaddita, non sine gratia gratis data (=quae est concursus generalis et natura­ lis Dei, ut est auctor et gubernator naturae), cum natura potest in triplex bonum, scilicet naturae (=physicum), et in genere, et vestiti circumstantiis, qui (=actus) est generativus virtutis. Potest enim considerari ut est natura hominis, et sic po­ test in bonum naturae; potest etiam considerari ut est deli­ berativum, et sic est collativum ad alterum et componit proportionata ad actum debitum materiae et dividit non proportionala, et sic potest in bonum in genere (=honestum secundum speciem); potest iterum considerari secundum ordinem ad perfectionem quam innatum est suscipere, licet perficere sit ab assuetudine, et sic coniungit bono naturali, quod habet ordinem ad bonum honestum et sic potest in actum generativum virtutis politicae; sed cum gratia gratis data, que est virtus politica, potest in bonum virtutis politi­ cae, et cum gratia gratum faciente potest in bonum merito­ rium» 125. Similiter S. Bonaventura scribit: «Si liberum arbi­ trium in solis naturalibus suis relinquatur, adhuc remanebit 1 S. Albertus Magnus, II Sent., dist. 28, art 1. ad quaestionem, edit, cit. t. 27, p. 484-485. 138 ei rationis indicium, per quod cognoscet parentes esse hono­ randos. Et constat quod, si habet hoc naturale iudicatorium, per illud per quod potest nosse parentes esse honorandos, per illud potest cogitare; et cum habeat exteriora organa sibi subservientia, potest opere implere» 126. S. Thomas denique hoc idem semper docuit. Et ne longiores simus, suficiat quosdam tantum textus ex diversis eius operibus in medium afferre. In Sententiis scribit: «Quamvis ab infidelium actibus subtrahatur ista bonitas, secundum quam actus meritorius dicitur, remanet tamen bo­ nitas alia vel virtutis politicae, vel ex circumstantia vel ex gene­ re; et ideo non oportet quod omnis eorum actus sit malus, sed solum quod sit deficientis bonitatis, sicut quamvis equus deficiat a rationalitate quam homo habet, non tamen ideo malus est, sed habet bonitatem deficienter a bonitate hominis»2. Similiter in De Veritate ait quod omnes tenemur «ad fa­ ciendum aliquid ex dilectione naturali, sine qua ad minus quidquid fit male fit. Et ideo dilectionem naturalem, non solum illam quae est nobis naturaliter indita, et est omni­ bus communis, ut quod omnes beatitudinem appetunt, sed illam ad quam aliquis per principia naturalia pervenire po­ test, quae invenitur in bonis ex genere et in virtutibus politi­ cis» 3. In De malo ait: «Est simpliciter falsum quod omnis actus qui non est a voluntate informata caritate sit demeritorius; alioquin illi, qui sunt in peccato mortali, in quolibet actu suo peccarent, nec eis esset consulendum quod interim quidquid boni possent facerent, nec opera ab eis facta, quae sunt de genere bonorum, disponerent eos ad gratiam; quae ' S. Bonaventura, II Sent., dist. 28, art. 2. q. 3, edit cit. t Π p 689 b Cf. etiam circa ten lationes vincendas ibidem, q. 2. ’1 2 S. Thomas, II Sent., dist. 41, q. 1., art. 2. 5 De Verit. 23, 7 ad 8. Art. 2: An volendum et faciendum bonum 139 uninia sunt falsa... Unde, qui honorat parentes non habens caritatem, non meretur vitam aeternam, sed tamen neque demeretur; ex quo patet quod non omnis humanus actus, etiam in singulari consideratus, est meritorius vel demeritorius, licet omnis sit bonus vel malus» '. In Summa Theologica scribit: «Virtutes morales, prout sunt operati vae boni in ordine ad finem, qui non excedit facultatem naturalem hominis, possunt per opera humana acquiri; et sic acquisitae sine caritate esse possunt, sicut fue­ ram in multis gentibus»2. «Virtus igitur hominis ordinata ad bonum quod modificatur secundum regulam rationis hu­ manae potest ex actibus humanis causari, in quantum huiusmodi actus procedunt a ratione, sub cuius potestate et regula (ale bonum consistit» 3. Et in II-II: «Infideles quidem —ait— gratia carent, rema­ net tamen in eis aliquod bonum naturae. Unde manifestum est quod infideles non possunt operari bona opera, quae sunt ex gratia, scilicet opera meritoria, tamen bona opera, ad quae sufficit bonum naturae, aliqualiter operari pos­ sunt»4 «Sine caritate potest quidem esse aliquis actus bonus ex suo genere», et «si illud bonum particulare sit verum bonum, puta conservatio civitatis vel aliquid huiusmodi, erit qui­ dem vera virtus, sed imperfecta» 5. Ex quo patet sensus verborum quae habet in isto articulo praesenti, in quo sumus, scilicet: «Potest quidem etiam in statu naturae corruptae (homo) per virtutem suae naturae aliquod bonum particulare agere, sicut aedificare domos, plantare vineas, et alia hiusmodi, non tamen totum bonum sibi connalurale, ita quod in nullo deficiat». 1 1 1 4 5 De mali), 2, 5 ad 7. MI, 65, 2. 1-11,63,2. 11-11,10,4. IMI, 23, 7. 140 L I, Q. CIX: De necessitate gratiae in genere Exempla quidem quae affert sunt de se ordinis physici, non moralis, et ideo non explicite, sed implicite et consecuti­ ve probare possunt quod homo lapsus per proprias vires na­ turales potest aliquod bonum morale velle et agere. Quod quidem Caietanus optime perspexit, dum scribit: «Exempla autem litterae de aedificatione et agricultura, exempla sunt operum virtutis acquisitae; ars namque una quinque virtu­ tum intellectualium est, ut patet in VI Ethicorum. Nec in littera de opere bono virtutis moralis explicite mentio fit, sed virtutis acquisitae in communi. Quin etiam, ex hoc quod homo potest per sua naturalia aedificare domos quando oportet, sicut oportet, etc., sequi­ tur quod possit aliquod opus moraliter bonum per sua natu­ ralia facere; alioquin, aedificando domum, peccaret morta­ liter. Patet igitur auctoris intentio» ’; nam de bono virtutis moralis seu acquisitae loquebatur prius in hac I-II, locis ci­ tatis, et posterius, in II-II, ut ex verbis eius constat, idque contraponit bono operis artificialis1 2, et quidem in natura lapsa, ut bene notat Caietanus, ad I-II, q. 65, art. 2 in fine, & tertio adverte, quia gentiles sunt in natura lapsa3. Adhibet autem illa exempla S. Thomas propter reveren­ tiam erga S. Augustinum, cuius ea credebat esse. Unde alibi eadem refert et Augustino tribuit, cum ait: «Illud autem bo­ num quod est naturae humanae proportionalum, potest homo per liberum arbitrium explere; unde dicit Augustinus quod homo per liberum arbitrium potest agros colere, do­ mos aedificare et alia plura bona facere, sine gratia operan­ te»4. Et in hac eadem quaestione ait: «Potest tamen (homo sine gratia) facere opera perducentia ad aliquod bonum ho­ mini connaturale, sicut laborare in agro, bibere, manducare 1 1 3 4 runt Caietanus, h. 1., n. 17. S. Thomas, II-II, 23, 7 ad 3. Cf. eumdcm Caietanum, In II-II, 10, 4, nn. 1-4, et 23 7 n 1 S. Thomas, De Verit., 24, 14. Alludit ad Psalm.' 106, 27:'«et scminave agros, et plantaverunt vineas, et fecerunt fructum nativitatis» Art. 2: Ad volendum et faciendum bonum 141 et habere amicum et alia huiusmodi, ut Augustinus dicit in tertia responsione contra pelagianos» 1 Haec tamen verba non sunt Augustini, sed auctoris igno­ ti, in opere contra pelagianos et coelestianos, cui nomen Hypognosticon vel Hypomncsticon, quasi Commonitorium vel Memoratorium. Saeculo IX disputabatur iam de vero eius auctore; dum enim Hincmarus, in Epistola ad Aucobonem et ad Ecclesiam Lugdunemsem, de Gotteschalco, asserit esse Augustini, Rcmigius Archiepiscopus Lugdunensis eiusque Ecclesia id negabant, tum ex eius stylo, qui non sapit Augus­ tinum, tum ex eius doctrina de praedestinatione ad malum, tum ex silentio Augustini in suis Retractationibus et Possidii in enumeratione operum Augustini. Quae argumenta postea urgebat Prudentius episcopus Tricassinus, contra loannem Scotum Eri genam. Garnerius, editor Maurinus, suspicatus erat illud fuisse opus cuiusdam Syxti, presbyteri Romani, qui Coelestino successit in Romana cathedra; at probabilius creditur a pos­ terioribus criticis fuisse opus Marii Mercatoris, Augustino coevi, licet nondum ad certitudinem pervenerint. En ergo eius verba in suo contextu: «Per peccatum ergo, liberum ar­ bitrium hominis possibilitatis bonum perdidit, non nomen et rationem. Est, fatemur, libenum arbitrium omnibus ho­ minibus, habens quidem indicium rationis, non per quod sit idoneum quae ad Deum pertinent, sine Deo aut inchoare aut certe peragere, sed tantum in operibus vitae praesentis tam bonis quam etiam malis. Bonis dico, quae de bono naturae oriuntur, idest velle la­ borare in agro, velle manducere et bibere, velle habere ami­ cum, velle habere indumenta vel fabricare domum, uxorem velle ducere, pecora nutrire, artem discere diversarum re­ rum bonarum, velle quidquid bonum ad praesentem pertinet S. Thomas, I-II. 109, 5. 142 L. I, Q. C1X: Dl-l NECESSITATE GRATIAE IN GENERI vitam; quae omnia non sine gubernaculo divino subsistunt, immo ex ipso et per ipsum sunt vel esse coeperunt. Malis vero dico, ut est velle idolum colere, velle homici­ dium, velle adulterium facere, res alienas velle diripere, Deum viventem in saecula blasphemare, velle inebriari ct luxuriose vivere, velle quiquid non licet vel non expedit ope­ rari. Sed ista non pertinent ad substantiam vitae praesentis, quia non sunt a Deo, imo male desiderata maculant vitam quae est a Deo» Auctor iste videtur exaggerasse quasdam positiones Au­ gustini et verba quaedam adhibet quibus postea maxime abusus fuit Lutherus, v. gr. quod liberum arbitrium sit velut iumentum cui insedit caritas vel concupiscentia2. Et vere, allata verba maxime insistunt in bono naturae seu physico, ct nullum exemplum ponit de bono vere morali. Licet ergo in contextu ex quo S. Doctor traxit haec esempla sermo sit dc bono physico tantum et non de bono morali, tamen prout sunt in contextu morali S. Thomae, sensum moralem praeseferunt et intendunt, ut ex Caietano vidimus, et ex ipso S. Doctore. Quod non raro invenitur apud S. Thomam. 127. B) Ex ratione theologica, duplici argumento, scili­ cet quasi negative vel per exclusionem, et ostensive. a) Quasi negative seu per exclusionem apparet ex dictis in duabus praecedentibus conclusionibus. Constat enim homi­ nem lapsum, sine gratia, aliqua velle et agere posse ordinis moralis ct non meri ordinis physici, quia per peccatum ori­ ginale homo non est positus extra ordinem moralitatis. Constat insuper haec ordinis moralis, quae vult et agit, non esse necessario peccata seu mala (ex prima conclusione). Constat denique in hoc statu sine gratia non posse moraliter ' Hypomnosticon, Lih. Ill, cap. 4. inter opera supposililia Augustini, ML. 45, 1623. 1 Ibidem, cap. 11, MI. 45, 1631. ( Ajui Art. 2: An volendum et faciendum bonum 143 et expedite seu potentia morali velle et agere omnia bona moralia ordinis naturalis, sed in multis deficere (ex secunda conlusione). Ergo necesse est quod sine gratia homo lapsus possit potentia morali aliqua bona moralia naturalia velle et agere, quia inter nullum et omne stat aliquid, et qui affir­ mat aliquem ordinem et negat extrema eius, necesse habet affirmare medium. 128. b) Ostensive. Ita se habet humana voluntas lapsa sine gratia ad volendum et operandum bonum morale natu­ rale virtutis acquisitae, sicut se habet homo graviter aegro­ tus et vulneratus ad exercenda opera physica vitae corpora­ lis. Atqui homo graviter aegrotus et vulneratus in ordine physico potest propriis viribus sine auxilio medicinae, ali­ quas adhuc operationes vitae corporalis agere, saltem respi­ rare, quia secus, si nullam operationem vitalem exerceret, eo ipso esset mortuus, et non tantum aegrotus. Ergo simili­ ter humana voluntas hominis lapsi potest propriis viribus, sine auxilio gratiae medicinalis, aliqua bona moralia ordinis naturalis velle et agere. Maior constat ex saepius dictis, quia homo lapsus est homo cum peccato originali, quod est languor naturae, ut patet ex supra dictis, questione 82, art. 1; et ideo valet pro­ portio inter ordinem physicum hominis graviter laborantis languore chronico, et ordinem moralem voluntatis naturae lapsae languore naturae. Minor constat experientia; nam, si nullum opus vitale sine medicina posset exercere, iam mortuus esset, non ae­ grotus. Optime ergo Dominicus de Soto ait: «Homo corruptae naturae differt ab homine integrae respectu naturalis boni in materia morum, non sicut mortuus a vivo, ut ille possit totum ex suis naturalibus, nos vero nihil..., sed sicut infir­ mus et debilis a sano et valido. Porro, quod ille habebat potestatem in totum bonum, nos vero non possumus totum, 144 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in genere idest in universum omnia bona facere naturalia, possumus tamen aliquod» Et postea, alludens ad litteram huius articuli, scribit: «S. Thomas, medius, ait quod, quamvis in statu naturae in­ tegrae poterat homo ex suis naturalibus servare omnia (praecepta legis naturalis), tamen natura iam saucia mini­ me id valet, sed est sicut homo ex infirmitate languens aut caecutiens, qui potest passus aliquot recte ire, haud tamen longius progredi» 1 Quam S. Thomae argumentationem urget idem auctor de­ monstratione quasi ad sensum deducta, dum scribit: «Sed, ut S. Thomam missum faciamus, est praeterea ad nostram con­ clusionem urgent issimum argumentum, communi sensui ob­ viam. Potest homo ex suis naturalibus id, quod suopte genere bonum est, malo fine et circumstantia facere; ergo poterit idem facere propter honestum (finem). Exempli gratia: potest homo naturali conamine deambulare sinistra intentione; ergo poterit id facere causa bonae valitudinis, et tunc certe erit bonum morale. Potest homo comedere et bibere naturali­ ter quando ei nocet; ergo poterit quando prodest. Certe, ri­ sum tali theologia moveret qui diceret posse me comedere sine speciali auxilio pomum, quod est ante me, dum mihi est pestilens, non autem dum est salubre. Praeterea, dum quis veritatem illius rei interrogatur, cuius rei est conscius, potest naturaliter negare, quod est peccatum mendacii, cur non po­ terit quod facilius est, citra auxilium speciale, affirmare? Et potest unusquilibet pro libito suo proicere denarium in flu­ men, cur non poterit donare pauperi, sine mala alia circum­ stantia, eo quod est honestum? Et honorem, quem inique va­ let deferre quisque naturaliter indigno, cur non poterii eumdem legitime deferre parentibus et urbane probis viris?». Dominicus de Soto, De natura et gratia, Lib 1, cap. 20 edit. cit. p. 86 b. 1 Ibidem, cap. 2!, p.92 a. ’ Ibidem, cap. 20, p. 84. Cf. J. Baemes, El Criteria, cap. 7, § 2. Art. 2: Ao volendum et faciendum bonum 145 Sunt enim «opera, quae possumus facere sine repugnante tentatione, ut dicere veritatem, quae nihil nobis refert, ero­ gare tenuem stipem pauperi, obedire parentibus in re parva, et huius, generis alia» Cui consona sunt quae habet S. Robertus Bellarminus, cum ait: «Si potest homo suis viribus operari malum, sed arduum et naturae contrarium, cur non poterit operari bo­ num facile congruunque naturae? Si potest, exempli gratia, suis viribus sine auxilio gratiae proicere omnia bona sua in mare, vel ipse se occidere, a quo natura abhorret, cur non poterit paucos nummos largiri indigenti, vel hominem a praecipitio revocare ex misericordia, ad quam prope ipsa natura compellit? Et si potest interroganti falsum de indus­ tria respondere, cur non poterit respondere verum, si nihil inde lucretur aut perdat?»12. D. Corollaria 129. Ex dictis hucusque in hoc articulo sequuntur quae­ dam corollaria maioris momenti, quae recolere oportet. 130. Et primo quidem sequitur inter actus salutares et ac­ tus mere honestos esse differentiam quamdam intrinsecam et essentialem seu ex natura rei. Quod palet duplici argumento, scilicet ex analogia cum differentia inter veritates supematurales et veritates naturales, et a priori ex differentia inter finem ultimum naturalem et supernaturalem. 131. a) Argumento analogico. Eadem est differentia in­ ter bonum morale naturale et bonum morale supematurale vel salutare, quae est inter veritates naturales et veritates supernaturales seu mysteria stricte dicta, quia verum et bo1 Ibidem, cap. 20, p. 88 a. 3 S. Robertus Bellarminus, De Gratia et libero arbitrio, lib. 5, cap. 9. 146 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in genere num proportionantur inter se. Atqui inter veritates natura­ les et mysteria supernaturalia stricte dicta, est differentia intrinseca et essentialis, ut patet ex articulo praecedenti, ubi citavimus verba Concilii Vaticani I dicentis quuod haec mysteria suapte natura superant omnes vires naturales cuiuscumque intellectus creati Ergo et bonum supernatu­ ral seu salutare suapte etiam natura seu essentialiter et in­ trinsece differt a bono honesto naturali et superat omnes vires naturales cuiuscumque voluntatis creatae et creabilis. 132. b) Argumento proprio. Eadem est differentia inter actus salutares et actus mere honestos, quae est inter finem ultimum supernaturalem et finem ultimum naturalem, quia actus isti sunt essentialiter media ad finem, et talis est diffe­ rentia mediorum propriorum inter se qualis est differentia finium. Atqui inter finem ultimum supernaturalem, qui con­ sistit in visione faciali Dei, et finem ultimum naturalem, qui consisteret in speculatione scientifica Dei ut est prima causa mundi, est differentia essentialis et intrinseca, quia medium cognitionis et terminus eius utrobique natura sua differunt, sicut Deus ipse in se et creatura. Ergo et inter actus supernaturales vel salutares et actus mere honestos, datur differen­ tia essentialis et intrinseca. Et ideo in Concilio Vaticano I parabatur declaratio huius veritatis, nam in priori redactione schematis constitutionis dogmaticae de fide catholica, cap. 18, haec habentur: «Unde actus, qui ope divinae gratiae facti, supernaturales sunt ve­ reque salutares, distinguuntur omnino ab illis actibus moraliter bonis qui, si fiant ex solis viribus naturae, non perti­ nent ad viam salutis. Christiana enim iustitia et iustitiae corona vitae aeternae, cum sit supernaturalis, ideo etiam ad quodvis bonum salutare sive inchoandum sive perficien­ dum necessaria est supernaturalis gratia, per quam seni Conciliem Vaticani μ I, ses. 3, c. 4, Denz. 1796. Art. 2: Au volendum et faciendum boni μ 147 facti Deo habemus fructum in sanctificationem, finem vero vitam aeternam» *. Et in posteriori redactione dicebatur: «Quemadmodum enim haec ipsa beata vita, ita dispositio ad eam, utpote su­ per naturam posita, ex gratuito dono miserentis Dei est. Ad nullum igitur actum salutarem, sive in iustis ut iustificentur adhuc, sive in peccatoribus ut disponantur ad iustificationem, naturae vires sufficiunt, attestante Domino; sine me nihil potestis facere, et Apostolo eius: non quod sufficientes simus cogitare aliquid a nobis, quasi ex nobis, sed sufficien­ tia nostra ex Deo est»12. Quem in locum adnotator advertit statuendum esse «tamquam principium (in materia de necessitate gratiae), magnum esse inter honestatem naturalem et Christianam sanc­ titatem discrimen; quod quidem e duabus inter se collatis doctrinae catholicae sententiis infertur. Prima est, non ad omne bonum naturam impotentem esse; altera, nihil tamen eorum, quae sine gratia fiant, quidquam valere ad vitam consequendam aeternam. Cuius rei causa alia esse non po­ test nisi quod inter hanc vitam et naturae rectitudinem nu­ lla est proportio»3. Et in adnotationibus ad primam redactionem dicebat hanc differentiam esse intrinsecam4. 133. secundo sequitur hominem in statu naturae lapsae indigere gratia supernaturali ad actus salutares duplici titulo, scilicet veluti aegrotum, ut sanetur, etiam in his quae ad bo­ num mere naturale completum spectant, et sub hoc respec­ tu gratia dicitur medicinalis; et veluti hominem seu creatu­ ram rationalem, ut elevetur ad ordinem intrinsece supernaturalem, et sub hoc respectu gratia dicitur elevans \ 1 2 293. 5 4 Concilium Vaticanum I, Acta, edit. cit. t. 50, coi. 74. Schema Const. II de fide catholica, cap 5, edit. cit. t. 53, coi. 235 et Ibidem, coi. 306. Ibidem t. 50, col. 118. Cf. S Thomam, 1. 62, 2 ad 2, et hic circa finem corporis articuli. 148 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in genere Quae duplex gratia, respondens duplici necessitati seu indigentiae, de qua supra dictum est, quomodo differat inter se, postea dicetur*1. §IV DE DEPENDENTIA HOMINIS A DEO IN VOLENDO I t ET OPERANDO BONUM I i < i 4 134. Proportionaliter ad dependentiam hominis a Deo in intelligendo veritatem, de qua dictum est articulo praece­ denti, consideranda est in praesenti dependentia hominis a Deo in volendo et operando bonum, nam S. Doctor expresse alludit ad hanc proportionalitatem tam in principio quam in fine corporis articuli. Itaque considerabimus dependentiam hominis a Deo in volendo et operando bonum naturale virtutis acquisitae; deinde, in volendo et operando bonum supematurale seu me­ ritorium; ac denique utrumque ordinem simul consideran­ do, generale principium dependentiae voluntatis creatae a Deo apparebit. 135. conclusio prima: Voluntas humana —et idem valet de quacumque creata voluntate— in volendo et operando bo­ num morale naturale seu ethicum, pendet a Deo quantum ad duo, scilicet quantum ad formam seu potentiam naturalem, qua potest velle et agere, et quantum ad motionem qua actu vult et operatur. 136. Probatur. Ad volendum et operandum bonum ho­ nestum connaturale per vires naturales duo necessario con­ currunt in omni voluntate creata, videlicet naturalis poten- ’ Interim cf. Acta Conciiji Vaticani I, adnotationes ad loca supra citata l. 50, col. 118, et t. 53, coi. 304 Art. 2: Ad volendum et faciendum bonum 149 lia volitiva, qua possit velle et agere, et motio seu applicatio huius potentiae ad actum volendi et operandi. Atqui quan­ tum ad haec duo omnis voluntas creata pendet a Deo, prout est auctor et provisor naturae. Quantum ad formam quidem seu potentiam volitivam, qua possit velle et agere bonum, quia voluntas est facultas spiritualis animae, quae una cum anima et intellectu con­ cieatur. Quantum ad motionem seu applicationem eius ad ac­ tum volendi et operandi, quia potentia volitiva creata non est sua actualis volitio, sed quandoque actu vult et quando­ que non vult actu neque operatur, et ideo indiget motione activa primae voluntatis semper in actu, scilicet Voluntate divina, qua moveatur physice et quoad exercitium ad actum volitionis et operationis. Quod si voluntas creata sit debilis et infirma, prouti acci­ dit humanae voluntati post lapsum, indiget ulterius sanari supematuraliter ipsa potentia volitiva, per gratiam medici­ nalem vel sanantem, quae, licet quoad substantiam sit ordi­ nis naturalis, quia est ad bonum honestum vel naturale vo­ lendum et operandum, quoad modum tamen est supernatu­ ralis, scilicet tam ex parte causae efficientis —quia datur a Deo prout est auctor ordinis supernaturalis— quam etiam ex parte causae finalis, quia datur ad obtinendum finem supernaturalem, scilicet ad modum meritorium in his operi­ bus quoad substantiam naturalibus, qui tamen nequit dari sine recta operatione quoad substantiam operum. Et sic de facto, eadem est gratia quae sanat et elevat, prout sanatio est conditio necessario requisita ad elevationem. 137. CONCLUSIO secunda: Humana voluntas —et quae­ cumque alia voluntas creata— pendet a Deo in volendo et ope­ rando bonum supematurale seu salutare quantum ad duo, sci­ licet quantum ad formam gratiae elevantis qua potest velle et operari illud, et quantum ad motionem qua actu vult et opera­ tur bonum istud secundum formam gratiae. 150 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in genere 138. Probatur. Eadem proportionaliter requiruntur ad volendum et operandum bonum supernaturale, quae requi­ runtur ad volendum et operandum bonum connaturale, quia ordo supernaturalis accommodatur ordini naturali, quem perficit et in quo recipitur. Atqui ad volendum et ope­ randum bonum connaturale requiruntur forma seu potentia et motio seu applicatio, quae a Deo ut est auctor naturae pendent. Ergo et similia requiruntur in ordine supernaturali ad volendum et operandum bonum salutare, quae a Deo pendent ut est auctor gratiae, scilicet forma quaedam qua voluntas creata intrinsece elevetur ut possit velle et agere bonum supernaturale, et insuper motio seu applicatio super­ naturalis huius formae supernaturalis, qua actu velit et ope­ retur supernaturale bonum. Quae quidem duo, quandoque sunt diversae categoriae, prout gratia elevans seu forma est gratia habitualis seu per modum habitus, dum molio seu applicatio eius ad actu vo­ lendum et operandum bonum est gratia actualis seu per mo­ dum motus; quandoque vero forma elevans non est per mo­ dum habitus, sed solum per modum actus transeuntis, et tunc est sola gratia actualis quae duo munera distincta ha­ bet, nempe elevare voluntatem humanam per modum tran­ seuntis, simulque tempore, licet non natura, applicare volun­ tatem sic elevatam ad operandum supernatural i ter. Qui duplex modus correspondet duplici categoriae ac­ tuum voluntariorum; nam ad actus mere salutares sea infor­ mes, disponentes ad iustificationem, sufficit gratia actualis elevans et applicans, licet saepe dentur etiam quidam habi­ tus supernaturales, ut fides et spes; ad actus vero meritorios seu formatos, datur gratia habitualis elevans, et ulterius gratia actualis applicans et movens ad meritorie operan­ dum. Quae doctrina, omnino postulata ex parallelism© huius articuli cum praecedenti et voluntatis cum intellectu, ex­ presse traditur a S. Thoma, cum ait: «Divinum autem bene­ ficium non solum extendit se ad infusionem gratiae, qua Art. 2: Ad volendum et faciendum bonum 151 homo iustificatur, sed etiam ad gratiae usum, sicut etiam in rubus naturalibus non solum Deus causal ipsas formas in rebus, sed etiam ipsos motus et operationes formarum, eo quod Deus est principium omnis motus, cuius operatione cessante a movendo, ex formis nullus motus vel operatio se­ quitur. Sicut autem se habet habitus gratiae vel virtutis in ani­ ma ad usum ipsius, sic se habet forma naturalis ad suam operationem, et ideo dicitur Isaiae 26, 12: omnia opera ope­ ratus es in nobis, Domine... Sic igitur ipse usus gratiae est a Deo, nec propter hoc superfluit habitus gratiae, sicut nec superfluunt formae na­ turales, quamvis in omnibus operetur, quia sicut dicitur Sap. 8, I, Ipse disponit omnia suaviter, quia scilicet per suas formas omnia inclinantur quasi sponte in id ad quod ordi­ nantur a Deo» ’. 139. conclusio tertia: Omnis voluntas creata quantum­ cumque sil perfecta potentia naturali vel habitu naturali aut supernaturali ad volendum et operandum bonum honestum naturale vel supernaturale aut meritorium, indiget praemoveri physice a Deo ad omnes et singulos actus actualis volitionis et operationis. 140. Probatur. Quod dicitur de omni re creata, dicen­ dum est etiam de creata voluntate, licet modo suo, quia quod dicitur de omni dicitur de quolibet. Atqui de omni re creata, quantumcumque perfecta sit, affirmatur absolute necessitas praemotionis physicae ut possit actu operari; nam verba S. Thomae universalia sunt: «quantumcumque natura aliqua, corporalis vel spiritualis, ponatur perfecta, non potest in suum actum procedere nisi moveatur a Deo... secundum suae providentiae rationem, non secundum ne- 1 Ad Rom., cap. 9, lect. 3, edit. cil. p. 135 152 L. I. Q. CIX: De necessitate gratiae in genere cessitatem naturae»1. Ergo et de voluntate creata, in quo­ cumque statu et conditione consideretur, idem, suo modo, affirmandum est. Et quod in hac deductione nulla sit exaggeratio, apparel ex ipsa littera huius articuli secundi, nam expresse affirmat S. Doctor necessitatem praemotionis physicae pro omni actu voluntatis naturae integrae respectu boni connaturalis, et tamen natura integra est perfectissima quantum ad suffi­ cientiam formae seu virtutis ad bona connaturalia volenda et operanda, quia in illo statu homo habebat omnes virtutes et nullum defectum2. Quod etiam constat quasi inductive ex dictis in duabus propositionibus praecedentibus, nam ex prima constat ne­ cessitas praemotionis naturalis pro omni actu naturali; ex secunda vero constat necessitas praemotionis supernaturalis pro omni actu salutari seu supernatural!. Differentia ergo est in hoc quod praemotio naturalis est generalis, et non potest proprie loquendo appellari gratia; praemotio vero ad opera salutaria est supernaturalis et specialis, quia omnino indebita, et sic vere et proprie est gratia, et pertinet ad pro­ videntiam et gubernationem supernaturalem. §V AD DIFFICULTATES ARTICULI 141. Ohieclio prima. Illud potest homo velle et facere per proprias vires sine gratia, cuius ipse est dominus. Atqui homo est dominus suorum actuum, specialiter huius qui est velle. Ergo homo potest per proprias vires sine gratia velle et agere quodeumque bonum et malum. Hic. art 1 * 1.95,3. Art. 2: Ao volendum et faciendum bonum 153 142. Respondetur. Distinguo mai. Illud potest homo ve­ lle et facere per proprias vires sine gratia cuius ipse est do­ minus, sine gratia proprie dicta, pro auxilio supernatural! interiori, concedo; sine gratia large dicta pro auxilio vel mo­ tione interiori Dei vcluti primi moventis, nego. Contradistinguo min.: Homo est dominus suorum ac­ tuum, maxime huius actus qui est velle, actuum supernaturalium vel salutarium, nego; actuum naturalium seu mere honestorum, subdistinguo: dominus primus et absolutus et independens, nego; dominus subordinatus et relativus et de­ pendens a Deo, iterum subdistinguo: quorumdam tantum, concedo; omnium, denique subdistinguo: in statu naturae sa­ nae et integrae, concedo; in statu naturae lapsae et infirmae, nego. Et nego consequens et consequentiam. Haec difficultas habet duas partes: unam, quantum ad actus supernaturalcs vel salutares, et horum homo non est proprie dominus, quia non sunt in eius naturali potestate morali nec physica, ut dictum est; ex hac ergo parte, negari potest totum argumentum; aliam vero partem est quantum ad actus naturales seu mere honestos, et quantum ad istos dicendum est hominem non esse proprie loquendo domi­ num primi omnino actus, qui est velle, in quocumque statu inveniatur; ceterorum vero posteriorum, qui sunt proprie lo­ quendo deliberati, est dominus non absolutus, sed subordi­ natus dominio Primae Causae, etiam in statu naturae purae et integrae; at in statu naturae lapsae, nec etiam horum om­ nium habet perfectum dominium in suo genere, ut ex dictis patet. Unde S. Doctor nervose concludit: «Mens hominis, etiam sani, non ita habet dominium sui actus, quin indigeat moveri a Deo; et multo magis liberum arbitrium hominis infirmi post peccatum, quod impeditur a bono propter co­ rruptionem naturae»1. 1 Hic, ad 1. L. I, 0. CIX: De necessitate gratiae in genere Ceterum, hoc problema, abstrahendo a statibus naturae, solutum est supra, in tractatu de actibus humanis, q. 6, art. 1, ad 1 et 3; art. 4 ad 1, et praesertim q. 9, art. 4, et 6. 143. Obiectio secunda. Magis est in potestate hominis velle et facere bonum quam velle et facere malum, quia bo­ num est secundum naturam hominis, malum vero est contra naturam, unumquodque autem magis potest in id quod esi sibi secundum naturam quam in id quod est sibi contra na­ turam. Atqui homo per seipsum sine ulla gratia Dei potest peccare, idest malum velle et facere. Ergo multo magis pote­ rit per seipsum sine gratia velle et facere bonum. 144. Respondetur. Distinguo mai.: Magis est in potestate hominis lapsi vel infirmi velle et facere bonum quam velle et facere malum, nego; in potestate hominis sani et robusti, transeat. Distinguo min.: Homo per seipsum potest peccare sine gratia Dei, supernatural! seu stricte dicta, concedo; sine mo­ tione et auxilio Dei naturali, subdistinguo: quantum ad ma­ teriale peccati, nego; quantum ad formale peccati, concedo. Et nego consequens et consequentiam. Revera, potentia peccandi non est vera potentia, sed im­ potentia, quae creaturae convenire potest secundum se, eo quod est ex nihilo; sed quando peccatum est commissionis seu actus positivus, tunc habetur ibi aliquid potentiae quan­ tum ad id quod materiale et bonum est, et hoc non est sine Deo primo movente et conservante; habetur etiam simul ali­ quid impotentiae, scilicet defectus a recta regula honestatis seu quantum ad id quod est formale in peccato, et hoc habet creatura a seipsa, maxime in statu naturae lapsae vel infir­ mae. 145. Obiectio tertia. Ita se habet voluntas ad velle et fa­ cere bonum sicut se habet intellectus ad cogitare et cognos­ cere verum. Atqui intellectus sine gratia potest cogitare et Art. 2: Ad volendum et faciendum bonum 155 cognoscere verum, ut dictum est articulo praecedenti. Ergo et voluntas per seipsam sine gratia poterit velle et facere bonum. 146. Respondetur. Distinguo mai.: Ita se habet voluntas ad velle et facere bonum sicut se habet intellectus ad cogita­ re et cognoscere verum, in statu naturae integrae, concedo; in statu naturae lapsae, nego. Contradistinguo min.: Intellectus sine gratia potest cog­ noscere verum, omne, etiam supernaturale, nego; naturale, subdistinguo: in statu naturae integrae, concedo; in statu na­ turae lapsae, nego Et numquam sine divina motione corres­ pondent!. Et nego consequens et consequentiam. SECTIO SECUNDA DE NECESSITATE GRATIAE IN SPECIE 147. Postquam ergo vidimus necessitatem gratiae in ge­ nere pro quocumque actu morali completo —scilicet tam ex parte intellectus quam ex parte voluntatis— respectu veri et boni moralis in genere, modo oportet in particulari consi­ derare talem necessitatem respectu quorumdam actuum humanorum in particulari per ordinem ad quaedam bona determinata. Non enim est eadem conditio omnium actuum humanorum neque omnium bonorum operabilium per eos, et ideo non licet a generali necessitate ad particularem des­ cendere ac si ageretur de processu a genere logico ad spe­ cies, sed determinare in concreto quid possit homo sine gratia. Et quidem, iuxta praedicta in distributione articulorum huius quaestionis considerabimus necessitatem gratiae pri­ mo contra haeresim pelagianam; deinde contra haeresim semipelagianam. CAPUT I DE NECESSITATE GRATIAE CONTRA HAERESIM PELAGIANAM 148. Ut ex dictis in expositione huius haeresis patet, duae erant affirmationes fundamentales pelagianorum hac de re: prima, quod homo, per seipsum, absque ullo auxilio gratiae internae poterat perfecte observare totam legem Dei; secunda, quod, consequenter, talia praecepta observando, poterat per proprias vires mereri vitam aeternam. At insuper notandum est quod «praeceptorum quae in Sacra Scriptura inveniuntur, quaedam sunt de substantia le­ gis; quaedam sunt praeambula ad legem (quasi principia prima legis virtualiter continentia totam legem). Praeambu­ la quidem sunt ad legem illa, quibus non exsistentibus, lex locum habere non potest. Huiusmodi autem sunt praecepta de (actibus virtutum theologalium, scilicet) actu fidei, et de actu spei (et de actu caritatis), quia per actum fidei mens hominis inclinatur ut recognoscat auctorem legis talem, cui se subdere debeat; per spem vero praemii homo inducitur ad observantiam praeceptorum (per caritatem autem homo maxime subditur Deo et inclinatur ad impletionem manda­ torum eius). Praecepta vero de substantia legis sunt quae homini, iam subiccto et ad obediendum parato, imponuntur, pertinentia λ y* 160 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie ad rectitudinem vitae; et ideo huiusmodi praecepta statim in ipsa legislatione ponuntur per modum praeceptorum»'. Praecepta autem legis divinae, licet fuerint triplicis gene­ ris, scilicet moralia, caeremonialia et iudicialia2, maxime tamen sunt moralia, quae sunt de per se bonis persequendis et malis vitandis, et ideo haec semper durant, alia vero per Christum fuerunt abrogata. Et hace moralia praecepta sunt quae continentur in decalogo, et sunt decem, ut nomine ipso «decalogi» apparet. Quando ergo loquimur de observatione legis divinae, maxime intelligimus decem praecepta Decalogi, quae vere constituunt ipsam substantiam Legis divinae. At inter praeambula ad decalogum, maximum est praeambulum de dilectione Dei, quae implicite et eminenter continet totam legem sicut in primo principio, nam ex una parte continet vehit i formaliter omnia praecepta quae sunt circa ipsum Deum, scilicet tria prima; eminenter vero fonnaliter continet praeceptum de dilectione proximi, in quo for­ maliter continentur alia septem praecepta, quae proximum respiciunt* 1. Et hac de causa Christus dicit quod «in his duo­ bus mandatis (de dilectione Dei et proximi) universa lex pendet et prophetae»4. Merito ergo S. Doctor considerat necessitatem gratiae re­ late ad hoc maximum praeceptum seu praeambulum neces­ sarium ad observationem legis in hoc articulo tertio, ante­ quam ex professo eam consideret relate ad ipsam substan­ tiam legis implendam, et consequenter relate ad meritum vi­ tae aeternae. Et inde apparet mirus ordo articulorum in hac sectione contra pelagianos, quia dilectio Dei super omnia est principium observationis praeceptorum legis et meriti vitae aeternae; et non solum efficaciter impugnat haeresim, quasi Π-1Ϊ. 22. 1 Cf. etiam II-II, 16. 1; 45, 1-5, una cum I-II, 100 1 I-II, q. 99. ’ 1-11,99, 1 ad 2-3; ΙΙ-Π, 44. 2 cl 3. 4 Mtt. 22, 40. Art. 3: Ao diligendum Deum super omnia 161 a radice, verum etiam simul optimum processum theologiae speculativae servat, procedens a propriis principiis ad con­ clusiones. Art. 3.-Utrum homo possit diligere Deum super omnia ex solis naturalibus sine gratia 149. Dilectio Dei super omnia potest esse duplicis gene­ ris: alia naturalis, qua Deus diligitur ut auctor et finis natu­ rae seu, prout ait S. Docotr, ut principium et finis naturalis boni; alia supematuralis, qua Deus diligitur ut principium et finis gratiae, idest, secundum quod est obiectum beatitudinis supematuralis et secundum quod homo habet quam­ dam societatem spiritualem et amicabilem cum Deo’. Quae quidem distinctio est omnino ponenda; nam sicut distinguimus duplicem finem ultimum seu beatitudinem, scilicet naturalem et supernaturalem —ut in tractatu de beatitudine apparet— ita oportet quod distinguamus duplex genus mediorum seu actuum humanorum bonorum scilicet actus morales naturales et actus morales supernaturales vel salutares, ut ex duobus articulis praecedentibus patet. Et quia lex divina est essentialiter de actibus bonis per modum praecepti, ideo necesse est quod divina praecepta distingua­ mus in naturalia et supernaturalia, et pariter divinam le­ gem Ergo et hoc maximum praeambulum legis divinae, quod est dilectio Dei, debet distingui in dilectionem natura­ lem et dilectionem supernaturalem, quia praeambulum seu principium proprium et concluciones seu praecepta legis di­ vinae, debent esse proportionata seu eiusdem generis vel or­ dinis. I-II, 109, 3 ad 1. 162 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie In doctrina autem pelagianorum et baianorum —licet contrariis et oppositis motivis— haec distinctio non habet locum; quia pro pelagianis, omnis dilectio Dei est naturalis; dum pro Baianis, omnis Dei dilectio est supernaturalis et caritativa, ut dicunt. At doctrina catholica hoc duplex genus dilectionis accu­ rate distinguit, prouti apparet ex sequentibus propositioni­ bus Baii ab Ecclesia damnatis: «Distinctio illa duplicis amo­ ris, naturalis videlicet, quo Deus amatur ut auctor naturae, et gratuiti, quo Deus amatur ut beatificator, vana est et com­ mentitia et ad illudendum sacris litteris et plurimis veterum testimoniis excogitata» *; «amor naturalis, qui ex viribus na­ turae exoritur, ex sola philosophia per elationem praesump­ tionis humanae, cum iniuria crucis Christi defenditur a non­ nullis doctoribus»1 2; «omnis amor creaturae rationalis aut vitiosa est cupiditas, qua mundus diligitur, quae a loanne prohibitur, aut laudabilis illa caritas, qua per Spiritum Sanctum in corde diffusa Deus amatur» \ Oportet ergo videre singillatim necessitatem gratiae ad hoc duplex genus amoris Dei super omnia. §1 DE NECESSITATE GRATIAE AD AMOREM SALUTAREM DEI 150. conclusio: Gratia Dei interna est physice necessaria omni voluntati creatae ad eliciendum actum salutarem amoris Dei super omnia. 151. Probatur dupliciter: primo deductive ex dictis arti­ culo praecedenti; secundo, inductive, considerando diversos amores salutares Dei. 1 S. Pius V, Ex omnibus afflictionibus, Denz. 1034 2 Ibidem, Dcnz. 1036. 5 Ibidem, Dcnz. 1038. Art. 3: Ad diligendum Dium super omnia 163 a) Deductive. Quod dicitur de omni actu salutari, dicen­ dum est etiam de quolibet sub eo contento. Atqui de omni actu salutari affirmatur secundum fidem necessitas absolu­ ta vel physica gratiae internae, ut patet ex articulo praece­ denti. Ergo et eadem necessitas est affirmanda de hoc actu salutari, qui est amor seu dilectio Dei supernaturalis; immo et a fortiori, cum iste actus sit summus inter omnes actus salutares. «Si quis dixerit, sine praeveniente Spiritus Sancti inspiratione atque eius adiutorio, hominem credere, spera­ re, diligere aut poenitere possse sicut oportet, ut ei iustificalionis gratia conferatur, A. S.» ’. b) Inductive. Omnis amor salutaris Dei aut est concupis­ centiae seu imperfectus, qui est amor proprius spei, aut est amor amicitiae seu perfectus, qui est amor caritatis. Atqui uterque amor est ex gratia Dei interiori. Amor quidem imper­ fectus spei, ut docet expresse Concilium Tridentinum his verbis: «Disponuntur autem (peccatores) ad ipsam iustiliam, dum excitati divina gratia et adiuti, fidem ex auditu concipientes, libere moventur in Deum, credentes vera esse quae divinitus revelata et promissa sunt; atque illud in pri­ mis, a Deo iustificari impium per gratiam eius, per redemp­ tionem quae est in Christo lesu, et, dum peccatores se esse intelligentes, a divinae iustitiae timore, quo utiliter concu­ tiuntur, ad considerandam Dei misericordiam se converten­ do in spem eriguntur, fidentes Deum sibi propter Christum propitium fore, iliumque tamquam omnis iustitiae fontem diligere incipiunt, ac propterea moventur adversus peccata per odium aliquod et detestationem...»2. «Docet praeterea, etsi contritionem hanc aliquando caritate perfectam esse con­ tingat hominemque Deo reconciliare, priusquam hoc sacra­ mentum actu suscipiatur, ipsam nihilominus reconciliatio­ nem ipsi contritioni sive sacramenti voto, quod in illa inclu- 1 Concilii M Tridentini m, Ses. 6, can. 3, Dcnz 813. 2 Concilium Tridentinum, Ses 6, c. 6, Dcnz. 798. . *u I ditur, non esse adscribendam. Illam vero contritionem im­ perfectam quae attritio dicitur, quoniam vel ex turpitudinis peccati consideratione vel ex genhennae et poenarum metu communiter concipitur, si voluntatem peccandi excludat cum spe veniae, declarat non solum non facere hominem hypocritam et magis peccatorem, verum etiam donum Dei esse et Spiritus Sancti impulsum, non adhuc quidem inha­ bitantis, sed tantum moventis, quo poenitens adiutus viam sibi ad iustitiam parat» Amor etiam perfectus seu caritatis, ut docet Concilium Arausicanum II his verbis: «Prorsus donum Dei est diligere Deum. Ipse ut diligeretur dedit, qui non dilectus diligit. Dis­ plicentes amati sumus, ut fieret in nobis unde placeremus; diffundit enim caritatem in cordibus nostris Spiritus Patris et Filii, quem cum Patre amamus et Filio»1 2, Optime ergo intelligitur deleberrimum verbum Augusti­ ni: «Unde est —inquit— in hominibus caritas Dei et proxi­ mi, nisi ex Deo? Nam si non ex Deo, sed ex hominibus, vice­ runt pelagiani; si autem ex Deo, vicimus pelagianos. Sedeat ergo inter nos index Apostolus loannes, et dicat nobis: caris­ simi, diligamus invicem. In his verbis loannis, cum se illa extollere coeperint et dicere: ut quid nobis hoc praecipitur nisi quia ex nobis habemus ut invicem diligamus, sequitur continuo idem loannes, confundens cos et dicens: quia dilec­ tio ex Deo est (I Jn. 4, 7). Non itaque ex nobis, sed ex Deo est» 3. Intelligebant attem pelagiani nomine amoris Dei amorem salutarem, non curando neque explicite ponendo an csset naturalis vel supernaturalis; proprie loquendo, pro ipsis, erat simul naturalis et salutaris. 1 Concilium Trioentinum, Ses. 14, c. 4, Denz. 898. 2 Concilium Arausicanum II, Denz. 198. ’ S AUGUSTINUS, De gratia et libero arbitrio, cap. 18, n. 37, ML. 44 903 Art. 3: Ad diligendum Deum super omnia 165 §n DE NECESSITATE GRATIAE AD AMOREM NATURALEM DEI 152. Haec est principalis difficultas pro theologis et quam S. Doctor specialiter resolvere conatur. Ut ergo sensus quaestionis rite percipiatur, aliqua oportet praemittere ad modum expositionis terminorum quos in titulo posuit S. Doctor. A. Explicatio terminorum 153. a) Homo sine gratia considerari potest in triplici statu, scilicet in statu naturae integrae, prout multi ex anti­ quis theologis ponebat, in statu naturae purae, et in statu naturae lapsae. Et notanda est emphasis formulationis hoc in loco, nam cum initio quaestionis solum diceret: «homo absque gra­ tia», hic addit: «ex solis naturalibus sine gratia», ut sub for­ mula positiva et negativa simul eadem idea magis energice exprimatur, nempe vis naturae et carentia gratiae. 154. b) Possit, potentia reali et activa et non sola poten­ tia logica vel mere passiva et obedientiali; et quidem physi­ ca vel morali seu expedita, ut articulis praecedentibus expli­ catum est. 155. c) Diligere Deum super omnia. Hic est terminus for­ malis et principalis totius quaestionis, et ideo oportet eum accurate explicare, tum quoad originem formulae tum quoad sensum eius. 156. De origine formulae. Haec formula originem trahit ex scripturis; ibi enim dicitur quod homo debet diligere pro­ ximum suum sicut seipsum, Deum autem plus quam seip- 1 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae 166 in specie sum, quia Deum diligere debet ex Lolo corde suo el ex tola anima sua et ex tota fortitudine sua '; hoc autem est aequivalenter dicere quod homo debet diligere Deum plus quam ceteras personas, et consequenter plus quam ceteras res creatas, quae sunt infra personam, quod uno verbo exprimi­ tur dicendo: super omnes et super omnia; et quia tam perso­ na quam res conveniunt in ratione amabilis seu diligibilis, brevius et clarius dicitur: super omnia, scilicet nobis amata seu dilecta et amabilia. Quod quidem clarius adhuc urgetur ex doctrina Evangelii, qua Christus dicitur Deus, et de Christo dicitur quod de­ bet super omnes et omnia diligi: «qui amat —ait lesus ipse— patrem aut matrem plus quam me, non est me dig­ nus: et qui amat filium aut filiam super me, non est me dig­ nus»1 2; «si quis venit ad me et non odit patrem suum et ma­ trem et uxorem et filios et fratres, adhuc autemet animam suam, non potest meus esse discipulus»5. Debemus ergo Christum super omnes personas creatas diligere. Sed et super omnes res; nam ipse Christus sermonem suum claudit his verbis: «Sic ergo omnis ex vobis, qui non renuntiat omnibus quae possidet, non potest meus esse discipulus»4. Unde et Paulus, qui verus fuit discipulus Christi, de seipso dicebat: «Quae mihi fuerunt lucra, haec arbitratus sum propter Christum detrimenta; verumtamen existimo omnia detri­ mentum esse propter eminentem scientiam lesu Christi Do­ mini mei, propter quem omnia detrimentum feci et arbitror ut stercora, ut Christum lucrifaciam»5. Quod et Ecclesia in Liturgia mirifice expressit his verbis: «Deus, qui diligentibus te bona invisibilia praeparasti, in­ funde cordibus nostris tui amoris affectum, ut te in omnibus 1 2 J ‘ ’ Dent. 6, 5; Levit 19, 18, Ma. 22, 37-39. Mtt. 10, 37. Luc. 14, 26. Luc. 14. 33. Phili. 3, 7-8 Art. 3: An diligendum Deum super omnia 167 et super omnia diligentes, promissiones tuas, quae omne desi­ derium superant, consequamur» l. Haec ergo particula comparativa: super omnia, indicat primum locum inter omnia obiecta diligenda esse Deo tri­ buendum, quod theologi solent exponere in tractatu de ordi­ ne diligendorum ex caritate2, et S. Doctor expressit uno verbo dicens: utrum Deus sit super omnia diligendus ex cari­ tate»3. 157. De sensu formulae. Haec formula primo dicta est de amore supernatural! caritatis, de quo explicite loquuntur textus citati; postea vero, cum a theologis compertum sit dari posse alium amorem Dei, scilicet naturalem, ad illum extenderunt praedictam formulam. Et sensus debet esse val­ de diversus, secundum quod materia postulat. Oportet ergo, sumentes terminos eius in hoc ordine natu­ rali, accurate eorum significationem indicare et postea dis­ tinctiones eius ponere. 158. a) Sic ergo quoad significationem: Diligere importat proprie loquendo amorem non mere sensitivum neque rationalem naturalem, qui ad unum de­ terminatus est, sed rationalem electivum seu liberum et discretivum; non tamen supremum et perfectissimum, quia iste proprio nomine appellatur caritas et reservatur pro di­ lectione supernatural!. Vigilanti verbo itaque usus est S. Doctor dicens: diligere, et non: amare vel caritate prosequi4. Deum, explicite et distincte cognitum ut Deum, non mere implicite et confuse ut bonum seu bealitudinem in commu­ ni. Explicite tamen cognoscitur prout terminat dilectionem naturalem secundum quod est Prima causa et ultimus finis 1 2 ’ 4 Dominica V Post Pentecostem. S. Thomas, Π-Π, 26, 2-3. III Sent., clist 29, q. 1., art. 3. Cf. 1-1!. 26, 3. 168 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie creaturarum omnium, non vero prout est unus in natura et trinus in Personis, scilicet ut Pater et ut Filius et ut Spiritus Sanctus, quia haec ulterior explicatio pertinet ad fidem, quae est cognitio supernaturalis. Optime ergo Caietanusredidit sensum huius termini quando ait: «Diligere Deum su­ per omnia hic sumitur pro actu secundo, qui est amare (=actus elicitus), terminato ad Deum, non implicite, sed ex­ plicite, ex ratione ipsum monstrante voluntati; et propterea adverte caute quod non est idem habere Deum pro ultimo fine alicuius actus, et diligere Deum super omnia, quia ad illud sufficit implicite ferri in Deum, ad hoc requiritur expli­ cite ferri in ipsum» Super omnia, idest super omnia alia diligibilia praeter ipsum Deum. At haec particula non eodem modo est acci­ pienda in dilectione naturali Dei et in dilectione supernatu­ ral! caritativa eiusdem, neque tamen in sensu penitus diver­ so, sed cum proportione, «ita ut in amore naturali intelligatur super omnia quae continentur in ordine naturali (idest super omnia naturaliter diligibilia), et in amore supernatu­ ral! intelliganlur omnia absolute, cuiuscumque sint ordinis, sive naturalis sive supernaturalis», nempe super omnia om­ nino diligibilia non solum supcrnaturalia, sed et naturalia1 2. Quam dictinctionem sat clare innuit Caietanus'. In casu ergo praesenti, cum loquamur de dilectione naturali, haec phrasis «super omnia» intelligenda est relative ad naturali­ ter diligibilia tantum, ut per se patet. Sensus autem proprius huius quod est «super omnia», quod importat relationem seu comparationem ad cetera di­ ligibilia cum excessu in summo, optime explicatur a loanne a S. Thoma dicente quod «includit duos respectus: alterum, negativum, scilicet quod nihil praeferatur vel aequetur Deo, diligendo aliquid tamquam finem ultimum; alterum, positi* Caietanus, hic, n. 3. 2 Gom, h. I., q. 1. dub. 6, § 1, n. 4, edit, cit., t. III, p. 43-44. Caietanus, hic, n. 4 Art. 3: Au diligendum Dia m super omnia 169 vum, scilicet quod omnia subiiciantur et subordinentur ei sicut ultimo fini, non solum haec vel illa actio, ista vel illa res, sed omnia absolute: qui enim vult Deum ut finem ulti­ mum unius actionis et non alterius, non vult Deum ut ulti­ mum finem simpliciter, sed secundum quid. Et in hoc consistit illud verbum: super omnia; non enim super omnia est idem quod super omnem modum, quasi Deum diligamus intensius quam alias res, sed super omnia dicit comparationem ad alia obiecta, non ad alios modos di­ ligendi, ita quod apretiative et aestimative diligamus Deum prae aliis obiectis, quod explicatur illo duplici respectu; et negativo, non praeferendi aliquid Deo; et positivo, subordinandi illi omnia» *. 159. β) Sic autem sumendo hanc dilectionem natura­ lem Dei super omnia, in multos modos adhuc distingui po­ test: 1.°. Amor enim naturalis Dei super omnia potest esse du­ plex: amor concupiscentiae, quo bonum divinum mihi diligo plus quam cetera alia bona creata, utpote melius quam meum proprium bonum; et amor amicitiae seu benevolentiae, quo Deum propter seipsum super omnia diligo, et non solum mihi vel propter me2. 2. ° Hic autem amor benevolentiae seu amicitiae qui pro­ prie loquendo est dilectio, potest esse duplex: alius imperfec­ tus, conditionatus, inefficax, qui potius velleitas quam volun­ tas dici debet, et est mera complacentia quaedam de Deo, quem vellet super omnia diligere, at nullum conatum appo­ nit servandi mandata et vitandi impedimenta peccatorum, quae eius amori contrariantur; alius vero est perfectus, abso­ lutus, efficax, quo «homo se et omnia refert in Deum finem naturalem iliumque super omnia apretiative diligit» ', cum 1 Ioann es a S. Thoma, h. I., disp. 20. art. 4, n. 16. edit, cit p. 277. b. Cf. S. Ai.bertum Magni μ. II Sent., dist. 3, art. 18, edit , cit., t, 27, p. 98 a ’ M. Serra, h. I.. edit. cit. p. 247. s* a n r Λ F ·) V» F i 170 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie conatu positivo servandi omnia divina mandata et vitandi omnia peccata mortalia. 3.° Et haec dilectio absoluta et efficax adhuc potest esse duplex, scilicet actualis et affectiva tantum, quae simplicem actum voluntatis dicit, «quo homo se et omnia sua refert in Deum cum proposito absoluto» ipsi in omnibus placendi1, scilicet servandi omnia praecepta et vitandi omnia peccata, sed parum durat et in opus servandi omnia praecepta et vi­ tandi omnia peccata non traducitur; et quasi habitualis et effectiva, quae diu durat et in opus servandi mandata et vi­ tandi peccata mortalia de facto traducitur, et ideo non im­ portat unum et simplicem actum solius voluntatis, sicut praecedens, sed multos actus etiam imperatos a voluntate includit, et ideo non consistit in indivisibili. 4. ° Denique haec dilectio efficax effective potest esse du­ plex: alia efficax effective simpliciter, quando secum fert ob­ servantiam omnium mandatorum et vitationem omnium peccatorum mortalium per sat longum tempus; alia vero est efficax effective secundum quid tantum, quando nempe se­ cum trahit observantiam quorumdam mandatorum legis tantum et vitationem quorumdam peccatorum tantum. 160. Proprie autem loquendo dilectio est sola absoluta et aliquo modo efficax, quia sola haec importat actum fir­ mum et positivum. At efficacitas ista seu virtualitas non stat in indivisibili, ut experientia constat et Sacrae Scripturae testantur, sed suscipit magis et minus. Amorem efficacem effective tantum habebat Petrus quan­ do dixit lesu: «quare non possum te sequi modo? Animam meam pro te ponam. Respondit ei lesus: animam tuam pro me pones! Arnen, amen dico tibi, non comabit gallus donec ter me neges»*2. Art. 3: Ad diligendum Deum super omnia 171 Ad veram tamen dilectionem Dei super omnia requiritur dilectio efficax effective; nam, ut legimus in Scripturis, «et nunc Israel, quid Dominus Deus tuus petit a te nisi ut ti­ meas Dominum Deum tuum et ambules in viis eius et diligas eum ac servias Domino Deo tuo in toto corde tuo et in tota anima tua, custodiasque mandata Domini et caeremonias eius, quas ego hodie praecipio tibi, ut bene tibi sit?» Et infra: «Ut diligas Dominum Deum tuum et ambules in viis eius»2; «ut diligas Dominum Deum tuum atque obedias voci eius»3. Et magis clare Christus dixit Apostolis: «Si diligitis me, mandata mea servate»4; «qui habet mandata mea et servat ea, ille est qui diligit me»5; «qui non diligit me, mandata mea non servat»6* . Et Apostolus loannes, qui est Apostolus dilectionis, ait: «Filioli mei, non diligamus verbo neque lingua, sed opere et veritate»1; «si quis dixerit quoniam diligo Deum, et fratrem suum oderit, mendax est»8. Unde merito S. Gregorius dicebat: «Probatio dilectionis, exhibitio est operis»; et vulgo dicimus: «obras son amores y no buenas razones». Inde ergo ex omnibus istis apparet sensus quaesiti, scili­ cet quo modo dilectionis possit homo sine gratia Deum super omnia diligere secundum suum triplicem statum naturae inte­ grae, naturae purae et naturae lapsae. Dent., 10, 12-13. Dent., 30, 16. Dent., 30, 20. loan. 14, 15. loan. 14,21. loan. 14, 24. I Joan. 3,18. ’ I Joan., 4, 20, Cf. Caietanum in h. I Scnpturae. ' 2 1 4 5 * M. Serra, ibidem 2 loan .13,37-38. I) 172 L. I, 0. CIX: De necessitate gratiae in specie B. De dilectione naturali Dei in statu naturae integrae * F £ E M a ■* I V» V diligendum Deijm super omnia 183 ralis est, esse perversam seu recurvam in se et non erectam ad Deum. Itaque ad propositionem: natura reflectitur in seipsam, respondet: distinguo: per se primo seu primo et principaliter, nego; secundario et per posterius, suhdistinguo: prout natura propria seu singularis continetur sub tota natura speciei et ad eam est relata, nego; prout ab ea contradistincta ct quasi contraposita et non relata ad naturam communem, concedo. «Natura —inquit S. Doctor— reflecti­ tur in seipsam non solum quantum ad id quod est ei singu­ lare, sed multo magis quantum ad commune; inclinatur enim unumquodque ad conservandum non solum suum in­ dividuum, sed etiam suam speciem; et multo magis habet naturalem inclinationem unumquodque in id quod est bo­ num universale simpliciter» '; nam «semper effectus converti­ tur in suum principium»12; principium autem illius inclina­ tionis est Auctor naturae, qui Deus est; et ideo illa inclinatio naturaliter inclinatur in Deum. Unde apparet magnus progressus S. Thomae relative ad praedecessores et coaetaneos suos; non solum dilectio natu­ ralis electiva humana vel angelica in statu integritatis esset recta, ut concludebant, post Guilelmum Alvcrnum et Philip­ pum de Grèves, S. Albertus Magnus et S. Bonaventura, sed suo etiam modo omnis naturalis inclinatio seu amor, et nu­ llo modo concedendum est aliquem amorem naturalem esse perversum seu recurvum, ut faciebant S. Albertus et S. Bona­ ventura. Quapropter in Summa Theologica non amplius dis­ tinguit propositionem Bernardi de curvitate naturae, ut na­ tura est, sed simpliciter negat. Similiter etiam negatur valor distinctionis amoris con­ cupiscentiae et amoris amicitiae in hoc problemate solven­ do, quam inducebant Praepositinus et Autissiodorensis et acceptabat Alexander Halensis, quia omnis amor naturalis, prout praecisse naturalis est, semper est rectus; et insuper 1 I, 60. 5 ad 3. ’ 1,63,4. — '«ai —-- —·—. «β aA 184 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie talis distinctio valebat tantum pro angelis et homine et non pro omni creatura. Maximus ergo valor responsionis S. Tho­ mae est quod problema extendit ab ordine psychologico res­ tricto angeli vel hominis ad ordinem psychologicum univer­ salem, imo et ad ordinem ontologicum seu metaphysicum; et inde est quod solutio eius est simul originalissima et pro­ fundissima et definitiva. Et merito quidem, quia «unaquaequae pars naturaliter plus amat bonum commune totius quam bonum particulare proprium» ‘. Atqui quaelibet creatura comparatur ad Deum ut particulare bonum proprium ad bonum commune totius. Ergo quaelibet creatura naturaliter plus amat Deum quam seipsam2. Neque tamen haec naturalis dilectio est ullo modo con­ fundenda cum supernatural! dilectione caritatis, sed diffe­ runt ex omni parte, scilicet tum ex parte obiecti formalis quo et quod, tum ex parte finis proprii, tum ex parte propriae causae efficientis, tum denique ex propria causa quasi mate­ riali in qua vel subiecti, ut cuique facile apparere potest et ex tractatu de caritate constat. Radicem differentiae tetigit S. Doctor his verbis: «alia tamen est rectitudo naturalis di­ lectionis et alia est rectitudo caritatis et virtutis, quia una rectitudo est perfect i va alterius. Sicut etiam alia est veritas naturalis cognitionis, et alia est veritas cognitionis infusae vel acquisitae»3. Et haec est tertia et definitiva responsio ad problema adeo urgens antiquorum theologorum. Addendum est tamen quod pro S. Thoma non erat adeo premens sicut pro aliis, quia numquam admissit statum illum integritatis in angelis et in Adamo, sed solum statum elevationis seu gratuitae iustitiae, ut patet ex dictis supra, quaestione 82, articulo 3. ' II-II, 27, 3. ' Cf. I, 60. 5; II-II, 27, 3. ’ I, 60, 1 ad 3. Art. 3: Ad diligendum Deum super omnia 185 Apparet etiam immerito adseribi S. Albertum Magnum secundae solutioni Aulissiodorensis, licet fatendum sit hac in re, sicut et in aliis, plus minusve inter diversas opiniones fluctuasse. Ut tamen indicium definitivum de vera mente. S. Alberti Magni proferri possit, expenda est editio critica operum eius cum accurata chronologia. Solutio tamen definitiva S. Thomae communiter recepta fuit a theologis catholicis, eamque expresse tenet Ulricus de Argentina, discipulus S. Alberti, ut refert Dionysius Cartusianus1. 168. c) Solutio S. Thomae. Venientes ergo ad articulum praesentem, doctrina S. Thomae est: 169. conclusio prima: Homo in statu naturae integrae po­ test potentia physica et morali diligere Deum propter se et super omnia ex solis viribus naturalibus sine gratia, et quidem amo­ re efficaci effectivo simpliciter. 170. Probatur prima pars. l.°, ad hominem contra illos antiquos theologos qui haec cluo simul admittebant, scilicet quod Adam fuit conditus in sola iustitia naturali vel originali sine iustitia gratuita; et quod in hoc statu non dilexit Deum propter se et super se et super omnia vero amore amicitiae seu honesto et non mere utili. Homo in statu naturae integrae —dato quod in illo ali­ quando fuerit— aut Deum de facto dilexit aut non. Si non dilexit Deum, peccavit ipso facto peccato omissionis, quia homo conditus fuit in aetate adulta et in pleno usu rationis, et in hoc statu urgebat obligatio se convertendi ad Deum ut ad ultimum finem per actum amoris, sicut urgebat obligatio regulandi vitam moralem quae sine line debito esse non ' Dionysius Cartusianus, lot cit., p. 278 h, qui tamen falso putat quod in hoc ab Alberto recedit. potest; «et ideo hoc est tempus pro quo obligatur ex Dei praecepto affirmativo, quo Dominus dicit: converitimini ad me et ego convertar ad vos»1; et tunc primum peccatum primi parentis, idest peccatum originale originans fuisset ista omissio, quod tamen constat esse falsum ex tractatu de peccato originali2. S/ a utem aliquo modo dilexit Deum, prout sine dubio dilexit, necessario debuit diligere aut minus quam se aut aequa­ liter sibi aut plus quam se. Atqui non minus quam se neque aequaliter sibi, quia tunc non diligeret Deum ut ultimum finem, sed seipsum, et ideo peccaret peccato mortali commissionis, quod est impossibile; tum quia peccatum mortale est incompatibile cum statu integritatis seu rectitudinis in qua homo esset conditus secundum istos theologos; tum quia tale peccatum fuisset primum seu originale originans, quod falsum est \ Ergo necessario admittendum est quod homo in illo statu, si adfuisset, dilexisset Deum dilectione naturali propter se et super omnia sine auxilio gratiae. u • ; 171. 2.", simpliciter et ostensive, et quidem duplici argumento, scilicet argumento generali, valido pro omni creatura, quod est argumentum quasi ex communi seu quia; et argumento proprio, quod est proper quid. a) Argumento generali seu quia. Quod convenit omni crea­ turae creatae convenit etiam, et quidem perfectiori quodam modo, naturae humanae integrae. Atqui omni creaturae creatae convenit suo modo diligere Deum super omnia amo­ re quodam naturali. Ergo et naturae humanae integrae con­ venit modo quodam altiori et perfectiori diligere Deum su­ per omnia amore naturali. Maior constat, quia quod dicitur de omni creatura dicen­ dum est etiam de qualibet, et.quidem perfectiori modo de ' III, 89. 6 ad 3 1 II-II, 163. > II-II. 163. f Art. 3: Ad diligendum Deum super omnia 187 perfectiori creatura. Cum ergo natura humana sit perfectior ceteris creaturis sensibilibus, et insuper integritas addat no­ vam perfectionem et vigorem, perfectiori quodam modo lex totius naturae creatae convenire debet naturae humanae in­ tegrae. Minor etiam patet, quia omnis natura creata comparatur ad Deum ut ens per porzfcipationem et bonum per participa­ tionem ad ens et bonum per essentiam, idest ut pars entis et boni ad totum ens et bonum. Atqui quaelibet pars naturali­ ter plus appetit seu amat totum quam se, quia quidquid partis est ad totum et totius est, et sicut unumquodque est ita amat vel inclinatur. Ergo omnis natura creata suo modo naturaliter amat Deum plus quam seipsam, idest propter se et super omnia. Adde quod pars comparatur ad totam ut materiale ad formale sive ut materia ad formam *1 et ut potentia ad ac­ tum. Constat autem quod materia naturaliter plus appetit forman quam seipsam, et similiter potentia actum, quia ma­ teria et potentia se habent ut mobile vel ut moveri, et nihil appetit ipsum moveri propter se, sed propter motum esse, lam vero propter quod unumquodque tale, et illud magis. Ceterum, cum omne agens agat propter finem secundum suum modum, plus agit propter finem ultimum naturalem quam propter se2. Atqui Deus est ultimus finis naturalis om­ nium agentium creatorum3. Ergo hic amor naturalis perfectiori modo convenire de­ bet naturae humanae integrae, scilicet non solum amor in­ natus, sicut inferioribus entibus, sed etiam elicitus, et qui­ dem non solum necessarius seu naturalis, ut est appetitus beatitudinis, sed liber vel electivus, ut est amor explicitus Dei, idest sub ratione explicita Dei ut batitudinis obiectivae in concreto. Haec enim perfectio rationalis et explicita pos1 I. 7. 3 ad 3. 1 III, 1-4. ’ 1,44,4. 188 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie tulatur ex ratione naturae humanae in statu integritatis et vigoris. d* < jf iS· <4£ IV It β) Argumento proprio seu propter quid. Qui propriis viri­ bus naturalibus sine gratia potest potentia physica et morali velle et facere totum bonum morale naturale seu honestum, potest etiam propriis viribus sine gratia velle et facere quodlibet bonum morale naturale seu mere ethicum. Atqui homo in statu naturae integrae potest propriis viribus sine gratia velle et facere totum bonum morale naturale seu honestum, potentia physica et morali seu expedita, ut dictum est arti­ culo praecedenti: dilectio autem Dei super omnia ut est auc­ tor et finis naturae, est una ex bonis volitionibus et operibus naturalibus seu honestis. Ergo homo in statu naturae inte­ grae potest potentia physica et morali diligere Deum super omnia propriis viribus sine gratia. Maior constat ex principio: quod dicitur dc omni dicitur de quolibet seu quod dicitur de todo dicitur de singulis par­ tibus sub eo contentis. Minor etiam patet quoad utramque partem: quoad pri­ mam quidem ex articulo praecedenti; quoad secundam vero ex eo quod iste amor est radix et fundamentum ceterorum bonorum moralium ordinis naturalis, cum sit primum et maximum mandatum, quod est de primo et maximo bono opere; et tamen est opus quoddam a ceteris distinctum, sicut et praeceptum de illo distinguitur a ceteris praeceptis legis moralis seu naturalis. Aliis verbis: ad amorem Dei naturalem, intellectualem et explicitum super omnia requiritur cognitio explicita Dei ut est verus auctor et finis ultimus naturae et ut vera beatitudo naturalis obiectiva, quae quidem cognitio habetur per­ fecte et expedite in tali statu, ut patet ex dictis super articu­ lo 1 ; et requiritur dilectio explicita correspondens, quae conti­ netur intra latitudinem boni moralis naturalis seu mere ho­ nesti, quae etiam habetur perfecte et expedite in illo statu, ut patet ex dictis super articulo 2. Art. 3. Ad diligendum Deum super omma 189 172. Probatur secunda pars (=amore efficaci effective simpliciter). Facile etiam constat. Proprium est hominis in statu naturae integrae velle et facere perfecte omne bonum morale ordinis naturalis, ut constat ex articulo praecedenti. Atqui dilectio naturalis efficax effectiva est perfecta dilectio, dum e contra dilectio inefficax seu simplex velleitas, et etiam dilectio efficax affectiva tantum, sunt dilectiones im­ perfectae, quia probatio dilectionis exhibitio est operis, ut ex Gregorio diximus articulo praecedenti. Ergo proprium est homini in statu naturae integrae diligere Deum naturali dilectione perfecta, idest efficaci effective, propier se et super omnia ex propriis viribus sine gratia. lam igitur naturale erat homini in illo statu diligere Deum super omnia sicut naturale erat ipsum cognoscere, per altiorem quamdam contemplationem naturalem. Aliis verbis, in illo statu aderat cognitio explicita Dei, ut beatitudinis obiectivae naturalis, speculativa et affectiva, per quamdam contuitionem vel contemplationem in specu­ lo creaturarum; cui corrcspondebat dilectio explicita perfec­ ta, cui aequiparatur facere. Ideo aderat tota potenttia physica et moralis, non impedita, sed expedita et roborata dono inte­ gritatis; et totus actus et totalis, interior et exterior, intensive et extensive; et totum obiectum et finis interioris et exterioris actus intensive et extensive. Hac ergo naturali dilectione posita, oportet videre quo­ modo differat a dilectione supernatural! caritatis, ut sic sol­ vatur principalis difficultas, quae retinebat Autissiodorensem et alios quos supra citavimus, quasi hoc esset in pelagianismum incidere. 173. conclusio secunda: Haec naturalis dilectio Dei dif­ fert essentialiter a dilectione caritatis. 174. Probatur. Dilectiones distinctae secundum quatuor causas sunt essentialiter differentes. Atqui dilectio naturalis Dei super omnia quam habere poterat homo in statu natu- * M 190 L. I, 0. CIX: De necessitate gratiae in specie rae integrae et dilectio caritatis sunt distinctae secunqum quatuor causas. Ergo dilectio naturalis Dei et dilectio cari­ tatis essentialiter differunt. Maior est clara, quia essentia rei seu definitio completa sumitur secundum quatuor causas simul. Quando ergo qua­ tuor causae sunt differentes, et res de quibus dicuntur essen­ tialiter differunt. Mitior autem, ubi unice stat difficultas, facile probari po­ test. Causa enim quasi formalis dilectionis est obiectum for­ male quod et quo eius; quasi materialis est proprium subiectum in quo dilectio recipitur; finalis est id propter quod ob­ tinendum elicitur actus dilectionis; efficiens est proximum principium a quo elicitur. Atqui quatuor ista sunt differen­ tia in dilectione naturali Dei et in caritate. Obiectum quidem formale quod et quo; quia obiectum formale quod caritatis est ipsa bonitas divina absoluta se­ cundum quod in se est, ad intra et supernaturaliter cognosci­ bilis per fidem, dum obiectum formale quod dilectionis na­ turalis est bonitas divina relativa ad creata, utpote attribu­ tum Primae causae mundi adspectabilis; et ideo est bonitas ad extra et naturaliter cognoscibilis per scientiam; obiectum etiam formale quo, quia pro caritate est communicatio seu communicabilitas ipsius Deitatis secundum se, dum pro na­ turali dilectione est communicatio vel communicabilitas Dei sub ratione Primae causae ad extra; hoc est, in primo casu est quid increatum et pure divinum, dum in alio est essentialiter quid creatum. Proprium etiam subiectum differt utrubique, quia pro­ prium subiectum caritatis est voluntas ut voluntas et non ut liberum arbitrium, et quidem secundum potentiam obedientialem ’, dum proprium subiectum amoris naturalis Dei est voluntas ut liberum arbitrium seu ut ratio, et quidem secundum potentiam naturalem2. ' Cf. ΙΙ-Π, 24, l ad 3. - Cf. I, 60, 5; 63,7 ad 3; 64, 2 ad 5. Art. 3: Ad diligi ndum Deum super omnia 191 Proprius quoque finis utriusque dilectionis differens est; nam prorpius finis dilectionis ex caritate est beatiludo su­ pernaturalis, quae consisitit in visione faciali Dei; finis vero proprius dilectionis naturalis est beatiludo naturalis, quae consistit in contemplatione Dei in speculo creaturarum. Denique, propria utriusque causa efficiens valde differt; quia propria causa efficiens dilectionis caritati vae est habi­ tus infusus caritatis et motio supernaturalis Dei, subordinata vero est voluntas ut elevata per caritatem et adiuta per gratiam actualem Dei; propria vero causa efficiens dilectio­ nis naturalis Dei est nuda potentia naturalis voluntatis vel potentia naturalis cum virtute acquisita religionis. 175. Movet quaestionem Caietanus utrum iste actus di­ lectionis naturalis Dei super omnia sit actus alicuius virtu­ tis, et hoc dato, ad quam virtutem reduceretur. Qua in re non semper sibi constans fuisse videtur, Nam in hoc loco (n. 8) tenet esse actum virtutis moralis et quidem iustitiae in sua parte polentiali, quae appellatur religio. Ita enim scribit: «Si quaeratur cuius virtutis moralis sit actus diligere Deum super omnia, dicendum est, cum iste actus sit ad alterum cui non potest reddi aequi valens, quod ad iustitiam spectat; cuius pars est pietas, quae parentibus, quibus etiam non est reddere aequivalens, debitum reddit, et religio, quae cultum Deo exhibet». At in II-II, q. 23, art. 6, n. 2, videtur contrarium dicere, dum scribit: «Adverte quod, quia comparationes intelligunlur ceteris paribus, propterea Auctor, cum \ ellet dicere quod eorum quae sunt supra nos dilectio cognitioni prae­ fertur, non dixit nisi cum additione, scilicet et praecipue dilectio Dei. Videbat siquidem quod dilectio Dei et substan­ tiarum immaterialium qualis potest per naturalia sola ha­ beri, non praefertur simpliciter virtuti intellectuali, quae est sapientia, et hoc quia non est virtus, sed dilectio Dei de qua est sermo, quae scilicet est ex caritate, quia caritas est virtus». Denique, alibi redire videtur ad priorem positionem, te­ nens quod iste actus spectat ad religionem, quia pertinet ad cultum Dei. Ad hoc enim reducitur quod ait in Ad Romanos, cap. II, v. 14, «colere unum Deum et reveri nomen eius»1.Et clarius in Matt. 22, 39, ait quod ad istum amorem requiritur virtus et praeceptum de eo1 2; et manifeste in Deut, 6, 5, ait quod est dilectio acquisita3. •* •* I* is * I II. 'Ai 176. Postea vero Banez impugnat Caietanum et putat hunc actum non esse actum alicuius virtutis4. Et ratio potis­ sima quam adhibet est quia «in voluntate non ponitur spe­ cialis virtus ad amorem boni in universali; ergo neque po­ nenda est ad amorem Dei naturalem, prout proponitur et cognoscitur esse Summum bonum, in quo nulla ratio mali apparere potest. Probatur consequentia, quia ubi non est specialis difficultas non est ponenda specialis virtus acquisi­ ta; sed cognito Deo sub ratione summi boni, nulla est spe­ cialis difficultas in actu dilectionis; ergo non est ponenda specialis virtus. Et confirmatur; quoniam tota difficultas ad assequendum ipsum Deum eo modo quo naturaliter potest quis illum adi­ pisci et ei coniungi tam in hac vita quam in alia, tota, in­ quam, difficultas est circa exercitium mediorum: ergo virtus specialis acquisita non est ponenda nisi circa huiusmodi me­ dia, quae sunt actus virtutum moralium»5. Putat etiam Banez quod S. Doctor est huius suae opinio­ nis dum dicit quod «D. Thomas illic, ad 1, expresse docet quod dilectio naturalis non procedit ex habitu»6. 1 Caietanus, In Ad Romanos, c. II, v. 14, edit. cit. t. V, p. 11 b. 2 In Mati.. 22, 39, edit, cil., t. IV, p. 100 b ' In Deut., 6, 5, edit. cit. t. I, p. 445 a. Banez, In ll-ll, 23, 6, relate ad responsionem ad 1, edit. cit. coi 840 b; longius m q. 26, ari. 3. dub. 2. coi. 1028-1029; et clarius in q 44, art. 1, dub. 1, conci. 2, col. 1434-1435. BaNez, In II-II, 44, 1, dub. 1, concl. 2, col. 1434-1435. In ll-ll, 26, 3, dub. 2, ad ultimum, col. 1029. Locus autem S. Doctoris ad quem appellat est hic, ad 1. Art. 3: Ad diligendum Deum super omnia 193 Banez tamen modeste proponit sententiam suam, nam concludit: «Si cui placuerit opposita sententia, non multum repugnabor, dummodo argumenta contra solvat et rationem pro sua sententia adducat» 177. Crederim quod ex utraque parte invenitur aliquid veritatis, magis tamen ex parte Caietani quam ex parte Banezii. Et in primis argumenta Banezii non urgent. Primum enim argumentum deficit, quia procedit ex falso supposito et concludit propositionem nimis universalem et falsam. Procedit ex falso supposito, quia amor Dei non aequiparatur amori seu dilectioni boni in communi seu appetitui felicita­ tis, ut Banez facere videtur, sed essentialiter differunt, et ad invicem separari possunt; nam appetitus felicitatis seu boni in communi est necessarius quoad specificationem, ut in tractatu de beatitudine dictum est, et manet in damnatis et in actu peccantibus; amor vero naturalis Dei est liber quoad specificationem et quad exercitium, et non manet in damnatis neque coexsistit cum actu peccantibus. Terminatur etiam ad conclusionem nimis universalem et falsam, quia tunc iste amor Dei super omnia maneret in sta­ tu naturae lapsae, ne dicam in statu damnationis, quia si iste amor oritur a nuda natura sine virtute et quidem sponte sua et absque ulla dificultate. ubicumque manet natura de­ beret manere talis dilectio; manet autem natura integra post peccatum originale, quamvis fuerit spoliata virtutibus; ergo tam facile esset elicere hunc actum dilectionis Dei su­ per omnia homini in statu naturae lapsae siuct in statu na­ turae integrae; et tamen hoc reprobat expresse S. Doctor in hoc articulo, ut statim videbimus. Neque confirmatio quidquam valet, quia difficultas quaedam est, et quidem maxima, in hoc actu dilectionis 1 In Il-il, 44, 1, conci. 2, in fine, coi. 1435 194 Λ » * * ** I 't/ i ’ L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie Dei, et multo maior quam in actibus ceterorum praecepto­ rum, quia est actus maximus vel supremus totius moralitatis naturalis, ut statim dicemus; et propter hoc S. Thomas distinctis articulis, propter distinctam difficultatem, discu­ tit hunc actum amoris Dei super omnia et actus ceterorum praeceptorum legis. Auctoritas denique S. Thomae, quae adducitur, non plus urget. Sensus enim est quod actus dilectionis supernaturalis caritativae necessario et semper postulat habitum virtutis in­ fusae a quo eliciatur, quia impossibile est dari actum carita­ tis sine ipsa caritate, quae est virtus, ut probat S. Doctor contra Magistrum Sententiarum in II-II, 23, 2; actus vero dilectionis naturalis Dei super omnia, non necessario exigit habitum virtutis infusae, ut patet ex dictis, neque etiam acqui­ sitae. In statu naturae integrae, una cum iustitia originali, da­ bantur virtutes naturales quasi inditae vel congenitae, inter quas esset virtus religionis; et ideo in illo statu, si adfuisset et permansisset in filiis Adae, tam Adam quam filii eius hunc actum elicerent per virtutem religionis, quae erat iusti­ tia originalis in summo. Sed in statu naturae purae, nulla virtus esset congenita, et tamen ista virtus amoris Dei super omnia est possibilis pro illo statu; ergo et possibile est sine omni virtute, per solas vires naturales liberi arbitrii, sicut possumus exercere actum virtutis sine virtute acquisita, quam actibus praecise acquirimus. Solum ergo in hoc sensu verum dicit Banez, quatenus, absolute loquendo, iste actus potest utcumque fieri sine vir­ tute ulla. Quod autem dc se postulet esse actus virtutis naturalis seu acquisitae vel acquisibilis, facile patet '. In primis nequit esse actus virtutis theologicae, quae diceretur caritas acquisita, Cl S. Thomam, I II, 50, 5 Art. 3: Ad diligendum Deum super omnia 195 quia revera iste actus non habet ipsum Deum prout est in se ut obieclum formale quo et quod, et tamen hoc omnino re­ quiritur ad rationem virtutis theologicae, ut ex dictis patet, sed fertur in Deum mediante creatura; sicut naturalis con­ templatio Dei, quae in illo statu haberetur, et quam de facto habuit Adam, non erat immediata, sed mediata: amor autem naturalis sequitur naturalem cognitionem eique proportionatur, ut bene arguit S. Doctor in textu supra citato ex I, q. 60, articulo 1 ad tertium in fine. Est ergo actus necessario pertinens ad virtutem moralem, quia virtutes adaequate dividuntur in théologales et mora­ les; intellectualis autem per ser constat quod esse nequit. Et quidem, cum sil supremus actus ordinis moralis, debet per­ linere ad supremam virtutem moralem appetitivam, quae est iustitia, et quidem in sublimiori eius parte, quae est reli­ gio. Est ergo actus essentialiter pertinens ad virtutem reli­ gionis naturalis, ut optime concludebat Caietanus. Et haec est vera et authentica mens S. Thomae, nam ipse identificat obiectum formale huius dilectionis et virtutis re­ ligionis. De hoc enim amore dicitur quod «diligitur Deus super omnia, prout est principium et finis naturalis boni» ', ut est nostri proprii boni et esse. De religione vero ait quod «importat ordinem ad Deum; ipse enim est cui principaliter alligari debemus tamquam indeficienti principio; ad quem etiam nostra electio assidua dirigi debet sicut in ultimum finem»1 2* ; «in quantum scilicet est primum principium crea­ tionis et gubernationis rerum»5. Iste ergo actus amoris Dei super omnia, secundum quod est principium et finis naturalis boni, est primus et maximus actus cultus naturalis, et reducitur ad actum devotionis. 1 Ι-Π, 109, 3 ad 1, Π-ΙΙ, 26, 3. 2 11-11,81,1. ’ II-II, 81, 3. Cf. etiam II-II, 81, 4-6, ubi comparatur religio et virtus theologica; et II-II. 82, 1 ad 1, pro devotione, quae respicit Deum ut finem ultimum. <4 <’. Amor quidem seu appetitus naturalis beatitudinis et con­ sequenter dilectio implicita Dei super omnia, est praeanibuIum ad legem naturalem; substantia vero legis principaliter est de actibus religiosis, de quibus sunt tria prima praecepta Decalogi, et, veluti fons et radix, actus iste summae devotio­ nis erga ipsum Deum. Et sic haec explicatio optime concor­ dat cum tota doctrina S. Thomae, quia haec dilectio includi­ tur in religione seu in cultu Dei. Unde Banez optime scribit: «Inter praecepta Decalogi, quae sunt naturalia praecepta, non est positum praeceptum de dilectione, sed de cultu divi­ no»1. «Apostolus (Rom. 1, 19 ss.) vehementer reprehendit philosophos qui, cum cognovissent Deum, non sicut Deum glori ficaverunt aut ei gratias egerunt; ergo speciale praecep­ tum quod statim consurgit ex cognitione Dei, est de religione et cultu divino, in quo actu primum se exercet dilectio summi boni, ac proinde praeceptum dilectionis naturalis erga Deum, non est distinctum neque in distincto tempore obli­ gat quam praeceptum colendi Deum et gratias agendi» (Ibi­ dem). Unde «primum praeceptum Decalogi scripti in tabulis non ponitur speciale et expressum de dilectione Dei, ut vul­ gares solent proferre dicentes: primum mandatum inter de­ cem est diligere Deum super omnia, sed primum mandatum est illud: unum Deum cole»2. C. De dilectione naturali Dei in statu naturae purae 178. Hodie sal communiter theologi admittunt possibi­ litatem dilectionis naturalis Dei super omnia pro homine in statu naturae purae. Sed antiquiores theologi posttridentini sat multum de hac re disputaverunt. Basez, In II-I1, q. 44, art. 1, dub I, conci. 2 in fine, col. 1435. ■ Ibidem, col. 1433, nola secundo. Cf S. TftOMAM, ΙΙ-Π, 122, 2, una cum I II, 89, 6, et compcries haec esse de germana mente S. Thomae, et dilectio Dei super omnia involvitur in primo praecepto de colendo unum Deum, qui devotione primo colitur. Art. 3: An diligendum Deum super omnia 197 Qui ergo tenent hominem per peccatum originale non esse vere vulneratum in naturalibus, sed eiusdem conditio­ nis et virium moralium essse hominem in statu naturae pu­ rae et in statu naturae lapsae, sicut dicebat Molina et Suarezius, si logice procedere velint, in duas sententias abire de­ bent, scilicet aut negare hanc possibilitatem pro utroque statu, quia par esset revera utriusque conditio (sicut fecit Suarez»1, aut eam pro utroque statu affirmare, sicut fecit Molina, quem recentiores molinistae frequentius sequi so­ lent. Sed inter thomistas discordantia quaedam habetur. Medi­ na, qui doctrinam de aequalitate conditionis naturae purae et lapsae tenet, ut supra diximus loquentes de effectibus peccati originalis, minus logice procedit tenens hominem in statu naturae purae posse diligere Deum super omnia amore efficaci affectivo, quem tamen simul negat pro homine in statu naturae lapsae12*, prout videtur ex tenore verborum, quia non omnino clare loquitur. Alii vero, licet concedant peioris conditionis esse homi­ nem in statu naturae lapsae quam in statu naturae purae, non audent tamen concedere in statu naturae purae possibi­ litatem huius naturalis dilectionis, ne quid commune cum Molina haberent, ut Godoy ’, quem de propinquo, ut solet sequitur Gonet4. Sed maior et melior thomistarum pars, qui tenet homi­ nem esse vere vulneratum in naturalibus et esse, consequen­ ter, peioris conditionis quam homo in statu naturae purae, logice affirmat possibilitatem talis dilectionis pro homine 1 2 ’ 4 St AREZ, De Gratia, Lib. I. cap. 26, n. 4, edit. cit. t. 7, p. 569-570. B. Medina, h. /., dub, 2, coi. 2 et 4, edit. cit. p. 776 Godoy, h disp. 42, § 2, n. 64 ss., edit. cit. p. 262-262. Gonet, h. I., disp. 1, art 4, § 2, n. 209, conclusione 3, edit, cit p. 54 198 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie in statu naturae lapsae. Ita Alvarez1, Salamanlicenses*2, Gotti34, Billuarf’ et alii. 179. concusio: Homo in statu naturae purae potest non solum potentia physica, sed etiam potentia morali, ex propriis viribus sine gratia, Deum diligere super omnia amore naturali efficaci affectivo et aliqualiter effectivo, licet non perfecte ei omnino effectivo. 180. Probatur. It »■·· £ ·>( ‘i; a) Directe seu ostensive duplci argumento, scilicet ex dic­ tis articulo praecedenti de viribus naturae purae ad volen­ dum et operandum bonum morale naturale, et ex ipsamet essentia status naturae purae. 1) Ex dictis articulo praecedenti. Qui moral i ter potest ve­ lle et facere humano modo totum bonum morale ordinis na­ turalis, licet non ita perfecte et complete sicut homo in statu naturae integrae, potest eodem iure eodemque modo velle et facere singula bona moralia eiusdem ordinis, quia quod dicitur de omni dicitur etiam de quolibet. Atqui homo in statu naturae purae potest per proprias vires naturales et quidem potentia morali, velle et facere totum bonum morale ordinis naturalis, quia est natura sana, licet nondum perfec­ te evoluta et roborata, ut probatum est articulo praecedenti. Dilectio vero naturalis Dei super omnia efficax affectiva et quodammodo etiam effectiva, continetur intra latitudinem boni moralis naturalis, ut per se patet et ex dictis constat. Ergo homo in statu naturae purae potest potentia etiam mo­ rali diligere Deum super omnia dilectione naturali efficaci affectiva et quodammodo effectiva. ' D. Alvarez, De auxiliis, lib. 6. disp. 51, nn. 18-19, edit. cil. p, 370. 2 Salmanticenses, h. L, disp. 2, dub. 3, § 2, n. 99 et ss., edit cit t 9 p. 189-201 ’ GoTTl, h. !.. q. 1, dub. 6, § 2. nn. 10-12, edit cit. p. 45. 4 Billuart, /i. /., disp. 3. ari. 4, petes 2.°, edit cit. t. 3, p. 343. Art. 3: Ad diligendum Deum super omnia 199 2) Ex ipsamet natura huius status. Tales sunt vires mora­ les naturales ad bonum morale naturale qualis est natura status in quo homo constituitur et consideratur. Atqui natu­ ra seu essentia status naturae purae est quod sit veluti me­ dius inter statum naturae integrae et statum naturae lapsae, ut patet ex dictis de natura et divisione horum statuum. Ergo et vires morales naturales hominis in statu naturae purae ad operandum bonum morale naturale debent esse veluti in medio inter vires eius in statu naturae integrae et in statu naturae lapsae. Sed in statu naturae integrae istae vires erant perfectae ideoque poterat homo Dum diligere di­ lectione perfecta et efficaci non solum affectiva, sed etiam effectiva, ut patet ex modo dictis in hoc articulo: poterat enim totum velle et facere perfecte et faciliter; in statu vero naturae lapsae neutrum amorem efficacem homo habere po­ test, ut postea dicetur: potest enim aliquod tantum velle et facere, et quidem imperfecte et difficulter. Ergo in statu na­ turae purae poterat homo diligere Deum naturali dilectione plus quam homo in statu naturae lapsae, idest amore effica­ ci affectivo et aliqualiter effectivo; sed simul minus quam homo in statu naturae integrae, scilicet non amore efficaci effectivo perfecto et totali: poterat ergo totum velle et facere cum quadam humana imperfectione et difficultate. 181. b) Indirecte seu ad absurdum. Homo in statu natu­ rae purae potest viribus naturae sine gratia implere, quoad substantiam operis, praeceptum naturale de naturali dilec­ tione Dei super omnia. Atqui, si saltem non posset Deum diligere super omnia dilectione efficaci affective, non imple­ ret tale praeceptum, etiam quoad substantiam operis. Ergo saltem necesse est concedere homini in statu naturae purae possibilitatem moralem diligendi Deum super omnia dilec­ tione naturali efficaci affectiva. Maior constat; quia certum est istud praeceptum esse na­ turale; certum est etiam hominem in statu naturae purae non esse aegrotum seu lapsum, sed sanum, licet non pefecte 200 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie robustus; certum est denique Deum non i ubere impossibi­ lia; iuberet autem impossibilia si naturale praeceptum non posset impleri quoad substantiam viribus naturalibus natu­ rae sanae, licet non robustae, quia iste vigor potius respicit modum quam substantiam. Minor etiam patet, quia amore inefficaci seu simplici velleitate non impletur istud praeceptum, quod est absolutum, etiam quoad meram substantiam operis: impletur autem quoad substantiam amore efficaci affectivo et sincero, qui aliquo modo in opera traduci potest. Aut ergo concedenda est homini in statu naturae purae haec potentia moralis diligendi Deum super omnia hac di­ lectione naturali efficaci affectiva, aut dicendum est Deum praecepisse impossibilia homini in illo statu, quia nec vires sufficerent naturales, neque gratia ulla supernaturalis dare­ tur ex hypothesi hominis in hoc statu constituti. Idest prae­ ceptum urget; gratia non datur ex hypothesi huius status; ergo debet posse implere propriis viribus naturalibus: atqui hoc exigit saltem dilectionem afficacem affectivam, quia est praeceptum absolutum. Hoc argumentum proponit Didacus Alvarez in De Auxiliis, loco citato. Ut autem posset naturaliter diligere Deum sicut homo in statu naturae integrae, idest amore perfecto et efficaci, deberet adiuvari gratia ordinis naturalis, quae erat iustitia mere originalis seu vigor naturae. D. De dilectione naturali Dei in statu naturae lapsae 182. Haec quaestio fuit acriter agitata inter thomistas et molinistas, non solum disputationibus scholasticis et in libris, sed etiam coram Clemente VIII in celebrrimis Congre­ gationibus de Auxiliis per duas integras sessiones seu con­ gregationes, scilicet die 19 augusti 1602, in qua partes thomistarum agebat Thomas de Lemos, partes vero molinista- Art. 3: Ai) diligendum Deum super omnia 20! rum Gregorius de Valentia1, et clie 9 decembris eiusdem anni, in qua Lemos pugnavit contra duos alios molinistas, scilicet Amibal et Bastida12 et per quinque horas duravit. Et quidem in prima disputatione comparatus est Molina cum Augustino, in alia vero cum pelagianis, circa hanc rem. 183. Ergo Molina conceptis verbis docet hominem in statu naturae lapsae posse potentia morali diligere Deum super omnia amore absoluto et efficaci affectivo, licet effec­ tive perfecte et per longum tempus non possit: quae diffe­ rentia inter efficacitatem affectivam et effectivam non venit proprie ex ipso actu voluntatis, sed ex eventu adimpletionis praeceptorum legis per actus imperatos; et ideo actus iste, prout est ipsius voluntatis, est tam perfectus sicut esset in statu naturae integrae. Et hanc sententiam attribuit S. Tho­ mae, hoc loco, et ait esse communem scholasticorum. «Ita­ que —ait— ex. D. Thomae et communi scholasticorum sen­ tentia, difficultas in diligendo Deo super omnia ea naturali dilectione, quae includit observa ntionem mandatorum om­ nium, non est in eliciendo a principio absoluto ac nudo propo­ sito sebandi omnia mandata, praesertim quando nullum be­ llum, nulla difficultas, nullaque peccandi occasio sese offert, sed difficultas tota est in implendo postea quod ita a princi­ pio fuerit constitutum; eaque de causa ad hoc secundum af­ firmant nos indigere quotidiano particulari Dei auxilio, non vero ad illud primum»3. Consequenter dicendum est «liberum arbitrium per pec­ catum primi parentis mansisse adeo inclinatum et attenua­ tum ad dilectionem Dei naturalem, quae includit impletio- 1 Acta Congregationum de Auxiliis, apud Thomam Lemos, Lovanii 1702, coi. 229-240 2 Acta, ibidem, coi. 327-352. ’ L. Molina, Liberi arbitrii cum gratiae donis, divitia praescientia, provi­ dentia, praedestinatione et reprobatione concordia, q. 14, art. 13, disp. 14. memb. 4, edit. Parisiis 1876, p. 70. 202 L. I, Q. CIX: De new naturalium omnium mandatorum, et nequaquam eam absque speciali Dei auxilio possit habere, cum tamen homo in statu naturae integrae ex suis viribus naturalibus cum solo concursu generali Dei potuerit eam habere. Ex commu­ ni tamen scholasticorum sententia non mansit arbitrium nostrum ita per peccatum inclinatum atque extenuatum, quin homo naturae lapsae possit suis viribus elicere nudum absolutumque actum placendi Deo in omnibus servandique mandata omnia naturalia obligantia sub culpa lethali; tametsi et hunc et quemcumque alium virtutis moralis multo faci­ lius et promptius potuerit elicere homo naturae integrae quam modo possit homo naturae corruptae» ’. Molina tamen non nominat istos scholasticos neque loca eorum refert; refert tamen plures pro possibilitate eliciendi actum attritionis et contritionis quoad solam substantiam ac­ tus ex solis viribus naturalibus sine gratia, quas duas quaes­ tiones videtur identificare Molina1 2. Scilicet isti auctores sunt S. Thomas, S. Bonaventura, Richardus de Mediavilla, Scotus, Marsilius, Ockam, Petrus de Alliaco, Gabriel, Caietanus, Soto, Vega, Canus et Vitoria, et concludit: «Nemi­ nem hactenus me legisse memini ex doctoribus Soto et Cano antiquioribus qui huic communi opinioni adverse­ tur», si solus excipiatur Major, Gregorius Ariminensis et forte Capreolus 3. Quem modum loquendi, quantitativum, solent adhibere adhuc moderni molinistae. Pesch adhuc modeste ait quod hanc opinionem tenent «theologi non pauci», et citat Caietanum, Banez et Soto; Hurter seriem Molinae reproducit4; Lercher vero asserit huius opinionis esse multo plûtes theolo­ gos tum antiquiores tum recentiores5. 1 2 ' 4 * Art. 3: An diligendum Deum necessitate gratiae in specie Ibidem, p. 71. Ibidem, memb 1. p. 60 ss. Ibidem, pp. 62-63. Hurter, edit. cit. p. 50. Lercher, Inst. theol. dogm. t. III, n. 510, Oeniponte 1925, p 464. super omnia 203 184. Si quis tamen crisi subiciat istas citationes, inve­ niet omnes aut fere omnes nihil dicere de eo quod Molina et molinistae eis tribuunt. Maiores etiam theologi Societatis lesu, ut S. Bellarminus et Suarezius, contrariam tenent sententiam, quam Suare­ zius vocat securam et tutam 1, licet argumenta thomistarum et eorum auctoritates labefectare conetur, ut concludat sen­ tentiam Molinae nullam mereri notam falsitatis aut improbabilitatis2 et affirmat quod non fuit Molina primus neque ultimus qui eam docuerit 3. At eum iure impugnant Salmanticenses4, probantes praedictos auctores non sentire cum Molina. Cum Bellarmino et Suarezio sentit etiam Wiggers5. Imo et in Catalogo propositionum quem Patres Societatis lesu exhibuerunt Paulo V, inter propositiones in quibus di­ cunt se convenire cum dominicanis, invenitur ista: «Non pos­ se liberum arbitrium solis suis viribus diligere super omnia Deum, ut finem naturae, dilectione efficaci»6. Hoc erat mani­ feste recedere a Molina et convenire cum thomistis, qui sem­ per cum S. Thoma defenderunt impossibilitatem talis amoris efficacis ex viribus naturalibus naturae lapsae. Unde ipse Suarez contra Molinam ait: «In eam sententiam induci non possum ut exsistimem illam fuisse mentem D. Thomae»7*Il ; et concludit: «Ergo merito articulus ille tertius ad sensum pere­ grinum et plane violentum traducitur» a Molina3 1 F. Suarez, De Gratia, lib. I, cap. 33. n. 1, edit. cit. t. 7, p. 549. 2 F. Suarez, Ibidem, cap. 34, n. 12, p. 556. 3 F. Suarez, Ibidem, n. 8, p. 554. 4 Sai.manticenses, De Gratia, disp. 2, dub. 3, § 2, nn 90-98, t. 9, p. 184-189. ’ Wiggers, h. I., edit. Lovanii 1652, conci. 3, p. 386 p. 4 Apud Astrain, Historia de la Companla de JesOs en la Asistencia de Espana, t. 4, Appendix 1, Madrid 1913, p. 799, prop. 4. 7 F. Suarez, ibidem, cap. 34, η. 13, p. 556 a. " Ibidem, n. 14 in fine. Cf tamen accussationem G. Vazquez contra Suarez, prop. 10: «Potest quis diligere Deum super omnia et propter ipsum quatenus est finis naturalis, et dolere de peccato propter ipsum, sine ullo auxilio gratia»; apud Scoraili ι , François Suares, t. II. p 480; et discussio­ nem quamdam inter Heris, Bulletin de Thàologia Systématique, 1928, pp. 812-813, apud Revue des Sciences philosophpiques et theologiques». Il 204 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specte 185. conclusio: Homo in statu naturae lapsae potest po­ tentia physica propriis viribus diligere Deum super omnia ui auctorem et finem naturae dilectione absoluta et efficaci; ai potentia morali non potest sine auxilio gratiae sanantis. 186. Probatur prima pars (quod possit potentia physica). Potentia physica radicalis ad intelligendum verum naturale et volendum et sperandum bonum morale naturale mansit integra post peccatum originale, ut patet ex dictis supra, quaestione 85. Atqui ante lapsum haec potentia physica evi­ denter aderat, ut patet ex dictis, eo vel magis quod per ordi­ nem ad potentiam physicam definitur naturalitas veri et boni. Ergo et post lapsum manera debet. 187. Secunda pars (quod non possit talem actum amoris Dei super omnia ut auctorem naturae dilectione absoluta et efficaci elicere sine gratia sanante) probatur tum directe seu ostensive, tum indirecte per reductionem ad absurdum. 188. a) Directe seu ostensive potest probari dupliciter, scilicet deductive seu a priori et quasi inductive seu a poste­ riori. ♦ 189. A priori dari potest duplex argumentum, nempe quia, ex articulo praecedenti, quasi communi utrique, et propter quid seu proprium huius articuli. 190. Primo ergo argumento quia, ex dictis articulo prae­ cedenti. Homo in statu naturae lapsae non potest moraliter velle et facere totum bonum morale ordinis naturalis ex pro­ priis viribus sine gratia sanante, ut articulo praecedenti pro­ batum est. Atqui diligere Deum super omnia amore absolu­ to ct efficaci effective ex propriis viribus sine gratia sanante et Nevent, Esi il possible au pécheur, tant qu'il demeure dans son pechi, d'avoir pour Dieu un simple amour de bienveillance? apud «Divus Thomas» Plac. 1929, pp. 162-166. Art. 3: Ao diligendum Dei m super omnia 205 est aequivalenter posse moralitcr velle et facere ex propriis viribus sine gratia sanante totum bonum morale naturale. Ergo homo in statu naturae lapsae non potest moraliter pro­ priis viribus sine gratia sanante diligere Deum super omnia amore naturali absoluto et efficaci affective. Aliis verbis: Homo in statu naturae lapsae non potest po­ tentia morali ex propriis viribus naturalibus sine gratia sa­ nante velle totum bonum morale ordinis naturalis, neque fo­ urni illud facere seu implere, idest, non solum non potest velle et facere copulative totum illud bonum, sed neque disiunctive, scilicet neque implere totum neque velle totum. Atqui posse diligere Deum super omnia amore absoluto et efficaci affective ex propriis viribus sine gratia sanante est aequivalenter posse velle totum bonum morale ordinis natu­ ralis ex propriis viribus sine gratia sanante. Ergo homo lap­ sus non potest potentia morali Deum diligere super omnia amore absoluto et efficaci affective ex propriis viribus sine gratia sanante. Minor patet, quia Deum diligere super omnia est aequi­ valenter ponere efficaciter affective in solo Deo ultimum fi­ nem, et consequenter efficaciter affective velle omnia bona ducentia ad ipsum et velle efficaciter affective \ itare omnia elongantia ab ipso, nimirum velle efficaciter affective servare totam legem et vitare omnia peccata contra legem seu velle ei in omnibus placere et nolle in aliquo displicere. Hoc autem idem est ac velle efficaciter affective omne bonum morale naturale et efficaciter affective abhorrere omne ma­ lum morale naturale. 191. Quod confirmatur ex analogia cum ordine superna­ tural!: Ita se habet haec dilectio naturalis Dei super omnia amore absoluto et efficaci affective ad cetera bona moralia naturalia contenta in praeceptis legis naturalis, sicut se ha­ bet dilectio supematuralis caritativa Dei super omnia ad ce­ tera bona moralia supcrnaturalia contenta in lege superna­ tural! divina. Atqui dilectio supematuralis caritativa Dei Art. 3: Ad diligendum Deum super omnia super omnia continet virtualiter eminenter omnia alia bona moralia supernaturalia seu cetera bona moralia ceterorum praeceptorum; quia caritas est finis praecepti et vinculum perfectionis, et ideo est primum et maximum praeceptum aci quod cetera praecepta ordinantur sicut ad supremum analogatum eminenter praecontinens cetera Ergo et dilec­ tio naturalis Dei super omnia, absoluta et efficax affectiva, continet eminenter et altiori modo omnia alia bona moralia naturalia, quae cadunt sub praeceptis legis naturalis. Quae ratio est omnino cogens, quia ordo naturalis et ordo supernaturalis sunt proportionales, et consequenter ea quae ad utrumque ordinem per se pertinent, sunt ad invicem pro­ portionalia. Manifeste ergo dilectio naturalis Dei absoluta et sincera et efficax affective est finis ceterorum praecepto­ rum legis naturalis et vinculum perfectionis eorum. Sicut ergo homo fidelis lapsus in peccatum mortale po­ test quaedam praecepta supernaturalia implere, puta prae­ ceptum fidei et praeceptum spei sine gratia iustificante, et non potest sine gratia sanctificante implere praeceptum ca­ ritatis, quod est de dilectione caritativa Dei super omnia, ita etiam homo lapsus infidelis potest quaedam bona mora­ lia naturalia facere et velle et consequenter quaedam prae­ cepta legis naturalis implere sine gratia sanante, at nequit sine tali gratia implere praeceptum summum de dilectione naturali absoluta et efficaci affective Dei super omnia. Ergo posse in hunc actum summum eminenter praccontinentem totum bonum morale naturale, est posse aequivalenter in to­ tum bonum morale naturale. Impletur autem perfecte in suo ordine istud praeceptum amore absoluto et effcicaci af­ fective, quia proprius actus virtutis religionis, ad quam re­ ducitur, ut patet ex dictis, est actus interior voluntatis con­ summatus in seipsa, cum religio sit virtus residens in ipsa voluntate, sicut iustitia. 1 ΙΙ-Π, 26, 3; 44, t et 2. 207 192. Secundo, argumento proprio seu propter quid. Ita se habet homo lapsus in ordine morali ad eliciendum actum absolutum et efficacem affective dilectionis naturalis Dei su­ per omnia sicut se habet in ordine physico homo incurvatus a nativitate et languore naturae laborans, ut possit se rec­ tum erigere, et sursum erectus adspicere. Atqui in ordine physico homo incurvatus a nativitate simulque languore na­ tivo laborans non potest per proprias vires se rectum erigere et, erectus, sursum adspicere, sine auxilio medicinae sanan­ tis. Ergo neque in ordine morali homo lapsus potest per pro­ prias vires naturales sine gratia sanante elicere actum abso­ lutum et efficacem affective diligendi Deum super omnia. Maior constat ex dictis in tractatu de peccato originali, ubi ostensum est peccatum originale esse languorem natu­ rae1, qui maxime afficit voluntatem, eam destituendo a rec­ to ordine ad bonum, idest pervertendo naturalem ordinem eius ad bonum, qui erat primo ad Deum, incurvando et re­ curvando eam ad proprium bonum2; «quae —ut hic ait S. Doctor— propter corruptionem naturae, sequitur bonum pri­ vatum», idest est recurva ad sipsam, quasi gibbosi tale qua­ dam congenita; quod quidem theologi communiter admit­ tunt post S. Bernardum, ut constat ex dictis relate ad possi­ bilitatem huius amoris in statu naturae integrae et admit­ tunt Concilia, quae retulimus in fine tractatus de peccato originali. Est ergo in statu naturae lapsae duplex aegritudo veluti congenita, scilicet languor naturae afficiens totam na­ turam humanam ut sic, et incurvatio seu gibbositas conge­ nita afficiens voluntatem, quae est veluti spina dorsalis, quae sustinet totam vitam moralem. Aliunde vero, quia pri­ ma et fundamentalis et maxima rectitudo voluntatis est erga Deum et rursum respicere hac rectitudine est Deum diligere, quia dilectio est maximus actus voluntatis \ tenet 1 1-11,82,1. 1 1-11,82, 1 ad 3; 83. 8; 85, 3; 109, 3. > 1,94, 4; 95, 1. comparatio erectionis perfectae et adspectus in superna ex parte corporis, cum naturali dilectione absoluta et efficaci affective erga Deum ipsum prout est auctor naturae. Minor vero patet experientia; nam qui a nativitate incur­ vatus et gibbosus est, quasi ex defectu congenito spinae dor­ salis, non potest naturaliter, sine auxilio chirurgiae, se rec­ tum erigere et sursum adspicere, iam erectus; et quidem multo magis si gibbosus ille languore nativo et imbecillitate laboret, ita ut supremum aliquem conatum non possit fa­ cere. Stat ergo conclusio manifesta, et ideo potiori quodam iure quam ipsi typo, possumus al legorice applicare ad natu­ ram lapsam id quod dicitur in evangelio his verbis: «Erat autem docens (Jesus) in synagoga eorum sabbato; et ecce mulier, quae habebat spiritum infirmatatis annis decem et octo, et erat inclinata, nec omnino poterat sursum respicere. Quam, cum videret Jesus, vocavit eam ad se et ait illi: mu­ lier, dimissa es ab infirmitate tua; et imposuit illi manus, et confestim erecta est, et glorificabat Deum» '. Ecce humanitas lapsa cum spiritu infirmitatis ab initio mundi et pro unoquoque a nativitate sua, et quidem cum languore congenito et cum incurvatione ad bona commuta­ bilia vel temporalia, maxime ad bonum proprium, ita ut non possit sursum ad Deum et divina respicere. Non suffi­ ciebat natura neque lex ut haec curvitas rectificaretur, sed venire debuit Christus et incarnari et imponere manus om­ nipotentiae suae per gratiam efficacem sanantem, qua statim erecta est et glorificat Deum, eum super omnia dili­ gendo. Unde S. Augustinus super Psalmum 37, 6: «miser factus sum et curvatus sum usque in finem; tota die contristatus ingrediebar», ait: «Unde curvatus est? Quia elatus erat (pec­ cando, peccato superbiae). Si fueris humilis, erigeris; si Lue. 13, 10-13. Art. 3: Ad diligendum Deum super omnia 209 fueris elatus, curvaberis; non enim deerit Deo pondus unde te curvet. Illud erit pondus, fascis peccatorum tourum, hoc replicabitur in caput tuum et curvaberis. Quid est autem curvari? Non se posse erigere. Talem invenit Dominus mu­ lierem per decem et octo annos curvam: non se poterat eri­ gere. tales sunt qui in terra cor habent. At vero quia invenit mulier illa Dominum et sanavit eam, audiat: sursum cor. In quantum tamen curvatur, adhuc gemit. Curvatur enim ille qui dicit: «corpus enim quod corrumpitur aggravat animam et deprimit terrena inhabitatio sensum multa cogitantem» (Sap. 9, 15)»'. Quia ergo voluntas incurvata fuit peccato illo originali nec potest per seipsam se erigere in Deum, eum diligendo, merito S. Augustinus dixit illud celcbrrimum verbum: «Li­ berum arbitrium ad diligendum Deum primi peccati gran­ ditate perdidimus»2. Et S. Thomas in eumdem locum scribit: «Haec incurvalio potest referri ad depressionem animi propter gravedi­ nem peccati, quia peccata faciunt sicut gravamen quod ho­ minem incurvat et facit terram respicere; ita peccata fa­ ciunt inferiora respicere et non permittunt per affectum ten­ dere ad superiora, secundum illud Paralip. 36: incurvatus sum multo vinculo ferri» \ Et in hoc sensu allegorico expo­ nit verba Lucae S. Gregorius Magnus, quem refert S. Tho­ mas in Catena Aurea, ad illum locum4. Merito ergo Guilelmus Alvernus ad quaestionem: «utrum etiam modo iste modus naturalis dilectionis inve­ niatur in hominibus» respondet: «in hominibus, propter perversitatem originalis corruptionis, et difficillimum et im­ possibile est ut inveniatur. Adeo enim recurvat humanam na­ turam in semelipsam adeoque coangustat illam circa se et 1 2 ’ 4 S. Augustinus, Super Psal. 37, 7, n. 10, ML. 36, 401. S. Augustini s, Epist. 217 ad Vitalem, cap. 4. n 12, MI.. 33, 983. S. Thomas, hi Psalm. 37, η. 3, Edit. Vives, t. 18, p. 459 h. S Thomas, Cateca Aurea, edit Marietti, 1915, t 11, p. 217 a. 210 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie sua, ut ita in creatorem et erigi et extendi pene ei impossibi­ le sit, donec liberetur a servitute corruptionis istius». i 193. A posteriori, quasi inductive. Naturam lapsam pos­ sumus considerare in duplici casu, scilicet in fideli peccatore peccato mortali, et in homine infideli. Primus autem casus non est ad rem, quia ille homo vere est reparatus, et gratiam supernaturalem fidei et spei adhuc retinet, neque conversio ad Deum diligendum super omnia pro illo est dilectio natu­ ralis, sed supernaturalis seu caritativa. Remanet ergo unicus casus pro homine infideli. Atqui in nulla conditione eius potest per proprias vires sine gratia sanante haberi dilectio Dei super omnia ut est auctor et finis ultimus naturae. Aut enim agitur de puerulo aut de adulto. Puerulus autem non potest talem actum habere, cum nec habere possit veram demonstrationem explicitam de exsis­ tentia Dei personalis et de eius unitate et de eo quod in solo Deo sita sit vera bcatitudo obiectiva; multo ergo minus po­ terit habere actum dilectionis consequentem. Casus ergo unice reducitur ad adultos. At iste adultus aut supponitur ignorans, insipiens, rusticus, non philosophus, et tunc non habet explicitam cognitionem de hac veritate, ne­ que ideo potest explicitam dilectionem Dei ut ultimi finis obiectivi habere; aut supponitur sapiens et philosophus, qui recte sentiat de ultimo fine humanae vitae, eum unice repo­ nens in Deo; et quidem certitudine absoluta, absque ulla errandi formidine, quia secus nequit dari actus absolutus et efficax dilectionis. At quis est hic et laudabimus eum? Ex historia philosophiae tum antiquae tum modernae nullus verus casus apparet, ne in uno Aristotele et Platone, qui vago quodam modo loquuntur de contemplatione substan­ tiarum separatarum et de amore summi boni; at hoc non sufficit ad imperandum absolutum et efficacem actum dilec­ tionis super omnia. Gcilelmvs Alvernvs, lue. cit. p. 125 a. ÆiBJl Art. 3: Au diligendum Deum super omnia 211 Quod vel ex eo evidenter apparet, quod nequit perfecte demonstrari Deum esse unicum nostrum ultimum finem obiectivum nisi prius demonstratum fuerit Deum esse uni­ cam causam productivam animae nostrae, per veram crea­ tionem. At nullus philosophorum infidelium istam creatio­ nem demonstravit hucusque. Et inde tot et tot sententiae circa originem hominis et circa finem eius ultimum, ut vidi­ mus in tractatu de beatitudine, quaestione secunda. Si ergo intellectus deficit pro massa humanitatis, imo et pro nobilissimis philosophis, multo magis deficiet voluntas, quae peccato originali est magis vulnerata et debilitata quam intellectus, ut vidimus in tractatu de peccato origi­ nali. Sed, etiamsi posset dari et daretur aliquis casus exceplionalis alicuius philosophi, ut Aristotelis, Platonis, Plotini, Pythagorae, adhuc manet in suo vigore argumentum, quia is­ tae exceptiones confirmarent regulam de impotentia elicien­ di hunc actum a tota massa humanitatis seu ab humanitate moraliter considerata. Ai neque exceptio datur. Magnum ingenium habebat Au­ gustinus; multa audierat ipse de Deo et de Christo; plurima virtutum exempla viderat in matre sua sanctissima et ta­ men —prout ex confessionibus eius apparet— ad hunc ac­ tum dilectionis Dei super omnia, etiam ut est auctor natu­ rae, unquam pervenit. Sed demus speculative has tres veritates alicui philosop­ ho omnino evidenter patere, scilicet Deum exsistere et per­ sonalem esse, eum esse unum et unicum, eum esse unicum principium animae nostrae eiusque finem ultimum unicum, veluti summum bonum et summe amabile; nondum sequi­ tur possibilitas moralis eliciendi actum dilectionis eius su­ per omnia sensu absoluto et efficaci, de quo loquimur quia, ut optime argumentatur Wiggers, S.J., «potentiam languen­ tem et infirmam magis habetat et obtundit saepius praes­ tantia obiecti quam exacuat vel provocet actionem; sic ni­ mia visibilitas Solis est oculis aegrotis molesta et minus ab 212 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie illis videtur; sic quoque stomachus infirmus saepe nauseat super cibis optimis et saluberrimis et appetit noxios: ita ergo mirum non est quod homo, secundum corpus et ani­ mam in deterius mutatus et ab incommutabili bono ad com­ mutabile conversus per peccatum, tamquam nauseabundus super eo, non valeat se suis solis viribus erigere in absolu­ tum et efficacem amorem illius supremi boni. Accedit quod bonum sensibus praesens moveat vehe­ mentius hominem animalem, qui non percipit ea quae Dei sunt, nisi admodum imperfecte, etiam quoad illa quae con­ veniunt ipsi ut auctori totius naturae. Tertio, iste amor rescindit hominis affectum a plurimis, quibus libenter solet inhaerere, a quibus non ita coarctal amor creaturae atque ita iste est longe difficilior naturae infirmae quam hic» ‘. 194. b) Denique probatur eadem conclusio indirecte seu ad absurdum, et quidem triplici argumento deducto ex tri­ plici inconvenienti quod inde sequeretur: 1) Ex eo quod, secus, perfecte contraria simul essent in eodem homine, scilicet perfecta conversio ad Deum prout est auctor naturae et perfecta aversio ab eodem prout est auctor gratiae, «quia, cum sil unus et idem Deus auctor naturae et gratiae, non potest esse amicus illius secundum unam ratio­ nem et inimicus secundum aliam», ut concludebat Lemos in Congregatione sexta de Auxiliis coram Clemente VIII2, et multo minus in praesenti rerum conditione in qua homo non habet revera nisi unum ultimum finem, scilicet supernaturalem. Quod argumentum ita nervose proponit Alvarez: «Im­ possibile est quod homo sit (perfecte) aversus a Deo tam­ quam ab ultimo fine et simul sit (perfecte) conversus in 1 Wiggers, h. I., conclusio 3, ad obiect., edit. cit. p 387 a. 2 Lemos, op. cit., col 223. Art. 3: Ai> diligendum Deum super omnia 213 Deum tamquam in ultimum finem, alias esset simul (perfec­ te) aversus a Deo et (perfecte) conversus in Deum, quod im­ plicat. Sed qui est in peccato mortali (=homo adultus infi­ delis, ut postea videbimus, non potest diu esse sine peccato mortali: diu autem debuit cogitare et studere ut speculative cognosceret has veritates supra dictas de Deo veluti unico ultimo fine) est (perfecte) aversus a Deo et (perfecte) conver­ sus ad creaturam tamquam in ultimum finem: qui autem diligit Deum super omnia (perfecte) convertitur in illum tamquam in ultimum finem. Ergo impossibile est quod ac­ tus dilectionis Dei super omnia secum compatiatur pecca­ tum mortale» ’. 2) Ex eo quod, secus, idem homo haberet simul duos fines ultimos totales et adaequatos, quod est impossibile. Et inde argumentum: impossibile est eumdem hominem simul habere duos ultimos fines totales et adaequatos2. At­ qui si homo in statu naturae lapsae et dum lapsus exsistit, diligeret Deum dilectione naturali super omnia amore abso­ luto et efficaci affective, simul haberet duos ultimos fines totales et adaequatos; quia per hunc actum dilectionis pone­ ret finem suum totalem et adaequatum in solo Deo tam­ quam in bono incommutabili; per actum vero peccati mor­ talis quod adhuc retinet, posuit finem suum ultimum tota­ lem et adaequatum in seipso tamquam in bono commutalibi. Ergo impossibile est hominem lapsum diligere Deum su­ per omnia amore absoluto et totali seu efficaci affective3. 3) Ultimum inconveniens esset quia, si moreretur ille homo in tali statu, nullus locus posset ei assignari. En argu­ mentum: si homo lapsus posset diligere Deum super omnia praedicto amore, possibile est etiam quod, statim ac illum posuerit, moreretur; et tunc deberet ei assignari aliquis lo­ cus seu aliquod receptaculum. Atqui nullum assignari po1 D. Alvarez, De Auxiliis, lib. VI, disp. 51, n 8, edit, cit p 364 2 S. Thomas, I-Π, 1, 5. ’ Cf. D Alvarez, ibidem. 214 L. 1, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie test. Noh infernus, quia diligenti sincere el absolute Deum super omnia, non debetur infernus damnatorum eo quod Deus diligentes se diligit; non coelum beatorum, quia non ha­ bet caritatem, sine qua non patet ingressus in supematuralem beatitudinem; non in limbum puerorum, quia talis adul­ tus non potuisset actum illum ponere nisi post longum tem­ pus, quod requiritur ad cognitionem praesuppositam, ut dic­ tum est; non potest autem adultus sine gratia Dei diu manere sine peccato veniali atque etiam mortali: cum peccato autem personali non deputatur quis ad limbum puerorum. Nullibi ergo posset locari talis homo, quod absurdum est; igitur et absurda hypothesis in qua talis conclusio nititur1. Merito ergo Schiffini, S.J., ait: «Omnino exsistimo cum S. Thoma et Bellarmino gratiam Redemptoris in praesenti ordine divinae providentiae necessariam esse ad diligendum Deum super omnia, neque umquam fieri ut talis actus eli­ ciatur quin homo vel sil iustus vel continuo iustificetur». Et putat eorum rationes esse prorsus efficaces ad hanc rem con­ vincendam 2. 195. Gratia autem divina quae ad hoc requititur dicitur gratia sanans, quia cum sit de se opus naturale proportionatum naturae sanae et integrae, ut supra vidimus, de se satis est ut natura infirma sanetur a sua infirmitate ut illum pos­ sit elicere. Attamen de facto et concomitanter, quia talis sa­ natio non fit sine expulsione morbi peccati originalis et ac­ tualis,et haec expulsio non fit nisi introducta gratia sanctifi­ cante, eo vel magis quod homo, elevatus ad ordinem supernaturalem non reparatur ad sanitatem naturalem mere inte­ gritatis, sed ad veram iustitiam gratuitam, haec gratia sa­ nans est simul elevans et sanctificans seu habitualis. cr. S. Τηομλμ, 1-Π, 89, 6, sed contra, et Goudin, De eralia. q. 3 art. 4 edit Lovanii 1874, p. 181. SCHIFHNI, De Gratia divina, disp. 2, Sect. 4, obi. 4, edit Friburci Brise 1901, p. 150. b b Art. 3: Ad diligendum Deum super omma 215 196. Sequitur ergo quod homo lapsus potentia morali solum imperfecte et inefficaciter potest Deum diligere, quo­ dam scilicet amore veluti conditionato seu velleitate, expli­ cite vel implicite prolata. Nam negari nequit aliquis actus bonus moralis erga Deum, eo ipso quod Deum naturaliter cognoscere potest; aliunde, minus potest quam homo in sta­ tu naturae purae et minus adhuc quam in statu naturae in­ tegrae. Cum ergo pro statu naturae integrae sit dilectio na­ turalis perfecta, etiam effective; pro natura pura, solum per­ fecta affective et non plene effective, pro natura lapsa manet sola dilectio imperfecta seu inefficax, etiam affective. Quae quidem solutio est omnino iusla et aequilibrata et perfecte conformis cum his quae in fine tractatus de peccato originalis dicta sunt de differentia reali inter statum natu­ rae purae et statum naturae lapsae. Qui vero eamdem con­ ditionem virium ponunt in utroque statu, aut pro utroque negare debent potentiam huius dilectionis, ut fecit Suarez, aut pro utroque concedere, ut fecit Molina; at hae duae solu­ tiones sunt penitus exaggeratae et falsae; melior tamen et magis cohaerens est solutio Molinae quam solutio Suarezii. Nota Editoris: In chartula adnexa, posterioris quidem temporis, conclu­ sio de amure Dei naturali in statu naturae lapsae, alio modo formulatur. silens de potentia physica, et impotentiam moralem sine gratia aliter deno­ minans, licet expositio sit fere eadem, ut videsis: Conci usto: Homo lapsus per proprias vires sine gratia non potest Deum super omnia diligere naturali dilectione efficaci effectiva neque affectiva, sed solum inefficaci. Probatur prima pars: quia dilectio efficax effective supponit possibilita­ tem volendi et operandi totum bonum monde seu totam legem naturalem, et hoc est impossibile homini lapso (a. 2). Probatur secunda pars: non alficax affective: a) directe seu ostensive: 1) a priori: a) quia aequivalenter supponit posse velle totum bonum morale naturale, quod non convenit homini lapso (a. 2). β) ex ipsa natura vel ratione et hominis lapsi (summa incursatio ad ima), et dilectionis Dei super omnia (summa erectio ad su­ prema). 2) a posteriori: ex historia humanitatis lapsae una cum analyst eius psychologico-morali, quia deest: a) perfecta cognitio: Q. CIX; Dl·. NECESSITATE GRATIAE IN SPECIE § III SOLVUNTUR DIFFICULTATES 197. Ohiectio prima. Homo sine gratia non potest elice­ re proprium et principalem actum caritatis, quia caritas ex Deo est et diffunditur in nobis a Spiritu Sancto. Atqui dilige­ re Deum super omnia est proprius et principalis actus cari­ tatis. Ergo homo sine gratia non potest Deum diligere super omnia. 198. Respondetur. Concedo mai. Distinguo min.: Diligere Deum super omnia, ut est principium et finis boni superna­ turalis, idest gratiae et gloriae, est actus caritatis, concedo; ut est principium et finis boni naturalis, idest animae nos­ trae, est actus proprius et principalis caritatis, nego. Et nego consequens et consequentiam. Solutio patet ex supra dictis, ubi ostensum est hunc ac­ tum non esse proprie loquendo caritatis, quae nequit esse informis neque naturalis, sed religionis, quae est virtus mo­ ralis et de se naturalis. Duplex enim differentia est atten— speculativa seu scientifica, quia a paucis, post longum tem­ pus et cum admixtione multorum errorum: exsistentiae. Dei, unitatis eius, creationis et finalizationis omnium, spiritualitatis et immortalitatis animi, verae beatitudinis obiectivae in solo Deo. — affectiva Dei speculative cogniti. β) perfecta dilectio seu volutio Dei ut beatitudinis obiectivae su­ per omnia, quia: non sequitur ex cognitione mere speculativa seu scientifica Dei, non sequitur ex cognitione affectiva imper­ fecta admirationis, si forte adesset; postulat supremum actum prudentiae et virtutum moralium, qui revera non datur. b) indirecte seu ad absurdum, quia secus: 1) essent simul in eadem voluntate et duo perfecte contraria scilicet perfecta conversio et perfecta aversio ab eodem Deo, et duo ultimi fines simpliciter totales et adaequati. 2) non esset assignable receptaculum homini morienti statim post talem actum dilectionis. Probatur tertia pars: sola inefficax, quia: I a) experientia constat hominem lapsaum Deum aliqualiter diligere posse. b) et non est alius dilectionis modus possibilis. Art. 3: An diligendum Deum super omnia 217 cienda inter amorem naturalem et amorem caritatis Dei su­ per omnia: a) Ex parte obiecti formalis, tum terminativi: Deus ut Deus vel ut auctor et finis naturae; tum motivi: bonitas divi­ na absoluta vel relativa. b) Ex parte subiecti, tum ex parte principii: caritas nem­ pe ex habitu; amor autem naturalis non semper ex habitu, ut in primo amore in statu naturae purae; tum ex parte ac­ tus: caritatis enim est ex gratia actuali elevante; amoris vero naturalis est ex solo concursu naturali.'. 1 Cl II-IÏ, 26, 3. Adverte similem distinctionem veritatis naturalis et veritatis supernaturalis, iuxta Concilium Vaticanum 1. Ses 3, c. 4 Denz. 1795. t 200. Respondentur. Distinguo niai.: Nulla natura infe­ rior potest in id quod est supra se, per modum actus seu actionis excedentis vires eius naturales, concedo; per mo­ dum obiecti attingendi, subdistinguo: per modum obiecti for­ malis adaequati et in recto attingendi, concedo; per modum obiecti materialis attingendi per medium inferius, naturae inferiori proportionatum et in obliquo, nego. Contradistinguo min.: Deus est supra omnem naturam creatam specificative ut ens et reduplicative ut auctor gra­ tiae et gloriae, concedo; reduplicative ut auctor et linis natu­ rae, subdistinguo: formal iter et in recto, concedo: materiali­ ter et in obliquo, per medium creatum ut effectum eius vel M 'L 199. Objectio secunda. Nulla natura inferior potest in id quod est supra se nisi adiuta ab illo quod est supra se. Atqui diligere Deum super omnia est supra omnem naturam creatam: tum quia Deus est supra omnem creaturam, tum etiam quia diligere aliquid plus quam se est supra naturam diligentis. Ergo nulla natura creata, ideoque neque humana, potest in Deum tendere diligendo nisi adiuta per gratiam ipsius Dei. 218 L. 1. 0 CIX: De necessitati gratîai in specie medium ad ipsum, nego. Et nego consequens el consequent tiam. Solutio etiam patet ex dictis. Et notandum est quod haec obiectio, quae proponebatur ab illis antiquis theologis, de quibus supra, soluta fuerat a Guilelmo Alverno, hac eadem ratione qua solvitur a S. Thoma, prouli apparet ex verbis eius supra citatis. Deficit ergo cx utraque parte: a) ut tangit Deum: omnis potentia potest attingere obiectum materiali­ ter supra se; b) ut tangit dilectionem supra se: lex universa­ lis in contrarium creaturarum inter se et ad Deum. l· **■· 201. Obiectio tertia. Deum diligere super omnia est Deum summe amare. Atqui homo non potest Deum summe amare sine gratia, quia secus frustra adderetur gratia ad eum summe amandum. Ergo homo sine gratia non potest Deum diligere super omnia. Lt: 202. Respondetur. Distinguo mai.: Diligere Deum super omnia est eum summe amare, aut relative ad cetera diligibi­ lia naturalia, aut absolute super omnia omnino diligibilia, concedo; semper absolute, subdistinguo: prout Deus est auc­ tor gratiae et gloriae, concedo; prout est auctor naturae tan­ tum, nego. Contradistinguo min.: Homo sine gratia non potest Deum summe amare, absolute pro omni ordine, concedo; relative ad diligibilia naturalia, subdistinguo: in statu naturae inte­ grae et purae, nego; in statu naturae lapsae, concedo. Et nego consequens et consequentiam. Solutio ergo patet ex dictis explicando terminos quaes­ tionis. Diligere enim super omnia vel summe potest sumi dupliciter: a) secundum quid veu in aliquo ordine; b) sim­ pliciter seu in omni ordine. Similiter distinguitur ultimus linis: alius naturalis, et alius supernaturalis seu absolute ul­ timus. Art. 4: Ad implenda legis praecepta 219 Art. 4.-Utrum homo sine gratia per sua naturalia legis praecepta implere possit §1 PRAENOTANDA DE SENSU ET STATU QUAESTIONIS 203. Consideratis viribus naturae relate ad actum dilec­ tionis Dei super omnia, qui est actus interior devotionis, si de naturali devotione loquamur, consequenter consideran­ dae sunt relate ad servitium Deo praestandum opere, ad quod reducitur observatio divinae legis. Et vere tangitur in isto articulo ipsa substantia haereseos pelagianae, dum in praecedenti tangebatur radix eius, maxi­ me propter diversas sententias theologorum tempore S. Thomae, ut vidimus. Unde Caietanus optime reddidit sco­ pum eius quando ait: «Articulus iste directe tractat quaes­ tionem illam, quae Pelagio tribui videtur, an scilicet homo possit per sua naturalia implere divina praecepta, praes upposita lege monstrante illa. Opinatum est enim quod homo eget gratia monstrante praecepta, sed non faciente adimple­ re illa. Et contra hoc est determinatio huius articuli, ut aucto­ ritas Augustini in corpore articuli allata testatur», et in ar­ gumento sed contra ', et patet ex dictis supra, dum expone­ remus errorem pelagianum. Ex quo patet iam momentum huius articuli. Ut tamen ordinato modo procedamus, utile videtur sensum quaestio­ nis et divisionem eius, ad modum status quaestionis propo­ nere, antequam solutionem demus. ' Caietanus, Ii. i* n. 6. 220 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie A. Sensus quaestionis 204. Tres sunt termini quaesiti, scilicet homo sine gra­ tia supernatural i, possit, et praecepta legis implere, quorum duo primi sunt iam nobis noti ex articulis pracedentibus. a) Itaque consideramus hominem sine gratia supematura· li in triplici statu, nempe in statu naturae integrae, in statu naturae purae, et in statu naturae lapsae. b) Potentiam autem eius, qua vires eius naturales indi­ cantur, intelligimus tum physicam, tum maxime moralem seu expeditam, in sensu explicato in superioribus. c) Implere praecepta legis. Hic est terminus formalis arti­ culi, quo a ceteris distinguitur, et ideo oportet cum accurate explicare. Quod, ut faciamus, videbimus primo originem huius formulae, ac dein sensum e ius. 1. De origine formulae «implere legis praecepta» 205. S. Doctor, initio quaestionis, in distributione arti­ culorum, aliam formulam adhibuit, scilicet «praecepta le­ gis observare», quae revera aequipollentes sunt et ulraque est originis biblicae. Legimus enim: «Non veni (legem) sol­ vere, sed adimplere» et: «Si vis ad vitam ingredi, serva mandata»2; «et apud quemcumque inveniebantur libri Tes­ tamenti Domini, et quicumque observabat legem Domini, se­ cundum edictum Regis (Antiochi) trucidabant eum»3; circumcissio nihil est et praeputium nihil est, sed observatio mandatorum Dei»4; «in hoc scimus, quoniam cognovimus eum, si mandata eius observemus: qui dicit se nosse eum et 1 2 ’ 4 Matt. 5, 17. Matt 19, 17. / Macha b., 1,60 t Cor. 7, 19. Ari. 4: Ad implenda legis praecepta 221 mandata eius non custodii, mendax est, et in hoc veritas non est» *. Et a Scriptura mutuo acceperunt formulam Concilia, ut videre est in Concilio Carthaginensi (Denz. 105) et in «Indi­ culo» S. Coelestini I (Denz. 138). 2. De sensu formulae «implere legis praecepta» 206. Ut modo vidimus, quatuor modis nominatur haec legis implctio in Scripturis, quorum bini et bini se corres­ pondent, scilicet servare et observare, implere et adimplere. Et idem significant, nisi quod intensitatem et perfectionem quamdam praesefert verbum «observare» et verbum «adim­ plere» super verbum «servare» et «implere», ex praepositio­ ne ad et ob, quae intensitatem quamdam significant in com­ positis. Adimplere ergo praecepta legis est ea perfecte imple­ re, et similiter observare praecepta legis est ea perfecte im­ plere, et similiter observare praecepta legis est ea perfecte servare. Unde S. Thomas perfecte reddidit sensum verbi quando ait: «Non veni solvere legem, sed adimplere, idest perfecte implere»1 2. Significat autem perfecte implere prae­ cepta eaque perfecte servare, non velle aut promittere tan­ tum ea servare, sed opere perficere et consummare; sicut sol­ vere significat non facere, prouti apparet ex sequentibus lo­ cis Scripturae: «Estote autem factores verbi et non auditores tantum, fallentes vosmetipsos; quia si quis auditor est verbi et non factor, hic comparabitur viro consideranti vultum na­ tivitatis suae in speculo, consideravit enim se et abiit et statim oblitus est qualis fuerit; qui autem perspexerit in legem perfectam libertatis cl perseveraverit in ea, non auditor obli­ viosus factus, sed factor operis, hic beatus in facto suo erit»3 / Joan. 2, 3-4. 2 S. Thomas, /h Mit., cap 5, n 6. h I. edit Marietti, p. 82 a. ’ Jac 1,21-25. 222 0^· L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie «Non enim auditores legis iusti sunt apud Deum, sed facto­ res legis justificabuntur» '. Et Christus lesus: «Non omnisinquit—qui dicit mihi, Domine, Domine, intrabit in regnum coelorum, sed qui facit voluntatem Patris mei, qui in coelis est, ipse intrabit in regnum coelorum... Omnis ergo qui au­ dit verba mea haec et facit ea, assimilabitur viro sapienti qui aedificavit domum suam supra petram...; et omnis qui audit verba mea haec et non facit ea, similis erit viro stulto qui aedificavit donum suam super arenam...»2. «Beati qui audiunt verbum Dei et custodiunt illud»3. Et in eodem sensu accipiunt Concilia contra pelagianos, ut videre est in numeris paulo ante citatis. Et S. Doctor hic in Sed contra: facere omnia divina mandata. Adimplere ergo et observare legem importat perfectio­ nem et totalitatem in exequendo opere ea quae per legem praecepta sunt quantum ad singula praecepta et quantum ad totalitatem praeceptorum, secundum illud Jacobi Aposto­ li: «quicumque autem totam legem servaverit, offendat au­ tem in uno, factus est omnium reus. Qui autem dixit: non moechaveris, dixit et: non occides. Quod si non moechaveris, occides autem, factus est transgressor legis»4. Conse­ quenter, adimplere legem non intelligitur mere negative, idest non violare praecepta, sed debet esse observantia posi­ tiva eius; neque etiam sufficit proprie loquendo per aliquod momentum temporis legem positive servare, quia hoc non est perfecte implere legem; sed requiritur positive observan­ tia quasi habitualis seu permanens et diuturna, per sat lon­ gum tempus, immo et per totam vitam, prouti revera postu­ latur ex ipsamcl natura legis et praecepti, quae habitualiter et permanenter proponuntur, ut patet ex quaestione 90, articulo 1. Rom. 2, 13. Mit 7, 22-24. 26. Luc. 11.28. Jac. 2, 10-11. Art. 4: Αυ implenda legis praecepta 223 207. Sed quaestio est de qua lege agitur in praesenti et quibus praeceptis legis. Certe agitur de lege divina, non de lege humana. Lex autem divina est et vetus et nova. Vetus vero lex continebat praecepta triplicis generis, scilicet caeremonialia, iudicialia et moralia. Evidenter, non agitur de praeceptis mere caeremonialibus et judicialibus, quae iam per Christum abrogata sunt, sed unice de moralibus prae­ ceptis, quae sunt decem praecepta Decalogi, ut constat ex tenore verborum Christi ad adolescentem interrogantem sibi: «Magister bone, quid boni faciam ut habeam vitam ae­ ternam? Qui dixit ei...: si vis ad vitam ingredi, serva manda­ ta. Dicit illi: quae? Jesus autem dixit: non homicidium fa­ cies, non adulterabis, non facies furtum, non falsum testi­ monium dices, honora patrem tuum et matrem tuam et dili­ ges proximum tuum sicut teipsum» '. Haec autem enumera­ tio eadem est ac Decalogi enumeratio. Agitur ergo de decem praeceptis moralibus Decalogi. Et hoc idem apparet ex omnibus Epistolis Pauli, ubi lo­ quitur de lege ad iudaeos et ad gentiles; debebat enim sume­ re praecepta quaedam veluti communia utrisque, et ista non erant praecepta cacremonialia neque iudicialia, sed unice moralia, quae etiam in ratione naturali scripta sunt, et ideo de se pertinent ad legem naturalem1. Quo etiam sensu locuti sunt de praeceptis legis pelagiani et Augustinus in suis disputationibus, et consequenter etiam Ecclesia in decretis suis contra hacresim pelagianam. Quod quidem evidenter apparet ex his verbis Augustini: «Scitis legem datam esse per Moysem populo Dei et in ipsa lege praecipuum commemorari decalogum, idest decem praecep­ ta legis... Haec decem praecepta nemo implet \iribus suis nisi adiuvetur gratia Dei»3. M/L 19.16-19 Rom. 2, 14. ’ S. Ai GUST1NUS, Sentio 248, n. 4, cap 4 et >. ML 38. 1 lol 224 L. I, 0 CIX: De necessitate gratiae in specie Non tamen cum exclusione legis Novae, iciest pefectionis quam Lex Nova eis attulit, per reductionem ad duo praecepta caritatis, in quibus universa lex pendet et prophetae, sed po­ tius eam includendo; et sic sub una formula praeceptorum legis includuntur praecepta naturalia Decalogi, quae perti­ nent ad legem divinam naturalem, et praecepta connaturalia ordinis supernaturalis, quae sunt de actibus virtutum theo­ logicarum et moralium infusarum, ideoque sunt vere supernaturalia’ et ad legem divinam supcrnaluralem spectant. 208.Haec autem adimpletio praeceptorum legis divinae in isto sensu accepta, continet multa, quae necesse est explica­ re, ut sensus profundus quaestionis rite percipiatur, et redu­ ci possunt ad duo capita, scilicet ad conceptum praecepti et ad conceptum adimpletionis praecepti. 1 209. a) Ex parte praeceptorum legis. Recolendum est ergo quod praecepta legis sunt de actibus virtutum, et con­ sequenter sicut sunt actus virtutum ita sunt praecepta et ita est lex. Virtutes autem, quae ad vitam moralem directe spec­ tant —nam mere intellectuales non omnino intrant vitam moralem— sunt duplicis generis, scilicet aliae sunt morales, quae essentialiter versantur circa media; aliae sunt théolo­ gales, quae essentialiter versantur circa ipsum finem supernaturalem, nam circa ipsum finem naturalem non datur vir­ tus, sed ipsa inclinatio naturae. Morales autem sunt duplicis ordinis: aliae sunt naturales vel acquisitae, scilicet quatuor virtutes cardinales cum ea­ rum adnexis, prout recta ratione naturali regulantur in ordi­ ne ad finem naturalem seu beatitudinem naturalem obli­ nendam; aliae sunt supernalurales vel infusae, nempe proprotionales virtutes cardinales cum earum adnexis, secun­ dum quod divina ratione regulantur in ordine ad beatitudi­ nem supcrnaturalem adipiscendam. S. Thomas ΙΙ-Π, 57, 2 ad 3, cum commentariis Banlzii ad h. I. Art. 4: Ad implenda legis praecepta Théologales etiam sunt duplicis categoriae: quaedam enim, ut fides et spes, possunt esse informes, hoc est, sine gratia sanctificante et sine caritate; alia vero, scilicet cantas semper est formata et numquam potest esse informis, eo quod ipsamet est essentialiter forma virtutum. Actus virtutum moralium acquisitarum distinguuntur ab Aristotele in actus imperfectos, qui praecedunt habitum vir­ tutis et fieri possunt a non habente virtutem; et in actus perfectos, qui fiunt ab habente habitum virtutis. Quae dis­ tinctio postea appellata est a peripateticis actus virtutis ma­ terialiter tantum et actus virtutis formaliter seu actus virtuo­ sos, eo fere modo quo distinguitur actus hominis et actus humanus. Et quia materia substat formae, forma autem in casu praesenti est modus seu qualitas procedens ex habitu virtu­ tis, qui qualitas quaedam est, \eluti effectus formalis eius, ideo finaliter actus virtutis imperfectus seu materialiter sumptus, appellatus est actus virtutis quoad substantiam tantum, quia substat modo virtuoso et est naturaliter prior et potest esse sine tali modo virtuoso, eo fere modo quo ma­ teria substat formae in rebus corporalibus; actus vero virtuo­ sos seu perfectus et formaliter dictus, appellatus est actus virtutis quoad modum, scilicet virtuosum seu proprium ha­ bitus virtutis. Quae quidem distinctio in hoc ordine est omnino clara et fundata et realis, quia substantia seu materia et modus seu forma possunt ab invicem separari, eo quod potest dari ac­ tus bonus quoad substantiam tantum sine modo virtuoso, licet non possit dari modus seu forma virtuosa sine substan­ tia actus boni. 210. Sed nec substantia nec modus seu forma stant in indivisibili, quia magis et minus suscipiunt. Substantia enim vel materia actus virtutis acquisitae du­ pliciter sumitur: uno modo, mere physice vel psychologice, prout idem est ac actus hominis; alio modo, moraliter, prout * 1 dr I:< — r». Itr tI ιΗ·ν r '% s- scilicet procedit a voluntate deliberata, seu cum perfecta cognitione vel advertentia rationis, et cum perfecta libertate seu electione, quod solet dici scienter et prudenter, et est idem ac actus humanus. Et manifestum est quod substantia secundo modo accepta se habet ad substantiam primo modo sumptam ut modus ad rem seu ut forma ad materiam. At non est satis habere perfectam cognitionem et libertatem ut actus ille sit virtutis, sed debet esse insuper actus bonus seu honestus secundum speciem suam ex obiecto et debito fine et secundum propria eius accidentia, ex debitis circumstan­ tiis; quae quidem fontes bonitatis se habent ex additione vel secundum prius et posterius, ut in tractatu de moralitate dictum est ', ita quidem ut primo loco sit bonitas ex obiecto, deinde ex proprio fine seu recta intentione operantis et tan­ dem ex ceteris circumstantiis. Et haec forma bonitatis, quae accedit formae moralitatis, sicut haec accedit formae psy­ chologicae, omnino requiritur ad verant substantiam actus virtutis12. Modus autem proprius virtutis in quantum est vinus est quod actus iste bonus ex debito obiecto et fine et circum­ stantiis, perfecte procedat a potentia operativa et perfecte at­ tingat proprium obiectum, quod quidem totum reducitur ad hoc ut procedat connaturaliter seu ex habitu, qui est veluti secunda natura, scilicet faciliter, uniformiter, constanter seu perseveranter et delectabiliter, modo simili sicut proce­ dunt operationes naturales naturae; et iste est vere modus virtuosos operandi, ex quo oritur operatio perfecta. Quae quidem forma virtutis in ordine naturali est saltem triplex: una constitutiva, ex propria ratione virtutis elicitivae illius actus per ordinem ad proprium et formale obiec­ tum; aliae vero duae sunt potius completivae et perfecti vae eius, quae subordinate sunt informatio iustitiae legalis seu 1 l-ll, q. 18. 2 Cf. It Sent., dist. 41, q. 1. a. 2. Art. 4: Αυ implenda legis praecepta 227 generalis et prudentiae, quarum prudentia se habet ut diri­ gens, iuslitia vero legalis se habet ut applicans seu active utens. Unde apparet quod ista etiam forma seu modus virtu­ tis acquisitae non stat in indivisibili, sed latitudienm quandam praesefert Se habet ergo esse morale ad esse pure psychologicum ut qualitas vel modus ad substantiam. Et sic habetur: a) esse mere psychologicum; b) esse morale imperfectum vel sine virtute; c) esse morale perfectum seu virtuosum aut cum virtute et ex virtute. Vel etiam: a) actus psychologice humanus; b) actus moral i ter humanus et virtutis; c) actus moraliter humanus et a virtute seu virtuosus. Substantia autem actus mere psychologice sumpta sumitur in sensu improprio et mere materiali; nam substantia vel materia proprie sumpta debet esse commensurata formae et eius­ dem ordinis ac ipsa. 211. Et haec dicta sint sistendo in ordine mere naturali vel philosophico. Nam si has virtutes morales naturales seu acquisitas consideremus in habente caritatem, totum id quod naturale est, se habet ut materiale respectu supernatu­ ralium virtutum advenientium, quae se habent ut formale, et sic quasi substantia est virtus naturalis, quasi modus est id quod perfectionis advenit ex praesentia virtutum infusa­ rum; et iste modus vel forma supernaturalis est quadruplex ad minus, nempe: a) ex virtute infusa correspondent!; b) ex iuslitia legali infusa; c) ex prudentia infusa; d) et tandem ex caritate, quae omnia informat. Theologi ergo, postquam congnoverunt dari virtutes mo­ rales infusas vel supernaturales, hanc distinctionem inter actum virtutis quoad substantiam et actum virtutis quoad modum extenderunt ad eas, eo quod natura et gratia propor­ tionales sunt; cum periculo tamen aequivocationis ac si ' Cf. Ι-Π, 100, 9. 228 ·· L I, Q CIX: Dl NECESSITATI- GRATIAE IN SPECIE esset proportio quaedam continua inter utrumque ordinem, et non potius mera proportionalitas absque vera continua­ tione. Itaque, secundum theologos, qui non admittunt virtu­ tes morales per se infusas vel supernaturales, actus virtutis moralis est ipsemet actus virtutis supernaturalis quoad substantiam, qui ideo est essentialiter naturalis; modus au­ tem supernaturalis extrinsecus et accidentaliter advenit ex directione superiori gratiae in finem supernaturalem, et ita est supernatural i tas extrinseca tantum et accidentalis vel quoad modum ex causa et fine supernatural!. Et ita rem intelligunt multi ex nominalibus et, post Molinam, maior etiam pars theologorum Societatis lesu. At secundum S. Thomam, ordo naturalis et supernatura­ lis sunt essentialiter differentes et impermixti, et ideo non potest dari proportio continua et permutata inter naturam et gratiam, quasi unus terminus communis esset pro utra­ que; sed unice dari potest proportion alitas. Proportional i ter enim se habent in ordine naturali substantia actus mere psychologice sumpti, substantia moraliter sumpta et mo­ dus, et in ordine supernatural! substantia actus mere natu­ raliter sumpti, substantia actus supernaturalis et modus eius. Et sic actus virtutis infusae moralis quoad substantiam non est ipse actus naturalis virtutis acquisitae, sed debet esse necessario actus supernaturalis terminatus ad pro­ prium obiectum formale supernaturale; quae substantia coincidit cum modo proprio constitutivo talis virtutis; sed dari possunt modi vel formae complentes et perficientes eam, scilicet ex iustitia legali infusa, ex prudentia infusa et maxime ex caritate. Et haec est vera et fundata theologia1. Si enim alia positio teneretur, deberet negari consequenter exsistentia virtutum moralium infusarum, quia essent ipsaemet virtutes naturales seu acquisitae extrinsecus perfec­ tae per ordinem supernaturalem. Cf. I II, 63, 4. Are. 4: Ad implenda legis praecepta 229 212. Denique theologi suo modo applicaverunt eamdem distinctionem ad virtutes theologicas, cum eodem etiam periculo aequivocationis. Nam iuxta quosdam theologos ac­ tus virtutum theologicarum quoad substantiam sunt actus mere naturales circa ipsum Deum, quibus scilicet naturali­ ter credimus quae Deus revelavit et speramus quae Deus promissit et diligimus Deum dilectione naturali, qui sunt actus fidei acquisitae et spei acquisitae et caritatis acquisi­ tae, et eodem iure fieri possunt naturaliter seu per solas vi­ res naturae actus attritionis et contritionis quoad meram substantiam actus. Quoad modum vero essent iidem actus prout ex gratia Dei coopérante cum natura nostra per con­ cursum simultancum, procederent, et in ordine ad finem su­ pernaturalem vitae aeternae; qui quidem modus accidenta­ lis et extrinsecus est, eodem modo sicut de modo supernatu­ ral) virtutum moralium. Sed iuxta veram theologiam. S. Thomae, actus virtutum theologalium quoad substantiam debent esse actus intrinsece supernaturales et versare circa obiectum formale intrinsece supernaturale, et non mere circa idem materiale obiectum. Sed, ut supra notavimus, istae virtutes et consequenter actus earum, sunt duplicis categoriae: aliae, possunt esse informes, scilicet fides et spes, et in eis differt real i ter sub­ stantia actus, qui versatur circa proprium et formale earum obiectum et habet eodem iure modum proprium et constitu­ tivum eius, et forma seu modus meritorius, qui advenit ei ex coniunctione cum caritate; sed in caritate, cum sit ipsa es­ sentialiter forma omnium, non distinguitur substantia actus et modus eius, sed necessario actus eius est semper formatus et meritorius vitae aeternae, nisi formationem alterius gene­ ris ponas, scilicet ex parte originis vel radicis, quae est gra­ tia sanctificans, quae tamen non est virtus. Similiter etiam virtutes morales infusae nequeunt esse informes, et ideo in eis distinguitur quidem substantia actus et modus meritorius ex caritate, at nequeunt ab invicem se­ parari. 230 •·w L. 1, Q. CIX: De necessitate gratiae in specu 213. Quia ergo praecepta legis sunt essentialiter de ac­ tibus virtutum, apparet evidenter quod sermo potest esse aut de praeceptis naturalibus legis naturalis, quae sunt de actibus virtutum moralium acquisitarum, et reducuntur ad decem praecepta Decalogi; aut de praeceptis supematuralibus legis supematuralis, quae essentialiter sunt de actibus virtu­ tum moralium infusarum quasi de substantia legis, et sunt ipsamet decem praecepta prout cadunt circa virtutes morales infusas, et de actibus virtutum theologalium, non quasi de substanlta legis, sed quasi de praeambulis ad legem, quae necessario imbibuntur in ipsis praeceptis legis. Oportet igitur caute vitare aequivocationem in hoc quod dicitur decem praecepta Decalogi, ac si unice ageretur dc so­ lis praeceptis naturalibus cum exclusione praeceptorum supernatulium correspondent!um; nam sub eadem formula iste duplex sensus radicaliter distinctus continetur. Praeter istam distinctionem intensivam seu qualitativam praeceptorum naturalium et supematuralium, attendenda est distinctio quasi extensiva seu quantitative utriusque ge­ neris praeceptorum. Possunt enim considerari omnia prae­ cepta simul seu collective, vel singula praecepta separatim seu distributive,ct quidem aut facilia observatu, aut diffici­ lia observatu. 213. β) Ex parte adimpletionis praeceptorum. Consequen­ ter, cum adimpletio praeceptorum respondere debeat ipsis praeceptis adimplendis,etiam haec adimpletio multa conti­ net. Et quidem, cum adimpletio sit actus vel opus, ex unaparte appellat praecepta legis adimplenda, ex alia vero ap­ pelai actus virtutum correspondentium. Considerantur au­ tem maxime praecepta affirmativa, quae opere positivo adimplentur; negative vero, quae secundario sunt, tangun­ tur postea, articulo octavo, quando agetur de vitatione pec­ catorum sine gratia, licet tamen utraque hic considerentur, quia de utrisqe fit sermo in Decalogo. Ari. 4: Ao implenda legis praecepta 231 Respectu ergo praeceptorum adimpletio potest esse aut praeceptorum supematuralium, aut praeceptorum natura­ lium; et quidem utrobique aut totius collectionis praecepto­ rum, aut partis tantum eius, scilicet alicuius vel aliquorum distributive, et non omnium. Respectu vero ipsius adimpletionis seu operis boni quo impletur praeceptum, potest considerari aut quasi intensive, de adimpletione praecepti quoad substantiam actus tantum, sive agatur de naturali praecepto sive de supernaturali; et quoad substantiam et modum simul, secundum diversum sensum substantiae et modi, quem modo expendimus; aut quasi extensive, sive agatur dc adimpletione quoad substan­ tiam vel quoad modum, scilicet respectu temporis, scilicet aut diu seu per longum tempus, aut per parum temporis, non mathematice, sed moral i ter sumendi. Inter quas distinctiones maxime fundamentalis et pri­ maria est inter adimpletionem praeceptorum legis quoad substantiam tantum et quoad substantiam et modum simul, quia haec tangit ipsam radicem seu essentiam actus boni seu moralis: observare enim quoad substantiam tantum est observare quoad materiam tantum, observare quoad mo­ dum est observare quoad formam; aliae vero sive dc numero praeceptorum observandorum sive de duratione talis obser­ vantiae, licet sit maxime retinenda, est tamen magis secun­ daria, quia versatur circa magis accidentalia. Eam autem esse fundatam, maxime quantum ad modum supremum, qui est modus meritorius, apparet ex damnatione sequentis propositionis Baii: «Celebris illa doctorum distinctio, divi­ nae legis mandata bifariam impleri, altero modo quantum ad praeceptorum operum substantiam tantum, altero quan­ tum ad certum quemdam modum, videlicet secundum quod valeant operantem perducere ad regnum aeternum, hoc est. ad modum meritorium, commentitia est et explodenda»'. S Pu s V, Bulla implenda legis praecepta 243 ad vitam aeternam promerendam» at quantum ad substan­ tiam operis potest homo totam legem implere sine gratia interiori; et quidem non solum quantum ad praecepta de virtutibus moralibus, verum etiam quantum ad praecepta de virtutibus theologicis, incluso praecepto de actu caritatis, quia omnes isti actus sunt naturales quoad substantiam operis. Ita magni theologi saeculi XIII, ut S. Albertus iMagnus, S. Bonaventura et S. Thomas junior. 230. Sic enim scribit S. Albentis Magnus: «Si forma est in praecepto, quae forma a Doctoribus dicitur esse caritas, tunc non est in potestate nostra implere divina mandata... Si autem secundum aliam opinionem, forma non est in praecepto, tunc possumus mandata Dei implere, sed non ha­ bebimus meritum vitae aeternae, sed evitabimus poenam» 2. Quantum vero ad praeceptum de dilectione Dei super omnia, videtur dicere quod homo potest illud implere dilec­ tione electiva quantum ad substantiam operis, quae est na­ turalis dilectio, non vero quantum ad modum seu formam eius caritativam, uti apparet ex II Sent., dist. 3, art. 18, ad 5, una cum II Sent. dist. 28, art. 1 ad 4, et quidem loquendo de homine in statu naturae lapsae. Nam in priori loco, res­ pondens ad textum S. Bernardi de reçu nutate naturae, quam exposuiumus articulo praecedenti, ait quod dilectione naturali ut deliberativa et inquisitive honesti... potest (homo) aliquid diligere plus quam se, sicut multi fecerunt qui caritatem numquam habuerunt»; in secundo vero dicit quod «mandata dilectionis Dei et proximi, ad quae referun­ tur mandata Decalogi sicut ad formam qua implentur, non possumus implere, quia illa sunt de forma mandati potius 1 S. Thomas, // Sent., dist. 28. expositio textus. ■ S. Albertis Magnus, II Sent. dist. 28, art. I, ad 4. edit cit. t. 27. p. 485 a. 244 L. I, Q. CIX: De necessitate GRATIAE IN SPECIE quam de mandato ipso»*1. Item: «Amor naturalis similli­ mum habet actum cum actu caritatis quandoque, et ideo una videtur pro alia, scilicet dilectio naturalis pro gra­ tuita» 2. 231. Similiter S. Bonaventura dicit quod «si loquamur de impletione mandatorum quantum ad genus operis (=quoad substantiam), sic per gratias gratis datas (=bona naturalia) contingit ea impleri, sicut per fidem mandatum de adoratione et per quamdam naturalem pietatem et devotionen mandatum de parentum honoratione, et sic de aliis» 3. Et in responsionibus ad obiecta ait quod obiectiones probant «quod mandata Dei servari possunt absque gratia gratum faciente quantum ad gemis operis; et hoc quidem verum est, nam potest homo mandatum illud: honora pa­ trem tuum... absque gratia implere, ut sic vitet poenam. Posset etiam facere et alia mandata ad i u tus aliqua gratia gratis data, et non solum facere aliqua, quae videntur ar­ dua, sed etiam pati terribilia»4. At non potest absque gratia gratum faciente ea implere quantum ad intentionem man­ dantis et acceptationem divinam (—quoad modum merito­ rium), «et hoc fuit quod Pelagius non consideravit, propter quod in errorem cecidit» 5. Eodem modo S. Bonaventura admittit possibilitatem di­ lectionis naturalis Dei in natura lapsa, quae esset dilectio acquisita et veluti caritas quantum ad substantiam actus; quae a vera caritate differt ex parte modi diligendi Deum omnino super omnia6; et prior illa dilectio non est virtus, bene vero secunda7, neque etiam est vera caritas, sicut fides ' S. Aibertus Magni s, // Sent., dist. 3, art. 18 ad 5; dist. 28, art. 1 ad 4, edit, cit., t. 27, pp. 98 b, 485 a. iH • / Sent., dist. Î7, ari. 5, edit. cit. t. 25, p. 473 b. <|| 1 S Bonaventura, // Sent., dist. 28, art I, q. 3, p. 680. 4 Ibidem, ad 4 et 5, n. 681. -■■■. ' Ibidem, corp, et ad 4 et 5. ‘ I Seni., dist. 17, P I. art unie. q. 3, secunda ratio, p. 299. Hl Sent., dist. 27, art. 1, q 4, maxime ad obiecta, p. 600-602. Art. 4: Ad implenda legis praeci pta 245 et spes informes sunt vera fides et vera spes, et in hoc differt dilectio a credulitate et exspectatione'. 232. Denique S. Thomas hoc idem admittit, licet non sine quadam haesitatione et potius consentiendo positioni aliorum quam propriam exponendo, ut videtur. «Dicendum est ergo —concludit— quod praecepta legis quantum ad id quod directe sub praecepto cadit (=quoad substantiam ope­ ris) potest aliquis implere per liberum arbitrium sine gratia gratis data vel gratum faciente, si tamen gratia accipiatur pro aliquo habitu infuso, sed quantum ad intentionem legis­ latoris (=quoad modum caritatis) sine gratia impleri non possunt, quia donum caritatis non inest nobis ex nobis, sed a Deo infusum»1 2. Et quidem loquitur de homine lapso, ut patet ex toto contextu et manifeste ex resposione ad 5. Vide­ tur tamen hoc proponere cum quadam timiditate, nam ad opinionem illorum simpliciter dicentium quod «modus (ca­ ritatis) nullo modo cadit sub praecepto, et quod homo sine caritate praeceptum legis implet», observat: «sed hoc vide­ tur vicinum pelagianae haeresi, quae ponebat omnia prae­ cepta sine gratia posse impleri»3. Etiam admittit quod «praeceptum de dilectione Dei super omnia potest impleri a natura lapsa quantum ad substantiam operis, licet non quantum ad modum meritorium; ait enim: «Sicut aliarum virtutum actus dupliciter considerari pos­ sunt, vel secundum quod sunt a virtute (=quoad modum) vel secundum quod antecedunt virtutem (=quoad substan­ tiam), ita etiam est de caritate; potest enim aliquis, etiam caritatem non habens, diligere proximum et Deum, etiam super omnia, ut quidam dicunt; et hoc diligere intelligitur actus caritatis sub praecepto directe cadere (=quoad subs- 1 Cf. S. Bonaventuram, // Sent., dist. 3, P II, art. 3. q. 1 in corpore et ad obiecta. ’ S. Thomas, // Sent., dist. 28. art. 3. Et repetit dist 41, expositio litterae ’ /// Sent., dist. 36, art. 6. 246 L I, Q. CIX: De necessitate gratiai in specie lantiam), cl non solum secundum quod a caritate procedit (=quoad modum)»* 1. El in III Sent, addit «quod illo prae­ cepto (=diliges Dominum Deum tuum...) praecipitur actus caritatis, non qui sit a caritate, sed qui est similis actui cari­ tatis, sicut est actus naturalis dilectionis» 2. Caritatem ergo quamdam acquisitam admittere videtur in I Sent., quae quoad substantiam convenit cum caritate infusa, a qua solum distingueretur quoad modum operandi. Sic enim scribit: «In actu autem animae est plura conside­ rare, scilicet speciem ipsius actus, quae est ab obiecto, et modum et effectum. Si igitur accipiamus actum caritatis, qui est diligere Deum et proximum, ex specie actus, non dis­ cernitur ulrum sit a potentia imperfecta vel perfecta per ha­ bitum, quia ad idem obiectum ordinatur potentia et habitus, sicut scientia et intellectus possibilis; modus autem, quem ponit habitus in opere, est facilitas et delectatio, ut dicit Philosophus in II Ethicorum, quod signum habitus oportet accipere facientem in opere delectationem. Per ipsum autem modum non discernitur utrum sit ab habitu caritatis infuso vel ab habitu acquisito. Effectus autem proprius dilectionis, secundum quod est ex caritate, est in virtute merendi. Hoc autem nullo modo cadit in cognitionem nostram nisi per revelationem. Et ideo nullus certitudinaliter potest scire se habere caritatem»3. Et quia actus contritionis est actus caritatis, ideo conse­ quenter docet actum contritionis quantum ad substantiam operis posse fieri per naturales vires liberi arbitrii cum na­ turali et generali concursu Dei prout est Auctor naturae, ' It Sent., dist. 28, art. 3, ad 2. ’ III Sent., dist. 36, art. 6 ad 2. I Sent., dist 17, q. I, art. 4. Cf. ctiam ibidem, q. 2, art. 3, de dispositio­ ne ad caritatem infusam, quae esset ex hoc actu naturalis dilectionis; De Veritate, q 10, art. 10 ad I, Quodt. VIII, art. 4, in fine corporis Et vere hoc affirmat in De Veritate, q. 17. art. 1, ad 4 in contrarium, ubi asserit quod ex actibus caritatis generatur seu acquiritur alius habitus eiusdem modi seu rationis, ut vidimus relate ad I-II. q. 51 art. 4 ad 3. Art. 4: An impi i \üa legis praecepta 247 licet quoad modum seu formam caritativam nequeat fieri sine gratia Dei interna. «Contritio —inquit— est de Deo solo quantum ad formam qua informatur, sed quantum ad subs­ tantiam actus est ex libero arbitrio et a Deo qui operatur in omnibus operibus et naturae et voluntatis» '. Quod autem affirmatur de actu contritionis et dilectionis caritatis quoad substantiam, eodem iure, imo et a fortiori, affirmandum est etiam de actu fidei et de actu spei; et con­ sequenter, secundum omnia ista principia, dicendum est ho­ minem, etiam lapsum et prout nunc est, semel posita exte­ riori revelatione quantum ad praecepta supernaluralia legis supernaturalis, posse per proprias vires naturales sine auxi­ lio gratiae interioris, servare totam legem divinam, non so­ lum naturalem, sed et supernaturalem, quantum ad sub­ stantiam, licet non quantum ad modum meritorium vitae aeternae, ut pelagiani dicebant. Talis erat responsio quam dabant magni illi doctores ad quaestionem praesentem, in qua, uti patet, Pelagio concede­ bant quidquid salva fide concedi poterat, et arguebant illum inconsequentiae ex eo quod a substantia operis ad modum transieret2. 233. Sed S. Thomas statim incoepit reagere contra hanc explicationem, et quidem per partes secundum maiorem ur­ gendam ex fontibus theologiae propriis. Duae enim erant affirmationes fundamentales, quae in praedicta expositione continebantur: a) homo, etiam lapsus, per solas vires liberi arbitrii sine gratia supernatural! poterat observare omnia praecepta legis divinae quantum ad substantiam boni ope­ ris: b) homo, etiam lapsus, per easdem vires poterat servare praecepta supernaturalia virtutum theologicarum, etiam ip­ sius caritatis, quantum ad substantiam actus carum. ' IVSerit., dist. 17. q. 2, art. I. qla. I ad 6. ’ // Sent., dist 28. expositio textus Clariores adhuc textux \ idc in de Veritate, q. 24. art. 1 ad 2; // Seni., dist 29. q I, an. 2 ad 2. Art. 4: Ao Prima affirmatio facilius indicari poterat, vel ex ipsa ex­ perientia vitae humanae, et ideo theologi citius falsitatem eius perspicere potuerunt, eo vel magis quod fontibus theo­ logicis, specialiter in operibus S. Augustini, contrarium ma­ nifeste constatât. Secunda vero subtiliorem postulabat spe­ culationem theologicam de distinctione inter ordinem natu­ rae et ordinem supernaturalem prout applicatur ad virtutes theologicas per oppositionem ad virtutes cardinales, eo quod exigebatur cognitio profunda psychologiae potentia­ rum et habituum, quae tardius advenit. Ergo S. Thomas perfecte vidit hanc affirmationem de possibilitate servandi quoad substantiam, lotam legem divi­ nam, secum trahere istam aliam: posse hominem persolas vires naturales sine gratia vitare omnia peccata mortalia, quia peccatum mortale committitur ex eo quod transgredi­ tur praeceptum, et ideo intrepide et energice eam admisit in Sententiis , * contra positionem aliorum theologorum, qui non sat videntur illum nexum perspexisse. At subito intellexit hanc secundam affirmationem esse falsam, et consequenter coactus est logice negare etiam pri­ mam, quam cum aliis tenebat. Unde ex eo quod homo sine gratiae auxilio non potest omnia collective peccata per lon­ gum tempus vitare, licet possit singula distributive, ut vide­ bimus infra, articulo 8, necessario oportebat dicere eum non posse omnia collective praecepta legis observare, etiam quantum ad substantiam operis, licet possit singula distri­ butive. Quapropter, inde iam a De Veritate, q. 24, art. 14, ad 7, ca tegori ce affirmat: «Non sequitur quod ea (praecepta omnia) possit (homo) implere perfecte nisi caritatem ha­ bens; non habens autem caritatem, etsi possit aliquod imum implere quantum ad substantiam et cum difficultate, non ta­ men potest implere omnia, sicut nec omnia peccata vitare». // Sent., dist 28, art. 2 implenda legis praecepta 249 Et definitive postea solvet quaestionem in hoc loco Sum­ mae accurate distinguendo hominem sine gratia supernatu­ ral! secundum diversos status naturae integrae et naturae lapsae; nam de homine in statu naturae integrae verum erat quod prius dicebatur, falsum vero de homine in statu natu­ rae lapsae, et ideo duobus articulis rem discutit quam prius in uno involverat '. Quae solutio quoad hanc rem fere com­ munis evasit et adhuc manet in scholis theologicis, ut ex dicendis constabit. Sed aliam affirmationem de convenientia quoad substan­ tiam operis inter actus naturales fidei, spei et dilectionis erga Deum et actus correspondcntes virtutum theologica­ rum, tardius et obscurius correxit, licet evidenter eam co­ rrigat, specialiter in Summa Theologica, ubi definitive do­ cet virtutes infusas differre ab acquisitis formaliter ex ipsamet ratione proprii obiecti formalis quod et quo, idest quoad ipsam substantiam habitus et actus et obiecti; et non solum quantum ad modum ex causa efficienti et finali tantum2. Sed in De Veritate, ubi priorem affirmationem penitus retractavit, adhuc retinebat secundam, ut apparet ex hoc textu: «Praeceptum dupliciter observatur: uno sic quod, ob­ servatum, est meritum gloriae, et sic nullus potest sine gra­ tia praedictum praeepetum (de diligendo Deo) nec alia ob­ servare; alio modo sic quod, observatum, facit vitare poe­ nam, et sic, sine gratia gratum faciente observari potest. Pri­ mo modo observatur quando substantia actus impletur cum modo convenienti; quem caritas ponit, et sic etiam praecep­ tum praedictum de dilectione, non tam est praeceptum quam finis praecepti et forma aliorum praeceptorum; se­ cundo modo observatur sola substantia actus adimpleta, quod contingit omnino in eo qui non habet habitum carita' MI, 109, art. 4 et 5. 1 Cf. MI, 62. ait 1-2; 63, ait. 4; IMI. q 6; specialiter, quia retractavit fundamentum eius in MI, q. 51, art 4 ad 3, ut ibi ostensum est. Art. 4: Ad tis; potest enim et iniustus iusta agere, secundum Philosop­ hum in II Ethicorum»1. 234. Et haec est ratio cur priores thomistae notaverunt retractationem prioris affirmationis et non secundae, eo vel magis quod plures theologi post tempora S. Thomae adhuc fere communiter secundam illam affirmationem tenerent; et thomistae, laborantes adhuc in studio Sententiarum quas ex statutis Universitatum exponebant, nondum clare perce­ perunt lotam novitatem et valorem Summae Theologicae, qui non primo ictu constat, nisi quando ex professo et systematice exponitur. Ergo Capreolus optime vidit retractationem prioris affir­ mationis; nam cum sibi obiecisset verba S. Thomae citata ex II Sent.2, respondet: «S. Thomas non dicit quod exsistens sine caritate possit implere omnia divina praecepta, potissi­ me praecepta quae dantur in lege de actibus virtutum theo­ logicarum, sed dicit quod aliqua potest homo implere sine gratia habituali». Sed quia hoc non habetur ex littera, sed potius contrarium, ut vidimus, ideo secundo respondet: «Si autem in II Sent., ubi allegatur, intendebat loqui de omni­ bus praeceptis, tunc dicitur quod illud correxit in Summa, quam postea scripsit; et ideo dictum Summae tenendum est et quod dicitur in Scriptis obiiciendum, nisi cum glossa praedicta vel meliori»’. Et relative ad radicem solutionis, scilicet utrum modus caritatis cadat sub praecepto legis, ait postea: «S. Thomas dicta in Scripto (III Sent., dist. 36, q. 1, art. 6) correxit in Summa (I-II, 100, 10)4. ' De Veritate, q. 23, art 12, ad 16, ubi incipit retractare opinionem suam de possibilitate vitandi omnia peccata mortalia, ut suo loco —art 8—ostendetur. bd· 1 C apri olus, // Sent., dist. 28, q I, art. 2, contra tertiani conclusionem, edit. cit. t. IV, p. 291 a. Capreolus, // Sent., dist. 28, art. 3, ad arg. contra tertiam conclusio­ nem, p. 307-308. * Capreolus, ibidem, ad arg. Scoti contra quartam conclusionem, p.311 b. implenda legis praecepta 25! Similiter Dionysius Cartusianus, post citationem verbo­ rum ex Sententiis, addit: «De his videtur Thomas alibi aliter conscripsisse nempe In I-II, q. 109» ‘. Capreolum etiam citat et sequitur Conradus Koellin2', et addit: «Haec via Doctoris Sancti, hic, est etiam dictis Sanc­ torum concordior... et etiam ab errore pelagiano remotior et per consequens tenenda... Patet autem conssideranti quod Doctor Sanctus in Scriptis non ita ponderavit vim istius prae­ cepti: diliges Deum ex toto corde...» ’. Et exponendo respon­ sionem ad tertium, adnotat: «Ista via, quam Doctor Sanc­ tus, hic, sequitur, remotior est ab haeresi pelagiana, quia vi­ delicet nec substantiam omnium praeceptorum quis sine gratia et caritate implere potest»4. 235. Sed aliam correctionem secundae affirmationis tardius viderunt, et possumus dicere quod eos latuit usque ad Melchiorem Canum. Capreolus enim, respondens ad obiectiones Aureoli, ait ipsum in vanum laborasse, quia «non est intentio S. Docto­ ris quod voluntas caritate informata possit in substantiam alicuius actus in quam non possit sine habitu caritatis; et quod ista sit intentio eius expresse patet» in pluribus locis quos adducit, scilicet I Sent., dist. 17, q. 1, art. 4; De Verita­ te, q. 10, art. 10 ad 1, et Quodl. VIII, q. 2, art. 25. Et hoc, propter doctrinam generalem de habitibus, secundum quam substantia actus est a potentia ut contradistinguitur ab ha­ bitu, modus vero vel forma est ab habitu ut a potentia con- ' Dionysius Cartusianus, It Sent., dist 28. q I, edit. cit. t. 22, p. 358 a. 1 Conradus Koellin, In l-Il, q. 100, art. 9, in fine, p. 809 a: art. 10. p 810 a. J Ibidem, art. 10, p. 811 b. < Ibidem, p. 812 b. Cf. etiam eumdem Conradi m. in q. 109, art 4 circa finem corporis articuli, ubi eadem, mitius, repetit (p. 907 a) Item Sai manti censes, De Gratia, disp. 2, dub 5, § 2, n. 162, edit. cit. t. 9. p. 225. 5 Capreolus, / Sent., dist. 17, q. 1, art. 2 ad arg Aureoli contra primam conclusionem, edit, cit., t. 2, p. 80-81. i* 252 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie trad isti nguitur, ut clarius docet paulo post in responsione ad 5 arg. Aureoli ‘. Et quod hoc in loco dicit de actu caritatis quoad substantiam et quoad modum, dicit In III Sent., disl. 24, q. 1, art. 3 ad I et 4 Scoti contra secundam conclusio­ nem. Haec expositio Capreoli, quam videtur etiam fuisse Paladani, a quo forte ille sumpsit, magnum influxum habuit in thomistas posteriores, qui ad modum axiomatis statuebant quod nullus est actus virtutis infusae quem non possit facere natura per proprias vires quantum ad substantiam actus. Conradus ait quod homo in statu naturae integrae poterat per proprias vires implere omnia praecepta legis quoad sub­ stantiam, excepto praecepto caritatis; quod quidem, ut vide­ bimus, aliquo modo verum est, sed adhuc sapit Capreolum1 23. Franciscus de Vitoria saepius hoc repetit in suis adnotationibus ad tractatum de Virtutibus theologicis \ et conceptis verbis Dominicus de Soto, qui ait: «quemcumque actum po­ test habere ille qui est in gratia, potest etiam quantum ad substantiam operis elicere peccator ex puris naturalibus»4 «Nihil enim est quod unus homo meritorie agat et ex carita­ te quod alius non possit absque merito agere vel velle»5. Caietanus videtur esse valde fluctuans in hac re, et finaliler ad hanc sententiam inclinat. In I-II, q. 62, art. 3, nn. 2-3, ct q. 63, art. 3, nn. 2-3, recte loquitur, et omnino male a Billot citatur in suum favorem, sumens obiectiones quas ponit Caietanus pro sententia eius propria0; at postea I-II, 109,4, n. 6 in aliorum sententiam vadit. Sed in II-II, q. 6, art. 1, n. 3 (vide etiam priores numeros) expresse retractat doctri­ 1 Ibidem, p. 83 a. 2 Conradus K.OEU.1N, /i. I. edit. cil. p. 907 a. ' Franciscus di Vitoria, Comentarios a la Secunda Secundae de S. Tamàs. Ed. V Beltran de Heredia. OP., I. 2 y 3, Salamanca, 1932, 1934. 4 Dominicus de soto, De natura et gratia, Lib. II, cap. 14, edit. cit. p. 164 b. 5 S. Thomas, De Veritate, 24. I ad 2. • L. Billot, De Virtutibus infusis, prolegom., edit. 1928, p. 55-56. ,νιυιψ i \dacr « Art. 4: Ao implenda legis praecepta 253 nam quam hic tradiderat. Quapropter Del Prado putat Caictanum correxisse linguam et sententiam1. Sed non satis; nam in eadem II-II, q. 171, art. 2, n. 7 redit ad positionem quam tenebat in hoc articulo; postea vero in III, q. 76, art. 7, n. 6, ad aliam regreditur, ita ut Alvarez dicat quod hoc ultimo loco «correxisse videtur sententiam quam tenuit IIII, q. 171, art. 2 super solutione ad 3 D. Thomae»12. Sed finaliter, ut taceam commentaria in Scripturas, quae versus fi­ nem vitae scripsit, ad sententiam hoc loco propositam redit in suis Quaestionibus de Contritione, q. I, n. 3, 5 et 63. Et videtur quod hucusque subierit influxum interpretationis Capreoli, quia se remittit ad loca S. Thomae indicata a Ca­ preolo, scilicet I Sent., dist. 17, q. 1, art. 4, et De Veritate, q. 10, art. 10 ad 1. Et cum hac doctrina conveniebant theologi aliarum Scholarum, ut Scotus, Durandus, Gabriel Biel et alii nominales. 236. Sed Melchior Cano energice reegit contra hanc po­ sitionem. Docet enim Cano ex S. Thoma quod, ultra virtutes naturales et per accidens infusas, dantur virtutes per se in­ fusae, et quod actus proprii virtutum per se infusarum, ut sunt actus virtutum theologalium, nullo modo, ne quoad substantiam actus, possunt per solas vires naturae produci, quia secus inutiliter poneretur talis virtus infusa4; «quo­ niam hac sola ratione ponimus virtutes theologicas infusas, quod actus carum excedunt naturae facultatem»'. «Male igitur et periculose Caietanus, q. 1 de contritione, dicit quod potest quis diligere Deum super omnia, etiam ut est beatitudo sanctorum, sine caritate infusa, et hoc etiam fine 1 Norhertus dei Prado, De gratia et libero arbitrio, h I . t I, p. 50. 2 D. Alvarez, De auxiliis, disp. 65, n 3, edit, cil p. 162 b. ' CAIETANUS, Quaestiones de Contritione, q. 1, nn. 3, 5, 6, edit. Leonina, t. XII, p. 342-343. ‘ Melchior Cano, Relectio de Poenitentia. II P., conci, tertia, n 41-42, edit, tomae 1900, p. 289. ' Ibidem, n. 54, p. 191. ττπνπτΛΤλΤΠ 01ΠΑΠ 254 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie Art. 4: An implenda legis praecepta 255 posse esse dolorem acquisitum de peccato, quatenus est of­ fensa Dei» Et postea idem Melchior Cano in hunc modum argumen­ tatur: «Est autem certum quod actus elicitus ab habitu infu­ so distinguitur omnino a quocumque alio qui ex puris natu­ ralibus haberi potest, ut actus elicitus a caritate infusa a quocumque alio amore, qui citra caritatem elicitur. Et ratio est in promptu, quia actus qui habetur ex puris naturalibus, non attingit nisi obiectum naturale; talis est enim quale obiectum, ut ante docuimus. Cum ergo omnis attritio acqui­ sita naturalis sit, naturale quoque obiectum habet, sicut el dilectio acquisita. Quare impossibile est talem attritionem fieri contritionem, sicut nec dilectio quidem acquisita, dilec­ tio caritatis infusae fieri potest, cuius videlicet obiectum supernaturale sit oportet. Quod si actus nostri acquisiti supernaturalia obiecta effi­ caciter attingerent, certe habitus virtutum infusarum, quod retro docebamus, essent supervacanei»1 2. Melchiorem Cano complevit et perpolivit postea Banez\ accurate explicans diversas acceptiones huius quod dicitur quoad substantiam actus, scilicet aut mere materialiter tam ex parte subiccti quam ex parte obiecti mere materialis, aut formaliter el quantum ad speciem actus per comparationem ad obiectum formale quo et quod, et in hoc secundo sensu debemus loqui et verum dicit Cano; in alio vero sensu, om­ nino improprio, potest sustineri quod dicebat Capreolus, imo et S. Thomas in II-II, q. 171, art. 2 ad 3. Quam explica­ tionem Melchioris Cani postea communiter acceptant thomistae, ut Medina4, loannes a S. Thoma, Salmanticenses at­ que etiam Suarez, quem postea citabo. 237. Sed doctinam de possibilitate cx viribus naturae eliciendi actum supernaturalem quoad meram substantiam actus, absque modo meritorio, celebriorem reddidit Moli­ na', quem initio timide, postea vero, ope praesertim Cardi­ nalis de Logo et Ripaldae, maior pars theologorum Societa­ tis lesu sequti sunt. Unde in elencho propositionum quod exhibuerunt Paulo V, inter «propositiones de quarum verita­ te et certitudine dissentimus», a dominicanis, invenitur haec, n. 4: «Nos affirmamus esse probabile posse solis natu­ rae viribus haberi actus fidei, spei et caritatis, non quales ad salutem oportet, sed mere naturales el quoad solam sub­ stantiam operum; Patres dominicani dicunt hoc esse gravi censura dignum»2. Quoad interpretationem vero textus Mo­ linae a dominicanis dissentiunt3. Ultimis vero temporibus hanc Molinae doctrinam in lota sui nuditate veluli propriam fecit Societas lesu, ut ap­ paret ex his verbis sat immmodestis Epistolae Praepositi Generalis De doctrina S. Thomae magis magisque in Socie­ tate fovenda, 8 decembris 1916: «Facile contingere potest in quaestionibus controversis, praesertim speculativis, ulramque sententiam esse tutam vel aeque probabilem; imo accidit quandoque ut ea quae primum minus placere visa esset, postea communis evaserit et approbata fuerit. Exemplo sil... in eo doctrinae capite, ex quo alia non pauca pendent, quod est de identitate obiecti formalis in actibus na­ turalibus et supematuralibus; sententia enim nunc longe communior docet actus supernaturales non differre necessa­ rio a naturalibus ex obiecto formali, eamque tenent Patres Lugo, Ripalda, Wiccburgenses, Emus. Card. Billot, Lahoussc, Mendivc, Palmieri, Schiffini: quae tamen doctrina ex 1 Ibidem, n. 53, p. 291. 2 Ibidem, III P., nn. 58-59, p. 303-304. D. BanF.z. Π-IT q 24, art. 2, dub unie., edit. oil. col 855-855. 1 B. Medina, I-II,q_ 62, art. 1 et 2; q. 63, art. 3; q. 109, art. 4, dub. 3. edit. cit. p. 426-428; 437-440; 783-785 ’ Ll DOVICUS Molina, Concordia, q 14, art. 3. disp. 7, edit cit p. 30-35. - Astrain, Historia de la Compaûia de Jesus en la asistencia de Espana, edit. cil. t. IV, appendix 1, p. 800. 1 Ibidem, prop. 4. p. 803. GRATIAE IN SPECIE illis est quae in Molinae Concordia haud pauci damnandas dicebant» *. Et haec de historia huius quaestionis. Superest iam ut speculative et systematice rem consideremus, incipientes ab observatione praeceptorum naturalium, quae minus dispu­ tata inter theologos actuales est ideoque clarior et certior; dein vero considerabimus vires naturae ad observanda prae­ cepta supernaturalia. B. De necessitate gratiae ad observanda praecepta naturalia divinae legis 238. Ad mensurandam istam necessitatem gratiae divi­ nae interioris relate ad praecepta naturalia Decalogi, opor­ tet distinguere hominem in triplici statu; 1.°, in statu natu­ rae integrae, in sensu pluries explicato; 2.°, in statu naturae purae; 3.°, in statu naturae lapsae. 1. De impletione legis naturalis in statu naturae integrae 239. Intra ordinem suum naturalem, potest distingui in praeceptis naturalibus legis naturalis substantia boni operis et modus virtuosus naturalis eius, sive proprius et constituti­ vus uniuscuiusque virtutis, sive perfectivus et completivus ex altera virtute superiori eiusdem ordinis; et ideo quaeri po­ test quomodo haec naturalia praecctpa impleri possunt ab homine in statu naturae integrae. 240. conclusio: Homo in statu naturae integrae potest per proprias vires sine gratia omnia praecepta legis naturalis ' Epistola Praepositi Generalis SJ. De doctrina S. Thomae maeiS magis­ que in Societate fovenda, S decembris 1916, Mss., fol. 4, et 5. Ari. 4: Ad implenda legis praecepta 257 observare perfecte, scilicet tum quoad substantiam operis tum quoad omnem modum virtuosum naturalem et per totam vi­ tam. 241. Probatur. Λ) Directe seu ostensive. a) Ex dictis in articulis primo et secundo. Homo in statu naturae integrae potest per proprias vires naturales sine gratia supematurali velle et facere perfecte totum bonum morale ordinis naturalis. Atqui perfecta observatio omnium praeceptorum naturalium legis divinae tum quoad substan­ tiam boni operis tum etiam quoad omnem modum seu for­ mam morali latis naturalis, continetur intra latitudinem boni moralis naturalis perfecte intenti et exeeuti. Ergo homo in sta­ tu naturae integrae potest per proprias vires naturales sine gratia supematurali perfecte implere quoad substantiam et omnem modum connaturalem omnia praecepta naturalia legis divinae. Maior constat ex dictis supra, articulo secundo. Minor, ubi unice stat difficultas, sic ostenditur: intra lati­ tudinem boni moralis naturalis continentur omnia praecep­ ta naturalia legis divinae, quia etiam in hoc ordine naturali possent dari consilia de maiori et meliori bono, ultra prae­ cepta; et ideo haec praecepta naturalia, quae sunt de virtuti­ bus essentialibus et principalibus, manifeste se habent ad totum bonum ordinis naturalis sicut pars ad lotum: et qui­ dem, cum homo in illo statu haberet omnes virtutes ordinis naturalis in statu perfecto, ideoque perfecte connexas cum iustitia legali et cum prudentia, ultra propriam formam pro singulis virtutibus, haberent opera eius forman iustitiae le­ galis et prudentiae. Quod si nolis admittere consilia in illo statu, sed solum praecepta, argumentum adhuc manet in suo vigore, quia tunc aequiparalur totum bonum morale naturale cum tota collectione praeceptorum legis divinae; et quia primum po­ test, etiam secundum eo ipso posse debet. ZDÔ L. 1, U. via: Ub NECESSITATE GRATIAE IN SPECIE b) Ex dictis in art. 3: ex perfecta observatione primi prae­ cepti affectiva et effectiva simpliciter. c) Ex ratione huius status. Qui habet virtutes naturales in statu perfecto potest perfecte observare totam legem natura­ lem, quoad substantiam et quoad omnem modum connaluralem; quia lex naturalis est de actibus virtutum natura­ lium, et qui habet virtutem potest perfecte facere opus vir­ tutis et quoad substantiam et quoad modum eius natura­ lem, eo quod virtus est habitus operati vus, ut ex dictis in statu quaestionis apparet. Atqui homo in statu naturae inte­ grae haberet omnes virtutes naturales in statu perfecto1, quia hoc est de ratione iustitiae seu rectitudinis naturalis. Ergo homo in statu naturae integrae potest per proprias vi­ res sine gratia supematurali perfecte observare quoad sub­ stantiam et omnem modum connaturalem, totam legem na­ turalem. 242. B) Indirecte seu ad absurdum. Absurdum est dicere hominem in statu naturae integrae seu perlectae rectitudi­ nis naturalis, necessario peccare contra praecepta naturalia legis divinae; quia eo ipso desineret esse perfecte rectus et iustus. Atqui si homo in illo statu non posset per proprias vires observare omnia praecepta legis naturalis, necessario peccaret contra naturalia praecepta, quia necessario deberet deficere omittendo aut committendo aliquod opus contra le­ gem; aliunde vero, ex hypothesi, ille homo non haberet ullam gratiam supernaturalem, qua posset adiuvari ad im­ plenda illa praecepta. Ergo et absurdum est dicere hominem in statu naturae integrae non posse per proprias vires sine gratia perfecte implere omnia praecepta naturalia legis divi­ nae. Quod quidem eo vel magis urget, quia homo in illo statu non poterat venialiter peccare, sed primum eius peccatum Cf. 1,95, 3. Art. 4: Ad implenda legis praecepta 259 necessario debuit esse mortale 1, et ex hac parte probat argu­ mentum quod etiam potest quoad modum virtuosum. Ut inspicienti patere potest, hoc duplex argumentum co­ rresponde! duplici argumento quod posuerat S. Doctor arti­ culo praecedenti pro possibilitate adimplendi per vires na­ turales sine gratia primum praeceptum legis naturalis, quod est de dilectione Dei super omnia prout dicit supremum ac­ tum virtutis religionis; nam eadem est ratio de illo praecep­ to summo et de ceteris. 2. De implet ione legis naturalis in statu naturae purae 243. conclusio: Humo in statu naturae purae potest etiam totam legem naturalem per vires naturales observare quoad substantiam et modum virtuosum coiinaturalem, licet non ita perfecte et indeficienter sicut in statu naturae integrae. 244. Probatur. A) Directe seu ostensive. a) Ex dictis in articulis praecendentibus. Homo in statu naturae purae se habet in ordine morali sicut homo sa­ nus,sed nondum perfecte robustus et evolutus, in ordine physico. Atqui homo sanus, sed nondum perfecte robustus et evolutus in ordine physico potest quidem velle et facere quoad substantiam operis omnia opera hominis perfecte sani et robusti, et non quoad modum perfectionis et resis­ tentiae, quas habet homo perfecte sanus et robustus, ut ex­ perientia constat. Ergo similiter homo in statu naturae pu­ rae, eo ipso quod potest quoad substantiam operis velle et facere omnia bona moralia naturalia, potest etiam quoad substantiam observare totam legem naturalem; at quia ne­ quit adeo perfecte et durabiliter seu constanter ea operari sicut homo perfecte robustus, qui est in statu naturae inte- 1 ci. 1-11,89, 3. grae, deficit ab aliqua connatural! forma seu modo et insu­ per aliquando in vita moraliter deficit. b) Ex ipsamet ratione stains naturae purae. Est enim sta­ tus naturae purae veluti medius inter statum naturae inte­ grae et statum naturae lapsae, et consequenter potentia eius moralis debet esse veluti media inter potentiam moralem naturae integrae et naturae lapsae. Homo in statu naturae integrae potest observare perfecte per totam vitam totam legem naturalem quoad substantiam et quoad modum, ita ut pro ipso potentia physica et moralis adaequentur. E con­ tra, ut postea videbimus, homo in statu naturae lapsae, non potest moraliter observare totam legem naturalem per lon­ gum tempus, non solum quoad modum virtutis, sed neque quoad substantiam. Ergo in medio stat quod possit quoad substantiam et quoad modum —licet minus perfecte quam in statu integritatis— observare lotam legem naturalem, non tamen per totam vitam neque per parum temporis, sed per longum tempus. Et hoc est necessarium ponere, quia licet homo in statu naturae purae sit sanus seu non vulneratus peccato originali vel actuali, tamen non habet naturaliter virtutes inditas si­ cut homo integer, sed debet eas acquirere actibus imperfec­ tis; et in hac acquisitione, naturale est quod aliquando erret et deficiat et peccet '. 245. B) Indirecte seu ad absurdum. Quia secus talis homo necessario peccaret, quia urgeret praeceptum natura­ le, vires naturales non sufficerent et tamen vires gratiae non suppeterent. ' Cf. D. Alvarez, op. cit., disp. 54, nn. 19 et 21, edit. cit. p. 386 a-387 b. Art. 4: Ad IMPLENDA LEGIS praecepta 261 3. De implet tone legis naturalis in statu naturae lapsae 246. In hoc puncto, quod est principale totius sectionis, non potest dari solutio quasdam generalis et uniformis, sed nccesse est prae oculis habere quasdam distinctiones maio­ ris momenti. Quae quidem distinctiones ad tria capita redu­ ci possunt, scilicet: ex parte praeceptorum legis naturae; ex parte hominis lapsi; et ex parte quasi utriusque, scilicet adim­ pletionis seu observationis eorum ab homine lapso. a) Ex parte ergo praeceptorum naturalium distinctio prae oculis habenda est inter omnia praecepta collective sumpta seu totam collectionem praeceptorum simul sumptam, et sin­ gula quasi divisive seu distributive, idest partem aliquam to­ tius legis seu collectionis praeceptorum. Rursus, loquentes de singulis divisive seu distributive, necesse est distinguere inter praecepta difficilia ut observentur, et facilia ut adim­ pleantur. Difficultas autem illa oriri potest ex duplici capite, nempe ex altitudine seu excellentia obiecti eius proprii, ut est praeceptum de dilectione naturali Dei super omnia, et haec est difficultas per se seu intrinseca; et ex impedimentis opposi­ tis, scilicet ex tentationibus seu sollicitationibus ad opposi­ tum praecepti, ut est praeceptum de perfecta continentia, et haec appel ari potest difficultas quasi per acidens seu extrinseca. Et eadem observatio potest proportional i ter fieri respectu facilitatis. b) Ex parte hominis lapsi omnino distinguendum est inter hominem lapsum solo peccato actuali, iam deleto originali, sicut accidit in peccatore fideli, et hominem lapsum peccato originali et personali, ut accidit in peccatore infideli; peior enim est conditio peccatoris infidelis quam peccatoris ad­ huc fidelis; minus mala vero est conditio peccatoris solo peccato originali. Sed insuper, ex parte peccatoris fidelis, caute distinguen­ dum est inter peccatorem habitualem seu vitiosum, qui a longo tempore non fuit in gratia, et peccatorem qui paulo 262 L. 1, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie ante fuit in gratia; et quidem, in hoc ultimo casu, oportet adhuc distinguere inter peccatorem qui prius, paulo ante, fuit iustus per longum tempus, ideoque et exercitio operum, virtutes naturales morales acquisivit, et peccatorem qui prius non fuit iustus per longum tempus, ita ut nondum vir­ tutes morales naturales per proprios actus acquisierit. Nam, ut vidimus in tractatu de peccatis1, virtutes morales acqui­ sitae seu naturales non sunt incompatibiles cum peccato ac­ tuali mortali, neque reliquiae peccatorum seu dispositiones vitiosae acquisitae cum actuali statu gratiae. c) Denique, ex parte quasi utriusque seu impletionis vel observationis praeceptorum, omnium vel singulorum, est prae oculis habenda duplex distinctio: una, quasi intensive, prout scilicet praecepta illa observari possunt aut quantum ad substantiam operis tantum, aut quantum ad substantiam et modum virtuosum connaturalem, non solum propriae virtutis, sed etiam superiorum, quibus subordinatur et quibuscuin naturaliter connectitur, nempe cum iustilia genera­ li seu legali et cum prudentia; alia quasi extensiva, prout nempe adimpletio seu observatio illa potest fieri diu seu per longum tempus, aut non diu seu per parum temporis. Et quidem in quocumque casu non loquimur de potentia physica, quae integra mansit post peccatum, et ideo mani­ festum est quod, secundum eam, potest totam legem quoad substantiam et modum implere per lotam vitam, sed loqui­ mur unice de potentia morali secundum conditiones homi­ nis lapsi. Qua in re considerabimus, l.°, possibilitatem hominis lapsi secundum puram rationem lapsus quasi in genere; 2.°, possibiitalem eius magis in concreto considerabimus secun­ dum diversas conditiones eius, quasi in specie. I-II, 71,4 Art. 4: Ao implenda legis praecepta 263 q) De impletione legis naturalis in statu naturae lapsae ut sic 247. conclusio prima: Homo in statu naturae lapsae non potest sine gratia sanante perfecte observare omnia praecepta legis naturalis quantum ad omnem modum connaturalem eis debitum, neque etiam totam collectionem praeceptorum legis naturalis quoad substantiam per longum tempus. 248. Probatur prima pars. Homo in statu naturae lapsae non potest per proprias vires sine gratia acquirere omnes virtutes morales in sensu absolute perfecto, qui eis in ordine naturae bene institutae deberetur, ut probatur in II-II, q. 23, art. 7. Atqui sine virtutibus moralibus in statu absolute perfecto nequit haberi omnis modus naturalis debitus prae­ ceptis legis naturalis adimplendis, ut ex terminis patet. Ergo in statu naturae lapsae nequit homo sine gratia sanan­ te perfecte observare omnia praecepta legis naturalis quan­ tum ad omnem modum connaturalem eis debitum. De cetero, hoc supponeret posse perfecte cognoscere, ve­ lle et facere totum bonum honestum seu morale naturale sine gratia, quod improbatum est articulis primo, secundo et tertio huiusmet quaestionis. 249. Secunda pars (neque etiam quoad substantiam ob­ servare potest totam collectionem praeceptorum natura­ lium per longum tempus). Dicitur autem per longum tempus seu diu; quod quidem accipiendum est morali ter, non mat­ hematice; non enim omnia praecepta simul occurrunt ob­ servanda, sed successive plus minusve, et quidem lapsu quo­ dam temporis notabili, ut experientia constat. Longum tem­ pus potest dici regulariter per plures menses vel per unum annum. Probatur ergo tum a priori tum etiam a posteriori. Et a priori quidem tum ex dictis articulo primo, secundo et ter­ tio, tum ex connexione praeceptorum naturalium cum su- 264 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie pernaturalibus, quae sine gratia servari non possunt, iuxta dicta supra q. 71, art. 2. τγπντπΑΗΤβ OW rVT ΊΟ Ο· 250. A) A priori, a) Ex dictis articulo primo. Impotentior est voluntas lapsa ad observandam totam collectionem praeceptorum naturalium quoad substantiam, quam inte­ llectus lapsus ad cognoscendam totam collectionem verita­ tum naturalium ad religionem et mores pertinentium, quia voluntas est magis vulnerata quam intellectus. Atqui inte­ llectus lapsus nequit moral i ter cognoscere per proprias vires sine divina revelatione et gratia fidei totam collectionem ve­ ritatum naturalium ad religionem et mores pertinentium, ut patet ex dictis articulo primo. Ergo multo minus voluntas lapsa poterit per proprias vires sine gratia interiori observa­ re per longum tempus totam collectionem praeceptorum na­ turalium quoad substantiam. 251. b) Ex dictis articulo secundo. Qui non potest moraliter per proprias vires sine gratia sanante velle et facere totum bonum morale naturale, non potest moraliter per proprias vires observare totam collectionem praeceptorum legis naturalis quoad substantiam et per longum tempus. Atqui homo lapsus non potest moraliter per proprias vires sine gratia velle et facere totum bonum morale naturale, ut constat ex articulo secundo. Ergo homo lapsus non potest moraliter per proprias vires sine gratia sanante observare totam collectionem praeeptorum legis naturalis quoad subs­ tantiam per longum tempus. Maior, quae unice probatione indiget, sic ostenditur: qui potest observare totam collectionem praeceptorum natura­ lium quoad substantiam per longum tempus, debet ea ob­ servare habitualiter seu permanenter vel perseveranter, idest ex habitu; qui vero non habet habitum acquisitum ea servandi, naturaliter errat et dificit sal cito quantum ad ali­ qua difficilia. Atqui ille qui non potest velle et facere totum bonum morale naturale, nequit habitum operandi totum Art. 4; Ad implenda legis praecepta 265 illud bonum acquirere, quia magis esi acquirere talem habi­ tum, quam simpliciter posse velle et facere totum bonum morale naturale. Qui ergo nequit moraliter per proprias vi­ res sine gratia velle et facere lotum bonum morale naturale hic et nunc, a fortiori nequit habitum completum et totalem acquirere tale bonum operandi, qui omnino moraliter requi­ ritur ut possit totam collectionem praeceptorum observare quoad substantiam per longum tempus. 252. c) Ex dictis articulo lenio de impossibilitate eliciendi actum dilectionis Dei absolutae et efficacis affective super om­ nia. Impossibile est simul habere rectitudinem perfectam quoad omnia media naturalia et obliquitatem seu defectum ab ipso fine naturali. Atqui homo lapsus per proprias vires sine gratia necessario habet obliquitatem seu defectum ab ipso fine naturali, quia talis obliquitas seu recurvi tas non tollitur nisi per amorem Dei absolutum et efficacem affecti­ ve super omnia, ut est auctor et finis naturae, qui dari ne­ quit in natura lapsa per proprias vires, ut patet ex articulo praecedenti. Ergo et impossibile est per proprias vires natu­ rales sine gratia interiori quod homo lapsus habeat perfec­ tam et totalem rectitudinem quoad omnia media naturalia. Sed posse lotam legem naturalem observare quoad substan­ tiam per longum tempus est posse habere totalem et pefectam rectitudinem quoad omnia media naturalia, ut per se patet. Ergo impossibile est per proprias vires naturales sine gratia quod homo lapsus observet per longum tempus quoad substantiam totam collectionem praeceptorum natu­ ralium legis divinae. Maior, quae unice probatione indiget, facile ostenditur; tum quia finis et media eiusdem ordinis sunt proportionata, et consequenter perfecta et totalis ordinatio erga media secum trahit vel postulat perfectam ordinationem seu rectitu­ dinem circa finem, partialis vero et imperfecta ordinatio seu rectificatio circa inedia solum postulat imperfectam et par­ tialem ordinationem seu rectitudinem circa finem; tum etiam quia perfecta et totalis rectificatio appetitus circa omnia media, est disporitio perfecta et adaequata et ultima ad perfectam et totalem rectificationem eius circa finem, et ideo nequit una dari sine alia, quia ultima dispositio et for­ ma sunt simul tempore: eo ergo ipso quod forma non datur de facto nec de posse morali, concluditur a priori quod ulti­ ma et adaequata dispositio ad eam non datur de facto ne­ que moraliter dari potest. Stat ergo maior, quod est impos­ sibile simul habere perfectam et totalem ordinationem seu rectitudinem vel dispositionem erga totam collectionem mediorum proprotionalium ad finem, et non habere perfec­ tam et totalem ordinationem seu rectitudinem erga ipsum finem. 253. d) Ex impossibilitate servandi per longum tempus sine gratia praecepta supernaturalia. Qui peccat contra ipsam substantiam praecepti supernaturalis, ex consequenti pec­ cat contra substantiam alicuius praecepti naturalis, quia omne peccatum contra supranaturam redundat in pecca­ tum contra ipsam naturam, ut constat ex tractatu de pecca­ tis, q. 71, art. 2. Atqui homo lapsus sine gratia Dei interiori non potest esse per longum tempus quin peccet contra ali­ quod praeceptum supernaturale; nam praecepta supernatu­ ralia observanda occurrunt frequenter, et homo lapsus per proprias vires nequit observare praecepta supernaturalia quoad ipsam substantiam operis, ut postea dicetur; «sunt etiam quaedam peccata mortalia quae homo sine gratia mi­ lio modo potest vitare, quae scilicet directe opponuntur vir­ tutibus theologicis (=per se infusis), quae ex dono gratiae sunt in nobis» Ergo homo lapsus non potest moraliter ser­ vare totam collectionem praeceptorum naturalium legis di­ vinae quoad substantiam operis et per longun tempus. l-Il, 63, 2 ad 2. Art. 4: Ad implenda legis praecepta 267 254. B) 4 posteriori. Quod est moraliter possibile in vita humana, moraliter etiam fit seu occurit, idest regulariter seu ut in pluribus. Atqui observatio totius collectionis prae­ ceptorum naturalium legis divinae quoad substantiam et per longum tempus, non occurrit moraliter seu ut in pluri­ bus, quin potius umquam datus est casus realis. Ergo evi­ denter talis observatio est pro humanitate lapsa moraliter impossibilis. Quod quidem argumentum est omnino validum, quia is­ tud exercitium virtutum moralium ad observationem prae­ ceptorum naturalium, est continuum in vita humana; et ideo si esset moraliter possibile, moraliter seu ut in pluribus occurrere deberet; et tamen contrarium accidit, ut lugenda experientia testatur. Quo argumento utebatur iam S. Hieronymus in suo dia­ logo contra pelagianos, ubi Atticus partes catholicorum, Cristobolus partes agebat pelagianorum, ita pulchre scri­ bens: «Cristobolus —Ego hoc assero; qui potest uno die se abstinere a peccato, posse et altero; qui duobus, posse et tribus; qui tribus, posse et triginta; atqui hoc ordine posse et trecentis, et tribus millibus, et quandiucumque voluerit abstinere. Atticus— Dic ergo simpliciter posse hominem in perpetuum esse sine peccato, si velit...» Impugnat autem Critobulus dicens: «Sine peccato autem esse perpetuo divinae solius est potestatis. laque, aut da exemplum qui absque peccato fuerint in perpetuum; aut, si dare non potes, confitere imbecillitatem luam, et noli pone­ re in coelum os tuum, ut per esse et esse posse stultorum illudas auribus. Quis enim tibi concedet posse facere quod nullus umquam hominum potuerit? Ne tu dialecticis imbu­ tus quidem es? Si enim potest homo non posse tollitur: si autem non potest, posse tollitur; si autem non potest, posse subvertitur. Aut concede mihi aliquem potuisse, quod Heri 1 S. Hn RONYMUS, Diaologns contra pelagianos. Lib I, n 7, ML. 23, 523524. L. I, Q. CIX: De 268 necessitate gratiae in specie posse contendis; aut si nullus hoc potuit, invitus teneberis nullum posse quod possibile iaclitas»1. Et infra insistit: «Atticus-Deus possibilia mandavit, hoc nulli dubium est. Sed quia homines possibilia non facium, idcirco omnis mundus subditus est Deo, et indiget miseri­ cordia eius. Aut certe, si ostendere potueris qui universa compleverit, tunc poteris demonstrare esse hominem qui non indiget misericordia Dei. Omne enim quod fieri potest, tribus constat temporibus: aut praeterito, aut praesenti,aut futuro. Hoc quod asseris, posse hominem sine peccato esse si velit, monstra factum esse de praeterito, aut certe nunc fie­ ri: de futuro postea videbimus. Quod si nullum potes osten­ dere qui sine omnino peccato aut sit aut fuerit, restat ut de futuro tantum disputatio sit; interim in duobus temporibus, praeterito atque praesenti, vinctus teneris. Si aliquis luerit postea maior patriarchis, prophetis, apostolis, qui peccato careat, tunc futuris de futuro, si potueris, persuadeto»2. Simile argumentum est ac si quis diceret: qui potest vi­ vere sine cibo et potu per unam horam, potest et per aliam et per tertiam et per totam vitam. 255. conclusio secunda: Homo in statu naturae lapsae non potest moraliter diu observare aliqua praecepta naturalia legis divinae scilicet specialiter difficilia quoad substantiam operis, per proprias vires sine gratia. 256. Probatur. Inter naturalia praecepta legis divinae sunt quaedam ardua et difficilia sive per se, ut praeceptum de dilectione Dei super omnia, sive per accidens, ratione im­ pedimentorum occurrrentium ex sollicitatione ad contra­ rium divinae legis, ut in praecepto de perfecta continentia a ' Ibidem, n. 9, ML. 23, 524-525. Ibidem, lib III, n 3, ML. 23, 599. Art 4: Ad implenda legis praecepta 269 venereis. Atqui haec duo sine gratia Dei nequeunt ab homine lapso moraliter observari ne quoad substantiam quidem ope­ ris. Praeceptum quidem maximum de dilectione Dei absolu­ ta et efficaci non potest simpliciter observari, ne per parum quidem temporis, quia nec unus actus semel de illo poni po­ test, ut patet ex articulo praecedenti. Aliud vero de perfecta continentia potest quidem per aliquod temporis, at non diu pro homine vigoroso et bene constituto, specialiter si graves lentationes patiatur, ut supra audivimus ex Augustino. Et Medina ostendit hac ratione: «Homo infirmus et aeger quemadmodum non potest efficere quae homo validus et sa­ nus, ita si aliquod opus in particulari sit nimis laboriosum, non potest id exercere neque in parvo quidem tempore; si­ cut homo infirmus non potest longum iter pedibus confice­ re, quamvis paulatim et leviter gradiatur, neque potest pa­ rum spatium cursu velocissimo conficere. Igitur ad eumdem modum, cum liberum arbitrium sit infirmum, non poterit sine auxilio gratiae neque fecere omnia opera studiosa per multum temporis, nec vero ea ad exiguum tempus, in qui­ bus est maior difficultas» 257. conclusio tertia: Homo in statu naturae lapsae po­ test moraliter implere quoad substantiam operis et etiam quoad modum connaturalem sibi proportionatuni servare per aliquod tempus, imo et diu, aliqua praecepta facilia legis natu­ ralis sine auxilio gratiae Dei. 258. Probatur ex dictis articulo secundo. Homo lapsus potest moraliter per proprias vires sine gratia velle et tacere aliquod bonum morale naturale et aliquas virtutes natura­ les quadantenus acquirere, specialiter quando agitur de re facili, ut amor et honor parentum et alia id genus. Ergo et praecepta naturalia, quae sunt de his virtutibus, poterit 1 B. Medina, /l /dub 2, conci 4, edit, cit p. 781. 270 L. 1. Q CIX: De necessitate gratiae in specif eodem iure per proprias vires et per longum tempus, imo per totam vitam, servare’. b) De impletione legis naturalis secundum diversas conditiones hominis lapsi in specie 259. Ut ex supra dictis patet, quaestio potest esse tri­ plex: l.°, pro homine lapso solo peccato originali; 2.°, pro homine lapso solo peccato personali, iam remisso originali, idest pro fideli peccatore; 3.°, pro homine lapso utroque pec­ cato nondum condonato, nempe pro peccatore infideli. Unde. 260. conclusio prima: Homo lapsus solo peccato origina­ li, cum primum ad usum rationis perfectum venerit, non potest sine gratia servare totam legem naturalem quoad modum virtu­ tis sibi connaturalem, neque etiam per breve tempus quoad substantiam operis. 261. Probatur prima pars. Qui non habet virtutes natu­ rales acquisitas neque in statu perfecto neque in statu im­ perfecto, non potest ullum praeceptum legis naturalis serva­ re quantum ad modum sibi connaturalem, qui est modus virtuosus, quique sine virtute esse non potest. Atqui homo lapsus solo peccato originali nullam adhuc habet virtutem moralem acquisitam, quia istae virtutes non sunt congeni­ tae post lapsum sicut essent in statu iustitiae originalis, et aliunde non sunt acquisibiles statim per unum actum, sicut quaedam virtutes pure intellectuales, sed per plures actus repetitos, qui postulant longum tempus, ut patet ex tractatu de habitibus2. Ergo homo lapsus solo peccato originali, cum Cf D. Alvarez, De Auxiliis, disp 54, n. 14, n. 383 1 Cf. I-II, 51,3. Ari. 4: An implenda legis prafxepta 271 primum venit ad perfectum usum rationis, nullo modo po­ test servare praecepta legis naturalis quoad modum virtuosum eis connaturalem. 262. Secunda pars (Neque etiam quoad solam substan­ tiam operis per breve tempus). Homini pervenienti ad per­ fectum usum rationis urget praeceptum affirmativum legis naturalis de dilectione Dei super omnia seu de conversione ad Deum, statim implendum. Aut ergo illud statim implet faciendo quod in se est, et tunc ei remittitur peccatum origi­ nale per gratiam sanantem et elevantem; aut ilud non im­ plet, et tunc mortaliter peccat peccato omissionis, et iam cessat esse cum solo peccato originali et evadit infidelis pec­ cator utroque peccato,scilicet originali et actuali mortali. Non potest ergo homo ille esse diu cum solo peccato origina­ li, sed vel cito iustificatur vel cito peccat peccato omissionis. Unde S. Thomas expresse ait: «Ab aliis peccatis mortalibus potest puer incipiens habere usum rationis per aliquod tem­ pus abstinere, sed a peccato omissionis praedictae non libe­ ratur nisi, quam cito potest, se convertat ad Deum», quia hoc est tempus pro quo obligatur ex Dei praecepto affirma­ tivo, quo Dominus dicit Zach. 1, 3: convertimini ad me et ego convertar ad vos» ‘. 263. conclusio secunda: Fidelis peccator habituants per proprias vires naturales sine novo auxilio gratiae non potest observare totam legem naturalem, etiam quoad substantiam operis, per longum tempus, sed sat cito et frequenter de novo peccat. Ut supra dixi, casus istius fidelis peccatoris potest esse duplex, scilicet quod ante lapsum in peccatum fuerit per longum tempus in gratia Dei et exercitio virtutum; vel quod antea parum temporis gratiam et bona opera servaverit. 1 1-11,89, 6, ad 3. Ari. 4: Ad Et loquimur evidenter de peccatore fideli statim post pecca­ tum commissum, quia, si iam fuerit habituatus in peccato, ad unum casum reducuntur. 264. Probatur. Ordinarie et secundum communiter con­ tingentia, homines agunt secundum habitus quos contraxe­ runt, ut experientia constat. Atqui peccator habituatus, ut nomine ipso patet, habitus vitiosos habet, quia licet fuerint retractati per contritionem vel sacramentum, adhuc tamen retinent vim dispositionis habitualis, ut ex tractatu de habitubis patet; et quando primum de novo peccat, transeunt in conditionem priorem habitus. Ergo ordinarie et secundum communiter contingentia, post amissam gratiam sanctifi­ cantem, nisi fortiter adiuvetur continuis gratiis actualibus, de novo et frequenter operabitur adiuvetur continuis gratiis actualibus, de novo et frequenter operabitur secundum ha­ bitus peccaminisos, idest cito et frequenter solvet praecepta legis divinae naturalis vel supernaturalis, etiam quoad sub­ stantiam operis. Certe, ille peccator, qui adhuc retinet fidem et spem in­ formes, poterit praecepta fidei et spei quoad substantiam operis adimplere; at sine gratia non poterit adimplere prae­ ceptum caritatis neque aliarum virtutum moralium infusa­ rum, quae non sunt sine caritate; contra virtutes vero mora­ les acquisitas facile peccabit, quia contrarios habitus habet. Habitus namque operat ivi dant pronitatem et facilitatem operandi secundum eos, et ideo, dum manent in subiecto, quasi continuo urgent et tentant ad peccandum, praesertim cum tales habitus depravati respondent temperamento sat proclivi ad talia opera, ut videre est in ebriosis, murmurato­ ribus, pigris et huiusmodi. Nisi ergo continuo invigilent et resistant per gratias novas actuales, facile reincidunt in ea­ dem peccata. Quod quidem experientia comprobatur eorum qui dicuntur a casuisticis recidivi et consuetudinarii. Et par­ vi referret quod prius fuerit habituatus vel postea, dommodo habitum vitiosum cum carentia gratiae adhuc retineat. implenda legis praecepta 273 265. conclusio tertia: Peccator fidelis non habituatus, quin potius paulo ante perfecte habituatus ad bene et laudabi­ liter operandum, potest per se loquendo adhuc observare prae­ cepta legis naturalis per longum tempus sine gratia Dei; per accidens vero, ratione praecepti supernaturalis adimplendi, non potest ea observare per longum tempus. 266. Probatur prima pars ex eadem radice. Exercitio enim virtutum infusarum in statu gratiae comitatur etiam exercitium operum naturalium honestorum, ut ex tractatu de habitibus patet, et haec generant habitus naturales correspondentes seu virtutes morales acquisitas, quae non amittuntur uno solo peccato mortali, sed adhuc perseverant. Atqui habens virtutes morales acquisitas in statu perfecto in suo genere potest diu et perseveranter agere secundum eas, et secundum eas agendo observat praecepta naturalia legis divinae. Ergo talis homo peccator, per se loquendo, adhuc per sat longum tempus poterit observare praecepta legis na­ turalis sine nova gratia 267. Secunda pars. At insuper dantur praecepta supernaturalia, non solum fidei et spei, quae ille potest implere per fidem et spem informes, quas adhuc retinet, sed etiam caritatis tum ex iure divino, tum etiam ex iure ecclesiastico ratione susceptionis sacramentorum quae graviter praecipi­ tur, v. gr. eucharistiae, vel si agatur de sacerdote, confectio sacramentorum confessionis aut sacrificii Missae, quae sine caritate impleri non possunt; et ideo cito peccabit contra praeceptum caritatis et ex consequenti contra praecepta na­ turalia, quia omne peccatum contra supernataram, ex con­ sequenti est etiam contra ipsam naturam. Et sic, absolute et de facto loquendo, laicus non potest esse sine novo peccato longius quam uno anno; sacerdos 1 Cf. I-1I, 63, 2, ad 2. Art. 4: Ad implenda legis praecepta 275 vero minus adhuc, quia aliquoties in anno tenetur Missam celebrare. diutius observare praecepta legis naturalis quoad substantiam operis, licet non per multum temporis sine novo peccato. 268. conclusio quarta: Homo lapsus peccato originali ei personali, sed nondum habituants ad peccatum neque ad vir­ tutem, poterit per parum temporis negative observare pracepta legis naturalis, non peccando, sed frequenter et sal cito solvet aliqua praecepta legis. Iste homo, peccator infidelis, lapsus peccato originali et personali, invenitur in peiori conditione quam in praeceden­ tibus. Et potest esse triplex casus, scilicet quod ille homo nondum habitus vitiosos peccandi personaliter contraxerit neque etiam habitus virtutum contrariarum eo modo quo in illo statu est possibile; vel quod habitus pcccaminosos positive contraxerit; vel denique aliquo modo acquisierit habitus virtuosos bene operandi. In hac conclusione attendi­ tur primus casus; in sequentibus de aliis determinabitur. 271. Probatur. Ille homo non potest habere omnes virtu­ tes morales in statu perfecto, sed aliquas tantum et in statu adhuc sat imperfecto; et ideo nequit sufficienter reagere con­ tra debilitatem et pravas inclinationes ex peccato originali et personali contractas; licet plus minusve poterit abstinere a peccatis, maxime ab his quae sunt contra virtutes quas aliquo modo acquisivit, et quae maxime repugnant naturae 269. Probatur. Homo in hoc statu habet naturam debi­ lem et vulneratam ex peccato originali et saltem ex primo peccato personali mortali, quod erit peccatum omissionis se convertendi ad Deum. Aliunde, licet non omnia praecepta observanda simul et statim occurrant, quaedam tamen statim occurrunt, quia exercitium bonorum operum debet esse fere continuum per totam vitam; et inter ista praecepta,oc­ currunt aliqua difficilia, ut praeceptum de perfecta conti­ nentia, ct etiam quoad ipsam interiorem cogitationem et de­ lectationem. Et ideo, normaliter loquendo et ut in pluribus, homo lapsus in hoc statu sat cito incipiet cadere in nova et nova peccata mortalia, solvendo unum vel plura ex praecep­ tis naturalibus legis divinae. Sicut illi qui addiscunt ali­ quam artem et non sunt multum intelligentes et laboriosi, cito et frequenter errant. 270. conclusio quinta: Homo lapsus peccato originali et personali et tamen ditatus aliquali virtute acquisita, potest 272. conclusio sexta: Homo lapsus peccato originali et personali simulque habitu vitioso peccandi laborans, non po­ test obseivare praecepta legis naturalis nec per breve tempus, sed cito et frequenter peccat contra aliqua vel contra omnia praecepta. 273. Probatur, quia iste homo habet maximas disposi­ tiones ad peccatum et nullum fere retinaculum in bono; et ideo, ut experientia constat, cito et frequenter peccat, ita ut peccare sit ei adeo naturale fere sicut respirare. Et iste est casus frequentior apud paganos, sive civilizatos —quos vocant— sive non, ut litteratura antiqua classica et moderna luculenter ostendit. lure ergo. S. loannes Chrysostomus scribit: «Quid igitur? Nonne et christiani male agentes et gentiles viventes philosophice reperiuntur? Novi quidem ego christianos male agentes; quod autem gentiles bene vi­ vant, nondum mihi constat. Neque tu dixeris aliquos esse na­ tura aequos ct modestos; non enim id virtus est: sed loquere de his qui multam sustinentes passionum vim, tamen philo­ sophantur; tales tamen non habes... Tamen, ne contentiosi videamur, concedamus apud gentiles esse qui recte vivant; nihil enim hoc orationi nostrae adversatur: sermo enim erat de eo qui ut plurimum, non de eo quod raro contingit». 1 Ci. Ι-Π, 63, 2 ad 2. 2 S. Ioannes Chrysostomus, In loantwin, Ilum. 27, 2, MG. 59, 164. 276 L. I, Q. CIX: Dr necessitate gratiai in specie 274. Ex quibus omnibus quasi inductive habetur novum argumentum in favorem conclusionis principalis et generalis, scilicet quod homo in statu naturae lapsae nequit diu obser­ vare, ne quidem quoad meram substantiam operis, omnia praecepta naturalia legis divinae, neque etiam difficiliora. Et in hoc sensu verum est quod theologi solent dicere post Suarez et Salmanticenses, scilicet «omnes theologi, praeser­ tim moderni, docent esse certam et indubitatam (istam doc­ trinam), quia contrarium multum accedit ad errorem Pelagii»; sed «mihi etiam videtur non esse simpliciter de fide, quia non invenio expressam et specificam Ecclesiae definitionem huius dogmatis sub his terminis propositi...; ideoque satis esi dicere doctrinam hanc esse conclusionem theologicam adeo cer­ tam ut contraria non solum iam temenaria sit, sed etiam errori proxima»'; «nostra autem assertio, esto sit vera aut etiam certa, non est immediate de fide, sicut neque opposita est om­ nino haeretica...; adeo tamen efficaciter ex illis (documentis fidei) deducitur, ut sit certa quasi conclusio theologica, opposi­ tum vero saltem sit temerarium et errori proximum»2. Non tamen est conclusio theologica illativa, sed explicativa tantum, et ideo est aequivalenter de fide et potest, in om­ nium sententia de obiecto materiali fidei, veluti de fide ab Ecclesia definiri. En vis eius: de fide definita est hominem lapsum non posse sine gratia Dei vitare omnia peccata contra legem divinam seu contra Decalogum, ut videbimus articulo 8. Atqui non posse vitare omnia peccata contra Decalogum et non posse observare omnia praecepta Decalogi quoad substan­ tiam boni operis, idem sunt, quia nihil aliud est peccare quam non observare praecepta; quae quidem minor procedit ex con­ ceptibus adaequatis seu aequipollentibus; et ideo non aliud fa­ cit quam explicare maiorem. Ergo homo lapsus non potest sine auxilio gratia diu seu per totam aut fere totam vitam observa­ re omnia praecpla Decalogi quoad substantiam operis. 1 227 b. Suarez, De Gratia, lib. 1, cap 26, n. 12, edit. cit. t. 7, p. 510 b Salmanticenses, De gratia, disp. 2, dub 5, § 2, n. 164, edit, cit t. 9, p. Art. 4: Ad implenda legis praeci eta 277 C. De necessitate gratiae ad observanda praecepta supernaturalia legis divinae 275. Praecepta supernaturalia sunt de actibus bonis supematuralibus, qui sunt proprii virtutum supernaturalium seu infusarum. Antiqui theologi, ut supra vidimus, etiam relate ad hos actus distinguebant inter substantiam actus et modum cari­ tatis seu meritorium. Consequenter distinguebant duplicem modum observandi praecepta supernaturalia divinae legis, scilicet quoad substantiam tantum actus praecepti, et quoad substantiam et modum caritatis seu meritorium. Hanc ergo distinctionem —quam etiam S. Doctor admittit in praesen­ ti— sequentes, discutiemus: 1.°, an possit homo sine gratia observare praecepta legis supernaturalis quoad modum me­ ritorium; 2.°, dato quod non possit, an possit saltem quan­ tum ad meram substantiam actus. 1. De observatione legis supernaturalis quoad modum meritorium 276. conclusio: Nec homo nec angelus observare possunt per proprias vires naturales praecepta supernaturalia legis quoad modum meritorium, in quocumque statu inveniatur homo. Est propositio de fide contra pelagianos, in qua omnes theologi catholici semper convenerunt. «Dicendum est abs­ que omni ambiguitate —ait S. Albertus Magnus— quod libe­ rum arbitrium per se non potest in gratiam nec bonum meri­ torium» '. Et similiter S. Thomas hoc ad fidem catholicam refert expresse2. Et uberius hoc apparebit articulo sequenti. 1 S. Aim rtus Magnus, II Sent.. dist. 28, art. 1. solutio, edit cit. t 27, p. 484 b. S Thomas, II Sent., dist 28. art. 1. 278 L. I, Q. C1X: De necessitate gratiae in specif 277. Probatur, a) Ex dictis articulo secundo. Nec angelus nec homo in quocumque statu inveniatur possunt per pro­ prias vires naturales sine gratia elevante velle el facere ullum opus salutare'. Atqui posse per solas vires naturales sine gratia elevante observare praecepta supernaturalia le­ gis divinae quoad modum meritorium, est posse velle et face­ re opus meritorium, quod est opus salutare perfectissimum, ut articulo secundo ostensum est. Ergo nec angelus nec homo in quocumque statu inveniatur possunt per proprias vires sine gratia elevante observare praecepta supernatura­ lia legis divinae quoad modum meritorium. 278. b) Directe. Observare praecepta legis divinae quoad modum meritorium est ea observare ex caritate. At­ qui nec angelus nec homo possunt ea observare ex caritate sine gratia Dei; quia nequeunt ea observare ex caritate nisi habeant prius caritatem; caritatem autem nequeunt per vi­ res naturae habere, sed solum ex dono Dei, secundum illud «utrumque donum Dei est, et scire quid facere debeamus, et diligere ut faciamus»2, quia «caritas ex Deo est»3; et illud: «prorsus donum Dei est diligere Deum»4. Ergo nullus, nec angelus nec homo in quocumque statu, potest praecepta le­ gis divinae observare quoad modum meritorium sine gratia Dei elevante. 2. De observatione legis supematuralis quoad solam substantiam boni operis 279. Quidam ex antiquis tehologis, specialiter ex nominalistarum grege, non videntur admisisse alium modum in actibus harum virtutum praeter modum caritatis seu meri1-11,109,2. Concilii m Carthaginense, Denz. 104 ’ I Ioan., 3,7. * Conçu il m Arausicanim II, Denz 198. Art. 4: Ad implenda legis praecepta 279 torium, et iste esset unicus modus supematuralis, qui accidentaliter adveniret substantiae operis; quod quidem aequi­ valenter est idem ac dicere quod non datur supernaturalitas quoad ipsam speciem vel substantiam vel essentiam, sed so­ lum quoad modum, ita ut differentia inter ordinem natura­ lem et supernaturalem sit solum accidentalis seu modalis, non essentialis et substantialis. Consequenter negabant dari virtutes pet se seu essentialiter infusas, sed solum per acci­ dens et quoad modum; el quidem hoc modo essent solae virtutes théologales, quia virtutes morales infusae non da­ rentur. Ideo isti admittunt habitus quosdam naturales theo­ logicos proportionales seu parallelos nostris virtutibus infu­ sis theologicis; et sic in concreto dicebant quod fides natu­ ralis seu acquisita, quam daemones habent, est eadem ac fides informis quam habent peccatores, quia utraque caret unica supernaturalitate quae datur, scilicet ex caritate pro­ veniente. Haec autem doctrina, ut patet ex dictis, in tractatu de habitibus, q. 51, art. 4, non potest amplius admitti, quia secundum doctrinam Concilii Tridentini et Vaticani I. fides ct spes informes, etiamsi per caritatem non operantur, sunt donum Dei', idesl supernaturales; et ideo essentialiter dif­ fert fides ista informis peccatoris christiani a fide daemo­ num, qui nullam gratiam Dei habent. Datur ergo quaedam supernaturalitas essentialis et intrinseca, et non solum mo­ dalis, ut ex Concilio Vaticano I ostendebamus articulo pri­ mo ct secundo huius quaestionis. Est ergo de fide quod sal­ tem istae 1res virtutes théologales, fides, spes et caritas, sunt intrinsece el essentialiter supernaturales, idest quoad ipsam essentiam vel substantiam earum. Quoad virtutes vero morales, licet res non sit adeo certa ex fontibus revelationis et ex documentis Ecclesiae, tamen ' 1 Conch n m Tridentini m, Ses. 6, c 6, Denz 798; Concilii m Vaticani m I, Ses. 3, cap. 3, Denz. 1791. 280 L. I, Q, C1X: De necessitate gratiae in specie post Concilium Viennense, et specialiter post Concilium Tridentinum, adeo communis in Theologia evasit, ut teneri de­ beat saltem veluti conclusio theologica, et quidem quod sim supernaturales quoad ipsam essentiam vel substantiam seu infusae per se et essentialiter. Consequenter videtur quod, ex eadem radice, deberet ne­ gari veluti incompatibile cum regula fidei, quae est Eccle­ sia, sequela quam illi theologi admittebant, scilicet posse praecepta virtutum theologicarum observari sine gratia per solas vires naturales liberi arbitrii quantum ad substantiam operis, quae omnino naturalis esset. 280. At Molina et alii theologi Societatis lesu post ip­ sum, licet aliis magni nominis reclamantibus, noluerunt per hanc viam intrare simulque non poterant a doctrina Tridentini recedere. Admiserunt ergo actus harum virtutum esse supernaturales quoad substantiam et similiter propria obiecta eorum, et tamen simul retinebant conclusionem no­ minalistarum, nempe posse praecepta supernaturalia de ac­ tibus harum virtutum observari per proprias vires naturales sine gratia, quoad substantiam operis. Quod ut aliquo modo possent defendere, coacti sunt per­ venire ad istam affirmationem, quam veluti axiomaticam repetere solent post loannem de Lugo, scilicet, actus et habi­ tus supernaturales non differre a naturalibus ex proprio obiecto formali quod, licet aliunde essentialiter differant, nempe ex parte subiecti et ex parte finis, seu, ut frequentius formidari solet: idem est obiectum formale actus et habitus naturalis et supernaturalis. Actus ego ille quoad meram substantiam est communis et indifferens ad modum natura­ lem et ad modum supernaturalem; et sic fit modo naturali a viribus naturae, modo vero supernatural i quando fit ex habitu infuso. Ut haec quaestio rite solvi queat, necesse est distinguere inter actus harum virtutum directe et per se lege divina prae­ ceptos, qui sunt actus proprii seu eliciti harum virtutum Art. 4: An implenda legis praecepta 281 —et idem valet si sint actus imperati, sed eliciendi ab alia virtute theologica vel morali per se infusa— et actus impera­ tos et exteriores, eliciendos seu exercendos per alias virtutes naturales aut per nudam potentiam naturalem, et sunt ac­ tus quasi per accidens et indirecte praecepti lege divina su­ pernatural); nam isti actus de se non sunt supernaturales quoad substantiam vel essentiam, sed solum quoad modum et extrinsece, nempe ex parte causae efficientis quasi impe­ rantis et ex parte finis principaliter operantis. Quod autem haec distinctio sit fundata, apparet ex qui­ busdam propositionibus damnatis ab Innocenciao XI circa caritatem et (idem, scilicet: «Non tenemur proximum dili­ gere actu interno et formali; praecepto proximum diligendi satisfacere possumus per solos actus externos» '. «Fides late dicta ex testimonio creaturarum similive motivo ad iustificationem sufficit»12. 281. conclusio prima: Nec angelus nec homo in quocum­ que statu potest per proprias vires naturales sine gratia interio­ ri elevante observare praecepta supernaturalia legis divinae quoad substantiam actus directe et per se praecepti. 282. Probatur, a) Indirecte seu quasi negative, demostrando falsitatem alterius explicationis. Haec sententia, ho­ minem vel angelum per proprias vires naturales sine gratia elevante posse implere praecepta supernaturalia legis divi­ nae quoad substantiam operis directe et per se praecepti, po­ test explicari et intelligi tribus modis, scilicet: 1) negando supematuralitatem essentialem virtutum infusarum, de qua­ rum actibus sunt illa praecepta, ut faciebant plures nomina­ les; 2) affirmando talem supematuralitatem essentialem, sed ponendo alias quasdam virtutes parellelas acquisitas ex 1 Innocentiai s XI. Denz. 1160-1161. 2 Ibidem, Denz. 1173. 282 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie actibus virtutum supernaturalium, ut opinabantur magni theologi sacculi XIII et S. Thomas iunior cum eis, quae eli­ cerent substantiam actus; 3) affirmando talem supematuralitatem essentialem simulquc acquisitionem virtutum exac­ tibus infusarum, et addendo idem esse obiectum formale vir­ tutis naturalis et supematuralis, per ordinem ad quod sumi­ tur identitas substantiae actus utriusque virtutis, ut plures theologi ex Societate lesu. Atqui istae omnes explicationes falsae sunt. Prima quidem, nominalistarum, ut paulo ante diceba­ mus, et articulo primo et secundo ostensum est, nempe fal­ sum est non dari nisi supcrnaturalitatem quamdam modalem et accidentalem, seclusa supematuralitate intrinseca et essentiali. Alia etiam antiquorum theologorum et S. Thomae iunioris de generatione virtutum eiusdem speciei et modi ex acti­ bus virtutum infusarum, quam expresse retractavit S. Doc­ tor postea, eamque falsam edixit, ut ostendimus supra, q. 51 articulo 4, ad 3. Tertia denique plurium theologorum Societatis lesu, quae praecedenti difficultati et falsitati novam eamque maxi­ mam addit, scilicet de identitate obtecti formalis actus et habi­ tus naturalis et supematuralis. Nam impossibile est idem esse specificativum actuum et habituum essentialiter et spe­ cifice differentium. Atqui in hac explicatione iesui tarum idem esset specificativum actuum et habituum essentialiter et specifice differentium; nam obiectum formale est specifi­ cativum actus et habitus, qui per se primo dicuntur per or­ dinem ad illud, ad quod dicunt relationem transcendenta­ lem, ut patet ex dictis in tractatu de habitibus, q. 54, articu­ lis 1-3; actus autem et habitus naturales differunt essentiali­ ter et specifice ab actibus et habitibus supernaturalibus seu per se infusis, ut upsimet concedunt, et concedere debent semel ac admittant supcrnaturalitatem intrinsecam vel quoad substantiam. Ergo haec explicatio theologorum molinistarum est metaphysice impossibilis. Art. 4: Ad implenda legis praecepta 283 Unde Suarez contra talia dicentes energice scribit: «Hoc nihil est aliud quam evertere principium illud de distinctione actuum ex obiecto, et totam philosophiam, quae docet motus et omnia quae habitudinem ad aliud essentialiter includunt sive praedicamentalem sive transcendnctalem habere spe­ ciem et consequenter distinctionem a terminis vel obiectis quae respiciunt, nam inde habent aliquo modo suum esse, et consequenter etiam distinctionem» ‘. Pariter Salman licenses dicunt quod si talis affirmatio se­ mel admitteretur, «nihil in vera philosophia non mutaret circa speciem ac distinctionem potentiarum et habituum»2; quod licet forte novitatis studiosi parvi faciant, cordatus ta­ men theologus reputabit maximum inconveniens»3; et me­ rito invehunt contra Suarez qui debilitatem passus est con­ trarium esse possibile de potentia Dei absoluta; quod enim metaphysice repugnat, non est obiectum divinae potentiae. Unde apparet hanc explicationem molinistarum cumulasse in se difficultates aliorum et aliam, eamque multo maiorem, addidisse. Neque in antiquorum opinionem umquam vene­ rat talis absurditas, et propterea habitus illos acquisitos ex actibus supernaturalibus appelabant adhuc supernaturales, et non differrent ab infusis nisi ex causa efficienti; formalis vera causa et finalis esset eadem. 283. b) Directe et ostensive, tum ex perfecta conformitate cius cum doctrina Ecclesiae, quam aegre salvat contraria explicatio; tum ex perfecta conformitate cum sana ratione philosophica; tum ex directa analyst actuum elicitorum a virtutibus per se infusis. 1 Suarez, De gratia, lib. II, cap. 11, n. 23, edit, cil t. 7. p. 635 b. - Salmanticenses, De gratia, disp. 3, dub. 3, § 6. n. 60. edit. cit. t. 9, p. 374 b. ’ Ibidem, § 4, n. 49, p. 360 b. 284 0 ►-ZE»-* fi ·· 1 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie 284. a) Ex perfecta conformitate nostrae conclusionis cum doctrina Ecclesiae. In fontibus revelationis invenitur expresse traditum quod totum opus salutare vel supematurale est ex gratia Dei et non ex nostris meritis: «Omnium bono­ rum affectuum atque operum et omnium studiorum oniniumque virtutum quibus ab initio fidei ad Deum tenditur, Deum profitemur auctorem» '; «ut sancta cogitatio, pium con­ silium omnisque motus bonae voluntatis ex Deo sit, quia per illum aliquid boni possumus sine quo nihil possumus»12, idest «etiam initium fidei ipsumque credulitatis affectum» confiteamur esse donum Dei, ubi continetur cogitare, eligere et finaliter consentire evangclicae praedicationi 3; et quidem haec, non solum ut facilius possimus, sed ut simpliciter et absolute possimus velle et agere4. Omnia ergo quae sunt in opere salutari virtutum infusarum, sunt cx gratia Dei. Atqui si substantia operis illius posset ex nobis esse, iam non to­ tum, sed pars eius solum esset ex Deo, nempe modus super­ naturalis; insuper gratia non daret nobis totum posse sim­ pliciter, sed facilius posse, quasi ex habitu supematurali,si­ cut habitus naturalis dat facilitatem. Sententia ergo quam defendimus verum reddit simpliciter sensum obvium verbo­ rum Ecclesiae; dum alia e contra diminutum et improprium et exaggeratum reddit. Neque urgent verba quaedam Conciliorum: credere, spe­ rare, diligere sicut oportet, ac si absolute posset supernaturaliter credi, sperari et diligi sine gratia Dei5; ut expedit, dat suavitatem in consentiendo et credendo veritati; tum quia maxime volunt innuere modum meritorium, qui expedit vere ad salutem, et caritas est quae maxime dat suavitatem in his operibus; tum etiam quia «iidem fontes innuunt actus 1 S. COELESTINIS I, Indiculsu, Denz. 141 1 Ibidem, Denz. 135. Λ Concilium Arausicanlm II, Denz, 178, 180. 4 Concilium Carthaginense, Denz. 105; S. Coelestinus I, Indiculus, Denz. 138. ' Concilium Arausicanum II, Denz. 199 et alibi. Art. 4: An implenda legis praecepta 285 naturales ideo non esse sicut oportet, quia non attingunt or­ dinem divinum» vel supernaturalem Merito ergo Suarezius nostram sententiam iudicat «om­ nino veram»2, contrariam vero censet «cavendam esse», quia «multum accedit ad errorem Pelagii»3. Item: opus istud quoad substantiam est salutare, ut patet de actibus fidei et spei informis. Atqui opus salutare nequequam fieri potest ex solis viribus naturalibus sine gratia. Quod si homo lapsus non potest totam substantiam ope­ ris ordinis naturalis velle et facere, a fortiori non potest substantiam operis supernaturalis, imo neque in ullo statu. Unde haec pars videtur certior quam praecedens, in qua ta­ men omnes theologi a pluribus saeculis conveniunt. 285. β) Ex perfecta conformitate cum sana ratione philo­ sophica. Ea enim posita, ordo natualis et supernaturalis per­ fecte et essentialiter distinguuntur, quasi duo genera, quae analogice tantum conveniunt inter se; perfecte autem pror­ sus, modo suo proportionate, procedere in definiendis acti­ bus et habitibus ordinis supernaturalis sicut in definiendis actibus et habitibus ordinis naturalis, nempe ex ordine ad proprium et formale eorum obiectum. Si vero axioma illud adversariorum semel admittatur, tota scientia theologica de actibus et habilibus supernaturalibus ruit, sicut et reuret tota psychologia de actibus et habitibus et potentiis ordinis naturalis. 286. γ) Ex directa analyst actuum elicitorum a virtutibus per se infusis. In hoc ordine supematurali non datur distinc­ tio inter substantiam actus et modum proprium seu imma­ nentem eius, quia habitus supernaturales se habent etiam loco potentiae, quia dat simpliciter posse huius ordinis; et 1 Lange, SJ., op. cit., n. 299. p. 209. 2 Suarez, De gratia, lib It. cap. 11, n. 8, edit. cit. p 631 a. ’ Ibidem, n. 17, p. 633 b. Art. 4: Ao ideo non habet locum distinctio ordinis inferioris, scilicet naturalis inter substantiam et modum, quia in eo dantur naturales potentiae quae realiter differunt ab habitibus. Unde patet quod adversariorum sententia tota nititur in univocismo completo inter ordinem naturalem et supernaturalem. Et confirmatur; quia eodem modo indicandum est de actu fidei vel spei in suo ordine proprio, sicut de actu carita­ tis in suo. Atqui in actu caritatis non distinguimus substan­ tiam et modum meritorium, quia modus caritatis cadit di­ recte sub praecepto caritatis veluti identicus cum propria substantia eius1. Ergo neque in actu proprio fidei vel spei distinguere debemus substantiam et modum proprium ea­ rum, quia idem re sunt, sed solum modum meritorium et formatum quem habent ex unione ad caritatem. Unde S. Doctor expresse ait: «Sub praecepto quod datur de actu ali­ cuius virtutis non cadit modus quem habet ille actus ex alia superiori virtute; cadit tamen sub praecepto modus ille qui pertinet ad rationem propriae virtutis»2. 287. Quod autem haec sit sincera et germana mens S. Thomae, luce clarius apparet; nam apud S. Doctorem ille qui potest servare praeceptum quantum ad substantiam operis, licet non quantum ad modum, potest vitare pecca­ tum contra praecepta legis directe imposita et per conse­ quens poenam ’. Atqui sine gratia Dei interiori nullo modo potest vitare peccata directe opposita virtutibus theologicis (=per se infusis): «Sunt etiam —ait— quaedam peccata mortalia quae homo sine gratia nullo modo potest vitare, quae scilicet directe opponuntur virtutibus theologicis, quae ex dono Dei sunt in nobis» quod quidem optime explicat S. Thomas, Ι-Π, 100, 10; ΙΙ-Π, 44, 4 ad 1 Π-Π.44,4 ad I. S- Thomw. De,Halo. 2!lad 7 circa 1263-1268. cl alibi saepius. I-II, 63. 2 ad 2. circa 1267-1268. 1 implenda legis praecepta 287 Conradus Koellin hoc modo: «Vitare autem peccata opposi­ ta theologicis ut non diligere et se referre et sua in Deum non potest sine caritate, et infidelitatem sine fide» ‘. Ergo et sine gratia Dei homo non potest ullo modo elicere actus vir­ tutum theologicarum, idest neque quoad substantiam neque quoad modum. Et hoc non solum affirmat S. Thomas veluti opinionem quamdam, sed etiam contrariam assertionem appellat pelagianam; nam affirmat ipsum assentire seu credere, quod est actus interior fidei, esse ex gratia Dei interiori et non ex solo libero arbitrio; ex gratia quidem exteriori revelationis quantum ad propositionem obiecti credendi; ex gratia vero interiori quantum ad ipsum actum credend, ita ut nec mira­ cula visa nec persuassio hominum neque solae vires liberi arbitrii, ut dicebant pelaginai, sed «fides quantum ad assen­ sum (=ipsum credere), qui est principalis actus fidei, est a Deo interius movente per gratiam»2. Mirum ergo non est quod thomistae hoc etiam modo lo­ cuti sint in Congregationibus de Auxiliis et quod vel ipse Bastida in dictis Congregationibus non ausus fuerit contra­ rium defendere (Acta citata, Congreg. 30 coram Clemente VIII, 28 maii 1604, col. 788). Unde Lemos rite concludebat: «Si Patres Societatis non credunt S. Thomae et Doctoribus aliis, credant saltem vel suo Doctori Francisco Suarez, qui hoc expresse dicit»3. Et quidem auctoritas S. Thomae fortiori modo urget con­ tra eos ac si umquam talem positionem tenuerit, sed incide­ rat in eumdem errorem, sicut Augustinus in errorem semipelagianorum, a quo tamen citius uterque Doctor liberatus est; et sic haec evolutio mentis S. Thomae auget vim testi­ monii eius contra mol in istas. 1 Conradus Koi LLIN, h l., edit cit. p. 432 a. J 11-11,6,1. ' ibidem, coi. 784. Art. 4: Ad Sic ergo non manent nisi duae positiones, scilicet: a)ne­ gare supernaturalitatem quoad substantiam i deoque essen­ tialem seu specificam differentiam a natura, quod est in­ compatible cum doctrina catholica de lumine gloriae'et de virtutibus theologalibus2; vel b) negare actus et habitus specificari ex obiecto formali, sed tunc non remanet eadem substantia vel essentia sine contradictione in adiecto (diver­ sa species seu essentia eadem substantia), quodque propterea contrariatur rationi naturali. 288. conclusio secunda: Homo, etiam lapsus potest per proprias vires sine gratia Dei interiori elicere per potentias vel virtutes naturales acquisitas quoad meram substantiam ope­ ris, quaedam opera indirecte et per accidens praecepta in lege supernaturali, scilicet quosdam actus imperatos virtutum su­ pernaturalium, exercendos seu exequendos per potentias vel ha­ bitus naturales. 289. Probatur. Quia in istis actibus optime distinqui po­ test substantia eorum per ordinem ad proprium et connatu­ rale obiectum, quod est de se ordinis naturalis, ut alargitio eleemosynae, salutatio amici et alii actus exterioris caritatis vel fidei vel spei —et haec substantia potest naturaliter im­ pleri a nuda potentia naturali vel una cum virtute acquisi­ ta—, et modus supernaturalis ei adveniens tum ex parte principalis causae moventis et imperantis, quae est virtus infusa imperans, tum ex parte causae finalis ultimae, quae est finis proprius virtutis infusae, et iste modus, cum sit su­ pernaturalis, non potest esse sine auxilio gratiae interioris. Et in hoc sensu dicebamus in tractatu de habitibus, q. 51, art. 4, occasione responsionis ad tertium, quod actus im­ perati virtutis infusae, qui sunt actus naturales, poterant ’ Cf. Concililm Viennense, Denz. 474, 475. - Cf. Concilii μ Vaticanum I, Ses. 3, cap. 3, Denz. 1791, 1795. implenda legis praecepta 289 generare habitum naturalem correspondentem. Et hunc sensum videtur indicare S. Doctor in De Veritate, q. 24, art 14, cum ait: «Est autem duplex bonum, quoddam quod est humanae naturae proportionatum; quoddam vero quod ex­ cedit humanae naturae facultatem: et haec duo bona, si de actibus (exterioribus) loquamur, non differunt secundum substantiam actus, sed secundum modum agendi; utpote iste actus, qui est dare eleemosynam (=actus imperatus a carita­ te, sed elicitus a misericordia, quae potest esse virtus acqui­ sita), est bonum proportionatum viribus humanis, secun­ dum quod ex quadam naturali dilectione vel benignitate homo ad hoc movetur (=ex virtute acquisita misericordiae); excedit autem humanae naturae facultatem secundum quod ad hoc homo inducitur ex caritate, quae mentem hominis Deo unit». Sed isti actus non sunt proprii et specifici virtu­ tum per se infusarum, et ideo ex hac parte non infirmatur quin potius confirmatur doctrina proposita conclusione prima. EXCURSUS DE MENTE S. THOMAE IN 11-11. 171, 2 AD 3 290. Difficultas sat gravis oritur e.x quibusdam verbis S. Tho­ mae in II-II, q. 171, art. 2, ubi S. Doctor quaerit - utrum prophetia sil habitus», et tertio loco ponit sibi hanc obiectionem: «Prophetia computatur inter gratias gratis datas; sed gratia est habituale quiddam in anima, ut saupra (in hoc tractatu de gratia, q. 110, art. 2) dictum est; ergo prophetia est habitus»; ad quam hoc modo res­ pondet: «Omne donum gratiae hominem elevat ad aliquid quod est supra naturam humanam; quod quidem potest esse dupliciter: uno modo quantum ad substantiam actus, sicut miracula facere et cog­ noscere incerta et occulta divinae sapientiae, et ad hos actus non datur homini donum gratiae habituale; alio modo est aliquid supra naturam humanam quantum ad modum actus, non autem quantum ad substantiam ipsius, sicut diligere Deum et cognoscere eum in speculo creaturarum, et ad hoc datur donum gratiae habituale». Ecce, inquiunt adversarii, quomodo S Doctor expresse affirmat substantiam actus caritatis et fidei et consequenter aliarum virtu­ tum infusarum, posse naturaliter attingi sine gratia, e contra mo­ dus proprius supernaturalis. 290 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie 291. Responsiones thomistarum. Ergo thomistae multum labo­ raverunt ut huic difficultati darent adaequatam et afficacem solu­ tionem, et ideo diversimodo diversi responderunt, sicut eis possibi­ le fuit. 292. a) In primis stat expositio Caietani', quae coincidit cum positione adversariorum. 293. b) Deinde, Medina, qui non amplius admittit hancCaietani doctrinam, respondet S. Thomam sumpsisse dilectionem et cog­ nitionem Dei in genere, prout abstrahit a naturali et supernatural!, perfecta et imperfecta, et ait haec cognitio et dilectio Dei in aliquo sensu non excedit vires naturae, at cognitio fidei et dilectio caritativa omnino excedit tales vires et quoad substantiam actus et quoad modum eius2. > i 294. c) Hanc tamen solutionem non admittunt posteriores tho­ mistae. «Haec explicatio —ait Alvarez.— quamvis verum contineat, non tamen videtur esse ad mentem S. Thomae in illo loco; etenim in illa solutione ad tertium expresse loquitur de actu caritatis, ad quem datur donum gratiae habitualis, sed ad dilectionem Dei in genere, ut abstrahit a naturali et supernatural!, non datur donum gratiae habitualis; ergo non loquitur de illa S. Thomas»’; et in eam etiam invehit Ripalda4. Supponendo ergo S. Thomam ibi loqui tantum de dilectione caritativa et de cognitione fidei, Alvarez respondet distinguendo: actus fidei et caritatis sunt supernaturales quoad modum tantum, non quoad substantiam operis, actus proprii et eliciti, nego; actus exte­ riores et imperati, concedo. Quia sic actus cuiuscunque virtutis im­ perari potest a caritate vel etiam a fide; et suadet hanc suam inter­ pretationem ex verbis S. Thomae in De Veritate, q. 24, art. 14, quae supra retulimus5. Sed haec etiam explicatio, licet objective verum contineat, ut ex conclusionibus apparet, non tamen solvit difficultatem textus Ari. 4: Ad implenda legis praecepta 291 citati, ut rite animadvertunt Salmanticenses: «tum quia est volun­ taria, nullum quippe adest verbum in praedicto testimonio ex quo possit colligi D. Thomam loqui de actu externo et a cantate impe­ rato, sed adest potius ad oppositum, nam illa verba sicut diligere Deum proprissime designant actum internum amoris, non vero ac­ tum externum; ille enim et non iste confert formaliter denomina­ tionem propriam diligendi, ut ex se liquet. Identique evidentius ad­ huc apparet in alio exemplo D. Thomae, nempe: et cognoscere Deurn in speculo creaturarum, quod nullatenus adaptari potest ac­ tui externo. Tum etiam, et praecipue, quia non est consentanea menti S. Docturis; eo quippe colliniabat ut dilueret hoc argumen­ tum: prophetia computatur inter gratias gratis datas; sed gratia est habituale quoddam donum in anima; ergo prophetia est habi­ tus: ad quod diluendum vane /ierit recursus ad actus externos a can­ tate imperatos, siquidem vis argumenti consistebat in eo quo gratia est habituale quoddam donum in anima, idemque de gratia prop­ hetiae dicendum esset. Ad hoc autem enervandum quid refert quod actus exterior sit vel non sit supernaturalis quoad substantiam aut modum?» *. 295. d) Hac igitur expositione relicta, Suarez ingenue fatetur quod S. Thomas «ibi non loquitur in hoc sensu» quem ei attri­ buunt puri molinistae2, «nam D. Thomas saepe aliis in locis ubi ex professo rem tractavit, satis suam sententiam explicuit, declarando supernaturalitatem horum actuum ex obiectis et ex comparatione ad actus naturales similes et circa easdem res naturales et ex modo productionis eorum, et propter illos ponendo habitus per se infusos eiusdem rationis seu ordinis; solumque in illo loco et per occasio­ nem, illo modo loquendi usus est. ut rationem redderet cur ad prophetandum non detur habitus et detur ad credendum; et illam tribuit, quia prophetia elevat intellectum quoad substantiam actus, non autem fides. Quae ratio non esset bona, xi intelligerctur in sensu quo nunc loquimur; nam potius in hoc sensu inferendum esset ad prophetiam dari habitum supernaturalem potius quam ad fidem, quia magis necessarius est habitus ad actum supernaturalem in sua entitate quam ad actum supernaturalem tantum in modo. \'on loquitur ergo D. Thomas in hoc sensu. ' Caietanus, h. /., nn. 7-8. B Medina, hi I-1I, q 62, art. 2, ad primum argumentum, edit, cit p 428 b; in I-Il, q. 109, art. 4, 2 dub. . Didacus Alvarez, De Atexiliis, disp. 51, n. 14, edit. cit. p. 367 a. Ripalda, De eme supernatural!, lib. HI, disp. 45, sect. 3, η. 14, edit. Vives, t. II. p. 92 b. D. Alvarez, De Auxiliis, disp. 51, n. 14, p. 367; disp. 65, n. 6, p. 463. Sed considerax it prophetiam esse de rebus quae nullo modo ca­ dunt sub cognitionem humanam, et ideo cognitionem illarum 1 Sai man ik i nses, De Gratia, disp. 3, dub 5, § 5, n. 88, edit. cit . t 9, p 396. Cf etiam Ripalda, loc. cit p. 92 b. Suarez, De Gratia, lib. II, cap. 4, n. 10, edit cit. t. 7, p. 601 b. 292 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie supernaturalem seu propheticam, non esse necessariam ad ordina­ rium cursum vitae et actionum humanarum, ideoque non communi­ cari per modum habitus, sed transeunter iuxta occurrentes oppor­ tunitates; obiectum autem fidei et amoris, quod principaliter est Deus, cadit aliquo modo sub cognitionem humanam estque maxime necessarium ad convenientem et ordinariam directionem vitae et ac­ tionum humanarum, et ideo ad operandum supernaturaiiler circa talem materiam, elevantur potentiae per habitus. Hoc est ergo quod. D. Thomas explicare voluit per illa verba: quoad substan­ tiam vel quoad modum»1. Et addit: «non quamcumque convenien­ tiam actuum in ratione communi vocasse D. Thomam substantiam actuum, sed illam quae est in tendentia ad idem obiectum materiale secundum eamdem communem rationem tendendi, sicut amor natu­ ralis et caritatis tendunt in Deum ut bonum, et fides humana et infusa in Deum ut credibilem; prophetia autem non ita se habet ad intellectum humanum, sed elevat illum ad cognoscenda futura, quae antea nullo modo attingebat, et ideo dicit D. Thomas elevare illum quoad actus substantiam»1 2. Quae responsio placuit etiam Araujo3, et addit Joannes a S. Thoma hoc modo multos respondere ad illum locum S. Thomae4. Eam tamen impugnat idem Joannes a S. Thoma, cum ait: «Hoc valde improprium est, et in ipso actu prophetico habet instantiam; nam prophetia versatur circa futura vel cogitationes cordis, circa quas potest versari cognitio naturalis, saltem coniecturalis, sicut circa futura; ergo habet aliquem actum similem sibi in ordine natu­ rali, et tamen actus prophetiae dicitur a D. Thoma supernaturalis quoad substantiam»5. Quam impugnationem corroborant adhuc Salmanticenses, qui addunt: «Deinde, ex hoc quod amor caritatis dicatur praedicto modo naturalis, nulla congruens disparitatis ratio potest designari ut caritas sit habitus, non vero prophetia, ac proinde reliquerit D. Thomas argumentum in sua vi, si nihil aliud in responsione doce­ ret quam quod illi haec interpretatio tribuit»6. 1 Suarez, ibidem, cap. 5, n. 6, p. 605 b. 2 Ibidem, n. 5, p. 605 a. F. Araujo, h. I., art. 7. dub 1, η. 83. apud Salmanticenses, loc. cit n. 89. p. 396 b. 1 Joannes a S. Thoma, h. I., disp. 20, art. 1, § secundum punctum, sol. obi., n. 2, edit, cit., p. 285 a. * Ibidem, in fine. 6 Salmanticenses, loc. cit. n. 80. p. 396 b in fine. ,· Art. 4: Ad implenda legis praecepta 293 296. e) Consequenter Joannes a S. Thoma aliam proponit ex­ plicationem, dicens «quod D. Thomas per substantiam actus non intelligit specificam rationem et naturam actus, sicut in praesenti loquimur, nec nomine modi intelligit aliquid superveniens actui accidentaliter, sed actum quoad modum vocat actum quoad elicien­ dam a potentia modo proprio ipsius potentiae, idest per aliquod principium et virtutem illi permanenter impressam; actum vero quoad substantiam vocat ipsam entitatem actus vel efffectus super­ naturaiiler faciam, etiamsi non fiat eo modo quo potentia connaturaliter elicit actus suos. Sensus ergo est quod actus supernaturalis quoad ipsum modum eliciendi, quem solet habere talis potentia, exigit habitum seu prin­ cipium permanens in potentia, sicut diligere Deum, credere, spera­ re, etc.; sunt enim isti actus vitaliter a potentia quando vult ipsa potentia, et quia etiam isto modo illi actus supematurales sunt, exigunt principium per modum habitus; at vero ea quae hoc modo supcrnaturalia non sunt, licet entitatem et substantiam supernaturalem habeant, non exigunt habitum; sicut facere miracula. licet sit supernaturale in se, non tamen fit a nobis per modum causae principalis, sed instrumenlalis; et cognitio prophetica non fit a no­ bis deducendo illam ex aliquibus principiis permanenter a nobis cognitis, sed ex actuali illustratione Dei revelantis, et ideo non da­ tur in nobis habituale donum ad prophetiam neque ad miracula, quia non eliciuntur a potentiis iuxta modum potentiae, scilicet quan­ do et quomodo voluit» ’. Quam interpretationem vocat Garrigou-Lagrange manifeste ve­ ram2; et addit ipse quod in hac responsione S. Thomae non consi­ deratur supernaturalilas gratiae gratis datae et gratum ficientis in se, «sed relative ad eliciendam seu productionem actuum, ad quam requiritur habitus: sic apparet non necessarium esse habi­ tum ad cognitionem propheticam, quia haec cognitio excedit quoad substantiam effective facultatem creatam, e contra, requiri­ tur habitus fidei et caritatis, quia actus fidei et caritatis elici seu produci debent a nobis quando volumus». Revera nihil novi addi­ tur ad explicationem Joannis a S. Thoma, ut legenti patet. 297. f) Attamen, Salmanticenses non ita faciles sunt ut hanc explicationem quasi caeco modo accipiant. Unde, postquam retule­ runt hanc expositionem Joannis a S. Thoma, addunt; «Sed haec 1 Joannes a S. Thoma, loc. cit. n. 3, p. 285 b. 2 Garrigou-Lagrange. De Revelatione, cap. 6, art 2, §4. ab 2, edit, se­ cunda p. 215 294 L. I, Q, CIX: De necessitate gratiae in specte etiam responsio, nisi amplius declaretur, vel falsa est vel insufficiens; tum quia iusta hunc dicendi modum per substantiam actus desig­ navit D. Thomas illius entitatem: sed S. Doctor asserit actum cari­ tatis non esse supernaturalem quoad substantiam; ergo sentit quod non est supernaturalis in sua entitate: hoc autem et nihil amplius intendit obiectio (molinistarum); tum etiam quia modus operandi permanentor et ex electione, connaturalior est modo per modum transeuntis et instrumenti; sed actus prophetiae fit tran­ seunter et per subitam illustrationem, e contra vero actus caritatis fit permanentor et ex electione, ut haec expositio supponit et satis ex se liquet; ergo nequit hac via salvari quod actus caritatis sit supernaturalis quoad modum, non autem actus prophetiae; sed magis infertur oppositum»1. Ut ergo his inconvenientiis obvietur, Salmanticenses conantur explicationem Joannis a S. Thoma com­ plere et perficere, dicentes: « Respondetur ergo quod ex duplici capi­ te potest aliquis actus supernaturalis petere principium supernatuale: primo, oh suam speciem aut entitatem, quae supernaturalis est; secundo, ex parte modi quo fit, nempe permanenter et iuxta electionem operantis, quia non solum est supra vires potentiae eli­ cere actum supernaturalem, sed etiam elicere illum pro libito suo et modo permanenti. Et quia hoc posterius addit supra primum, idcirco ad eliciendum actum posteriori modo requiritur maior vir­ tus quam ad eum eliciendum praecise quoad substantiam vel enti­ tatem; ad primum enim sufficit quaelibet virtus supernaturalis, licet fluida et habens modum dispositionis seu elevationis tran­ seuntis; ad posterius vero desideratur virtus per modum habitus seu formae permanentis. Actus autem prophetiae talis conditionis est ut non subiaccat voluntati nostrae, saltem in suo actu primario, et ideo nequit fieri modo permanenti et solum est supernaturalis quoad substantiam, non autem quoad modum; hoc quippe quod est fieri transeunter, nullam supernaturalitatem addit supra actus entitatem. Actus vero caritatis fit ex natura sua modo permanenti et cum electione ope­ rantis, quae perfectio nequit non petere aliquam maiorem perfec­ tionem ex parte virtutis elevantis, nempe quod haec virtus sit per­ manens et habitualis, iuxta naturam actus, pro quo exhibetur. Et hinc apparet differentiae ratio ob quam, licet prophetia et caritas sint qualitates superna tura les, nihilominus haec sit habi­ tus, non vero illa. Quo pacto optime respondet Angelicus Doctor argumento, quod sibi opposuerat. ' Salmanticenses, loc. cit. n. 90, p 397 a. Art. 4: An implenda legis praecepta 295 Unde, cum asserit quod diligere Deum non est supra naturam humanam quoad substantiam, neuliquam negat praedictam sub­ stantiam esse supernaturalem absolute; sed tantum negat esse su­ pernaturalem ea praecise ratione qua dixerat actum prophetiae su­ pernaturalem esse; cumque prophetiae actus sit supernaturalis quoad substantiam praecise, non vero quoad modum, solum sequi­ tur quod actus caritatis non sit supernaturalis quoad substantiam praecise sumptam, sed quod sit supernaturalis quoad substantiam et modum; et ideo per ly «non quantum ad substantiam ipsius» minime excludit substantiam, sed substantiam ut distinctam modo. Excludit igitur quod actus caritatis sit praecise supernaturalis in entitate, sicut actus prophetiae, et adstruit esse supernaturalem etiam in modo quo fit, videlicet permanenter et libere. Et ita reddit rationem cur caritas sit habitus, non vero prophetia; et in hoc sen­ su expositio Joannis a S. Thoma amplectenda est, utpote attingens propriant S. Doctoris mentem, in quo aliae interpretationes deficiunt. Neque adversus eam sic illustratam urgent illa duo, quae illi opponebamus. Non quidem primum, quia iam constat actum cari­ tatis esse supernaturalem quoad substantiam, non quidem exclu­ dendo modum, sed eum saltem connaturaliter afferendo. Neque et tant secundum, quia licet modus operandi permanenter sit connaturalior quam modus operandi transeunter, si fiat compa­ ratio intra eumdem ordinem, nihilominus si operatio permanens est supernaturalis, excedit facultatem naturalem non solum ex parte entitatis, sed etiam modi quo fit; quia supra naturam est operari supernatural iter permanenter. Unde licet actus prophetiae fiat transeunter, et actus caritatis modo permanenti, atque adeo connaturalius intra ordinem supernaturalem, nihilominus actus caritatis est simpliciter supernaturalis quantum ad modum quo fit; secus vero actus prophetiae, et ille petit habitum, non autem hic» Negari nequit quod haec explicatio est subtilis et profunda et quod validiorem reddit responsionem Joannis a S. Thoma. Utrum autem sit vere ad mentem S. Thomae in hoc loco, merito dubitari potest. 298. g) Ultra has vero expositiones, quae expendunt praedicti theologi, adesi alia antiquior, quam non videntur cognovisse aut recoluisse, et est exposito Banezii, quae sic se habet: «Pro decisione huius difficultatis semper mihi visum est necessarium distinguere Salmanticenses, loc. cit. n. 92, p. 397-398. 296 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie de hac identitate actus quantum ad substantiam. Potest enim uno modo intelligi quantum ad substantiam, idest quantum ad sub­ stantiam speciei actus, quae est ex obiecto formali: et hoc modo impossibile est quod dilectio, quae est ex viribus naturae, sit ea­ dem quantum ad substantiam cum dilectione quae est ex caritate infusa; nam obiectum caritatis infusae est summum bonum prout est beatificans supra totam naturam; ergo non potest attingi for­ maliter ex viribus naturae. Altero modo, quantum ad substantiam actus esse eumdem ac­ tum, potest intelligi quantum ad identitatem omnino materialem; et hoc dupliciter: uno modo, ex parte subiecti, scilicet quantum ad materialitatem actus in ordine ad subiectum, ut v. gr. unus actus numero voluntatis in esse naturae potest esse virtutis et vitii succes­ sive, ut si aliquis velit meditari mysterium Trinitatis per duas horas in quarum posteriore tenebatur curare infirmum, et oblitus est cul­ pabiliter, eadem meditatio in esse naturae est virtus et est vitium; et hoc modo non est magnum inconvenines dicere actum diligendi Deum esse eumdem quantum ad substantiam ut procedit a caritate infusa et ut procedit a voluntate privata caritate, maxime in haben­ te fidem, ut ait Capreolus; alio modo, substantia actus quantum ad identitatem potest considerari er parte obiecti materialis, ut v. gr. circa Deum, qui idem est auctor naturae et auctor gratiae, potest aliquis habere aliquem actum naturalem, v. gr. circa hoc obiectum: Deus est remunerator, et aliquem actum supernaturalem; et tunc possumus dicere quod ex parte obiecti materialis idem actus est quantum ad substantiam obiecti, quamvis non possit esse idem ac­ tus numero ex parte subiecti; et hoc modo concedo nullum actum esse ita supernaturalem a virtute infusa, ut non possit homo circa idem obiectum materialiter consideratum habere aliquem alium ac­ tum ex viribus naturae circa ipsum obiectum materialiter considera­ tum, sicut ille qui ex fide acquisita credit Deum esse trinum et unum habet eumdem assensum quantum ad substantiam obiecti materialem cum eo qui credit Deum esse Irinum ex fide infusa. Et ita intellligo D. Thomam in 11-11 ubi supra (q. 171, art. 2 ad 3), cum dixit quod habitus infusus datur ad illos actus quorum similes pote­ rat homo habere quantum ad substantiam; loquitur enim de identi­ tate obiecti qualum ad substantiam materialem, ut palet in exemplo ipsius ibidem apposito: sicut diligere Deum et cognoscere ipsum in speculo creaturarum; hoc enim homo per naturam potest, et idem Deus est idem materialiter obiectum fidei et caritatis» . * D. Banez, hi 11-11, 24. 2. edit cit. 854-855. Art. 4: Ad implenda legis praecepta 297 299. h) Ut ergo post tot tentamina solutionis, quae bonas sug­ gestiones pro exacta et completa responsione afferunt, meam di­ cam, crederim esse duas partes distinguendas in hac re: prima, quid non dicat responsio S. Thomae, quae erit solutio quasi negati­ va; secunda, quid exacte significet haec responsio, ct erit, quasi positiva et definitiva. Ideo: 300. a) Solutio quasi negativa. S. Thomas in hac responsione certo non dicit ea quae ei tribuunt molinistae; nam in primis S. Doctor hanc ponit distinctionem inter virtutes infusas, etiam theo­ logicas, et dona Spiritus Sancti, quod virtutes sunt ex divino mune­ re seu ex gratia Dei et consequenter supernaturales quantum ad substantiam habitus, licet non quantum ad modum operandi, qui est in eis humanus seu connaturalis nobis, «quod patet in fide...; connaturalis enim modus humanae naturae est ut divina nonnisi per speculum creaturarum et aenigmata similitudinum percipiat, et ad sic percipienda divina perficit fides, quae virtus dicitur > ’; dona vero sunt ex divino munere seu ex gratia Dei vel supernaturalia quantum ad substantiam habitus, sed etiam quantum ad modum operandi, qui est modus supra humanus seu divinus12. Quam distinc­ tionem retinet adhuc in Summa Theologica, modo aequivalenti, ut in tractatu de donis ostendimus. Non ergo sine aperta contradic­ tione potest hic dicere quod fides et caritas, quae sunt virtutes in­ fusae, non sunt supernaturales seu ex divino munere quantum ad ipsam substantiam habitus, eo vel magis quod in hac II-II hoc ex­ presse repetit de singulis virtutibus theologicis3. Deinde, ut bene notabat Suarez, S. Thomas constanter docuit habitus mensurari secundum relationem ad obiectum formale, quod, in casu nostro, est intrinsece vel quoad substantiam super­ naturale; eo vel magis quod pro virtutibus theologicis idem sunt re obiectum formale et finis, finis autem est beatitudo supernatu­ ralis, quae manifeste est supernaturalis quoad substantiam4. Non ergo potest esse sensus huius responsionis contra totam doctrinam constanter et invariabilité!· traditam per totam Summam Theolo­ gicam. Denique, S. Doctor constanter docuit gratiam gratum facien­ tem, ad quam pertinent virtutes per se infusae, superiorem esse 1 S. Thomas, /// Sent., dist. 34, q. I, art I, ubi notare debes eamdem formulam in hac responsione ad 3. 1 III Sent., dist. 34, q. 1, a. I e. et ad 2. ’ II-II. q 6 pio fide; q. 18, art 3, pro spe; q. 24. art. 2, pro caritate. 4 Cf. S Thomam. I-Π. q. 62; q. 63. 4; Π-ΙΙ, 1, 1; 17. 2; 23. 1; 25, 1. 298 L. I, 0. CIX: De necessitate gratiae in specie omnibus gratiis gratis datis, inter quas ponitur prophetia*1; non potest ergo dici quod prophetia sit supernaturalis entitative seu essentialiter, fides vero et caritas modaliter seu accidentali ter tan­ tum2; ct tamen hoc deberet dici in sententia adversariorum. Sen­ sus ergo verborum S. Thomae non est nec esse potest ille, quem molinistae connantur ei atribuere. i A iw /ϊΐΜπ m n i s ' F 301. β) Solutio quasi positiva. Hoc ergo dato, oportet quaerere positive verum sensum illius responsionis. Valor verborum S. Tho­ mae est iste: gratia gratis data est supernaturalis quoad substan­ tiam et non quoad modum; gratia vero gratum faciens et quae ad illam per se reducuntur, est supernaturalis quoad modum tantum et non quoad substantiam. Ut vis istius formulae percipiatur, oportet attendere ex una par­ te ad terminologiam S. Thomae quando loquitur de substantia et de modo; ex alia vero inspicere locos parallelos, ubi eamdem quaestio­ nem magis ex professo versat. S. Thomas igitur non adhibet expresse distinctionem quoad subs­ tantiam et quoad modum respectu supematuralitatis ut sic, quemad­ modum moderni theologi faciunt, sed in duplici alio sensu, nempe relative ad miracula, quae sunt pars quaedam supematuralitatis, sed non tota ’, et relative ad observationem praeceptorum legis4. Non ergo licet exegetice trahere formulam S. Thomae ad alium sensum magis universalem, sed se tenere stricte in usu eius, Quia ergo in primo membro «quoad substantiam» S. Doctor exemplum ponit de miraculis, oportet verbum illud intelligere sicut in distinctione applicata miraculis, scilicet quod «nullo modo natura facere po­ test», «sicut quod duo corpora sint simul vel quod sol retrocedat aut quod corpus humanum glorificetur», et sic vere est prophetia, quae non importat formaliter quamcumque cognitionem cuius­ cumque rei, sed certam et infalllibilem cognitionem eorum quae sunt supra cognitionem naturalem et propria solius Dei, scilicet incerta et occulta sapientiae Dei, et propterea excluditur modus in hoc sensu, quia diminueret supernaturalitatem prophetiae; quia vero in secundo modo «quoad modum et non quoad substantiam» S. Thomas ponit exemplum de virtutibus et de actibus virtutum, 1 Id quod recte notavit Garrigol-Lagrange, loc. cit. p. 215, in fine res­ ponsionis ad secundam obiectionem. 1 Cf. S. Thomam, I-II, 111, 5. 1 I, 105, 7 et 8. et in locis parallelis. » Art. 4: A» implenda legis praecepta 299 oportet intelligere hanc formulam prout idem S. Doctor intelligit quando loquitur de virtutibus, nempe non merum factum exterius et materiale, sed opz/s cum modo virtuoso, maxime autem cum modo meritorio, qui non datur sine habitu gratiae sanctificantis et caritatis, eo quod iste modus debet durare per totam vitam huma­ nam. Non est ergo idem sensus in utroque membro, sed proportio­ nalis, sicut proportionalis seu analogicus est cum dicitur de exte­ riori opere miraculorum vel de actionibus humanis. Quod si hoc minus adhuc placet, adde quod quando S. Doctor negat actui fidei et caritatis supernaturalitatem quoad substan­ tiam, eam negat in sensu in quo de substantia locutus fuerat in primo membro, scilicet negat esse opus miraculosum quoad subs­ tantiam facti, et hoc verum est, quia justificatio impii non est opus miraculosum, sed potius naturale, eo sensu quo S. Doctor ipse post S. Augustinum locutus est in tractatu de Gratia . * Sic ergo sensus formulae S. Thomae est iste: opus prophetandi est opus miraculosum primi ordinis ideoque est supernaturalc quoad ipsam substantiam seu entitatem facti; opus vero diligendi Deum et sperandi et credendi, non est opus miraculosum, sed ne­ cessario debet habere modum proprium virtutis, imo ut sit sicut oportet, debet habere modum meritorium, qui non est sine gratia habituali; e contra, gratia gratis data, cum non necessario connectatur cum caritate, potest habere opus supematurale absque ullo modo meritorio, et sic de se est supematurale quoad substantiam, non quoad modum2. Apparet igitur vera et litteralis solutio, quae explicat etiam cur fides et spes et caritas sint habitus, non vero prophetia, quia prop­ hetia est mera cognitio speculativa quae non habet relationem di­ rectam ad affectum et vitam moralem, sicut fides theologica. Ne­ que est necesse ad subtilitates nimias confugere, ut faciunt loannes a S. Thoma et Salmanticenses, ex anachronismo sumendi formulas S. Thomae in sensu quodam omnino posteriori, qui forte non as­ cendit ultra saeculum XVI; et vere reddit rationem cur prophetia non sit habitus, quia non necessario connectitur cum modo virtutis neque cum modo meritorio. 1 MI, 113, 10 et locis parallelis. 1 Cf. MI. 109. 3 ad I. 300 L. I. 0· CIX: De necessitate gratiae in specie § IV SOLVUNTUR DIFFICULTATES 0 302. Obiectio prima. Quod gentiles naturaliter faciunt, potest facere homo lapsus sine gratia, quia gentiles lapsi erant et gratiam non habebant. Atqui gentiles naturaliter observant legem divinam, ut testatur Paulus, Rom. 2, 14. Ergo homo lapsus sine gratia potest naturaliter observare legem divinam. 303. Respondetur. Concedo mai.; distinguo min.: Genti­ les naturaliter observant legem divinam supernaturalem, nego; naturalem, subdistinguo: quoad modum meritorium, nego; quoad meram substantiam boni operis, iterum subdis­ tinguo: totam legem et per totam vitam, nego; partem legis, scilicet praecepta quaedam facilia et per partem aliquam brevem vitae, concedo. El nego consequens et consequentiam. Solutio patet ex omnibus hucusque dictis. Notandum est tamen S. Doctorem acceptare interpretationem Augustini ad verba Pauli, quae quidem magis radicaliter solveret diffi­ cultatem; sed, ut diximus relate ad articulum secundum, haec interpretatio non est urgens nec fundata in textu; et ideo solutionem dedimus secundum veram exegesim quam illo loco adduximus ex Caietano et aliis. 0***'·*- 304. Obiectio secunda. Absurdum est dicere Deum im­ possibilia praecepisse hominibus. Atqui si homo per pro­ prias vires naturales non posset legem Dei observare, Deus impossibilia ei praecepisset. Ergo homo per proprias vires potest legem Dei observare. 305. Respondetur. Concedo mai. Nego min. et conclusio­ nem. Deus impossibilia non praecipit, quia licet vires natura­ les non penitus sufficiant ad legem Dei implendam, suffi- Art. 4: An implenda legis praecepta 301 ciunt prout adiutae per gratiam Dei interiorem, quae nemi­ ni denegatur. 306. Ohiectio tertia. Qui potest observare summum praeceptum legis per proprias vires sine gratia potest et to­ tam legem observare. Atqui homo per proprias vires sine gratia potest observare summum praeceptum legis, quod est de diligendo Deum super omnia, ut patet ex articulo praece­ denti. Ergo homo sine gratia potest observare per proprias vires totam legem divinam. 307. Respondetur. Transeat mai.; distinguo min.: Homo sine gratia potest per proprias vires observare summum praeceptum legis divinae, ut est praeceptum supernaturale caritatis vel etiam quoad modum meritorium, si sumatur ut praeceptum naturale, nego; ut est praeceptum naturale, subdistinguo: in statu naturae integrae et aliquo modo in statu naturae purae, concedo; in statu naturae lapsae, nego. El nego consequens et consequentiam. Solutio patet ex omnibus dictis in hoc el in articulo prae­ cedenti, nec est nccessc ampliora dicere. §V COROLLLARIA EX HUCUSQUE DICTIS 308. Ex omnibus hucusque dictis facile est eruere quae­ dam corollaria maioris momenti, quae sunt frequenter prae oculis habenda. 309. Et primo quidem apparet radicatis differentia inter observationem praeceptorum legis divinae in sensu perfecto et omnino completo, idest non solum quoad meram substan­ tiam operis, sed etiam quoad modum meritorium ct saluta­ rem —Je qua observatione loquuntur Sacrae Scripturae el antiqua Concilia— et observationem quamdam partialem et L. I, Q. CIX: De necessitate 302 gratiae in specie diminutam quoad meram substantiam operum, de qua loqui solent theologi scholastici. Illa enim observantia nequit haberi sine caritate, quae est finis praecepti; haec vero quoad ceteras virtutes citra caritatem, haberi potest sine caritate; et tantum differunt sicut iustitia Christiana a iustitia mere naturali et pagana. Unde S. Thomas energice dixit: «observare omnia praecepta legis homo non potest nisi impleat praeceptum caritatis, quod non fit sine gratia; et ideo impossibile est quod Pela­ gius dixit hominem implere legem sine gratia» '. Et ideo in Concilio Vaticano I parabatur sequens definitio: «Hinc etiam fit ut illa, quam dicunt, vitae probitas, qua mandata Dei quod ad operum substantiam pertinet, utcumque servan­ tur, a iustitia et sanctitate quae operantem ad coeleste reg­ num perducit, longe distet2’, et consequenter, «si quis dixerit hominem sine fide et gratia sola mandatorum observantia iustificari coram Deo, A. S.»3. Sed postea aliter eadem doctrina formulatur, scilicet: «Illa autem vitae probitas, qua quidam honestatis officia non modo sine fide in Christum, sed etiam sine ullo ad Deum respectu colere praetendunt, hominem ne in naturali quidem rerum ordine perfectum, nedum coram Deo iustum et aeter­ na vita dignum reddit. A christiana enim vero iustitia et sanctitate, quae operantem ad regnum coeleste perducit, om­ nis omnino virtus et honestas, quae naturali tantum faculta­ te exercetur, longe remota est»4. Unde et prima cadit directe sub campo divinae revelationis et directe determinatur in Conciliis contra pelagianos; alia vero spectat ad theologiam et nonisi reductive et indirecte attingitur ab ipsa fide. ' Ι-Π, 100, 10 ad 3. Concilii m Vaticani, μ I, Schema reformatum Constitutionis de fide cat­ holica, cap. 9, Mansi, 53, 174. Ibidem, can. 4. .Mansi 53, 177 Cf. paulo infra sub alia forma, scilicet II Constituionis reformatae, cap. 5, col. 235 et 237, ubi eadem verba conser­ vantur. Ibidem coi. 292, et repetitur idem canon quem paulo supra citavi­ mus, coi. 295. · Art. 4 An implenda legis praecepta 303 310. Secundo apparet etiam ex dictis magnam esse diffe­ rentiam inter ipsam observationem praeceptorum quoad substantiam operis quando agitur de meris praeceptis natu­ ralibus legis naturalis, et quando agitur de praecpetis supernaturalibus legis divinae supematuralis; nan tantum diffe­ runt sicut opus mere honestum seu naturale et opus mere salutare et nondum de se meritorium, quae differentia est certa secundum fidem, ut patet ex dictis articulis praeceden­ tibus. 311. Tertio, consequenter, constat etiam magnam esse differentiam inter necessitatem gratiae ad observandam legem mere naturalem et ad observandam legem supematuralem, etiam quoad meram substantiam operis; nam ad impletionem legis naturalis quoad substantiam est sola necessitas moralis pro homine in statu naturae lapsae et quidem per se sufficit gratia sanans, licet * concomitante! sit etiam ele­ vans et sanctificans; ad impletionem vero legis supernaturalis quoad meram substantiam operis datur necessitas physi­ ca et absoluta et quidem gratiae elevantis pro omni creatura et pro omni statu; ad impletionem denique quoad modum meritorium omnino requiritur gratia sanctificans. 312. Quarto, quia haec impletio est opus quoddam, quo­ modocumque fiat semper et in omni casu indiget homo praemotione divina correspondent! ut possit hoc opus exer­ cere. Quod quidem de novo repetit S. Doctor in fine corporis articuli his verbis: «Indiget insuper in utroque statu (=naturae integrae et naturae lapsae) auxilio Dei moventis ad man­ data implenda». 304 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie -wssraKMisv i® Art. 5 .-Utrum homo possit mereri vitam aeternam sine gratia 313. Consequelner S. Doctor discutit in hoc articulo aliam affirmationem pelagianam, scilicet posse hominem per observantiam legis ex viribus naturae, mereri vitam ae­ ternam. Sciendum est ergo quod hac etiam in re est duplex haeresis radicaliter opposita. Ex ima parte, pelagianismus docet hominem ex puris naturalibus sine gratia Dei interiori posse mereri vitam aeternam, cui ex parte accedit in hac parte Baius relate ad hominem in primo statu ante peccatum; ex alia vero protestantismus docet hominem nullo modo mereri vitam aeternam, etiamsi sit iustificatus et habeat gratiam Dei. Media autem via regia incedit doctrina catholica quae, ex una parte negat meritum ex viribus naturae, ponit autem ex viribus gratiae habitualis et caritatis. Contra haeresim proteslantismi erit sermo postea, q. 114, articulis 2-3. Unde solum restat agere in praesenti con­ tra haeresim pelagianam et baianam. 314. conclusio: Homo sine gratia habituali elevante mi­ lio modo potest mereri vitam aeternam. 1 315. Probatur, duplici genere argumentorum, scilicet ex auctoritate divina et ex ratione theologica. 316. A) Ex auctoritate divina, tum Ecclesiae, tum Scrip­ turae, tum Patrum et theologorum Ecclesiae. 317. a) Ex auctoriiate Ecclesiae dicentis in Concilio Arausicano II: «Tales nos amat Deus quales futuri sumus ipsius dono, non quales nostro merito» «nullis meritis graConcilivm Arausicancm II, Denz 185 Ari . 5; Ad merendam vitam aeternam 305 tiani praevenientibus debetur merces bonis operibus, si fiant; sed gratia quae non debetur, praecedit ut fiant»1; «ipse nobis, nullis praecedentibus bonis meritis, et fidem et amorem sui prius inspirat»*12. Et clarius in Concilio Tridentino: «Si quis dixerit ad hoc solum divinam gratiam per lesum Christum dari, ut facilius homo iuste vivere et vitam aeternam promereri possit, quasi per liberum arbitrium sine gratia utrumque, sed aegre tamen et fifficulter, possit, A. S.» 3. S. Pius V damnavit etiam sequentes propositiones Bai: «Nec angeli nec primi hominis adhuc integri merita recte vocantur gratia; sicut opus malum ex natura sua est mortis aeternae meritorium, sic opus bonum ex natura sua est vitae aeternae meritorium; sic opus bonum ex natura sua est vitae aeternae meritorium; et bonis angelis et primo homini, si in statu illo perseverasset usque ad ultimum vitae, felicitas es­ set merces et non gratia; vita aeterna homini integro et an­ gelo promissa fuit intuitu bonorum operum, et bona opera ex lege naturae ad illam consequendam per se sufficiunt4. «Primi hominis integri merita fuerunt primae creationis munera; sed iuxta modum loquendi Scripturae Sacrae, non recte vocantur gratia; quo fit, ut tantum merita, non etiam gratia, debeant nuncupari» 5. «Pelagii sententia est: opus bo­ num citra gratiam adoptionis factum non est regni coelestis meritorium»6; «sentiunt cum Pelagio qui dicunt esse neces­ sarium ad rationem meriti ut homo per gratiam adoptionis sublimetur ad statum deificum»7. ’ Ibidem, Dcnz. 191. 1 Ibidem, Denz. 200. * Concilii m Tridentinum, Ses. 6. can. 2, Denz. 812. Cf Ses. 6, e. 16, Denz. 809. 4 S. Pius V, Ex omnibus afflictionibus, Denz. 1001-1004. ' Ibidem, Denz. 1007. Cf. et nn. 1009, 1011, 1113-1115. 6 Ibidem, Dcnz. 1012. Ibidem, n. 1017. L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie 306 t/f ; 7 318. b) Ex auctoritate Sacrae Scripturae. Saepius hanc veritatem inculcant Scripturae Sacrae, maxime epistolae paulinae. Satis ergo sit duo referre testimonia ex Apostolo Paulo. «Qui (Deus) nos liberavit et vocavit vocatione sua sancta, non secundum opera nostra, sed secundum proposi­ tum suum et gratiam, quae data est nobis in Christo lesu ante tempora saecularia» ’; «eramus enim aliquando et nos insipientes, increduli, errantes, servientes desideriis et voluptatibus variis, in malitia et invidia agentes, odibiles, odientes invicem: cum autem benignitas et humanitas appa­ ruit Salvatoris nostri Dei, non ex operibus iuslitiae quae feci­ mus nos, sed secundum suam misericordiam salvos nos fecit per lavacrum regenerationis et renovationis Spiritus Sancti, quem effudit in nos abunde per lesum Christum Salvatorem nostrum, ut iustificati gratia ipsius, heredes simus secundum spem vitae aeternae»2. Quem in locum haec recte adnotat Caietanus: «iustificati gratia ipsius, non nostris operibus; heredes simus secundum spem vitae aeternae. In praesenti vita secundum spem here­ des sumus vitae aeternae; in futura autem heredes erimus secundum rem vitae aeternae. Utrumque autem dicit: et quod gratia Dei et quod hereditario iure vitam aeternam adi­ piscimur; quia gratia Dei iustificamur et fimus filii Dei; effec­ ti autem filii, heredes sumus vitae aeternae» 3. Et S. Thomas in verba citata ex epistola ad Tim. ait: «Et dicit in Christo lesu, quia non sumus electi sic ut salvemur propriis meritis, sed per gratiam Christi, quia sicut praedesti­ navit salutem nostram, ita modum salutis nostrae»4. 319. c) Ex auctoritate Patrum et theologorum. Sed prae­ sertim adest locus insignis S. Pauli, quem affert S. Doctor 1 1 ' 4 11 Timoth. 1. 9. Tit. 3. 3-7. Caietanls, Commentaria in S. Panium, edit cil., t. V, p 325. S. Thomas, In II Tim., Icet. 3. edit. cit. p. 233-234. Art. 5: An merendam vitam aeternam 307 hic, in Sed contra: «Nunc vero liberati a peccato, servi au­ tem facti Deo, habetis fructum vestrum in sanctiticationem, finem vero vitam aeternam; stipendia enim peccati mors, gratia autem Dei vita aeterna in Christo lesu Domino nos­ tro» Ubi Augustinus adnotat: «Quomodo est ergo gratia vita aeterna, quae ex operibus sumitur? An forte vitam aeternam non dixit Apostolus gratiam, immo vero sic dixit ut negari omnino non possit; nec intellectorem acutum, sed tantum­ modo intentum desideret auditorem. Cum enim dixisset: sti­ pendium peccati mors, continuo subdidit: gratia autem Dei vita aeterna in Christo lesu Domino nostro»12*4. Et addit: «utrum autem legerimus in libris sanctis: gra­ tiam pro gratia forsitam quaeritis. Sed habetis Evangelium secundum loannem tanta luce clarissimum, ubi loannes Baptista de Domino Christo dicit: nos autem ex plenitudine eius accepimus, et gratiam pro gratia \ Ex eius itaque plenitu­ dine accepimus pro modulo nostro tamquam particulas nos­ tras ut bene vivamus «sicut Deus partitus est mensuram fi­ dei», quia «unusquisque proprium donum habet a Deo, alius sic, alius autem sic», et ipsa est gratia; sed insuper accipiemus et «gratiam pro gratia» quando nobis vita aeter­ na reddetur, de qua dixit Apostolus: «gratia autem Dei vita aeterna in Christo lesu Domino nostro», cum prius dixisset: stipendium peccati mors. Merito ergo stipendium, quia ius­ litiae diabolicae mors aeterna tamquam debitum redditur. Ubi. cum posset dicere et recte dicere: stipendium autem ius­ litiae vita aeterna, maluit dicere gratia Dei vita aeterna, ut hinc intelligeremus non pro meritis nostris Deum nos ad aeternam vitam, sed pro sua miseratione perducere»-4. 1 ’ ’ 4 Rom. 6, 22-23. S. AUGUSTINUS, De gratia et libero arbitrio, cap. 8, n. 19. ML. 44. 892 loam. 1, 16. Ibidem, cap. 9, η. 21, ML. 44. 893. 308 L. I. Q. CIX: De necessitate gratiae in specie «Nullanc igitur sunt merita iustorum? Sunt plane, quia iusti sunt, seel ut iusti fuerint merita non fuerunt; iusti enim facti sunt cum iustificati sunt, sed, sicut elicit Apostolus, iustificati gratis per gratiam ipsius» *. Similiter intelligit hunc locum Pauli S. Thomas1 2* , et cla­ rius Caietanus \ Dominicus etiam de Soto ait: «Quoniam de morte et vita aequa ratione videri poterat locutus, hanc errandi occasionem submovet dicens non eadem prorsus ra­ tione consciscere sibi iniquos mortem qua iusti sibi compa­ rant vitam; est enim stipendium peccati mors, gratia autem Dei vita aeterna. Quod est dicere: servi peccati proprio mar­ te stipendia faciunt mortis; effingit enim illos veluti militan­ tes sub vexillis peccati, qui suis propriis viribus vel suis po­ tius cupiditatibus, quae verius sunt morbi et aegritudines ex infirmitate et languore naturae provenientes conquirunt sibi mercedcm mortis: iusti vero, qui et ipsi per gratiam Dei sunt iustitiae milites, ita per sua strenua opera, hoc est, fidem servantes et cursum consummantes, merentur coro­ nam iustitiae in vita aeterna, ut tamen illam non debeant suis propriis viribus et naturalibus operibus adseribere, sed divinae gratiae, per quam tum in talem militiam adseiti sunt, tum etiam in acie ducuntur et de Deo bene meren­ tur»4. Et hunc esse verum et litteralem sensum Apostoli faten­ tur moderni exegelae, v. gr. Langrange5; et manifeste palet ex textu originali ex oppositione inter ιά όψωνία et τό χάρισμα. Ε contra, Pelagius putat gratiam interiorem non dari in hac vita, et propterea dixisse Paulum: gratia Dei vita aeter­ na; nam ita exponit hunc textum: «Stipendium enim pecca­ ti mors. Qui peccato militat, remuneralionem accipiet et 1 2 ' 4 ’ Epistola 194, adSixtum, cap 3, n 6, ML. 33.876. S. Thomas, in h. !.. Icci. 4 in fine, eidt. cit. p 91 Caietanus, in h. !.. edit, cit., t. V, p. 332. Dominicus de Soto, h. I., edit, cit p. 182-183. Lagrange,/e/., edit. cit. p. 158. ir Art. 5: Ad merendam vitam aeternam 309 mortem. Gratia autem Dei vita aeterna. Non dixit similiter: stipendia iustitiae, quia non erat (iustitia seu gratia interior) antequam remuneraretur in nobis; non enim nostro labore quaesita est, sed Dei munere condonata, in Christo lesu Do­ mino nostro. In Christo est sive gratia sive vita» ‘. Antiqui theologi, etiam illi qui ponebant tam angelum quam hominem conditos fuisse in sola iustitia originali, in­ dubitanter tamen tenebant eos in illo statu mereri non po­ tuisse beatitudinem, quia non habebant iustitiam gratui­ tam; et ideo relate ad Adam exprimebant suam doctrinam sequenti axiomate: Adam ante peccatum habebat quo pote­ rat stare (=habebat potentiam non peccandi seu semper standi), sed non habebat quo pedem possit movere (=non habebat potestatem merendi). Unde Simon Tornacensis tex­ tum sic exponit: «Duo fuerunt status Adae ante peccatum; primus, quo contentus fuit naturalibus tantum, et in eo ha­ buit quo posset stare, sed non quo posset pedem movere; in primo ergo non meruit. Secundus vero status Adae fuit in quo data sunt ei gratuita, quibus tunc meruit et quibus spo­ liatus fuit per peccatum. Redditur quoque. Unicus status fuit ante peccatum, quo contentus fuit Adam naturalibus, quibus poterat stare, sed non pedem movere; ergo nec me­ reri» 12*. Similiter Magister Sententiarum: «Nom enim —inquit— habebat quo pedem movere posset sine gratiae operantis et cooperantis auxilio, habuit tamen quo poterat stare» ’. Idem docet Praepositinus Cremonensis, cui S. Albertus Magnus saepe tribuit hunc versum: «quidquid habes meriti, praeventrix gratia donat-nil Deus in nobis praeter sua dona coronat»4. 1 ·’ ’ 4 edit. Pelagius, A./., edit. cit. p. 54,1. 5-10. Simon Tornacensis, op. cit. disp. 49, quaesi. 4, edit cit. p 144. 12-20. Petrus Lombardus, Il Sent., dist. 29, cap. I, in fine. S. Albertus Magnus, Summa Theol., II P., tract. 14, q. 90, meinb. .3, cit. t. 33. p. 178 a; tract. 18, q. 116, memb. 2, ari. 7, ad 2, p. 358 b. 310 * L. I, Q. CIX· De necessitate gratiae in specu S. Albertus Magnus exponit illud axioma hoc modo: «Adam, secundum illam opinionem quod non fuerit creatus in gratia gratum faciente, non potuit proficere ad meritum, quia profectus meriti non est constitutus infra posse virium naturalium vel potentiarum, sed oportet habere altiora, ut fi­ dem, caritatem et huiusmodi; sed potuit proficere in bene esse naturae, ut commodis vitae et operibus infra posse na­ turalium constitutis» l. Et alibi fortius adhuc: «Certo certius est quod, ex solis naturalibus, nec ipse (Adam) nec aliquis umquam potuit me­ reri vitam aeternam» 12; et addit quod, si Adam ante peccatum umquam habuisset gratiam gratum facientem, «non potuis­ set converti ad Deum nisi ex dilectione naturali, quae nihil meretur, nisi forte praemium temporale ex congruo, non ex condigno»3. Idem indubitanter tradit S. Bonaventura: «In bonum au­ tem —ait— quod ducit ad bonum perfectum (=vitae aeter­ nae) sive merito congrui sive merito condigni, non potest absque auxilio Dei, sicut expresse dicunt auctoritates Sanc­ torum» 4* . Denique S. Thomas, expresse reducit hanc possibilita­ tem merendi ex naturalibus ad haeresim pelagianam \ et idem cum aliis docet tum respectu angelorum, si non fuis­ sent conditi in gratia6 tum respectu hominis in statu natu­ rae integrae —si etiam sine gratia fuisset conditus— et in statu naturae lapsae7. 320. B) Ex ratione theologica, tum ex dictis articulis 2, 3 et 4, tum etiam ex propriis huius articuli. S Albertus Magnus, It Sent., dist. 24, art. 2, t. 27, p. 398 a. Summa Theol., II P., tract. 14, memb. 3, t. 33, p. 174. Ihidem, ad 7, p. 179 a. S Bonaventura, It Sent., dist 28, art. 2, q. 3, edit. cit. t. Π, p. 689 b. S. Thomas, II Sent., dist. 28, art. 1 et alibi ‘ 1,62,4. 7 Ml. 109, 4 et 5; 114,2. 1 2 ’ 4 Art. 5: Ad merendam vitam aeternam 311 a) Ex dictis articulo 2. Posse mereri vitam aeternam ex propriis viribus sine gratia est posse sine gratia per propria naturalia velle et facere opus perfecte et summe salutare, quod est opus meritorium, ut patet ex terminis. Atqui homo non potest physice ex propriis viribus sine gratia elevante nec cogitare, nec velle, nec facere opus quodcumque saluta­ re, quod est supernaturale et ex parte intellectus et ex parte voluntatis, multoque minus opus summe et perfecte saluta­ re, ut constat ex articulo secundo. b) Ex dictis articulo 3. Posse mereri vitam aeternam pro­ priis viribus sine gratia est posse Deum diligere super om­ nia amore caritativo. Hoc autem non potest propriis viribus, ut patet ex ibi dictis. c) Ex dictis articulo 4. Posse mereri vitam aeternam ex propriis viribus sine gratia est posse implere legem Dei per­ fecte, et quoad substantiam operis, et quoad modum supre­ mum, qui est modus caritatis seu meritorius. Atqui homo, in quocumque statu inveniatur, nequit per proprias vires sine gratia perfecte implere legem Dei quoad substantiam operis et quoad modum caritatis seu meritorium, ut articulo praece­ denti ostensum est. Ergo homo ex propriis viribus sine gratia elevante est physice impotens ad merendam vitam aeternam. d) Ex medio proprio huius articuli. Opus meritorium vitae aeternae et vita aeterna debent esse eiusdem ordinis et pro­ portionis. Atqui opus ex solis naturalibus procedens sine gratia Dei elevante, et vita aeterna, non sunt eiusdem ordi­ nis nec proportionis. Ergo opus ex solis naturalibus proce­ dens sine gratia elevante, quantumcumque perfectum sit, nequit esse meritorium vitae aeternae. Maior constat; quia inter meritum et praemium debet esse proportio quaedam aequalitatis, quia spectat ad iustitiam, quae habet pro obiecto proprio ius seu aequale; et con­ sequenter debent esse eiusdem ordinis. Quia ergo vita aeter­ na danda se habet per modum coronae seu meriti, necesse est quod ipsa et opus meritorium sint eiusdem ordinis et proportionis. 312 L. I, Q. CIX: Dr. necessitate gratiae in specie Minor autem est fere per se nota. Nam opus ex solis natu­ ralibus procedens sine gratia elevante, est ordinis essentiali­ ter naturalis et humani; vita aeterna vero est essentialiter ordinis supernaturalis et divini. Atqui ordo essentialiter na­ turalis et ordo essentialiter supernaturalis sunt primo diver­ si, quasi duo suprema genera, ut patet ex dictis articulis 1 et 2; insuper, inter ordinem mere humanum et ordinem ab­ solute divinum, nulla est proportio, sed in infinitum distant. Ergo opus bonum naturale et vita aeterna sunt ordinis radi­ caliter diversi et improporionati. Confirmatur. Opus meritorium vitae aeternae et ipsa vita aeterna se habent ad invicem sicut ordo agentium ad ordi­ nem finium, quia mereri spectat ad causalitatem finalem. Atqui ordo agentium respondere debet ordini finium: finis autem est supernaturalis, agens vero est in doctrina pelagiana naturale. Ergo impossibile est cum tali agente pervenire ad talem finem; et contrarium dicere est subvertere totam metaphysicam causarum. SOLVUNTUR DIFFICULTATES 321. Obiectio prima. Id quod est constitutum in nostra voluntate per nos ipsos possumus sine auxilio gratiae Dei. Atqui mereri vitam aeternam est constitutum in nostra vo­ luntate, quia per meritum vitae aeternae, ingressum habe­ mus ad eam, et iste ingressus est in nostra voluntate, secun­ dum illud: «si vis ad vitam ingredi, serva mandata»1. Ergo per nosmetipsos sine auxilio gratiae Dei possumus mereri vitam aeternam. Matt. 19, 17. Art. 5: Ao .merendam vitam aeternam 313 322. Respondetur. Distinguo mai.: Id quod est constitu­ tum in nostra voluntate possumus per proprias vires sine auxilio gratiae Dei, in nostra voluntate nude sumpta, conce­ do; in nostra voluntate praeparata seu elevata per auxilium supernaturale, nego. Contradistinguo min.: Mereri vitam aeternam est consti­ tutum in nostra voluntate, nude sumpta et propriis viribus relicta, nego; elevata et adiuta gratia Dei supernatural!, con­ cedo. Et nego consequens et consequentiam. Ex textu citato nihil contra nos concludi potest. Signifi­ cat enim: 1.°, quod appetitus vitae non est coactus et violen­ tus, sed voluntarius et liber; et ideo dicitur si vis, et non dicitur velis, nolis; 2.°, quod non sufficit appetere quomodo­ cumque vitam aeternam, sed necesse est etiam simul adhi­ bere media, quasi diceret: si vis finem, para et adhibe media congruentia fini; quae propositio est conditionalis, et non sequitur quod asbolute sit in nostra potestate naturali pone­ re media ut obtineatur finis. Quia ergo, ut probatum est ar­ ticulo praecedenti, homo sine gratia Dei nequit ponere om­ nia media necessaria, cum nequeat observare ex caritate to­ tam legem per solas vires naturae, sequitur quod nec pro­ prium finem sine gratia obtinere valeat. Sed quia gratia Dei praesto est omnibus ut mandata servent, ideo et praesto est ut obtineant finem, si velint gratiae Dei consentire. 323. Obiectio secunda. Quod redditur ut praemium, me­ retur operibus. Atqui vita aeterna redditur a Deo hominibus veluti praemium, secundum illud: «merces vestra copiosa est in coelis» '. Ergo vita aeterna meretur operibus suis ab hominibus. 324. Respondetur. Distinguo mai.: Quod redditur ut praemium, meretur operibus, proportionalis seu adaequa- 314 * L I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie tis, idest eiusdem ordinis seu dignitatis ac praemium red­ dendum, concedo; operibus quibuscumque, etiam non pro­ portionalis seu inadaequatis et alterius ordinis, nego. Concedo min. et distinguo conclusionem: Vita aeterna meretur ab hominibus per propria opera, mere naturalia seu improportionata et inadaequala, nego; per propria ope­ ra procedentia principaliter ex gratia Dei elevante nostrum liberum arbitrium ad actus caritatis, concedo. Itaque homo meretur quidem vitam aeternam, non ex natura, sed ex gratia Dei et sic Deus, dans vitam aeternam ex his meritis, dat gratiam ultimam seu consummatam pro gratia inchoa­ ta. Quod apparet ex contextu Matthaei 5, 11-12: «Beati es­ tis cum maledixerint vobis et persecuti vos fuerint et dixe­ rint omnne malum adversum vos mentientes, propter me. Gaudete et exsultate quoniam merces vestra copiosa est in coelis. Sic enim persecuti sunt prophetas, qui fuerunt ante vos». Quibus consonant haec Apostoli verba: «Si autem fi­ lii, et heredes; heredes quidem Dei, coheredes autem Chris­ ti, si tamen compatimur, ut et conglorificemur. Existimo enim quod non sunt condignae passiones huius temporis ad futuram gloriam quae revelabitur in nobis» ’. «Id enim quod in praesenti est momentaneum et leve tribulationis nostrae, supra modum in sublimitate aeternum gloriae pondus operatur in nobis»2. «Beati qui persecutionem pa­ tiuntur propter iustitiam, quoniam ipsorum est regunum coelorum»3. 325. Obiectio tertia. Quod tribuitur omni creaturae tri­ buendum est etiam homini. Atqui omni creaturae tribuitur quod possit per sua naturalia consequi finem suum ulti- ' Rom. 8, 17-18 1 Π Cor.. 4, 17. ’ Matt., 5, 10. Art. 5: Ad merendam vitam aeternam 315 mum. Ergo et homini tribui debet quod possit per sua natu­ ralia consequi finem suum ultimum, qui est beatitudo seu vita aeterna, quam, ad minus, consequi debet merendo. 326. Respondetur. Concedo niai.: distinguo min.: Omni creaturae tribuitur quod possit per sua naturalia consequi finem suum ultimum, connaturalem seu proportionatum, concedo, supernaturalem, nego. Contradistinguo conclusionem: Homini etiam tribuen­ dum est quod possit per sua naturalia consequi beatitudinem suam, supernaturalem, quae est vere vita aeterna, nego; naturalem, subdistinguo: quando homo est sanus et robustus, sicut in statu naturae integrae, concedo; quan­ do homo est lapsus et languidus, sicut in praesenti statu, nego. Et inde est quod in praesenti statu homo indiget auxilio Dei supernaturali ut possit beatitudinem suam consequi duplici titulo: titulo infirmitatis seu debilitatis, et sub hoc respectu datur ei gratia sanans, ut bene possit se habere in ordine naturali; et titulo naturalis improportionis naturae ad gloriam, et sub hoc aspectu datur ei gratia elevans. Unde S. Thomas egregie scribit: «Difficile est quod trans­ cendit potentiam. Sed hoc contingit esse dupliciter: uno modo, quia transcendit potentiam secundum suum natura­ lem ordinem; et tunc, si ad hoc possit pervenire aliquo au­ xilio, dicitur difficile, si autem nullo modo, dicitur impos­ sibile, sicut imposssibile est hominem volare; alio modo, transcendit aliquid potentiam, non secundum ordinem na­ turalem potentiae, sed porpter aliquod impedimentum po­ tentiae adiunctum, sicut ascendere non est contra natura­ lem ordinem potentiae animae motivae, quia anima quan­ tum est de se nata est movere ad quamlibet partem, sed impeditur ab hoc propter corporis gravitatem; unde diffici­ le est homini ascendere. Converti autem ad beatitudinem ultimam, homini qui­ dem est difficile et quia est supra naturam et quia habet 316 L. I, Q. CIX: Dr necessitate gratiae in specie impedimentum ex corruptione corporis et infectione pecca­ ti; sed angelo (et homini in statu integritatis) est diffilice propter hoc solum quod est supernaturale» Et haec sufficiant pro impugnatione haeresis pelagianae. Ji .» t/di 1 S Thomas, I. 62, 2 ad 2 Cf. etiam Ifl Contra Gent., cap 147, et quae dicta sunt in tractatu de beatitudine, q. 5, articulis 1, 5 et 7. CAPUT II DE NECESSITATE GRATIAE CONTRA HAERESIM SEMIPELAGIANAM 327. Consequenter S. Doctor aggreditur examen haereseos semipelagianae quantum ad omnes suas affirmationes fundamentales. Porro, isti haeretici qui veram gratiam inte­ riorem admittebant contra puros pclagianos, distinguebant in homine relate ad gratiam duplex veluti stadium seu mo­ mentum, scilicet antequam recipiat gratiam interiorem et postquam gratiam interiorem recipit, ut ex dictis supra, cum exposuimus istum errorem, constat. Unde S. Thomas hoc duplex momentum singillatim considerat et examinat, scilicet momentum primum, antequam homo lapsus reci­ piat gratiam, in tribus articulis (art. 6-8); et momentum al­ terum postquam gratiam interiorem recipit, in duobus reli­ quis articulis (art. 9-10). Et primum punctum agit de neces­ sitate gratiae ad gratiam obtinendam seu ad praeparatio­ nem ad gratiam; aliud vero de necessitate gratiae ad gra­ tiam, iam obtentam, conservandam seu retinendam. Art. 6.-Utrum homo possit seipsum ad gratiam praeparare per seipsum absque exteriori auxilio gratiae 328. Praeparatio ad gratiam est duplicis generis: alia, positiva, per accessum ad ipsam gratiam; alia, negativa, per recessum a contrario gratiae, quod est peccatum; quam du- 318 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie plicem praeparationem semipelagiani attribuebant viribus naturalibus liberi arbitrii; unde S. Thomas considerat: l.°, doctrinam semipelagianam circa praeparationem positivam ad gratiam; 2.°, eamdem doclrianm circa praeparationem negativam seu recessum a peccato (art. 7-8). Incipit S. Doctor ab examine praeparationis positivae ad gratiam, tum quia praeparatio positiva est magis proprie praeparatio quam negativa, quae nonnisi per ordinem ad positivam est intelligibilis; tum etiam quia positiva esi prior in genere causae formalis et in intentione praeparan­ tis; tum denique quia radix solutionis pro negativa sumitur a priori ex solutione data pro positiva. Unde apparet quam profunde et ordinate procedat semper S. Thomas. Articulus ergo sextus est valde difficilis et foecundus, et ideo est accurate tractandus. Ut ergo rite procedatur, utile videtur statuere primo statum quaestionis, et deinde solu­ tionem eius. §1 STATUS QUAESTIONIS 329. Ut status quaestionis bene stabiliatur considerabi­ mus tria: l.°, formulam tituli; 2.°, sensum eius exactum; 3.°, consequenter, positionem claram et formalem questionis. A. Formula quaestionis 330. Occasio istius quaestionis est doctrina semipelagianorum, qui in opere salutari distinguebant duas partes, scilicet initium seu inchoationem, quae complectitur pium credulitatis affectum et consequenter ipsam fidem, deside­ rium salutis ideoque et spem, detestationem propriae cul­ pae et consequenter attritionem, ac finaliter implorationem seu petitionem salutis a Domino, nempe orationem; el Art. 6: Ad praeparationem ad gratiam 319 perfectionem seu consummationem eius, quae consistit in ca­ ritate ideoque et in justificatione seu gratia sanctificante, et consequenter in operibus meritoriis, ut constat ex dictis suo loco: et dicebant quod consummatio quidem est a Deo per gratiam suam, sed inchoatio est a nobis per proprias vires naturales liberi arbitriii. Haec autem doctrina diverso modo fonnulata est a Patribus tempore semipelagionismi et a theolo­ gis in medio aevo. 331. a) Formula patristica et conciliaris. A Patribus ergo dicebatur tum «bonae voluntatis exordia» ’, tum praesertim «initium fidei»12, et «praeparatio voluntatis»3. Quae duae ultimae formulae sunt bilbicae secundum versionem —littéral i ter falsam— Septuagintaviralem, quam seguitur Itala, qua utebatur Augustinus et alii patres illius temporis. Nam formula «initium fidei» venit ex Cant. 4, 8, ubi nomen proprium montis 'Amanah, septuaginta falso in­ tellexerunt «fidem», et sic «rosch 'Amanah «=cacumen vel vertex Amana, verterunt άπ’άρχης πίοτεως =ab iniio fidei. Et sic quod textus hebraicus et nostra Vulgata habent: «veni de Libano sponsa mea, veni de Libano, veni, coronaberis de capite Amana », Septuaginta et Itala habent: «venies et pertransies ab initio fidei». Ex quo textu Augustinus arguebat contra semipelagianos: «altior est qui vocat aliius quam omnis humana cogita­ tio, quandoquidem initium corrigendi cor fides est, sicut scriptum est (Cant. 4, 8): venies et pertansies ab initio fidei, et quisque ita eligit bonum sicut unicuique Deus partitus est mensuram fidei (Rom. 12, 13), et nemo potest ad me venire, ait princeps fidei, nisi Pater, qui misit me, traxerit eum (Joan. 6, 44)» 4. 1 • ’ 4 314. S. Coelestinus 1, indiculo, Denz. 139. Ibidem, Dezn. 141; Concilium Arausicanum 11. Denz. 178 Concilium Arausicanum II, Denz. 177, 196. S. Augustinus, De perfectione iustitiae hominis, cap 19, n 41. ML. 44, L I, Q. CIX: De 320 necessitate gratiae in specie Similiter alibi ait: «Ecclesiae dicitur in Cantico Cantico­ rum: venies et transies ab initio fidei. Quapropter, quamvis bene operandi gratiam fide impetret, ipsam recte fidem ut haberemus nulla fide meruimus sed in ea nobis danda, in qua Dominum sequemur, misericordia eius praevenit nos»1. Et similiter aliis in locis. Pariter alia formula, praeparatio voluntatis, venit ex falsa interpretatione Septuagintavirali, quam seguitur Itala, Prov. 8, 35, ubi legebant: «praeparatur voluntas a Domino», dum textus hebraicus, quem Vulgata sequitur, habet: «hau­ riet salutem a Domino». Qua etiam auctoritate saepissime utitur Augustinus contra pelagianos et semipelaginos. 332. b) Formula scholastica. Theologi scholastici, spe­ cialiter S. Thomas, partim retinent formulam «praepara­ tio», partim etiam introducunt formulam «disposito», ex philosophia aristotelica. S. Bonaventura ponit quaestionem his verbis: «utrum liberum arbitrium destitutum gratia gra­ tis data possit se ad gratiam gratum facientem sufficienter disponere»1 2. Sed S. Thomas magna inssitentia adhibet formulam «praeparationis» potius quam «dispositionis», et quando­ que etiam adhibet aliud nomen biblicum, scilicet «conver­ sionis». Et sic inquirit: «utrum homo possit se ad gratiam praeparare sine gratia»3; «utrum homo possit seipsum ad gratiam praeparare per seipsum, absque exteriori auxilio gratiae»4*. In loco parallelo Sententiarum; «utrum sine gra­ tia, saltem gratis data, possit se homo ad gratiam praepara­ re» «utrum homo possit se praeparare ad gratiam sine ali­ qua gratia»6. In De Veritate: «utrum homo sine gratia possit 1 1 ' 4 ’ S Augustinus, De gestis Pelagii, cap. 14, n 34, ML 44. 341 S. BONAVENTURA, II Sent., dist. 28, ari. 2, q.l. S. Thomas I-II. 109, in distributione articulurum. I-II, 109, 6. II Sent., dist. 28, in distributione articulorum. Ibidem, art. 4. Art. 6: Ad praeparationem ad gratiam 321 se praeparare ad gratiam habendam»1. In Quodlibet I, De potestate liberi arbitrii, «utrum scilicet homo absque gratia possit se ad gratiam praeparare»12*; et proprio loco: «utrum homo absque gratia per solam naturalem arbitrii libertatem possit se ad gratiam praeparare» ’. Semel autem quaerit «utrum requiratur aliqua praeparatio sive dispositio ad gra­ tiam ex parte hominis»4. Et de angelis quaerit «utrum indi­ guerint appositione alicuius gratiae ut converterentur ad Deum»5; «utrum indiguerint gratia ad hoc quod ad Deum converterentur»6. Aequipollentiam tamen utriusque formulae, patristicae et scholasticae, nitide expressit. S. Thomas his verbis: «Pelagiani (=semipelagiani) posuerunt quod initium boni operis est homini ex seipso, dum consentit fidei per liberum arbi­ trium, sed consummatio est homini a Deo; praeparatio au­ tem ad initium boni operis pertinet. Unde ad errorem pelagianum (=semipelagianum) pertinet dicere quod homo pos­ sit se ad gratiam praeparare absque auxilio divinae gra­ tiae»7. Postea Concilium Tridenlinum veluti consecravit has formulas et earum aequipollentiam, nempe conversionem ad Deum et dispositionem ct praeparationem8. De Veritate, q. 24, ai t. 15. Quodl. I, initio quaestionis 4. Ibid. art. 7. 1-11,112,2. // Sent., dist. 5, q. 2, art. I. 1,62,2. Quodl. /, art. 7. • CONCILIUM Tridentinum, Ses. 6, c 5, Dcnz 797; e. 6, Denz 798; et maxime c. 7, Denz. 799, ubi habetur; dispositio sen praeparatio. 1 ·’ ’ 4 ' 6 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae 322 in specie B. Sensus formulae 333. Sensus formulae patristicae apparet evidenter tum ex dictis dum exponeremus doctrinam semipelaginam, tum clarius et directius ex documentis Ecclesiae1; unde non est amplius necesse insistere, eo vel magis quod postea addu­ centur haec omnia documenta. Unde sat est pro momento videre sensum exactum formulae patristico-scholasticae. a) Homo sumi potest tum in statu naturae integrae, tum in statu naturae purae, tum in statu naturae lapsae, et qui­ dem maxime in hoc statu, quem explicite admittebant semipelagiani et de eo pronuntiabant sententiam suam. b) Possit, tum potentia physica, tum maxime potentia morali seu expedita. c) Absque exteriori auxilio gratiae, scilicet absque ulla gra­ tia supernatural! interiori, idest interius operante in homi­ nem, licet veniente ab exteriori principio quod est Deus. d) Seipsum per seipsum, nempe per proprias vires natura­ les, excluso omni auxilio Dei. e) Seipsum praeparare ad gratiam. Hic est tota vis articuli, et ideo necesse est insistere in hoc termino accurate expo­ nendo. a) Et quidem nomine gratiae intelligitur gratia supema­ turalis stricte dicta, et quidem gratum faciens, ut patet ex tota controversia semipclagiana et ex explicita formulatione S. Bonaventuruae et S. Thomae, ut paulo antea vidimus: iam vero, licet gratia actualis possit dici reductive gratum faciens, non tamen actu ct simpliciter gratum facit, sed ten­ dit ad hoc ut gratum faciat per gratiam justificationis, quae est gratia habitualis. Maxime ergo intelligitur gratia habi- S Coelestinus 1, Indiculo, Denz. 135, 139, 141; Concilium Arausicanum II. Denz. 178, 179, 196; Concilii m Tridentini m, Ses. 6, c. 5-7, Denz 797-799 ' Art. 6: Ai> praeparationem au gratiam 323 tualis, sicut in priori membro «absque exteriori auxilio gra­ tiae» intelligitur gratia actualis. β) Remanet ergo exponendus conceptus dispositionis seu praeparationis ad gratiam, circa quem dabimus exactam no­ tionem et divisionem. 334. Notio praeparationis ad gratiam determinari potest tum ex formulis aequipollentibus, tum ex analyst philosop­ hica eius. 1) Formulae aequipollentes apud S. Thomam sunt sequen­ tes: Prima, conversio ad Deum, et ita dicit: «nihil aliud est se ad gratiam praeparare quam ad Deum converti» *; «hoc au­ tem est praeparate se ad gratiam, quasi ad Deum converti, sicut ille qui habet oculum aversum a lumine solis per hoc se praeparat ad recipiendum lumen solis, quod oculos suos convertit versus solem»2* ; «converti ad Deum est sc ad gra­ tiam praeparare» «per hoc ad gratiam praeparamur, quod ad Deum convertimur»4. Secunda, dispositio ad gratiam, et sic dicit: «praeparatio sive dispositio ad gratiam»5. Tertia, facere quod in se est, et sic ait: «Homo se ad gratiam praepa­ rat faciendo quod in se est» 6; «utrum necessario detur gratia se praeparanti ad gratiam vel facienti quod in se est» 7; «prae­ parare se ad gratiam alio modo dicitur facere quod in se est, sicut est consuetum dici quod s/ homo facit quod in se est Deus dat ei gratiam» 8. Quae ultima formula est celeberrima, et vulgo solet pro­ poni sic: «facienti quod in se est Deus non denegat gra- ' 1 1 4 ' 6 ■ ' S. Thomas, I-II, 109, 6, obi. 1. I-II, 109, 6. I, 62, 2. obi. 3. Quodl. /, art. 7, sed contra. I-II, 112, 2, in titulo cl obi. I I-II, 109, 6, obi. 2. I-Π, 112, 3, in titulo et obi I. De Veritate, q. 24, art. 15. 324 L. I, 0. CIX: De. necessitate gratiae in specie Liam»; et latet in pluribus locis Sanctorum patrum‘.Ad lit­ teram fere invenitur apud Isidorum Pelusiota (c. 440), lib. V, epist. 459, ubi haec habet: «qui enim omnia, quoad fieri potest, implet, benigne ei Deus annuit»* 2. Sed de sensu prae­ ciso huius formulae infra redibit sermo. 2) Analysis philosophica huius conceptus «dispositio» vel «praeparatio» Haec duo nomina fere synonima sunt, nisi quod dispositio litteraliter significat perfectam positionem (dis=augmentai i va seu intensiva, et positio= locatio seu ordo in loco) seu locationem plurium in loco; quo in sensu, loquendo de partibus orationis rhetoricae Tullius definii dispositionem: «rerum inventarum in ordinem distributio»3', praeparatio vero (a prae=ante in sensu intensitatis et perfec­ tionis, et parat io=molitio, aggressio, conatus) importat litte­ raliter intensam et perfectam molitionem seu conatum agendi, et in hoc sensu «apparatus» dicitur collectio et dis­ positio instrumentorum seu armorum ad bellum gerendum vel ad alia huiusmodi. Reipsa tamen pro eodem sumuntur et eamdem retinent significationem fundamentalem, nem­ pe, relative ad actionem, accuratam et perfectam collectio­ nem et ordinationem omnium mediorum ut actio efficax sit et effectus plene obtineatur4. Si autem modo rem significatam hoc duplici nomine con­ sideremus, notandum est sumi posse triplici sensu, scilicet active, et est actio disponentis aut praeparantis, et reducitur ad causalitatem efficientem; passive, et est passio seu motus rei vel personae quae disponitur vel paratur ad aliquid, et reducitur ad causalitatem materialem; et formaliter, et tunc ' Cf. J Rivière, Quelques antécédentes patristiques de la formule «facien­ ti quod in se est», apud «Revue des sciences Religieuses, 7 (1927), p. 93-97, ubi agitur de Origine; Hurter, Theologiae Dogmaticae Compendium, t. III, edit. 3, n. 75, p. 55, nota 2, ubi citat Hilarium, Chrysostomum, Basilium, Damascenum. 3 Isidorus Pelusiota, MG. 78, 1594. Cf. Hurter, loc. cit. ’ Tullius Cicero, De Inventione Rhetorica, lib. I, cap. 7, edit. cit. t. I, p« 8· i ^1^1»I : Cf. adnotationem S. Thomae ad textum Joannis 14, 4: vado parare vobis locum, lect. 1, edit. cit. p. 377 a. Art. 6: Ad praeparationem ad gratiam 325 importat quamdam speciem qualitatis imperfectam, nempe primam speciem qualitatis, quae contradividitur ab habitu, qui est species perfecta, et de se appellat habitum seu quali­ tatem vel formam perfectam veluti terminum et comple­ mentum eius. In praesenti ergo dispositio vel praeparatio sumitur formaliter prout pendet ab actione disponentis seu praeparantis, et ideo dicitur: se disponere vel se praeparere. 335. Divisio dispositionis seu praeparationis hoc modo sumptae. Ergo dispositio distinguitur in dispositionem positi­ vam seu proprie dictam, quae est quasi inchoatio habitus vel formae perfectae per positivam coaptationem vel assimilationem materiae vel subiecti ad formam; et in dispositionem negativam seu improprie dictam, quae est simplex remotio prohibentis: ita calefactio ligni est dispositio positiva ad com­ bustionem; exsicatio vero est negativa disposito, quia tollit a ligno viriditatem vel humefactionem, quae contrariantur for­ mae ignis. Dispositio positiva, proprie dicta, ad rem nostram quod atti­ net, subdividitur ex duplici capite, scilicet ex parte sui, prout est qualitas imperfecta distincta ab habitu vel forma supernaturali grattiae, distinguitur, physice, in dispositionem perfec­ tam seu ultimam, quae etiam solet dici proxima vel immedia­ ta seu adaequata, et est simul tempore cum ipsa forma ad quam disponit; et imperfectam seu non ultimam, quae appella­ tur quoque remota, mediata, inadaequata, et est prior tempo­ re quam ipsa forma; moraliter antem in perfectam seu per mo­ dum meriti, et imperfectam seu per modum impetrationis; et ex parte termini ad quem disponit, nempe formae supematura­ lis seu gratiae, et tunc vel respectu gratiae consummatae seu patriae (=dispositio ad gloriam), vel respectu gratiae non conssummatae seu viae, et quidem supliciter: aut respectu gratiae habitualis cooperantis, nempe in ordine ad opera meri­ toria; aut respectu gratiae operantis primo obtinendam1. 1 Cf. I II. 109, 6; 112. 2 ad I et ad 2; I, 62, 2 ad 3. 326 L. I, Q. CtX: De necessitate gratiae in specie Addi etiam potest dispositio improprie dicta ad gratiam mere actualem, ante assecutionem habitualis, quae potest esse aut respectu primae omnino gratiae, nempe excitantis, aut respectu gratiae secundae, scilicet subsequentis. Et de ista solent loqui theologi posttridentini; de dispositione vero ad gratiam habitualem viae, quae est gratia operans, loque­ bantur antiqui theologi et aequivalenter Patres in controver­ sia semipelagina. Dispositio negativa, in quaestione praesenti, est remotio peccati, quod gratiae contrariatur; et potest esse duplex: alia totalis, si omnia omnino peccata, tum actualia seu per­ sonalia tum originale removeantur; et alia partialis, si unum aut alterum tantum removeatur. C. Positio quaestionis 336. Ex omnibus hucusque dictis facile est exacte pone­ re quaestionem: non agitur directe in hoc articulo de dispo­ sitione mere negativa, quia de hac sermo erit duobus articu­ lis subsequentibus, sed unice agitur de dispositione positiva; et quidem non loquimur de dispositione positiva ad gratiam habitualem consummatam, quae est gloria, quia haec dispo­ sitio reducitur ad meritum eius, de quo actum est articulo praecedenti; neque etiam est sermo de gratia habituali coo­ pérante, quia de dispositione ad illan sermo erit in ultima quaestione, utrum homo sine gratia possit mereri primam gratiam1; sed sermo directe est de dispositione positiva ad gratiam habitualem operantem, utrum scilicet homo sine ullo auxilio gratiae interioris possit se positive disponere seu praeparare ad gratiam habitualem a Deo oblinendam, quasi posset per proprias vires in inchoationem operis salu­ taris seu in initium fidei, ex quo Deus daret augmentum 1-11, 114-5-6. ART. 6: Al) PRAEPARATIONEM AD GRATIAM 327 scu consummationem. Et in hoc sensu praeciso disputaba­ tur de hac re antiquitus cum semipelagianis et inter theolo­ gos antiquos antetridentinos. Post Concilium vero Tridentinum, maxime post appari­ tionem Molinae et occasione haereseos baianae et iansenianae, disputatum est sub alio respectu, nempe de dispositio­ ne, non solum negativa, sed etiam positiva ex bonis operibus naturalibus peractis per liberum arbitrium, ad gratiam ac­ tualem primo habendam, non solum sufficientem, sed et effi­ cacem. Itaque, relative ad materiam huius articuli est duplex quaestio: Prima, utrum horno per proprias vires naturales absque ullo auxilio gratiae interioris possit se praeparare vel disponere positive ad suscipiendam a Deo gratiam habi­ tualem operantem: et haec est quaestio principalis et agitata in controversia semipclagiana et in theologia antetridentina. Secunda, minus principalis et disputata in theologia posttridentina, utrum homo per proprias vires naturales et per bona opera naturalia, quae potest fecere, possit se dispo­ nere seu praeparare positive ad suscipiendam a Deo pri­ mam gratiam actuaXem scu excitantem, non solum sufficien­ tem, sed et efficacem. Quae duae quaetiones, ut per se patet, sunt valde diffe­ rentes, non solum in se, sed in historia tehologiae, et ideo oportet eas distinctim considerare. § Π DE NECESSITATE GRATIAE PRO PRAEPARATIONE POSITIVA AD GRATIAM HABITUALEM 337. Quia, ut postea videbimus, etiam relative ad hanc rem, non semper theologi catholici, ne excepto uno S. Tho­ ma, eamdem sententiam tenuerunt, ad vitandas aequivocationes et exacte indicandas positiones theologorum, conside­ rabimus istam necessitatem gratiae dupliciter: primo, se- 328 L. I, Q CIX: De necessitate gratiae in specie eundum fidem catholicam; secundo, secundum scientiam theologicam. A. De necessitate huius gratiae secundum fidem catholicam 338. Hac ergo in re est quoque duplex haeresis radicali­ ter opposita. Ex una parte, haeresis semipelagiana tenet ho­ minem per proprias vires, sine gratia Dei interna praeve­ niente, posse perfecte se disponere ad gratiam perfectam habi­ tualem suscipiendam, sive per modum quasi dispositionis moralis, scilicet merendo vel saltem impetrando, sive per modum dispositionis physicae, inchoando per se ipsum ac­ tus salutares, ut patet ex dictis dum exponeremus hanc for­ mam pelagianismi. Ex alia vero parte opposita exstat haeresis protestantica et iansenista, secundum quam homo nullo modo potest se disponere ad gratiam habitualem seu justificantem, neque etiam cum auxilio gratiae Dei actualis; nam, iuxta hos haere­ ticos, omnis actio peccatoris seu non justificati est pecca­ tum, et consequenter nequit disponere ad iustitiam, sed po­ tius indisponit. Unde Lutherus affirmabat quod peccator «dum facit quod in se est, peccat mortaliter»1, et quanto vehementius nititur se disponere ad gratiam, tanto gravius peccat»2. Nota est etiam derisio Calvini huius axiomatis fa­ cienti quod in se est Deus non denegat gratiam, quod vocat effatum occamicum. Similiter et affirmatio Quesnelli: «Ora­ tio impiorum est novum peccatum, et quod Deus illis conce­ dit est novum in eos indicium»3. Media autem via inter istas duas haereses incedit Eccle­ sia Catholica, ex una parte contra semipelagianos defendens necessitatem gratiae ad dispositionem seu praeparationem 1 Leo X, Bulla Exsurge Domine, Denz. 776. ■ Cf Concilium Triopa πνι m, Ses. 6, can. 7, Denz. 817. Clemens XI, Constiti. Dogmatica Unigenitus, Denz 1409. Art. 6: A» praeparationem ad gratiam 329 ad gratiam suscipiendam; ex alia vero contra protestantes tenens necessitatem dispositionis liberi arbitrii ex gratia et cum ea ad iustificationem in adultis1. Doctrina protestan­ dum discutietur postea, q. 112, art. 2 et 3, ubi etiam S. Doc­ tor hanc quaestionem versat; hic vero directe agitur de exa­ mine doctrinae semipelagianae. 339. conclusio: Homo lapsus non potest per proprias vi­ res sine auxilio gratiae interioris praevenientis seipsum positi­ ve praeparare ad gratiam habitualem suscipiendam. Est de fide catholica, et probatur sive ex auctoritate Eccleisae, Sacrae Scripturae et Patrum, sive ex ratione theolo­ gica. 340. Probatur. A) Ex auctoritate divina, a) Ex auctoritate Ecclesiae, et quidem suplici argumento iuxta duplicem fun­ damentalem affirmationem semipclagianorum. Nam, ut su­ pra vidimus, semipelaginai ponebant duplicem distinctio­ nem: unam ex parte hominum salvandorum, quorum quidam modo extraordinario et fere miraculoso justificantur, ut Pau­ lus vel Magdalena; alii vero modo normali et ordinario trahuntur ad gratiam secundum leges humanae psychologiae; et quoad primos totum opus salutis est a Deo per gra­ tiam suam; quoad secundos vero, inchoatio per modum praeparationis est a nobis, licet consummatio sit a Deo per suam gratiam; aliam ergo distinctionem ponebant e.v parte operum ad salutem pertinentium, nempe inter inchoationem et consummationem, et primam partem attribuebant libero arbitrio, secundam vero attribuebant gratiae Dei. Alia affirmatio fundamentalis est quantum ad explicatio­ nem istius inchoationis seu dispositionis, quam explicabant aut per modum praeparationis moralis (impetrando oratio­ 1 Cf. B Mi dîna, h. /., secunda quaestione, edit, cit. p. 788 a 330 L. I, Q CIX: De necessitate gratiae in specie ne vel merendo) aut per modum verae praeparationis physi­ cae seu psychologicae, inchoando opus salutis. 341. In primis haeretica est distinctio semipelagiana turn respectu duplicis seriei hominum salvandorum, tum respectu duplicis seriei actuum ad salutem perlinentium pro illis qui normaliter salvantur, nam: a) Omnes aequaliter indigent gratia Dei, uti apparet ex se­ quentibus definitionibus: «nemo est per semetipsum bonus, nisi participationem sui ille donet, qui solus est bonus»1; «nemo nisi per Christum, libero bene utitur arbitrio»*2; «quia nemo aliunde ei placet nisi ex eo quod ipse donaverit»3; «qui dat omnibus suavitatem in consentiendo et credendo verita­ ti»4; et ideo «si quis alios misericordia, alios vero per liberum arbitrium, quod in omnibus, qui de praevaritatione primi hominis nati sunt, constat esse vitiatum, ad gratiam baptsmi posse venire contendit, a recta fide probatur alienus; is enim non omnium liberum arbitrium per peccatum primi paren­ tis asserit infirmatum, aut certe ita laesum putat ut tamen quidam valeant sine revelatione Dei mysterium salutis ae­ ternae posse conquirere; quod, quam sit contrarium, ipse Dominus probat, qui non aliquos, sed neminem ad se posse venire testatur, nisi quem Pater attraxerit»5; et «nullus mi­ ser de quacumquem miseria liberatur, nisi qui Dei misericor­ dia praevenitur, sicut dicit Psalmista: cito anticipent nos mi­ sericordiae tuae, Domine,; et illud: Deus meus, misericordia eius praevaniet me»6; quia «nemo habet de suo nisi menda­ cium et peccatum; si quid autem habet homo veritatis atque iustitiae, ab illo fonte est quem debemus sitiri in hac eremo, ut ex eo quasi guttis quibusdam irrorati non deficiamus in ' 1 3 4 ' * S. Coelestinus I, Indiculo, Denz 131 Ibidem, Denz. 133. Ibidem, Denz. 134. CoNCH.lt M Arausicanlm II, Denz 180 Ibidem, Denz. 181. Ibidem, Denz.. 187. Ari. 6: Ad praeparationem ad gratiam 331 via»1; «ac sic, secundum supra scriptas Sanctarum Scriptu­ rarum sententias vel antiquorum Patrum definitiones, hoc Dee propitiante, et praedicare debemus, et credere, quod per peccatum primi parentis, ita inclinatum et attenuatum fuerit liberum arbitrium, ut nullus postea aut diligere Deum sicut oportet, aut credere in Deum aut operari propter Deum quod bonum est, possit nisi eum gratia misericordiae divinae praevenerit»1 2. β) Et quidem isti omnes quoad omnia, quae ad salutem conducunt, egent gratia Dei, ita «ut sancta cogitatio, pium consilium omnisque motus bonae voluntatis ex Deo sit, quia per illum aliquid boni possumus, sine quo nihil possumus» 3; ut sic «et bonae voluntatis exordia et incrementa probabi­ lium studiorum et in eis usque ad finem perseverantia, ad Christi gratiam referamus»4*; «quod adeo totum divini ope­ ris esse sentitur» \ «His ergo ecclesiasticis regulis et ex divi­ na sumptis acutoritate documentis, ita adiuvante Domino confirmati sumus, ut omnium bonorum affectuum atque operum et omnium studiorum omniumque virtutum quibus ab initio lidei ad Deum tenditur, profiteamur auctorem»6. 342. Haeretica est etiam alia affirmatio semipelagiana, quod scilicet homo adultus, normaliter loquendo, possit per proprias vires se disponere ad gratiam Dei suscipiendam. Haec enim dispositio positiva tripliciter intelligitur a semipelagianis, ut ex dictis suo loco patet, scilicet per modum dispositionis moralis imperfectae, quae est oratio impetratoria; aut per modum dispositionis moralis perfectae, quae est meritum; aut per modum dispositionis physicae seu verae praeparationis psychologicae per inchoationem actus saluta1 2 ’ 4 ’ 6 Ibidem, Denz. 195. Ibidem, Denz. 199. S. Coi i.i sriNi s I, Indiculo, Denz. 135. Ibidem, Denz. 139. Ibidem. Ibidem, Denz. 141. 332 L. I, Q CIX: De necessitate gratiae in specie ris, idest elicientiam actuum imperfectorum ad salutem peninentium. Atqui sub isto triplici respectu est damnata ab Eccle­ sia talis positiva dispositio, tum quasi in globo tum etiam singillatim. a) In globo quidem, uti apparet ex hoc canone Concilii Arausicani II: «Si quis sine gratia Dei credentibus, volenti­ bus, desiderantibus, conantibus, laborantibus, vigilantibus, studentibus, petentibus, quaerentibus, pulsantibus nobis, misericodiam dicit conferri divinitus, non autem ut creda­ mus, velimus, vel haec omnia, sicut oportet, agere valeamus, per infusionem et inpirationem Sancti Spiritus in nobis fieri confitetur, et aut humilitati et oboedientiae humanae sub­ jungit gratiae adiutorium, nec, ut oboedientes et humiles simus, ipsius gratiae donum esse consentit, resistit Apostolo dicenti: quid habes quod non accepisti (I Cor. 4, 7), et gratia Dei sum id quod sum (I Cor. 15, 10)»’. β) Singillatim etiam. Nam, primo, relative ad desiderium salutis et ad petitionem seu impetrationem cius a Medico divino, habentur in primis damnatio doctrinae pistorien­ sium, iuxta quam homo in statu naturae « relictus propriis luminibus disceret de sua caeca ratione diffidere, et ex suis aberrationibus moveret se ad desiderandum auxilium supe­ rioris luminis»: doctrina, ut iacet, captiosa est, atque inte­ llecta de desiderio adiutoriii superioris luminis in ordine ad salutem promissam per Christum, ad quod concipiendum homo, relictus suis propriis luminibus supponatur sese po­ tuisse movere: —suspecta, favens haeres i Semipelagianae»1. Similiter pistorienses dicebant «legem, si non sanavit cor hominis, effecisse ut sua mala cognosceret, et de sua in­ firmitate convictus desideraret gratiam mediatoris», «qua parte datur intelligi hominem sub lege sine gratia potuisse concipere desiderium gratiae mediatoris ordinatum ad salutem 1 Concilium Arausicanum II, Denz. 179. Pius VI. Constitutio Auctorem fidei, Denz. 1518. Art. 6: Ad praeparationi m ad gratiam 333 promissam per Christum, quasi non ipsa gratia faciat ut invo­ cetur a nobis; damnatur veluti «propositio, ut iacet, captio­ sa, suspecta, favens haeresi semipelaginae» *. Et revera in Concilio Arausicano II definitur: «Si quis ad invocationem humanam gratiam Dei dicit posse conferri, non autem ipsam gratiam facere ut invocetur a nobis, con­ tradicit Isaiae prophetae vel Apostolo dicenti (Isaias, 65, 1; Rom. 10, 20): inventus sum a non quaerentibus me; palam apparuit his, qui me non interrogabant»2. Unde et Ecclesia singulis diebus petit ut «cuncta nostra oratio et operatio» a Deo semper incipiat et per Deum coepta finiatur (Ad Pri­ mam); et Deum ipsum precatur: «pateant aures misericor­ diae tuae, Domine, precibus supplicantium, et, ut petenti­ bus desiderata concedas, fac eos quae tibi sunt placita pos­ tulare»3. Secundo, omne etiam meritum respuitur ut constat ex textibus sequentibus: «non dubitemus ab ipsius gratia om­ nia hominis merita praeveniri, per quem fit ut aliquid boni et velle incipiamus et facere»45; quia «tales nos amat Deus quales futuri sumus ipsius dono, noti quales sumus nostro merito»', sed fatendum est «nullis meritis gratiam praeveni­ ri. Debetur merces bonis operibus si fiant, sed gratia quae non debetur, praecedit ut fiant»6. «Hoc etiam salubriter profitemur et credimus, quod in omni opere bono nos non incipimus, et postea per Dei misericordiam adiuvamur, sed ipse nobis nullis praecedentibus bonis meritis, et fidem et amorem sui prius inspirat, ut et baptismi sacramenta fideli­ ter requiramus et post baptismum cum ipsius adiutorio ea, quae sibi sunt placita, implere possimus»7. ' 1 ·’ 4 5 * Ibidem, Denz. 1519, 1520. Concilium Arausicanum II, Denz. 176. Oratio super populum, ferla IV post dominicam IV Quadragessimae. S. Coei.estinus I, tudiculo, Denz. 141. Concilium Arausicanum II, Denz. 185. Ibidem, Denz. 191. Ibidem, Denz. 200. I SWMWA WtQA 334 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie Et Concilium Tridentinum definit: «Cum vero Apostolus dicit iustificari hominem per fidem et gratis (Rom. 3, 22, 24), ea verba in eo sensu intelligenda sunt, quem perpetuus Ecclesiae Catholicae consensus tenuit et expressit, ut scilicet per fidem ideo iustificari dicamur, quia fides est humanae salutis initium, fundamentum et radix omnis iustificationis, sine qua impossibile est placere Deo (Heb. 11, 6) et ad eius consortium pervenire: gratis autem iustificari ideo dicamur, quia nihil eorum quae ad justificationem praecedunt, sive fides, sive opera, ipsam iustificationis gratiam promeretur. Si enim gratia est, iam non ex operibus, alioquim, ut idem Apostolus inquit, gratia iam non est gratia (Rom. 11,6) *. Tertio, denique, omnis positiva praeparatio seu dispositio excluditur. Nam «si quis, ut a peccato purgemur (in quo om­ nes sumus post lapsum Adae), voluntatem nostram Deum exspectare contendit, non autem ut etiam purgari velimus, per Spiritus Sancti infusionem et operationem in nobis fieri confitetur, resistit ipsi Sipirtui Sancto per Salomonem di­ centi: praeparatur voluntas a Domino (Prov. 8, 35, iuxta Sept.), et Apostolo salubriter praedicanti: Deus est qui ope­ ratur in nobis et velle et perficere pro bona voluntate (Phil. 2, 13)»2. Item, «si quis, sicut augmentum, ita etiam initium fidei ipsumque credulitatis affectum, quo in cum credimus, qui iustificat ipium, et ad regenerationem sacri baptismatis pervenimus, non per gratiae donum, idest per inspirationem Spiritus Sanctis corrigentem voluntatem nostram ab infide­ litate ad fidem, ab impietate ad pietatem, sed naturaliter nobis inesse dicit, apostolicis dogmatibus adversarius approba­ tur»’. «Suam voluntatem homines faciunt, non Dei, quando id agunt quod Deo displicit; quando autem id faciunt quod volunt, ut divinae serviant voluntati, quamvis volentes agant quod agunt, illius tamen voluntas est a quo et praepa' Concilii m Tridentini m, Ses. 6, c. 8, Denz. 801. 2 Concilii m Arausicam μ II, Denz. 177. 3 Ibidem, Denz. 178. ART. 6: Al) PRAEPARATIONEM AO GRATIAM 335 raturet iubetur quod volunt» ‘; «ut nulli alterius deberet esse ambiguum fidem quoque ipsam venire de gratia»1 2. Et clarius adhuc Concilium Tridentinum definit omnem positivam dispositionem ad gratiam seu justificationem esse ex Dei gratia praeveniente, non ex nostro libero arbi­ trio. «Declarat praeterea (Santa Synodus) ipsius iustificatio­ nis exordium in adultis per lesum Christum praeveniente gra­ tia sumendum esse, hoc est, ab eius vocatione, qua nullus eorum exsistentibus meritis vocantur, ut qui per peccata a Deo aversi erant, per eius excitantem atque adiunvantem gratiam ad convertendum se ad suam ipsorum iustificationem, eidem gratiae libere assentiendo et cooperando, dispo­ nuntur ita, ut tangente Deo cor hominis per Spiritus Sancti illuminationem, neque homo ipse nihil omnino agat, inspi­ rationem illam recipiens, quippe qui illam et abicere potest, neque tamen sine gratia Dei movere se ad iustitiam coram illo libera sua voluntate possit... Disponuntur autem ad ipsam iustitiam dum, excitati di­ vina gratia et adiuti, fidem ex auditu concipientes, libere moventur in Deum, credentes vera esse quae divinitus reve­ lata et promissa sunt, atque illum in primis a Deo iustificari impium per gratiam eius, per redemptionem quae est in Christo lesu (Rom. 3, 24); et, dum peccatores se esse intelli­ gentes, a divinae iustitiae timore, quo utiliter concutiuntur, ad considerandam Dei misericordiam se convertendo, in spem eriguntur, fidentes Deum sibi propter Christum propi­ tium fore, iliumque tamquam omnis iustitiae fontem diligere incipiunt, ac propterea moventur adversus peccata per odium aliquod et detestationem, hoc est per eam poeniten­ tiam quam ante baptismum agi oportet (Act. 2, 38); denique, dum proponunt suscipere baptismum, inchoare novam 1 Ibidem, Denz. 196, 2 Bonieacius II, approbans Concilium A rausicanum II. Denz. (edit. 16, 1928) 3038. 336 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie vitam et servare divina mandata» *; et «hanc dispositionem seu praeparationem iustificatio ipsa consequitur»12. Unde «si quis dixerit, sine praeveniente Spiritus Sancti inspiratio­ ne atque eius adiutorio hominem credere, sperare, diligere aut poenitere posse, sicut oportet, ut ei iustificationis gratia con­ feratur, A. S.»3. 343. b) Ex auctoritate Sacrae Scripturae, cuius principa­ les textus adducunt Concilia: In primis gratia Dei necessaria est pro omnibus homini­ bus ut ad iustitiam veniant, et quidem quantum ad omnia quae spectant ad salutem eorum. o) Quoad omnes, dicente Apostolo: «iustitia autem Dei per fidem lesu Christi in omnes et super omnes, qui credunt in eum; non enim est distinctio: omnes enim peccaverunt, et egent (carent) gratia Dei: iustificati gratis per gratiam ipsius, per redemptionem, quae est in Christo lesu»4. «Nemo potest venire ad me nisi Pater qui misit me traxe­ rit eum»5; «nemo potest dicere: Dominus lesus, nisi in Spiri­ tu Sancto»6. Et quoad sensum potius quam quoad verba, Concilium Arausicanum II citat verba Ioan. 3, 27: «nemo habet quidquam nisi illi datum fuerit desuper»7. β) Quoad omnia pertinentia quoquomodo ad salutem. «Sine me nihil potestis facere»8; «quid habes quod non acce­ pisti?»9 «omne datum bonum et omne donum perfectum de­ sursum est, descendens a Patre luminum» l0; «non quod si­ mus idonei cogitare aliquid a nobis quasi ex nobis, sed suffi· 1 2 3 4 s 6 7 • ’ 10 Concilium Tridentinum, Ses. 6, c. 5-6, Denz. 797-798. ibidem, c. 7, Denz. 799. ibidem, can. 3, Denz. 813. Rom. 3. 22-24. Cf. Caietanum, Commentaria in h. I. Ioan. 6, 44. / Cor. 12, 3. Concilium Arausicanum II, Denz. 181 199. loan. 15, 5. l Cor. 4,7. Jac. 1,17. Art. 6: Ad praeparationem ad gratiam 337 cientia nostra ex Deo est» ‘. «Cum metu et tremore vestram salutem operamini; Deus est enim qui operatur in vobis et velle et perficere pro bona voluntate» *2 «confidens hoc ipsum, quia qui coepit in vobis opus bonum, perficiet usque in diem lesu Christi»3. Et sic in particulari: 1.°, fides est donum Dei: «gratia sal­ vati estis per fidem, et hoc non ex vobis, Dei enim donum est»4; «vobis datum est pro Christo non solum ut in eum cre­ datis, sed etiam ut pro illo patiamini»5; «misericordiam consecutus sum ut fidelis essem»6. «Sunt quidam ex vobis qui non credunt; sciebat enim ab initio lesus qui essent non credentes et quis traditurus esset eum, et dicebat: propterea dixi vobis, quia nemo potest venire ad me nisi fuerit ei da­ tum a Patre meo»7. 2.°, pariter oratio et invocatio: «similiter autem et Spiritus adiuvat infirmitatem nostram, nam quid oremus, sicut oportet, nescimus; sed ipse Spiritus postulat pro nobis gemitibus inenarrabilibus; qui autem scrutatur corda, scit quid desideret Spiritus, quia secundum Deum postulat pro sanctis»8; «quia nemo potest dicere Dominus lesus, nisi in Spiritu Sancto»9, cum nec cogitare possimus ex nobis ea quae ad nostram salutem pertinentl0* . Nec mi­ rum, quia in negotio salutis debemus creari, rursus generari, a morte resuscitari11. 344. c) Ex auctoritate Sanctorum Patrum. lam Augusti­ nus hac in re usus est argumento traditionis, tum contra ' 2 3 4 ’ 6 « * 10 " II Cur. 3,5. Phil. 2, 12-13. Phil. 1,6. Eph. 2, 8. Phil. 1,29. I Cor. 7.25; 1 Tim. \3. loan. 6, 65-66, Rom. 8, 26-27. I Cor. 12, 3. // Cor. 3, 5. Eph. 2, 10; loan. 3. 7; Eph. 2, 5-6. 338 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie Sï. LObvSWWlRSITYlibraries pelagianos, tum etiam contra scmipelagianos, adversus quos specialiter adhibet testimonium Cypriani, Ambrosii el Gregorii Nazianzeni *. Similiter Hieronymus, qui arguit maxime ex lege orandi. «Lege —inquit— totum psalterium, omnes Sanctorum voces, nihil erit nisi ad Deum in cunctis operibus deprecatio. Ex quo perspicue ostenditur te aut Dei ignorare gratiam, quam to­ llis in partibus, aut si in partibus dederis quod nequaquam te velle manifestum est, in nostram sententiam transire, qui sic liberum homini servamus arbitrium, ut Dei per singula adiutorium non negemus*2. 345. B) Ex ratione theologica, et quidem triplici, nempe ex ipso conceptu gratiae, ex natura dispositionis positivae ad gratiam, et ex ipsa conditione hominis lapsi. a) Ex ipso conceptu gratiae. Homini positive praeparato ad gratiam debetur gratia, sicut omnis forma debetur subieclo positive ad eam praeparato seu disposito. Atqui contra rationem gratiae est quod sit debita seu reddita nisi sibi ipsi, quia gratia ex eo dicitur quod gratis datur. Ergo contra ip­ sam rationem gratiae est quod homo per proprias vires na­ turales se positive praeparet ad gratiam, nempe esset contra notionem gratuitatis gratiae, quae fundamentalis est. Non ergo debetur naturae, sed sibiipsi actualiter praeparanti na­ turam. b) Ex ipsa ratione dispositionis positivae ad gratiam. Dis­ positio positiva ad gratiam est opus vere salutare, idest ad salutem vere et proprie conducens, licet forte non sit opus perfecte meritorium. Atqui homo ex propriis viribus sine gratia nequit velle et facere ullum opus salutare, ut patet ex S. Augustinus, De dono perseverantiae, cap. 19, nn. 48-50, ML 45, 1025; Epistola 217 ad Vitalem, cap. 5-7, nn. 16-26, ML. 33, 985-987, ubi totam doctrinam catholicam comprehendit duodecim propositionibus, quas statim explicat et vindicat; et saepius alib. Cf. apud Beraza, De gratia. nn. 203, 364, 374, quaedam Patrum testimonia collecta. 2 S. Hieronymus, Dialogus contra pelagianos, lib. I, n. 5, ML. 23, 523. Art. 6: Ah praeparationem ad gratiam 339 dictis articulo secundo. Ergo homo ex propriis viribus sine gratia nequit physice se disponere ad gratiam suscipiendam. c) Ex propria conditione hominis lapsis. Se praeparare po­ sitive ad gratiam idem est ac se converti ad Deum prout est auctor gratiae. Atqui homo lapsus nequit se converti ad Deum ut est auctor gratiae pei' proprias vires sine gratia, quia neque converti potest ad Deum ut est auctor naturae, ut constat ex dictis articulo tertio; e contra, conditio eius est esse aversus a Deo. Ergo homo lapsus, natione proprii status, nequit se positive praeparare ad gratiam, etiam in ordine mere naturali. Unde patet quod ista triplex ratio gradualiter procedit: prima, ex ipso conceptu gratiae per contrapositionem ad na­ turam; secunda, ex ipso conceptu dispositionis positivae ad gratiam, quasi ex elevatione eius; tertia, ex ipso conceptu hominis lapsi, quasi ex eius depressione; et ideo prima ratio est ordinis metaphysici, secunda est ordinis physici et tertia est ordinis moralis; et sic successive demonstrant impossibi­ litatem metaphysicam, physicam et moralem positivae dis­ positionis ad gratiam sine gratia. B. De necessitate huius gratiae secundum scientiam th eolog icam 346. Munus theologi est ulterius explicare et iustificare doctrinam fidei relate ad hanc necessitatem gratiae Dei ut homo praeparetur ad gratiam habendam; et quidem haec ulterior explicatio reducitur ad duo puncta: 1.° quaenam sit haec necessitas, an physica vel moralis, ad quod iuvat eam considerare non solum relate ad hominem in statu naturae lapsae, sed etiam in statu naturae integrae et consequenter etiam relate ad angelos, si in naturalibus donditi fuissent; 2.°, dato autem quod sit necessitas physica et absoluta, quae­ nam sit haec gratia quae requiritur, utrum actualis vel habi­ tualis. 340 L. I. Q. CIX: De necessitate gratiae in specie I S^TEYTHIT λΠΓίΏMHÛSMVOT SS 1) Quomodo gratia sit necessaria ut homo praeparetur ad gratiam habitualem 347. In hoc puncto non semper theologi fuerunt eius­ dem sententiae, imo nec unus S. Thomas videtur fuisse sem­ per sibi constans. Unde necesse est primo exponere historice doctrinas theologorum; et postea systematice et speculative secundum sana principia theologica quaestionem dirimere1. a) Expositio historica theologiae huius quaestionis J 348. Ergo omnes illi theologi qui ponebant angelos et hominem fuisse conditos in solis naturalibus sine iustitia gratuita, sed cum sola iustitia originali, concedebant eos per vires naturales et per dona praeternaturalia gratiae gratis datae posse aliquo modo se disponere positive ad iustitiam gratuitam suscipiendam; immo et eam de congruo mereri posse; et haec erat praecise una ex rationibus quibus move­ bantur ad talem statum ponendum, ut scilicet tam angelus quam homo se disponerent ad gratiam per naturam, et sic verificaretur effatum Augustini in tota linea: «qui creavit te sine te, non salvabit (=iustificabit) te sine te»2. Rem perspicue exponit Alexander Halensis, qui quaerens «utrum primus homo conditus fuit in gratia», respondet «ipsum fuissse conditum solummodo in naturalibus, non in gratuitis gratum facientibus», et ait quod haec sententia 1 Pro expositione historica potest utiliter consuli A. Landgraf, Die Vorbereitung auf die Rechtfertignung und die Eingiessnng der heiligmachunden Gnade in der Frühscholastik, apud «Scholastik» 1931, pp 42-62, 222-247, 354-380, 481-504; et Die Erkenntnis der helfunken Gnade in der Fnihscholastik, apud Zeitschrif Kath. theol.-, 1931, pp. 177-238. 403-437, 562-591. Ci. Recherches de Théol.anc. et médiéval», avril 1932, nn. 1019-1020, p. 518. : S. Augustinus, Sermo /69, cap. 11, n. 13, ML. 38, 922. Art. 6: A» praeparationem AD GRATIAM 341 melius commendat maiestatem, sapientiam et bonitatem divinam, quam sententio opposita, quod quidem, quantum ad bonitatem divinam, ita evolvit: «ordo etiam bonitatis in hoc manifestatur, quia divina bonitas sic suam bonitatem communicat rationali creaturae ut non tantum tribuat ei effectum boni, sed etiam potentiam cooperandi quodam modo, ut sic perfectius communicet se creaturae huiusmodi. Et ideo, sicut noluit dare gloriam homini quin praecederet in homine quodam modo meritum condigni per usum gra­ tiae —opus enim caritatis omnia meretur ex condigno— sic noluit dare gratiam nisi praeambulo merito congrui perbo­ num usum naturae, ut sic homo efficeretur gloriosior et lau­ dabilior. Et hoc totum spectat ad summam bonitatem, cuius erat hominem facere optimo modo et ordine secundum com­ parationem ad complementum gloriae. Deus enim secun­ dum legem communem requirit aliquam praeparationem et dispositionem a parte nostra ad hoc quod infundat alicui gratiam sive in eo cui intendit, ut in adulto, sive in alio adiuvante, secundum quod contingit in parvulo. Et ideo gra­ tia non fuit homini concreata, sed dilata fuit quousque homo per actum et usum rationis quodam modo se disponeret ad illam suscipendam, ut sic verificetur illud Augustini in primo homine: qui creavit te sine te, non iustificabit te sine Et idem repetit ibidem in responsione ad 2 et 3, ubi ait quod «requirebatur ut processu temporis disponeretur (ani­ ma Adac) motu liberi arbitrii in Deum et bono usu gratis datorum, quo facto congruebat ut gratuita gratum facientia apponerentur. Quod autem dicitur (in obiectione) quod nu­ lla est melior praeparatio quam pura innocentia et recta vo­ luntas, dicendum quod hoc verum est quando haec insunt per motum liberi arbitrii sine usu rationis disponente et prae- 1 Alexander Halensis, Summa Theol., IP, II lib., η 505, in corpore artiiili, edit. cit. t. II, p. 730. I SZTdVHSn KUOTfclHÛSWVlS 342 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie parante ipsam animam et efficiente illam dignam dignitale congruitatis» Per gratis data autem intelligit ea omnia dona quaesunt citra ipsam constitutionem naturae et citra gratiam gratum facientem, sive sint quasi congenita, «ut habere bonum in­ genium et bonam eloquentiam», sive de se acquisibilia, «si­ cut dicimus virtutes naturales, mititatem, pietatem et huiusmodi»2. Quae verba Alexandri ad litteram fere sua fecit S. Bona­ ventura, nisi cum hac differentia, quod ea refert ad commen­ dationem divinae instil iae potius quam bonitatis divinae3. Et prius de angelo et de homine dixerat, quibus tribuit natu­ ralem facultatem petendi gratiam4. Attamen, pro homine in statu naturae lapsae videtur sal clare negare hanc potentiam se praeparandi vel disponendi, nisi adiuvetur a Deo per gratias gratia datas, quae, ex con­ textu, videntur esse gratiae actuales5. Qam impossibilitatem pro isto statu energice vindicave­ rat prius Guilelmus Alvemus: «etiam conatus gratiae, Dei praevenientis dona sunt, quando et ipsum desiderare gra­ tiam, gratis est, sicut dicit Augustinus in libro de correptione et gratia: desiderare autem gratiam, minus est et ante, ordine naturali, quam ipsum conari ad gratiam. Quapropter, si ip­ sum est gratiae, cum sit causa efficiens eius, quod est conari ad gratiam, gratia erit; quod utique verum est secundum rectam intentionem eius quod est conari; interdum tamen conari ad gratiam intelligitur abusive qui facit aliquid, quo facto, ad gratiam recipiendam est habilior, licet non intendat ad gratiam; intendere enim ad gratiam etiam gratia est, quia ipsum nosse gratiam non potest esse nisi ex gratia. ' 2 ' ‘ Ibidem, ad 3, p. 731 a. Ibidem, in fine corp, articuli, p. 730 a. S. Bonaventura, II Sent., dist. 29. an. 2, q. 2, edit. cit. ι. II, p. 703 b Ibidem. dist. 4, art. 1. q. 2, ad obiecta, p. 134. II Sent., dist. 28. art. 2, q. 1, p. 682. B Art. 6: Ad praeparationem ad graham 343 Aliud autem est longe conari redire ad innocentiam at­ que iustitiam, qualem natura suggerit et ostendit; aliud co­ nari ad sublimitatem gratiae, quam similiter gratia sola os­ tendit; fortassis enim possibile fuit naturae humanae in statu naturalis innocentiae, si ab illo per peccatum non cecidisset, si alia laesio vel vis quam ipsum peccatum secuta esset, ad illam redire et omnem maculam ex illo inhaerentem vel re­ lictam naturali poenitudine abradere atque abolere; ab alti­ tudine autem gratiae cadentes ad illam revolare naturae vi­ ribus per se impossibile est indubitanter» ’. 349. S. Albertus Magnus videtur non semper habuisse eamdem opinionem de hac re. In Sententiis sat clare osten­ dit se admittere in homine lapso vim naturalem se positive disponendi ad gratiam habitualem, et quidem dispositione perfecta et veluti exigitiva. Concedit enim quod naturalis po­ tentia liberi arbitrii lapsi «nonnisi imperfecte et per modum praeparationis est in bonum gratiae, sed in perfecta ordinatio­ ne et praeparatione in illud, et hoc est a dispositione mate­ riali», et ideo «talis voluntas semiplene est bona» et non totaliter bona*2. Similiter dicit: «si forma est in praecepto, quae forma a Doctoribus dicitur esse caritas, tunc non est in potestate nostra implere divina mandata; et tamen praecipiuntur nobis, quia in nobis possibile est aliquid facere, quo facto, habeamus potestatem ex gratia: hoc autem est facere quod in nobis est, quia, si hoc fecerimus, Deus inevitabiliter dat gratiam, quia ipse uno modo se habet semper ad nos, scili­ cet gratiam porrigendo, sed non uno modo nos habemus ad eum, quando avertimur; sed si convertimur, faciendo quod in nobis est, sta tim accipimus. Quia igitur antecedens ' Gi.it.l t.MUS Ai.vf.rnus, De sacramento poenitentiae, cap. 1, edit, cit p. 436 a. Cf. tamen ibici., p. 432 a in fine, et cap. 6, p. 445-446. 2 S. Albertus Magnus, II Seni., dist. 28, art. 1 ad 2, edit. cit. t. 27, p. 485 a. L. I, Q. CIX: De necessitate 344 gratiae in specie in potestate nostra est, ideo etiam consequens imperatur nobis» '. Tamen, non admittit eamdem vim naturae ad gratiam et gratiae ad gloriam, et ideo nequit de condigno mereri gra­ tia sicut gloria meretur per gratiam2. Attamen, pro angelis —et consequenter pro homine in primo statu— admittit possibilitatem merendi gratiam de con­ gruo, sicut dicebant Alexander Halensis et S. Bonaventura; ita enim ait: «quae gratiii habitualis (operans) stantibus (an­ gelis) est apposita ex merito congrui, non ex merito condigni; congruum enim fuit ut illis, qui ex solis naturalibus bonum aeternum elegerunt, apponeretur gratia qua illud efficaciter obtinere possent; et nihilominus iustum et congruum fuit ut illis qui libertate voluntatis se a bono illo averterunt ad bo­ num commutabile per illicitum amorem conversi sunt de­ lectatione propriae voluntatis contra Deum, gratia illa non apponeretur, qua umquam adiuvari possent ad conversio­ nem ad incommutabile bonum» 3. «Quod enim Magister vi­ detur dicere ex verbis Augustini quod conversio fuerit ante gratiam, intelligitur de illa conversione electionis qua ex li­ bero arbitrio elegit bonum incommutabile, quamvis ex solo libero arbitrio non posset proficere in illud; et ista conversio non fuit meritoria, nisi ex congruo, ut dictum est»4. Et pro homine expresse hoc etiam dicit; et ad textum Matth. 25, 15: «dedit unicuique secundum propriam virtu­ tem», respondet quod «dicitur ibi virtus conatus naturae et praeparatio ad gratiam, quo homo ex merito congrui, non condigni, efficitur dignus sive congruus ut recipiat maiorem vel minorem gratiam ex hoc quod maius vel minus negotia­ tur in gratiis a Deo sibi datis»; «ille enim est dc quo dicitur in Evangclio (Luc. 16, 10): qui fidelis est in minimo (idest ’ 2 ' 4 Ibidem, ad 4, p. 485 a. Ibidem, ad t, p. 485 a. Summa Theol., II. tract. h„ q. 18. memb. 4. edit. cit. t. 32, p. 248 a. Ibid, ad primam partem quaestionis, p. 248 b. / 'i Art. 6: Ad praeparationem ad gratiam 345 in bono usu liberi arbitrii et gratiae gratis datae), et propter hoc meretur merito congrui quod super multa in gratia gra­ tum faciente constituatur» ’. Sed in stain naturae lapsae omne meritum excludit: «Nu­ llus —inquit— alii meretur primam gratiam de condigno, sed dc congruo tantum; sibi autem nec de condigno nec de congruo omnino potest mereri; quia antequam habens gra­ tiam, non est dignus pane quo vescitur, ut dicit Augustinus, et tunc nihil potest mereri»1 2* . Sed alibi mitius sentit tum pro angelis tum pro homine, ita ut nullam dispositionem proprie dictam admittat, sed tan­ tummodo non ponere obstaculum seu impedimentum gratiae. Magis enim energicc respuit analogiam seu proportionem continuam inter naturam et gratiam, et gratiam et gloriam, quam in Sententiis. «Hoc falsum est —inquit— quod eodem ordine se habeat natura ad gratiam quo se habet gratia ad gloriam; quia gratia datur ad gloriam merendam, ad quod exigitur tempus, natura autem se non habet ad gratiam nisi suscipiendam, ad quod non exigitur aliud nisi quod non sit obstaculum in natura, eo quod largitas summi boni semper parata est dare gratiam, dum modo sit qui suscipiat et ad suscipiendum sit idoneus et capax gratiae sine obice»-. «Gratiam primam sibi nullus meretur, et hoc est verum. Unde Augustinus dicit quod hanc Deus operatur in nobis sine nobis. Unde ad hanc non exigitur nisi ut non sil obstacu­ lum. Unde ab ipso ex quo condita est natura, semper parati fuerunt ad gratiae susceptionem, cum ex tunc nullum fuerit obstaculum, nec defuerit ab eis largitatis divinae bonitas»4. «In operibus autem Dei, maxime in prima gratia quam Deus operatur in nobis sine nobis, non potest esse motus, quia 1 Summa Theol., II P., tract. 14, q. 90, memb, I, ad 4 et 6, t. 33, p. 174-175; et rationes easdem ac Alexander ct Bonaventura refert in corpore. Cf. tamen memb. 3 ad 7. p. 179 a. 2 // Sent., dist. 28, art. 2, p. 486 b. ' Summa Theol., II P., tract. 4, q. 18, memb. 1 ad 2, t. 32, p. 227 a. 4 Ibidem, ad 4, p. 227 b. I LIISUIAIW. SVMYVSS 346 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie nullus meretur eam, sed Deus operatur eam in natura inte­ llectuali ubi non invenit obstaculum» *. Quae tamen dixit secundum positionem eorum qui non admittebant angelos esse conditos in solis naturalibus, sed in gratia gratum faciente; nam secundum aliam positionem, si dicatur quod angeli in casto amore creati sunt, «dicunt quod hoc intelligitur quantum ad inclinationem naturae ad gratiam; natura enim inclinat ad gratiam et ad amorem summi boni et non inclinat ad amorem boni creati ut illud prae summo bono diligatur amore adulterino»1 2* . De homine etiam, specialiter in statu naturae lapsae, hoc fortius inculcat. «Profanum est dicere et haereticum de haeresi Pelagii quod voluntas vel praeveniat vel comitetur gra­ tiam, sed gratia praevenit sicut informans, praeparans et adiuvans... Unde profanum est dicere nisi quod gratia sem­ per praeveniat voluntatem et erigit eam ut velit bonum»J. Et solum potest dici quod «aliquando praevenit voluntas» dona gratis data (=naturalia)4. Et postea: «lustificatio impii —ait— non est a nobis, nec ab aliquo motu qui est a nobis, sed a Deo solo, qui causa virtutis et gratiae est in nobis, qua scilicet mens hominis sanatur et perficitur ut possit in opera meritoria, et tunc ipse motus dicitur a libero arbitrio, sed informatur gratia et virtute ut habeat virtutem merendi»5. «Motus liberi arbitrii ut causa nihil facit ad justificationem; nec enim est causa efficiens, nec formalis, sed solus Deus efficiens et gratia ope­ rans et virtus formalis causa. Sed motus liberi arbitrii in Deum et in detestationem peccati non exigitur nisi ut non ponatur obstaculum Spiritui Sancto, qui neminem iustificat invictum». «Et ideo Pelagius deceptus erravit ponens perfec1 1 ’ 4 ' * Ibidem, ad 5, p. 227 b. Ibidem, II P., membi, p. 228 a. Summa Theol., II P. tract. 16. q. 100, memb. I, t. 33, p. 246 a. Ibidem, ad 1, p. 226 a. Summa Theol. II P , tract. 16, q 104, memb. 3, p. 269 a. Ibidem, ad 1, p. 269 b. Art. 6: A» praeparationi.m ad graham 347 tioneni sanctitatis et justificationis in homine, quae in solo Deo est ul in causa, ut dictum est; licet in homine sit aliquid quo disponitur ad justificationem ex congruo, non ex condig­ no»*1. «Scilicet, ad justificationem exigitur voluntas consen­ tiens, non faciens, ne scilicet obstaculum ponatur Spiritui Sancto, qui facit gratiam in sanctis»2. «Qui enim facit quod in se est, exhibendo Deo se, statim accipit gratiam a Deo»3. Apparent ergo apud S. Albertum fluctuationes quantum ad vires naturae iustitiae in angelis et in nobis, propter fluc­ tuationes eius relate ad statum illum; sed relate ad naturam lapsam habetur quasi completa retractatio, ita ut nihil fere retineatur in Summa eorum quae in Sententiis dixerat; nam hoc in loco solum admittit negativam quamdam dispositio­ nem, scilicet non ponere obstaculum Spiritui Sancto, ad quod reducitur totum facere quod in se est: meritum autem nullum admittit. Sed in hoc reditu S. Albertus forte passus est influxum S. Thomae, qui Summam suam antea scripserat. 350. S. Thomas etiam aliam sententiam habuit iunior, sicut Albertus, aliam senior; cum hac tamen differentia, quod utrumque momentum clarius et vigorosius proponit quam S. Albertus. Ergo Angelicus semper accurate distinxit inter meritum gratiae et dispositionem ad gratiam. Et meritum ad gratiam proprie dictum semper negavit viribus et operibus naturae; sed hoc tractare pertinet ad q. 114, articulo 3; at quantum ad dispositionem ad gratiam diversimode sentit secundum di­ versa tempora. 351. Respectu angelorum et primi hominis, si primo con­ diti fuissent in puris naturalibus seu in mera iustitia origina­ li, tenuit in operibus ante Summam Theologicam eos posse Ibidem, ad I, p. 270 b. Ibidem, q. 105, memb. 2, p 273 b. 1 Ibidem, memb. I ad I, p. 272 a. 1 348 L. 1, Q. CIX: De necessitati gratiae in specu per vires naturales se positive et adaequate disponere seu praeparare ad gratiam, sicut dicebant Alexander Halensis et S. Bonaventura et S. Albertus, ut vidimus, non tamen sem­ per eodem vigore, sed in Sententiis rigidius, in Quodlibetis mitius. Nam in Sententiis, ad quaetionem «utrum angeli indigue­ rint gratia ad hoc quod converterentur ad Deum», respon­ det: «circa hoc est duplex opinio. Quidem enim dicunt quod ad conversionem meritoriam exigitur duplex gratia: una, gratum faciens, quae informat conversionis actum et merito­ rium reddit; alia gratis data, a qua elicitur substantia actus et quae liberum arbitrium inclinat ad volendum. Sed istam gratiam (=gratis datam) ponere non videtur necessarium, nisi ipsa libertas arbitrii gratia dicatur, quae procul dubio nobis a Deo est, vel aliquae occasiones quae quandoque dantur homibibus a Deo ad conversionem, ut instructio legis et castigatio ad humilitatem et alia huiusmodi, sine quibus tamen possibile est gratiam consequi, quia si homo facit quod in se est, Deus dat ei gratiam. Ad hoc au­ tem faciendum non exigitur aliquid aliud: illud enim ad quod non potest per se liberum arbitrium, non est in homine ut facienti illud: illud enim in nobis esse dicitur cuius nos do­ mini sumus. Unde positio ista implicat contradictionem, dum ponit quod ad faciendum illud quod in nobis est, libe­ rum arbitrium non sufficit. Et ideo aliter est dicendum quod ad eliciendum actum conversionis sufficit liberum arbitrium, quod se ad haben­ dam gratiam per hunc actum praeparat et disponit; sed effi­ cacia conversionis ad meritum non potest esse nisi per gra­ tiam; unde unus et idem motus est conversionis liberi arbi­ trii in quo gratia infunditur, qui est dispositio ad gratiam secundum quod exit a libero arbitrio, et meritorius secun­ dum quod gratia informatur. Et simile est etiam in motu contritionis, quo primo iustificatur impius... Motus autem voluntatis, qui disponit ad gratiam, est simplex et non con­ tinuus; ideo vel primus tantum est sufficiens dispositio ad Art. 6: Λι> praeparationem ad gratiam 349 gratiam, vel ultimus inter plures, qui agit in virtute omnium praecedentium, et ideo cum illo gratia infunditur» Et paulo supra de eisdem angelis dixerat: «Gratiam per naturalia nullus mereri potuit, per quae tamen ad eam se praeparare potest...» 1 2* . De homine etiam hoc concedit, si ponatur conditus in so­ lis naturalibus, iuxta aliorum opinionem Quod et expresse retinet adhuc in Quodlih. I, art. 8 —de cuius chronologia disputatur inter criticos, sed qui sine dubio est valde poste­ rior Sententiis—. Quaerit ibi «utrum primus homo in statu innocentiae dilexerit Deum super omnia», et ponit sibi hanc obiectionem: «Sic Deum diligere est maxima praeparatio mentis humanae ad gratiam consequendam. Primus autem homo in statu illo ponitur gratiam non habuisse, sed sola naturalia. Ergo non dilexit Deum plus quam se et super om­ nia», quia secus per sola naturalia maxime se praepararet ad gratiam. Et respondet: «Ad secundum dicendum quod naturali dilectione qua Deus super omnia naturaliter diligi­ tur, potest aliquis magis et minus uti; et quando in summo fuerit, tunc est summa praeparatio ad gratiam habendam». Et hanc differentiam ponit inter angelos et hominem in illo statu, quod in angelis, iuxta differentiam naturae est etiam proportionalis differentia conatus ad gratiam, et sic inaequalem gratiam secundum inaequalitatem naturae reci­ perent; sed in hominibus natura est eadem, et tamen non om­ nes eamdem mensuram gratiae reciperent, pro diversitate co­ natus naturalis diversorum: «quidquid sit de angelis, cer­ tum est quod nobis non infunditur gratia secundum mensu­ ram naturalium, sed magis secundum mensuram conatus»4. 1 S. Thomas,//Sent., dist. 5, q. 2, art I Cf. ibidem ad I. 2 It Sent., dist. 4, ari. 3, arg. 4 sed contra. ’ // Sent., dist. 20, q. 2, art. 3. 4 // Sent., dist. 3, exposito I P. textus in fine. Cf. etiam dist 29. art 3. in fine corporis. 350 L. I, Q CIX: De necessitate gr,\tiae in specie Scd haec in Summa Theologica retractavit, ubi ostendit ex­ presse quod angelus indiget auxilio gratiae supernaturalis ut se convertat ad Deum prout est auctor gratiae, quod est se praeparare ad gratiam; et ex professo volvit argumentum quod proposuerat in II Seni. dist. 5, q. 2, art. 1 et argu­ menta quae proponebantur a magistris et a seipso prius pro homine2. 352. Quantum vero ad hominem in statu naturae lapsae, laboriosius evolutionem fecit. Nam in I Sent, et in prioribus quaestionibus de Veritate et partim etiam in II Sent., docet hominem per proprias vires naturales liberi arbitrii posse se positive et complete seu perfecte praeparare ad gratiam, sicut dicebat etiam Albertus in II Sent.; postea vero in II et III Sent., hanc dispositionem positivam raducit ad remotam et imperfectam, et forte in eodem sensu loquitur in ultimis Quaestionibus De Veritate; in IV vero Sententiarum potius reducit omnia ad dispositionem mere negativam; donec finaliter in III Contra Gent, et in Quodlibeto I et in Commenta­ riis super Evangelia Matthaei et loannis et super Epistolas Paulinas, maxime vero in Summa Theologica, nullam dispo­ sitionem ex viribus naturae admittit, sed omenm dispositio­ nem reducit ad gratiam actualem praevenientem. Videamus documenta confirmantia hanc interpretatio­ nem et ostendentia paulatinam evolutionem mentis S. Tho­ mae. Primo, admittit dispositionem positivam adaequatam seu perfectam, uti apparet ex his textibus: «Actus praecedens caritatem ordinatur ad consequendam caritatem solum per modum dispositio­ nis (et nullo modo per modum meriti)... Sciendum est igitur quod actus qui praecedit caritatem, quandoque unus solus disponit ulti­ ma dispositione, ut infundatur caritas, secundum immobilitatem 353. divinae bonitatis, per quam unicuique largitur secundum quod ' I. 62. 2 ad 3. 3 1.95,1. Art. 6: An praeparationem ao gratiam 351 praeparatum est ad recipiendum; quandoque autem unus actus non disponit nisi dispositione remota, et sequens actus magis disponit, et sic deinceps, secundum quod ex multis bonis actibus pervenitur ad ultimam dispositionem, in quantum actus sequens semper agit in virtute omnium praecedentium, ut patet in guttis cavantibus lapi­ dem, quod non quaelibet aufert aliquid de lapide, sed omnes prae­ cedentes disponunt, et una ultima agens in virtute omnium praece­ dentium, in quantum scilicet invenit materiam dispositam per praecedentes, complet cavationem. Hoc autem ideo contingit, quia homo est dominus sui actus. Unde potest agere secundum totam virtutem naturae suae vel secundum partem; quod non contingit in illis quae agunt ex necessitate natu­ rae; semper enim agunt tota virtute sua. Quando ergo ita est quod homo non habens caritatem, ex tota virtute bonitatis naturalis sibi inditae movetur ad caritatem, tunc unus actus disponit eum ultima dispositione ut caritas sibi detur. Quando vero non secundum to­ tam virtutem, sed secundum aliquid eius praeparatur ad caritatem, tunc actus non est sicut dispositio ultima, sed remota, et per plures actus poterit pervenire ad dispositionem ultimam» «Operationes (naturales) animae se habent ad perfectiones infu­ sas solum sicut dispositiones. Dicendum est igitur quod mensura secundum quam datur caritas est capacitas ipsius animae, quae est er natura simul et dispositione, quae est per conatum operum; et quia secundum eumdem conatum magis disponitur natura melior, ideo qui habet meliora naturalia, dummodo sil par conatus, magis recipiet de perfectionibus infusis; et qui peiora naturalia quando­ que magis recipiet, si adsit maior conatus»1 2; et hoc ideo, «quia virtus recipientis non est consideranda secundum naturam tan­ tum, sed etiam secundum dispositionem conatus advenientem natu­ rae»3. Nec est eadem comparatio caritatis ad gloriam et naturae ad caritatem, quia «ipsa gratia est dispositio naturae ad gloriam; unde non requiritur quod interveniat alia dispositio inter carita­ tem et gloriam, sed inter naturam et gratiam cadit conatus medius quasi dispositio»4. Similiter in prioribus Quaestionibus De Veritate, quae sunt fere eiusdem temporis: «Gratiae causa non potest esse actus humanus 1 I Sent., dist. 17, q. 2, art 3. Ci // Sent., dist. 5, q. 2. art I, pro justifi­ catione impii. 2 I Sent., dist. 17, q. 1. art. 3. ’ Ibidem, ad 1. 4 Ibidem, ad 3. 352 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie per modum meriti, sed dispositio naturalis quaedam, in quantum per actus praeparatur ad gratiae susceptionem» '. Et in articulo 4 eiusdem quaestionis ponit sibi hanc difficulta­ tem: «Sicut dispositio naturalium bonorum est praeparatio ad gra­ tiam, ita per gratiam praeparamur ad gloriam. Sed in quocumque est praeparatio sufficiens ex naturalibus bonis, est invenire gratiam. Ergo et in quocumque est invenire gratiam, erit invenire glo­ riam...» Et respondet: «Nulla praeparatio disponit aliquid ad ha­ bendam aliquam perfectionem nisi suo tempore; sicut naturalis complexio disponit puerum ad hoc quod sit fortis vel sapiens, non quidem tempore pueritiae, sed tempore perfectae aetatis. Tempus autem habendi gratiam est simul cum tempore praeparationis natu­ rae; unde non potest inter utrumque aliquod impedimentum inter­ cidere, et sic in quocumque invenitur praeparatio naturae invenitur et gratia. Sed tempus habendi gloriam non est simul cum tempore gratiae; unde inter utrumque potest medium impedimentum inter­ cidere...». Admittit ergo minorem, scilicet praeparationem suffi­ cientem seu adaequatam vel ultimam ad gratiam ex bonis naturae. Postea insistit dicens quod «loco omnium quae natura aliis ani­ malibus providit, data est homini ratio, per quam et necessaria huius vitae sibi parare potest, et disponere se ad recipienda auxilia divinitus futurae vitae»2. «Si enim aliquis taliter nutritus (in silvis vel inter lupos) ductum naturalis rationis sequeretur in appetitu boni et fuga mali, certissime est tenendum quod ei Deus vel per intentam inspirationem revelaret ea quae sunt ad credendum neces­ saria, vel aliquem fidei praedicatorem ad eum dirigeret, sicut misit Petrum ad Cornelium»3; quia «quamvis non sit in potestate nostra cognoscere ea quae sunt fidei ex nobis ipsis, tamen, si nos fecerimus quod in nobis est, ut scilicet ductum naturalis rationis sequamur, Deus non deficiet nobis ab eo quod nobis est necessarium».4. «Vult tamen quod iste habeat gratiam quia praeparavit se, secundum mo­ dum loquendi quo dicitur quod dat sibi gratiam quia praeparavit se, ut coniunctio denotet dispositonem et non causam»5. «Etiam ad fidem habendam aliquis se praeparare potest per id quod in natura­ li ratione est...; sed simul homo se praeparare potest ad fidem ha­ bendam et ad alias virtutes et gratiam habendam»6. 1 2 1 4 5 De Veritate, q. 6, art. 2. „4 De Veritate, 14, 10 ad 15. De Veritate, 14, 11 ad 1. Ibident, ad 2. I Sent., dist. 41, art. 3 ad 1. 3 JU // Sent., dist. 28, art. 4 ad 4 Item, IV Sent., dist. 17, art. 2, qla. 2 ad 4 Art. 6: An praeparationem ad gratiam 353 «Homo per se praeparare potest se «ad gratiam»; et ideo aliis consentiendo, dicimus quod ad gratiam gratum facientem haben­ dam ex solo libero arbitrio se homo potest praeparare; faciendo anim quod in se est, gratiam a Deo consequitur; hoc autem solum in nobis est, quod in potestate liberi arbitrii constitutum est». 354. Secundo: postea tamen declinare videtur ad dispositionem quamdam remotam et inadaequatam tantum. «Opera bona ante do­ num gratiae facta, praemio suo sibi proportionato non carent; causant enim quamdam habilitatem ad gratiam, et secum etiam quamdam honestatem et jucunditatem et pulchritudinem habent, in quibus praecipue eorum praemium consistit» *. «Sed gratia ex­ cedit omnem proportionem naturae; unde actus naturales non possunt merita gratiae dici, sed dispositiones remotae tantum»12. Et in eodem sensu videtur loqui in De Veritate, 24, 1 ad 2, quan­ do ait quod «gratiam, quae opera meritoria facit, quamvis homo non possit ex libero arbitrio acquirere, potest tamen se ad gratiam habendam praeparare, quae ei a Deo non denegabitur, si fecerit quod in se est»; et postea in articulo 14 et maxime in articulo 15; qui ultimus articulus est omnino eiusdem mentalitatis ac II Sent., dist. 28, art. 4; ubi una cum operibus naturalibus, iungit gratias externas et pulsationes quasdam de se ordinis naturalis, ut videtur, licet propter finem supernaturalem. Quam quidem mitigationem sententiae redolent etiam sequen­ tia verba: «mensura caritati praefigitur a Deo secundum suam vo­ luntatem, et aliquo modo commensuratur ad conatum illius qui gra­ tiam recipit», quia aliquis post peccatum potest mullum et parum conari3; et «ille qui non habet caritatem potest plus conari, et ma­ gis recipiet»4. Non ergo simpliciter tenet quantitatem gratiae et caritatis commensurari secundum quantitatem conatus se ad eam praeparantis, sed maxime secundum Dei voluntatem, et secundario lanium, aliquo modo, secundum conatum. Et hac de causa non statim datur gratia ei qui ex naturalibus se ad eam disponit, sicut dicebat in De Veritate, sed quandoque multum temporis interce­ dit, usque dum per novum auxilium Dei, specialiter interius, adae­ quate disponatur: «haec cooperatio (=dispositio) quandoque 1 2 ’ 4 11 Sent., dist. 27, art. 4. Ibidem, ad 5. /// Seni., dist. 31. q. 1, ai t. 4, qla. 1, edit. Moos, 1933, n. 72. Ibidem, ad 4, n. 76. 354 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie din ante incipit quam gratia infundatur; quandoque autem, quia perfecta est, statim justificationem adiunctam habet» '. 355. Tertio, deinde, solam dispositionem negativam admittit. «Ad hoc ergo quod voluntas se ad gratiam iustificantem praeparet, oportet quod se in debita proportione ad Deum qui dat et ad gra­ tiam quae datur, ponat. Sed proportio ad Deum per naturae simili­ tudinem non est in potestate voluntatis (^dispositio positiva); simi­ liter, nec proportio capacitatis gratiae (=potentia obedientialis), quia haec ei praeexsistunt a creatione; unde relinquitur quod in ipsa voluntate sit appropinquare Deo per affectum et desiderium, et ordinari ad gratiam per remotionem impedimenti, quod quidem im­ pedimentum est peccatum: et ideo per displicentiam peccati et affec­ tum ad Deum se aliquis ad gratiam praeparat; et quando haec duo efficaciter facit, dicitur facere quod in se est et gratiam recipit»2. At negari nequit quod in hoc ultimo loco maxime insistit in displi­ centia peccati seu in remotione impedimenti, quamvis etiam nomi­ net affectum erga Deum. Quarto. Sed sat cito reegit contra istam doctrinam, ita ut nullam dispositionem ex viribus naturae proprie loquendo admittat. Nam in III Contra Gentiles, cap. 149 (circa 1258-1260) negat expres­ 356. se tam meritum quam dispositionem ad gratiam ex viribus natu­ rae et dispositionem attribuit gratiae actuali praevenienti: «prae­ venitur igitur divino auxilio ad bene operandum magis quam divi­ num auxilium praeveniat quasi merendo illud vel se praeparando ad illud» (secunda ratio). In Ad Hebraeos (circa 1259-65): «Gratia enim, etsi non habeatur ex meritis, alioquin gratia non esset gratia, tamen oportet quod homo faciat quod in se est, Deus autem voluntate sua liberalissima dat eam omni praeparanti se: ecce sto ad ostium et pulso; si quis aperuerit mihi, intrabo ad eum (Apoc. 3, 20); qui vult omnes salvos fieri (I Tim. 2, 4). Et ideo gratia Dei nulli deest, sed omnibus quan­ tum in se est se communicat, sicut nec Sol deest oculis caeci. Dicit ergo: contemplantes ne quis desit gratiae Dei. Sed contra: quia si gratia non datur ex operibus, sed tantum ex hoc quod aliquis non ponit obstaculum: ergo habere gratiam de- ’ IV Sent., dist. 17, q. 1, art. 2, qla. I ad 1. HH /V Sent., dist. 17, q. I, art. 2, qla. 2. Cf tamen responsionem ad objec­ ta, ubi adhuc redolet doctrinam // Seni. Art. 6: An praeparationem ao gratiam 355 pendet ex solo libero arbitrio et non ex electione Dei, quod est error Pelagii. Respondeo: Dicendum est quod hoc ipsum quod aliquis non ponit obstaculum, ex gratia procedit. Unde, si aliquis ponat, et tamen mo­ veatur cor eius ad removendum illud, hoc est ex dono gratiae Dei vocantis per misericordiam suam... Quod ergo a quibuscam remo­ vetur istud obstaculum, hoc est ex misericordia Dei; quod autem non removetur hoc est ex iustitia eius» ’. Similiter In loannem (circa 1269-1271): «Hoc ergo quod dicit: dedit eis potestatem filios Dei fieri, aut intelligitur de potestate natu­ rae, et hoc non videtur esse verum, quia infusio gratiae est supra naturam nostram; aut intelligitur de potestate gratiae, et tunc hoc ipsum est gratiam habere quod habere potestatem filios Dei fieri; et sic non dedit potestatem filios Dei fieri, sed filios Dei esse. Ad quod dicendum quod in datione gratiae requiritur in homine adidto ad iustificationem suam consensus per motum liberi arbitrii; unde quia in potestate homnis est ut consentiat et non consentiat, dedit eis potestatem. Dedit autem hanc potestatem suscipiendi gratiam dupliciter: praeparando et hominibus proponendo; sicut enim qui facit librum et proponit homini ad legendum dicitur dare potestatem legendi, ita Christus, per quem gratia facta est, ut dici­ tur infra, et qui operatus est salutem in medio terrae, ut dictiur in Psalmo 73, 12, dedit nobis potestatem filios Dei fieri per gratiae susceptionem. Secundo, quia hoc non sufficit, cum etiam liberum arbitrium indigeat ad hoc quod moveatur ad gratiae susceptionem, auxilio divinae gratiae, non quidem habitualis, sed moventis ^ac­ tualis), ideo dat potestatem movendo liberum arbitrium hominis ut consentiat ad susceptionem gratiae, iuxta illud Threnorum, 5, 21: converte nos, Domine, ad te, movendo voluntatem nostram ad amorem tuum, et convertemur Et hoc modo vocatur interior voca­ tio, de qua dicitur Rom. 8, 30: quos vocavit, interius voluntatem instigando ad consentiendum gratiae, hos justificavit, gratiam in­ fundendo»2. Quia «licet omnes res moveantur a Deo quadam gene­ rali motione, specialiter tamen ad hominis iustificationem necessa­ ria est gratia specialis» ’. Item in Quodlibeto /, art. 7 (erica 1269): «Ad errorem pelagianum pertinet dicere quod homo possit se ad gratiam praeparare absque auxilio divinae gratiae, et est contra Apostolum qui dicit ad Phil. 1,6: qui coepit in nobis opus bonum, ipse perficiet. 1 In Ad Hebraeos, cap. 12, lect. 3, p 436 1 In loannem, cap. I, lect. 6, n 3, p 37. ’ Ibidem, cap. 20, lect. 3, n. 4, p 493. 356 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie Dicendum est ergo quod homo indiget auxilio gratiae non so­ SSÏSVWI I-LISUIMKÎI SlftOT. ‘SS lum ad operandum, sed etiam ad hoc quod se ad gratiam praeparci, aliter tamen et aliter; nam meretur homo per actum virtutis, cum non solum bonum agit, sed bene, ad quod requiritur habitus, ut dicitur in II Ethicorum, et ideo ad merendum requiritur habitualis gratia; sed ad hoc quod homo se praeparet ad habitum consequen­ dum, non indiget alio habitu, quia sic esset procedere in infinitum; indiget autem divino auxilio, non solum quantum ad exteriora mo­ ventia (gratia actualis exterior, ut dicebat in Sententiis et in De Veritate), prout scilicet ex divina providentia procurantur homini occasiones salutis, puta praedicationes, exempla et interdum aegri­ tudines et flagella, sed etiam quantum ad interiorem motum, prout Deus cor hominis interius movet ad bonum secundum illud Prov. 31, 1: cor regis in manu Dei; quocumque voluerit, vertet illud». In Matthaeum, cap. 25 (circa 1271-1272): «Item, alius error fuit qui dixit quod initium gratiae fuit a nobis. Et contra hoc obiicit Augustinus per verbum Apostoli II Cor. 3, 5, qui dicit quod non sufficientes sumus cogitare aliquid a nobis quasi ex nobis. Sed quod est prius principium quam cogitatio? Et si cogitatio a nobis non est, ergo nec operatio. Unde qui plus conatur plus habet de gratia, sed quod plus conetur indiget altiori causa (secundum illud) Threnorum 5, 21: converte nos, Domine, ad te, et convertemur»1. In Ad Romanos 10, lect. 2 (circa 1272-1273): «Secundum senten­ tiam Domini, quae habetur Ioan. cap. 17, illi qui loquentem Domi­ num per se vel per eius discipulos non audierunt, excusationem habent de peccato infidelitatis, non tamen beneficium Dei consequentur, ut scilicet justificentur ab aliis peccatis vel quae nascendo contraxerunt vel male vivendo addiderunt, et pro his merito dam­ nantur. Si qui tamen eorum fecissent quod in se est. Dominus eis secundum suam misericordiam providisset, mittendo eis praedica­ torem fidei, sicut Petrum Cornelio et Paulum Macedonibus, ut ha­ betur in Act. 10 et \6.Sed tamen hoc ipsum quod aliqui faciunt quod in se est, convertendo se, scilicet ad Deum, ex Deo est movente corda ipsorum ad bonum (secundum illud Threnor. 5, 21): converte nos, Domine, ad te, et convertemur»2. Denique in Summa Theologica constanter et firmiter tenet hanc ultimam sententiam, ut apparet ex I, 23, 5, ubi tum meritum tum dispositonem quamcumque refert expresse ad auxilium divinum et ad effectus praedestinationis; 1,62, 2, pro angelis, etiam si essent ’ In Matt., cap. 25, edit. cit. p. 336. 2 Ad Romanos, 10, lect 2, edit. cit. p. 151-152. Cf etiam De Caritate, art. 2, ad 9 (circa 1270-1272). Λκγ. 6: Αι» praeparationi m ad gratiam 357 conditi in solis naturalibus, ut patet ex articulo 3, ad 3, Vide etiam articulum 6, cum responsionibus ad obiecta; I-II, 5, 5 una cum articulo 6 et 7; 9, 6 ad 3 in fine responsionis; 89, 6, 109, 6; 112, 2-3; 114, 5-7; II-II, 2, 9; q. 6; 24, 2-3; III, 69, 8; 86 et 88 (circa 1267-1273). 357, Tenebat autem prius S. Doctor possibilitatem dispo­ sitionis positivae etiam adaequatae, quia admittebat possibili­ tatem servandi totam legem Dei naturalem et supernaturalem quantum ad susbtantiam operis, ut vidimus articulo 4; negati­ vam vero tenebat etiam, quia tenebat hominem sine gratia per solas vires liberi arbitrii posse vitare omnia peccata mor­ talia, ut dicemus exponendo articulum 8. Numquam tamen admisit meritum, sicut neque admiserat possibilitatem ser­ vandi legem quoad modum meritorium, ut vidimus articulo 4. Sicut ergo relate ad observationem legis putabant commu­ niter antiqui theologi quaestionem solvere contra pelagianos distinguendo inter observationem meritoriam seu quoad mo­ dum meritorium, et quoad solam substantiam operis praecep­ ti, ita hic credebant sat ab haeresi recessisse negantes prae­ parationem meritoriam ad gratiam, et concedentes libero ar­ bitrio vires naturales ad omnem aliam dispositionem citra meritum, tam scilicet negativam quam positivam. Non enim initio sat bene cognoscebant totam doctrinam pelagianam et semipelagianam, sed postea, ex magis accurata lectione Augustini; sed, sicut non pervenerant usque ad purum pelagianismum quantum ad observationem legis divinae, licet plus iusto ad illum accederent; ita in praesenti quaestione non inciderunt in purum semipelagianismum, quamvis limi­ tes eius videantur attigisse. Unde nihil mirum, si reactio S. Thomae contra priorem suam positionem quasi semipelagia­ nam tardius et difficilius venerit quam reactio contra posi­ tionem suam nimis faventem pelagianismo. Ubi notanda venit psychologia S. Thomae qui, pro maiore gradu ingenii, et fortius erravit quam alii magni, et fortius etiam reegit contra suum primaevum errorem, negans etiam ipsam negativam dispositionem ad gratiam quam adhuc re­ tinebat S. Albertus Magnus. Et fortasse reactio haec S. Tho- 358 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie mae influxum habuit super ipsum S. Albertum in sua Summa Theologica, quae posterior est morte S. Thomae, ut videtur 358. Explicatur autem facile aequivocatio haec S. Tho­ mae iunioris, tum ex doctrina aliorum theologorum sui tem­ poris, maxime vero S. Alberti Magni, magistri sui; tum spe­ cialiter ex lectione directa Collationum Cassiani, quas sin­ gulis diebus perlegebat, ad exemplum S. Dominici, ut legi­ tur in vita eius, ex qua magnam devotionem colligebat, ex qua postea facilius in speculationem surgebatUnde sen­ sim, ignorans Cassianum fuisse semipelagianum, ebibit ve­ nenum doctrinae eius, quam non reicit usque dum persona­ liter legeret S. Augustinum corrigentem errorem semipela­ gianum. Revera ex comparatione Cassiani cum prioribus scriptis S. Thomae, illico deprehenditur parentela litteraria —quam vocant—. El quia res est cuiusdam momenti, liceat nobis hoc examen facere. 1) Ergo Cassianus maxime insistit in hoc quod negotium salutis totum pendet ex cura divinae providentiae, quae nos semper, diversis licet viis, ad bonum conducit» 12*, quam appe­ lai etiam divinam protectionem, benignitatem ', sicut ma­ tris tenerrimae45. Hoc etiam inculcat S. Thomass, sub nomi­ ne divinae providentiae, qua misericorditer homo ad bonum dirigitur. 2) Haec divina providentia diversis viis nos conducit ad bonum, tum intus movendo nostram voluntatem, tum extra, nempe desideria inspirando6, opportunitates et occasiones quaerendo7, adhortationes salutiferas procurando8, impe­ 1 Cf. Petrum Calo, Edit. Prummer, n. 13, p. 32; G. de Toco, cap 21, p 95; B. Guidonis, cap. 15, p. 183-184. 2 Cassianus. Coli. /3, cap. 8, edit. Hurter, p. 413. J Ibidem, cap. 7, p. 410. 4 Ibidem, cap. 17. p. 442. 5 S. Thomas, II Sent., dist. 28, ari. 4; De Veritate, 24, 5. 6 Cassianus. Ibidem, cap. 8, p. 414. Ibidem, cap. 18, p. 443; cap. 13, p. 428; cap. 8, p. 414. • Ibidem, cap. 11. p. 422. Ari 6: Au praeparationem ao gratiam 359 diendo malum flagellis et resistentiis1; naturales conatus, qui surgunt ex virtutum seminibus et ex scintilla boni quae in nobis est2, excudendo, incitando, confovendo, confortan­ do, adiuvando, defendendo, protegendo, confirmando, incre­ mentum tribuendo3, specilaliter autem illuminando4, ct di­ rigendo5 seu directionem demonstrando6. Hoc quoque ex­ presse tradit S. Doctor, nempe intus et extra vel utroque modo excitando nostram voluntatem7, occasiones quaeren­ do vel praebendo ”, admonitiones procurando9 seu doctorem mittendo l0, instruendo per legem ”, castigando etiam ad hu­ militatem 12 et aegritudines corporis mittendo13; imo et inte­ rius inspirando ‘4, et maxime diligendo **5. 3) Sed in his omnibus nullum est meritum proprie dictum, sed semper gratia Dei vere gratuita16. Et similiter S. Tho­ mas, ut vidimus, omne meritum respuit pro natura lapsa. Specialiter meretur poenam quod comparetur ex una parte Coli. 13, cap. 11, p. 419-420, et ex alia IV Sent., dist. 17, q. 1, art. 2, qla. 1 ad 1, ubi magna apparet parentela litteraria. ' Ibidem, cap. 9, p. 414. 2 Ibidem, cap. 12, p. 426; cap. 7, p.410. ’ Ibidem, cap. 7, p. 410; cap. 8, p. 413; cap. 11, p. 421; cap 13, p. 428; cap. 14, p. 434; cap. 18, p. 444. 4 Ibidem, cap. 8, p. 413. 5 Ibidem, cap. 11, p. 421. 6 Ibidem, cap. 8, p. 414; cap. 9, p.417. 7 S. Thomas, II Sent., dist. 28, art. 4; De Veritate, 24, art. 14-15; IV Sent. dist. 17, q. 1, art. 2, qla. 2 ad 2. * // Sent. dist. 5, art. 1; dist. 27, ari. 6 ad 5; dist. 28, art. 4 in corp et ad 2 et 3. 9 Ibidem. 10 // Sent., dist. 28, ari. 4 ad 4 et aliis locis parallelis. 11 II Sent., dist. 5, art. 1. 12 Ibidem. ” De Veritate, 24, 15, et // Sent. loc. cit. 14 II Sent., loc. cit. ” II Sent, et De Veritate, 24. 15. 16 Cassianus, Coll. 13, cap. 13, p. 428-429; cap. 18, p. 443; De Coenob. Institutis, lib. 12, cap. 12, ML. 49, 447, 360 L. I, Q. CIX: Di. necessitate gratiae in specie Uno verbo: vocabularium Cassiani et S. Thomae coincidit, atque etiam modus generalis eo utendi, licet stilo sim­ pliciori et breviori S. Thomas: Cassianus Semina virtutum (c. 12, P- 426); scintilla boni (c. 8, p. 413); divina providentia (c. 8, p.413); occasiones et opportunitates (quinquies); adhortatio salutifera (c. 11, p. 422); directio divina (ter saltem); «peccare cupientibus explendae copiam subtrahit voluntatis; ad nequitiam properantibus obtistit» (c. 9, p. 414); Conatus exigui vel parvi (c. 13, p. 428; c. 14, p.434). S. Thomas Seminaria virtutum (ex Arist. saepius); rationis scintilla=synderesis) passim; divina providentia (II Sent, et De Verrit); occasiones (septies saltem); admonitio (II Sent.); directio (ter saltem); «castigatio ad humilitatem; aegritudine corporali» (II Sent., dist. 5, a. 1; De Verit. 14, 15); conatus etiam summus (I Sent., dist. 17 passim et II Sent.). 359. Ad sensum ergo apparet dependentia S. Thomae a Cassiano, bnmo ei in I Seni, videtur processisse ultra ipsum Cassianum. Dicamus ergo simpliciter S. Doctorem cum aliis theologis sui temporis, maxime cum Magistro suo S. Alberto incidisse in semipelagianismum, a quo tamen sat cito et energice liberatus fuit. Unde et politiores thomistae notave­ runt hanc mutationem. Capreolus, licet aegre, fatetur quod «dato quod in II Sent, fuisset illius mentis, tamen opposi­ tum tenuit in Summa, sicut patet I, 23, 5» *. Caietanus etiam 1 Capreolos, II Sent., dist. 29, art. 3 ad arg. Gragorii, t. IV, p. 326 s. Art. 6: Ad frai parationem ad gratiam 361 notat quod S. Thomas hoc in loco Summae «dicta sua in II Sent, ad meliorem sensum reducit, declarando et addendo» ‘, «quidquid in II Sent, minus digestum fuerit»1 2* ; et relative ad conatum pro suscipienda caritate ait quod S. Thomas in Summa factus est «seipso doctior» quam erat in I Sent ’. Ma­ gis aperte adhuc Dominicus de Soto: «Cum in II Sent., dist. 27 et 28, opinionem communem insequutus affirmasset tum quod homo ex naturalibus posset se disponere ad gratiam, tum quod dispositio illa esset meritum de congruo, postmodum in Summa, eloquia sacra et Patrum, cum primis Au­ gustini, sententias meditatius explorans, utrumque rectrac­ tavit»4. Et similiter alii, ita ut Salmanticenses appellent so­ lutionem communem 5. Sed alii, inter quos ipsi Salmanticenses, nequeunt hanc retractationem admittere: «Ut verum dicamus, haec solutio, licet facilis et communis sit, nobis tamen numquam potuit arridere»6. «Cuius oppositum non docuit S. Doctor in II Sent., dist. 28, q. 1, art. 4, ut quidem illi falso imponunt"7* . «Non est existimandus sensisse cum semipalagianis»g Quod adhuc hodie affirmant Schiffini et Beraza (pro causa Molinae laborantes) et Del Prado'1. Alii autem, ut Goudin10* 12 et Billuart", dicunt S. Doctorem mutasse modum loquendi tantum, non sententiam. E contra, quidam, ut Ripalda et Stufler'2, specialiter vero Lange" hanc evolutionem exagge Caietanus, /h Ι-Π, 109, 6, n. 6. Ibidem, n. 7 in fine. /«//-//, 24,3, n. 1. Dominicus di Soto, Dc natura et gratia, lib. II. cap 3. edit cit a. Salmanticenses, h. I., disp. 3, dub. 5, §5, n. 126, t. 9, p. 414 a. Salmanticenses, ibidem, p. 414 a. M. Serra, h. /., edit, cit., p. 278. L. Billot, h. I., edit. cit. p. 103. N. del Prado, h. !.. in fine, p. 91-93. Goudin, De Gratia, q. 3, art 6, edit. cit. p. 210. " R Bili uart, h. diss. 3, art. 7, edit. cit. p. 560 a. 12 Stufler, De Deo operante, n. 220-260. ’·’ Lange, De gratia, n. 219-225. 1 ·’ ’ 4 p. 109 * * 7 * ’ 362 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie rant, ita ut Lange audeat dicere quod S. Thomas, sicut el Augustinus, nimis reegerunt contra semipelagianismum, et sic fere in extremum oppositum inciderunt *. 360. Petrus de Tarantasia negat dispositionem proxi­ mam vel adaequatam ad gratiam ex viribus naturae; et si­ militer Richardus de Mediavilla, qui solum videtur admittere dispositionem quamdam remotan et indirectam1 2, licet ad­ huc retinere videatur quoddam meritum de congruo. Ex hac ergo parte isti duo theologi accedunt ad moderationem S. Bonaventurae. Bonam etiam doctrinam tradit Compendium Theologicae veritatis34, et valde clare et bene etiam Aegidius Ro­ manus. 361. Sed priorem doctrinam S. Thomae renovarunt postea Durandus, Scotus, Ockam et denique Gabril Biel. Du­ randus contraponit doctrinam Thomae iunioris ad doctri­ nam Thomae senioris, quam ex iuniori impugnat. Et addit hanc reflexionem: cum justificatio sit quasi nova creatio, ita se habent actus boni naturales ex viribus liberi arbitrii ad iustificationem sicut se habent actus parentum ad creatio­ nem animae hominis generandi. Atqui parentes disponunt exigitive corpus ad animam, quae a solo Deo creatur. Ergo et actus nostri naturales disponunt nos sufficienter et adae­ quate ad gratiam sanctificantem, quam solus Deus dat1. Gabriel Riel recolligit doctrinam Scoti et specialiter Ockami, et hanc eamdem doctrinam sat crude defendit5. Lange, op. cit., n. 240, p. 160-161. Cf. Hoceoez, Richard de Middleton, p. 275-276, in «Spic. Sac. Lov.» t. 7, 1925. ’ Compendium theologicae veritatis, lib. V, cap. I 1. Opus editum circa finem saeculi XIII, apud Denifle Luther et Luthéranisme, chap. 4, § 3, IV. traduct Paquier. Paris 1916, t. Ill, p. 166-191 (p 171 nota). 4 Durandus, // Sent., dist 28, q 5, edit Lugduni 1523, fol. 115, col. 2-3 Cf Gabrii Biel, Quaestiones de iustificatione, edit. Feckes, Collect. «Opuscula et textus», fasc. 4, 1929, p. 33, specialiter p. 50-57. 1 Art. 6: Ad praeparationum ad gratiam 363 Sed contra hanc doctrinam specialiter pugnarunt tho­ misme'. Et merito, quia est semipclagiana, ut ipse S. Doctor statim cognovit et dixit; et apparet evidenter incompatibilis cum doctrina fidei quam paulo supra exponebamus. Ex inde intelligitur cur Lutherus el Calvinus, qui valde imperfecte cognoscebant theologiam catholicam, scilicet medio Gabrie­ le Biel, appellarent scholasticos theologos pelagianos; erat enim quoddam fundamentum respectu quorundam tantum. Ad quos alludit Medina cum scribit: «Attente et cum scru­ pulo legendi sunt doctores scholastici in hac parte, qui arbi­ trantes se contradicere D. Thomae, contradicunt Scripturae et Conciliiis, quae numquam legerunt, sed tantum metaphysicas rationes consuluerunt suo ingenio ad inventas»12. β) Solutio speculativa huius quaestionis 362. conclusio: Nulla creatura in quocumque statu inve­ niatur, multoque minus homo in statu naturae lapsae, potest per proprias vires naturales se positive disponere ad gratiam habitualem sine gratia interiori elevante. Agitur ergo in conclusione non de solo homine, sed etiam de angelis, el de homine quidem non solum in statu naturae lapsae, sed etiam in statu naturae integrae. Loquimur unice de dispositione positiva ad gratiam, non de mere negativa, quia de hac in sequentibus articulis erit sermo. Affirmatur necessitas gratiae non propie loquendo sanantis, sed elevan­ tis, quod est idem ac dicere quod haec necessitas auxilii supematuralis interioris est physica ct absoluta et non so­ lum moralis. Denique affirmatur quod pro homine in statu naturae lapsae haec necessitas gratiae est a fortiori ponen­ da, quia moral i 1er etiam indigeret auxilio sanante, etiamsi 1 Cl Capri οι DM, 11 Seni., dist. 28, art. 3, ad arg. Durandi contra quin­ tam conclusionem, t. IV. p. 315-316. B. Medina, h. I., tertia quaestio, prima conclusio, edit. cit. p. 789 b. y 364 L. I, Q. CIX: Dl:. NECESSITATE gratiae in specie physice posset; et sic novo titulo indiget auxilio gratiae inte­ rioris. Ideo ergo sunt duae partes in hac conclusione: l.°, ange­ lus et homo in statu naturae integrae indigent auxilio gra­ tiae Dei interioris elevantis ut possint se ad gratiam positive disponere; 2.°, homo in statu naturae lapsae indiget hoc di­ vino auxilio non solum ut elevante, sed etiam ut sanante. 363. Probatur prima pars. Si angelus aut homo possent per proprias vires naturales se positive praeparare ad gra­ tiam habitualem sine auxilio gratiae Dei elevantis, aut haec dispositio pasitiva esset moralis aut physica. Atqui neutra esse potest. Ergo neque angelus neque homo in statu natu­ rae integrae possunt per proprias vires naturales ullo modo se positive praeparare ad gratiam habitualem. 364. Maior constat, quia omnis positiva dispositio seu praeparatio ad gratiam habitualem adaequate et immediate dividitur per physicam et moralem, quae tamen minus pro­ prie dicitur dispositio. 365. Minor autem, ubi unice stat difficultas, probatur per partes. w 366. A) Non possunt se positive disponere dispositione morali. Nam omnis moralis dispositio ad gratiam habitua­ lem aut est per modum meriti, aut est per modum impetra­ tionis. Atqui neutrum haberi potest per proprias vires natu­ rales sine gratia elevante. Non per modum meriti, quia solae vires naturales sunt physice impotentes ad inchoandum et perficiendum ullum opus meritorium doni supernaturalis, ut patet ex dictis articulo secundo et quarto et quinto, et conse­ quenter nequit dari ullum meritum condigni neque congrui proprie dicti1. Neque per modum impetrationis, quae non Cf. S Thomam, I-II, 114, 5. Art. 6: Ad praeparationem ad gratiam 365 innititur proprie loquendo iustitiae divinae, sicut meritum, sed potius misericordiae ct fidelitati divinae, quia oratio impetratoria supponit fidem qua credimus fidelitati divinae, et spem qua confidimus divinae misericordiae et omnipo­ tentiae, timorem et desiderium quae nequeunt haberi per proprias vires, sed sunt donum Dei, ut docent Concilium Tridentinum et Vaticanum I1. «Quia per fidem habet homo notitiam omnipotentiae divinae et misericordiae, ex quibus oratio impetrat quod petit»12. Unde S. Doctor optime ait: «ef­ ficaciam impetrandi habet (oratio) ex gratia Dei, quem ora­ mus, qui etiam nos ad orandum inducit. Unde Augustinus dicit in libro de Verbis Domini: non nos hortaretur ut pete­ remus, nisi dare vellet. Et Chrysostomus dicit: numquam oranti beneficia denegat qui, ut orantes non deficiant, sua pietate instigat»3. Et ideo «etiam oratio, quae impetrat gra­ tiam gratum facientem procedit ex aliqua gratia, quasi ex gratuito dono, quia ipsum orare est quoddam donum Dei, ut Augustinus dicit in libro de Dono perseverantiae»4. 367. B) Non possunt se positive disponere dispositione physica. Haec secunda pars minoris potest probari tum ex dictis in articulis praecedentibus, tum ex proprio medio huius articuli, tum ex principiis generalibus scientiae theo­ logicae. 368. a) Ex dictis in articulis praecedentibus: Ex articulo primo: Ubi non datur positiva cognitio gra­ tiae ex parte intellectus, nequit dari positiva praeparatio ad gratiam ex parte voluntatis, quia nihil volitum quin prae­ cognitum. Atqui sine gratia Dei elevante nequit dari positi- 1 801; 1 ’ 4 Concilium Tridentinum, Ses. 6, c. 5, 6, Denz 797, 798; et c 8, Denz Concilium Vaticanum I, Ses. 3, c. 3, Denz. 1971. S. Thomas, II-II, 83, 15 ad 3. S. Thomas, ibid. Ibidem, ad 1. I L. I, 0. CIX: De NECESSITATE GRATIAE IN SPECIE ΕΞΠΜΗΓΪ UlSWINil 31Ώ.0Ί ’JS 366 va cognitio gratiae, quae pertinet aci mysteria supematuralia stricte dicta, ut patet ex articulo primo. Ergo neque vo­ luntas creaturae potest sine gratia Dei elevante se disponere positive ad gratiam. Uno verbo, nequit dari cogitatio saluta­ ris, ergo neque appetitio Ex articulo secundo. Se positive praeparare ad gratiam dispositione physica, idesl psychologica est incipere velle et agere opus salutare seu ad salutem pertinens, ut palet ex terminis. Atqui nulla creatura sine gratia Dei elevante potest incipere velle et agere opus salutare, ut constat ex dictis arti­ culo 2. Ergo nulla creatura potest positive psychologice se praeparare ad gratiam habitualem sine gratia Dei elevante. Ex articulo tertio et quarto. Dispositio positiva ad gratiam habitualem debet esse intrinsece supernaturalis seu super­ naturalis quoad substantiam, quia dispositio positiva ad gra­ tiam habitualem se habet ad gratiam sicut propria materia ad propriam formam, quae debet esse eiusdem ordinis et proportionis. Atqui nulla creatura sine gratia Dei elevante potest quidquam velle et facere intrinsece supernaturaleseu supernaturale quoad substantiam, quia nequit observare praecepta supernaturalia legis divinae quoad meram subs­ tantiam supernaturalem operis sine gratia, ut dictum est ar­ ticulis 3-4. Ergo nulla creatura sine gratia elevante potest se positive physice praeparare ad gratiam habitualem. 369. b) Ex proprio medio huius articuli. Ordinare active ad finem ultimum supernaturalem est proprium et exclusivum agentis primi supernaturalis, qui est Deus ut est auctor gratiae et gloriae. Atqui se positive praeparare ad gratiam habitualem est se ordinare active ad finem ultimum super­ naturalem. Ergo positive praeparare ad gratiam habitualem est proprium et exclusivum agentis primi supernaturalis, seu Dei per gratiam suam elevantem. 1 Cf. S. Thomam, III Contra Gent., cap. 149. Are 6: Ad praeparationem ad graham 367 Maior constat, quia ordo agentium corresponde! ordini finium; et sic molio seu ordinatio activa ad finem ultimum est propria et exclusiva primae causae, quae Deus est: quod si finis ille ultimus sit naturalis, ordinans active ad illum est Deus ut est auctor naturae; si vero finis ille ultimus sit supernaturalis, motio seu ordinatio activa ad illum est pro­ pria et exclusvia Dei ut est auctor gratiae et gloriae. Minor autem est per se nota. Nam positive se praeparare ad semen gloriae est positive se praeparare seu se active mo­ vere ad ipsam gloriam, ut patebit quaestione sequenti. Ergo se positive praeparare ad gratiam habitualem est se ordina­ re seu movere active ad ultimum finem supernaturalem. Optime igitur Caietanus scribit: «praeparatio ad gratiam inchoatio est intentionis creaturae respectu beatitudinis su­ pernaturalis; et quoniam ad supremum agens spectat inten­ dere in ultimum finem, sine speciali adiutorio Dei nulla crea­ tura rationalis potest praeparare se ad Dei gratiam, quae est specialis ultimus finis, ut coniunctio specialis et supematuralis ad Deum» ’. 370. c) Ex prinepiis fundamentalibus scientiae theologi­ cae, videlicet ex proportionalitate inter ordinem naturalem et supernaturalem apllicata tum generationi quasi univo­ cae, tum psychologiae primi actus voluntatis. 1) Ex eo quod infusio gratiae habitualis seu iustifteatio est generatio quaedam supernaturalis de proprio genere Dei. Ita indicandum est de dispositione positiva ad gratiam habitua­ lem et de infusione gratiae habitualis in ordine supernaturali, sicut in ordine naturali indicatur de dispositione positiva ad formam aliquam univocam generandam et de generatio­ ne ipsius formae. Atqui in ordine naturali generationis uni­ vocae ad eamdem causam nempe ad eumdem generantem pertinet positive disponere materiam ad formam et introdu- Caietanus, Ii !.. ii. 5. 368 C’J P.1 w L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie cere formam. Ergo et in orcline supernatural! generationis filiorum Dei per gratiam iustificantem, ad eamdem causam pertinet positive disponere creaturam ad gratiam et infun­ dere gratiam habitualem in ipsa: gratia autem habitualis proprie producitur a solo Deo, ut etiam semipelagiani con­ cedebant et postea patebit, quaestione 112, articulo 1. Ergo ad solum Deum pertinet producere in creatura rationali vel intellectuali dispositionem positivam ad gratiam habi­ tualem. Maior constat, quia infusio gratiae seu justificatio est generatio quaedam supematuralis creaturae rationalis vel in­ tellectualis in filium Dei, non quidem metaphorice, sed vere et realiter, secundum illud: «consortes divinae naturae»'; «ut filii Dei nominemur et simus» 2. lustificatio ergo est ana­ logica seu proportionalis generationi naturali, et quidem univocae seu eiusdem quasi speciei, sicut filii a Patre. Minor vero probatur in Philosophia Naturali, ubi osten­ ditur quod eiusdem agentis est disponere materiam ad for­ mam et introducere formam, quia revera generationi acti­ vae agentis correspondet generatio passiva generabilis, et sic fieri generabilis est a facere generantis: disponi autem est fieri seu generari passive, quod terminatur ad esse geniti. Quod patet experientia in omnibus generationibus univocis. Neque valet obiectio Durandi de generatione hominis in ordine naturali, ubi parentes disponunt ad formam huma­ nam sua actione naturali et solus Deus eam creat, tum quia illa dispositio non est directe ad animam, sed ad totum esse compositi, et actione sua parentes tangunt coniunctionem animae rationalis cum corpore; tum etiam quia actio paren­ tum non pervenit ad ultimam dispositionem animae rationa­ lis, quae fit a solo Deo; tum denique quia dispositiones remo­ tae, quas producunt, efficiuntur ab cis virtute animae ratio- 1 It Petr. 1.4. 1 / Joan. 3,1. y Art, 6: Λυ praeparationem ad gratiam 369 nalis, quae est a solo Deo, et ideo aequivalenter sunt disposi­ tiones factae ab ipso Deo seu virtute ipsius Dei, ut bene no­ tat Caielanus Unde Capreolus optime respondet quod haec instantia Durandi «plus est ad oppositum quam ad propositum; tum quia natura nullam dispositionem, etiam remotam, ad ani­ mae rationalis introductionem causal aut producit, nisi mota a Deo, qui ultimam formam inducit; tum quia ultima dispositio ad animam rationalem et remanens cum ea, im­ mediate causatur a Deo sicut ab agente principali, licet sit a creatura sicut ab agente instrumentait mota a principali; tum quia non est simile quod natura disponat ad animam rationalem et quod liberum arbitrium disponat ad gratiam, quia natura rationalis non est finis excedens proportionem naturae creatae, gratia autem per quam Spiritus Sanctus habitat in homine est finis vel connexa fini, qui totius natu­ rae proportionem excedit, et ideo similitudo inducta non valet»1 2. In statu autem naturae lapsae adhuc minus potest, quia est vera resurrectio, et ita comparatur natura ad gratiam si­ cut corpus mortuum ad animam. Valet ergo semper princi­ pium S. Thomae: «hoc est contra naturam, quod aliquod perducat se ad statum altiorem sua natura, sicut aer non facit seipsum ignem, sed fit a superiori»3. 2) Ex eo quod praeparatio positiva ad gratiam est primum velle ordinis supematuralis. Ita se habet voluntas in suo pri­ mo velle supernatural! respectu Dei auctoris gratiae, sicut se habet in suo primo velle naturali respectu Dei auctoris naturae. Atqui voluntas in suo primo velle naturali imme­ diate pendet a solo Deo auctore naturae, a quo promovetur 1 Caii.TANUS, h. !.. n. 4. Cf. S. ΤΗΟΜΛΜ, /// Contra Gent., cap 149, ratione secunda de instrumento. ’ Capreolus, // Sent., dist. 28, art 3, ad arg. Durandi contra quintani conclusionem, edit. cil. t. IV, p. 315-316. ’ S. Thomas, In Ad Hebraeos, cap. 15, lect. 1. edit, cit., p. 344 a. 370 L. I, Q C1X: Dr. necessitate gratiae in specie physice ut velit, ut patet ex dictis de motivo voluntatis quoad exercitium Ergo et similiter in suo primo velle su­ pernatural i, quod pertinet ad dispositionem ad gratiam, quia est prima inchoatio vitae salutaris, pendet a solo Deo auctore gratiae quoad applicationem ad actum; et tunc vo­ luntas est mota, non se movens active, ut ibi ostensum est; neque velle supernaturale continetur virtualiter in serie volitionis naturalis1 2. 371. Probatur secunda pars (homo in statu actuali natu­ rae lapsae multo magis indiget hac divina gratia ad se prae­ parandum ad gratiam habitualem). Quod patet tum quoad dispositionem moralem tum quoad dispositionem physi­ cam. 372. a) Quoad dispopsitionem moralem. Nam in statu naturae lapsae, cum simus positive in peccato ideoque ini­ mici Dei, non solum non datur positive meritum ullum ad gratiam, sed et positive datur meritum ad supplicium seu demeritum, Unde iuste Augustinus: «gratia, gratis data est; nam, nisi gratis esset, gratia non esset. Porro autem, si propterea gratia est, quia gratis est, nihil tuum praecessit ut ac­ ciperes; nam, si aliqua bona opera tua praecesserunt, pre­ tium accepisti, non gratis: pretium autem quod nobis debe­ tur, supplicium est. Quod ergo liberamur, non nostris meri­ tis, sed illius gratia est. Illum ergo laudemus, illi totum quod sumus et quod salvi efficimur, debeamus. Ad quod conclusit, cum multa dixisset, diceris: memorabor iustitiae tuae solius» \ Unde. S. Thomas: «Ante gratiam, in statu pec­ cati, homo habet impedimentum promerendi gratiam, scili- 1 2 h. I., ’ Ι-Π, 9, art. 4 et 6. Cf. S. Tomam, De Veritate, 24, 15, prima ratio; Norbertum del Prado, §11, η. 4, p. 79-81. S. Augustinus, hi Psalm. 70, sermo 2, η. I, ML. 36, 890. Art. 6: Ai> prai parationem ad gratiam 371 cet ipsum peccatum»1. Et in Sententiis dixerat quod «do­ num gratiae nullo modo sub merito cadere potest cius qui in puris naturalibus est, et multo minus eius qui peccato depri­ mitur»12. Impetratio autem eius, quatenus procedit ex gratia actuali, non fundatur in iustitia, sed in pura misericordia Dei3. 373. b) Quoad dispositionem physicam. Constat mani­ feste ex articulis praecedentibus. Nam homo lapsus non po­ test cognoscere omne verum naturale (art. 1) et minus ad­ huc velle et agere, quia magis vulnerata est voluntas quam intellectus (art. 2). Similiter, nequit converti ad Deum prout est auctor naturae, quia non potest eum super omnia dilige­ re (art. 3); ergo minus poterit se convertere ad Deum prout est auctor gratiae, in quo praecisse consistit praeparatio po­ sitiva ad gratiam. Praeterea, nequit totam legem naturalem, nec quoad solam substantiam quidem, implere (art. 4); ergo neque dispositionem naturalem perfectam habere potest; sed solum partialem et sat remotam, quia pauca tantum et facilia opera bona naturalia potest velle et facere homo lap­ sus sine gratia, ut ex dictis constat; igitur minus poterit im­ plere legem supernaturalem quoad solam substantiam ope­ rum, in qua tamen impletione consistit praecipue praepara­ tio ad gratiam. Homines ergo in statu naturae lapsae, quanlumcumque bonum naturale velle et facere conentur, vere cum Isaia dicere debent: «facti sumus ut immundus omnes nos, et quasi pannus mentruatae universae iustitiae nostrae; et cecidimus, quasi folium, universi; et iniquitates nostrae quasi ventus abstulerunt nos»4. Et sic homo lapsus indiget auxilio Dei ut positive se praeparet ad gratiam non solum ut elevanti, sed etiam ut sananti languorem et vulnc- 1 ·' 1 4 S. Thomas, I-TI, 114,5. // Sent., dist. 27, q. 1, art. 4. IMI. 83, 16, in fine corp. Isaias, 64, 6. 372 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie ra eius; unde pro ipso est physice et moraliter necessaria gratia Dei interior ut se disponat ad gratiam habitualme *. 2) Quaenam gratia Dei interior sit necessaria ut homo praeparetur ad gratiam habitualem 374. Gratia interior potest esse duplex: alia habitualis seu per modum habitus; alia actualis seu per modum auxilii moventis. Dato ergo gratiam Dei interiorem esse omnino ne­ cessariam ut homo se praeparet ad suscipiendam gratiam sanctificantem, quaeritur quaenam ex his duobus generibus gratiae requiratur, utrum actualis vel habitualis. 375. conclusio prima: Gratia Dei interior requisita pro praeparatione ad gratiam sanctififantem nequit esse gratia ha­ bitualis, sed solum potest esse gratia actualis. 376. Probatur prima pars. 1) Haec gratia per modum habitus aut esset idem re cum ipsa gratia habituali iustificante; aut non idem re cum ipsa, sed virtus quaedam infusa. Atqui neutrum esse potest. Non idem re cum ipsa gratia iustificante, quia dispositio ad gra­ tiam et ipsa gratia debent esse realiter distinctae, sicut cau­ sa materialis —ad quam reducitur dispositio— et causa for­ malis —ad quam reducitur ipsa forma gratiae sanctifican­ tis—. Neque diversa re ab ipsa gratia sanctificante ad modum virtutis infusae, quia virtutes infusae sunt naturaliter poste­ riores gratia sanctificante, sicut potentiae animae sunt natu­ raliter posteriores ipsa anima: dispositiones autem sunt na­ turaliter priores forma ad quam disponunt. Idest, non potest esse neque habitus entitativus (=ipsa gratia habitualis) nec operativus (=virtus infusa). Cf. I, 62, 2 ad 2; 95. 4 ad 1. Art. 6: Ad praeparationem ad gratiam 373 2) Gratia sufficiens pro dispositione ad gratiam datur omnibus hominibus, quia Deus vult omnes homines salvos fieri et ad agnitionem veritatis venire*1. Atqui non omnibus hominibus datur gratia habitualis, quia non omnes homines sunt iusti neque fideles. Ergo gratia requisita pro praepara­ tione ad gratiam habitualem nequit esse gratia per modum habitus. 3) Si gratia habitualis requiriretur pro praeparatione ad gratiam sanctificantem aut haec habitualis gratia praeparativa daretur hominibus sine praecedenti praeparatione aut cum praecedenti praeparatione. S/ sine praecedenti praepara­ tione. tunc non solum daretur omnibus, sed etiam eadem ratione ipsa gratia habitualis sanctificans dari deberet sine praeparatione praevia, quod falsum est, quia adultis non da­ tur gratia sine sufficienti praeparatione. Sin autem cum praevia praeparatione, aut haec praeparatio praevia fit ex alia gratia habituali, et tunc de eadem rediret quaestio et procederetur in infinitum; aut non fit ex alia gratia habitua­ li, et tunc perit necessitas ponendi gratiam habitualem pro tali praeparatione. 377. Secunda pars. 1) Ex dictis, per locum a sufficienti divisione: Nullo modo gratia habitualis potest esse praeparatoria ad gratiam sanctificantem. Atqui praeter gratiam habitualem solum datur gratia actualis. Ergo necessario ad praeparationem is­ tam requiritur gratia actualis2. 2) Quod et positive seu directe ostenditur. Nam ita indi­ candum est in suo ordine supematurali de energia dispo­ nente hominem ad gratiam sanctificantem, sicut in ordine naturali de energia disponente materiam ad formam. Atqui in ordine naturali solum requiritur actio vel impulsus gene- 1 / Tini. 2, 4. 1 Cf. S. TllOMAM, I, 62, 2 ad 3. 374 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie rantis per modum motus. Ergo et similiter in ordine super­ natural] solum requiritur auxilium divinum per modum motus, ut liberum arbitrium positive disponatur ad gratiam habitualem. Praeterea talis est praeparatio ad gratiam habitualem qualis est ipsa gratia habitualis, nam inter praeparationem et formam debet esse proportio. Si ergo gratia habitualis sit secunda vel ultima (gloria), requiritur gratia habitualis pri­ ma ut dispositio; sin autem gratia habitualis sit prima, non requiritur alia gratia habitualis ut disponens, quin illa pri­ ma gratia desinat esse prima, sed solum requiritur et suffi­ cit gratia actualis. Sed gratia actualis potest esse aut operans seu praeve­ niens aut cooperans vel subsequens. Et ideo, dato quod haec gratia sit actualis, statim quaeritur utrum debeat esse ope­ rans aut cooperans. 378. conclusio secunda: Gratia actualis praeparativa libe­ ri arbitrii ad iustificationem est gratia praeveniens seu operans. w »». ** ft 379. Probatur. Gratia quae pro munere proprio habet fa­ cere ipsam primam inchoationem motus liberi arbitrii ad opus salutare, est gratia praeveniens seu operans, quia ante pri­ mam inchoationem motus liberi arbitrii in hoc ordine nihil est eius quo possit praevenire gratiam aut cum ea cooperare. Atqui gratia requisita ad praeparationem pro gratia habituali habet pro proprio munere fecere ipsam inchoationem primam motus liberi arbitrii ad opus salutare, quia facit ipsum velle salutem, quod est primus omnino actus voluntatis in hac se­ rie. Ergo gratia actualis requisita ad praeparationem pro gra­ tia habituali est gratia actualis operans seu praeveniens. Quae doctrina omnino certa est; nam Concilium Tridcntinum appellat eam exprese gratiam praevenientem et exci­ tantem ' Concilium Truentinum, Ses. 6, cap. 5, Denz. 797; can. 3, Denz. 813. Ari 6: Λυ praeparationem ad gratiam 375 Sed rursus, haec gratia praeveniens seu operans potest esse, et efficax, et mere sufficiens. Unde stalim quaeritur quaenam sit haec gratia quae ad talem dispositionem requi­ ritur, an efficax vel mere sufficiens. 380. conclusio tertia: Ut haec dispositio ad gratiam dari possit ex parte liberi arbitrii requiritur omnino gratia suffi­ ciens; ut autem de facto detur requiritur insuper gratia efficax. 381. Probatur. In hac praeparatione ad gratiam habi­ tualem duo concurrunt: 1.° posse praeparari, et hoc nulli ho­ minum deest, quia secus nec ullam responsabilitatem habe­ rent, et hoc attribuitur gratiae sufficienti, quae omnibus ho­ minibus datur, et propter hoc dicitur sufficiens, quia dat sufficientiam seu potentiam; 2.°, esse praeparationis, et hoc plus est, et non habetur nisi de facto liberum arbitrium con­ sentiat gratiae excitanti et praevenienti; non autem consen­ tit nisi vi ipsius gratiae, quae ideo dicitur efficax, quia suum effectum sortitur. Sed de his postea redibit sermo, cum loquemur de gratia sufficienti et efficaci. Sat sit pro nunc scire quod ad praepa­ rationem effectivam requiritur gratia praeveniens efficax. § III DE NECESSITATE GRATIAE PRO PRAEPARATIONE POSITIVA AD GRATIAM ACTUALEM 382. Ut diximus initio quaestionis, theologi Societatis Icsu considerare solent quaestionem de necessitate gratiae relative ad gratiam actualem prout contradistinguitur ab habituali, et non potius, ut theologia traditionalis faciebat, relative ad gratiam supernaturalem ut sic, prout utramque gratiam implicite continet. Unde etiam quaestionem de praeparatione ad gratiam solent intelligere de praeparatio­ ne ad gratiam actualem. 376 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie ST L0\j1SÜNIVERSI1ï LiBRAiUhS Revera in hoc sensu maxime videtur agitasse quaestio­ nem Molina, et ad hunc sensum etiam agitata est maxime in controversiis baianis et iansenistis. Sed in hac etiam re, propter ambiguitatem Molinae et variabilitatem molinistarum, non semper clare et nitide po­ sita fuit quaestio; et inde controversia acerrima cum thomistis in Congregationibus de Auxiliis. Quia vero hodie om­ nes molinistae conveniunt in hoc quod nullam positivam praeparationem ad gratiam admittant, sed solam negativam, cum illis quaestionem habebimus partim articulo 8 huius quaestionis, partim vero infra in proprio loco, quaestione 112, articulo 3. Ut ergo quaestio possit rite solvi, necesse est distinguere in gratia actuali gratiam praevenientem et subsequentem seu omnino primam in serie gratiarum actualium et post primam; insuper, inter gratiam sufficientem et efficacem. 383. conclusio prima: Ad primam gratiam actualem nulla datur nec dari potest praeparatio positiva. 384. Probatur. Si aliqua praeparatio positiva dari pos­ set ad primam gratiam actualem praevenientem, haec prae­ paratio deberet esse aut ex viribus naturae aut ex gratia Dei interiori. Atqui neutrum dici potest. Non ex solis viribus na­ turae, quia gratia actualis est eiusdem supernatural itatis ac gratia habitualis, eo quod reductive ponitur in eadem cate­ goria entis, sicut motus in categoria termini. Atqui ad gra­ tiam habitualem nulla dari potest positiva dispositio ex so­ lis viribus naturae, ut ex supra dictis patet. Ergo neque ad gratiam actualem potest talis positiva dispositio naturalis dari. Neque ex viribus gratiae Dei interioris, quia haec nova gratia interior deberet esse actualis et prior quam gratia ad quam disponit, et sic ista gratia non esset prima, quod est contra hypothesim. Unde ad primam gratiam actualem ne­ quit dari dispositio positiva ex alia gratia actuali, sicut neque ad habitualem ex alia gratia habituali; habitualis Ari. 6: Ao praeparationi m ad graham 377 autem gratia nequit esse dispositio ad actualem, quia supe­ rior est nobilior, et nobilius nequit esse dispositio ignobilio­ ris. Quapropter S. Thomas ait: «Si loquamur de gratia se­ cundum quod significat auxilium Dei moventis ad bonum (=gratiam actualem), sic nulla praeparatio requiritur ex par­ te hominis quasi praeveniens divinum auxilium, sed potius quaecumque praeparatio in homine esse potest, est ex auxi­ lio Dei moventis animam ad bonum» ’. Et in elencho propositionum in quibus iesuitae et dominiciani conveniebant quasque Patres Societatis lesu exhi­ buerunt Paulo V, habetur sequens; numero 8: «primam gra­ tiam praevenientem dari semper mere gratis, nec aliquid praecedere vel umquam ex parte arbitrii exspectari, cuius intuitu Deus illam tribuat»2. Attamen hodierni molinistae solent ponere gratiam quamdam praeviam, quam appelant medicinalem, et quae non est de se supernaturalis, sed naturalis ordinis, vi cuius possit homo honeste operari et non ponere obstaculum gra­ tiae praevenienti seu se disponere negative ad gratiam. At hoc falsum est, tum quia in praesenti conditione hu­ manitatis elevatae ad ordinem supernaturalem, non datur gratia mere medicinalis, quae simul non sit elevans, et sic petunt principium; tum etiam quia si ponatur mere medici­ nalis seu ordinis mere naturalis, non potest de se sufficare ad omnia vel difficilia obstacula vitanda, ut videbimus artivulo 8. Hoc ergo effugium aut contradictorium est aut fal­ sum, eo vel magis quod circa istam gratiam mere medicina­ lem eadem quaestio poni posset, et sic in infinitum esset processus. * ■ 1-11,112,2. Astrain, ci/λ cit. Appendix I, p 799. 378 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie 385. conclusio secunda: Ad gratiam actualem subsequentem seu post primam dari potest praeparatio positiva, non quidem ex solis viribus liberi arbitrii, sed ex gratia actuali prae­ veniente seu prima. 386. Probatur. Quia istae diversae gratiae actuales sc habent inter se sicut dispositio remota et dispositio plus minusve proxima ad gratiam habitualem, eo quod dispositio­ nes non stant in indivisibili. Atqui dispositio prima seu re­ mota est et ipsa dispositio ad dispositionem sequentem et sic inde usque ad ultimam dispositionem. Ergo similiter pri­ ma gratia praeveniens est naturaliter dispositio quaedam vel praeparatio positiva ad gratiam sequentem. 387. conclusio tertia: Gratia actualis sufficiens potest esse dispositio quaedam positiva, sed inadaequata, ad gratiam actualem efficacem. 388. Probatur prima pars (quod possit esse dispositio quaedam positiva). Gratia sufficiens dat verum et positivum posse et aliquem actum supernaturalem imperfectum et in­ choatum provocare solet. Atqui hoc sufficit ad positivam dispositionem pro gratia perfectiori et efficaciori, quae est ipsa gratia efficax. w 389. Secunda pars (haec tamen dispositio non est adae­ quata). Nam ubi datur dispositio adaequata seu ultima ad gratiam efficacem, datur de facto et gratia efficax, sicut data ultima dispositione ad formam, datur et forma ipsa statim. Atqui, data gratia sufficienti cum suis actibus imperfectis supernatural ibus, nondum datur gratia efficax, qua ultimo disponitur homo ad gratiam habitualem, ut experientia con­ tinua constat, quia omnibus adultis datur gratia sufficiens, et non omnibus datur gratia efficax sicut neque iustificatio. Ergo gratia actualis sufficiens non est dispositio adaequata ad gratiam actualem efficacem. Art. 6: Ao praeparationum ad gratiam 379 § IV SOLVUNTUR DIFFICULTATES 390. Obiectio prima. Quod Deus praecipit homini est homini possibile velle et facere, quia Deus impossibilia non iubet. Atqui Deus praecipit homini ut seipsum praeparet ad gratiam, quia idem est se praeparare ad gratiam et ad Deum converti; homini autem praecipitur conversio ad Deum, se­ cundum illud: «convertimini ad me et ego convertar ad Vos»1. Ergo possibile est homini se praeparare ad gratiam per seipsum sine gratia. 391. Respondetur. Distinguo niai.: Quod Deus praecipit homini est homini possibile velle et facere, aut viribus solius naturae aut viribus gratiae, concedo; viribus naturae tan­ tum, subdistinguo: si agatur de praeceptis naturalibus et de homine in statu naturae sanae, concedo; si agatur de prae­ ceptis supernaturalibus et insuper de homine in statu natu­ rae lapsae seu aegrotae, nego. Concedo min. vel potius distinguo: Deus praecipit homini ut se praeparet ad gratiam vel ut se convertat ad Deum, praecepto naturali ad Deum ut est auctor et finis naturae, nego; praecepto supernatural! ad Deum prout est auctor gratiae et gloriae, concedo. Et nego consequens et consequentiam. Homini ergo praecipitur praecepto supernatural! ut se praeparet ad gratiam vel ut se convertat ad Deum prout est auctor gratiae et gloriae; et homo potest hoc praeceptum implere, non tamen ex solis viribus naturae, specialiter in statu naturae lapsae, in quo nec praeceptum naturale con­ versionis ad Deum ut est auctoret finis naturae implere po­ test, ut patet ex dictis articulo tertio, sed viribus gratiae ac­ tualis praevenientis et efficacis; et propter hoc dicitur in Sa­ cris Litteris: «castigasti me et eruditus sum, quasi iuvencu- 380 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie SL LOUISUNIVERSITE LIBRARIES 1 lus indomitus; converte me, et convertar, quia tu Dominus Deus meus. Postquam enim convertisti me, egi poenitentiam; et postquam ostendisti mihi, percussi femur meum; confu­ sus sum et erubui, quoniam sustinui opprobrium adolescen­ dae meae» '; «converte nos, Domine, ad te, et convertemur»1; «converte nos, Deus, salutaris noster» 1*3; nam «apud Dominum gressus hominis dirigentur, et viam eius volet»4. Unde Augustinus egregie scribit: «Ipse homo, ut velit viam Domini, ab ipso Domino diriguntur gressus eius; nam si Dominus non dirigeret gressus hominis, tam pravi erant, ut semper per prava irent, et semitas curvas sequendo redi­ re non possunt»5. «Quid ergo, hoc tibi tu praestitisti, o homo, ut quia conversus es ad Deum, merereris misericoridam ipsius; qui autem conversi non sunt, non sunt adepti misericordiam, sed invenerunt iram? Quid autem, ut con­ vertereris, posses, nisi vocareris? Nonne ille, qui te vocavit aversum, ipse praestitit ut convertereris? Noli tibi ergo arroga­ re nec ipsam conversionem, quia nisi te ille vocaret fugien­ tem, non posses converti. Propterea et ipsius conversionis beneficium Deo tribuens Propheta, hoc orat et dicit: Deus, tu convertens, vivificabis nos. Et non quasi nos ipsi nostra sponte sine misericordia tua convertimur ad te, et tu vivifi­ cabis nos; sed tu convertens vivificabis nos, ut non solum vivicatio nostra a te sit, sed etiam ipsa conversio ut vivifice­ mur»6. Istas autem duas conversiones, qua scilicet Deus convertit nos et qua nos convertimur ad Deum, intelligit se­ cundum diversa, nempe Deus convertit nos ad se per gra­ tiam actualem usque ad habitualem; nos convertimur ad Deum per opera meritoria ex gratia habituali. «Utrumque 1 Jerem ias, 31, 18-19. Threnor. 5, 21, . . Psalm. 84, 5. I 4 Psabn. 36, 23. I ο· - S. Augustinus, In Psalm. 36, 23, sermo II, n. 15 ML. 36 372 6 S. Augustinus, In Psabn 84, 5-6, n. 8. ML. 37, 1073.’ Cf etiam S Thomam, ht Jerem. 31. n. 5. edit. Vives, t. 19, p. 172 b; et In Psabn 36 n 17 t. 18, p 450-451; 1,62, 2 ad 3. « Art. 6: Ad praeparationum ad gratiam 381 est verum, propter hoc quod ad opus meritorium exigitur liberi arbitrii praeparatio vel conversio, de qua loquitur in hoc corpore articuli. Praecipit ergo directe et per se conversionem ad Deum ut est acutor gratiae et gloriae; indirecte autem et praesuppositive conversionem ad Deum ut est auctor et finis naturae. En ergo schematice doctrina responsionis: Conversio ad Deum potest esse naturalis, idest ad Deum prout est auctor et finis naturae, et tunc pro natura sana et integra nulla gra­ tia supernaturalis requiritur; pro natura vero lapsa requiri­ tur gratia supernaturalis actualis per prius sanans et per posterius elevans; vel supernaturalis, idest ad Deum prout est auctor gratiae et gloriae, sive beatifica, ad quam requiri­ tur gratia habitualis consummata per lumen gloriae et cari­ tatem perfectam, sive meritoria, ad quam requiritur gratia habitualis cooperans, sive iustifïcativa, ad quam requiritur gratia actualis praeveniens seu operans et quidem efficax, quae causât proportionem ad gratiam habitualem justifi­ cantem, Ergo huius propositionis converte nos, Domine, ad te, et convertemur, est duplex sensus: primus, converte nos gratia actuali praevenienti, et convertemur ad Te gratia ac­ tuali subsequent!; secundus, converte nos gratia actuali effi­ caci operante usque ad iustificationem seu gratiam habitua­ lem operantem, et convertemur ad Te gratia habituali coo­ pérante per opera meritoria vitae aeternae. 392. Obiectio secunda, quae est instantia praecedentis. Atqui homo potest se praeparare ad gratiam per solas vires liberi arbitrii sui. Nam se praeparare ad gratiam est idem ac facere quod in se est, quia idem est esse in nobis et esse in nostra naturali potestate'. Ergo homo per solas vires natura­ les suas sine exteriori auxilio gratiae potest se praeparare ad gratiam. 11 Sent., dist 5, art. 2; dist. 28, art 4 382 trJ L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie 393. Respondetur. Nego minorem subsumptam. Quantum vero ad eius probationem: concedo mai.;distin­ guo min.: Homo per proprias vires naturales potest facere quod in se est, respectu veri et boni supernaturalis seu ope­ ris salutaris, nego; respectu veri et boni naturalis seu operis mere honesti, subdistinguo: potest ex se solo, omnino independenter a conservatione et concursu praevio primae cau­ sae, quae Deus est, nego; dependenter a motione praevia Dei seu primae causae, concedo, et nego consequens et conse­ quentiam. Respectu operis supernaturalis vel salutaris, vires natura­ les liberi arbitrii nostri non possunt facere quod in se est, quia nihil positive facere possunt, cum ad tale bonum nu­ llam potentiam naturalem activam habeant, sed solum pas­ sivam seu obedientialem, ut constat ex dictis articulo secun­ do. In hoc ergo ordine homo ex viribius naturalibus non po­ test facere quod in se est, quia ex se respectu huius ordinis nihil est; si igitur in se nihil est respectu huius, nihil agere potest in illud secundum id quo in se est. Unde S. Bonaven­ tura egregie scribit quod «quia ipsa (gratia) est quid divi­ num et res exsistens supra liberum arbitrium et supra natu­ rale iudicatorium, ideo liberum arbitrium numquam assur­ git nec ad cognoscendam gratiam nec ad petendam, nisi ali­ quo modo a sursum excitetur» per gratiam actualem prae­ . * venientem I -. Et in hoc ordine supernaturali plene velificatur illud: «sine me nihil potestis facere»*2. «Ubi non ait —dicit Conci­ lium Carthaginense—: sine me difficilius potestis facere, sed ait: sine me nihil potestis facere»3. Et Augustinus: «ne quis­ quam —inquit— putaret saltem parvum aliquem fructum posse a semetipso palmitem ferre, cum dixirset: hic feri fructum multum, non ait: quia sine me parum potestis face- 2 S. Bonaventura, II Sent., dist. 28, art. 2, q. 1, edit. cit. t. II, p. 282 b. loan. 15, 5. H Concilium Carthaginense, Denz. 105. Ari. 6: Ao praeparationem ad gratiam 383 re, sed: nihil potestis facere. Sive ergo parum sive multum, sine illo fieri non potest sine quo nihil fieri potest» ‘. Respectu vero operis honesti naturalis, aliquod —etiam in statu naturae lapsae— velle et facere possumus per vires naturales, non tamen sine praemotione naturali Dei auctoris naturae, ut per singulos articulos huius quaestionis magna insistentia repetit S. Thomas. Homo ergo potest supernatural i ter se praeparare ad gra­ tiam habitualem praemotus et praeparatus per gratiam ele­ vantem praevenitetem et efficacem12. Propter quod dicitur in Psalm. 36, 23: «Apud Dominum gressus hominis dirigen­ tur et viam eius volet», «idest —ait S. Thomas— a Deo pro­ cessus hominis dirigetur quo homo directe intendat in finem ultimum; hoc enim non est homini a se (secundum illud Hier. 10, 23): non est homini via eius, nec viri est ut ambulet et dirigat gressus suos; sed est a Deo (secundum illud Prov. 16, 1): hominis est animum praeparere et Domini gubernare linguam, omnes viae hominum patent oculis eius; (et illud Psalm. 16, 5): perfice gressus meos in semitis tuis, ut non moveantur vestigia mea... Et viam eius volet, ut dicatur... et homo directus a Deo, volet viam eius, scilicet Dei, quasi di­ cat: Deus sic dirigit hominem quod non cogit eum, sed facit eum recte ambulare et eligere bonum et id quod est Dei (secundum illu Phil. 2, 13): qui operatur in nobis et velle et perficere»2. Sed de sensu tum historico tum theologico huius axio­ matis: «facienti quod in se est Deus non denegat gratiam», postea redibit sermo. 394. Ohiectio tertia, quae est quasi nova instantia, per reductionem ad absurdum. Atqui absurdum est dicere ho­ 1 S. Augustinus, Tract. SI in loannem, n. 3 ML. 35, 1842. 2 Concilium Tridentinum, ses. 6, cap. 5, Denz. 797. 5 S. Thomas, In Psabn. 36, n. 17, circa 1270-1272, edit. cit. l p. 450-451. 18, 384 L. I, Q. CIX: Dl NECESSITATE GRATIAE IN SPECIE minem indigere gratia ut se praeparet ad gratiam. Nam vel indiget nova gratia ut se praeparet ad istam gratiam prae­ parantem, et sic est processus in infinitum; aut non indiget, et sic praeparet se ad hanc gratiam sine gratia, ex quo sequi­ tur conclusio: ergo homo potest se praeparare ad gratiam sine gratia. 395. Respondetur. Nego tnin. suhsumptam et eius proba­ tionem. Nam gratia qua homo indiget ut se praeparet ad gratiam habitualem est gratia actualis; sed ad hanc gratiam actualem non requiritur nec dari potest aliqua alia praepa­ ratio, quia est primus motus in hoc ordine, et ad primum motum —maxime respectu primi moventis— non requiritur aliqua praevia praeparatio activa nec passiva mobilis. Agens seu movens motum, ut est omne agens creatum, indi­ get ut movere possit active, praemotione physica primi mo­ ventis; non autem praemotione alterius moventis creati qui non est per se subordinatum. Quod autem dicitur de moven­ te creato respectu aliorum moventium creatorum quibus non subordinalur per se, a portiori et multo magis dicen­ dum est de movente omnino primo et absoluto, ut Deus est. lam vero gratia actualis, de qua loquimur, est per mo­ dum motionis activae solius Dei, cum solus Deus sit propria causa gratiae. Multo ergo minus indiget haec motio alia dis­ positione praevia, quam motio naturalis qua Deus praemovet omnes causas creatas ad proprios fines connaturales. Unde apparet quod obiectio deficit ex omni parte. Aliis ver­ bis: est duplex gratia, actualis et habitualis. Indiget ergo bomo gratia actuali ut se praeparet ad primam gratiam ha­ bitualem; at non eget gratia actuali ut se praeparet ad pri­ mam gratiam actualem, neque gratia habituali ut ad pri­ mam habitualem gratiam se praeparet, quia praeparationis non est praeparatio sicut formae non est forma. 396. Ohiestio quarta, quae arguit ex alia auctoritate Scripturae. Illud dicitur esse hominis quod est in eius potes- Art. 7: Ar> resurgendum a peccato 385 tate, ila ut per seipsum possit in illud. Atqui praeparatio ad gratiam est hominis secundum illud», hominis est praepara­ re animum» ‘. Ergo in propria potestate hominis est se prae­ parare ad gratiam per seipsum. 397. Respondetur. In primis, dicendum quod in illo loco non agitur dc nostra quaestione. Sed adhuc posset distingui niai.: illud dicitur esse hominis quod est in eius potestate, propria vel naturali aut participata vel supernaturali, conce­ do; propria vel naturali tantum, nego. Contradistinguo min.: praeparatio ad gratiam est homi­ nis secundum sola naturalia considerati, nego: secundum virtutem qua induitur ex alto, concedo. Et nego consequens et consequentiam. Solutio ergo patet ex dictis. Art. 7.-Utrum homo possit resurgere a peccato sine auxilio gratiae 398. Consequenter considerat S. Doctor necessitatem gratiae pro dispositione negativa ad gratiam. Est autem dispositio negativa remotio vel expulsio pro­ prietatum (dispositionum) ct forame contrariae, scilicet pec­ cati. Sicut enim non datur forma in subiecto sine proportio­ nalis et positivis dispositionibus ad ipsam, ita neque datur forma contraria sine dispositionibus correspondent ibus ad ipsam. Itaque dispositio negative dicitur remotio dispositio­ num formae contrariae, quae omnino praerequiritur ut posi­ tivae dispositiones introducantur. Cum autem oppositum gratiae Dei sit peccatum, ideo remotio peccati vel disposi­ tionum ad peccatum, dicitur dispositio negativa ad gratiam. * Prov. 16,!. ■ Cf S. Thomam, I-II. 112, 2 in fine corp ÎTdVïïSn X.1ISK3MNÎ1SKYOT’iS 386 w L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie lam vero vitium aut peccatum habituale, quando est per­ sonale, acquiritur actibus peccaminosis, qui sunt immedia­ ta causa talis habitus aut dispositionis pravae. Consequen­ ter cessatio ab opere peccaminoso est ipso facto quaedam remotio, licet adhuc imperfecta et inchoata, dispositionis ad vitium. Sic ergo duplex esse potest dispositio negativa ad gra­ tiam Dei: una perfecta, per quam removentur dispositiones vitiosae aut reliquiae peccatorum; alia imperfecta et adhuc inchoata, nempe simplex cessatio ah actu peccati, quia sim­ plex cessatio ab actu potest esse causa per accidens corrup­ tionis habitus vel dispositinis ', et consequenter simplex ces­ satio ab actu peccati est causa per accidens diminutionis vel corruptionis dispositionis habitualis peccaminosae. Et de his duobus modis dispositionis negativae ad gra­ tiam agit modo S. Thomas, considerans in articulo 7 dispo­ sitionem negativam perfectam et directam, qua scilicet dispo­ sitiones contrariae peccaminosae purgantur et tolluntur; et in articulo 8 considerat dispositionem negativam imperfec­ tam et indirectam, nempe cessationem a peccato seu vitatio­ nem peccati, ex cuius positione sequebantur illa pravae dis­ positiones. Manifestum est autem quod in hoc ordine dispositionis negativae ad gratiam primo consideranda erat dispositio quasi per se et directa quam dispositio quasi per accidens et indirecta, quia neque haec ultima est intelligibilis nisi per ordinem ad illam. Et sic fecit S. Thomas, mira arte sem­ per ordinans suos articulos. Quaestio ergo quae agitatur in articulo septimo est de potentia hominis respectu dispositionis negativae perfectae et per se. Ut autem debito modo procedamus, videbimus primo statum quaestionis, ex quo apparebit vera positio dif­ ficultatis, et, secundo, solutionem eius. Ci i-il. 53, 3 Art. 7: Ad resurgendum λ peccato 387 §1 STATUS QUAESTIONIS 399. Noscimus iam ex praecedentibus terminos quaes­ tionis praeter formulam: resurgere a peccato. A) Homo enim, hic, necessario intelligitur lapsus seu in statu naturae lapsae, non in statu naturae integrae neque in statu naturae purae, quia est homo qui debet surgere, et consequenter supponitur lapsus vel deiectus. Et quidem non intelligitur lapsus solo peccato veniali, quia per peccatum veniale homo proprie loquendo non labitur seu cadit, sed solum impingit et titubat vel etiam retardatur, at vere non cadit. Intelligitur ergo lapsus aut solo peccato originali, si­ cut infideles non baptizati; aut solo peccato mortali, ut fide­ les peccatores; aut utroque simul, ut infideles adulti peccan­ tes peccato personali. Et quia intelligitur homo sine ulla gratia supernatural i, proprie loquendo non intelligitur fide­ lis peccator, qui adhuc retinet fidem et forte spem superna­ turalem, sed infidelis peccator peccato originali tantum vel insuper peccato personali mortali, imo vel pluribus. B) Possit, tum potentia physica, tum etiam morali, ut in praecedentibus articulis dictum est. C) Sine auxilio gratiae vel sine gratia, ut ait in distributio­ ne articulorum, hoc est, sine gratia Dei supernaturali et in­ teriori, sive sit actualis seu per modum motionis, sive sit habitualis seu per modum formae; sed per proprias vires na­ turales liberi arbitrii. 400. D) Rexurgere a peccato. Hic est terminus formalis totius articuli, et ideo est accuratius considerandus, tum quoad originem formulae, tum quoad sensum eius. 401. a) Origo formulae «resurgere a peccato». Haec for­ mula est originis biblicae. «Consepulti ei (Christo) in bapstismo, in quo et resurrexistis per fidem operationis Dei... 388 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie . cum mortui essetis indelictis»1. «Et cum essemus mortui peccatis, convivificavit nos in Christo, cuius gratia estis sal­ vati, et conresuscitavit...»I2*. «Igitur si consurrexistis cum Christo, quae sursum qunt quaerite, ubi Christus est in dex> tera Dei sedens, quae sursum sunt sapite, non quae super terram» 5. «Propter quod dicit: surge, qui dormis, et exsurge a mortuis et illuminabit te Christus»4. Eam etiam adhibent expresse Concilia Ecclesiae: surgere a peccato5; resurgere a peccato6. w m s UNIVERSITE LIBRARIES 402. b) Sensus formulae. Determinari potest dupliciter: primo, ex aliis formulis aequipollentibus; secundo, ex direc­ ta analysi eius. 403. 1) Formulae aequipollentes. Apud Paulum idem est resurrectio a peccato et vivificatio seu iustificatio: «Et vos cum mortui essetis in delictis ct praeputio carnis vestrae, convivificavit cum illo, donans vobis omnia delicta»7; «et cum essemus mortui peccatis, convivificavit nos in Chris­ to»8. In Conciliis habentur sequentes formulae aequivalentes: purgatio a peccato910 ; reparatio infirmitatis'°; reformatio II pristinae libertatis11; relevatio12; reparatio eius quod perdi- I Coi. 2, 12-13. : Eph. 2, 5-6. ’ Coi. 3, 1-2. 4 Eph. 5, 14. s S. COELESTINUS I, in Indiculo ex Innocentio ad Carthaginenscs, Denz. 130; Concilium Tridentinum, ses. 6, c. 1, Denz. 793. 6 Concilium Tridentinum, ses. 6, can. 29, Denz. 839. 7 Col. 2, 13. ’ Eph. 2, 5. ’ I 9 S Coelestinus I. Indiculo. Denz. 130; Concilium Arausicani m 11, Denz. 177. 10 S. Coelestinus I, Indictdo, Denz. 132; Concilium Arausicanum II, Denz. 187; Concilium Tridentinum, Ses. 6, cap 14, Denz. 807 " S. Coelestinus I, Indictdo, Denz. 133. «dlM II S. Coelestinus I, Indictdo, Denz. 130; redditio amissi (Concilii m Arausicanum II. Denz. 186. Art. 7: An resurgendum a peccato 389 dimus'; recuperatio amissae gratiae* 2; sanctificatio et reno­ vatio interioris hominis3; reconciliatio cum Deo4* ; justifica­ tio, idest translatio ab eo statu in quo homo nascitur filius primi Adae, in statum gratiae et adoptionis filiorum Dei per secundum Adam, lesum Christum, salvatorem nostrum'; li­ beratio a peccato, vi cuius liberum arbitrium nostrum fit de tenebroso lucidum, de pravo rectum, de languido sanum, de imprudente providum6. 404. 2) Analysis fonnalae «resurrectio a peccatis». Hac in re duo sunt consideranda: primo, notio resurrectionis a peccato; secundo, divisio eius. 405. Notio resurrectionis a peccato. Resurrectio, iuxta vini vocis sive etymologice est iterata surrectio (re=iterum, surrectio), ut bene notat S. Thomas, seu «eius quod cecidit secunda surrectio»7* . Surrectio autem, a verbo surgere (per syncopem a surrigo, quod est idem ac subrigo, forma primaeva verbi: a sub et rego), importat mo­ tum ab imo in altum cum erectione seu statione eius quod surgit, ita ut rectum maneat vel se teneat. Quo in sensu ait Seneca quod irascentis «horrent et subriguntur capilli»6 et quod «ad peiores nuntios subriguntur pili et rubor ad impro­ ba verba suffunditur sequiturque vertigo praerupta cernen­ tis»9. Consequenter applicat ad res exteriores: «videbis exer­ citus subrectis ire vexillis»10; «nunc, civibus caesis perfusi ’ 2 ’ 4 Concilium Arausicanum Π, Denz. 192. 194. Concilium Tridentinum, Ses. 6, c. 14, Denz. 807 Concilium Tridentinum, Ses. 6, c. 7, Denz. 799. Concilium Tridentinum, Ses. 14. c. 3, Denz. 896 s Concilium Tridentinum, Ses. 6, c. 4, Denz. 796. 6 S. Coelestinus I, Indiculo, Denz. 141. 7 S. Thomas, Suppl., q 79, art 1. arg. 2 sed contra, ex Damasceno, et in line corporis articuli. ’ Seneca, De ira, lib. 1. cap. 1, n. 4. Edit. Haase, Lipsiae 1887, t I, p 35. 9 Ibidem, lib. II, cap. 2, n. 1, p 54. 10 Quaesi. Nat. lib. I, prol. n. 10. t. II, p. 159. SiïTgVHSÏI JilISKlAlMP- SIBOTi "JS 390 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie cruore cognato, urbem subrectis intrate vexillis»1. «Vidi vi­ llam structam lapide quadrato, murum circumdatum sil­ vae, turres quoque in propugnaculum villae utrimque sub­ rectas»* 2. «Quaeramus ergo quis sit quod terram ab infimo moveat... Mille miracula movet faciemque mutat locis et de­ fert montes, subrigit plana, valles extuberat, novas in pro­ fundo insulas erigit: haec ex quibus causis accidant, digna res excuti»3. Et est differentia inter simplicem surrectionem et resu­ rrectionem; simplex enim surrectio non supponit priorem erectionem neque casum, sed solum importat motum ad su­ perna cum statu rectitudinis in termino motus; resurrectio vero importat lapsum vel casum praecedentem; lapsus au­ tem supponit erectionem praecedentem vel potius rectitudi­ nem seu stationem; et propterea dicitur iterata surrectio seu eius quod cecidit secunda surrectio. Dicitur autem, usu, primo de ordine corporali seu physico, sicut dicimus de lecto surgere, de somno surgere; et quia maxime cadit corpus humanum quando moritur et propter hoc dicitur cadaver, ideo antonomastice dicitur resurrectio quando corpus mortuum, lapsum, cadaver, de novo surgit et se tenet vivum; et propter hoc resurrectio physica vel corpo­ ralis nihil est aliud quam «reditus corporis mortui ad pristi­ nam vitam quam antea habebat ex conjunctione ad ani­ mam». lam vero quod est mors corpori, hoc est peccatum ani­ mae, quia peccatum tum originale tum actuale mortale pri­ vat animam vita supernatural! gratiae. Unde, secundo, resu­ rrectio dicitur de ordine spirituali animae, et importat «mo­ tum seu reditum animae a morte peccati ad vitam rectae rationis vel gratiae Dei». Et siquidem, homo numquam fuis­ set erectus ad vitam supernaturalem superiorem, quando ad ' De Benef., lib. V, cap. 15, n. 5-6, t. II, p. 98. 2 Epist. 86. n. 4, t. Ill, p. 234. ’ Quaest. Natur., lib VI, cap. 4, η. I, t. Π, p. 275. Art. 7: Ad resurgendi m a peccato 391 illam promoveretur, diceretur simplex surrectio, si vero ad vitam superiorem primo elevatus erat vel in ea conditus fuit et postea cecidit, tunc, si de novo surgat, dicitur proprie re­ surrectio. Et ita est in actuali statu humanitatis; nam a Deo creata est in rectitudine naturali et perfectione gratiae, a quibus cecidit per peccatum primi parentis; et similiter, quoties homo iam reparatus per gratiam personalem, de novo cadit in peccata personalia. Reditus ergo a morte natu­ rali vel supernatural! morali animae ad vitam moralem na­ turalem vel supernaturalem eius, est resurrectio moralis seu spiritualis, analogica ad resurrectionem physicam corporis. Unde ut optime notat S. Doctor, «non est idem resurgere a peccato quod cessare ab actu peccati (sicut non est idem resurgere physice quod cessare a cadendo vel descendendo profundius), sed resurgere a peccato est reparari hominem ad ea qua peccando amissit» ', sicut resurrectio physica est reditus ad locum ex quo quis prius cecidit. S. Augustinus exponit egregie istam notionem resurrec­ tionis spiritualis supernaturalis per descriptionem biblicam: «Transitus a morte in vitam» (Joan. 5, 24). «Qui transiit a morte ad vitam —ait S. Doctor— nullo dubitante, utique resurrexit. Non enim transiret de morte ad vitam, nisi pri­ mo esset in morte et non esset in vita; cum autem transierit, erit in vita et non erit in morte. Mortuus ergo erat et revixit, perierat et inventus est (Luc. 15, 32). Fit proinde iam quae­ dam resurrectio, et transeunt homines a morte quadam ad quandam vitam; a morte infidelitatis ad vitam fidei; a mor­ te falsitatis ad vitam veritatis; a morte iniquitatis ad vitam iustitiae; est ergo et ista quaedam resurrectio mortuorum» ·. Et per analogiam ad resurrectionem corporalem seu physicam, explicat hanc spiritualem cum ait: «Quomodo morimur secundum spiritum, et resurgimus secundum spi- ' ■ S. Thomas, hic. S. Augustinus, In Joannetn tract. /9. n. 8, ML. 35, 1547. 392 t c/;* L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie ritum; sic postea morimur secundum carnem et resurgimus secundum carnem. Secundum spiritum mors est non credere vana quae cre­ debat, non facere mala quae faciebat; secundum spiritum resurrectio est credeere salubria quae non credebat et facere bona quae non faciebat: qui terrena idola et figmenta deos putabat, unum Deum cognovit, in eum credidit, mortuus erat in idolatria, resurrexit in fide Christiana. Ebriosus erat, sobrius est; mortuus est ab ebrietate, resurrexit in sobrieta­ te. Sic ab omnibus malis operabus cum receditur, mors quaedam fit in anima, et in eius bonis operibus resurgit. Mortificate —inquit Apostolus— membra vestra quae sunt super terram: immunditiam, perturbationem concupiscen­ tiam malam et avaritiam —inquit— quae est idolorum ser­ vitus (Colos. 3, 5). Mortificatis ergo istis membris, resurgi­ mus in bonis quae sunt istis contraria: in sanctitate, in tran­ quillitate, in caritate, in eleemosynis. Quomodo autem prae­ cedit mors secundum spiritum resurrectionem quae est se­ cundum spiritum, sic praecessura est mors secundum car­ nem resurrectionem quae futura est secundum carnem»1. 406. Divisio resurrectionis a peccato. Sicut dividitur unum oppositum ita et aliud. Quia ergo resurrectio opponi­ tur lapsui seu peccato, lapsus vero moralis seu peccatum immediate et adaequate dividitur in peccatum contra legem mere naturalem seu contra rationem humanam naturalem, et in peccatum contra legem supematuralem quae procedit Deo prout est auctor gratiae, consequenter resurrectio a peccato potest esse duplex: alia, ordinis naturalis, scilicet a morte peccati contra naturam ad vitam secundum rationem vel naturam, sicut esset in statu naturae purae; alia, ordinis su­ pernaturalis, nempe a morte peccati contra ordinem gratiae Dei ad vitam supematuralem vel secundum Deum. ’ Sermo 362. de resurrectione mortuorum, 2, cap. 20, n. 23, ML. 39, 1027. Ari . 7: An resurgendum λ peccato 393 Rursus, resurrectio ordinis supernaturalis potest esse du­ plex, nempe alia imperfecta vel inchoata, scilicet non ad ip­ sam gratiam sanctificantem, sed ad dispositionem supema­ turalem ad gratiam, et haec est resurrectio quasi in fieri; alia perfecta et totalis, videlicet ad ipsam gratiam sanctifi­ cantem seu ad vitam supematuralem quasi in facto esse. Quae quidem distinctio est fundata, uti apparet ex his pro­ positionibus Baii damnatis a S. Pio V: «Illa distinctio dupli­ cis iustitiae, alterius quae fit per Spiritum caritatis inhabi­ tantem; alterius, quae fit ex inspiratione quidem Spiritus Sancti cor ad poenitentiam excitantis, sed nondum cor inha­ bitantis et in eo caritatem diffundentis, qua divinae legis justificatio impleatur, similiter reiicitur; item, et illa distinc­ tio duplicis vivificationis, alterius qua vivificatur peccator dum ei poenitentiae et vitae novae propositum et inchoatio per Dei gratiam inspiratur; alterius, qua vivificatur qui vere iustificatur et palmes vivus in vite Christo efficitur, pariter commentatia est et Scripturis minime congruens» ‘. S. Thomas sat clare indicavit has divisiones resurrectio­ nis moralis seu spiritualis; naturalis et supernaturalis in responsione ad 3, et in II Seni., dist. 28, expositione litterae; partialis vero seu inchoatae et totalis seu perfectae, in res­ ponsione ad 2. Resurrectio ergo perfecta est reditio ad illam altitudi­ nem seu perfectionem supematuralem ex qua peccando ce­ cidit vel, ut ait S. Doctor, reparatio hominis ad ea omnia quae peccando amisit. Ea autem quae homo mortaliter pec­ cando amittit sunt tria: corruptio boni oppositi, quasi effec­ tus formalis primarius, et complectitur spoliationem gratui­ torum et vulnerationem naturalium, quamvis diverso modo secundum quod agitur de peccato personali vel de originali, ut constat ex dictis supra in tractatu de peccatis, ad quaes­ tionem 85; macula spiritualis, quasi effectus formalis secun- S. Pius V, I\ omnibus afflictionibus. Denz. 106.3-1064. 394 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie SÎ. LOWiSWWERSïïï LIBRARIES darius; reatus poenae aeternae, quasi effectus demeritorius seu in genere causae efficientis, et non iam formalis, sicut duo praecedentes1. Consequenter haec perfecta resurrectio ordinis supematuralis importat triplicem reparationem, sci­ licet: ad bona gratuita quae amisit et naturalia quibus erat vulneratus; decorem et pulchritudinem seu nitorem supernaturalem quam anima habebat prius ex refulgentia divini luminis gratiae; ad pacem et amicitiam cum Deo. Quae quidem tria diversimode indicantur in formulis Conciliorum. Nam quantum ad reparationem bonorum amissorum per peccatum, in genere, dicitur: redditio amissi, reparatio eius quod perdidimus12; in specie vero respectu bo­ norum gratuitorum dicitur: recuperatio amissae gratiae; sanctificatio et renovatio interioris hominis3; respectu bo­ norum naturalium quibus erat vulneratus dicitur: reparatio infirmitatis, reformatio pristinae libertatis, liberatio a mise­ ria4*; quantum ad reparationem nitoris et pulchritudinis su­ pematuralis ex refulgentia divini luminis, dicitur: purgatio a peccato'; quantum ad reparationem amicitiae et pacis cum Deo, dicitur: reconciliatio cum Deo6. Ipse autem motus re­ surgendi indicatur quando dicunt: relevatio, mutatio in me­ lius7. Post Concilium tamen Tridentinum, formula communior et classica est: iustificatio, quia revera homo peccando ceci­ dit a iustitia et sanctitate in qua a Deo constitutus fuerat, et ideo reditus ad iustitiam deperditam merito dicitur iustifi­ catio. 1 Cf. I-II, quaestiones 85-87. 2 Concilium Arausicanu.m II, Denz. 186, 192, 194. ’ Concilium Tridentinum, Ses. 6, cap. 7 et 14, Denz. 799, 807. 4 S. Coelestinus I, Indiculo. Denz. 132-135; Concilium Arausicanum II, Denz. 186-187; Concilium Trioentinum, Ses. 6, cap. 1 et 14, Denz. 793, 807. S. Coelestinus I, Indiculo, Dens. 130; Concilium Arausicanum 11, Denz. 177. 6 Concilium Tridentinum, Ses. 14, cap. 3, Denz. 896. S. Coelestinus I. Indiculo, Denz. 130; Concilium Arausicanum II, Denz. 188. Art. 7: Ad resurgendlm a peccato 395 Et inde apparet positio formalis quaestionis, nempe utrum homo lapsus seu peccator possit redire ad ea quae peccando amisit per proprias vires sine auxilio gratiae. 407. c) Divisio quaestionis. Inde etiam apparet statim divisio quaestionis, quae duplex est: 1.°, utrum homo lapsus per proprias vires possit resurgere a peccato resurrectione naturali seu mere morali; 2.°, utrum homo lapsus possit per proprias vires sine gratia resurgere a peccato resurrectione supernatural! seu salutari, tum perfecta tum imperfecta. Et quidem quaestio principaliter est de resurrectione salutari imperfecta —quia sermo est contra semipelagianos, et ex­ presse hoc indicat S. Doctor in obiectione 1 cum eius res­ ponsione, quando ait quod resurgere a peccato praeexigitur ad illuminationem gratiae—; consequenter vero de resurrec­ tione salutari perfecta —quae tangit haeresim proprie pelagianam—; ac denique pro maiori complemento doctrinae, de resurrectione mere morali seu naturali. Incipiemus au­ tem a resurrectione salutari, quia respectu eius magis clare apparet necessitas gratiae et quia de illa loquuntur Concilia et Patres Ecclesiae. § II DE NECESSITATE GRATIAE AD RESURRECTIONEM SALUTAREM A PECCATO 408. Haec resurrectio, ut modo diximus, est duplex: alia perfecta seu totalis; alia imperfecta, partialis vel inchoata; de quibus singillatim agendum est, incipiendo a perfecta A. De necessitate gratiae pro resurrectione salutari perfecta 409. De hac etiam re exstat duplex haeresis extrema: ex una parte montanistae et novationi in saeculo III tenebant SïOTSSn W T ÎS 396 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specu: quedam peccata, saltem idolatriam, homicidium et impudi­ citiam, esse irremissibilia, si post baptismum committan­ tur, et ideo dicebant hominem nec per gratiam Dei posse ab his peccatis resurgere *; ex alia vero pelagiani dicebant homi­ nes per proprias vires liberi arbitrii sine gratia posse perfecte a peccato resurgere: «a seipsis homines habere contendunt gra­ tiam Dei qua liberamur ah impietate, dicentes (eam) secun­ dum merita nostra dari»2. In medio vero inter istas contrarias haereses incedit doc­ trina catholica, docens contra pessimismum montanistarum et novatianorum posse per gratiam Dei remitti omne pecca­ tum, et hominem, dum est in statu viae, semper, cum gratia Dei, posse a quocumque peccato liberari; et contra optimismum pelagianorum strenue defendens necessitatem gratiae pro omni resurrectione a peccato. Nostrum non est in praesenti defendere doctrinam catho­ licam contra montanistas el novatianos, quia hoc directe spectat ad tractatum de poenitentia3; sed solum defendere necessitatem gratiae pro quacumque resurrectione a peccato. 410. conclusio: Gratia Dei habitualis est physice neces­ saria homini ut possit a peccato resurgere resurrectione saluta­ ri perfecta. Est de fide catholica quantum ad necessitatem gratiae habitualis vel sanctificantis; quantum vero ad modum huius necessitatis, quod scilicet sit necessitas absoluta seu physica et non solum moralis videtur esse etiam aut de fide aut pro­ xima fidei. 411. Probatur duplici argumentorum genere, scilicet tum ex auctoritate divina Ecclesiae, Scripturae et Patrum, tum ex ratione theologica. 1 Cf. S. Thomam. Ill Contra gent., cap 146 in fine; ΙΠ, 86 1 J S. Augustinus, De haeres ibus, cap 88, ML. 42, 48. ’ Cf. S. Thomam, ΙΠ, 86, 1 Art. 7: Ad resurgendum a peccato 397 412. Λ) Ex auctoritate Ecclesiae tum directe et formaliter definientis, tum aequivalenter docentis idem ex lege orandi. 413. a) Ex Ecclesiae definitione tum pro resurrectione a quocumque peccato gravi, tum pro resurrectione a peccato originali, tum pro resurrectione a peccato actuali. Pro resurrectione a quocumque peccato. «Nullus miser de quacumque miseria liberatur nisi qui Dei misericordia prae­ venitur, sicut dicit Psalmista: cito anticipent nos misericor­ diae tuae, Domine (Psalm. 78, 8); et illud: Deus meus, mise­ ricordia eius praeveniet me (Psalm. 58, 11)» *. Pro resurrectione a peccato originali: «Arbitrium volunta­ tis in primo homine infirmatum, nisi per gratiam baptismi non potest reparari; quod, amissum, nisi a quo potuit dari, non potest reddi. Unde veritas ipsa dicit (Joan. 8, 36): «si vos Filius liberaverit, tunc vere liberi estis»1 2. «Natura hu­ mana, etiamsi in illa integritate, in qua est condita, perma­ neret, nullo modo seipsam, creatore suo non adiuvante, ser­ varet, unde, cum sine Dei gratia salutem non possit custodi­ re, quam accepit, quomodo sine Dei gratia poterit reparare quod perdidit?» 3. Similiter tam Concilium Arausicanum II quam Tridentinum expresse docent quod nec gentes per naturam nec iudaei per legem Moysi a peccato originali, quod ex Adae praevaricatione contraxerunt, liberari aut surgere possent, nisi per gratiam lesu Christi Redemptoris nostri4. Pro resurrectione a peccato personali mortali. «Quia vero ab accepta justificationis gratia per peccatum exciderunt, rursus iustificari poterunt, cum, excitante Deo, per poeniten- 1 Concilum Arausicanum II, Denz. 187. 2 Concilium Arausicanum II, Denz. 186. ’ Ibidem, Denz. 192. 4 Cancilium Arausicanum II. Denz 194; Concilium Tridj-ntinum, Se$ 6. c. 1-5, Denz. 793-795. 398 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie tiae sacramentum, merito Christi, amissam gratiam recupe­ rari procuraverint. Hic anim justificationis modus est lapsis reparatio, quam secundam post naufragium deperditae gra­ tiae tabulam sancti Patres apte nuncupaverunt»1. 414. b) Ex lege orandi, quam ita pulchre evolvit S. Coelestinus I: «Cum enim sanctarum plebium praesules manda­ ta sibimet legatione fungantur, apud divinam clementiam humani generis agunt causam, et tota secum Ecclesia conge­ miscente, postulant et precantur ut infidelibus donetur fi­ des, ut idolatrae ab impietatis suae liberentur erroribus, ut iudaeis ablato cordis velamine lux veritatis appareat, ut haeretici catholicae fidei perceptione resipiscant, ut schis­ matici spiritum redivivae caritatis accipiant, ut lapsis poe­ nitentiae remedia conferantur, ut denique catechumenis ad regenerationis sacramenta perductis coelestis misericordiae aula reseratur. Haec autem non perfunctorie neque inaniter a Domino peti, rerum ipsarum monstrat effectus; quandoquidem ex omni errorum genere plurimos Deus dignatur attrahere, quos erutos ex potestate tenebrorum transferat in regnum Filii caritatis suae (Colos. 1, 13), et ex vasis irae faciat vasa misericordiae (Rom. 9, 22-23). Quod adeo totum divini operis esse sentitur, ut haec effi­ cienti Deo gratiarum semper actio laudisque confessio pro illuminatione talium vel correctione referatur»2. Quod quidem specialiter valet de Liturgia baptismi, ut idem Pontifex adnotat3, in qua describitur quomodo omni­ potentiae Dei cedere debeat spiritus immundus et quomodo per eius virtutem expellatur foras. 1 Concilii m Tridentinl m, Ses. 6, cap. 14, Denz. 807. 1 S. Coelestinus I, Indiculo, Denz. 139. 1 Ibidem, Denz. 140. Art. 7: Ao resurgendum a peccato 399 415. B) Ex Sacra Scriptura. Hoc apparel per lotum Anti­ quum et Novum Testamentum. a) Ex Antiquo Testamento sufficiat recolere Psalmos Poenilentiales, inter alios Psalmum sextum et Psalmum quinquagessimum. «Miserere mei, Domine, quoniam infirmus sum; sana me, Domine, quoniam conturbata sunt ossa mea...; convertere, Domine, et eripe animam meam, salvum me fac propter misericordiam tuam» '. «Miserere mei, Deus, secundum magnam misericoridam tuam; et secundum mul­ titudinem miserationum tuarum, dele iniquitatem meam; amplius lava me ab iniquitate mea, et a peccato meo munda me...; averte faciem tuam a peccatis meis, et omnes iniqui­ tates meas dele, cor mundum crea in me, Deus, et spiritum rectum innova in visceribus meis»12. b) Ex Novo Testamento. Verbum Incarnatum dicitur Ag­ nus Dei qui tollit peccatum mundi 3 Et vocatum est nomem eius Jesus, quia salvum fecit populum suum a peccatis eo­ rum4* , et venit quaerere et salvum facere quod perierat \ «Cum autem benignitas et humanitas apparuit Salvatoris nostri Dei, non ex operibus iustitiae quae fecimus nos, sed secundum suam misericordiam salvos nos fecit per lavacrum regenerationis et renovationis Spiritus Sancti» 67. «Ex operibus legis non justificabitur omnis caro coram illo... Omnes enim peccaverunt et egent gloria Dei: iustificati gratis per gratiam ipsius, per redemptionem quae est in Christo lesu» 1. «Infelix, ego, homo: quis me liberabit de cor­ pore mortis huius? Gratia Dei per lesum Christum»8. 1 2 ’ 4 ’ ‘ 7 " Psalm. 6, 3, 5. Psalm. 50, 3-4, 9, 11-12. Cf. S. Thomam, in h. I. Joan. 1, 29. Mit. 1,21. Luc. 19, 10. Tit. 3, 4-5. Rom. 3, 20, 23-24. Rom. 7, 24. 400 L. I, Q. CIX: De necessitate grahae in specie Uno verbo: totum Novum Testamentum plenum est doc­ trina de redemptione peccatorum nostrorum per mortem Christi. Si ergo nos per nosmetipsos possemus a peccato re­ surgere, non indigeremus redemptione Christi, et ideo Chris­ tus inutiliter mortuus est. Unde Paulus energice affirmet: «non abiicio gratiam Dei; si enim per legem iustitia, ergo gratius Christus mortuus est»1. Quem locum affert S. Doc­ tor hic, in sed contra, et exponit longius in Eph. cap. 2, lect. 5, in fine1 2. W 416. C) Ex Patribus Ecclesiae. Hoc etiam semper inore habent, specialiter Augustinus, quem nobis citare sufficiat. De profundis clamavi ad te, Domine. «Unde clamat? De pro­ fundo. Quis est ergo qui clamat? Peccator. Et qua spe cla­ mat? Quia qui venit solvere peccata, dedit spem etiam de profundo posito peccatori... Donec ab illo (Domino) libere­ tur imago ipsius, quod est homo, quae in hoc profundo tam­ quam assiduis fluctibus exagitata, detrita est; et nisi renove­ tur et reparetur a Deo qui illam impressit quando formavit hominem —idoneus potuit esse homo ad casum suum, non est idoneus ad resurrectionem suam— semper in profundo est; nisi liberetur, ut dixi, semper in profundo est»3. «Ut in peccatum iret, suffecit ei liberum arbitrium, quo se ipse vi­ tiavit; ut autem redeat ad iustitiam opus habet medico, quo­ niam sanus non est; opus habet vivificatore, quia mortuus est».45 . S. Thomas affert etiam textum illum: «Recordatus est (Deus) quia (homines) caro sunt, spiritus vadens et non re­ diens»'. Quae verba sic egregie exponit Augustinus: «Ideo cos vocando et miserando per suam gratiam ipse revocavit, 1 ’ ’ 4 5 Gal. 12, 21. S. Thomas, In ad Eph., cap. 2, lect. 6. edit cit. p. 549 a. S. Augustinos, In Psabn. 129, n. 1-2, ML. 37, 1803. De natura et gratia, cap. 23. n. 25, ML. 44, 896 Psabn. 129, 39. Art. 7: Ad resurgendum a hxcato 401 quia per seipsos redire non possent. Quomodo enim redit caro, spiritus ambulans et non revertens, urgente se in ima atque longuiqua malorum pondere meritorum, nisi per elec­ tionem gratiae? Quae non meritis tamquam merces reddi­ tur, sed tamquam donum gratis datur; ut justificetur impius et redeat ovis perdita, non tamen in viribus suis, sed in hume­ ris reportata pastoris, quae se perdere potuit dum sponte va­ garetur, se autem invenire non potuit nec omnino inveniretur, nisi pastoris misericordia quaereretur. Non enim et ille filius ad hanc ovem non pertinet, qui reversus in semetipsum dixit: surgam et ibo ad Patrem meum. Occulta itaque oratione et inspiratione etiam ipse quaesitus est et resuscitatus nonnisi ab illo qui vivificat om­ nia; et inventus a quo nisi ab illo qui perrexit salvare et quaerere quod perietal? Mortuus enim erat et revixit; perie­ rat et inventus est. Nam et illa non levis sic solvitur quaes­ tio, quod in Proverbiis scriptum est, cum de via iniquitatis Scriptura loqueretur: omnes qui ambulant in ea non rever­ tentur (Prov. 2, 19). Sic enim dictum est, quasi de iniquis omnibus desperandum sit; Scriptura vero gratiam commen­ davit, quia per seipsum homo potest in illa ambulare, non potest autem per seipsum redire nisi gratia revocatus» ♦ 417. D) Ex ratione theologica, tum argumento proprio tum argumento analogico. 418. a) Argumento proprio. Resurrectio perfecta a pecca­ to importat cummulative tria, scilicet perfectam reparatio­ nem donorum supernatural i um quibus per peccatum homo spoliatus erat et donorum naturalium in quibus erat vulne­ ratus; perfectam deletionem maculae quam peccando incurserat; perfectam remissionem poenae aeternae peccato debi­ tae. Atqui nihil horum potest homo lapsus facere per pro- S. Augustinus, tn Psalm. 77, n 24, ML 998. 402 L. I, Q. C1X: Di·: necessitate gratiae in specie. . LOUISUNIVERSITY L IS R Z a RIES prias vires sine gratia habituali. Ergo gratia habitualis est necessaria homini lapso ut possit perfecte resurgere a pec­ cato. Maior constat ex ipsamet notione recurrectionis perfec­ tae a peccato, ut supra explicatum est. Minor vero probatur per partes: 1) Homo lapsus non potest per proprias vires sine gratia habituali reparare dona gratuita quibus spoliatus erat per suum peccatum. Nam dona ista supernatural ia complectun­ tur gratiam sanctificantem, omnes virtutes infusas, théolo­ gales et morales, dona Spiritus Sancti. Atqui homo per vires naturae —et minus adhuc in statu naturae lapsae— non po­ test haec omnia sibi reacquirere, quia haec omnia sunt ordi­ nis essentialiter supernaturalis, in quae homo naturaliter nihil potest, ut patet ex supra dictis articulis praeceden­ tibus. 2) Neque etiam reparare potest sine gratia habituali bona naturalia in quibus vulneratus est. Haec enim bona na­ turalia complectabantur: perfectam ordinationem corporis sub anima; perfectam ordinationem partis inferioris seu sensitivae animae sub parte superiori seu rationali; perfec­ tam ordinationem partis superioris, specialiter voluntatis, sub Deo, ita quidem ut duae primae ordinationes pendeant ex tertia, quasi ex propria causa. Atqui homo lapsus per proprias vires non potest sibi restituere hanc tertiam ordi­ nationem; quia haec tertia ordinatio consistit in amore per­ fecto et efficaci Dei super omnia, non solum ut est auctor naturae, sed etiam ut est auctor gratiae et gloriae; constat autem ex dictis articulo tertio quod homo lapsus non potest diligere Deum super omnia dilectione naturali perfecta et efficaci: constat quoque ex articulo praecedenti quod sine gratia Dei supematurali non potest homo, etiam integer, se convertere ad Deum prout est auctor gratiae et gloriae. Ergo homo lapsus non potest per proprias vires naturales reparare sibi bona naturalia quibus est vulneratus per pec­ catum. Art. 7: Ad resurgendum λ pecc ato 403 Quod confirmatur amplius, quia haec reparatio maxime debet fieri per voluntatem, quae potissime facultas est in ordine morali. Atqui voluntas ex peccato est maxime vulne­ rata et infirmata, ut patet ex tractatu de peccato originali. Ergo minime potest reparare quod perdidit. 3) Non potest etiam perfecte delere maculam peccati per vires naturae sine gratia. Nam macula peccati est carentia seu privatio claritatis, nitoris, pulchritudinis supernatura­ lis, quae erant in anima ex refulgentia divini luminis. Atqui haec carentia vel privatio non tollitur nisi per introductio­ nem formae oppositae, hoc est, per novam illuminationem divini luminis, quae nequit fieri nisi ab ipso Deo, qui est sol iustitiae et fons istius luminis supernaturalis. Non potest ergo ista macula tolli nisi per lavacrum regeneratinis in bapstismate vel per sanguinem Christi, qui vulneratus est propter scelera nostra, ita ut dealbemus animas nostras in sanguine agni. 4) Denique reatus poenae aeternae non potest remitti ab homine lapso, sed a solo Deo. Nam reatus poenae non remit­ titur nisi ab offenso condonetur vel a iudice absolvatur reus. Atqui offensus et iudex est Deus et non ipse homo peccator, qui potius est reus. Ergo reatus poenae aeternae non potest rimitti nisi a solo Deo, per misericordiam et gratiam suam. Unde optime ait S. Doctor quod «ipsum peccatum est quae­ dam gratiae destructio, eius autem remissio est construc­ tio» homo autem potest per proprias vires destruere gra­ tiam, at non potest eam reconstruere, et ita «non potest a fovea (peccati) exire, sicut potuit se in foveam (peccati) proi icere» 2. Propter quod homo lapsus, cum non possit se a sua mise­ ria liberari, clamare débat ad Medicum divinum cum Psal­ mista: «Domine, miserere mei; sana animam meam, quia 1 De Veritate, 28, 2 ad 1 2 De Veritate, 28, 1 ad 7 404 C/7i Hl trJ & W L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie peccati tibi» «quasi dicat —ut adnotat S. Thomas—: non recurro ad iustitiam, sed ad misericordiam, quia non in iustitiis nostris est salus (secundum illud Isaiae, 64, 6): quasi pannus menstruatae omnes iustitiae nostrae... Sana ani­ mam meam, quia peccavi tibi, quasi dicat: quare peto mise­ ricordiam? Quia tu solus est qui potest sanare; quia in te fac­ ta est iniuria et peccatum, ideo ad te pertinet remissio, et in omni peccato offenditur Deus»2. Vel etiam: «Convertere, Domine, et eripe animam meam; salvum me fac propter misericordiam tuam»3. «Et tangit tria —ut ait S. Thomas— scilicet conversionem, ereptionem et salvationem. Oculus hominis non illuminatur a Sole nisi habeat direc­ tam oppositionem ad illum; ita anima si debet recipere lu­ men divinum, debet habere directum adspeclum ad Deum, et huiusmodi directus adspectus semper est paratus a Deo: sed homo averitt se; et oportet quod Deus convertat, in quan­ tum prius convertitur ad nos convertendo nos ad se, et ideo dicit: convertere (secundum illud Threnor. V, 21): converte nos, Domine, ad te, et convertemur. Item. Si aliquis compeditus traheretur ad suspendium, ac videret aliquem de quo confideret, rogaret attente ac di­ ceret: eripe me. Hoc modo orat iste dicens: eripe animam, quasi dicat: eripe me tractum per peccatum, ductum ad mortem (secundum illud Prov. 24, 1 1): erue eos qui ducun­ tur ad mortem (et Psalm. 68, 15): eripe me de luto, ut non infigar (et Colos. 1, 13): eripuit nos de potestate tenebrarum. Item. Salvum me fac. Postquam liberaveris me a malis, perduc ad salutem (secundum illud Psalm. 61, 8): in ipso salutare meum; et hoc, non per merita mea, sed propter mi­ sericordiam luam (secundum illud ad Tit. 3, 5): non ex ope- ’ Psabn. 40, 5. 2 S Thomas, In Psabn. 6, n. 3, edit. Vives, t. 18, p. 482 a. 1 Psabn. 6, 5. Art. 7: An resurgendum λ peccato 405 ribus iustitiac quae fecimus nos, sed secundum suam mise­ ricordiam salvos nos facit» ’. 419. b) Argumento analogico. Ita se habet homo lapsus ad resurrectionem supernaturalem perfectam sicut se habet corpus mortuum ad resurrectionem perfectam corporalem. Atqui cadaver non potest per seipsum resurgere ad vitam corporalem. Ergo neque anima hominis lapsi potest per seipsam perfecte resurgere ad vitam supernaturalem12. Per se ergo —ut concludit Guilelmus AI vernus— hoc est, solis viribus suis resurgere non potest miserrimus, infidelis­ simus infelicissimusque peccator, qui per se solum cadere potuit; quemadmodum alibi idem aliis verbis dicitur, scili­ cet homo est spiritus vadens et non rediens, vadens scilicet per se, non rediens autem per se» 3. Et manifeste haec gratia debet esse habitualis, quia sola gratia habitualis est quae vivificat supernatural!ter et quae dat sanationem a vulneribus peccati et quae amicitiam cum Deo restituit. Est autem haec necessitas physica et absoluta et non so­ lum moralis quia ordo gratiae habitualis physice et absolute excedit vires naturae etiam integrae et sanae, mulloque ma­ gis vires naturae lapsae. B. De necessitate gratiae pro resurrectione salutari imperfecta 420. Consequenter consideranda est necessitas gratiae interioris pro resurrectione salutari imperfecta, idest ad dis­ positiones positivas pro resurrectione perfecta seu pro gra- 1 S. Thomas, tn Psalm. 6. n. 2, edit, cit., t. 18, p. 254 b. 2 S. Thomas, hic, ad 2. ’ Guilelmus ALVERNUS, De Sacramento poenitentiae, cap. 1, edit, cit., p. 436 a. 406 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie ST. LOUISUNIVERSITY LIBRARIES tia habituali. Qua in re etiam occurrit duplex haeresis radi­ caliter opposita, ex una parte, protestantes et iansenistae pu­ tant nec per gratiam Dei posse hominem peccatorem resur­ gere imperfecte a peccato suo seu inchoare reditum ad iustificationem, sed omnis conatus resurgendi est novum pecca­ tum, ut vidimus articulo praecedenti; ex alia vero semipelagiani dicebant hominem lapsum posse suam resurrectionem inchoare seu incipere per proprias vires naturales sine gratia Dei praevenienti, idest, est aegrotus qui per proprias vires potest cognoscere se esse graviter aegrotum; per revelatio­ nem exteriorem potest cognoscere se esse sanabilem per Christum, quod quidem per proprias vires credit, et conse­ quenter vult sanari a Christo et sperat se Christo sanaturum et conatur Christum rogare et appelare ut veniat et sanet eum. Admittunt ergo inchoationem resurrectionis esse in nostro libero arbitrio Nimis etiam accedere videntur ad hanc semipelagianam positionem illi theologi qui dicunt hominem per proprias vires posse elicere actum attritionis supernaturalem quoad substantiam tantum actus ex viribus naturae, nempe illi omnes qui tenent posse hominem per proprias vires implere praecepta supernaturalia divinae legis quoad substantiam tantum, licet non quoad modum meritorium, de quibus loquuti sumus articulo quarto. De haeresi protestantica et iansenistica non est cur hic discutiamus, post ea quae in praecedentibus dicta sunt. Sat est ergo modo considerare haeresim simipelagianam. 421, conclusio: Gratia Dei actualis est physice necessa­ ria homini ut possit a peccato resurgere resurrectione salutari imperfecta. Est propositio de fide catholica, sicut et praece­ dens. Ct. S Hilarium, Epistola ad S. Augustinum, inter epistolas /Ligustini Epistola 226, n. 2, ML. 33. 1088. b Ari. 7: Ad resurgendum a peccato 407 422. Probatur. A) Ex auctoritate Ecclesiae. Ait enim Con­ cilium Arausicanum II: «Si quis, ut a peccato prugemur, vo­ luntatem nostram Deum exspectare contendit, non autem ut etiam purgari velimus per Spiritus Sancti infusionem et ope­ rationem in nobis fieri confitetur, resistit ipsi Spiritui Sanc­ to per Salomenem dicenti: praeparatur voluntas a Domino, et Apostolo salubirter praedicanti: Deus est qui operatur in nobis et velle ct perficere pro bona voluntate» Clarius adhuc docet Tridentinum omnem praeparatio­ nem peccatoris seu impii ad justificationem esse ex gratia Dei actuali praevenienti, in qua quidem praeparatione non solum includitur praeparatio positiva, sed etiam negativa, hoc est, motus recessus a peccato et non solum motus acces­ sus ad iustitiam 12. Et vere, tota haec praeparatio negativa ad resurrectio­ nem a peccato, reducitur ad motum attritionis, qua vere in­ cipit homo surgere a peccato suo. Et Concilium Tridenti­ num docet: «Illam vero contritionem imperfectam, quae at­ tritio dicitur, quoniam vel ex turpitudinis peccati consederatione vel ex gehennae et poenarum metu communiter conci­ pitur, si voluntantem peccandi excludat cum spe veniae, de­ clarat non solum non facere hominem hypocritam et magis peccatorem, verum etiam donum Dei esse et Spiritus Sancti impulsum, non adhuc quidem inhabitantis, sed tantum mo­ ventis, quo poenitens adiutus viam sibi ad iustitiam parat» Huc etiam habent textus Scripturae et Patrum quos arti­ culo praecedenti adduximus pro dispositione positiva, nam valent pro omni incoeptione. 1 Concilium Arai sicanum II, Denz. 177. Cf. et Denz 179, 180. ’ Concilium Tridentinum, Ses. 6, c 5-6, Denz. 797-798. ' Concilium Tridentinum, Ses. 14, c. 4, Denz 898. Ci. S. Pium V, E.v omnibus afflictionibus, Denz 1063, damnantem propositionem 63 Baii, quam supra retulimus. 408 L. I, O. CIX: De necessitate gratiae in specie 423. B) Ex ratione theologica scilicet ex dictis articulis 1-2; ex dictis articulo praecedenti; et ex analogia cum corpo­ re mortuo. ST. LOBIS UNIVERSITY LIBRARIES 424. a) Ex dictis articulis primo et secundo. Resurrectio supernaturalis imperfecta a peccato est motus salutaris im­ perfectus. Atqui motus salutaris imperfectus nequit fieri ex solis viribus naturalibus liberi arbitrii, sed ex gratia Dei ac­ tuali. Ergo resurrectio a peccato supernatutalis et imperfec­ ta seu inheoata nequit ex propriis viribus fieri, sed ex gratia Dei actuali. Maior constat ex ipsamet motione resurrectionis super­ naturalis: nam eo ipso quod est motus resurrectionis, est motus vitalis, cum sit motus ad vitam perfectam; eo ipso quod est supernaturalis, est motus ad vitam supernaturalem seu est motus salutaris; eo autem ipso quod est resurrectio imperfecta, est inchoatio resurrectionis seu resurrectio in fieri, ideoque est actus salutaris imperfectus seu adhuc in­ formis et non meritorius. Minor patet ex dictis articulis 1-2, de impossibilitate ex viribus naturae eliciendi vel minimum opus salutare; et quia est actus salutaris imperfectus seu informis est ante gratiam sanctificantem et caritatem, et consequenter ex gra­ tia actuali. I 425. b) Ex dictis articulo praecedenti. In omni motu a forma contraria ad forman contrariam ab eadem causa effi­ cienti simul tempore producitur dispositio positiva ad for­ mam acquirendam et dispositio negativa ad contrariam for­ mam relinquendam et expellendam. Atqui motus resurrec­ tionis a peccato ad iustitiam supernaturalem est motus a forma contraria ad formam contrariam. Ergo ab eadem cau­ sa efficienti simul tempore producitur dispositio positiva ad formam iustitiae acquiremdam et dispositio negativa ad for­ mam iniustitiae seu impietatis destruendam. Sed dispositio positiva ad gratiam iustificantem est a gratia Dei praeve- uiaci i Art. 7: Ad resurgendum a peccato 409 nienti et non ex viribus liberi arbitrii, ut probatum est arti­ culo praecedenti. Ergo et dispositio negativa ad formam iniustitiae ex peccato destruendam, est ex eadem gratia Dei praeveniente et non ex viribus liberi arbitrii. Minor constat, quia in motu a privatione formae ad for­ mam, subieclum non erat positive indispositum et ideo non oportet tollere contrarias dispositiones; at in motu a forma contraria ad formam contrariam, oportet prius, priori ta te causae materialis, expellere dispositiones formae contra­ riae, quae simul tempore expelluntur ac introducuntur dis­ positiones positivae ad formam introducendam. Et tota ra­ tio corrumpendi dispositiones et formam contrariam est ut possit generari forma contraria, eo quod generans vel agens per se intendit formam generare vel causare, per accidens vero intendit contrariam formam corrumpere. Minor etiam de se patet, quia resurrectio a peccato est motus a positiva iniustitia ad positivam iustitiam et non est simplex elevatio a privatione iustitiae ad iustitiam ipsam, sicut luisset in homine et in angelo si in sola iuslitia origina­ li fuissent conditi. 426. c) Ex analogia cum corpore mortuo quod nullum motum vitalem habet. Sicut ergo cadaver nullum motum vitalem habet, ita homo lapsus nullum motum vitalem super­ naturalem habere potest ex propria natura, et ideo a solo Deo moveri potest ad resurrectionem. Misera quidem conditio hominis lapsi, qui solum habet functiones quasdam naturales inferioris ordinis, sicut si homo graviter aegrotus et fere in extremis solas habeat quasdam functiones mere vegetativas, privatus omni sensu et omni usu rationis; vel potius sicut corpus mortuum so­ lum habere potest operationes mere naturales corporis ina­ nimati, nullam autem operationem \ italem, sic etiam homo lapsus solum potest habere quasdam operations bonas ordi­ nis naturalis, nullam vero salutiferam. 410 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie § III DE NECESSITATE GRATIAE PRO RESURRECTIONE MERE MORALI SEU NATURALI A PECCATO 427. In hac re S. Thomas non videtur fuisse semper eiusdem sententiae. Nam in II Sent, docet hominem lapsum non posse per proprias vires sine gratia resurgere ad bonita­ tem gratuitam, bene vero ad bonitatem naturalem seu ac­ quisitam vel civilem, quam vocat. «Sciendum —inquit— quod immutatio voluntatis in melius dupliciter potest intelligi: vel secundum bonitatem civilem, et sic homo per po­ testatem naturalem, quam a Deo accepit, potest voluntatem mutare in melius, sicut in Praedicamentis dicitur' quod pravus ad meliores exercitationes deductus et doctrinas proficit ut melior sit; vel secundum bonitatem gratuitam, ut scilicet acquirat gratiam quam prius non habuit, et hoc non potest ex potestate naturali, sed ex potestate gratiae, per quam meretur gratiae augmentum et consummatio­ nem»2. Hic autem, in responsione ad 3, retractat priorem sen­ tentiam, docens quod natura lapsa non potest seipsam repa­ rare non solum quantum ad bonum supernaturalis iustitiae, sed «neque etiam ad bonum sibi connaturale». Quae quidem ultima verba dicuntur a Caietano «magis digesta» quam priora verba Sententiarum3; at revera sunt perfecta retrac­ tatio, quia haec naturalis potentia resurgendi ad bonitatem mere moralem vel naturalem continetur in principiis S. Doctoris de possibilitate positiva se praeparandi ad gratiam et servandi legem quantum ad substantiam operis. Quia ergo putabat Pelagium docuisse potentiam resurgendi ad bonitatem supernaturalem resurrectione perfecta, sal ab eo Aristotales, C«/eg., cap 8, n. 17. Edit. Didot, I, p. 20. 2 S. Thomas, Il Sent., dist. 28. exposit. litterae in fine. ’ Caietanus. h. I., n. 6 in fine. 1 Art. 7: Ad resurgi ndi m a peccato 411 recedere sibi videbatur, etiamsi possibilitatem resurgendi perfecte ad bonitatem naturalem doceret. In quo S. Thomas sequutus fuit Aristotelem, qui contra Platonem et Stoicos docet esse naturalem reditum a virtuti­ bus ad vitia et a vitiis ad virtutes ', non considerans vulnera peccati originalis, ac si eadem esset in ordine naturali potes­ tas liberi arbitrii respectu boni et respectu mali. Quin etiam et Boetium et Magistrum suum S. Albertum Magnum. Nam Boetius scribit: «Iam vero illud verum est, ex bono proclivior semper semita videtur ad malum, et faci­ llima esse ex probitate ad malitiam permutatio, quod Te­ rentiano docetur exemplo: a labore proclivem ad libidinem. Sed quamquam difficilis sit transitus ad virtutes a turpi­ tudine vitiorum, Aristoteles tamen fieri posse hunc transi­ tum confirmat. Huius enim Philosophi sententia est virtutes non esse scientias, ut Socrates ait, neque, ut Stoici, naturali­ ter eas esse, sed discibiles et per quamdam boni consuetudi­ nem hominum mentibus inseri. Atque ideo, si quis sit qui­ buslibet prioribus vitiis obnoxius, si eum melior sermo sus­ ceperit et sapientium consuetudine confabulationeque co­ matur, aliquod ex ante actis vitiorum illecebris emendabi­ tur et sese aliquantulum exuet, et paululum liberior ad me­ liora procedet; ita ut sit primo quidem minus malus, post vero non malus, deinde iamiamque aliquantulum bonus. Cui, si huiusmodi intensio frequentissime fiat, nec parvitate temporis praeveniatur aut ei terminus mortis offecerit, non est dubium illum pessimo, per probas consuetudines con­ fabulationesque sapientum, in perfectam virtutis habitudi­ nem permutari. Est igitur ex bono in malum et ex malo in bonum rursus permutatio»2. Similiter S. Albertus Magnus ait: «Id quod est studiosum possibile est fieri pravum et e converso ex pravo possibile 1 Aristoteles, Categ., cap 8, n. 17, edit. Didot, I. p. 20. 1 Boetius, hi Categ.. cap 8. Edit. Vcnctiis 1566. col 196-197. 1 412 S î . LOUIS UNIVEKSIT w L I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie est fieri studiosum, quod tamen negat Plato in libro qui dici­ tur Menonis; sed non est negabile si ponamus virtutem ex as­ suetudine fieri: secundum hoc enim pravus ad meliores exer­ citationes sive assuefactiones bonorum deductus et in virtu­ tibus intelligibilibus deductus ad meliores doctrinas et con­ silia et electiones, quamvis forte primo modicum quid profi­ ciat ut melior sil. Si vero saltem semper sive continuum modicum crementum sumpserit, palam est quia, aut perfecte mutabitur et studiosus erit perfecte, aut satis multum acci­ piet incrementum, ita quod operabitur ut studiosus. Si enim assuetudine fiat bene mobilior ad virtutem, ut ea quae vir­ tutis sunt facile faciat et gaudeat, vel etiam si homo non est, quodcumque incrementum sumat, palam est quod, aut per­ fecte mutabitur, aut satis multum sumet incrementum, quod sufficit ad virtutis acceptionem. Si enim a principio sumat aliquod incrementum, verissimile est apud eum accipere incrementum si perseveraverit in exercitio actuum bonorum, et cum hoc semper fit conti­ nue, sic perfecte restituitur in contrarium habitum, nisi forte tempore sive suspensus sive decurtatus sit, quia non aequali tempore omnes aequaliter proficiunt, eo quod unus minus habilis est quam alter, quia naturalia moralibus multum cooperantur» Nihil ergo mirum quod S. Doctor hanc positionem iunior tenuerit. At S. Bonaventura multo melius solvebat quaestionem, quando scribit: «In huius quaestionis determinatione aliter senserunt philosophi, aliter haeretici, aliter senserunt trac­ tatores catholici. Philosophi enim ignorantes qualiter peccato offendatur divina maieslas et qualiter per ipsum adimatur potentia­ rum habilitas, dixerunt quod homo per exercitationem pote- 1 S. Albertus Magnus, /n Praedicamenta Aristotelis, tract. 7, cap. 7, edit. cit. 1.1, p. 286. Art. 7: An resurgendum a peccato 413 rat iustus effici, sicut per inordinationem a recta ratione fac­ tus erat iniustus. Unde et Philosophus dicit quod pravus, ad meliores exercitationes deductus, aut multum proficit, aut perfecte in contrarium habitum restituitur...» Ut ergo haec quaestio rite solvi queat, necesse est etiam in hac re distinguere resurrectionem perfectam et totalem, ad perfectam rectitudinem moralem seu naturalem; et resu­ rrectionem imperfectam et partialem, qua homo peccator resurgit aliquomo modo ad quamdam moralem rectitudi­ nem, licet non perfecte ad omnem rectitudinem moralem. 428. conclusio: Homo lapsus non potest potentia morali per proprias vires naturales sine gratia sanante perfecte resur­ gere ad bonitatem moralem naturalem; potest tamen imperfecte et partialiter resurgere ad quamdam bonitatem naturalem per proprias vires sine gratia. 429. Probatur prima pars. a) Ex dictis articulo 2. Qui non potest velle et facere per proprias vires naturales sine gratia totum bonum morale na­ turale, et quidem perfecte in suo genere, non potest perfecte resurgere ad bonitatem naturalem. Atqui homo in statu na­ turae lapsae non potest per proprias vires sine gratia sanan­ te perfecte velle et facere totum bonum morale naturale, ut constat ex dictis articulo 2. Ergo homo lapsus non potest per proprias vires sine gratia sanante perfecte resurgere ad bonitatem moralem naturalem. b) Ex dictis articulo 3. Qui non potest per proprias vires sine gratia sanante perfecte diligere Deum super omnia prout est auctor et finis naturae, non potest per proprias vires sine gratia sanante perfecte resurgere ad bonitatem moralem na­ turalem. Atqui homo lapsus non potest per proprias vires sine gratia sanante perfecte diligere Deum super omnia di- 1 S. Bonavi NTi ra, It Sent., ciist. 28, art. I. q 1, edit. cit. t Π, p. 675-676. 414 L. I, O. CIX: Di necessitate gratiae in specie ST!. LOUIS UNIVERSITY LIBRARIES lectione naturali, prout est auctor et finis naturae, ut cons­ tat ex articulo 3. Ergo homo lapsus sine gratia sanante non potest perfecte resurgere ad bonitatem moralem naturalem. Maior constat, quia non perfecte resurgit in ordine natu­ rali qui non est perfecte rectus in hoc ordine. Atqui non est perfecte rectus in ordine naturali, nisi sit rectus erga ulti­ mum finem, qui est fons et radix totius rectitudinis circa media. Qui ergo non se rectificat perfecte erga Deum per actum perfectum dilectionis super omnia, non potest perfec­ te resurgere a peccato suo. c) Ex dictis articulo 4. Qui potest per proprias vires per­ fecte resurgere a peccato ad bonitatem moralem naturalem, potest eodem iure perfecte observare totam legem naturalem per proprias vires sine gratia quia qui perfecte resurgit esi perfecte sanus, et perfecte sanus potest perfecte exercere omnia opera correspondentia homini sano. Atqui homo lap­ sus non potest per proprias vires sine gratiu sanante obser­ vare perfecte totam legem naturalem, ut patet ex dictis arti­ culo 4. Ergo homo lapsus non potest perfecte per proprias vires sine gratia sanante resurgere a peccato ad totalem bo­ nitatem moralem naturalem. Et contrarium dicere est semipelagianum, quia est aequivalenter negare vulnerationem in naturalibus ex peccato originali *. 430. Secunda pars constat ex eisdem articulis. Nam qui potest aliquod opus morale naturale utcumque velle et facere per proprias vires naturales sine gratia; qui aliquo modo per easdem vires potest imperfecte diligere Deum super omnia; qui potest aliqua praecepta legis naturalis utcumque implere per proprias vires: potest per easdem vires sine gratia sa­ nante aliqualiter et imperfecte resurgere a peccato ad boni- ' Cf. similem quaestionem II-II, 23, 7, utrum sine caritate possit esse aliqua vera virtus. idnci uv.cr Art. 7: Ad resurgendum λ peccato 415 talem moralem naturalem. Alqui homo lapsus per proprias vires sine gratia potest aliquod bonum morale naturale velle et facere utcumque; potest etiam aliquo modo Deum diligere; potest quoque nonulla praecepta facilia legis naturalis per aliquod tempus implere, ut constat ex articulis 2-4. Ergo homo lapsus potest per proprias vires sine gratia imperfecte resurgere a peccato ad bonitatem moralem naturalem. Apparet ergo magna differentia inter resurrectionem sa­ lutarem et resurrectionem naturalem; quia pro illa necessi­ tas gratiae est absoluta et physica, non solum mensuranda ex conditione lapsus, sed maxime ex altitudine vitae ad quam fieri debet resurrectio; pro hac vero est necessitas mo­ ralis et relativa tantum, et mensuranda solum ex debilitate hominis lapsi, qui vulneratus est in naturalibus. Et ideo gra­ tia requisita pro resurrectione salutari est per se primo ele­ vans et ex consequenti sanans, dum gratia requisita pro re­ surrectione naturali est per se primo sanans et ex conse­ quenti —concomitanter— elevans, propter elevationem ho­ minis ad ordinem supematuralem Schemalice ergo hae sunt differentiae inter necessitatem gratiae ad praeparattionem ad gratiam et ad resurgendum a peccato sive salutariter sive moraliter: 43 1 . DIFFERENTIA INTER SIMPLICEM PRAEPARATIONEM AD GRA­ TIAM ET RESURRECTIONEM A PECCATO: I) Inter praeparationem ad gratiam et resurrectionem perfectam a peccato: A) Secundum se: a) praeparatio ad gratiam habitualem: usque ad ipsam justificationem exclusive. b) resurrectio perfecta a peccato: usque ad ipsam justificationem inclusive. Cf. B. Medina, h. I., edit. cit. p. 794-795; D At \ arez, De Auxiliis, disp 53, p. 386-387. L i, Q. CIX: De necessitate gratiae 416 in specie B) Secundurm gratiam requisitam: a) ad praeparationem: gratia actualis tantum, non habitualis. b) ad perfectam resurrectionem: gratia habitua­ lis, non actualis tantum. ST. L O W UNIVERSITY LIBRARIES II) Inter praeparationem ad gratiam et resurrectionem imperfectam a peccato: A) Secundum se: sunt idem re, sed differunt ratione cum fundamento in re: a) simplex praeparatio ad gratiam habitualem: motus a privatione gratiae usque ad ipsam jus­ tificationem exclusive. b) resurrectio imperfecta a peccato: motus a con­ trario gratiae, scillicet a peccato usque ad ip­ sam justificationem exclusive. B) Secundum gratiam requisitam: eadem re, sed dif­ ferens ratione cum fundamento in re: a) pro simplici praeparatione ad gratiam habi­ tualem: gratia actualis elevans. b) pro resurrectione imperfecta a peccato: gratia actualis elevans simulque sanans. 432. DIFFERENTIA NECESSITATIS GRATIAE ET GRATIAE NECESSA­ RIAE PRO RESURRECTIONE SALUTARI ET .MERE HONESTA A PECCATO: I) Ex parte necessitatis gratiae: I A) Quasi intensive seu qualitative: a) pro resurrectione salutari: necessitas physica et absoluta ex ipsa natura resurrectionis. b) pro resurrectione mere honesta: necessitas mo­ ralis et relativa tantum, ex natura vel conditio­ ne hominis lapsi. Art. 7: Ad resurgendi m a peccato 417 B) Quasi extensive sen quantitative: a) pro resurrectiones salutari: ad esse simpliciter omnis resurrectionis tam perfectae quam im­ perfectae. b) pro resurrectione mere honesta: 1) ad esse simpliciter resurrectionis perfectae. 2) ad melius esse tantum resurrectionis imper­ fectae. II) Ex parte gratiae necessariae: A) Pro resurrectione salutari: gratia elevans: a) pro perfecta: gratia elevans habitualis. b) pro imperfecta: gratia elevans actualis. B) Pro resurrectiones mere honesta: gratia sanans: a) pro perfecta: gratia sanans habitualis. b) pro imperfecta: gratia sanans actualis. § IV SOLVUNTUR DIFFICULTATES 433. Obiectio prima. Quod naturaliter praeexigitur ad gratiam non fit ex gratia. Atqui resurrectio a peccato praee­ xigitur naturaliter ad gratiam, quia gratia se habet per mo­ dum illuminationis a Christo, et Paulus dicit: «surge, qui dormis, et exsurge a mortuis, et illuminabit te Christus» ‘. Ergo resurrectio a peccato non fit ex gratia Dei. 434. Respondetur. Distinguo mai.: Quod naturaliter praeexigitur ad gratiam habitualem non fit ex gratia actuali, nego; quod naturaliter praeexigitur ad gratiam actualem non fit ex gratia, concedo. 1 Eph 5,24 L I, Q. C1X: De necessitate gratiae in specie 418 ST. LOUIS UNIVERSITY LIBRARIES 1 Distinguo min.: Resurrectio a peccato praeexigitur ad gratiam, resurrectio perfecta, nego; resurrectio imperfecta seu inchoata, quae fit ex gratia actuali, concedo. Et nego consequens et consequentiam. Ad perfectam resurrectionem, quae formaliter fit per gra­ tiam Christi seu per illuminationem Christi, requiritur in adultis praeparatio aliqua tum positiva tum negativa, quae est veluti inchoatio resurrectionis, et haec praeparatio fit per gratiam actualem praevenientem. Sed ad hanc resurrec­ tionem imperfectam non requiritur aliqua alia praeparatio, sed solum capacitas obedientialis subiecti resurgendi, quod scilicet sit intellectuale et liberi arbitrii; et sic «cum homo per liberum arbitrium a Deo motum surgere conatur a pec­ cato, recipit lumen gratiae justificantis» '. «Sed numquid possumus per nos resurgere a peccatis, quia dicit: surge et illuminabit te Christus? Respondeo: di­ cendum est quod ad justificationem impii duo requiruntur, scilicet: a) liberum arbitrium cooperans ad resurgendum, et b) ipsa gratia. Et certe hoc ipsum (=cooperari ad resurgen­ dum, consentiendo gratiae Dei) habet liberum arbitrium a gratia praeveniente, et postea meritorie operari (habet) a gra­ tia subséquente (habituali). Unde dicitur Thenor. 5, 21: con­ verte nos, Domine, ad te et convertemur»2. Unde Augustinus: «Erue animam meam ab impiis. Erue animam meam resuscitando me a morte, quae me ab impiis (peccatis) irrogata est» \ Et ideo homo lapsus clamat: Domi­ nus illuminatio mea et salus mea. «Ille me illuminat, rece­ dant tenebrae; ille me salvat, recedet iniquitas; ambulans in lumine firmus, quem timebo? Non enim talem salutem dat Deus quae ab aliquo possit extorqueri aut tale lumen quod ab aliquo possit obtenebrari. Dominus illuminans, 1 2 ’ S. Thomas, hic ad 1. S. Thomas, /n Ad Eph., cap. 5, lect. 5, in fine, p. 66 b. S. Augustinls, In Psalm 16, n. 13, ML. 36, 147. hi Psalm. 26, enarratio II, n. 3, ML. 36, 305 Art. 7: Au resurgendum a peccato 419 nos illuminati; Dominus salvans, nos salvati: si ergo ille illuminans, nos illuminati; et ille salvans, nos salvati, prae­ ter ipsum nos tenebrae et infirmitas» 435. Obiectio secunda. Ita se habet peccatum ad justi­ tiam seu virtutem in ordine morali sicut se habet morbus ad sanitatem in ordine physico. Atqui homo aegrotus per seipsum potest sanari et resurgere ad vigorem physicum sine exteriori auxilio medicinae. Ergo et homo lapsus per seipsum sine auxilio gratiae potest surgere a morbo peccati ad sanitatem virtutis. 436. Respondetur. Distinguo mai.: Ita se habet peccatum ad virtutem in ordine morali sicut morbus ad sanitatem in ordine physico: in ordine morali salutari vel supematurali, nego; in ordine morali naturali, subdistinguo: analogice et imperfecte, concedo; perfecte seu aequaliter, nego. Transeat min. et nego consequens et consequentiam. Latet magna aequivocatio in hac obiectione. Peccatum mortale in ordine morali mere naturali est quidem veluti morbus quidam gravis, at non est mors completa, et ideo, quia adhuc manet vita moralis naturalis, est possibile per vires creaturae aliqualiter resurgere, in quo convenit cum ordine physico; at in ordine morali salutari vel supematurali, peccatum mortale non est morbus, sed mors, quia tota vita gratiae expellitur, et consequenter nihil vitae supernaturalis manet in homine illo quo possit redire ad vitam supernatu­ ralem; et ideo requiritur omnipotentia gratiae Dei praeve­ nientis, ut a peccato surgere possit. Non est ergo analogia cum aegroto, sed cum mortuo. Itaque magna est differentia inter ordinem moralem na­ turalem et supernaturalem: pro morali naturali valet analo­ gia morbi; pro morali supematurali non valet illa, sed est analogia mortis12. 1 In Psalm. 26, enarratio II. n. 3. ML. 36, 305. 2 CI. supra I-II, 71,4; 87, 3. 420 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie 437. Obieclio tertia. Quaelibet res naturalis naturaliter recedere potest ab eo quod est contra naturam et redire ad id quod est secundum naturam. Atqui peccatum mortale est contra naturam rationalem, dum bonitas moralis est secun­ dum naturam rationalem. Ergo et humana natura per seipsam naturaliter recedere potest a peccato et reduci seu re­ surgere ad bonitatem moralem. ST. U O W UNIVERSITY LIBRARIES 438. Respondetur. Distinguo mai.: Quando natura illa est sana et integra et regressus est ad connaturalia, concedo; quando natura illa est corrupta et debilitata et insuper re­ gressus est ad supernaturalia, nego. Concedo min. et nego consequens et consequentiam. Apparet hic eadem aequivocatio. Neccsse est ergo consi­ derare conditionem naturae resurgentis an sit sana et robus­ ta vel potius aegrota et imbecillis. Et insuper oportet atten­ dere vitam ad quant resurgere debet, an sit naturalis vel supernaluralis. Quando vita est supernaturalis, nulla cratura per se ipsam resurgere potest; quando est naturalis, si natu­ ra est sana, potest; si vero est graviter vulnerata non potest sine gratia sanante. Art. 8.-Utrum homo sine gratia possit non peccare I 439. Consequenter considerat S. Thomas dispositionem negativam indirectam et quasi per accidens ad gratiam, sci­ licet remotionem causae dispositionis peccaminosae, quae causa est actus peccati. Et haec dispositio minima est, quia non tollit dispositionem contrariam seu negativam, sed sim­ pliciter non causât illam vel cessat ab ea, iam causata, au­ genda. Ut autem clariosi modo procedat expositio nostra, prae­ mittemus statum quaestionis per modum explicationis ter­ minorum, ex quo sensus quaestionis exacte apparebit, et consequenter solutioni cius paratur via. uno· Art. 8: Ao non peccandum 421 §1 Sensus terminorum ac quaestionis A. Explicatio terminorum 440. a) Homo intelligitur in triplici statu, scilicet in sta­ tu naturae integrae, si in eo fuisset conditus sine gratia in sensu pluries explicato; in statu naturae purae; et in statu naturae lapsae, et quidem in hoc sensu tum in statu naturae lapsae solo peccato originali, sed cum perfecto usu rationis, ut patet, sine quo homo non potest personaliter peccare ne­ que proprie loquendo cessare a peccato; tum peccato origi­ nali et personali simul, ut accidit in peccatoribus non bapti­ zatis seu infidelibus; tum denique peccato personali mortali tantum, ut occurrit in peccatoribus fidelibus seu baptizatis. Et licet in hoc triplici sensu sumatur, maxime valet in se­ cundo sensu, ubi lapsus est maximus. 441. b) Possit, tum potentia physica, tum maxime po­ tentia morali, ut patet ex praecedentibus articulis. 442. c) Sine gratia, interiori proprie dicta, sive sit actua­ lis sive habitualis. 443. d) Noti peccare. Tota vis articuli stat in hac phrasi, et ideo eam neccesse est accurate explicare. Non-peccare, sicut omne negativum, potest sumi triplici­ ter, scilicet mere negative, sicut si dicam quod lapis aut bos non peccat peccato morali, eo quod omnino est incapax pec­ cati moralis et in hoc sensu non sumitur in hoc articulo, ut patet; privative, quando non-peccare dicitur de subiecto quod est capax peccati et quidem capacitate non solum radi­ cal! seu remota, sicut parvulus recenter natus vel homo per­ petuo amens, sed capacitate proxima et expedita, sicut homo adultus et in perfecto usu rationis, qui tamen ullo modo 422 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie ST. LOUIS UNIVERSITE LIBRARIES l sollicitetur seu inclinetur ad peccatum, sicut erat in Adamo innocenti antequam tentaretur a diabolo, et hoc modo, licet minus directe, loquimur in praesenti; denique, contrarie, quando scilicet non-peccare non solum dicitur de subiecto apto seu capaci peccandi et quidem potentia proxima et ex­ pedita, sed etiam positive inclinato seu prono aliquo modo ad peccandum, et hoc modo maxime loquimur in praesenti. Sic autem sumendo non-peccare, haec contrarietas potest sumi dupliciter: aut quasi in fieri et imperfecte, et tunc est proprie vitare peccatum, ut plerumque dicit S. Thomas ', vel etiam resistere peccato1 2, et quia resistentia supponit pugnam seu colluctationem et consequenter attractionem ad pecca­ tum, quae fit per tentationem, ideo dicitur etiam resistere tentationi3, et cessare a peccato4, idest non amplius moveri motu pcccaminoso, cum tamen prius moveretur, quasi inte­ rrumpere actum peccati; aut etiam quasi in facto esse et per­ fecte, quando scilicet ad extremum contrarium peccato per­ venit, et tunc dicitur proprie vincere peccatum seu vincere tentationem ad peccandum5. Hanc differentiam inter vitare peccatum seu resistere pec­ cato et vincere peccatum seu tentationem, valde clare ex­ pressit S. Doctor quando scribit: «Aliud est resistere peccato et aliud victoriam de peccato habere; quicumque enim vitat peccatum, peccato resistit..., sed ille proprie vincit pecca­ tum qui potest pertingere ad hoc contra quod est pugna pec­ cati»6. Et clarius adhuc S. Bonaventura: «Differt dicere — inquit— aliquem resistere adversario, et aliquem vincere adversarium; plus enim importat victoria quam resistentia. 1 Cf. Ι-Π, 109, in distributione articulorum; II Seni., dist. 24, q. 1, art. 4 in proprio loco; dist. 28, art. 3; De Veritate, 24, 12 et 13. Il Sent., dist. 24, q. 1, art. 4, in distributione articulorum. 11 Sent., dist. 28, art. 3, obi. 6 eiusque responsione. * Ι-Π, 109, 7, initio corporis art. 5 II Seni., dist. 28, art. 3, obi. 6 eiusque responsione. " II Sent., dist. 28, ari. 3, ad 6. Cf. infra dicenda de resistentia et victo­ ria tentationis, nn. 440, 447. tchci urœi A Ari. 8: Ad non peccandum 423 Resistentia namque consistit in hoc quod quis non consen­ tiat suggestioni diabolicae, sed victoria consistit in asse­ quendo oppositum eius quod diabolus intendebat»1. Unde et separatim tractat Seraphicus de victoria et de resistentia peccato1 2. Et est différentiel quae valde clare continetur in Sacris Litteris et in Conciliis Ecclesiae, ex quibus istae formulae venerunt. Nam haec formula: resistere peccato venit ex Ecclesiasti­ co: «eleemosyna resistit peccatis»3; Resistere tentationi aequivalenter continetur in formula: resistere tentatori seu diabolo, secundum illud Jacobi 4, 7: «subditi ergo estote Deo, resistite autem diabolo et fugiet a vobis»; «cui resistite fortes in fide»4; «propterea accipite armaturam Dei, ut pos­ sitis resistere in die malo»5, «ut possitis sustinere»6. In Conciliis autem dicitur: «non committere pecca­ tum»7; «continere pedes a falsitate et iniustitia»8; «pugna, quae superest, cum carne, cum mundo, cum diabolo»910 *; «ago, virilis repugnantia» '°. Haec autem: vincere peccatum seu tentationem ad peccan­ dum, venit etiam ex Sacris litteris, v. gr.: «Noli vinci a malo, sed vince in bono malum»"; «scribo vobis, adolescentes, quoniam vicistis malignum..., scribo vobis, iuvenes, quo­ niam fortes estis et verbum Dei manet in vobis et vicistis malignum» I2; «haec est victoria quae vincit mundum fides 1 S. Bonaventura, 7/ Sent. dist 28, art. 1, q. 2, edit. cit. t. II, p. 678 b. 1 S. Bonaventura, // Sent., dist. 28, art. I. q. 1. de victoria; ari 2, q. 2: de resistentia. ’ Eccli. 3. 33. 4 7 Petr. 5, 9. ' Eph. 6, 13. 6 I Cor. 10, 13. 7 S. COELESTINUS I. Indiculo, Denz. 136. • Concilium Arausicanum II, Denz. 182. • Concilium Tridentinum, Ses. 6, cap. 13, Denz. 806. 10 Concilium Tridentinum. Ses. 5. Denz. 792. " Rom. 12, 21. » 7 loan. 2, 13-14. L. I, Q. CIX: Dr. necessitate gratiae in specie 424 ST. LOUIS UNIVERSITY LIBRARIES / vestra» Et ex Conciliis: «Superare diaboli insidias»1 2; «vin­ cere carnis concupiscentiam»3; «victoria contra carnem, mundum et diabolum»4; «legitimum certamen» 5. Sed propter momentum quaestionis et quia neque resis­ tentia peccato seu tentationi neque victoria consistunt in aliquo indivisibili, operae pretium erit eas uberius explica­ re. Unde liceat nobis explicare notionem et divisionem tentationis ad peccatum, ut inde appareat clare modus resis­ tendi tentationi et vincendi ipsam. Ideo: 444. e) Tentât io ad peccatum. Duo sunt hic consideran­ da; primo, notio tentationis; secundo, divisio eius. 1) Notio tentationis ad peccatum. Hoc nomen «tentatio» a «tentando» ducitur. Tentare autem ex tenere, per suppinum «tentum», venit, quod et a primitivo tendere deriva­ tur, cuius suppinum est tensum vel tentum; nam ut aliquid teneatur manibus, necesse est prius extendere digitos ut apprehendatur ac dein contrahere ut teneatur, ex quo res illa veluti contrectatur. Et proprie loquendo tentare signifi­ cat palpare quod, ut fiat, digiti aut manus porriguntur, in quibus maxime viget sensus tactus. Unde secundum vim nominis, ut optime notat S. Bonaventura, tentatio est «quaedam palpatio», «sicut caecus dicitur tentare quando suo tactu vult aliquem certitudinem habere de aliqua re quam tangit»6. Et propter hoc «tentare» in lingua classica latina est nomen technicum medicinae, quod medicus ten­ tât venas ad explorandum pulsum aegroti, ut testis est Quintillianus7. 1 2 3 4 ‘ 7 I loan. 5, 4. S. Coelestinus I, Indiculo, Denz. 132. Cf Eplt. 6, 1 1 Ibidem. Concilium Tridentinum, Ses. 6, c. 13, Denz. 806. Ibidem, Ses 5, Denz. 792. S. Bonaventi ra, // Sent., dist. 21, an. 2, q. 1, corp, et ad 3 p 498-499 Quintillianus, Inst. Orat, lib XI, cap 3, n. 88, edit. cil. t IV, p. 348 Art. 8: An non peccandum 425 Et primo quidem dicitur de ordine physico seu corporali, dcin transfertur ad ordinem intellectualem ac denique ad ordinem moralem, ut bene advertit S. Bonavenlura'. In ordine ergo physico tentare est palpare manibus et digi­ tis ut cognoscamus quid vel quomodo aliquid sit, quod est certissima cognitio, quia sensus tactus est immediatissimus; et sic tentare est propriissime experimentum sumere. «Tentai enim medicus quis sil effectus alicuius herbae per experien­ tiam; similiter lentant el alii artifices quotidie; sic ergo vi­ detur quod tentare ...dicatur experiri» 12. «Et sic tentatur ma­ nus, utrum sit potens ad tenendum; et securis, utrum sit potens ad incidendum et iumentum, utrum sit potens ad laborandum»3. Inde autem transfertur ad ordinem intellectualem ad sig­ nificandum experimentum quod sumitur tum de veritate vel falsitate alicuius rei, tum de scientia vel ignorantia alicuius personae. Inductio enim est veluti tentatio seu palpatio sin­ gularium accurate et diuturna usque dum obtineatur veritas alicuius principii universalis. Similiter, examen est veluti tentatio quaedam ex qua comperimus an candidatus sit sciens vel insciens. Quae quidem tentatio potest fieri et per communia —et sic est dialectica— et per propria —et sic est demonstrativa—. Ad probandum autem ignorantiam ali­ cuius sat est eum tentare per communia seu dialectice, et sic antigui Dialecticam appellant etiam tentativam; ad pro­ bandam vero scientiam, necesse est tentare per propria4. Denique extenditur ad ordinem moralem ad indicandum experimentum quod sumitur de bonitate vel malitia seu de virtute et vitio alicuius personae. Et quidem finis operis seu tentationis est ostendere seu manifestare conditionem tentaS Bonaventura, // Sent. dist. 21, art. 2, q. 1 ad 3, n. 496 b. 2 Alexander Halensis, Summa Theologica. II P., 11 libri, edit. cit. t. Ill, n. 132, p. 149 a in sed contra. ’ S. Ai hi rti s Magnus, Summa Theol., II P., tract 7. q. 28, mernb. 1 edit, cit., t. 32, p. 305 a. 4 Cf. S Albertum Magnum, loc. cit. p. 1304 b. 1 426 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie ST. LOUIS UNIVERSITY LIBRARIES / ti, quo in sensu dicit S. Albertus Magnus quod finis commu­ nis cuiuscumque tentationis est «acceptio experimenti» de eo quod tentatur1; et S. Thomas ait quod cum «tentare sit proprie experimentum sumere de aliquo» et omne experi­ mentum de se sit ordinatum ad cognitionem, «finis proxi­ mus cuiuslibet tentationis est scientia»2; finis vero operantis seu lentantis iam ingreditur ordinem moralem, et potest esse bonus, si sua tentatione intendit promovere tentatum ad bo­ num aliquod; et malus, si tentatione sua intentet ducere ten­ tatum ad malum seu ad peccatum, quatenus immediate me­ lius cognoscit conditionem suam moralem, ut inde magis eum noceat, incitando et impellendo ad peccatum vel remo­ vendo et deterrendo a virtute. Et in hoc sensu morali peiorativo loquimur in praesenti. Unde Catechismus Romanus ait: «Est autem tentare pericu­ lum facere de eo qui tentatur ut ab ipso, quod cupimus eli­ cientes, verum exprimamus», et «in malam partem lentan­ tur homines cum ad peccatum aut exitium impelluntur»3. 2) Deivisio tentatinis ad peccatum. Omnis tentatio ad pec­ catum includit essentialiter tria, scilicet materiam vel obiectum peccati de quo fit tentatio; aliquem lentantem ac­ tive, et personam tentatam passive. Et secundum hoc tenta­ tio potest dividi aut obiective, ex parte rei de qua fit tenta­ tio; aut subjective, ex parte tentantis active; aut denique formaliter, prout maxime afficit personam tentatam passi­ ve. Ideo. Materialiter seu obiective tentatio dividitur in tentationem ad peccatum contra legem naturalem et in ten lationem ad peccatum contra legem supernaturalem, quia omne pec­ catum est contra aliquam legem, ut in tractatu de peccatis 1 S. Albertus Magnls, Sutnnta Theol. II P . tract. 7, quaest. 28, memb. I. t. 32, p. 304. 2 S. Thomas, I, 114, 2. 1 Catéchismes Romanus, P. IV, de secta petitione, n. 16 et 18, edit. Paris 1912, p. 691-692. Art. 8: Ao son peccandum 427 dictum est1. Et quidem utrobique tentatio potest esse ad peccatum mortale, quod est directe contra legem; aut ad peccatum leve, quod est potius praeter legem, et sic tentatio obiective et materialiter potest dici gravis —si de materia gravi— et levis —si de materia levi—. Denique, sive uno sive alio sensu sumatur, tentatio ad peccatum potest esse aut contra totam collectionem praeceptorum legis naturalis vel supernaturalis, aut contra singula praecepta distribu­ tive. Active seu ex parte lentantis tentatio dividitur in tentationem a causa interiori seu a carne vel concupiscentia, et in tentationem a causa exteriori, quae vel tentât seu impug­ nat per modum agentis, et sic est tentatio ah hoste seu a diabolo; vel impellit ad peccatum per modum obiecti vel etiam instrumenti diaboli, quasi ministerialiter, et sic est tentatio a mundo. Inter quas tentationes habetur quaedam subordinatio, nam maxime tentât diabolus, qui utitur ad suas tentationes potius et callidius exercendas mundo et carne, et ideo dicitur quod diabolus tentât principaliter, caro autem et mundus ministerialiter vel instrumentaliter, quasi praebentes materiam seu obiectum quo diabolus ten­ tât1 2. Et in hoc sensu S. Albertus Magnus optime ait quod tentatio strictissime dicitur «actus daemonis, observatio diaboli, et insidiatio et circumvolutio, quia lota die conti­ nuo instat ad hominis deceptionem»3; et solent magni illi theologi approbare definitionem H agonis a S. Victore: «ca­ llide experiri et ante violentam impulsionem quasi quibus­ dam blandis conatibus probare»4, quam afferunt Ale1 1-11,71,6. ' I, 114, 2; // Sent. dist. 21, q. 1. art. I, S. Albertus Magnis, II Sent. dist. 21, art. 2, ad 2 quaestionem, edit, cit t. 37. p. 356-357; Concilii M Tridentinum, Ses. 6. cap. 13, Denz. 806; Catechismus Romani s, lue. cit. n 19, p. 692. ' S. Albertus Magnus, Summa Theol. Il P., tract. 7, q. 28, memb. 1. t. 32, p. 305 a. 4 Hugo a Sancto Victore, Allegoriae in Novum Testamentum, lib. II, cap 13. ML. 175,786. L. I. Q. CIX: De necessitate gratiae in specie 428 ST. L.OU1S UNIVERSITY LIBRARIES / xander Halensis ’, S. Bonaventura12*, S. Albertus Magnus1, S. Thomas4. Passive sen ex parte tentait distinguitur tenlalio in tentationem interiorem, «quae habet ortum in concupiscentia car­ nis», et exteriorem, quae concupiscentiam non commovet; et mixtam, quae ab hoste vel a mundo provocatur et commo­ tionem seu titillationem appetitus tentati provocat5. Formaliter seu activo —passive et objective— subjective distinguitur tcntatio in gravem et levem seu in magnam et parvam. Gravis seu magna tentatio est quae multum allicit seu movet hominem tentatum ad prosequutionem mali vel ad fugam boni; levis vero seu parva est quae non multum movet seu allicit hominem ad peccatum commissionis vel omissionis. Augustinus explicat valde bene istam distinctio­ nem: «quae sunt —inquit— leves tentationes? Quae non sic instant, non sic urgent, ut cogant, sed possunt cito declinata transire. Eadem rursus fac gravia. Si persecutor instat et vehementer terret... quando coeperit persecutor instare vehementius, agere minis, poenis, tormentis», tunc «mul­ tum fervet persecutio». Uno verbo: leviora, ipsa sunt gravio­ ra, quae repetita sunt»6. Gravis autem tentatio subdividitur in absolute gravem et relative gravem, prout nata est vehementer allicere ad pecca­ tum hominem, etiam in virtute firmatum, qui sumitur veluti regula normalis resistentiae; vel apta est vehementer mo­ vere ad peccatum aliquem hominem non sat firmum in vir­ tute, sed potius debilem et imbecillem. Similiter etiam ten­ tatio levis subdividitur in absolute et relative levem, prout nata est parum movere homines ad peccatum ut in pluri- Alexander Halensis, op. cit., t. ΠΙ, n. 132, p. 148. 2 S. Bonaventura, II Sent., dist. 21. art. 2, q 1, arg. 1 sed contra t II 1 p. 498 a. 1 S. Albertus Magnus, II Sent., dist. 21, art. 1, t 27, p. 353 a. 4 S. Thomas, If Sent., dist. 21, q. 1. art. 1 ad 2. ’ S. Albertus Magnis, // Sent., dist. 21, art 4, t. 27, p. 359 a. " S. Augustinis, In Psalm. 90, sermo I, nn. 7-8, ML. 37. 1053-1054 Art. 8: An non peccandum 429 bus, vel solum ob speciales condi tines virtutis eius qui tcnlatur. Patet autem quod gravitas et levitas tentationis non est mathematice ponderanda, sed morali ter, maxime quando agitur de tentatione relative gravi aut levi. Nam, ut optime animadvertit Godoy, «quia gravitas et levitas tentationis di­ cuntur respective ad subiectum, contingere potest ut quae gravis est respectu unius, cum alio comparata sit levis. Homo enim nimis ad venerea proclivis vel ratione pravae voluntatis vel propriae carnis petulantis praesione, a quo­ cumque obiecto venereo vehementer allicitur; homo nimis timidus a quocumque malo vehementer territur; homo ira­ cundus a quacumque occasione ei oblata vehementer incita­ tur ad iram; homo autem maceratae carnis non a quocum­ que obiecto venereo nimis allicitur; magnanimus non nisi a magno malo imminente terretur; et mansuetus non nisi ab ingente occasione vehementer irritatur ad iram; ergo aliqua est gravis comparata cum uno, quae ad alterum comparata est levis» At hoc non probat non esse tentationem absolute gravem et absolute levem, et tunc sumitur pro norma id quod acci­ dere potest ut in pluribus inter homines non penitus depra­ vatos, neque virtute heroicos, sed normaliter honestos et se­ rios. Quae quidem gravitas mensuranda est ex pluribus simul, scilicet tum ratione maioris intensitatis seu vehementiae qua tentans urget ad malum; tum ex parte maioris apparen­ tiae boni quo tentatur, propter excellentiam materiae vel propter maiorem occultationem malitiae eius, et sic maior est tentatio ad furtum quando proponuntur mille libellae quam si solum proponantur quinque; tum ex parte subiecti lentati, propter maiorem connaturalitatem ad obiectum ten­ tationis, quo fit ut facilius et vehementius moveatur; quae 1 Godoy, De Gratia, disp. 43, η. I, edit, cit., p. 271 430 L. I, 0. CIX: De necessitate gratiae in specie quidem connaturalitas potest esse aut quasi congenita, sicut sunt tentationes ad ea quae maxime spectant ad conserva­ tionem speciei vel individui; vel acquisita per consuetudi­ nem depravatam, sicut est tenlatio rerum magis spiritua­ lium et remotarum a sensibus, ut invidiae, detractionis et aliorum; tum denique ex parte ipsius tentationis complexive et formaliter sumptae, et quidem dupliciter, videlicet ratio­ ne diuturnitatis intra eamdem speciem tentationis, et ratio­ ne multiplicationis plurium tentationum simul, nam pluri­ bus intentus minor est ad singula sensus. Unde Alexander Halensis ait quod «maior tentalio dici­ tur duobus modis: vel ratione effficaciae in eo qui tentatur (=ratione debilitatis in eo qui tentatur)»1. Sed praesertim S. Albertus Magnus triplicem radicem difficultatis seu gra­ vitatis tentationis aperit cum ait: «Carnis tentatio magis est difficilis (quam tentatio daemonis) propter tres causas, scili­ cet quia est per connaturalia nobis, et haec magis profunda­ tur; et quia est in parte nostrae substantiae, et haec magis trahit; et quia est continua»*2. Et ideo decipitur Suarez qui putat solam durationem seu diuturnitatem facere tentationem gravem. «Gravis tentatio dicitur quae pertinaciter suadet multo tempore, constanter ac moleste»3. Et postea ait «omnem tentationem gravem inclu­ dere aliquam temporis moram et perseverantiam, nam si uno tantum momento temporis tentatio duret, non aestimabitur simpliciter gravis, quantumvis intensa videatur, dummodo potestatem et physicam et moralem considerandi et delibe­ randi relinquat»4. At Suarez merito impugnant Salmanti­ censes 5. Alexander Halensis, Summa Theol., t. Ill, η. 139, solutio, p 157 a. Cf. Eliam S. Bonaventiram, II Sent., dist. 21, art. 2, q. 3, p. 502, ubi compa­ ' rat tentationes ab hoste cum tentationibus a came. 2 S Albertus Magnus, Π Sent. dist. 21, art. 10. t. 27, p. 368. * 1 F. Suarez, De Gratia, lib. 1, cap. 23, n. 2, t. 7, p. 480. 4 Ibidem, cap. 24, n. 34, p. 500 a. ' Salmanticenses, De Gratia, disp. 2, dub. 8, § 1, n. 259, t. 9, p. 285-286. Cf. etiam n. 299, p. 315. Art. 8: Ao non peccandum 431 Itaque dicendum est quod omnis tentatio diuturna, ra­ tione solius diuturnitatis est iam gravis; at non sola tentatio diuturna est gravis. Neque confundenda est tentatio fortis et debilis cum tentatione de re gravi et de re levi, ut per se patet. 445. f) De resistentia tentationi. Resistentia tentationi est negatio consensus in tentationem vel in opus peccaminosum ad quod sollicitat tentatio, quae quidem quandoque fit per viam indirectam, distrahendo seu divertendo animum ad alia, quandoque vero per viam directam, contra nitendo vel pugnando contra tentationem: et hoc modo proprie est resistere, sicut nomine ipso patet, nam re-sistere importat intensitatem sis-tendi seu standi, non obstante impetu et co­ natu adversarii tentantis ut cadat. Sive autem uno sive alio modo resistentia tentationi fiat, ratione motivi quo fit, haec resistentia potest esse triplex: peccaminosa seu vitiosa, quando uni tentationi resistit diver­ tendo voluntarie in aliam vel etiam alteri consentiendo, si­ cut quis resistit tentationi pigritiae propter vanam gloriam, ne ab aliis dicatur piger aut ignorans; salutaris, quando ex motivo supernaturali resistit, puta quia est a Deo prohibi­ tum vel quia Deum offendit, vel indirecte divertendo atten­ tionem ad considerationem supernaturalium mysteriorum; et mere honesta, quando ei resistit ex motivo mere naturali, v. gr., quia est contra dignitatem rationis ei consentire. 446. g) De victoria tentationis. Magna est differentia in­ ter simplicem resistentiam tentationi et victoriam de tenta­ tione; nam resistentia est pugna seu colluctatio et se habet ut motus: victoria vero est triunphus et se habet ut quies vel pax, cessante iam praelio; et ideo in victoria inimicus destruitur qua talis, in pugna vero nondum, licet non supe­ remur ab illo. Itaque in conflictu lentantis cum tentato aut superatur lentatus, consentiens tentationi, aut superatur tentans eo L I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie 432 quod tentatus actum oppositum virtutis ponit; aut in confli· tu ipso adhuc manent quasi in aequilibrio, et tunc est sim­ plex resistentia, Augustinus valde plastice expressit hoc tri­ plex momentum quando scribit: «Suggeritur aliquod lu­ crum, delectat, habet fraudem, sed magnum lucrum, delec­ tat, non consentis: pugnam vide: adhuc suadetur, adhuc ins­ tatur, adhuc deliberatur; ergo qui pugnat, periclitatur. Vidi­ mus pugnam, cetera videamus. Contempsit iustitiam, ut fraudem faceret, victus est; contempsit lucrum ut iustitiae servivet, vicit. In his tribus, victum doleo, pugnanti metuo, victori congaudeo» Unde et pulchre definit victoriam; «su­ btectio repuganntium, quod, cum factum fuerit, pax erit»12. El S. Thomas: «Resistere tentalioni dicitur dupliciter: uno modo, ut quis a tentatione non vincatur; alio modo, ut quis tentationem vincat. Dicitur enim aliquis a tentatione vinci quando a proposito bono trahitur per tentationem in consensum peccati, sicut est in incontinenti, qui habet ratio­ nem rectam, sed deducitur. Qui enim non habet bonum pro­ positum, ut intemperatus vel luxuriosus, non vincitur, quia libenter id agit. Vincit autem qui non solum a tentatione superveniente in actum peccati non deducitur, sed etiam ex magnitudine virtutis quasi nihil tentationem parvipendit. Qui vero diffi­ cultatem a tentatione patitur, sed non deducitur, resistit qui­ dem tenlationi cum non consentit, sed non vincit proprie loquendo»3. Haec autem victoria de tentatione est triplex: alia falsa, quando tentatio ad unum peccatum vincitur per consensum in tentationem alterius peccati oppositi, sicut tentatio luxu­ riae quandoque vincitur peccato avaritiae, eo quod luxuria S. Augustinus, In Psalmum 143, n. 6, ML. 37, I860. 2 De Civitate Dei. lib. 19, cap. 12, n. 1, ML. 41,637. ' S. Thomas, /// Sent., dist. 31, q. 1, art. 3. Cf. etiam // Sent., dist. 29, art. 4 ad I 1 Art. 8. An non peccandum 433 est nimis cara, et ita unam tentationem expellit per aliam, sicut clavus clavo extrahitur, magis se vulnerando, ut pul­ chre ait S. Heronymus1, hoc est, «in vulnera vulnere sur­ git»1 2, «quoniam cupiditas carnalis, qua peccatum commu­ tatur potius vel augetur, cupiditate alia non sanatur»3; alia vera, quando homo prorumpit in actum virtutis contrarium tentationi; et haec iterum duplex cesse potest, scilicet alia mere honesta, quando homo tentatus contra aliquam virtu­ tem naturalem seu acquisitam ponit actum contrarium propter solum motivum naturale; alia vero est salutaris, quando homo tentatus contra aliquam virtutem supernaturalem, v. gr. contra fidem, ponit actum contrarium ferventiorem, vel etiam quando tentatur contra virtutem natura­ lem moralem, ponit actum virtutis moralis infusae vel etiam naturalis, at ex motivo supernatural!; quod si haec victoria salutaris obtineatur ab homine fideli peccatore, di­ citur mere salutaris; si vero obtineatur ab homine iusto seu in caritate constituto, dicitur victoria meritoria. 447. En ergo schematics: DE TENTATIONE ET TENTATOI I) De ipsa tentatione ad peccatum: A) Notio tentationis: a) Nominalis: tentatio, a tentando=tenere, attrec­ tare, palpare, experiri, explorare. b) Realis: in ordine: 1) physico: palpare, experimentum sumere, probare, explorare, v. gr. pulsum, machi­ nam, equum, calamum et alia huiusmodi. 1 S. Heronymus, Epistola 4 ad Rusticum, ML. 22, 1072. 2 S. Prosper. Carmen de ingratis, ML. 51, 91 ’ S. Augustinus, Contra duas Epistolas pelagianorum, lib III, cap. 4, n. It, ML. 44. 595. Cf. De Civitate Dei, lib. 21, cap. 16 ML. 41, 730. 434 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie ST. LOUIS UNIVERSITY libraries I 2) intellectuali: experimentum sumere de: a) veritate vel falsitate alicuius rei vel doc­ trinae, per inductionem. β) scientia vel ignorantia alicuius personae: — de ignorantia: tentatio dialectica per communia. — de scientia: tentatio demonstrativa per propia. 3) morali: experimentum sumere de bonitate vel malitia sive de virtute vel vitio alicuius personae: o) finis operis, idest ipsius tcntationis se­ cundum se: scientia sive cognitio condi­ tionis moralis tentati. β) finis operantis seu tentantis: — bonus: ad praecavendum tentatum a malo vel inducendum ad bonum. — malus: ad abducendum tentatum a bono vel inducendum ad malum. B) Divisio tentationis aci peccatum: a) Obiective seu materialiter, idest ex parte rei de qua fit tentatio: 1) quasi intensive: α) gravis: de materia gravi contra legem naturalem vel supernaturalem=ad pec­ catum mortale. β) levis: de materia levi circa legem natura­ lem vel supematuralem=ad peccatum veniale. 2) quasi extensive: a) contra omnia praecepta legis naturalis vel supematuralis. β) contra singula praecepta tantum. Art. 8: Ad non pecxandüm 435 b) Active seu ex parte tentantis: 1) a causa interiori: tentatio a came vel a consupiscentia. 2) a causa exteriori: a) per modum agentis: tentatio ab hoste vel a diabolo. β) per modum obtecti: tentatio a mundo. c) Passive seu ex parte tentati: 1) mere interior: ex innata commotione concu­ piscentiae. 2) mere exterior: tentatio a diabolo vel a mun­ do quin ullus sequatur concupiscentiae mo­ tus. 3) mixta ex interiori et exteriori: tentatio a diabolo vel a mundo cum provocatione mo­ tus concupiscentiae. d) formaliter et complexive, idest activo-passive et obiectivo-subiective: 1) gravis, magna, fortis: a) radix et causa gravitatis, ex parte: — tentantis: intensitas seu vehementia, — tentati: connaturalitas malo seu pec­ cato, sive congenita sive acquisita, — obiecti tentât ionis: apparentia maior boni vel occultatio mali, — ipsius tentatinis: diuturnitas eius­ dem, vel multiplicatio plurium. β) divisio: — absolute gravis, — relative gravis. 2) levis, parva, debilis; quae est: a) absolute levis, β) relative legis. 436 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie II) De modo quo tentatus se habet ad tentationem: ST. LOUIS UNIVERSITY LIBRARIES / A) Superans, dissentiens, victoria: a) falsa seu peccaminosa: vincens unam tentatio­ nem per consensum in aliam oppositam. b) vera seu virtuosa: 1) mere honesta seu naturalis. 2) supernaturalis: a) mere salutaris, β) meritoria seu perfecte salutaris. B) Superatus, consentiens, victus. C) Neutro modo: nec superans nec superatus=non consentiens, simplex resistentia: a) ratione sui, psychologice: 1) indirecta: quasi passiva, 2) directa: activa. b) ratione motivi, moraliter: 1) falsa seu peccaminosa, 2) vera seu virtuosa: a) naturalis seu mere honesta, β) supernaturalis: — mere salutaris, — meritoria. B. Positio quaestionis 448. Et inde apparet clara positio quaestionis, quae du­ plex est: alia dogmatica, utrum homo lapsus, prout nunc est, possit vitare quodeumque peccatum sine auxilio gratiae supernatualis, resistentia vel victoria perfecta, nam in contro­ versia cum pelagianis et semipelaginais nondum poneban­ tur omnes distinctiones quas retulimus; alia, theologica, pro maiori explicatione doctrinae fidei: an et quomodo et qualis gratia sit necessaria homini secundum diversos status eius iu.>< l UVAl Art. 8: Ad non peccandum 437 ad resistendum tentationibus, imo et ad vincendas tentationes, secluso modo vitioso seu peccaminoso resistendi vel su­ perandi eas, et qualis sit talis necessitas. Nam iste articulus maxime conrrespondct articulo quarto, ubi similem distinc­ tionem posuimus. §n DE NECESSITATE GRATIAE AD VITANDUM PECCATUM, SECUNDUM FIDEM 449. Hac in re est duplex haeresis extrema. Ex una par­ te exstat haeresis pelagiana, secundum quam homo per pro­ prias vires potest perfecte vitare quodlibet peccatum per to­ tam vitam, ita ut perveniat ad veram impeccabilitatem seu άναμαρτησίαν et απάθειαν, nec sit necesse dicere de seipso: dimitte nobis debita * , nostra quia esset omnino sine ulla macula et ruga12. Minus crude, sed tamen posse hominem per proprias vires diu resistere vehementibus tentâtionisbus, asserebant etiam semipelagiani; et sic Cassianus docet Job per proprias vires sine gratia Dei interiori pugnam cum dia­ bolo eiusque tentationibus restitisse3. Quae quidem resis­ tentia potest esse perfecta usque ad resistentiam et victo­ riam salutarem. 450. Ex alia vero protestantes et baiani tenent hominem peccatorem nulli ne quidem per ullum temporis momentum, posse resistere tentationi per proprias vires, neque ullum posse peccatum vitare. «Pelagianus est error dicere quod liberum arbitrium valet ad ullum peccatum vitandum. Non soli fures ii sunt et latrones qui Christum viam et ostium veritatis et S. Augustinus, De haeresibus, cap. 88. ML. 42, 47. S. Augustinus, Epistola 178, Ad Hilarium, n. 3 ML. 33773; Patres milevitani ad Innocentium /, inter Epistolas Augusini, epistola 176, n 2, ML. 33. 763. ’ Cassianus, Collatio 13, cap. 14, edit, cit., p. 430-436. 1 2 438 L. I, Q CIX: De necessitate gratiae in specie ST. LOUIS UNIVERSITY LIBRARIES I vitae negant, sed ei tam quicumque aliunde quam per ipsum in viam iustitiae (hoc est, ad aliquam iustitiam) conscendi posse docent; aut tertiationi ulli, sine gratiae ipsius adiutorio resistere hominem posse sic ut in eam non inducatur ac ab ea non superetur» et hoc ideo «quia liberum arbitrium, sine gratiae Dei adiutorio, nonnisi ad peccatum valet»2, et «omne quod agit peccator vel servus peccati peccatum est»3. 451. Doctrina vero catholica media incedit inter istas haereses oppositas, defendens ex una parte necessitatem gratiae ad superandas, sicut oportet, tentationes, contra pelagianismum, et ex alia defendens contra baianos volunlarietatem et responsabilitatem peccatoris, quando propria culpa consentit tentationibus. De errore Baii actum est sufficienter articulo 1 et 2. Unde solum nobis superest haeresim pelagianam et semipelagianam examinare et inpugnare. 452. conclusio prima: Homo lapsus non potest per pro­ prias vires sine gratia vitare omnia peccata et vincere omnes tentationes victoria salutari seu perfecta. Est propositio de fide catholica. 453. Probatur. A) Ex auctoritate Ecclesiae, tum directe et formaliter, tum aequivalenter ex lege orandi. 454. a) Ex formali definitione, tum ad vitanda peccata, tum ad resistendas et superandas tentationes. Ad vitanda peccata. «Quicumque dixerit gratiam Dei qua iuslificatur homo per Icsum Christum Dominum nostrum ad solam remissionem peccatorum valere, quae iam com1 S. Pius V, Ex omnibus afflictionibus, Denz. 1028-1039. 2 Ibidem, Denz. 1027. ’ Ibidem, Denz. 1035. Art. 8: Ao non peccandum 439 missa sunt, non etiam ad adiutorium ut non committantur, S. Α.» ‘. «Divini est muneris cum ct recte cogitamus et pedes nostros a falsitate et iniustitia continemus, quoties enim bona agimus Deus in nobis atque nobiscum, ut operemur, operatur»123. Ad resistendas et superandas tentationes, etiam post iustificationem; ergo multo magis ante iustificationem. «Neminem etiam baptismatis gratia renovatum idoneum esse ad supe­ randas diaboli insidias et ad vincendas carnis concupiscen­ tias, nisi per quotitianum adiutorium Dei perseverantiam bonae conversationis acceperit. Quod eiusdem antistitis (Innocentii I ad Concilium Carthaginense) in eisdem paginis doctrina confirmat, dicens: nam quamvis hominem rede­ misset a peccatis ille praeteritis, tamen sciens iterum posse peccare, ad reparationem sibi, quemadmodum posset illum et post ista corrigere, multa servavit, quotidiana praestans illi remedia, quibus nisi freti confisique nitamur, nullatenus humanos vincere poterimus errores. Necesse est enim ut, quo auxiliante vincimus, eo iterum non adiuvante vincamur» \ Pelagius debuit damnare in Concilio Carthaginense has propositiones: «Non esse liberum arbitrium si Dei indiget auxilio, quoniam in propria voluntate habet unusquisque fa­ cere aliquid vel non facere; et victoriam nostram non ex Dei adiutorio esse, sed ex libero arbitrio»4. Patres Concilii Carthaginensis ad Innocentium I scribunt: «Quicumque dogmati­ zat et affirmat humanam sibi ad vitantda peccata et Dei man­ data facienda sufficere posse naturam, et eo modo gratiae Dei, quae sanctorum evidentius orationibus declaratur, ad­ versarius invenitur..., A. S.»5. 1 Concilium Carthaginense, Denz. 103. 1 Concilium Arausicanum II, Denz. 182. 3 S. Coelestinus I. Indiculo, Denz. 132. 4 Epistola Alypti et Augustini ad Paulinuni, inter epistolas Augustini, epistola 186, cap. 9, n. 32, ML. 33, 827. ' Conch ii m Carthaginense. inter epistolas S. Augustini, Epistola 175, n. 6. ML. 33, 762. L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie 440 ST. LOUIS UNIVERSITY LIBRARIES I Quibus Innocentius I rescribit: «Novae haereseos nimi­ rum fugiantur errores. Quid enim acerbius in Deum ingere potuerunt quam, cum adiutoria divina cassarent, causam­ que quotidianae precationis auferrent? Hoc est dicere: quid mihi opus est Deo? Merito in hos dicat hymnidicus: ecce homines sibi posse sufficere, nec gratia hunc fecere divina, qua privatus necesse est diaboli laqueis irretitus occumbat, dum ad omnia vitae perficienda mandata sola tantum modo libertate contendat. O pravissimarum mentium perversa doctrina! Damnatur etiam expresse doctrina pelagiana de perfecta iustitia hominum seu de eorum impeccantia, de qua melius loquemur articulo sequenti2. 455. b) Ex lege orandi, quam suggerit S. Zozimus cum ait: «Quod ergo tempus intervenit quo eius non egeamus auxi­ lio? In omnibus igitur actibus, causis, cogitationibus, moti­ bus, adiutor et protector orandus est. Superbum est enim ut quidquam sibi humana natura praesumat, clamante Apos­ tolo: non est nobis colluctatio adversus carnem et sangui­ nem, sed contra principes et potestates aeris huius, contra spiritualia nequitiae in coelestibus. Et sicut ipse iterum di­ cit: infelix ego homo, quis me liberabit de corpore mortis huius? Gratia Dei per lesum Christum Domnium Nostrum»3. Et evolvunt pulcherrime Aurelius una cum Augustino et tribus aliis episcopis ad Innocentium I, dicentes: «Hinc enim oramus ut peccatorum ten talionem superare possimus, ut Spiritus Dei, unde pignus accepimus, adiuvet infirmitatem nostram. Qui autem orat et dicit: ne nos inferas in tentationem, non utique orat ut homo sit, quod est natura; neque id ' Innocentiis I, Epistola ad Patres Concilii Carthaginensis, inter episto­ las Augustini, epistoal 182, ML. 33, 785. • Cf Concilii M CarthagîNense, Denz. 106-108; S. Coelestinum I, Indi­ culo, Denz. 135; ct postea in Concilio Tridentino. * S. Coelestinus I, Indiculo. Denz. 135. Art. 8: Ad non peccandum 441 orat ut habeat liberum arbitrium, quod iam accepit cum crearetur ipsa natura; neque orat remissionem peccatorum, quia hoc superius dicitur: dimitte nobis debita nostra; neque orat ut accipiat mandatum; sed plane orat ut faciat manda­ tum. Si enim in tentationem inductus fuerit, hoc est, in tentatione defecerit, facit utique peccatum, quod est contra mandatum. Orat ergo ut non peccet, hoc est, ne quid faciat mali, quod pro Corinthiis orat Apostolus Paulus, dicens: ora­ mus autem ad Dominum ne quid faciatis mali (I Cor. 14, 7). Unde satis apparet quod ad non peccandum, idest ad non male faciendum, quamvis esse non dubitetur arbitrium vo­ luntatis, tamen eius potestas non sufficiat, nisi adiuvetur in­ firmitas. Ipsa igitur oratio, clarissima est gratiae testifica­ tio» Et vere hoc continue petunt orationes Ecclesiae. «Digna­ re, Domine, die isto sine peccato nos custodire»2. In precibus ad Completorium: «Dignare, Domine, nocte ista, sine pecca­ to nos custodire». Mane ad Primam quotidie oramus: «Iam lucis orto sidere, Deum precemur supplices, ut in diversis actibus, nos servet a nocentibus». Ter clamat in Pretiosa: «Deus, in adiutorium meum intende; Domine, ad adiuvandum me festina». Orat etiam: «Domine Deus Omnipotens, qui ad principium huius diei nos pervenire fecisti, tua nos hodie salva virtute, ut in hac die ad nullutn declinemus peccatum, sed semper ad tuam iustitiam faciendam nostra procedant eloquia, dirigantur cogitationes et opera, per Christum Do­ minum nostrum». In Missa sacerdos singulis diebus rogat Deum: «Libera me per hoc sacrosanctum Corpus et Sangui­ num tuum ab omnibus iniquitatibus meis et universis malis et fac me tuis semper inhaerere mandatis et a te numquam me separari permittas». ' Augustinus, Epistola 177. ML. 33. 766. Canticum Te Deum. L. I, Q. CIX: De 442 necessitate gratiae in specie ST. LOUIS UNIVERSITY LIBRARIES / Sero autem singulis diebus monet Ecclesia: «Fratres, so­ brii estote et vigilate, quia adversarius vester diabolus tam­ quam leo rugiens circuit quaerens quem devoret, cui resisti­ te fortes in fide. Tu autem, Domine, miserere nostri. Adiutorium nostrum in nomine Domini, qui fecit coelum et te­ rram». Et Deum precatur sicut mane: «Te lucis ante termi­ num, rerum creator poscimus, ut solita clementia, sis prae­ sul ac custodia». «Custodi nos, Domine, ut pupillam oculi, sub umbra alarum taarum protege nos». Et iterum: «Salva nos, Domine, vigilantes, custodi nos dormientes, ut vigile­ mus cum Christo et requiescamus in pace». Postea vero: «Visita quaesumus, Domine, habitationem istam, et omnes insidias inimici ab ea longe repelle, et angeli tui sancti habi­ tantes in ea nos in pace custodiant, et benedictio tua sit su­ per nos semper». Quod urgetur adhuc tempore Quadragessimae: «Precamur, Sancte Domine, defende nos in hac nocte... Defensor noster, aspice, insidantes reprime, guberna tuos famulos, quos san­ guine mercatus es». «Evigila super nos, aeterne Salvator, ne nos apprehendat callidus tentator; quia tu factus es nobis sempiternus adiutor». Ad omnes horas dicitur: «Misereatur mei omnipotens Deus et dimittat mihi omnia peccata mea, liberet me ab omni malo, salvet et confirmet in omni opere bono et perducat me ad vitam aeternam». Frequenter etiam per totum annum liturgicum ad eas­ dem petitiones redit: «Omnipotens sempiterne Deus, infir­ mitatem nostram propitius respice atque ad protegendum nos dexteram tuae maiestatis extende» '. «Deus, qui nos in tantis periculis constitutos pro humana scis fragilitate non posse subsistere, da nobis salutem mentis et corporis, ut ea quae pro peccatis nostris patimur, te adiuvante vincamus»2. «Fa- ’ Dominica II post octavam Epiphaniae. Dominica II P.O.E. Art. 8: Ad non peccandum 443 miliam tuam, quaesumus, Domine, continua pietate custo­ di, ut quae in sola spe gratiae coelestis innititur tua semper protectione muniamur»1. «Preces nostras, quaesumus, Do­ mine, clementer exaudi, atque a peccatorum vinculis abso­ lutos, ab omni nos adversitate custodi» 1 2. «Deus qui conspicis omni nos virtute destitui, interius exteriusque custodi ut ab omnibus adversitatibus muniamur in corpore et a pravis co­ gitationibus mundemur in mente»3. «Praesta, quaesumus, omnipotens Deus, ut familia tua, quae se, affligendo car­ nem, ab alimentis abstrahit, sectando instiliam a culpa ieiunet»4. «Populum tuum, quaesumus Domine propitius respi­ ce, ut quos ab escis carnalibus praecipis abstinere, a noxiis quoque vitiis cessare concede»5. «Subveniat nobis, Domine, misericordia tua, ut ab imminentibus peccatorum nostrorum periculis te mereamur protegente eripi, te liberante salvari» 6. «Exaudi nos, omnipotens et misericors Deus, et continentiae salutaris propitius nobis dona concede»; «tua nos, Domine, protectione defende, el ab omni semper iniquitate custodi»7. «Concede, quaesumus, omnipotens Deus, ut qui protectionis tuae gratiam quaerimus, liberati a malis omnibus, secura tibi mente serviamus»8*. «Praesta, quaesumus, omnipotens Deus, ut qui in tua protectione confidimus, cuncta nobis ad­ versantia, te adiuvante, vincamus»" *. «Deprecationem nos­ tram quaesumus, Domine, benignus exaudi, et quibus sup­ plicandi praestas affectum, tribue defensionis auxilium» l0. «Populi tui, Deus institutor et rector, peccata quibus impugna- 1 2 ' 4 6 " * 10 » Dominica IV P.O.E. Dominica Qttinquagessimae. Dominica II Quadragessimae. Ferta II infra hebd. II Quadragessimae. Feria IV eiusdem hebd. Feria II post Dont. Ill Quadragessimae. Feria III eiusdem hebdomadae. Feria IV eiusdem hebdomadee. Feria VI eiusdem hebdomadae. Feria II infra hebdomada IV Quadragessimae. 444 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie ST. L.OU1S UNIVERSITY' LIBiiARusS / tur expelle, ut semper tibi placitus et tuo munimine sit secu­ rus» ’. «Da quaesumus, omnipotens Deus, ut qui in tot adver­ sis ex nostra infirmitate def icimus, intercedente Unigeniti Filii tui passione respiremus»*23. «Deus qui enantibus ut in viam possint redire iustiliae veritatis tuae lumen ostendis, da cunctis qui christiana professione censentur et illa respuere quae huic inimica sunt nomini et ea quae sunt apta sectari»'. «Deus cuius providentia in sui dispositione non fallitur, te supplices exoramus, ut noxia cuncta submoveas et omnia no­ bis profutura concedas». Adde quod singulis diebus in die Ecclesia recitat Pater Noster, ubi rogat Deum: «et ne nos inducas in tentationem, sed libera nos a malo» Haec insistentia Matris Ecclesiae, quae apprime cognos­ cit nostras indigentias, luculenter demonstrat nos indigere gratia Dei singulis momentis omnium dierum ut possimus vitare peccata et vincere tentationes. 456. B) Ex Sacra Scriptura. Hoc idem frequenter in tota Sacra Scriptura traditur, tum in Antiquo tum in Novo Estamento. a) In Antiquo Testamento. In Psalmis hoc saepe repetitur et inculcatur: «Quoniam in te eripiar a tentatione et in Deo meo transgrediar murum»4* ; «de necessitatibus meis erue me»; «custodi animam meam et erue me» s; «Dominus custo­ diat te ab omni malo, custodiat animam tuam Dominus»67 . «Timenti Dominum non occurrent mala, sed in tentatione Deus illum conservabit et liberabit a malis»1. Praesertim vero est colluctatio Job cum Satana, quem virtute divina devicit. ' ' 3 4 ’ * 7 Ferta V infra hebdom. IV Quadragessimae. Feria II maioris hebdomadae. Dominica II post Oct. Paschae. Salm. 17, 30 Psalm. 24, 17, 20. Psalm. 126, 2. Eccli. 33, 1. Art. 8: At) non peccandi m 445 b) In Novo Testamento. «Et ne nos inducas in tentâtionem»1; «vigilate et orate ut non intretis in tentationem»* 2. «Spiritus quidem promptus est, caro autem infirma»3. «Ita­ que, qui se exsistimat stare, videat ne cadat. Tentatio vos non apprehendat nisi humana; fidelis autem Deus est qui non patietur vos tentari supra id quod potestis, sed faciet etiam cum tentatione proventum, ut possitis sustinere»4. «De cetero, fratres, conformamini in Domino et in potentia virtutis eius; induite vos armaturam Dei ut possitis stare ad­ versus insidias diaboli: quoniam non est nobis colluctatio adversus carnem et sanguinem, sed adversus principes et potestates, adversus mundi rectores tenebrarum harum, contra spiritalia nequitiae in coelestibus. Propterea accipite armaturam Dei ut possitis resistere in die malo et in omnibus perfecti stare. State ergo succincti lumbos vestros in veritate et induti loricam iustitiac et calceati pedes in praeparatione evangel i i pacis; in omnibus sumentes scutum fidei in quo possitis omnia tela nequissimi ignea extinguere et galeam sa­ lutis assumite, et gladium spiritus, quod est verbum Dei; per omnem orationem et obsecrationem orantes omni tempore in Spiritu, et in ipso vigilantes in omni instantia et observa­ tione pro omnibus sanctis et pro me»5. «Sobrii estote et vi­ gilate, quia adversarius vester diabolus tamquam leo ru­ giens circuit quaerens quem devoret; cui resistite fortes in fide» 6. «Simon, Simon, ecce satanas expetivit vos ut cribraret sicut triticum; ego autem rogavi pro te ut non deficiat fides tua»7. ’ Mtt. 6, 13. Cf. Catchismum Romanum, IV P., sexta petitio, nn. 23. 24, 26-28, pp. 695-696, 698-699. 2 Mtt. 26, 41. ’ Matt. 26. 41. 4 l Cor. 10. 12-13. ' Eph. 6, 10-19. 6 / Petr. 5, 8-9. 7 Lue. 22, 31-32. 446 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie ST. to u ts UNIVERSITY LIBRARIES / «Et ne magnitudo revelationum extollat me, datus est mihi stimulus carnis meae angelus satanae, qui me colaphi­ zat; propter quod ter Dominum rogavi ut discederet a me; et dixit mihi sufficit tibi gratia mea, nam virtus in infirmitate perficitur. Libenter igitur gloriabor in infirmitatibus meis, ut inhabitet in me virtus Christi; propter quod placeo mihi in infirmitatibus meis...; cum enim informor, tunc potens sum»1. «Unusquisque vero tentatur a concupiscentia sua abstractus et illectus; deinde concupiscentia, cum concepe­ rit, parit peccatum; peccatum vero, cum consummatum fue­ rit, generat mortem»1 2; sed tamen «novit Dominus pios de ten· latione eripere»3, et maxime Deus incarnatus, qui «debuit per omnia fratribus assimilari, ut misericors fieret...; in eo enim in quo passus ipse et tentatus, potens est et eis, qui tentantur auxiliari»4. Unde ipsemet dixit per loannem Apostolum: «ego servabo te ab hora tentationis... ecce venio cito, tene quod ha­ bes, ut nemo accipiat coronam tuam»5. 457. C) Ex auctoritate Patrum. Liceat nobis paucos tan­ tum afferre in re tam perspicua, Chrysostomum, Ambro­ sium, Hieronymum, Augustinum, Gregorium. Chrysostomus ait: «Fidelis Deus qui non patitur vos len­ tari supra id quod potestis. Ergo sunt tertiationes quae ferri non possunt. Et quaenam illae? Omnes, ut ita dicam; potes­ tas enim in Dei auxilio sita est, quam per voluntatem nos­ tram attrahimus. Quamobrem, ut discas accurate quod non solum illas quae nostram superant potestatem, sed neque hasce humanas possimus sine illius auxilio facile ferre, subiunxit: sed faciet cum tentatione proventum, ut possitis sus­ tinere»6. «Noli paralyticum laude privare, nec illum nec 1 2 ’ 4 5 * it Cor. 12, 7- to. Jac. 1,14-15. // Petr. 2, 9. Hebr. 2, 17-18. Apoc, 3, 10-11. S [OANNF.s Chrysostu.mvs, In I Cor. hom. 24, n l.MG 61,194. Art. 8· Ad non peccandum 447 alium hominem quemvis qui tentetur et patienter ferat. Quantumvis enim saepe philosophemur, quamvis omnium robustissimi simus ac validissimi, si Dei absit auxilium, ne mediocri quidem poterimus tentationi resistere. Sed quid ego de nobis vilibus et abiectis loquor? Licet Paulus sit aliquis aut Petrus, licet lacobus aut loannes, subsidio coelesti priva­ tus facile vincitur et supplantatur et concidit... Neque tantum in periculis quae vires nostras excedunt, sed in ipsis etiam quae non excedunt coelesti auxilio indigemus ut generose pos­ simus obsistere» ’. Ambrosius scribit: «Quis est autem tam fortis ut nequa­ quam in tentatione moveatur, nisi Dominus adiutor ei assis­ tat?» 12. Sed praesertim Hieronymus et Augustinus, qui directe dimicaverunt contra pelaginaos. Ait Hieronymus: «Critobulus meus (=partcs gerens pelagianorum) adducto supercilio loquitur: «potest homo sine peccato esse, si velit». Apostoli audiunt: «sic non potuistis una hora vigilare mecum?»3. Non dixit: noluistis, sed: non potuistis. Apostoli una hora vigilare non possunt, somno, moerore, et carnis fragilitate superati, et tu potes longo tem­ pore omnia simul peccata superare?»4. «Salvator in passio­ ne ab angelo confortatur, et Critobokis meus non indiget auxilio Dei, habens liberi arbitrii potestatem; et tam vehe­ menter orabat, ut guttae sanguinis prorrumperent ex parte, quem totum erat in passione fusurus: «quid —inquit— dor­ mitis? Surgite et orate, ne intretis in tentationem»5. Debuit iuxta vos dicere: quid dormitis? Surgite et resistite, liberum enim habetis arbitrium, et semel vobis concessa a Domino potestate, nullius alterius indigetis auxilio. Si enim hoc fece­ ritis, non intrabitis in tenlationem»6. 1 ’ ’ 4 ’ 6 Homilia in Paralyticum, n. 2, MG. 51, 51. S. Ambrosius, In Psabn. 47, n. 71. ML. 14, 2123. Me. 14, 37. S. Hieronymi s, Dialogus contra pelagianos, lib. II, n. 14, ML 23, 575 W/z. 26, 45. Ibidem, n. 16, ML. 23, 578. L. I, Q. CIX; De necessitate gratiae in specie 448 ST. LOUIS UNIVERSITY LIBRARIES / «Qui non potest suis viribus et labore venire ad lesum, quomodo potest omnia simul peccata vitare? et vitare in per­ petuum et Dei sibi potentiae nomen assumere? Si enim ille άναμάρτηιος et ego άναμάριηιος, quae inter me et Deum erit distantia?» «Hoc et nos dicimus posse homienem non peccare, si ve­ lit, pro tempore, pro loco, pro imbecillitate corporea, quamdiu intentus est animus, quandiu chorda nullo vitio laxatur in cithara. Quod si paululum se remiserit, quomodo qui ad­ verso flumine lembum trahit, si remiserit manus statim retrobabitur et fluentibus aquis, quo non vult, ducitur; sic hu­ mana conditio, si paululum se remiserit, discit fragilitatem suam et multa se non posse cognoscit... Da mihi hominem qui non esuriat, non sitiat, neque algeat, non doleat, non febricitet, non tormibus et urinae difficultatibus torqueatur, et ego tibi concedam posse hominem nihil nisi de virtutibus cogitare»1 2. «Hoc est quod tibi in principio dixeram, in nostra esse positum potestate vel peccare vel non peccare et vel ad bo­ num vel ad malum extendere manum, ut liberum servetur arbitrium; sed hoc pro modo et tempore et conditione fragi­ litatis humanae; perpetuitatem autem impeccantiae soli re­ servari Deo et ei qui Verbum caro factus, carnis detrimenta et peccata non pertulit. Nec quia ad breve possum, coges me ut possim iugiter. Possum ieiunare, vigilare, ambulare, lege­ re, psallere, sedere, dormire: numquid in perpetuum?»'. Patres Concilii Cathaginensis scribunt ad Innocentium I: «Consideret enim sanctitas tua et pastoralibus nobis compa­ tiatur visceribus quam sit pestiferum et exitiale ovibus Christi quod istorum sacrilegas disputationes necessario consequitur, ut nec orare debeamus ne intremus in tentationem, quod Dominus et discipulos monuit et posuit in oratio­ Ibideni, lib. lib. III, n. 10, ML. 23, 606. Ibidem, n. 4. ML. 23, 600. ' Ibidem, n. 12, ML. 23, 608. 1 .Ari. 8: Ad non peccandum 449 ne quam docuit; aut ne deficiat fides nostra, quod pro Apos­ tolo Petro se rogasse ipse testatus est. Si enim haec possibi­ litate naturae et arbitrio voluntatis in potestate sunt consti­ tuta, quis non ea videat a Domino inaniter peti et fallaciter orari, cum orando poscuntur quae naturae nostrae iam ita condita sufficientibus viribus obtinentur? Nec debuisse di­ cere Dominum lesum: vigilate et orate, sed tantummodo: vigilate, ne intretis in tentationem; nec beatissimo Petro, primo Apostolorum: rogavi pro te, sed: moneo te vel impero ac praecipio, ne deficiat fides tua» *. Augustinus ad Hilarium scribit: «Omnes enim qui spem habemus in Christo, huic pestiferae impietati resistere eamque concordite damnare et anathematizare debemus, quae contra­ dicit etiam orationibus nostris, et hoc ita concedens ut asse­ rat hominem in hoc corruptibili corpore quod aggravat ani­ mam posse suis viribus ad tantam iustitiam pervenire ut neque hoc illi sit dicere necessarium: dimitte nobis debita nostra. Illud vero quod sequitur: ne nos inferas in tentatio­ nem, non sic accipiunt tamquam Deus orandus sit quo nos ad superandas tentationes adiuvet peccatorum, sed ne quis­ quam irruens corporaliter nos humanus casus affligat, quo­ niam peccatorum tentationes vincere ita sit in nostra posi­ tum potestate, possibilitate naturae, ut hoc inaniter impe­ trandum orationibus arbitremus»12*. «Sine eius adiutorio, per arbitrium voluntatis tentationes huius vitae superare non possumus» \ «Et nunc pugna con­ tra concupiscentiam, Deo desistente ab adiutorio, laborare po­ tes, vincere non potes» 4. «Tunc itaque victa vitia deputanda sunt, cum Dei amore vincuntur, quem nisi Deus ipse non 1 Epistola Patrum Concilii Carthagitiensis, inter Epistolas Augustini, epistola 175, n. 4, ML. 33,761. 2 S. Augustinus, Epistola 178, n. 3, ML. 33, 775. J hi Psalm. 89, n. 4, ML. 37. 1142. 4 Iu Psabn. 106, n. 10, ML. 37, 1145. L. I, Q. CIX: De NECESSITATE GRATIAE in specie 450 donat, nec aliter nisi per mediatorem Dei et hominum homi­ nem lesusm Christum» Et alibi saepe, sed concludamus his eius verbis quae ci­ tat S. Doctor in Sed contra: «Quisquis negat nos orare debe­ re ne intremus in tentalionem, negat autem hoc qui conten­ dit ad non pecandum gratiae Dei adiutorium non esse homi­ ni necessarium, sed sola lege accepta humanam sufficere vo­ luntatem ab auribus omnium removendum et ore omnium anathematizandum esse non dubito»2. Affert etiam S. Doctor verbum Gregorii: «Peccatum, quod poenitentia non diluit, nos ipso suo pondere ad alia trahit»3. Et infinita alia testimonia afferri possunt, at dicta suffi­ ciant. 458. D) Ratione theologica, a) A priori, triplici argu­ mento: 1) Ex eo quod perfecte vincere omnes tentâtiones peccantinosas est difficilius quam velle et agere totum bonum salutare perfectum. Qui per proprias vires sine gratia non potest velle et agere bonum facilius, nequit per easdem vires sine gratia velle et agere bonum dificilius. Atqui homo lapsus per pro­ prias vires sine gratia nequii velle et facere perfecte totum bonum morale salutare, quod est facilius quam perfecte vin­ cere victoria salutari omnes lentationes peccaminosas. Ergo homo lapsus per proprias vires sine gratia nequit perfecte vincere victoria salutari omnes lentationes salutares, vitan­ do omnia peccata. Maior est per se nota. Minor, ubi unice sita est difficultas, quoad primam par­ tem constat ex articulo 2; quoad secundam vero patet ex ipsamel notione victoriae perfectae, in quo sensu loquebantur Scripturae et Patres, et S. Thomas cum theologis maioribus De Civitate Dei, lib. 21, cap. 16, ML. 41,730. De perfectione iustitiae, cap 21, η. 44 in fine, ML. 44, 316. 1 S. Gregorius Magnus, In Ez., lib 1, Hom 2. ML. 76, 915. 1 uiao live Art. 8: Ad non peccandum 451 observabat. Nam haec victoria perfecta non solum habet difficultatem superandam ex opere salutari complendo, sed insuper addit exteriores impugnationes tentantium, quae diffi­ cultatem multum augent. Non enim perfecte vincitur tenta­ tio ad peccatum nisi perfecte exercendo actum virtutis con­ trariae; et ideo ultra difficultatem interiorem ct per se, ha­ bet exteriorem difficultatem et per accidens; sicut iudaei difficilius reaedificabant Hierusalem propter molestias et impugnationes Sanaballat et Tobiae cum ceteris gentibus, ita ut iudaei deberent una manu facere opus et alia tenere gladium1. Difficilius est ergo velle et facere opus salutare cum tentationibus quam sine illis. 2) Ex eo quod haec victoria perfecta est merilioria vitae aeternae. Qui perfecte vincit omnes tentationes peccamino­ sas meretur vitam aeternam. Atqui homo lapsus per pro­ prias vires sine gratia nequit mereri vitam aeternam, ut pa­ tet ex dictis articulo 5. Ergo homo lapsus per proprias vires nequit perfecte vincere omnes tentationes. Maior, in qua unice stat difficultas, patet ex Sacra Scrip­ tura, ubi dicitur quod coronabitur corona vitae quicumque legitime, idest perfecte certaverit usque ad victoriam12*. Prop­ ter quod Jacobus dicit: «Beatus vir qui suffert tentationem, quoniam, cum probatus fuerit, accipiet coronam vitae, quam repromisit Deus diligentibus se» \ Itaque «esto fidelis usque ad mortem, et dabo tibi coronam vitae»4. Consequenter, «qui habet aurem, audiat quid Spiritus dicat Ecclesiae; vin­ centi dabo manna absconditum, et dabo illi calculum candi­ dum, et in calculo nomen novum scriptum, quod nemo scit nisi qui accipit»5. Unde et Apsotolus, qui tot tantisque ten­ tationibus restitit, ait: «Bonum certamen certavi, cursum 1 2 ’ 4 5 11 Esdras, 4. 17. // Tim. 2.5 Jac. I, 12. Apoc. 2. 10. Apoc. 2, 17. L. I, 0 CIX: De necessitate gratiae in specie 452 ST. LOUIS UNIVERSITY LIBRARIES / consummavi, fidem servavi; in reliquo reposita est mihi coro­ na iustitiae, quam reddet mihi Dominus in illa die iustus in­ dex» *. 3) Ex improportione inter vires naturales hominis lapsi et potentiam ten tant ium. Ad resistendum ten lationibus, vires hominis lentati debent esse adeo potentes sicut vires lentan­ tium; ad vincendas vero debent esse longe superiores. Atqui vires naturales hominis lapsi sine gratia non solum non sunt superiores viribus lentantium, sed potius sunl valde inferio­ res: nam vires naturales hominis lapsi sunl minimae, prop­ ter languorem cl vulnera naturae, praesertim vero propter vulnus malitiae et concupiscentiae, ut patet ex dictis in trac­ tatu de peccato originali, quaestionibus 82, 83, 85; vires e contra lentantium sunt maximae, tum ex parte daemonis, quem Christus appellat fortem armatum1 2’, tum ex parte mundi, in quo, qui volunt Christo servire, presuram habe­ bunt3; tum ex parte camis, quae, quanto est magis infirma ad bonum, tanto est magis potens ad malum, et vehementer aggravat animam4, ita un non relinquat eam sursum adspicere. Ergo omnino impossibile est hominem lapsum per pro­ prias vires perfecte resistere tentationibus multoque minus eas perfecte vincere. 459. b) A posteriori apparet idem ex facto. Si homo lap­ sus per proprias vires posset perfecte vincere omnes tentationes et penitus vitare omnia peccata, deberent inveniri sat frequenter homines absque ullo peccato, omnino puri et sancti et immaculati. Atqui contrarium accidit, ita ut duo tantum casus dentur hominis absque ullo peccato, scilicet Christus —qui erat simul Deus et homo, et consequenter ab intrinse- 1 // Tim., 4, 7-8. Cf. Cafechismum Romanum. IV P„ sexta petitio n 28 p. 699. 1 Lue. 11,21. ' Ioan. 16, 33. 4 Sap. 9, 15. \ciarx u«w Ari. 8: Ad non peccandum 453 co impeccabilis —et Beata Virgo Mater eius, ex speciali pri­ vilegio et gratia Dei. Ceteri vero omnes absque exceptione peccaverunt et egent gratia Dei'. Nullus hominum potest dicere sicut Christus: «quis ex vobis arguet me de pecca­ to?»1 2. Unde cum dixisset lesus accusantibus adulteram et postulantibus ut lapidaretur: «qui sine peccato est vestrum, primus in illam lapidem mittat»; omnes exierunt et mansit cum illa solus lesus3. Et verissime dicitur in Psalmo de homnibus: «corrupti sunt et abominabiles facti sunt in stu­ diis suis; non est qui faciat bonum, non est usque ad unum. Dominus de coelo prospexit super filios hominum, ut videat si est intelligens ut requirens Deum: omnes declinaverunt, simul inutiles facti sunt; non est qui faciat bonum, non est usque ad unum»4. Et sic apparet veritas conclusionis propositae, quae non solum valet pro loto complexu tantationum et pro tota vita, sed pro singulis tentationibus et pro singulis momentis, quia tam Scriptura quam Patres loquuntur de sola victoria quae ducit ad palmam vitae aeternae, sicut in quaestione de adimpletione legis loquebantur de adimpletione perfecta seu meritoria: praesertim vero valet pro perfecta victoria omnium tentationum durante tota vita sicut habetur in fon­ tibus revelationis. Et necesse est onmnino hunc sensum altum et profun­ dum victoriae vel resistentiae peccatis capere, si quis intelligere vult lotam controversiam pelagianam et semipelagianam, eo fere modo quo diximus articulo 4 de observatione legis. 1 Rom. 3, 23. loan. 8, 46. ’ loan. 8. 4-10. 4 Psalm. 13, 1-3. L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie 454 460. conclusio secunda: Homo lapsus cum auxilio gra­ tiae interioris potest vitare quodcumque peccatum et vincere quamcumque tentationem resistentia et victoria perfecta. Est propositio de fide catholica. ST. LOBIS UNIVERSITY LIBRARIES / 461. Probatur, a) Ex auctoritate Ecclesiae. Docet enim S. Coelestinus I quod «auxilio et munere Dei non aufertur liberum arbitrium, sed liberatur, ut de tenebroso lucidum, de pravo rectum, de languido sanum, de imprudente sit pro­ vidum». «Ac si quid in nobis ex nostra viderimus remissione languescere, ad illum sollicite recurramus, qui sanat omnes languores nostros et redimit de interitu vitam nostram et cui quotidie dicimus: ne nos inducas in tentationem, sed libera nos a malo» ’. Concilium Tridentinum docet etiam quod in pugna quae superest cum carne, cum mundo et cum diabolo, victores esse non possumus nisi cum Dei gratia Apostolo obtempere­ mus dicenti: «debitores sumus non carni ut secundum car­ nem vivamus; si enim secundum carnen vixeritis, moriemi­ ni; si autem Spiritu facta carnis mortificaveritis, vivetis» (Rom. 8, 12-13)*2. Cum quo auxilio potest et debet pugnare contra ipsas usque dum eas vincat, et non sat est mere passive aut natu­ raliter se habere. Unde Ecclesia damnavit has Molinos pro­ positiones: «In occasiones tentationum, etiam furiosarum, non debet anima elicere actus explicitas virtutum opposita­ rum, sed debet in supradicto amore et resignatione perma­ nere» «Cum huiusmodi violentiae occurrunt, sinere oportet ut satanas operetur nullam adhinendo industriam nullumque proprium conatum, sed permanere debet homo in suo nihilo; et etiamsi sequantur pollutiones et actus obscaeni propriis manibus, et etiam peiora, non opus est seipsum inquietare, sed foras emittendi sunt scrupuli, dubia et timores; quia ' 2 S. Coelestinus I, Indiculo, Denz. 141. Concilium Tridentinum, Ses. 6, cap. 13, Denz. 806. \doci utto Art. 8: Ad non peccandum 455 anima fit magis illuminata, magis roborata magisque candi­ da, et acquiritur sancta libertas. Et quae omnibus, non opus est haec confiteri, et sanctissime fit non confitendo; quia hoc pacto superatur daemon et acquiritur thesaurus pacis». «Nec eis alia resistentia fieri debet nisi negativa, nulla adhi­ bita industria; et si natura commovetur, oportet sinere ut commoveatur, quia est natura» Inter propositiones etiam damnatas loannis de Mirecuria ab Universitate Parisiensi habetur sequens: «Aliqua est possibilis passio cui voluntas, etiam quantumcumque gratia habita, sine miraculo non potest resistere quin eliceret ac­ tum secundum illam, et talis actus numquam est pecca­ tum», licet postea voluerit eam justificare dicens quod vale­ bat tantum pro furiosis et pueris12*. Ecclesia anathemate damnat eos qui dicunt non posse ser­ vari votum castitatis per gratiam Dei, qua Deus hoc donum perfectae castitatis «recte petentibus non deneget, nec patia­ tur nos supra id quod possumus, tentari (I Cor. 10, 13)»'. 462. b) Ex Sacra Scriptura. Hoc clarissime apparet. Cum Paulus vehementibus tentationibsu probaretur et ter Dominum rogaret ut ab eis liberaretur, responsum est ei: «sufficit tibi gratia mea»4*. Qua gratia roboratus, dicebat idem Apostolus: «omnia possum in eo qui me confortat»'. Unde et fideles monebat: «Confortamini in Domino et in po­ tentia virtutis eius, induite vos armaturam Deo ut possitis stare et sustinere»67. «Deus autem omnis gratiae... ipse perfi­ ciet, confirmabit solidabilque» '. Non obstantibus ergo omni- 1 Innocentius XI, Caelestis Pastor, Denz. 1257, 1267, 1237. 1 Cf Stegmuller, Die zwei Apologian des Jean de Mirecourt, apud «Re­ cherches de thcol. ancienne cl médiévale, janvier 1933, p 60-61, n. 34 ’ Concilium Tridentinum. Ses 24, can. 9, Denz. 979. 4 U Cor. 12, 9. ' Phil. 4, 13. 6 Eph. 6, 10-1 1, 13. 7 / Petr. 5, 10. 456 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie ST. LOUIS UNIVERSITY L i B h A R IE S / bus tentationibus et difficultatibus, Paulus dicebat: «quid ergo dicemuss ad haec? Si Deus pro nobis quis contra nos?.. Quis ergo nos separabit a caritate Christi? Tribulatio, an an­ gustia, an fames, an nuditas, an periculum, an persecutio, an gladius? (Sicut scriptum est: quia propter te mortifica­ mur tota die, destinati sumus sicut oves occissionis). Sed in his omnibus superamus propter eum qui dilexit nos. Certus sum enim quia neque mors, neque vita, neque angeli, neque principatus, neque virtutes, neque instantia, neque futura, neque fortitudo, neque altitudo, neque profundum, neque creatura alia, poterit nos separare a caritate Dei, quae est in Christo lesu Domino nostro» *. Propter quod S. Thomas ait ad illa verba sufficit tibi gra­ tia mea: «quasi dicat: non est tibi necessarium quod infirmi­ tas corporis recedat a te, quia non est periculosa, quia non duceris ad impatientiam, cum gratia mea confortet te; nec infirmitas concupiscende, quia non protrahet te ad pecca­ tum, quia gratia mea proteget te... Et vere sufficit gratia Dei ad mala vitanda, ad bona facienda et ad vitam consequendam aeternam»2. Praeterea, Christus Dominus instituit sacramentum Con­ firmationis in quo datur robur ad resistendum diabolo et tentationibus eius et in quo christianus armatur virtute ex alto et insignitur signo crucis veluti bonus miles Christi ad preliandum prelia Domini, sicut in pugna corporali milites signis ducum insigniuntur; nam in hoc signo crucis Rex nos­ ter Christus triumphavit3. Maxime autem roboratur homo ad pugnam et victoriam contra inimicos animae interiores et exteriores per sacra­ mentum Eucharistiae; nam quatenus est sacramentum sa­ cramentorum, quod continet fontem gratiae, maxime robo- ' Ront. 8, 31, 35-39. 2 S. Thomas, tn It Cor. cap. 12, led. 3, p 510-511. (ol. 2, 15. Cf. S. Thomam, III, /2,4, corp, et ad 3; art. 9 et 10; CatechisMUM Romanum, P Π, De sacramento Confirmationis, edit. cit. p. 227-243. uvo Art. 8: Ad non peccandum 457 ratur homo contra interiorem inimicum, qui est concupiscen­ tia; quatenus vero est sacrificium et in eo recoli ter memoria possionis Christi, per quam victi sunt daemones et mundus, potentiam dat superexcedentem ad repellendum omnem daemonis et mundi impugnationem exteriorem; et conse­ quenter, ad vitandum omne peccatum. Unde Chrysostomus dicit: «Ut leones flammam sprirantcs, sic ab illa mensa dis­ cedimus, terribiles effecti diabolo». Et sic inter effectus pro­ prios huius sacramenti ponitur praeservatio a peccatis'. Propter quod Ecclesia canit: «O salutaris hostia, quae coeli pandis ostium, bella premunt hostilia, da robur, fer auxi­ lium» *2. 463. c) Ex ratione theologica. Impossibile est dicere pec­ catum esse omnino inevitabile, quia, ut dicit Augustinus, quem affert S. Thomas, hic obiectione prima, nullus peccat in eo quod vitare non potest. Atqui si homo per vires gratiae non posset resistere et vincere omnes tentaliones et vitare omnia peccata, peccatum esset homini omnino inevitabile; quia per nullas vires posset illud vitare, scilicet nec per vires naturae, ut vidimus conclusione praecedenti, nec per vires gratiae, si gratia non esset potens ad quodlibet peccatum vitandum. Ergo dicendum est gratiam esse sufficientem ad omnia et singula peccata vitanda. Quod si homo invitus pa­ titur tentaliones eisque non consentit, quin potius eis positi­ ve resistit, non peccat, ut patet ex damnatione plurium pro­ positionum Bai3. Qua in re S. Thomas non semper fuit eiusdem sententiae. Nam in Sententiis docebat non omnem gratiam, etiam habi­ tualem, posse vincere quamlibet tentationem, sed solum gra­ tiam magnam, licet parva gratia vel caritas ita possit resiste- ' Cf. S. Thomam, III, 79, 6. 2 Officium Sanctissimi Sacramenti, hymno ad laudes. ’ Cf. S. Pii μ V, Fx omnibus afflictionibus, Denz. 1050, 1 OS 1, (074, 1075. 458 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie ST. LOUIS UNIVERSITY LIBRARIES I re tentationi ut non vincatur ab ilia’; in quo sequutus fuit opinionem Alexandri Halensis, cui etiam consentiunt S. Bonaventura et Petrus de Tarantasia2. Sed hanc positionem, iam maturior, retractavit. Nam in De Caritate, art. 10 ad 4, expresse ait quod de ratione carita­ tis —quae etiam salvatur in minima caritate— est posse cui­ libet tentationi resistere; similiter in II-II, 24, 11 ad 2 et 3. Sed conceptis verbis hoc bis retractavit in III, q. 62, art. 6 ad 3; et q. 70, art. 4; «quia —inquit— minima gratia potest resistere cuilibet concupiscentiae»; «minima enim caritas plus diligit Deum quam cupiditas millia auri et argenti (Psalm. 118, 72)». Et merito, quia omnis gratia habitualis est eiusdem spe­ ciei, tam in Antiquo quam in Novo Testamento, tam magna quam parva, et tantam potentiam habet contra peccatum sicut Deus, cuius est proprium semen. § III DE NECESSITATE GRATIAE AD VITANDUM PECCATUM, SECUNDUM THEOLOGIAM 464. Supposita ergo fide relate ad resistendum et supe­ randum tentationes modo perfecto et salutari, munus theo­ logi reducitur ad duo puncta illustranda: quaenam sit ne­ cessitas et quaenam sit gratia quae ad talem modum resis­ tendi requiratur; 2.°, quia dari potest resistentia mere natu­ ralis seu honesta, an et quomodo et quae gratia requiratur ad talem modum resistendi. Nam de modo peccaminoso re- ' S I homas, III Serit., dist. 31, q. 1, art. 3, in fine corporis articuli; et maxime IV Sent dist i, q 2, art 4, qla. 3, loquens de gratia quam confere­ bat circumcissio, quae non sufficeret ad totaliter concupiscentiam repri­ mendam. Cf. editionem leoninam operum S. Thomae, t. XII, p. ΧΙ-ΧΠ. Art. 8: Λυ non peccandum 459 sistendi et superandi tentationes non est dubium quin per proprias vires homo possit sicut et potest peccare. A. De necessitate gratiae ad salutariter vitandum peccatum 465. Duae quaestiones sunt solvendae hac in re: prima, quaenam sit necessitas gratiae quae secundum fidem requi­ ritur, utrum moralis tantum et relativa, an etiam physica et absoluta; secunda, dato quod sit physica et absoluta, utrum gratia illa debeat esse habitualis vel sufficiat actualis. 1. De genere vel modo necessitatis gratiae 466. conclusio: Ad salutariter vitandum peccatum neces­ saria est gratia Dei interior necessitate physica et absoluta et non solum necessitate morali relativa ad hominem lapsum. 467. Probatur ex dictis articulis 2 et 4. Salutariter vitare peccatum seu resistere tentâtionibus ad peccandum impor­ tat necessario duo, scilicet velle et agere bonum salutare, et observare legem modo salutari. Atqui ad utrumque requiri­ tur gratia necessitate physica et absoluta et non solum neces­ sitate morali, ut patet ex dictis articulis 2 et 4. Ergo ad salu­ tariter vitandum peccatum necessaria est gratia Dei interior necessitate physica et absoluta et non solum necessitate mo­ rali et relativa ad hominem lapsum. 2. De natura gratiae quae requiritur 468. Resistentia salutaris tentationibus potest esse du­ plex: alia perfecta, quae dicitur victoria, et est meritoria vitae aeternae; alia imperfecta, quae retinet nomen simplicis resis­ tentiae salutaris. Ideo: II L. I, Q CIX: De necessitate gratiae in specu 469. conclusio prima: Ad meritorie resistendum tentatio­ nibus requiritur gratia habitualis. STl. louis 470. Probatur ex articulis 2 et 4. Resistere meritorie tes­ tationibus ad peccatum includit duo, scilicet velle et agere meritorie bonum morale et vitare malum, et meritorie obser­ vare legem divinam. Atqui ad utrumque requiritur gratia habitualis, quia ad utrumque requiritur caritas, quae est ra­ dix meriti, et caritas non datur sine gratia habituali. Ergo ad meritorie resistendum tentationibus requiritur gratia ha­ bitualis. 471. conclusio secunda: Ad mere salutariter resistendum citra meritum, sufficit gratia actualis. university libra ries I 472. Probatur ex articulis 2, 4 et 6. Ad mere salutariter volendum et operandum bonum et vitandum malum et ad mere salutariter implendam divinam legem, sufficit gratia actualis, quia iste modus mere salutaris est mera praepara­ tio positiva ad gratiam habitualem, ad quam sufficit gratia salutaris, ut patet ex dictis articulo 6. Atqui mere salutariter resistere peccato citra meritum est mere salutariter velle et operari bonum et mere salutariter implere legem divinam, citra modum meritorium. Ergo ad mere salutariter resisten­ dum tentationibus citra modum meritorium sufficit gratia actualis. B. De necessitate gratiae ad mere honeste vitandum peccatum 413. Hoc est punctum difficilius pro theologia in hac re, et ideo theologi per plura saecula adlaboraverunt ut illud pro suo modulo exponerent. Negari enim nequit quod homo per proprias vires aliquo modo possit vitare peccatum, quia secus peccatum est pro homine omnino inevitabile et conse- x uvir i Art. 8: An non peccandvm 461 quenter homo revera non peccaret moraliter. Ut ergo clarius procedamus, considerabimus doctrinam theologorum de hac re: primo, historico-crilice; secundo, speculative et systematice secundum principia sanae theologiae. 1. Expositio historico-critica doctrinae theologorum 474. Hac in re non semper idem fuit status quaestionis apud theologos, et ideo oportet eorum doctrinam exponere secundum duo tempora, scilicet ante Concilium Tridenti­ num et post Concilium Tridentinum. a) Ante Concilium Tridentinum 475. Versus medietatem saeculi XIII aderant inter theo­ logos tres positiones. Iuxta quosdam, homo lapsus per pro­ prias vires naturales nulli tentationi resistere poterat neque ullum peccatum vitare; quae positio, ex pessimisme praedestinatianorum, transivit per amaurianos ad saeculum XIII; iuxta alios autem, ex adverso, homo lapsus per solas vires liberi arbitrii potest vitare omne peccatum et resistere omni tentationi; quae sententia videtur pertinere ad scho­ lam Abaelardi, qui, ut in tractatu de peccato originali vidi­ mus, negat exsistentiam veri et proprii peccati originalis, et consequenter vulnerationem naturae, dum e contra prior schola confundebat tale peccatum cum concupiscentia. Ter­ tia denique sententia, veluti media inter has duas extremas, tenet liberum arbitrium sine gratia posse per proprias vires aliquod peccatum vitare et alicui tentationi resistere, hoc est, singulis distributive, licet non omnibus collective, et hoc propter infirmitatem liberi arbitrii post peccatum. Quae tertia sententia defenditur a Simone Tomacensi, nam ad quaestionem: «utrum quis necessario peccet an vo­ luntarie», respondet: «Necessitas quandoque astringit genus L. I, Q. CIX: De necessitati gratiae in specie 402 ST. LOUIS UNIVERSITY LIBRARIES rei et non rem generis; quandoque enim necesse est genus inesse, tamen quamlibet eius speciem non est necesse ines­ se, sed contingens, ut contingens inlelligatur oppositum ne­ cessario. Verbi gratia: necesse est hoc corpus esse colora­ tum, tamen non necesse est, sed contingens, esse album vel nigrum vel medio colore coloratum. Sic quoque necesse est hominem peccare, est enim inevitabile, non tamen hoc vel illo vel alio peccato pro necessario, sed voluntarie; singula enim peccata concluduntur sub prohibitione quomodo par­ ticularia sub regula» ‘. «Arbitrio autem, hoc est iudicio, dici­ mus peccare, non quia iudicamus esse peccandum, sed quia iudicio non resistimus, cum iudicio, idest per indicium, re­ sistere debeamus»12. Guilelmus Alvemus impugnat exprese duas illas positio­ nes extremas. «Responderunt —ait— in hoc multi et dixe­ runt, quia revera non potest homo resistere alicui tentationi ex se, idest viribus suis, hoc est, sine adiutorio; quaerimus autem ab ipsis: quid intclligant illud adiutorium, quod uti­ que non possunt dicere aliud esse quam gratiam. Istis au­ tem contradicit evidenter Augustinus, dicens quia multa bona faciunt homines per solum liberum arbitrium absque gratia Dei, qualia sunt agros colere, domos aedificare et simi­ lia...»3. Docet etiam strenue quod nullus homo, etiam justifica­ tus, potest sine auxilio gratiae Dei resistere omnibus tentationibus, «quia nec ipsum velle resistere aut velle pati mo­ lestias quantascumque tentationum, est exiens nec fluens cx posse nostro, sive ex viribus nostris solis, sed cx illis simul et adiutorio divinae gratiae ct virtutis»4. «Quod si quis di­ cat, quia sufficit unicuique libera voluntas ad resistendum 1 Simon Tornaci nsis, Disp. 62, q. I, edit, cit., p. 204, 7-16. ·’ Ibidem, q. 2, p. 205, 24-27. Giiilli mis Alvernis, De tertiationibus et resistentiis, cap. I, edit, cit., p. 284 a. 4 Ibidem, p. 285 a. Cf. et p 287, versus finem capitis, et totum cap. 2-5, p. 287-297. Art 8: Ar> non pecca\olμ 463 huiusmodi incendiis, cum nemo peccet vel peccare possit nisi voluntarie et nemo possit quidquam mali agere omnino invitus, quare, si non vult superari, non superabitur; et si non vult succumbere, non succumbet, ita ut non —vult intelligatur quasi dictio vana ab eo quod est nolle, non abeo quod est non— velle: respondemus, quia revera si vult quis vincere quamcumque tentationem, vincit eam, vult, in­ quam, praecise et absolute —non dicimus, si vellet—, verum hoc modo volendi non potest velle ex se, idest ex naturalibus bonis suis anima humana omni hora, quoniam in illa hora qua concupiscibilia vel tristabilia penetraverint in ipsam, non potest se servare illaesam et invulneratam, sicut neque lignum aridum in medio incendii, nec etiam viride virere vel florere vel frondere potest in huiusmodi statu; est enim adeo alligata corruptioni corporis, ut cum illa adiuta fuerit a foris concupiscibilibus aut tristabilibus, sequi eam per se necesse habet» Quod autem possit singulis tentationibus resistere per proprias vires sine gratia, docet his verbis: «Qantaecumque tentationi potest resistere quicumque et quantumcumque peccator el infirmus, si vult; vult, inquam, simpliciter et praecipue, ut in nullo devellit, et hoc utique absque ullo adiu­ torio gratiae. Tolle enim omnem gratiam, si praecise et sim­ pliciter vult, hoc est, si pure vult, quod est absque ulla admix­ tione voluntatis, nullo modo succumbet, et hoc utique ve­ rum est, quia quamdiu vult pure, permanet invictus»’. Addit tamen: «Verum ut pure velit, hoc dicimus non esse ei ex se, immo ex * gratiae adiutorio» Si non omnibus et sin­ gulis, quibusdam tamen videtur quod possit resistere, etiam secundum positionem Guilehni. Consequenter, homo lap­ sus, iuxta Guilelmum, non postest per proprias vires natura­ les, sine gratia, vitare omne peccatum. 1 De virtutibus, cap. 11. p 129 b 2 De teutatioitibus et resistentiis, cap. I, p. 284 b ’ Ibidem. L. I, Q. CIX: De necessitate, gratiae: in specie. 464 Quod etiam docuerat pridem Magister Sententiarum ex auctore Summae Sentantiarum: «Post peccatum vero, ante reparationem gratiae, premitur (liberum arbitrium) a con­ cupiscentia et vincitur et habet infirmitatem in malo, sed non habet gratiam in bono, et ideo potest peccare et non po­ test non peccare, etiam damnabiliter (seu mortaliter)» ST. LOUIS UNIVERSITY LIBRARIES / 476. Haec ergo verba Magistri S. Albertus Magnus ju­ nior intelligit de statu peccati, quia scilicet homo lapsus per proprias vires non potest se liberare a peccato secundum perfectam reparationem; non autem de usu vel actu peccati, quia per proprias vires, licet cum difficultate, potest homo lapsus non amplius de facto peccare. Hoc tamen dicit secun­ dum possibilitatem et ex mera hypothesi, quia de facto numquam deest gratia homini tentato ad vitanda peccata seu consensum in tentationes. En eius verba: «Sine praeiudicio dico quod nullus homo, quandiu est in vita, destitutus est ab omni gratia adiuvanle contra peccatum; semper enim habet aliquam influentiam divinae bonitatis, vel in timore vel in spe informi vel fide vel aliquo tali sublevante se, et habet etiam extra instigatio­ nem boni angeli, quibus potest resistere peccato. Si tamen ponatur habere solum liberum arbitrium, vide­ tur mihi quod adhuc potest resistere tentationi»2. Ad formulam vero Magistri respondet: «Sensus est: non potest non peccare, idest non esse in peccato, et hoc plane verum est, quia non liberatur a peccato nisi per gratiam repa­ rantem, quae est gratia gratum faciens, quia homo est spiri­ tus vadens et non rediens, Secundum Anselmum autem dici­ mur «non posse», quod «difficulter et sine labore» non pos­ sumus; et ideo dicitur hic non posse resistere peccato vel Petri s Lombardus, II Sent., dist. 25, cap. 6. ed. Quaracchi, p. 431. 2 S. Albertus Magnus, II Sent., dist. 25, art. 6, edit, cit t. 27, p. 433 b 1 Art. 8: Ad non peccandum 465 non posse non peccare, quia «difficile» est stare infirmo quando tentatur» /Id obiectiones autem in contrarium ait quod «leve est respondere; quia auctoritates non probant nec dicunt quod sine gratia non possit aliquis resistere, sed quod non potest sine Deo, et hoc plane verum est, quia in Deo vivimus et movemur et sumus (Act. 17, 28), et nisi ipse continue conti­ neat et salvet et moveat, nihil possumus esse et operari; sed hoc non ponit gratiam specialem. Ad hoc autem quod obiicitur de dicto Gregorii (supra re­ lato, quem hic referi S. Thomas) dicendum quod pondus di­ cit inclinationem et non necessitatem, et hoc verum est; quia vero inclinatio ultra libertatem voluntatis, quae est a coactione, crescere non potest, ideo non inducit necessita­ tem peccandi»1 2. Unde quantumcumque crescat tentatio, homo lapsus per proprias vires ei resistere potest: «Si autem obiiciatur quod potestas voluntatis est finita, ergo possunt tantum intendi tentationes quod vincatur, dicendum quod hoc est impossi­ bile, quod tentatio manens tentatio tantum intendatur, quia iam esset coactio et non tentatio. Item, voluntas est infinita, ad actum, licet in se finita sit; et ideo semper actus suus est sub ipsa, quantumcumque intendatur» 3; eo vel magis quod «bona natura, quam dedit Deus, multo potentior est in ele­ vando, quam peccatum in deprimendo»4. Quam sententiam videtur adhuc retinere in Commenta­ rio super Evangelia, nam ibi solum videtur recognoscere uti­ litatem orationis ad melius resistendum tentationibus po­ tius quam eius necessitatem. «Deus —inquit— quantum (ad id quod est) de violentia tentationis, non permittit homines tentari ultra vires, sed saepe antequam resistant secundum 1 2 ' 4 Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, p. 433-434. ad 1 et 2, p. 434 a. in fine art., p. 434 b. ad 3; cf. etiam dist. 24, art 6. ad 2. p. 403 b. 466 ST. LOUIS UNIVERSITY Ê.1 w· L. I, Q CIX: De necessitate gratiae in specie possibilitatem virium, cadunt, eo quod non utuntur armis virtutum ad defensionem; et ideo oratio est utilis et bona, fragilitati nostrae expediens» *. Sed in sua senectute hanc doctrinam retractavit, forte sub influxu S. Bonaventurae et S. Thomae. Nam S. Bona­ ventura vocat plane falsam et contra Sacram Scripturam et sanctorum testimonia positionem illam iuxta quam «libe­ rum arbitrium, secundum statum in quo nunc est, absque munere gratiae potest omni tentationi resistere propria vir­ tute», eamque identificat cum positione Pelagii12, et similiter S. Thomas senior, ut postea videbimus. Ergo S. Albertus ad verba illa Magistri, quae in Senten­ tiis eludebat distinctionem inter statum et usum, in Summa Theologica respondet: «Verba Magistri tenenda sunt, quiia sunt verba Augustini (potius sunt auctoris Summae Senten­ tiarum). Sed hoc non sequitur si vincitur, quod cogatur de necessitate; loquuntur enim Augustinus et Magister per quamdam similitudinem, quae necessaria est. Si enim ali­ quis habet deprimentia et nihil elevans, necesse est quod deprimentia vincant et faciant ipsum cadere deorsum. Ita est in libero arbitrio quod non habet gratiam elevantem et habet infirmitatem propriam prementem et pondus peccati mortalis, nenccessc est quod cadat in peccatum; tamen sem­ per cadit electione propriae voluntatis et nulla necessitate coactionis. Et hoc est quod dicitur Isaiae 64, 6: «cecidimus quasi folium universi et iniquitates nostrae quasi ventus abstulerunt nos». Et Jerem. 13, 23: «si mutare potest ethiops pellem suam, et vos poteritis bene facere, cum didice­ ritis malum». Et causam reddit Gregorius dicens: «peccatum quod per poenitentiam citius non deletur, suo pondere ad aliud trahit». Unde quando homo est in peccato et non habet gra- In Mtt. cap. 6, 13, edit. cit. t. 20, p. 295 b. 2 S. Bonaventura, It Sent., dist., 28, art. 2. q. 2, t. II, p. 685. 1 idan q Art. 8: An non peccandum 467 tiam adiutricem et reparantem vulnus peccati, non potest resistere peccato propter dispositionem malam quae est in ipso, et tamen nulla necessitate cogitur ad peccandum, sed infirmitate voluntatis deprimitur ut sit sensus peccati; et, ut dicit Augustinus, nullam habet libertatem nisi hanc mise­ ram et extremae servituti subiectam, quod delectabiliter et voluntarie servit peccato» *. «Per peccatum servituti adiicitur et premitur ad aliud peccatum, ita quod non resistit; tamen semper hoc facit ex voluntate et non ex necessitate coactionis»2. 477. Hanc viam S. Albeli tum asserendo tum in retrac­ tando, secutus fuit discipulus eius S. Thomas, licet magis energicus in utroque termino. Ergo in positione S. Thomae possumus distinguere tria momenta: Primum, in quo non solum tenet priorem positionem Albeti, sed etiam impugnat contrariam sententiam, quam appe­ llat multipliciter falsam3 et verba Magistri glossat eodem modo sicut Albertus4, scilicet intelliguntur de «habere» pec­ catum, non de «uti» peccato seu de agere secundum pecca­ tum, sicut videre dicitur et de eo qui «habet» visum et de eo qui «utitur» visu. Unde iuxta S. Doctorem in Sententiis, error Pelagii consistebat in duobus scilicet in eo quod dice­ ret «hominem propriis viribus sine gratia posse se a peccatis praeteritis absolvere satisfaciendo» seu non peccare, prout intelligitur de non esse in statu peccati; et in eo quod relate ad peccata futura seu ad usum peccati, posset perfecte resis­ tere usque ad victoriam, cum merito vitae aeternae, et qui­ dem per totam vitam et relativa facilitate'. His ergo reiec1 S Albertus Magnus, Summa Theologica, II P.. tract, 15, q 95, ad 3, edit. cit. t. 33, p. 216 b. 5 Ibidem, ad 5, p. 217 a. ’ S. Thomas, // Sent. dist. 28, ari 2; cf. etiam dist. 20, q. 2, art 3 ad 5. 4 II Sent. dist. 25. exposil. textus, et dist 28, art. 2 ad 1. ' II Sent, dist 28, art. 2 corp, et ad 6. 468 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie ST. L O U IS U N IV E R S IT Y u L i B h Zi P Lc. 3 1 lis, cetera sunt concedenda solis viribus naturalibus liberi arbitrii, quod ideo sine gratia, licet cum quadam difficulta­ te, potest observare totam legem quoad substantiam operis, et consequenter resistere omnibus tentationibus peccaminosis et vitare omnia peccata mortalia, etiam per longissimum tempus* 1. Et aequivocatio Pelagii consistit in eo quod non distinxit inter meram resistentiam quoad substantiam resis­ tentiae et quod modum victoriosum et meritorium. Adamus autem, si in puris naturalibus conditus fuisset, potuisset magna facilitate vitare omnia poccata2. Secundum momentum est in quo S. Thomas non amplius invehit in positionem contrariam de impossibilitate vitandi omnia peccata sine auxilio gratiae, sed eam cum sua priori quasi ex aequo proponit3, imo et eas concordare conatur quan­ do ex professo quaestionem de novo versat4, nam discussio­ nem suam claudit dicens quod «sic verificantur Doctorum sententiae, quae circa hoc variae videntur»; et «quia utrae­ que rationes (pro una et pro alia) verum concludunt aliquo modo et aliquo modo falsum, ad utrasque respondendum est». Sed evidenter inclinat in aliam positionem, pro qua adducit 24 argumenta, ultra considerationes corporis arti­ culi, dum pro priori sua opinione solum affert argumenta undecim. Denique tertium momentum est in quo omnino relinquit priorem positionem, quam reducit ad peligianismum5 eam­ que appellat stultam6. Ergo in I Cor. 12, lect. 1 (circa 1259-1265) clare vidit priorem positionem esse pclagianam, ideoque categorice et absolute eam respuit. Ita enim scribit: «Haec positio non videtur vera..., quia non potest aliquis se a peccato mortali ' 1 ’ 4 II Sent. dist. 28, art. 2. II Sent. dist. 24, q. I, ari 4; dist. 28, art. 2. De Veritate, 22, 5 ad 7; 24, I ad 10 ct 12 —circa 1256-1259—. De Veritate, 24, 12. In I Cor. 12, lect. 1, edit. cit. p. 350. * III Contra Gén tiles, cap. 160. Art. 8: Ad non peccandum 469 praeservare nisi omnia legis praecepta servando, cum nullus mortaliter peccet nisi transgrediendo aliquod legis praecep­ tum, et ita posset aliquis observare omnia legis praecepta sine gratia, quod est haeresis pelagiana» ‘. Ostendit autem se perfecte cognoscere doctrinam Pa­ trum relate ad hanc rem cum composuit Catenam Auream (circa 1256-1259), ubi principales expositiones Augustini et Hieronymi refert (in Matt. 6, 13; 26, 41). Et ex hac perfectio­ ri cognitione Patrum inductus fuit ut corrigeret priorem suam positionem, inde a De Veritate, cui coaetanea est Cate­ na Aurea. Nihil ergo mirum si, in termino evolutionis suae, visis Patrum testimoniis, dixerit: «Apparet stulta pelagianorum opinio, qui dicebant hominem in peccato existentem sine gratia posse vitare peccata» 12. Unde ex hoc tempore hanc solani positionem de impossi­ bilitate vitandi omnia peccata mortalia sine gratia Dei inte­ riori veluti unice veram proponit et ex professo refutat argu­ menta quae pro priori positione adduxerat in Sententiis, ut est videre in hoc articulo in quo sumus3. Habetur ergo perfecta et totalis retractatio, quam poli­ tiores thomistae aperte fassi sunt. Capreolus Scribit: «De concordantia dictorum S. Thomae in hac materia, quoad Scripta et Summam, non oportet quempiam sollicitari, quia inter ea plana contradictio est; nam in Scriptis secutus est viam magistrorum tunc currentium; in Summa vero tenuit viam oppositam, tamquam securiorem et dictis sanctorum concordiorem, et a pelagiano errore remotiorem. Ideo in tali- Et idem docet in Ad Hebr., 10, lect. 3, p. 399 b. 2 Ill Contra Gent., cap. 160-circa 1258-1260. ’ Cf. De Malo, q. 3, art. 1 ad 9 —circa 1263-1268—; I II. 63, 2 ad 2; 109. 8 —circa 1269-1270—; In Mtt. 6, 13, ubi iteruin appellat errorem pelagianum; et Expositionem Orationis Dominicae, pet. sexta —circa 1273—; et alibi saepe. 1 470 9 d Z < M g kJ L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie bus discordiis tenendum est quod dixit ultimate, scilicet in Summa» Similiter Didacus Deza: «Advertendum tamen —aitquod de hac conclusione et de sequentibus supra positis, S. Thomas aliter videtur sentire in primo opere, idest in Scrip­ tis suis super Magistrum Sententiarum, et aliter in secundo opere, videlicet Summis et in Quaestionibus de Veritate et in Quodlibetis et in aliis, quae post Scripta super Sententias edidit. Verum est tamen quod, quibusdam distinctionibus et suppletionibus aut determinationibus possent utraque dicta ad concordem sensum trahi. Sed quia id non videtur esse de mente ipsius, praetermittimus, tenentes illa quae post Scripta super Sententias in pluribus locis scripturae suae docuit, ubi sicut nobis apparet, corrigere voluit quae prius dixerat»*2. Caietanus, cum sibi obiecisset verba S. Thomae ex Sen­ tentiis, respondet: «Ad dicta Auctoris in II Sent, dicitur quod hic retractata sunt»3. Ferrariensis: «Advertendum autem —inquit— quod S. Thomas in II Sent., dist. 28, art. 2, impugnat opinionem di­ centium exsistentem in peccato mortali non posse vitare omnia peccata, licet singula vitare possit. Sed, ut apparet, illatu suam opinionen retractavit, non solum hoc loco, sed etiam I-II, 109, 8, et De Veritate, 24, 12. Ideo in doctrina sua, quod hic dicitur est tenendum»4. W ' Capreolus // Sent dist 28, art. 3 ad 2 dubium circa quartam conclu­ sionem, in fine, edit. cit. t. IV, p. 315 b. Didacus Deza, // Sent., dist. 28, q. 1, art. 3, notabili primo, in fine. Quem textum afferunt Salamanticenses h. dist. 2, dub 8, § 5, n. 296, t. 9, p. 313; et reproducit Lange, op. cit. p. 91, nota 2. 1 Caietanus, h. L, n. 14. 4 F. Ferrariensis, In III Contra Gent., cap. 160, η. VIII. 4, in fi ne com­ mentarii. Art. 8: Ad non peccandum 471 Conradus Koellin scribit: «Nota autem quod Doctor Sanctus in II, dist. 28, art. 2, alios sequendo, contrarium huius conclusionis tenuit, volens per hoc recedere ab errore pelagiano... Viam autem quam hic tenet, securior est, et dic­ tis sanctorum conformior et ab errore pelagiano remotior, ideo tenenda. Nec oportet sollicitari de concordia, nam alios in Scriptis sequebatur, hic autem sententiam propriam ex­ pressit, sicut et in Contra Gent, et De Veritate» Idem etiam sentit Estius12*; et recenter tenet Pegues’. Aliqui tamen conati sunt haec omnia concordare: vel di­ centes cum Salmanticensibus S. Thoman in Sententiis ne­ gasse solum necessitatem gratiae habitualis, non vero neces­ sitatem gratiae actualis4; vel quod S. Doctor concedit in Sententiis potentiam physicam tantum vitandi peccata, non moralem, ut putat Goudin5. At merito Gonet asserit quod «hae interpretationes non sunt legitimae, nec ad mentem S. Doctoris», et consequenter melius est dicere S. Thomam fe­ cisse retractationem6. Recenter Del Prado alia via conatus est concordare S. Thomam, scilicet in Sententiis S. Doctor defendit libertatem arbitrii, physicam, contra manichaeos; in posterioribus vero scriptis defendit impotentiam moralem vitandi omnia pec­ cata mortalia sine gratia contra pelagianos7. At haec responsio vana est, quia licet in illa distinctione impugnat revera errorem manichaeorum, non tamen exclu­ sive, sed etiam impugnat errorem pelagianum; et quidem errorem manichaeorum speci liter impugnat in articulo 1, ad quem se remittit initio corporis articuli 2; errorem au­ tem pelagianum impugnare nititur articulo 2, ubi contra- Conradus Koellin, h. !.. ad finem corporis articuli, edit cit., p. 916 b. Esth s, // Sent. dist. 26, § 45, edit. Paris 1697, p. 339 b. Pègues, h. I., p. 562, 568. Salmanticenses, loc. cit. p. 313-314. Goudin, op. cit. q. 3. art. 7 ad 3, edit. cit. p 220. 6 GONET, De gratia, disp. 1, art. 6, n. 301, edidi, cit. p. 64 b. 7 N. DEL Prado, h. !.. § IV. n. 2, p. 111-112. 1 2 ' 4 ' 472 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie ST. L O B IS U N IV E R S IT Y L IB R A R IE S / riam sententiam tenet ei quam hic tradit, ita ut argumenta quae in suum favorem ibi adducebat, hic ponit veluti obicctiones; et quod loquatur de pelagianis patet ex littera articu­ li et clarius adhuc ex expositione textus, ubi valde clare haec thesis ponebatur contra pelagianos potius quam contra manichaeos. Beraza etiam tenet in Sententiis locutum fuisse de poten­ tia physica, non de morali At hoc est inutiliter tempus te­ rere; et pro domo sua, hoc est, ut semipelagianas doctrinas Molinae defendat, tueri adhuc volunt sententiam retracta­ tam S. Thomae. Standum est ergo antiquis thomistis dicen­ tibus: non oportet sollicitari de concordia, quia est aperta contradictio. Signum etiam huius rectractationis habetur in Commen­ tario Hannibaldi, discipuli S. Thomae, qui solet breviter perstringere doctrinam Magistri. In quaestione nostra non reproducil doctrinem Sententiarum, ut solet, sed doctrianm Summae Theologicae, adhibitis terminis magnae cautelae «Circa hanc quaestionem —ait— sic caute loquendum est ut, neque excludendo necessitatem peccandi necessitatem gratiae tollamus secundum Pelagium, neque necesitatem peccandi ponendo, tollatur liberum arbitrium secundum manichaeum. Sciendum est ergo quod liberum arbitrium se extendit ad aliquem particularem actum, non autem ad lotius tem­ poris cursum; in potestate enim liberi arbitrii est quod nunc velim hoc vel illud aut non velim; sed non est in potestate liberi arbitrii quod nullo tempore aliquid vol iturus sim, non enim est in eius potestate immutabilitatem habere. Et ideo dicendum est quod homo, etiam sine gratia, in peccato mor­ tali exsistens, potest consentire vel non consentire in hoc peccatum quantum ad nunc, et contrarium dicere tolleret arbitrii libertatem. Sed non potest homo sine gratia firmare Beraza, op. cit.. n. 297, obi. 1, p. 275. Art. 8: Ad non peccandum 473 se, ut nullatenus in hoc vel illud peccatum consensurus sit, imo haec firmitas non potest ei esse nisi ex adiutorio divinae gratiae. Et ideo dicendum est quod homo, in peccato mortali ex­ sistens, potest singula peccata mortalia vitare, non tamen potest facere quod omnia vitet, quia hoc eius electioni non subditur» *. Itaque doctrina definitiva S. Thomae, cui etiam consentit S. Bonaventura, est quod homo lapsus sine gratia non potest resistere omnibus tentationibus, etiam resistentia mere ho­ nesta, neque etiam tentationibus valde gravibus et vehemen­ tibus1 2* , sed solum singulis tentationibus levibus seu non multum urgentibus. Quae sententia postea conservata est in schola thomistica et adhuc conservatur. E contra, sententia rigida, quod homo nulli omnino tentationi posset per proprias vires re­ sistere, defendebatur a Gregorio Ariminensi; alia vero fere pelagiana de possibilitate resistendi omnibus et singulis mera resistentia honesta, reassumpta fuit a Durando —qui Thomam iuniorem reproducit et impugnat seniorem—\ cui ex parte accedunt Scotus, Ockam et Gabril Biel4. Contra quos strenue dimicarunt thomistae. β) Post Concilium Triden tinum 478. Ergo lutherani et postea Baius dicebant hominem lapsum sine gratia Dei nullam posse per proprias vires vin­ cere tentationem, sed inevitabiliter peccare semper, licet iis 1 HanNIBALDI, II Sent., dist. 28, art. 1. edit. Vives, inter opera S. Tho­ mae, t. 30, p. 382. 7 S. Bonaventura, // Sent., dsit 28, art 2, q. 2 ad 6. p. 687 a ’ Durandus, It Sent., dist. 28, q. 3, edit. cit. loi 114 v-l 15 r. 4 Gabriel Biel, // Sent., dist. 28, q unica, art. 2, conci. 2, edit. cit. p. 50-51. 53-54. L. I, Q. CIX: De 474 necessitate gratiae in specie ST. L O U IS U N IV E R S IT Y L IB R A R IE S I quibus iustitia Christi imputatur per fidem, non imputentur haec peccata. Quidam autem theologi catholici, ut melius opponantur istis doctrinis, conati sunt mitigare doctrinam iam fere com­ munem theologorum, dicentes quod homo lapsus potest per proprias vires vincere omnes tcntationes et vitare omnia peccata per aliquod temporis, etiamsi tantationes sint valde graves et vehementes, imo et vehementissimae usque ad mortem. Ita Molina1, quem in Congregationibus de Auxiliis conati sunt defendere Patres Societatis lesu, non quasi ve­ ram doctrinam doceret, sed quod probabilem traderet. Et vere de hac re disputatum est fere per quinque horas coram Clemente VIII, dic 2 septembirs 1602, ut refert Lemos1 2, et fuit Congregatio octava. Hodie etiam hanc doctrinam defen­ dunt plures theologi Societatis lesu. Sed cum doctrina thomistarum consentiunt contra Moli­ nam maiores theologi Societatis lesu, scilicet Suarez, qui fatetur quod «iam est inter theologos haec sententia com­ muniter recepta»3, S. Bellarminus, qui ait: «Magis consen­ tanee ad Scripturas et Patres loquuntur qui dicunt nullam tentationem (=veram, non levissimam) sine Dei auxilio vin­ ci posse»45,Valentia et alii; imo et hodie sal multi ex eadem Societate defendunt, ut fatetur Lange \ quamvis ipse Moli­ nam sequantur. Inter propositiones exhibitas Paulo V a Patribus Societa­ tis, habetur in serie earum in quibus cum dominicanis se convenire dicunt, haec, numero 6: «Non posse liberum arbi­ trium solis suis viribus vincere quamcumque gravent tenta­ tionem, non solum pro unico instanti, sed etiam pro toto tempore quo durat; quod est absolute resistere»6. Inter eas 1 2 Molina, Concordia, disp. 19, memb. 6, edit. cit. p. 109. Lemos, Acta, edit. cit. coi. 260. 1 4 St AREZ, De Gratia, lib I, cap. 24, n. 8, edit. cit. t. 7. p 492 a. R Bellarminus, De Gratia et libero arbitrio, lib. 5, cap. 7 Lange, op. cit. η. 152, p. 92. Astrain, op. cit., p. 799. 5 • Art. 8: Ao non peccandum 475 vero in quibus dissentiunt a dominicanis, habetur sequens, numero 5: «Nos dicimus esse probabile posse hominem solis naturae viribus resistere gravi tentationi contra legem natu­ rae, pro singulis instantibus temporis quo durat; patres dominicani hoc condemnant» ‘. In hac distinctione inter singula momenta seu instantia temporis quo durat tentatio gravis et totum tempus quo durat —quae est distinctio temporis, similis distinctioni tentationum in omnes collective et singulas distributive— latet aequivocatio. Sententia communis theologorum illius tempo­ ris, ut fatetur Suarez, erat quod homo per proprias vires non poterat resistere tentationi gravi. Gravis autem tentatio non solum sumitur ex duratione eius, sed etiam ex multis aliis capitibus, ut supra vidimus; et potest esse gravissima tentatio quae fiat in instanti temporis. Unde positio haec Patrum Societatis recedebat a communi doctrina, et ideo merito impugnabatur a dominicanis. Et tamen Vazquez ac­ cusabat hanc sententiam Suarezii: «Potest quis singulas tentationes quamtumvis vehementes contra praecepta natura­ lia vincere sine auxilio gratiae et facere quodcumque opus morale eximiae virtutis singillatim, licet non omnia copula­ tive»*2. Sed, ut salvaret Molinam et suos, Sarezius adinvenit theoriam absurdam iuxta quam nulla tentatio est gravis si non sit diuturna; et vicissim, si est diuturna, eo ipso est gra­ vis. Et nemo non videt hanc theoriam esse interessatam —ut dicunt— et nullo modo fundatam in traditione Patrum et theologorum neque in psychologia tentationis. Revera, de mora tentationis loquendum est sicut de mora delectationis —quae est tentatio quaedam—, quando theologi loquuntur de delectatione morosa, quae «dicitur morosa, non ex mora temporis, sed ex eo quod ratio delibe- • Ibidem, p. 800· 2 SCORRAII E, Prançois Suarez, II. P 479-480. prop 9. 476 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie ST. L O U IS U N IV E R S IT Y L IB R A R IE S : / rans circa eam immoratur, nec tamen eam repellit» In qua notione conveniebant omnes antiqui theologi, ut diximus loquentes de peccato sensualitatis. Neque diuturnitas, de qua cum S. Thoma loquuntur alii theologi, intclligitur de diuturnitate ipsius tentationis urgen­ tis, sed de diuturnitate temporis ut tentatio surgat, quia ne­ quit longum tempus transire quin de novo surgat aliqua tentatio. In vanum ergo laborarunt icsuitae trahentes for­ mulas antiquas ad sensum plane diversum, ut suas doctri­ nas peregrinas sub specie probabilitatis et traditionis vende­ rent. 2. Solutio speculativa et scientifica quaestionis 479. Duo puncta sunt solvanda in hac re: primum, ex parte necessitatis gratiae, an et quomodo sit necessaria gra­ tia ad mere honeste vitandum peccatum et superandas ten­ tationes; secundum, hoc iam concluso et determinato, ex parte ipsius gratiae, quae necessaria ostenditur, scilicet quaenam gratia requiratur, utrum mere sanans aut etiam elevans et insuper utrum actualis vel habitualis, et utraque singillatim consideranda est eo fere modo quo fecimus circa necessitatem et modum gratiae requisitum ad servandam legem divinam. Ut haec necessitas rite mensurari possit, notandum est duo esse genera peccatorum mortalium vitandorum, scilicet peccatorum contra legem supernaturalem seu contra prae­ cepta supernaturalia legis, et peccatorum contra legem na­ turalem large sumptam seu ordinis naturalis, idest contra praecepta de actibus virtutum naturalium seu acquisita­ rum. Et quia necessitas auxilii est maior ct clarior quando bonum faciendum et malum vitandum est altius et diffici- S Thomas, I-II, 74, 6 ad 3. Art. 8: An non peccandum 477 lius, et hoc obtinent praecepta supernaturalia per compara­ tionem ad naturalia, considerabimus necessitatem gratiae ad vitanda peccata contra legem supernaturalem in primo loco, ac dein ad vitanda peccata contra legem naturalem. a) De necessitate gratiae ad vitanda peccata contra legem supernaturalem 480. Eadem est ratio vitandi peccata contra legem super­ naturalem et observandi praecepta eius; quia peccare nihil est aliud quam non observare legem et qui abservat legem vitat pecatum seu non peccat. Consequenter, omnes illi theologi qui, ut articulo quarto videbamus, docent hominem per proprias vires sine gratia posse observare legem super­ naturalem quoad meram substantiam operis, quae directe cadit sub praecepto, docere debent quoque hominem per proprias vires sine gratia posse vitare peccata contra legem supernaturalem. Unde et Durandus et Molina cum molinistis et Caietanus et Dominicus de Solo, hoc deberent tenere, si scientifice loquerentur; et tamen aut hoc negant, ut Du­ randus et Soto; aut timide innunnt, ut Molina; aut medio­ criter docent, ut Caietanus, qui hoc solum concedit pro vi­ tandis peccatis omissionis, non commisssionis, hac motus et fulcitus ratione, quia «ad vitandum peccatum omissionis non exigitur supernaturale donum, sed sufficit e.x naturali­ bus nullum ponere obicem in nulloque reniti divinae motio­ ni, in quantum praeceptum obligat pro illo statu» ', ct homo ex propriis viribus potest non ponere obicem gratiae. 481. conclusio prima: Gratia Dei interior est physice ne­ cessaria tam angelis quam homini in quocumque statu ad vi­ tandum quodeumque peccatum contra virtutes infusas seu contra praecepta supernaturalia legis divinae. 1 Caietanus, h. !.. n. 2, cf. ct n. 8. 478 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie ST- L.OUIS U N IV E R S IT Y E IB R A R Iis ’a * / Asseritur ergo necessitas absoluta gratiae non solum pro homine in statu naturae lapsae, sed etiam in statu naturae purae, imo et integrae, quin etiam pro angelis, si in puris naturalibus fuissent conditi; et quidem haec necessitas affir­ matur non solum respectu totius collectionis peccatorum contra totam legem superna tura le m, sed etiam respectu sin­ gulorum contra singula praecepta. Et hoc est aequivalenter dicere quod sine auxilio gratiae per vires naturales nulla creatura rationalis potest resistere —etiam mere honeste— ulli tentationi contra virtutes infusas. Et est doctrina ex­ pressa S. Thomae dicentis: «Sunt etiam quaedam peccata mortalia, quae homo sine gratia nullo modo potest vitare, quae scilicet directe opponuntur virtutibus theologicis, quae ex dono gratiae sunt in nobis» '. 482. Probatur. 1) Ex dictis articulo secundo. Non fit vera et positiva re­ sistentia peccato contra praecepta supernatural ia legis divi­ nae sine actu contrario positivo virtutis infusae. Atqui actus positivus virtutis infusae, quae est essentialiter supernaturalis seu supematuralis quoad substantiam, nullo modo fie­ ri potest per solas vires naturales cuiuscumquc creaturae absque gratia Dei, ut constat ex dictis articulo 2. Ergo vera et positiva resistentia peccato et tentationibus contra prae­ cepta supernatural ia de actibus virtutum infusarum nequit fieri per solas vires naturales cuiusqumque creaturae in quocumque statu. Maior constat ex ipsamet ratione verae et positivae resis­ tentiae, quae directe et contrarie opponitur impetui tenlantis; est enim contranitentia seu colluctatio vel pugna, quae essentialiter postulat conatum seu motum contrarium ex parte colluctandum. lam vero constat quod tentatio ad pec­ catum contra legem supernaturalem est tentatio ad actum ' S. Thomas, I II, 63. 2 ad 2. Ari. 8 Ai» non peccandum 479 peccati contra virtutes infusas, cui directe constrariatur ac­ tus earumdem virtutum, ut constat ex tractatu de peccatis, quaestione 71, articulis 1-4. Ergo stat maior, quod scilicet vera et positiva resistentia contra tentationes ad peccandum contra praecepta supernaturalia legis divinae nequit fieri sine positione actus contrarii virtutis infusae. 2) Ex diclis articulo quarto. Qui, resistens tentation i con­ tra praecepta supernaturalia divinae legis, \itat peccatum, eo ipso implet praecepta supernaturalia seu observat legem supernaturalem, saltem quoad substantiam operis, quae di­ recte cadit sub praecepto. Atqui homo per solas vires natu­ rales sine gratia nullum praeceptum supcrnaturale implere potest, ne quidem quoad substantiam operis, ut constat ex dictis articulo quarto. Ergo homo nec ulla creatura in quo­ cumque statu possunt per proprias vires sine gratia vitare ullum peccatum contra legem supernaturalem. 3) Ex dictis paulo supra in hoc articulo. Omnis resistentia vera et positiva peccatis contra legem supernaturalem est resistentia salutaris, quia non fit sine actu positivo virtutis infusae, et omnis actus virtutis infusae, qui est supernaturalis quoad substantiam, est actus salutaris. Atqui resistentia salutaris est ex gratia Dei, non ex viribus naturalibus liberi arbitrii, ut patet ex dictis in prima parte huius articuli. Ergo et omnis vera et positiva resistentia peccati contra legem supernaturalem est ex gratia et non ex viribus naturae. Constat ergo quod contra huiusmodi peccata nequit dari resistentia mere honesta vel naturalis, sed necessario debet esse supematuralis vel salutaris, saltem quoad substantiam operis; et consequenter apparet quod haec necessitas gratiae est physica et absoluta, et non solum moralis pro debiliori conditione hominis lapsi; et haec gratia debet esse per se primo elevans, licet secundario et per accidens respectu na­ turae lapsae, sit etiam sanans. 483. conclusio SECl NDA: Ad vitanda peccata contra prae­ cepta supernaturalia caritatis, donorum Spiritus Sancti et vir­ 480 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie tutum moralium infusarum, necessario requiritur gratia sanc­ tificans; ad vitanda vero peccata contra praecepta supenialuralia fidei et spei, sufficit gratia actualis, et normaliter habitus infusus illarum virtutum. 0 d w d g ra Ai w s K} w M M w 484. Probatur prima pars. Nequeunt vitari haec peccata eis positive resistendo, nisi exercendo actum virtutum oppo­ sitarum. Atqui actus harum virtutum nequeun exerceri abs­ que gratia sanctificante, quia nequeunt exerceri absque tali­ bus virtutibus, quae necessario connectuntur cum gratia sanctificante. Ergo ad vitanda peccata contra praecepta ha­ rum virtutum, necessario requiritur gratia santificans. Et confirmatur, quia modus meritorius cadit sub praecep­ to caritatis directe et sub praeceptis virtutum necessario formatarum per concomitantiam. 485. Secunda pars constat ex eodem principio. Peccata enim contra praecepta fidei et spei nequeunt vitari per posi­ tivam resistentiam nisi per actus contrarios fidei et spei, qui normaliter non fiunt sine habitu fidei et spei. Atqui tamen isti actus et habitus possunt esse informes seu sine gratia sanctificante et sine caritate, licet non sine gratia superna­ tural i. Ergo haec peccata absolute loquendo vitari possunt cum sola grratia actuali, qua quis elicere potest actum in­ formem fidei et spei, licet normaliter postuletur habitus fi­ dei et spei. 486. COROLLARIA: Primum. Sic ergo, relative ad peccata vitanda contra le­ gem supematuralem et ad resistendum tentationibus contra virtutes infusas, non adest locus —si comparatio fiat cum solis viribus naturalibus liberi arbitrii— inter totam collec­ tionem et partem eius, inter grave et leve, seu inter forte ct debile, inter longum et parum temporis, immo neque inter diversos status naturae, quia relative ad haec, sola natura nihil est et nihil potest. Art. 8: Ad non peccandum 481 Secundum. Utique, si illa praecepta sint affirmativa et consequenter non semper urgent, quandiu non urget eorum observatio, natura non necessario peccat contra illa, eo vel magis si ponatur natura sana et integra; sed si praecepta sint negativa —quae semper et pro semper urgent— et si tentalio ad peccandum contra utraque pulset, nequeunt per solas vires naturales ullo modo vitari. Neque quidquam va­ let exceptio Caietani, nisi pro tempore quo praecepta positi­ va non urgent et quando natura est sana, quae aliunde non peccat contra praecepta naturalia; sed vera et positiva vita­ tio, per veram et positivam resistentiam, nequit dari sine gratia. Et hoc est quod bene dicit Capreolus, scilicet «pecca­ ta directe opposita praeceptis caritatis (vel iuris supernatu­ ralis) non vitantur sine gratia; tamen carens gratia potest illa vitare in sensu diviso (quando scilicet non tentatur ne­ que urget eorum adimpletio)», et potentia quadam obedientiali, non naturali; quod non bene idem auctor expressit quando subdidit: et quadam potentia remota, in quantum potest se disponere ad gratiam qua vitentur»; non enim po­ test se disponere ex viribus naturae, sed solum ex viribus gratiae actualis, ut constat ex dictis articulo sexto1: «Non est in potestate exsistentis extra gratiam et in peccato se­ cundum reatum, vitare singula peccata quae sunt contra ius divinum supematurale», specialiter si agatur «de praeceptis datis de dilectione Dei et proximi «scilicet caritatis12. Tertium. Ideo necessitas gratiae est absoluta, physica, simpliciter; gratia autem necesaria, est perse primo et sem­ per elevans, et quidem quandoque habitualis (si contra cari­ tatem vel virtutes necessario formatas), quandoque vero ac­ tualis tantum (si contra virtutes infusas informes vel quae tales esse possunt, ut fides et spes). 1 Capreolus, // Sent., dist. 28, ai t. 3. ad 2 argumentum Durandi contra quartam conclusionem, edit. cit. t. IV, p. 308 b et 309 ab. 2 Ibidem, p 308 b. Cf. et Ferrarifnsem. In HI Contra Gent., c 160, n VIII, 4 ad 2, versus finem commentarii. 482 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie β) De necessitate gratiae ad vitanda peccata contra legem naturalem ST. L O U IS U N IV E R S IT Y L IB R A R IE S 487. Relate ad haec peccata vitanda dari potest vera resistentia mere honesta seu naturalis, et ideo necessitas gratiae difficilius apparet; quia non ex natura operis, sed po­ tius ex modo vel circumstantiis deduci debet talis necessitas. Consequenter in hac re oportet considerare hominem se­ cundum diversos eius status, ut eius vires debito modo men­ surari possint; et sic necessitatem eius considerabimus rela­ te ad hominem tum in statu naturae integrae, tum in statu naturae purae, tum in statu naturae lapsae. 488. conclusio prima: Homo in statu naturae integrae po­ test per proprias vires naturales sine gratia supematurali vitare omnia omnino peccata contra legem naturalem per totam vi­ tam, et omnes omnino tentât tones contra legem naturalem vin­ cere et superare victoria mere honesta. J 489. Probatur, ex dictis in articulis 2, 3 et 4. Qui potest perfecte velle et facere totum bonum morale naturale sine gratia, et perfecte servare per totam vitam totam legem na­ turalem, eo ipso potest per easdem vires naturales sine gra­ tia Dei supematurali vitare omnia omnino peccata et morta­ lia et vanialia contra legem naturalem, et resistere omnibus omnino tentationibus, imo et eas superare honeste per totam vitam. Atqui homo in statu naturae integrae potest perfecte velle et facere totum bonum morale naturale et perfecte im­ plere totam legem moralem naturalem, ut patet ex articulis 2-4. Ergo et homo in statu naturae integrae potest honeste vitare omnia omnino peccata contra legem naturalem et re­ sistere onnibus tentationibus contra eam. Unde et axioma antiquorum theologorum: Adam ante peccatum sine gratia poterat stare, sed non poterat pedem movere, quod retuli art. 4. Ari. 8: Ad non peccandum 483 Et quidem magna facilitate hoc poterat Îacere, quia nullo modo poterat tentari a carne neque a mundo, et solum a diabolo, qui, sine cooperatione aliorum duorum lentantium parum impulsionis exercere poterat in hominem. Propter quod de facto non tenta vit Adamum contra legem natura­ lem, sed contra legem divinam positivam *. 490. conclusio secunda: Homo in statu naturae purae potest per proprias vires vitare omnia et singula peccata contra legem naturalem et resistere et vincere omnes tantationes, etiam graves, resistentia mere honesta, attamen cum difficulta­ te sine gratia Dei roborante. 491. Probatur, etiam ex dictis articulis 2-4. Qui potest ve­ lle et facere totum bonum morale naturale et obsrvare to­ tam legem naturalem quantum ad substantiam operis, licet cum quadam difficultate nisi per gratiam Dei roboretur, eo­ dem iure potest vitare omnia et singula peccata contra le­ gem naturalem et omnes tentationes, etiam graves, vincere, licet difficulter, nisi ex gratia Dei roberetur. Atqui homo in statu naturae purae potest per proprias vires, licet cum dif­ ficultate, velle et facere totum bonum morale naturale et observare totam legem naturalem quoad substantiam ope­ ris. Ergo et potest per proprias vires, licet cum difficultate, nisi roboretur per gratiam Dei, omnia et singula peccata vi­ tare et omnes singulasque tentationes vincere. Maior est clara ex hucusque dictis. Minor etiam patet ex dictis articulis 2-4. Nam etiam ac­ tum supremum naturalem, qui est amor Dei super omnia ut est principium et finis naturae, potest homo in statu naturae purae per proprias vires naturales facere, licet cum quadam difficultate. 1 Ci S Thomam, De Verit. 24, 12. 484 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie Et verc homo in hoc statu est sanus, licet non perfecte sanus et robustus, et ideo potest omnia facere quae facit homo in statu naturae integrae, licet non cum eadem perfec­ tione et facilitate. Unde non adeo perfecte neque adeo facili­ ter vitaret peccata et resisteret tentationibus sicut homo in statu naturae integrae. ST. L O U IS U N IV E R S IT Y L IB R A R IE S 492. Et confirmatur. Quia homo in statu naturae purae, per definitionem intelligitur cum solis viribus naturalibus et concursu Dei naturali absque ulla gratia supematurali. Si ergo per proprias vires naturales non posset vitare omnia peccata et vincere omnes tentationes, licet cum quadam dif­ ficultate, peccatum esset ei omnino inevitabile et necessa­ rium; quod est impossibile1. Haec autem gratia, qua indiget, dicitur gratia roborans, quia nec est gratia sanans, cum homo in statu naturae purae non sit aegrotus; nec elevans, quia non est ad bonum supernaturale; et est solum ad dandum naturae sanae, sed non evolutae, robur seu energiam sufficientem. Unde ex hoc mu­ nere dicitur gratia roborans. / 493. Superest ergo considerare hominem in statu natu­ rae lapsae, tum secundum conditiones generales lapsus, idest sine gratia sanctificante, vel secundum diversas conditiones particulares huius status, prout scilicet homo est lapsus solo peccato originali vel solo peccato personali, vel utroque si­ mul, et quidem secundum quod —dato quod sit lapsus pec­ cato personali cum vel sine originali— est bene vel male habituatus aut nondum aliquem habitum acquisitum habet. Unde pro hoc statu statuimus sequentes conclusiones: 1 Cf. Sae.mantkENSES, De Gratia, disp. 2, dub. 8, § 2, n. 262-273 t 9 n 287-294 ’ ' ” UUH l Art. 8: Ad non peccandum 485 494. conclusio tertia: Homo in statu naturae lapsae po­ test potentia physica vitare omnia et singula peccata mortalia contra legem naturalem sine gratia, ed non potest omnia vitare collective et per longum tempus potentia morali, nisi sanetur per gratiam habitualem. 495. Probatur prima pars (quod potest ea omnia vitare potentia physica). Quia haec potentia physica non est dimi­ nuta per peccatum, sed integra manet, et ideo sicut poterat ante peccatum, ita etiam post. 496. Secunda pars (quod potentia morali non potest om­ nia collective vitare per longum tempus). Haec est potissima pars conclusionis, quae ideo accurate probanda est, tum a priori, tum a posteriori. 497. A) A priori, ex dictis articulis 2-4, et argumento proprio articuli 8. 498. a) Argumento sumpto ex articulis 2-4: Ex dictis articulo 2. Qui moraliter non potest velle et face­ re totum bonum morale naturale, ipso facto non potest vita­ re omne malum morale naturale ei contrarium, quod est peccatum mortale. Atqui homo lapsus per proprias vires sine gratia non potest velle et facere totum bonum morale naturale, ut patet ex articulo secundo. Ergo homo lapsus sine gratia non potest vitare totum malum morale naturale ei contrarium, quod est peccatum; idest nequit vitare omnia peccata mortalia contraria legi naturali. Ex dictis articulo 3. Qui moraliter non potest Deum ut auctorem naturae diligere dilectione perfecta et efficaci af­ fective super omnia, non potest moraliter per proprias vires sine gratia vitare peccatum ei directe oppositum quando tempus implendi praeceptum de Deo diligendo occurrit. At­ qui homo lapsus non potest moraliter per proprias vires sine gratia Deum diligere super omnia ut est auctor naturae 486 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie ST. L O U IS U N IV E R S IT Y L IB R A R IE S dilectione perfecta et efficaci affective, ut constat ex articulo 2. Ergo homo lapsus non potest moral i ter per proprias vires sine gratia vitare peccatum huic dilectioni naturali directe oppositum, quando actus ille dilectionis impleri debet; et hoc satis est ad verificandam affirmationem universalem quod homo nequit moraliter vitare omnia peccata contraria legi naturali in statu naturae lapsae. Ex dictis articulo 4. Qui moraliter nequit implere totam legem naturalem, saltem quoad substantiam operis, per proprias vires sine gratia, eo ipso nequit per proprias vires sine gratia vitare omnia peccata mortalia legi naturali con­ traria. Atqui homo in statu naturae lapsae non potest mora­ liter per proprias vires sine gratia implere totam legem na­ turalem quoad substantiam operis, ut patet ex dictis articu­ lo 4. Ergo homo in statu naturae lapsae non potest moraliter per proprias vires sine gratia vitare totam collectionem pec­ catorum mortalium contrariorum legi naturali. 499. b) Argumento desumpto ex hoc articulo 8. Thomas affert duplex argumentum in hoc articulo, scilicet argumen­ tum proprium et directum ex ipsa psychologia status peccati seu naturae lapsae in peccatum mortale; ct argumentum analogicum inter conditionem naturae non sanatae quoad pertem inferiorem ct conditionem naturae non sanatae quoad partem superiorem —una cum non sanatione partis inferioris—. 1 500. Argumento proprio ex ipsamet psychologia status peccati. Quandocumque in aliqua potentia concurrunt haec quatuor simul, scilicet: absentia seu defectus primi principii rectae operationis et resistentiae pravae operationi; praesen­ tia connaluralizata primi principii pravae operationis; im­ possibilitas continuae et universalis praemeditationis et de­ liberationis circa omnes nostras operationes et passiones; et necessitas continuae sollicitationis seu atractionis ad pecca­ tum seu ad ea quae sunt contra bonum rationis: haec poten- Art. 8: Ad non peccandum 487 lia in sua operatione deficit seu peccat ut in pluribus, quia in ea est minima possibilitas boni et maxima possibilitas mali seu defectus. Atqui haec quatuor simul concurrunt in statu peccati seu naturae lapsae non reparatae per gratiam. Ergo homo in statu naturae lapsae per proprias vires sine gratia reparante nequit impedire quin ut in pluribus peccet seu deficiat a bono naturali morali. Maior constat, quia inter illa quatuor concurrentia, tria, eaque potissima, sunt pro inductione ad malum seu pecca­ tum, scilicet absentia boni principii, praesentia mali princi­ pii, urgentia pravae inclinationis; aliud vero quod superest, nempe medium resistendi et praecavendi ideoque et condu­ cendi ad bonum, est valde languidum et debile in statu na­ turae lapsae, ubi corpus quod corrumpitur aggravat ani­ mam. Minor autem, ubi unice stat difficultas, sic ostenditur: Primum principium rectae operationis in moralibus est pri­ ma conversio ct adhaesio suo ultimo fini, qui se habet ad operabilia sicut primum principium ad speculabilia; hoc autem primum principium deficit homini lapso, eo quod est, per definitionem, aversus a fine suo ultimo naturali et supernatural i; principium primum malae operationis conna­ turali ter adest, quia adest conversio et adhaesio ad bonum commutabile, quod est ultimus finis malus, et ideo connaturaliter inclinat et gravat animam ad media ei correspondenlia prosequenda; adest continua sollicitatio ad malum, tum ex parte passionum corporis ct animae, tum ex parte mundi ad sua continue invitantis, tum ex parte daemonis umquam dormientis, sed circum quaerentis semper quem devoret; unde S. Thomas optime ait: «Ad hoc etiam operantur impe­ tus corporalium passionum, et appetibilia secundum sen­ sum, et plurimae occasiones male agendi, quibus dc facili homo provocatur ad peccandum» ’; deest possibilitas conti- S. Thomas, /// Contra Gent, cap. 160 488 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie ST. L O U IS U N IV E R S IT Y L IB R A R IE S nue et universaliter vigilandi et praecavendi motus et sollicita­ tiones illas, propter continuas necessitates huius vitae mor­ talis cum tot tantisque miseriis, ex quo fit ut «cogitationes mortalium sint timidae et incertae providentiae nostrae» (Sap. 9. 14). Praeclare ergo Capreolus rationem reddidit huius, cum ait: «Impossibile est voluntatem adhaerentem perverso fini et aversam a Deo, incitatam undique passionum, sensatio­ num et diabolicarum suggestionum tentamentis, in tanta sui custodia diu stare, quod nihil deliberate eligat secun­ dum congruentiam pravi finis, nihil acceptet contra Deum, nihilque omittat de praeceptis a Deo, sed omnia velit quae Deus praecipit eam velle, omnia respuat a Deo vel recta ra­ tione prohibita» *. i 501. Argumento analogico. Ita se habet homo lapsus et non reparatus per gratiam habitualem sanantem ad vitanda peccata mortalia contra legem naturalem, sicut se habet homo lapsus et reparatus per gratiam habitualem sanantem ad vitanda peccata venialia. Atqui homo lapsus et reparatus per gratiam habitualem sanantem non potest moral i ter vi­ tare diu totam collectionem peccatorum vanialium sensua­ litatis. Ergo neque homo lapsus et nondum reparatus per gratiam habitualem sanantem potest moraliter diu vitare totam collectionem peccatorum mortalium. Maior constat, quia proprium subiectum peccati morta­ lis est pars superior seu mens, dum proprium subiectum peccati venialis est pars inferior seu sensualitas, ut constat ex dictis supra, quaestione 74, art. 3-4; proprium etiam subieclum gratiae habitualis est pars superior seu mens, et ideo potest dari reparatio partis superioris quin inferior sit sana­ ta, et revera ita est quandiu sumus in hac vita; quia nunc, Capreolus, II Sent., dist 28. art. 3, § 4, ad argumentum primum con­ tra quartam conclusionem, edit. cit. t. 4, p. 308 a. Cf. etiam Caietanum h. I., nn. 12-13. , 1 Art. 8: Λυ non peccandum 489 etiam post baptismum, concupiscentia transit reatu, sed manet actu. Consequenter tenet analogia inter partem infe­ riorem nondum perfecte reparatam ad partem superiorem reparatam relative ad proprium peccatum sensualitatis, et partem superiorem in statu peccati mortalis seu nullo modo reparatam ad proprium peccatum cius, nempe mortale: ma­ net enim utrobique debilitas seu infirmitas relate ad propria obiecta et actus. Imo et a fortiori concludit pro homine lap­ so, quia in illo augetur debilitas partis superioris ex debili­ tate et aegritudine partis inferioris. Non est ergo analogia di minuti va, sed augmenta tiva Minor vero ostensa est in tranctatu de subiecto peccati venialis, et, ut ibi vidimus, communiter tenebatur a theolo­ gis tempore S. Thomae*2. Sicut ergo pars inferior non habitualiter subiecta parti superiori, ut in pluribus tendit ad sua contra ordinem ratio­ nis peccando, ita pars superior non habitualiter neque actualiter Deo subiecta, sed contra Deum rebellis ex peccato mortali, ut in pluribus tendit ad sua contra ordinem divinae legis, mortaliter peccando3. Optime Dominicus de Soto scribit ad rem: «Et est pro­ fecto pulchra analogia, quam supponit (S. Thomas) huic con­ clusioni, nempe quod, quemadmodum ex eo quod appetitus sensualis non est plene rationi subditus, non potest homo, etiam in gratia per quam subditus est Deo, omnia vitare venialia, ita ex eo quod extra gratiam ratio non est omnino subiecta Deo, qui est finis nostrarum actionum, non potest homo non aliquando offendere circa media contra eumdem finem, quod est mortale»4. Cf. Concilium Tridentinum, Ses. 6, cap 12, 16, Denz 805, 810; can 23, Denz. 833. 2 Cf. S Thomam, I-II, 74, 3 ad 2. ' Cf. Caietanum, h. I., n. 14. 4 Dominicus de Soto, De natura et gratia, lib. I. cap. 21, circa finem, edit, cit., p. 98. ' L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie 490 502. B) A posteriori. Quod est moraliter possibile, moraliter et ut in pluribus accidit. Atqui vitatio omnium peccato­ rum mortalium non accidit moraliter et ut in pluribus inter homines iam lapsos et peccatores, sed e contra adhuc in nova et nova peccata incidunt, quasi pondere praecedentis peccati attracti. Ex facto ergo patet talem vitationem non esse homini lapso moraliter possibilem. Non quidem quod homines peccatores continue peccent mortaliter, quia neque semper et continuo occurrunt obser­ vanda omnia legis praecepta; sed quando plura urgent et tentationes graves surgunt, et haec non raro, sed frequenter eveniunt, de novo solent peccatores in alia peccata labi. e z < M XI w s 503. Tertia pars (gratia requisita est sanans et habitualis). Est sanans directe, quia est ad medendam infirmitatem naturae lapsae et de se ad ea quae sunt ordinis naturalis, de quo unice loquimur; tamen, ex consequenti, et concomitanter, est gratia elevans, quia haec sanatio est ordinata ad fi­ nem supernaturalem, ad quem unice est homo de facto des­ tinatus; et ideo a Deo datur intuitu elevandi naturam ad ordinem supernaturalem, ex quo homo cecidit peccando. Est etiam habitualis et non solum actualis, quia et aegri­ tudo sananda est habitualis et contraria contrariis curantur. Deinde, vitatio habitualis et permanens postulat principium supernaturale resistendi permanens et habituale, quod nihil aliud esse potest quam gratia habitualis. Optime ergo S. Doctor formulavit quaestionem dicens quod in statu naturae lapsae «indiget homo gratia habituali sanante naturam, ad hoc quod omnino a peccato absti­ neat» *. 504. conclusio quarta: Homo in statu naturae lapsae po­ test moraliter per proprias vires naturales sine gratia sanante S. Thomas, I-II, 109, 8. Art. 8: Ad non peccandum 491 vitare aliqua peccata mortalia contra legem naturalem et ho­ neste resistere levibus quibusdam tentation ibus; non potest ta­ men sine gratia sanante vitare singula peccata mortalia neque honeste resistere gravibus tentationibus. Inter peccata mortalia vitanda est triplex series: quaedam sunt quae facile vitari possunt, sicut inter praecepta legis na­ turalis sunt quaedam facilis adimpletionis, sicut honorare parentes; et quia ad ea committenda non tentatur graviter homo lapsus; est ergo facilitas ex duplici capite, nempe in­ trinseca, ex obiecto, et extrinseca, ex defectu gravis tentationis. Alia sunt quae difficulter vitari possunt, tum ex obiecto, quia respondent praeceptis legis difficilis adimpletionis, tum ex gravibus tentationibus urgentibus. Alia denique sunt quae correspondent altissimo praecepto vel ad quae committenda homo urgentissime tentatur, ideoque difficillime vitari queunt. 505. Probatur prima pars (quaedam peccata singillatim vitare potest et quibusdam tentationibus potest singillatim honeste resistere). Homo lapsus potest moraliter per pro­ prias vires aliquod bonum morale facile velle et facere atque etiam potest aliqua praecepta legis naturalis sal facilia et nobis connaturalia observare, ut constat ex articulis 2 et 4. Atqui qui potest aliquod bonum morale facile velle et facere et implere aliqua praecepta facilia, potest eo ipso vitare pec­ cata eis contraria et tentationibus contra ea non multum urgentibus honeste resistere, quia contrariorum eadem est ratio. Ergo homo lapsus per proprias vires naturales sine gratia potest vitare quaedam peccata mortalia et resistere quibusdam tentationibus. 506. Secunda pars (quaedam peccata singillatim et spe­ cifice non potest vitare neque quibusdam tentationibus sin­ gillatim resistere nempe gravibus). 507. a) Haec peccata sunt saltem tria, scilicet peccatum omissionis non diligendi Deum super omnia dilectione effi» 492 L. I. Q. C!X De necessitate gratiae in specii ST. L.OULS U N IV E R S IT ¥ L i B î î A R I jS S / caci affective et effective, peccatum incontinentiae et pecca­ tum linguae, quae sunt peccata commissionis. Et quidem primum patet, quia homo lapsus nequit per proprias vires sine gratia sanante diligere Deum super om­ nia dilectione perfecta affective et effective, ut constat ex articulo tertio; et tamen istud praeceptum urget in principio vitae moralis et aliquoties in vita, modo simili sicut prae­ ceptum caritatis in ordine supernatural!. Est ergo praecep­ tum difficile per se ex altitudine obiecti. Alia duo praecepta sunt difficilia per accidens ex debilitate subiecti adimplentis. Et quidem de peccato commissionis nicontinentiae constat ex Sacris Litteris, prout interpretantur a Patribus et theologis. «Et ut scivi quoniam aliter non pos­ sem esse continens nisi Deus det; et hoc erat sapientia, scire cuius esset hoc donum, adii dominum et deprecatus sunt illum» ’. « Numquid dixit —ait Augustinus—: et cum scirem quia nemo potest erat sapientiae, scire a meipso esse hoc bonum? Non plane hoc dixit, quod quidam in sua vanitele dicunt, sed quod fuit in sanctae Scripturae veritate dicen­ dum: cum —inquit— quia nemo esse potest continens nisi Deus det. lubet ergo Deus continentiam, et dat continen­ tiam; iubet per legem, dat per gratiam; iubet per litteram, dat per Spiritum»2. Neque admittit quod Polemo sine gratia Dei effectus fuit continens repente ex auditione Xenocratis. «Ne idimpsum quidam, quod melius in eo factum est, humano operi tribue­ rim, sed divino. Ipsius namque corporis, quod est infimum nostrum, si qua bona sunt, sicut forma et vires et salus et si quid eiusmodi est, non sunt nisi a Deo creatore et perfectore naturae; quanto magis animi bona donare nullus alius po­ test? Quid enim superbius vel ingratius cogitare potest huma­ na vecordia si putaverit, cum carne pulchrum faciat Deus ho- ' Sap. 10. 21. ’ S. Augustinus, Epist 157 ad Hilarium, cap 2, n. 9, ML. 33, 677. Art. 8: Ao non peccandum 493 minem, animo castum ab homine fieri? Hoc in libro Christia­ nae sapientiae sic scriptum est: cum scirem —inquit— quia nemo esse potest continens nisi Deus det; et hoc ipsum erat sapientiae, scire cuius esset hoc donum» Unde et ipse Augustinus, qui hoc de seipso expertus est, exclamat: «Diligam te, Domine, et gratias agam et confitear nomini tuo, quoniam tanta dimisisti mihi mala et nefaria opera mea. Gratiae tuae deputo et misericoridae tuae, quod peccata mea tamquam glaciem solvisti; gratiae tuae deputo, et quaecumque non feci mala. Quid enim non facere potui, qui etiam gratuitum facinus amavi? Et omnia mihi dimissa esse fateor, et quae mea sponte feci mala, et quae te duce non feci. Quis enim hominum, qui suam cogitans infirmita­ tem, audet viribus suis tribuere castitatem atque innocen­ tiam suam, quasi minus ei necessaria fuerit misericordia tua, qua donas peccata conversis ad te?»1 2. Propter quod in Psalmis legimus: «Miser factus sum et curvatus sum usque in finem; tota die contristatus ingredie­ bar: quoniam lumbi mei impleti sunt illusionibus, et non est sanitas in came mea»3. «Quasi dicat —ait S. Thomas—..: carnalis delectatio implet me illusionibus, quia diabolus uti­ tur sensualitate nostra sicut instrumento, et ubi nos debiles conspicit, ibi impugnat nos (secundum illud Prov. 14, 9): stultus illudet peccatum. Istae autem illusiones variarum rerum ex duplici causa proveniunt: quandoque ex corruptione, quia caro semper quaerit convenientia sibi, quantum est de se, et nisi spiritus retineat, oportet quod delectetur in eis, et impossibile est quod spriritus semper sit vigil, et ideo oportet quod illudatur; quandoque proveniunt tales illusiones ex spiritu proprio, quando scilicet aliquis saepe inserit in se tales cogitationes carnales, et hoc est veniale peccatum primo, demum si 1 Episl. 144 ad Cirtenses, n. ML. 33, 591 • Coni i ssioNES, It, cap. 7, n. 15, ML 32, 681. ’ Psabn. 36, 7, 8. L. I, Q. CIX: De NECESSITATE GRATIAE IN SPECIE 494 ST. L O U IS U N IV E R S IT Y L IB R A R IE S consentiat, fit mortale, et hoc recognoscit non quasi ex car­ ne, sed ex se; unde ait: non est sanitas in carne mea» *. Similiter de specie peccati oris seu in loquendo, ut osten­ dit Augustinus, commentans illud Apostoli Jacobi: «Lin­ guam autem nullus hominum domare potest»* 2. «Non enim ait: linguam nullus domare potest, sed: nullus hominum, ut, cum domatur, Dei misericordia, Dei adiutorio, Dei gratia fieri fateamur. Conetur ergo anima domare linguam, et dum conatur, poscat auxilium, et oret lingua ut dometur lingua, domante illo qui dixit ad suos: non enim vos estis qui loqui­ mini, sed Spiritus Patris vestri qui loquitur in vobis (Mtt. 10, 20). Itaque praecpto facere commonemur quod conantes et nostris viribus non valentes, adiutorium divinum precemur» 3. Ratio autem cur continentia perfecta non possit haberi sine gratia est propter tentaiones graves quibus ad peccata carnalia sollicitamur, et ideo quod valet de hac, eodem iure valet de ceteris gravibus tentationibus. Unde theologi conce­ dunt hominem lapsum non posse per proprias vires sine gratia resistere, etiam distributive, gravibus tentationibus, ut videmus in Job. Et hac de causa S. Bonavcntura scribit: «Si quaeratur ulterius utrum possit resistere vel non, dicendum quod de aliqua tentatione per se non potest; si tamen consen­ tiat, non est a culpa immune, propter hoc quod adiutorium gratiae sibi praesto est, si vellet suscipere; propter hoc etiam, quia ex propria sua culpa devenit in illam tentationem»4. I 508. b) Quod autem non possit istis tentationibus, etiam singillatim, resistere honeste per proprias vires sine auxilio gratiae sanantis, constat ex improportione inter maximam de­ bilitatem hominis lapsi et magnam impetuositatem tentatio· ' 2 5 4 S. Thomas, /ii Psalm. 36, n. 3, edit. cit. t6, 18, p. 460 Jac. 3, 8. S. Augustinus. De natura et gratia, cap. 15, n. 16, ML. 44 254 S Bonavf.nti ra, It Sent. dist. 28. art. 2, q 12 ad 6. t Π, p. 687 a Art. 8: Ad non peccandum 495 num gravium; ex quo sic arguimus: ita se habet homo lapsus sine gratia sanante ad resistendum et superandum honeste graves tentationes, sicut se habet homo gravissime aegro tans languore congenito ad exercenda opera perfecta et diffi­ cilia hominis sani et resistendum valentibus inimicis. Atqui homo gravissime decumbens languore congenital! non po­ test physice exercere opera perfecta et difficilia hominis sani neque resistere valentibus inimicis. Ergo neque homo lapsus per proprias vires sine gratia potest moraliter resistere gra­ vibus tentationibus. Maior constat, quia superare gravem tentationem est opus difficile et perfectum. Minor vero experientia constat; ex qua etiam comperimus quomodo graviter decumbentes et languore congenito laborantes facile vincuntur et superantur ab aliis; quia si ne­ queunt se erecti tenere, ut possint pugnare cum adversario, minus adhuc colluctationem cum ipso sustinere valebunt. El vere ita est, quia homo lapsus non postest per proprias vires se perfecte erigere neque erectum tenere moraliter, et ideo vires eius ad moraliter pugnandum sunt fere nullae. Laborat vulnere ignorantiae, ex quo neque discernere potest quaenam sit gravis, quaenam levis tentatio; laborat vulnere malitiae, ex quo facile recedit a recto tramite rationis, etiam quando ratio practica ostendit quomodo sit resistendum; la­ borat vulnere concupiscentiae, quo magna facilitate vadit post concupiscentias suas. E contra, diabolus, mundus, caro, magno impetu irruunt super aegrotum hominem per graves tentationes. Unde pulherrime Augustinus gravem tentationem com­ parat tempestati qua navis cordis nostri agitatur ut pene de­ mergatur nisi appellemus ad Christum, qui imperet ventis et mari, ut fiat tranquillitas. Et huic veritati attestatur S Augustini s, Sermo 38 de Scripturis, cap. 8, n 10, ML 38, 240 Sermo 301 de tempore, cap. 7, n. 7, ML. 38. 1383. 1 496 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie S T . L O U I S U N I V E R S I T Y L I B R A H iS S : / quotidiana et continua oratio: «Et quid aliud petimus —ait Augustinus— cum dicimus: ne nos inferas in tentationcm, nisi ut ille qui insidiatur vel certat extrinsecus, nulla irrum­ pat ex parte, nulla nos fraude, nulle nos possit virtute supe­ rare? Quantaslibet tamen adversum nos erigat machinas, quando non tenet locum cordis ubi fides habitat, eiectus est foras. Sed, nisi Dominus custodierit civitatem, in vanum vi­ gilabit qui custodit. Nolite ergo de vobis ipsis praesumere, si non vultis foras eiectum diabolum intro iterum revocare»'. «Sed vincuntur, quomodo, nisi quia Dominus erat in no­ bis? Manifestum est quia non vicisti tu, sed vicit ille qui est in te»1 2. «Sed vincuntur, quomodo, nisi quia Dominus erat in no­ bis? Manifestum est quia non vicisti tu, sed vicit ille qui est in te»3. «Agnosce ordinem, quaere pacem: tu Deo, tibi caro. Quid iustius, quid pulchrius? Tu maiori, minor tibi: servi tu ei qui te fecit, ut libi serviat quod factum est propter te. Non enim hunc ordinem novimus, neque hunc ordinem commendamus: tibi caro, et tu Deo, sed: tu Deo, et tibi caro. Si autem contemnis tu Deo, numquam efficies ut tibi caro. Qui non obtemperas Domino, torqueris a servo. Numquid, si non prius tu Deo, ut deinde tibi caro, poteris dicere haec verba: benedictus Dominus Deus meus, qui docet manus meas in praelium et digituos meos in bellum? Praeliari vis indoctus, damnaberis victus. Primo ergo te subdas Deo, deinde illo docente te et adiuvanle praelieris et dicas: qui docet manus meas in praelium et digitos meos ad bellum»3. «Modo pugnas. Disce, dic: misericordia mea et refugium meum, susceptor meus et erutor meus, protector meus. Sus­ ceptor, ne cadam; erutor, ne haeream; protector, ne feriar. Protector meus, et in in ipso speravi. In his omnibus, in toto labore meo, in omnibus praeliis meis, in omnibus dificultati1 hi Joannem tract. 52, n. 9, ML. 35, 1772. 2 In Psalm. 123, n. 6, ML. 37, 1643. * [n Psalm. 143, n. 6, ML. 37, 1859. Art. 8: Ad non peccandum 497 bus meis, in ipso sperari» ’. Unde «omnes tentationes adversi­ tatis eius vincunt orando»12. Et cum Pelagius concesserit dari gratiam non ut resista­ mus diabolo, sed ut facilius ei resistamus, Augustinus res­ pondet: «Ut quid enim hoc verbum interponit, idest faci­ lius? An vero non erat integer sensus ut nequam spiritui, Sancti Spiritus auxilio, resistamus? Sed quantum detrimen­ tum hoc additamento fecerit, quis non intelligat? Volens uti­ que credi tantas esse naturae vires, quas extollendo praecipi­ tat, ut etiam sine auxilio Spiritus Sancti, etsi minus facile, tamen aliquo modo nequam spiritui resistatur... Quod opus est hoc auxilio, si tam forte, tam firmum est ad non peccan­ dum liberum arbitrium? Sed etiam hic vult intelligi ad hoc esse auxilium ut facilius fiat per gratiam, quod etsi minus facile, tamen putat fieri praeter gratiam»3. «0 tu, qui dicis te non multa commisisse; quare?, quo regente? Deo gratias quod motu et voce vestra intellixisse vos significastis. lam, ut video, soluta est quaestio. Hic mul­ ta commisit et multorum debitor factus est; ille, gubernante Deo, pauca commisit, cui deputat ille quod dimisit, huic et iste deputat quod non commisit. Adulter non fuisti in illa tua vita praeterita plena ignorantia, nondum illuminatus, nondum bonum malumque discernens, nondum credens in illum qui te nescientem regebat. Hoc tibi dicit Deus tuus: regebam te mihi, servabam te mihi, ut adulterium non com­ mitteres; suasor deesset, ego feci. Locus ct tempus defuit; et ut haec deesssent, ego feci. Adfuit suasor, non defuit locus, non defuit tempus; ut non consentires, ego terrui. Agnosce ergo gratiam eius, cui debes et quod non admisisti. Mihi debet iste quod factum est, et dimissum vidisti: mihi debes 1 Ibidem, n. 9, ML. 37, 1862. 2 De Civitate Dei, Lib. 10, cap. 22, n. 9, ML. 41,300. Cf. etiam hi Psabn. 30 enerratio II, .sermo 3, n. 2, ML. 36, 248. ' De Gratia Christi ct peccato originali. Lib I, cap. 27, nn. 28-29, ML 498 I r o c 55 c 2 < w » w κί L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae en specie et tu quod non fecisti. Nullum est enim peccatum quod facit homo, quod non possit facere et alter homo, si desit rector a quo factus est homo» *. Optime ergo Lemos arguebat: «Vincere aliquam gravem tentationem, etiam semel, est opus hominis sani; infirmus enim, etiam semel, non potest forti resistere et cum illo pug­ nare. Nec enim homo infirmus, etiam semel, potest facere actum perfectum hominis sani, videlicet sublevare pondus grave, quod potest sanus»2. 509. Quae omnia confirmari possunt experientia. Com­ perta enim res est animas sanctas, quo sanctiores et perfec­ tiores sunt eo magis confidere in Deo ac de seipsis defidere in peccatis vitandis et tentationibus superandis, ita ut om­ nis resistentia Deo tribuant non sibi, quin potius sibi maxi­ mam tribuant debilitatem et impotentiam, et tamen, eo ipso quod sanctiores sunt, robustiores sunt ad superandas tentationum incursus. E contra, animae peccatrices vel imperfectae solent de seipsis confidere ac si facile possint tentationibus resistere et peccata vitare, putantes se vires habere sufficientes ex seipsis. Patet autem quod in rebus spiritualibus standum est in­ dicio animarum sanctarum, non animarum imperfectarum et relaxatarum. Ac revera, in animabus perfectis timor peccandi et con­ sentiendi tentationibus venit ex conscientia propriae fragili­ tatis, quae maxima et verissima est; e contra, audacia et confidentia animarum imperfectarum oritur ex ignorantia propriae impotentiae quae radix est praesumptionis impru­ dentis, cum revera maxime impotentes sint. 1 Semio 99. de Scripturis, cap. 6, n. 6, ML 38, 598. Thomas Lemos, Disp. 8 coram Clemente VIII, die 2 Septembris 1602, edit. cit. col. 247. Cf. etiam Salmanticenses, hic, disp 2. dub. 8. § 4, n. 283 2 in fine, p. 302-303, ubi simile argumentum proponunt. Art. 8: Ad non peccandum 499 510. Neque valet effugium Molinae dividentis tentatio­ nem gravem in momenta vel instantia, et concedens possibi­ litatem resistendi per singula momenta, licet non per totum tempus durationis tentationum, tum quia non omnes tentationes graves habent plura momenta, sed sunt quandoque in uno instanti physico temporis; tum quia quando plura habent momenta maxime oportet resistere in principio, ne incrementa maiora capiant, secundum illud: principiis obs­ ta; iam vero tentationes quandoque veniunt ex improviso, et tunc per vires naturae nequit tota vis resistendi fieri, et ideo tunc maxime indigemus divina protectione; tum etiam quia omnes doctores tradunt tentatum gravi tentatione esse obligatum ad orandum ut ei resistat eique non consentiat, quae oratio est infallibile signum impotentiae nostrae, ut dicebant Patres Carthaginenses; tum denique quia ista divi­ sio mathematica momentorum vel instantium non habet lo­ cum in vita morali reali, in qua singula momenta consti­ tuunt totum quoddam et non sunt instatia separabilia, sed continuata. Unde patet hanc evassionem Molinae falsam esse theologice et contradicere psychologiae et moralitati tentationum. Sic ergo distinctio inter facilia et difficilia est ex parte operis perficiendi vel tentationis superandae ut sic; alia vero distinctio inter totum et partem est propria facilium operum, quae singillatim facilia sunt, sed collective conti­ nent sat magnam difficultatem; et similiter alia distinctio inter diu et non diu solum afficit singula facilia, quae uno momento, hic et nunc, facilia sunt, sed gravia et difficilia evadunt ex diuturnitate temporis. Applicatur tamen haec distinctio toti complexioni operum et tentationum, eo quod normaliter in vita non omnia ocurrunt simul, licet non diu possit esse vita quin omnia vel plura vel saltem aliquod grave occurrat. Haec ergo doctrina Molinae est penitus ex­ plodenda, quae sic proponebatur a Clemente VIII: «quod homo in natura lapsa sufficientes vires habeat ad resisten- •n L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie dum gravibus tentationibus et ad superanda singula diffi­ cilia» *. 511. Attendentes ad speciales conditiones, homo in sta­ tu naturae lapsae potest esse lapsus solo peccato originali, quin habitum pravum aut bonum acquisitum habeat; po­ test etiam esse homo lapsus peccato actuali mortali tantum et non amplius originali, quod iam fuerat per baptismum remissum; potest denique esse lapsus utroque genere pecca­ torum simul, uti accidit in infideli peccaore. Et manifestum est quod vires hominis lapsi variantur secundum diversas conditiones, sicut et supra vidimus loquentes de observatio­ ne praeceptorum legis. Unde sequentes concluciones. 512. conclusio quinta: Homo lapsus solo peccato origi­ nali non potest diu esse sine aliquo peccato mortali, nisi cito sanetur per gratiam. 513. Probatur. Nam homo in hac conditione, quando primo pervenit ad sufficientem usum rationis, tenetur im­ plere praeceptum dilectionis naturalis Dei super omnia, quod tamen sine gratia sanante non potest, et ideo per solas vires naturales hoc peccatum omissionis vitare nequit. Prae­ terea, multa occurrunt ei agenda, et plus minusve e sensibus et passionibus sollicitatur. Unde, quia non habet experien­ tiam dii ficui latum neque adhuc acquisivit habitus virtu­ tum ad resistendum, magna facilitate sequetur impetum appetituum suorum et ruet in plura peccata personalia, si propriis viribus relinquatur. Quod lugenda experientia constat apud pueros paganos vel eos qui extra gratiam et religionem educantur, quam cito et quanta facilitate sequantur appetitus inordinatos, 1 Cf. Tu. Lemos, Acta, edic, cit., coi. 7, prop. 6. Cf etiam ih idem coi. 56, n. 4-57: coi. 67-68; coi. 141-146, nn. 152-157. Art. 8: Ad non peccandum 501 secundum illud: «sensus et cogitatio humani cordis in ma­ lum prona sunt ab adolescentia sua» ‘. Regulariter ergo lo­ quendo, adolescens sine gratia et cum solo originali pecca­ to, cito ruet in plura peccata mortalia personalia. 514. conclusio sexta: Homo fidelis, qui iam condona­ tum habet peccatum originale, potest relabi in peccatum per­ sonale. Et quidem potest accidere quod hic et nunc non rueret nisi in unum solum peccatum mortale, et tunc si ex vita anteacta habebat acquisitas virtutes, poterit adhuc cum quadam facilitate nova peccata mortalia vitare, eo vel magis quod cum fide et spe quas retinet habet plures gratias actuales; si vero erat recidivus et consuetudinarius vel in plura peccata labitur ita ut habitum vitiosum contrahat, semper in plura et plura peccata labetur et quidem maiori facilitate. 515. Quae omnia facile intelliguntur. Unde Augustinus egregie scribit: «Quae sunt etiam necessitates vincendarum vetustissimarum cupiditatum et annosarum malarum con­ suetudinum? Vincere consuetudinem, dura pugna, nosti. Vi­ des quam male facias, quam detestabiliter, quam infelici­ ter, et facis tamen: fecisti heri, facturus es hodie. Si sic tibi displicet cum disputo, quomodo displicet tibi cum cogitas? Et tamen facturus es hoc. Unde raperis? Quis te captivum trahit? An in illa, lex in membris tuis repugnans legis men­ tis tuae? Clama ergo: infelix ego homo, quis me liberabit de corpore mortis huius? Gratia Dei per lesurn Christum Domi­ num nostrum» 1 2. Quanto plus ergo mali habitus habet peccator et minus de bonis habitibus, tanto facilius peccabit et tanto debilior erit ad resistendum tentationibus, et consequenter tanto minus vitabit peccata. 1 Gen. 8, 21. 2 S. Augustinus, hi Psalm. 30 enarratio 11, sermo 1. n. 13, ML. 36. 257. 502 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie S T . I.ο 516. conclusio septima: Quando vero homo non habet in se fidem neque aliud principium vitae supernaturalis et aliun­ de plura peccata mortalia commisit, ita ut nullam veram virtu­ tem habeat, et tamen plura vitia acquisierit, tunc est in mise­ rrima conditione morali, nam pro illo peccare est sicut respira­ re et nulli nec minimae tentationi resistit, nisi forte per tentationem contrariam. Et vere est totaliter servus appetituum suo­ rum. υ IS U N I V E R S I T Y Ε ΪΒ Κ Λ 517. Quae omnia facile intelliguntur. Et sat frequenter, etiam apud nos, inveniuntur homines in hoc statu, ita ut de illis dicere possit Deus ea quae de hominibus ante diluvium dicebat, scilicet quod «cuncta hominum cogitatio intenta es­ set ad malum omni tempore» ’, et quod «omnis caro corrupe­ rat viam suam super terram»2. § IV COROLLARIUM DE DISPOSITIONE NEGATIVA AD GRATIAM 518. Ex hucusque dictis apparet quid dicendum sit de dispositione negativa ad gratiam, quam veluti certam et indubitatem ex solis viribus naturae tradere solent theologi Societatis lesu. Haec dispositio negativa est causa per acci­ dens gratiae, ad modum causae removentis prohibiens, et reducitur ad remotionem impedimenti seu obicis gratiae, quod est peccatum mortale vel originale. Itaque, sicut supra vidimus, negant omnem dispositionem positivam ad gra­ tiam quae debeatur libero arbitrio, sed negativam mordicus defendunt. lam vero, haec remotio peccati potest intelligi dupliciter: aut totalis et adaequata, si omne peccatum removeatur, ’ Gen. 6, 5. 3 Gen. 6, 12. Art. 8: Λd non peccandum 503 lum praeteritum seu commissum, tum futurum seu commit­ tendum; aut partialis et inadaequata, si nonnulla peccata re­ moveantur et non omnia, et in hoc sensu haec dispositio negativa partialis et imperfecta non stat in indivisibili, sed latitudinem magnam habet; quia potest intelligi remotio peccatorum futurorum tantum, et non praeteri torum; et qui­ dem respectu futurorum potest intelligi remotio seu vitatio omnium aut aliquorum tantum. Ergo ex hucusque disputatis constat: 519. Primo, hominem lapsum non posse per proprias vi­ res sine gratia se negative disponere ad gratiam dispositione negativa totali seu perfecta resurgendo a peccato: e contra constat hominem in statu naturae integrae posse per pro­ prias vires totaliter se disponere dispositione negativa ad gratiam, quia nullum peccatum praeteritum habebat et po­ terat vitare omnia futura, quae essent contra legem natura­ lem; et quia tunc non esset destinatus ad ordinem superna­ turalem, non darentur ei supernaturalia praecepta, ideoque neque exinde posset ei aliqua indispositio provenire. 520. Secundo, hominem lapsum non posse per proprias vires se negative disponere dispositione perfecta et totali respectu peccatorum futurorum, tum quia non potest vitare peccata contra praecepta supernaturalia legis divinae, tum quia nequii vitare totam collectionem peccatorum contra legem naturalem; tum quia neque singillatim potest quaeli­ bet huius ordinis vitare, ut vidimus nominatim de tribus speciebus, quarum una urget cito post usum rationis; tum denique quia nequit vitare peccata contra praecepta diffici­ lis adimpletionis vel ad quae graviter leniatur vel attrahi­ tur, etiam per singula momenta. 521. Tertio, attamen constat posse quaedam facilia \ ita­ re et leves quasdam tentationes honeste vincere; quae est dis­ positio quaedam valde partialis et remota et imperfecta, quia 504 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie S T . L O U IS U N IV E R S IT Y L IB R A M E non est de vitatione peccatorum quae sunt directe contra Deum. Reapse ergo, licet conetur ut vitet, parum effective et efficaciter per proprias vires facere potest; et ita, cum semper habeat positive peccatum sine gratia, semper est po­ sitive indispositus, licet haec positiva indispositio sit inaior vel minor pro maiori vel minori numero peccatorum quae committuntur vel quae vitantur. Sed evidenter, hoc minimum et remotissimum non me­ retur nomen dispositionis, etiam in sensu largo dispositionis negativae. Solum ergo dici debet quod homo, qui per pro­ prias vires potest peccare et a quibusdam peccatis aliquo modo potest abstinere, potest aliqualiter minus se indisponere ad gratiam suscipiendam. Propter quod S. Thomas non ad­ mittit proprie loquendo hanc negativam dispositionem ad gratiam ex libero arbitrio, sed ait: «hoc ipsum quod aliquis non ponit obstaculum, ex gratia procedit» ‘. Nec enim potest proprie dari dispositio negativa sine positiva et utraque esi semper cuiusdam agentis. Inutiliter ergo molinistae ad S. Thomam appellant iuniorem contra S. Thomam seniorem sicut fecerat Durandus, et est desperati solutio dicere quod S. Doctor nimis reagens contra pelagianismum, non sat vitavit aliud extremum manichaeismi, ut impudenter dicit Lange, eadem damnatione involvens S. Augustinum et S. Thomam*2, imo et S. Bonaventuram, qui prorsus eodem modo loquitur3. Qui ergo non accipiunt gratiam et damnantur, iuste damnantur, quia propria culpa obstaculum posuerunt gra­ tiae peccando; qui vero eam accipiunt et salvantur, semper gratis et misericorditer salvantur4. Quapropter Augustinus egregie scribit: «Unde enim fit ut homo ab ineunte pueritia modestior et ingeniosior, tem­ ’ 2 ’ 4 S. Thomas, hi Ad Hehr., cap. 12, lect. 3, p. 436 a. Lange, Op. cit., n 240, p. 160-161. S Bonaventura, Il Sent., dist. 28. art. 2, q. 2 ad 6, i. II, p 687 a. Cf S. Thomam, HI Contra Gent. cap. 159-160. Art. 8: Ao non peccandum 505 peratior, ex magna parte libidinum victor, qui oderit avari­ tiam, luxuriam detestetur, atque ad virtutes ceteras provec­ tior aptiorque consurgat, et tamen eo loco sit ubi ei praedi­ cari gratia Christiana non possit? Quomodo enim invoca­ bunt in quem non crediderunt? Aut quomodo credent ei, quem non audierunt? Quomodo autem audient sine praedi­ cante? (Rom. 10, 14). Alius autem tardius ingenio, libidini­ bus deditus, flagitiis et facinoribus coopertus, ita guberne­ tur ut audiat, credat, baptizetur, rapiatur, aut si detentus hic fuerit, laudabiliter hic vivat? Ubi duo isti tam diversa merita contraxerunt, non dico ut iste credat, ille non auditat: hoc enim non est in hominis potestate; ubi, inquam, haec tam diversa merita contraxerunt?»1. «Certe, ita occulta est haec electio (non solum ad vitam aeternam, sed et ad solam iustificationem), ut in eadem conspersione nobis prorsus apparere non possit; aut si appa­ ret quibusdam, ego in hac re infirmitatem meam fateor. Non enim habeo quod intuear in eligendis hominibus ad gra­ tiam salutarem, si ad examen huius electionis aliqua cogita­ tione permittor, nisi vel maius ingenium vel minora peccata vel utrumque; addamus etiam, si placet, honestas utilesque doctrinas. Quisquis ergo fuerit quam minimis peccatis irre­ titus atque maculatus —nam nullis qui potest?— et acer in­ genio et liberalibus artibus expolitus, eligendus videtur ad gratiam. Sed cum hoc statuero, ita me videbit ille qui infirma mundi elegit ut confudat fortia et stulta mundi ut confundat sapientes, ut enim intuens et pudore correctus, ego irrideam multos et prae quibusdam peccatoribus castiores et prae qui­ busdam piscatoribus oratores. Nonne advertimus multo fide­ les nostros ambulantes viam Dei, ex nulla parte ingenio com­ parari, non dico quorum haereticorum, sed etiam minorum? 1 S. Augustinus, De peccatorum meritis et remissione, lib 1, cap. 22, n 31, ML. 44, 126. L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie 506 Item, non videmus quosdam homines utriusque sexus in coniugali castitate viventes sine querela, et tamen vel haeretisos vel paganos vel etiam in vera fide et vera Ecclesia sic tepidos, ut eos miremur meritricum et histrionum subito conversorum, non solum patientia et temperantia, sed etiam fide, spe, caritate superari? Restat ergo ut voluntates eligantur. Sed voluntas ipsa, nisi aliquid occurrerit quod delectet atque invitet animum, mo­ veri nullo modo potest; hoc autem ut occurrat, non est in hominis potestate» At Molina et molinistae nolunt hanc viam ingredi, et re­ nuunt admittere quod homo lapsus sit vere et graviter ae­ grotus; nec Molinae probatur analogia hominis aegroti et hominis lapsi12. Et nullo modo fundata est illa explicatio: facienti quod in se est per vires naturae, se negative dispo­ nendo, Deus non denegat gratiam. Sed de hac re postea, quaestione 111. 522. Haec tamen quaestio de dispositione mere negati­ va ad gratiam per vires naturae, libere disputatur inter theologos catholicos. Unde cum in Schemate Constitutionis Dogmaticae exhibito Concilio Vaticano I diceretur: «ad nu­ llum vero actum salutarem sive in iustis ut iustificentur ad­ huc sive in peccatoribus ut disponantur ad iustificationem vires naturales sufficiunt absque supematurali gratia Dei, sine quo operante ut velimus et coopérante cum volumus ad pietatis opera nihil valemus» ‘: adnotator subiungit: «quan­ do definitur necessitas gratiae supernaturalis ad volendum aut perficiendum bonum aliquod, sicut oportet, ut disponat ad iustiliam Christianam, id intelligitur de dispositione posi- 1 128. : De diversis quaestionibus ad Shnplicianunt, lib. I, q. 2. n 22 MI 40 L. Molina, Concordia, disp. 20, edit. cit. p. ! 14-115. Concilium Vaticanum I, Schema Constitutionis Dogmaticae, can. 18 Mansi, 50, 73. ' Ari. 8: Ad non peccandum 507 tiva et per modum meriti de congruo, non autem de disposi­ tione improprie dicta et solum negativa, quatenus homo maiora impedimenta gratiae non ponat» Sed doctrina tradita necessario sequitur ex negatione dispositionis positivae, et ideo sicut de merito ad gratiam ita et de dispositione quacumque ad eam ex viribus naturae non deberet fieri sermo a theologis, sed omnes debent dicere cum schemate reformato Concilii Vaticani I: «Quemadmo­ dum enim haec ipsa beata vita, ita omnis dispositio ad eam, utpotc super naturam posita, ex gratuito Dei miserentis be­ neficio est»12. §V SOLVUNTUR DIFFICULTATES 523. Obiectio prima. Quod est peccatum morale est evi­ tabile ideoque in nostra potestate. Atqui non vitare pecca­ tum est peccatum. Ergo vitare peccatum est evitabile, et ideo in hominis potestate constitutum. 524. Respondetur. Distinguo mai.: Quod est peccatum morale est evitabile aut per proprias vires naturales aut per vires gratiae, concedo; per proprias vires naturales tantum, ergo. Concedo min. et nego consequens et consequentiam. Verum est quod omne peccatum morale est moraliter evitabile homini, quia secus necesarium esset et consequen­ ter non posset esse peccatum. At haec evitabilitas moralis non stat in indivisibili, nec est eiusdem rationis semper. Homo ergo per vires morales naturales, etiam in statu natu­ rae lapsae, potest aliquo modo vitare peccatum, scilicet non 1 Ibidem, col. 119. 2 Ibidem, t. 53, coi 174, cap. 3. M L. I, Q. CIX; Df necessitate gratiae in specie 508 Ι­ Ο ΰ w f W § M to to § M committendo hic el nunc hoc vel illud peccatum occurrens; at proprie vitare potest per gratiam Dei, quae nulli homi­ num deest si velit eam recipere et ad eam recipiendam se preparare. Unde peccatum numquam est homini simpliciter inevitabile. S. Augustinus adhuc urget solutionem dicens quod haec naturalis impotentia est ipsa culpabilis, et ideo non excusatur a ceteris peccatis quae inde quadam necessitate consequun­ tur. «Respondemus —inquit— ideo esse culpam hominis quod non est sine peccato, quia sola hominis voluntate fac­ tum est ut ad istam necessitatem veniret quam sola hominis voluntas superare non possit» '. Quam responsionem appro­ bat et suam faciunt S. Thomas* 2 et S. Bonaventura3. Et notandum quod haec obiectio est Pelagii apud Augus­ tinum4, et tamen S. Thomas proposuerat ut argumentum proprium in II Sent., dist. 28, art. 2, arg. 2 sed contra, et partim in De Veritate, q. 24, art. 12, arg. 7 et 10 sed contra. 525. Obiectio secunda. Qui utiliter corripitur potest vi­ tare peccatum, quia proprius finis correptionis est emenda­ tio delinquentis. Atqui peccatores utiliter corripiuntur, cum etiam fraterna correptio sit in praecepto5. Ergo peccatores possunt vitare peccatum. 526. Respondetur. Distinguo mai.: Qui utiliter corripitur potest vitare peccatum aut propriis viribus naturalibus aut gratia Dei praeventus et adiutus, concedo; propriis viribus naturalibus secluso omni auxilio Dei, nego. Contradistinguo min.: Peccatores utiliter corripiuntur quasi sola correptio exterior sufficeret ad emendationem ' 297. 2 ’ 4 5 S. Augustinus, De perfectione iustitiae hominis, cap. 6, n 13, ML. 44, S. Thomas, ill Contra Gent., cap. 160 circa finem. S. Bonaventura, Il Sent., dist. 28, art. 2, q. 2 ad 6. S. Augustinus, ibidem. Mtt. 18, 15. Art. 8: Ad non peccande μ 509 eorum sine auxilio gratiae interioris ct efficaciter corripien­ tis et corrigentis, nego; una cum interiori el divina correp­ tione et correctione, cui exterior subordinatur, concedo. Et nego consequens et consequentiam. Haec obiectio erat argumentum semipelagianorum, cui respondet Augustinus quod utique utilis est humana correp­ tio, non quasi sit causa propria et adaequata emendationis interioris, quae solum provenit ex gratia Dei interiori, se­ cundum illud: «considera opera Dei, quod nemo potest co­ rrigere quem ille despexeri» ', sed ut gratia quaedam exterior quae interiori parat viam. Et illi, etiam insufficienti, conve­ nit nomen correptionis —quae non necessario postulat effec­ tum emendationis—; dum correctio sortitur effectum suum, et ideo proprie attribuitur Deo12. 527. Obiectio tertia. Aequalis est potentia liberi arbitrii ad bonum et ad malum, secundum illud: «ante hominem vita et mors, bonum et malum; quod placuerit ei, dabitur illi»'. Atqui ad malum habet potentiam naturalem sine gra­ tia. Ergo et ad bonum, et consequenter ad vitandum malum seu peccatum. 528. Respondetur. Distinguo mai.: Eadem est potentia liberi arbitrii ad bonum et ad malum, in statu naturae lap­ sae, nego; in statu naturae integrae, subdistinguo: respectu boni el mali moralis naturalis, concedo; respectu boni su­ pernatural is el mali seu peccati contra legem supernatura­ lem, nego. Concedo min. et nego consequens et consequentiam. Revera textus ille, quo abutebantur pelagiani, litteraliter est dictus solum de homine in statu iustitiae originalis in quo 1 Eccli. 7, 14. Ci. S. Augustinum, De correptione et gratia, cap 6. n. 9, ML. 44. 921. S. Thomam, II-II, 33, 2 ad 1. ubi idem occurrit argumentum. 2 Eccli. 15, 18. 2 L. I. Q. CIX: De 510 necessitate gratiae in specie fuit constitutus a Deo. prouti apparet ex toto contextu, nam in versiculo 14 dicitur: «Deus ab initio constituit hominem et reliquit illum in manu consilii sui». Et in hoc sensu opti­ me respondebat auctor Hypognosticon, lib. Ill, cap. 2 et 4*. Addit etiam S. Thomas quod homini lapso datur quoque id quod ei placuerit, scilicet bonum vel malum, vita et mors; sed quod velit efficaciter bonum salutare et naturale perfec­ tum, habet ex auxilio gratiae2. Art. 9.»Utrum ille, qui iam consecutus est gratiam, per seipsum possit operari bonum et vitare peccatum, absque alio auxilio gratiae 529. Postquam ergo S. Doctor examinavit doctrinam semipelagianorum quantum ad praeparationem ad gratiam tum positivam, tum negativam, eam impugnando; conse­ quenter considerat eam quantum ad retentionem seu con­ servationem gratiae semel acceptae, nam putabant homi­ nem per proprias vires sine nova gratia posse per longum tempus, imo et per totam vitam, conservare et retinere gra­ tiam sanctificantem semel habitam. Hanc ergo duplicem af­ firmationem semipelagianam accurate examinat duobus ul­ timis articulis huius quaestionis. Facilius autem est conservare gratiam semel habitam per aliquod tempus tantum quam usque ad mortem inclusi­ ve seu per totam vitam; et ideo separatim considerat S. Doc­ tor vires liberi arbitrii iustificati, incipiendo a facilioribus, in praesenti articulo. ' HypognoSticon, inter opera supposititia S. Augustini, ML. 45, 1622- 1623. Lombardi.·m, 11 Sent., dist 25, cap. 6, cum expositionibus Magni. S. Bonaventurae et S. Thomae, ubi agitur de quatuor Cf. Petri m S Albi.ru statibus liberi arbitrii respectu boni et mali. Art. 9: Ad ionsirvandam gratiam acceptam 511 Sicut in articulis praecedentibus, ita et hic agitur exclu­ sive de adultis, qui proprie possunt bene agere et peccare, non autem de parvulis vel amentibus, qui, ut sic, pertinent ad statum anormalem seu exceptionalem. In adultis ergo conservatio gratiae iam habitae exigit operari bonum et vitare peccatum, eo quod eorum vita tran­ sigi non potest absque operationibus moralibus. Idem est ergo quaerere utrum homo iustificatus possit per seipsum sine novo auxilio gratiae operari bonum et vitare peccatum et inquirere utrum iustiliam semel habitam conservare pos­ sit per seipsum absque nova gratia, quia conservatio gratiae ex parte nostri postulat haec duo. Et quaestio est de conservatione gratiae habitualis, non merae gratiae actualis, quae de se est per modum motus, dum gratia habitualis de se dicit quid permanens et stabile, quo formaliter iustificatur impius. Ut autem in hac re ordinate procedamus, duo separatim consideranda sunt: l.°, necessitas gratiae pro conservatione gratiae semel habitae, secundum doctrinam fidei; 2.°, eadem necessitas, secundum scientiam theologicam, quia etiam hic, sicut et in praecedentibus, non est idem sensus quaes­ tionis utrobique. § I NECESSITAS GRATIAE PRO CONSERVATIONE JUSTITIAE ACCEPTAE, SECUNDUM FIDEM 530. In hoc ponto sunt duae haereses ad invicem oppo­ sitae. Ex una parte pelagiani et, ut videtur, etiam semipelagiani, tenebant hominem semel iustificatum posse per pro rpias vires, sine novo auxilio gratiae, perfecte conservare suam iustitiam et sanctitatem implendo totam legem et vitando omnia peccata, etiam venialia, et superando omnes tentationes, ita ut veram impeccantiam habeat; quibus quodammo­ do accedunt Jovinianus et partim beguardi et beguinae et 512 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie postmodum Molinos, ut referemus in II-II, 24, 11, qui dice­ bant caritatem esse inamissibilem in via, quando iustus per­ venit ad statum quemdam perfectionis. Ex alia vero parte lutherani, et praesertim Baius et Jansenius, docebant hominem iustum neque per gratiam Dei posse legem implere, quia haec praecepta sunt impossibilia, ne­ que tamen propter hoc desinunt esse iusti, quia haec pecca­ ta non imputantur fidelibus iustis, qui consequenter legi non tenentur, sed a lege liberantur per fidem Christi ’. Doctrina autem Ecclesiae media incedit inter et supra is­ tas contrarias haereses, defendens contra pelagianos necessi­ tatem gratiae, etiam pro iustis et fidelibus, ad operandum bonum et vitandum malum seu ad perfectam observatio­ nem legis; et contra protestantes et semiprotestantes defen­ dens obligationem observandi, etiam iustis, legem Dei et Ec­ clesiae, cuius praecepta sunt semper possibilia per gratiam Dei. 531. conclusio: Homo iustus indiget auxilio gratiae ad conservandam iustitiam semel acceptam, idest ad bonum pro­ sequendum et malum vitandum. Est de fide catholica. 532. Probatur. A) Ex auctoritate Ecclesiae, tum expresse tum ex lege orandi. 533. a) Expresse Ecclesia docet hominem semel iustificatum: 1) adhuc teneri ad observationem legis Dei et Eccle­ siae: «Nemo autem —inquit Concilium Tridentinum— quantumvis justificatus, liberum se esse ab observatione mandatorum putare debet»; «si quis hominem justificatum 1 Cf. Concilium Tridentinum, Ses. 6, cap 11, Denz. 804; can. 18 et 22, Denz. 828, 832; Ses 24, can. 10, Denz. 980; S. Pium V, Ex omnibus afflictio­ nibus, Denz 1054; Innocentium X, Cum occasione, Denz. 1092. 2 Concilium Tridentinum, Ses. 6, cap. 11, Denz. 804 Art. 9: Ad conservandam gratiam acceptam 513 et quanlumlibet perfectum dixerit non teneri ad observatio­ nem mandatorum Dei et Eccleisae, sed tantum ad creden­ dum, quasi vero Evangelium sit nuda et absoluta promissio vitae aeternae sine conditione observationis mandatorum, A. S.» «si quis dixerit Christum lesum a Deo hominibus da­ tum fuisse ut redemptorem, cui fidant, non etiam ut legisla­ torem cui obediant, A. S.» 2) Posse peccare et iustitiam suam amittere, transgrediendo illa mandata. «Nemo quoque, quandiu in hac mortalitate vi­ vitur... praesumere debet... quod iustificatus: aut amplius peccare non possit; aut, si peccaverit, certam sibi resipiscen­ tiam promittere debeat»12. Unde «si quis hominem semel iuslificatiun dixerit amplius peccare non posse neque gratiam amittere, atque ideo eum, qui labitur et peccat, numquam vere fuissse justificatum... A. S.»3. 3) Haec tamen praecepta non sunt homini insto impossibi­ lia. «Nemo temeraria illa et a Patribus sub anathemate prohibita voce uti, Dei praecepta homini justificato ad ob­ servandum esse impossibilia; nam Deus impossibilia non iubet, sed iubendo monet et facere quod possis et petere quod non possis et adiuvat ut possis; cuius mandata gravia non sunt, cuius iugum suave est et onus leve»4. Unde «si quis dixerit Dei praecepta homini etiam iustificato et sub gratia constituto, esse ad observandum impossibilia, A. S.»5. Et damnatur veluti haeretica prima propositio Jansenii, quae sic se habet: «Aliqua Dei praecepta hominibus iustis volentibus et conantibus, secundum praesentes quas habent vires, sunt impossibilia; deest quoque illis gratia, qua possi­ bilia fiant»6. 1 Ibidem, can. 20, 21, Denz. 830-831. 2 Concilium Tridentinum, Ses. 6, cap. 12, Denz. 805. ' Concilium Tridentinum, Ses. 6, can. 23, Denz. 833. Cf etiam Conci Uu.m VîennenSE, contra beguardos et beguinas, Denz. 471; Innocent». μ XI. Caelestis Pastor, contra Molinos, Denz. 1276-1277. 4 Concilium Tridentinum, Ses. 6, cap. 11, Denz. 804. Ibidem, can. 14. Denz. 824. * Innocentius X, Cum occasione, Denz. 1092. L. I, Q. CIX: De 514 I F Ο s Z § Μ W F Κί K ft ft necessitate gratiae in specie Sunt ergo omnia et singula praecepta legis Dei et Eccle­ siae homini iusto possibilia. Atamen: 4) Haec possibilitas noti provenit ex naturalibus viribus li­ beri arbitrii, sed ex gratia Dei, quae necessaria est, tum ad bene agendum et observanda divina praecepta, tum ad supe­ randas tentationes et ad peccata vitanda. a) Ad bene agendum: «Adiutorium Dei, etiam renatis ac sanctis, semper est implorandum ut ad finem bonum perve­ nire vel in bono possint opere perdurare» *. «Hoc etiam secun­ dum fidem catholicam credimus quod, accepta per baptis­ mum gratia, omnes baptizati, Christo auxiliati te et coopéran­ te, quae ad salutem animae pertinent, possint et debeant, si fideliter laborare voluerint, adimplere»12; quia «ipse Christus tamquam caput in membra et tamquam vitis in palmites in ipsos justificatos iugiter virtutem influit, quae virtus bona eorum opera semper antecedit et comitatur et subsequitur, et sine qua ullo pacto Deo grata et meritoria esse possunt»3. Unde et in Concilio Arausicano II dicitur: «Ita sunt in vita palmites ut viti nihil conferant, sed inde accipiant unde vi­ vant; sic quippe vitis est in palmitibus, ut vitale alimentum subministret iis, non sumat ab eis; ac, per hoc, et manentem in se habere Christum et manere in Christo, discipulis pro­ dest utrumque, non Christo; nam praeciso palmite, potest de viva radice aliis pullulare, qui autem praecisus est, sine radice non potest vivere»4. β) Ad servanda divina praecepta: «Qui enim sunt filii Dei, Christum diligunt; qui autem diligunt eum, ut ipsemet tes­ tatur, servant sermones eius (Ioan. 14, 23); quod utique, cum divino auxilio, praestare possunt»5. 1 Concilium Arausicani μ II. Denz 183. 1 Ibidem, Denz. 200. 3 1 * Concilium Tridentinum, Ses. 6. cap. 16, Denz. 809. Concilii m Arausicanum II, Dens 197. Concilium Tridentinum, Ses 6, cap. 11, Denz. 804. Art. 9: An conservandam gratiam acceptam 515 y) Ad superandas tentationes. «Neminem —ait S. Coelestinus I—, etiam baptismatis gratia renovatum, idoneum esse ad superandas diaboli insidias et ad vincendas carnis concu­ piscentias nisi per quotidianum adiutorium Dei, perseveran­ tiam bonae conversationis acceperit. Quod eiusdem antistetis (Innocentii I ad Concilium Carthaginense) in eisdem pa­ ginis doctrina confirmat, dicens: nam quamvis hominem re­ demisset a praeteritis ille peccatis, tamen sciens iterum pos­ se peccare, ad reparationem sibi, quemadmodum posset illum et post ista corripere, multa servavit, quotidiana praestans illi remedia, quibus nisi freti confisique nitamur, nullatenus humanos vincere poterimus errores: necesse est enim ut, quo auxiliante, vincimus, eo iterum non adiuvante vincamur»1. «Verumtamen qui se existimant stare, videant ne cadant, et cum timore et tremore salutem suam operen­ tur, in laboribus, in vigiliis, in eleemosynis, in orationibus et oblationibus, in ieiuniis et castitate. Formidare enim de­ bent scientes quod in spem gloriae et nondum in gloriam renati sunt, de pugna quae superest cum carne, cum mundo, cum diabolo, in qua victores esse non possunt, nisi cum Dei gratia Apostolo obtemperent dicenti: debitores sumus non carni ut secundum carnem vivamus; si enim secundum car­ nem vixeritis, moriemini; si autem Spiritu facta carnis morlificaveritis, vivetis»12. δ) Ad vitanda peccata tum venialia tum etiam mortalia. Venialia quidem, quia homo iustus sine speciali auxilio gra­ tiae non potest omnia et singula peccata venialia vitare. «Item placuit quod ait S. loannes Apostolus: si dixerimus quia peccatum non habemus, nos ipsos seducimus, et veritas in nobis non est, quisque sic accipiendum putaverit ut dicat propter humilitatem oportere dici nos habere peccatum, non quia vere ita est, Λ. S. Sequitur enim Apostolus et adiungit: si autem confessi fuerimus peccata nostra, fidelis est ct 1 2 S. COELESTINUS I, Indiculo, Denz. 132. CONCiui M Tridentinum, Ses. 6, cap 13, Denz. 806 L. 1, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie 516 λ x x s îx s rz x iJ N ü ri siο ont · 9) iustus qui remittat nobis peccata et mundet nos ab omni iniquitate. Ubi satis apparet hoc non tantum humiliter, sed etiam veraciter dici. Poterat enim Apostolus dicere: si dixeri­ mus, non habemus peccatum, nos ipsos extollimus et humi­ litas in nobis non est; sed cum ait: nos ipsos decipimus et veritas in nobis non est, satis ostendit eum qui se dixerit non habere peccatum, non verum loqui, sed falsum» *. «Licet enim in hac mortali vita, quantumvis sancti et ius­ ti, in levia saltem et quotidiana, quae etiam venialia dicun­ tur, peccata quandoque cadant, non propterea desinunt esse iusti; nam iustorum illa vox est et humilis et verax: dimitte nobis debita nostra; quo fit, ut iusti ipsi eo magis se obliga­ tos ad ambulandum in via iustitiae sentire debeant, quo li­ berati iam a peccato, servi autem facti Deo, sobrie, iuste et pie viventes, proficere possint per Christum lesum, per quem accessum habuerunt in gratiam istam»1 2. Unde «si quis dixerit hominem semel justificatum... posse in tota vita peccata omnia, etiam venialia, vitare, nisi ex speciali Dei pri­ vilegio, sicut de Beata Virgine tenet Ecclesia, A. S.»3. Mortalia etiam, quia, ut ait Concilium Tridentinum: «Deus sua gratia semel justificatos non deserit nisi ab eis prius deseratur. Itaque nemo sibi in sola fide blandiri debet, putans fide sola se heredem esse constitutum hereditatem­ que consecuturum, etiamsi Christo non compatiatur, ut et conglorificetur. Nam et Christus ipse, ut inquit Apostolus, cum esset Filius Dei, didicit ex iis quae passus est oboedien­ tiam, et consummatus factus est omnibus obtemperantibus sibi causa salutis aeternae. Propterea, Apostolus ipse monet iustificatos dicens: nescitis quod ii qui in stadio currunt, omnes quidem curruunt, sed unus accipit brevium? Sic cu­ rrite ut comprehendatis. Ego igitur sic curro, non quasi in incertum; sic pugno, non quasi aerem verberans, sed castigo Conciliem Carthaginense, Denz. 106 Conciliem Tridentini m, Ses. 6, cap. 11, Denz. 804. ' Ibidetn, can. 23, Denz. 833. 1 Art. 9: Ad conservandam gratiam acceptam 517 corpus meum et in servitutem redigo, ne forte cum aliis praedicaverim, ipse reprobus efficiar. Item Princeps Aposto­ lorum Petrus: satagite ut per bona opera certam vestram vocationem et electionem faciatis; hoc enim facientes, non peccabitis aliquando» *. Unde et Eucharistia est «tamquam antidotum quo libe­ remur a culpis quotidianis et a peccatis mortalibus praeserve­ mur»-, propter nova auxilia gratiae quae nobis confert et quibus conformatur in Domino et in potentia virtutis eius. 5) Consequenter, quia conservatio gratiae in adultis ne­ quit haberi sine operatione boni et vitatione mali, necessa­ rium est auxilium gratiae ad gratiam semel habitam conser­ vandam. Unde Concilium Tridentinum expresse docet iustitiam acceptam conservari per bona opera123; et, propter hoc, auxilium gratiae est necessarium non solum iusto post repa­ rationem, sed etiam necessarium fuisset ante lapsum. «Deus enim, nisi ipsi illius gratiae defuerint, sicut coepit opus bo­ num, ita perficeret, operans velle et perficere»4; et ideo «si quis dixerit iustificatum vel sine speciali auxilio Dei in ac­ cepta iustitia perseverare posse, vel cum eo non posse, A. S.»5; sed «adiutorium Dei, etiam renatis ac sanctis, semper est implorandum ut... in bono possint opere perdurare»6. Imo et «natura humana etiamsi in illa integritate in qua est condita, permaneret, nullo modo seipsam, creatore suo non adiuvante, servaret; unde... sine gratia Dei salutem non po­ test custodire, quam accepit»7. 534, b) Aequivalenter etiam idem docet ex lege orandi. Omnes enim orationes Ecclesiae, quas retulimus articulo 1 2 ’ 4 ' 6 ’ Ibidem, cap. 11, Denz. 804. Concilium Tridentinum, Ses. 13, Denz 875 Concilium Tridentinum, Ses. 13, c. 2, Denz. 834 Ibidem, cap. 13, Denz. 806. Ibidem, can. 24, Denz. 834. Concilium Arausicanum II, Denz. 183. Ibidem, Denz. 192. L. I, Q. CIX: De 518 0 necessitate gratiae in specie praecedenti, applicantur quoque homini iustificato, qui eas vere et proprie recitare debet. Propter quod Concilium Carthaginense arguit ex lege orandi contra pelagianos hoc modo: «Quicumque dixerit in oratione dominica ideo dicere sanc­ tos: dimitte nobis debita nostra, ut non pro seipsis hoc dicant, quia non est in eis iam necessaria ista petitio, sed pro aliis qui sunt in populo peccatores; et ideo non dicere unum­ quemque sanctorum: dimitte mihi debita mea, sed: dimitte nobis debita nostra, et hoc pro aliis potius quam pro se, ius­ tus petere intelligatur, A. S. Sanctus enim et iustus erat Aposotlus lacobus cum dicebat: in multis enim offendimus om­ nes; nam quare additum est omnes, nisi ut ista sententia conveniret Psalmo, ubi legitur: ne intres in indicio cum ser­ vo tuo, quia non iustificabitur in conspectu tuo omnis vi­ vens. Et in oratione sapientissimi Salomonis: non est homo qui non peccavit; et in libro sancti Job: in manu omnis ho­ minis signat ut sciat omnis homo infirmitatem suam. Unde etiam Daniel sanctus et iustus, cum in oratione pluraliter diceret: peccavimus, iniquitatem fecimus, et cetera quae ibi veraciter et humiliter confitetur; ne putaretur, quemadmo­ dum quidam sentiunt, hoc non de suis, sed de populi sui potius dixisse peccatis, postea dixit: cum orarem et confite­ rer peccata mea et peccata populi mei Domino Deo meo, no­ luit dicere: «peccata nostra», sed «peccata populi sui» dicit et «sua», quoniam futuros istos, qui tam male inlelligerent, tamquam propheta praevidit». Item, placuit ut quicumque ipsa verba Dominicae Ora­ tionis, ubi dicimus: dimitte nobis debita nostra, ita volunt a sanctis dici, ut humiliter, non varaciter hoc dicatur, S. S. Quis enim ferat orantem et non hominibus, sed ipsi Deo mentientem, qui labiis sibi dici! dimitti velle, et corde dicit quae sibi dimittantur, debita non habere?» '. 1 Concilii m Carthaginense, Denz. 107-108. Art. 9: Ad conservandam gratiam acceptam 519 «Quod igitur tempus intervenit quo eius non egeamus auxilio? In omnibus igitur actibus, causis, cogitationibus, motibus, adiutor et protector orandus est; superbum est enim ut quidquam sibi humana natura praesumat, claman­ te Apostolo: non est nobis colluctatio adversus carnem et sanguinem, sed contra principes et potestates aeris huius, contra spiritualia nequitiae in coelestibus» ‘. 535. B) Ex Sacra Scriptura. In Sacris Litteris constat ex­ presse quod ad salutem consequendam est necessaria, etiam iustis, observatio mandatorum Dei, secundum illud: «Si vis ad vitam ingredi, serva mandata»2. Et Apostolis suis, qui iusti erant, ait lesus: «Si diligitis me, mandata mea serva­ te» ’; «qui habet mandata mea et servat ea, ille est qui diligit me; qui autem diligit me, diligetur a Patre meo et ego dili­ gam eum, et manifestabo ei meipsum»4. Quibus concinunt quae habet Apostolus loannes: «In hoc scimus quoniam cog­ novimus eum, si mandata eius observamus; qui dicit se nosse eum et mandata eius non custodit, mendax est, et in hoc veritas non est: qui autem servat verbum eius, vere in hoc caritas Dei perfecta est, et in hoc scimus quoniam in ipso sumus. Qui dicit se in ipso manere, debet, sicut ille ambulavit, et ipse ambulare» s; «et qui servat mandata eius, in illo manet et ipse in se; et in hoc scimus quoniam manet in nobis de Spiritu, quem dedit nobis»6: «Haec est enim caritas Dei, ut mandata eius custodiamus, et mandata eius gravia non sunt»1. Unde «circumcissio nihil est, et praeputium nihil est, sed observatio mandatorum Dei»8. «Qui ergo solverit 1 2 1 4 5 6 7 4 S ZosiMUS, citatus a S. Coclestino, Indiculo, Denz 135. Mtt. 19, 17. loan. 14, 15. loan. 14, 21. / loan. 2, 3-6. J loan. 3, 24. I loan. 5, 3. I Cor. 7, 19. 520 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie unum de mandatis istis minimus ct docuerit sic homines, minimus vocabitur in regno coelorum; qui autem fecerit et docuerit, hic magnus vocabitur in regno coelorum» ’. Et quidem ista observatio debet esse sincera et effectiva, secundum illud: «filioli mei, non diligamus verbo neque lin­ gua, sed opere et veritate» 2. Iam vero, etiam iusti et sancti tentationes et difficultates patientur quas vincere et superare non possunt absque auxilio gratiae. Nam ad fideles et sanctos scribit Petrus: «Fratres, sobrii estote et vigilate, quia adversarius vester diabolus tamquam leo rigiens circuit quaerens quem devoret, cui re­ sistite fortes in fide»3; et Paulus: «De cetero, fratres, confor­ tamini in Domino et in potentia virtutis eius; induite vos armaturam Dei ut possitis stare adversus insidias diaboli, quo­ niam non est nobis colluctatio adversus carnem et sangui­ nem, sed adversus principes et potestates, adversus mundi rectores tenebrarum harum, contra spiritalia nequitiae in coelestibus. Propterea, accipite armaturam Dei, ut possitis resistere in die malo et in omnibus perfecti stare...; per om­ nem orationem et observationem orantes omni tempore in Spiritu, ct in ipso vigilantes, in omni instantia et observatio­ ne pro omnibus sanctis et pro me»4. «Itaque, qui se existimat stare, videat ne cadat: tentatio vos non apprehendat nisi humana; fidelis autem Deus est, qui non patietur vos lentari supra id quod potestis, sed fa­ ciet etiam cum tentationc proventum, ut possitis sustine­ re»5. «Itaque, carissimi mei, —sicut semper obedistis— non ut in praesentia mei tantum, sed multo magis nunc in ab­ sentia mea, cum metu et tremore vestram salutem operamini; 1 1 ’ 4 ’ Mu. 5, 19. / Ioan. 3, 18. I Petr. 5, 8-9 Eph. 6, 10-13, 18-19. / Cor. 10. 12-13. Art. 9: Ad conservandam gratiam acceptam 521 Deus est enim qui operatur in vobis et velle et perficere pro bona voluntate» Unde et idem Apostolus orat pro sanctis et iustis ne pec­ cent: «Oramus autem Deum ut nihil mali faciatis; non ut nos probati appareamus, sed ut vos, quod bonum est, facia­ tis» * 2. Apostoli boni erant, et tamen, cum petiissent a lesu: «Do­ mine, doce nos orare», lesus docuit eos dicens: «sic orabi­ tis... dimitte nobis debita nostra...; et ne nos inducas in tentationeni, sed libera nos a malo» 3. Mundi et sancti erant Apostoli, praesertim post coenam dominicam, et tamen lesus monet eos, dicens: «vigilate et orale ut non intretis in tentationem; spiritus quidem promp­ tus est, caro autem infirma»4, et pro eisdem rogabat lesus ipse in oratione post coenam his verbis: «non rogo ut tollas eos de mundo, sed ut serves eos a malo...; non pro eis autem rogo tantum, sed et pro eis qui creduturi sunt per verbum eorum in me»5. Et specialiter Petro, qui erat «mundus to­ tus»6, dixit lesus: «Simon, Simon, ecce satanas expetivit vos ut cribaret sicut triticum; ego autem rogabo pro te ut non deficiat fides tua»7. Quod antem homo iustus non possit sine specialissimo auxilio gratiae Dei vitare omnia et singula peccata venialia, sed quod ordinarie in haec peccata labatur, saepissime tra­ ditur in Sacris Litteris. «Non est enim iustus in terra, qui faciat bonum et non peccet»8; «quis potest dicere: mundum est cor meum, purus sum a peccato?»9; «neque enim est ' Phil. 2, 12-13. II Cur. 13,7. ’ Lue. 11. 1; Mtt. 6. 12-13. 4 Mtt. 26, 41. ’ loan. 17, 15, 20. 6 loan. 13. 10. 7 Ane. 22, 31-32. * Eccli. 7, 21. ’ Prov. 20, 9. 522 / s s ’s n r i z ^ i r s 'r 'T α χ ή η π λ ιδ γ ω sm oa W L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie homo qui non peccet» *. Unde David orabat Deum: «non in­ tres in iudicium cum servo tuo, quia non justificabitur in conspectu tuo omnis vivens»2; «in multis enim offendimus omnes»3, et «si dixerimus quoniam pecatum non habemus, ipsi nos seducimus, et veritas in nobis non est»4. Propter quod David dicebat: «Delicta quis intelligit? Ab occultis meis munda me, et ab alienis parce servo tuo»5; et sic om­ nes veraciter dicere debent: «dimitte nobis debita nostra», et «libera nos a malo»6. 536. C) Ex Traditione. Nihil frequentius inculcatur a Pa­ tribus, specialiter a S. Augustino et S. Hieronymo, qui spe­ ciali modo dimicaverunt contra pelagianos. Sat ergo sit hos duos Patres in medium afferre. 537. a) Augustinus ergo energice respuit impeccantiam absolutam iustorum, excepta sola Beata Virgine; et licet quandoque mitius locutus fuerit de contraria positione Am­ brosii, dicens quod esset error tolerabilis, postea tamen sim­ pliciter negat ullam exceptionem. «Si a me quaeratur utrum homo sine peccato possit esse in hac vita, confitebor posse per Dei gratiam et liberum eius arbitrium... Si autem... quae­ ratur utrum sit, esse non credo. Magis enim credo Scripturae dicenti: «ne intres in iudicium cum servo tuo, quoniam non iustificabitur in conspectu tuo omnis vivens»; et ideo mise­ ricordia Dei opus est, quae superexaltat iudicio, quae illi non erit qui non facit misericordiam. Et quod propheta cum diceret: «dixit, pronuntiabo adversus me delictum meum Domino, et tu dimisisti impietatem cordis mei», continuo subiunxit: «pro hac orabit ad te omnis sanctus in tempore ’ It Parai. 6, 36. 3 Psabn. 142, 2. ’ Jac. 3, 2. I Ioan. 1,8. 5 Psabn. 18. 13-14 ‘ Mit. 6. 12-13. Art. 9: Ad conservandam gratiam acceptam 523 opportuno». Non ergo omnis peccator, sed omnis sanctus, vox enim sanctorum est: «si dixerimus quia peccatum non habemus, nos ipsos decipimus et veritas in nobis non est» 1 «De quotidianis autem brevibus levibusque peccatis, sine quibus haec vita non ducitur, quotidiana fidelium oratio sa­ tisfacit»1 2. Et cum pelagiani citassent longan seriem sanctorum An­ tiqui Testamenti qui omnino sine peccato vitam duxissent, redarguit eos Augustinus dicens: «excepta itaque Sancta Vir­ gine Maria, de qua propter honorem Domini nullam prorsus, cum de peccatis agitur, haberi volo quaestionem: unde enim scimus quid ei plus gratiae collatum fuerit ad vincendum omni ex parte peccatum, quae concipere et parere meruit, quem constat nullum habere peccatum?; hac ergo Virgine excepta, si omnes illos sanctos et sanctas, cum hic venerint, congregare possemus, et interrogare utrum essent sine pec­ cato, quid fuisse responsuros putamus, utrum hoc quod iste dicit an quod loannes Apostolus? Rogo vos quantalibet fue­ runt in hoc corpore excellentia sanctitatis, si hoc interrogari potuissent, nonne una voce clamassent: «si dixerimus quia peccatum non habemus, nos ipsos decipimus, et veritas in nobis non est»?3. Sancti ergo indigeni adhuc auxilio Dei ad observanda praecepta Dei, ut apparet ex lege orandi, quam Augustinus, una cum ceteris Patribus milevitanis, ita eloquenter expo­ nunt: «distinguenda est lex et gratia. Lex iubere novit, gra­ tia iuvare; nec lex iuberet nisi esset voluntas, nec gratia iuvarct si sat esset voluntas. lubetur ut habeamus intellectum, ubi dicitur: nolite esse sicut equus et mulus, quibus non est intellectus; et tamen oramus ut habeamus intellectum, ubi dicitur: da mihi intellectum ut discam mandata tua; lubetur 1 S. AUGUSTINUS, De peccatorum meritis et remissione. Lib II, cap 6-7, n. 7-8. ML. 44, 155-156. 2 Enchiridion, cap. 71, n. 19, ML 40, 265. ’ De natura et gratia, cap. 36, n. 42, ML. 44, 267. L. I, O. CIX: De 524 ο cΜ to C H g I S bH ta S N to necessitate gratiae in specie ut habeamus sapientiam ubi dicitur: stulti, aliquando sapile; et tamen oratur ut habeamus sapientiam, ubi dicitur: si quis autem vestrum indiget sapientia, postulet a Deo, qui dat omnibus affluenter et non improperat, et dabitur ei; iubetur ut habeamus continentiam, ubi dicitur: sint lumbi ves­ tri praecincti, et tamen oramus ut habeamus continentiam, ubi dicitur: cum scirem quia nemo potest esse continens nisi Deus det, et hoc ipsum erat sapientiae, scire eius hoc esset donum, adii Dominum et deprecatus sum. Postremo, ne ni­ mium longum sit cuncta percurrere, iubetur ut non facia­ mus malum, ubi dicitur: declina a malo; et tamen oratur ut non faciamus malum, ubi dicitur: oramus autem ad Domi­ num ne quid faciatis mali; iubetur ut faciamus bonum, ubi dicitur: declina a malo et fac bonum; et tamen oratur ut faciamus bonum, ubi dicitur: non cessamus pro vobis oran­ tes et postulantes, atque inter cetera quae pro illis orat dicit: ut ambuletis digne Deo in omne beneplacitum, in omni ope­ re et sermone bono. Sicut ergo agnoscimus voluntatem cum haec praecipiuntur, sic et ipse (=Pelagius) agnoscat gratiam cum petuntur» Sancti egent auxilio Dei ad superandas tentationes et diffi­ cultates, ne cadant. «Necessarium est homini ut gratia Dei non solum iustificetur impius, idest ex impio fiat iustus, cum redduntur ei bona pro malis, sed etiam, cum fuerit iam iustificatus ex fide, ambulet cum illo, gratia, et incumbat su­ per ipsam ne cadat»2. Indigent etiam auxilio Dei ad omnes et singulas operatio­ nes bonas. Non enim —inquit Augustinus— medicus divinus est sicut medicus humanus qui, sanatum, propriis viribus relinquit, sed continuo assistere debet, etiam post sanatio­ nem per iustificationem, ut de novo in peccatum non laba­ tur. «Sicut enim oculus corporis, etiam plenissime sanus, 1 Epistola 177, n. 5, ML. 33, 675. De gratia et libero arbitrio, cap. 6, n. 13, ML. 44, 839. Art. 9: Ai> conservandam gratiam acceptam 525 nisi candore lucis adiutus non potest cernere, sic et homo, etiam perfectissime iustificatus, nisi aeterna luce justitiae divi­ nitus adiuvetur, recte non potest vivere. Sanat ergo Deus, non solum ut deleat quod peccavimus, sed ut praestet etiam ne peccemus» Et alibi: «ludica —inquit— Domine, nocentes me, expug­ na impugantes me. Si Deus pro nobis quis contra nos? Ap­ prehende —inquit— arma et scutum et exsurge in adiuto­ rium mihi. Magnum spectaculum est videre Deum armatum pro te. Et quod eius scutum, quae arma? Domine, inquit alio loco homo iste qui et hic loquitur, ut scuto bonae volun­ tatis tuae coronasti nos. Arma autem eius quibus non solum nos muniat, sed etiam percutiat inimicos, si bene profeceri­ mus, et nos erimus. Sicut enim nos ut armemur, ab illo habe­ mus, sic ipse armatur de nobis; sed ipse de his annatur quos fecit, nos de his annamur quae ah ipso accepimus qui fecit nos. Dicit haec quodam loco arma nostra Apostolus, scutum fidei et galeam salutis et gladium spiritus, quod est verbum Dei. Armavit nos talibus armis qualibus audistis, laudabili­ bus et invictis, insuperabilibus et splendidis, spiritualibus sane atque invisibilibus quia et hostes invisibiles expugna­ mus... Haec arma nostra; Dei autem, quae? Legimus quodam in loco: erue ab impiis animam meam, frameam tuam ab ini­ micis manus tuae. Quod superius dixit: ab impiis, hoc se­ quenti versu: ab inimicis manus tuae; et quod superius di­ xit: animam meam, hoc sequenti versu: frameam tuam, idest gladium tuum. Ergo frameam Dei dixit animam suam: erue —inquit— ab impiis animam meam, idest ab inimicis manus tuae erue frameam meam. Apprehendis enim ani­ mam meam, et debellas inimicos meos. Et quid est anima nostra quamvis splendida, quamvis producta, quamvis acuta, quamvis iuncta, quamvis luce 1 De natura et gratia, cap. 126, n. 29, ML. 44. 526 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie L O U IS U N IV E R S IT Y sapientiae et coruscatione vibrata? Quid est ipsa anima nos­ tra, nisi Deus illam teneat et pugnet de illa? Nam quaelibet optime facta framea, si non habeat bellatorem, iacet»1. «Fateatur ergo (Pelagius) gratiam Dei et adiutorium etiam ad singulos actus dari, eamque non dari secundum me­ rita nostra, ut vera sit gratia, idest gratis data per cius mise­ ricordiam qui dixit: miserebor qui misertus ero et miseri­ cordiam praestabo cui misericors fuero; fateatur filios Dei vocari posse illos qui quotidie dicunt: dimitte nobis debita nostra, quod utique veraciter non dicerent, si essent omnino sine peccato...; fateatur quando contra tentationes concupiscentiasquc illicitas dimicamus, quamvis et illic habeamus propriam voluntatem, non tamen ex illa, sed ex adiutorio Dei nostram provenire victoriam...; sicut sanos oculos firmos dici­ mus ad videndum, quod tamen nullo modo facere possunt, si desit lucis auxilium»2. «Iam vero, ut perseverent in eo quod esse coeperunt, etiam pro seipsis orant fideles», et «scimus gratiam Dei., maioribus (= adultis) ad singulos actus dari»3. 538. b) Similiter Sanctus Prosper. «Fateantur (=semipelagiani) gratia Dei per lesum Christum Dominum nostrum, non solum ad cognoscendum verum, verum etiam ad facien­ dam iustitiam nos per actus singulos adiuvari, ita ut sine illa nihil verae sanctaeque pietatis habere, cogitare, dicere, agere valeamus»4. / 539. c) Idem S. Hieronymus docet: «lustos esse concedo, sine omni autem peccato omnino non assentior. Etenim abs­ que vitio, quod graece dicitur κακία, hominem posse esse aio; 1 In Psabn. 34, sermo I, n 2, ML. 36, 323. ,Ίτ| 1 Epistola 186 ad Paulinum, cap. 9, n. 33. ML. 33, 829, J Epist. 217 ad Vitalem, c. 4, n. 14, ML. 33, 983. 4 S. Prosper, Contra Collatorem (=Cassianum), cap. V, η. 15, inter ope­ ra S. Augustini, ML. 45, 1807. Art. 9: Ad conservandam gratiam acceptam 527 άγαρμάρτησον, idest sine peccato esse, nego» ‘. «Qandiu ergo ille finis adveniat et corruptivum atque mortale incorruptione et immortalitate mutetur, necesse est nos suhiacere pecca­ to, non naturae et conditionis, ut tu calumniaris, vitio, sed fragilitate et commutatione voluntatis, quae per momenta va­ riatur, quia Deus solus est immutabilis»1 2. Et alibi: «Agamus —inquit— gratias semper largitori sciamusque nos nihil esse nisi, quod donavit, in nobis ipse servaverit, dicente Apostolo: non est volentis neque curren­ tis, sed miserentis Dei. Velle et currere meum est, sed ipsum «meum» sine Dei semper auxilio non erit «meum»... Semper largitor semperque donator est; non mihi sufficit quod semel donavit nisi semper donaverit; peto ut accipiam et cum acce­ pero, rursus peto»3. Et similiter alii Patres passim. 540. D) Ex ratione theologica duplici, quam proponit S. Doctor in hoc articulo. 541. a) Ex ratione generali creaturae operantis, et pro omni statu naturae humanae. Omnis res creata pendet in esse et conservari et agere a prima causa. Atqui gratia habi­ tualis, qua iustus constituitur homo, est quid creatum in anima, ut dicetur quaestione sequenti, articulo primo. Ergo gratia habitualis pendet a Deo in esse et in conservari et in agere. Sicut ergo esse gratiae est a Deo, ut patet ex articulis praecedentibus, ita etiam et conservatio eius et usus ipsius. Et, ut patet ex omnibus praecedentibus articulis, nulla crea­ tura quantumcumque perfecta supponatur, potest in actum secundum procedere nisi a Deo pracmota ad operandum: unde neque iustus, quantumcumque perfectus et sanctus sit, potest bonum facere et vitare peccatum sine auxilio Dei. 1 S. Hieronymi s, Dialogus contra pelagianos, lib. II, n. 4, ML. 23. 562 2 Ibidem, n. 30, ML. 23. 595-596. ’ Epistola 133, ad Ctesiphontem, n. 6, ML. 22, 1154. 528 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie 542. b) Ex ratione speciali hominis nondum perfecte et totaliter reparati post lapsum, ex quo fit ut non possit vitare per longum tempus omnia et singula peccata venialia, ne­ que perfecte implere legem et vitare omnes tentationes sine novo auxilio gratiae. a) Et quidem quantum ad impossibilitatem vitandi omnia peccata venialia, patet ex eo quod homo per gratiam habi­ tualem sanatur quantum ad partem superiorem, scilicet quantum ad voluntatem, non tamen quantum ad partem in­ feriorem, scilicet appetitum senstivum. Unde sic arguere possumus: ita se habet homo iustus in hac vita ad vitanda peccata venialia ex subreptione, sicut se habet homo non­ dum reparatus per gratiam ad vitanda omnia peccata mor­ talia. Atqui homo lapsus et nondum reparatus sine auxilio gratiae non potest per proprias vires vitare diu omnia pec­ cata mortalia, ut patet ex articulo praecedenti. Ergo neque homo reparatus per gratiam quandiu est in hac vita potest diu vitare omnia peccata venialia ex subreptione. Maior constat ex tractatu de peccatis, quaestione 74, ubi ostendum est quod proprium subiectum peccati mortalis est appetitus superior seu voluntas, dum appetitus inferior seu sensualitas est proprium subiectum peccati venialis. Conse­ quenter, cum ante reparationem per gratiam, utraque por­ tio et maxime superior, esset aegrota; post reparationem vero manet adhuc aegrota pars inferior, quia manet in rena­ tis concupiscentia ad agonem, ut ait Concilium Tridentinum ', sequitur necessitas cadendi in peccata venialia prop­ ter istam debilitatem appetitus inferioris. β) Quantum vero ad vincendas tentationes supervenientes et ad prosequendum in opere bono, necessitas novi auxilii gratiae apparet ex eo quod manet post reparationem id omne quod erat veluti materiale in peccato originali, nempe vulnus ignorantiae et vulnus concupiscentiae et vulnus infir- CONLILII M Tridentinum, Ses. 5, Denz. 792. Λκγ. 9: Λυ conservandam gratiam acceptam 529 initatis, sublato solum vulnere malitiae per iustitiam gratui­ tam. Manet ergo sanatio quantum ad velle, sed restat adhuc debilitas quantum ad perficere, quod fit per alias animae po­ tentias; et ideo non est homo adhuc adeo fortis et vigorosus ut possit praecavere diaboli insidias, eisque semper secun­ dum totum resistere, etiam quando ad mortale peccatum provocant. Et propter hoc S. Doctor profunde insistit in vul­ nere intellectus seu partis superioris et non solum appetitus inferioris, et optimo iure adducit textus Scripturae: «cogita­ tiones mortalium timidae, et incertae providentiae nos­ trae»1, et «quid oremus, sicut oportet, nescimus»2. Quod quidem egregie exponit alibi S. Doctor his verbis: «Tria enim sunt homini necessaria a Deo: primo, ut gratiae donum percipiat, ut per hoc anima hominis perficiatur ad prompte agendum. Sed quia quantumcumque homo haberet donum gratuitum, nisi Deus moveret animam ad opus bo­ num, non sufficit, ideo, secundo, oportet quod, post gratiam praevenientem. Deus operetur et moveat ad bonum. Sed gratia et donum recipitur secundum modum naturae nostrae, et non co modo quo possit ad omnia vitanda, et ideo, tertio, neces­ saria est, super hoc, protectio Dei et defensio. Et ideo primo ponit donum intellectus, cum dicit: intellectum tibi dabo, et hoc necessarium est homini, ut scilicet cognocat peccatum suum, et quod non possit salvari nisi per Deum; secundo ponit debitum usum huius doni, cum dicit: instruam te...; ter­ tio, custodiam, cum dicit: in via hac, scilicet mandatorum, qua gradieris, firmabo super te oculos meos, idest protegam te» \ «Sciendum est autem quod Deus habet habitudinem ad nos, quia est fortitudo nostra ad complendum omnia bona quae per eum facimus (secundum illud Exodi 15, 2): fortitu­ do mea et laus mea Dominus; item, quia est refugium nos' Sap 9. 14. ? Rom. 8, 26. ’ S. Thomas, hi Psalm. 31, η. 7, edit, cita . t. 18. p. 407 530 L. I, 0. CIX: De necessitate gratiae in specie trum ad vitandum mala (secundum illud Psalmi 103, 18): pe­ tra, scilicet Deus, refugium herinaciis. Et ideo ait: spero de te propter ista duo, et quid speret ostendit ex persona viato­ ris, quia semper indiget ductore, procuratore et defen-sore» *. §n NECESSITAS GRATIAE PRO CONSERVATIONE IUSTITIAE ACCEPTAE, SECUNDUM SCIENTIAM THEOLOGICAM - L O U IS U N IV E R S IT Y 543. Hac ergo fide supposita, theologus explicare debet duo: primo, quaenam est gratia quae requiritur; secundo, hoc dato, qualis est eius necessitas. Ad haec enim duo capita reducuntur omnia quae in hac re partes habent. A. Ex parte gratiae quae requiritur 544. Consequenter oportet videre quaenam est gratia quae requiritur, an scilicet sit gratia habitualis vel actualis. Et manifestum est quod non potest esse gratia habitua­ lis, quia omnis gratia habitualis est eiusdem speciei, et con­ sequenter non plus daret quam gratia habitualis primo iustificans, et insuper esset processus in infinitum in gratiis habitualibus, ut notat. S. Thomas hic, obiectione tertia. Unde necessario debet esse gratia actualis seu per modum motus; et in hoc omnes theologi conveniunt. Sed tota dificultas est in determinanda natura huius gra­ tiae actualis seu divini auxilii per modum motionis. 545. a) Ergo S. Thomas iunior distinguebat inter con­ servationem gratiae habitualis ct usum vel operationem 1 In Psalm. 30, n. 3. l. 18. p 395. Cf etiam In I Cor. cap. 10. lect. 3, p 317, ubi plura dicuntur valde utilia. ‘ r Art. 9: Ad conservandam gratiam acceptam 531 eius, et quidem quoad usum vel operationem gratiae habi­ tualis postulabat novum concursum Dei, sed quoad eius me­ ram conservationem nullam novam gratiam exigebat. «Di­ cendum —inquit— quod ab eadem causa est esse rei et con­ servatio eius; unde sicut esse iustitiae gratuitae non est nisi a Deo ita etiam et conservatio eius. Sed verum est quod homo habens gratiam non indiget alia gratia ad eius conservatio­ nem, et propter hoc dicitur quod homo potest per se stare» Quam doctrinam adhuc retinere videtur in De Veritate, q. 24, art. 14, ad 8, ubi ait quod «liberum arbitrium potest serva­ re rectitudinem habitam, non tamen quando eam non habet». Sed hanc suam positionem retractavit statim quando ait «quod quantumcumque homo habeat habitum gratiae, sem­ per tamen indiget divina operatione qua in nobis operatur modis praedictis, et hoc propter infirmitatem nostrae natu­ rae et multitudinem impedimentorum, quae quidem non erant in statu naturae conditae; unde magis tunc poterat homo stare per seipsum quam nunc possit habens gratiam, non quidem propter defectum gratiae, sed propter infirmita­ tem naturae, quamvis etiam tunc indigerent divina providen­ tia eos dirigente et adiuvante; et ideo habens gratiam necesse habet petere divinum auxilium, quod ad gratiam cooperantem pertinet» 1 2. Et clarius adhuc in posterioribus operibus, ut pa­ tet ex hoc articulo praesenti, ad primum. 546. b) Sed ulterius progressus est Stufler, S.J., qui om­ nem gratiam mere actualem interiorem negare videtur, si­ cut negat omnem concursum divinum in ordine naturali ad operationes creaturarum, renovans in hac parte singularem sententiam Durandi3, eamque extendens ad ordinem gra­ tiae. Nulla ergo gratia actualis interior requiritur in iusto ad opera salutaria el meritoria exercenda, sed sufficit con­ 1 // Seni. dist. 29, exposit. textus. 2 De Ventate, 27, art. 5. ad 3. ' Plrandis, // Sent. d. 1, q. 5, cd. cit. p. 84. 532 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie servatio gratiae habitualis et exterior protectio. Unde iuxta hanc novissimam sententiam homo iustus indiget novo au­ xilio gratiae ad operandum bonum et vitandum malum, sed hoc auxilium est mere exterius et nullo modo interius. En eius verba: «Deus est causa omnium operum salutarium iusti, in quantum ei, simul cum gratia sanctificante, habitus supernaturales operativos infundit; ad perseverandum in gratia praeterea requiritur providentia Dei hominem exte­ rius gubernantis» 547. c) Ceteri vero theologi unanimiter docent requiri auxilium quoddam interius operans cum homine iusto, sicut et in ordine naturali defendunt quod Deus immediate con­ currit cum ceteris agentibus creatis, ut explicatur in I P., q. 105, specialiter articulo 5, quam doctrinam tradunt veluti omnino certam et saltem proximam fidei* 2. Dato ergo quod auxilium interius requiratur, oportet de­ terminare cuiusmodi sit tale auxilium. Qua in re est tripex theologorum sententia: a) Quidam enim, ut Molina et S. Bellarminus, tenent hoc auxilium actuale nihil aliud esse quam consursus Dei gene­ ralis ad omnes causas creatas, qui, sicut sufficit ad ponendas operationes naturales ex potentiis et habilibus naturalibus, ita etiam sufficere debet ad ponendos actus salutares et me­ ritorios ex habitibus infusis vel supernaturalibus \ Addit ta­ men S. Bellarminus quod hoc est ordinarie loquendo, «quo­ niam non est negandum in arduis quibusdam operibus exigi nova et specialia auxilia gratiae». β) Alii vero, ut plures thomistae post disputationes de au­ xiliis, ex opposito tenent requiri auxilium supernaturale ' Stufler, De Deo Operante, lib III, P Π, can. 1, Oeniponte, 1923, p.327. Ci. pp. 332-333, 411. 2 Cf. Beraza, De Deo Creante, n. 1386, p. 737. 1 Molina, Concordia, disp. 7, edit. cil. p 36; S. ROBERTUS BELLARMINUS, De gratia et libero arbitrio, lib VI. cap 15, edit. Mediolani, 1721, p. 696 b Art. 9: Ad conservandam gratiam acceptam 533 speciale pro singulis actibus supematuralihus, ct quidem non solum ut adiuvantis, verum etiam ut excitantis seu provo­ cantis operationem supernaturalem. V) Tertia denique sententia, veluti media inter eas, distin­ guit inter diversa opera supernaturalia exercenda, nempe inter opera facilia et per parum temporis et inter opera dif­ ficilia et per longum tempus durantia, et asserit auxilium supernaturale generale sufficere ad priora opera exercenda; ad alia vero requiri auxilium supernaturale speciale. Ita Do­ minicus de Soto1, Salmanticenses* 2, Serra3, quibus etiam adhaeret Suarez4. 548. d) Ut autem quaestio haec rite solvi queat, neces­ sarium est distinguere in homine reparato per gratiam duo genera operum bonorum, nempe opera naturalia seu mere honesta, et opera supernaturalia et meritoria vitae aeternae. Sic ergo: 549. dicendum primo: Qantum igitur ad opera mere ho­ nesta quae poterat velle et agere per proprias vires sine gratia, manifestum est quod post gratiam acceptam potest eadem per proprias vires agere cum solo concursu Dei generali na­ turali, quia natura per gratiam non efficitur debilior et impotentior ad operandum quam antea. Et in hoc solo sensu verum habet id quod dicebant Molina ct Bellarminus, qui tamen immerito ad opera supernaturalia extendebant ct ad naturalia quae nequeunt fieri sine gratia sanante. 550. DICENDUM secundo: Quantum vero ad opera natura­ lia quoad substantiam, sed non possibilia homini sine gratia sanante, non sufficit concursus Dei generalis naturalis, sed * ’ 4 Dominicus de Soto, De natura et gratia, lib. Ill, cap 4, edit, cit p. 217. Sai manhcenses, h. I., disp. 3, dub. 10, § 2, n. 2ft9, t. 9, p. 483. Marcus Serra h. I., p. 319-320. Suarez. De Grata, lib. 10, cap. 2, η. 12, t. 9, p. 575-576. 534 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie requiritur supernaturalis, quia eadem est de facto ratio pro ipsis et pro operibus intrinsece supernaturalibus, eo quod de facto gratia sanans est simul elevans. S T . L O U IS U N IV E R S IT Y 551. dicendum tertio: Quantum autem ad opera super­ naturalia meritoria facilia et per parum temporis, sufficit con­ cursus generalis supernaturalis seu gratia proxime et vere sufficiens, quae nemini iustorum denegatur; sed pro aliis perfectioribus et difficilioribus requiritur gratia efficax spe­ cialis. Et ratio est analogia inter auxilium duplicis generis pro operibus bonis naturalibus quoad substantiam in statu na­ turae lapsae ante iustificationem, et pro operibus superna­ turalibus quoad substantiam. Quod sic clare proponit Serra: «Dicendum est hominem in gratia existentem cum solo au­ xilio generali posse efficere aliquod opus bonum non solum naturale, sed etiam ordinis supernaturalis, et vitare aliquod peccatum et vincere aliquam tentationem circa obiectum suprnaturale vel ex motivo supematurali; ut tamen id praestare et in hoc perseverare possit per multum temporis indigere auxilio speciali. Pro huius explicatione adverte auxilium generale esse du­ plex, naturale scilicet et supematurale; sicut enim datur au­ xilium universale omnibus operantibus opera naturalia, ita datur auxilium universale omnibus operantibus opera su­ pernaturalia. Prima ergo pars conclusionis non est intelligenda de auxilio generali ordinis naturalis, nam licet cum illo possit iustus efficere bonum aliquod morale naturale, non minus quam homo lapsus, non tamen bonum opus supernaturale, quales sunt actus fidei, spei et caritatis, sed de auxilio generali ordinis supernaturalis» '. Unde ad perfectum opus supematurale et ad diu vitanda omnia peccata venialia requiritur auxilium supematurale Marci s Serra, h. I.. p 319-320. Ari. 9: Ad conservandam gratiam acceptam 535 speciale, ut dicebant plures thomistae et bene, imo et hoc est opus iusto dignum, ut ambulet sine querela coram Do­ mino; sed dari possunt opera quaedam facilia et imperfecta supernaturalia, quae cum auxilio generali supematurali, nempe cum gratia sufficienti, quae omnibus datur, fieri pos­ sunt. Et sic tertia sententia est tenenda; secus enim, si nihil posset homo iustus cum auxilio generali proportionato, oporteret admittere etiam quod nihil boni moralis naturalis posset homo lapsus sine gratia. B. Ex parte necessitatis gratiae requisitae 552. Viso ergo quod requiritur gratia supernatulis ac­ tualis interior sufficiens vel etiam efficax ad actus superna­ turales exercendos a iustis, consequens est ut videatur quae­ nam sit necessitas ponendi talem gratiam, utrum scilicet sit necessitas moralis tantum an etiam physica. 553. didendum primo: Si loquamur de necessitate gra­ tiae actualis seu motionis divinae interioris ut fiat transitus a potentia operandi salutariter vel meritorie per habitus infu­ sos ad actum operandi, haec necessitas est absoluta seu physi­ ca, sicut est necessitas praemotionis divinae pro omni causa secunda ut actu operetur, et hoc probat prima ratio quam in hoc articulo affert S. Doctor. 554. dicendum secundo: Si vero loquamur de necessita­ te auxilii divini pro actibus bonis mere naturalibus vel ho­ nestis, intra ordinem divinae gubernationis, dicendum est hanc necessilantern esse solum relativam et moralem, nempe respectu hominis lapsi, ut palet ex articulis praecedentibus, non vero respectu angelorum in via neque respectu hominis in statu naturae integrae. Pro illis ergo sufficeret praemotio physica naturalis et generalis; pro nobis vero, si agatur de tota collectione boni operis naturalis, vel etiam de difficil io- 536 L. I, Q. C1X: De NECESSITATE GRATIAE in specie S T . L O U IS U N IV E R S IT Y ribus, aut facilibus, sed per longum tempus, requiritur auxi­ lium supematurale, ideoque speciale respectu naturalis auxilii, ut ea exercere valeamus. Distinctio enim inter facile et diffi­ cile, per longum vel per breve tempus (per longum enim tempus est difficile sustinere, per breve vero facile), inter totam collectionem et partem eius (totum est rursus diffici­ le, pars vero est facile), dicuntur relate ad hominem debilem sive aegrotum, non relate ad hominem perfecte robustum et sanum; et ideo necessitas est moralis, ratione debilitatis ho­ minis agentis vel resistentis. L iB F < / 555. dicendum tertio: Si denique loquamur de actibus supernaturalibus virtutum infusarum et de vitatione peccato­ rum venialium, dicendum est etiam hanc necessitatem auxi­ lii specialis, intra ordinem gratiae, esse moralem tantum, non physicam, quia oritur ex debilitate naturae nondum perfecte reparatae, ut probat secunda ratio S. Thomae, non vero ex ipsamet altitudine operis supematuralis. Unde pro angelis in statu viae et pro homine ante lapsum seu innocen­ te, hoc auxilium speciale non requirebatur, sed poterant omnia opera supernaturalia correspondentia exercere, seu uti perfecte habitibus supernaturalibus absque ulla difficul­ tate Et ratio est, quia de usu habituum supernaturalium cum auxilio supernatural! Dei judicandum est proportionalitcr ad usum facultatum naturalium cum concursu Dei naturali ad exercenda opera ethice bona. Atqui angeli et homo in statu naturae integrae poterant per sua naturalia cum solo concursu Dei naturali et generali velle et perficere totum bonum morale naturale sine speciali auxilio gratiae. Ergo similiter angeli et homo innocens iuslificati poterant cum auxilio generali supernatural! Dei velle et perficere totum bonum salutare et meritorium sine novo auxilio speciali; 1 Cf. 1.95.4. Are 9: Ao conservandam gratiam acceptam 537 dum e contra, sicut homo lapsus moraliter indigebat auxilio gratiae ad totum bonum morale naturale, et in particulari ad opera difficilia, ita etiam homo reparatus in hac vita in­ diget speciali auxilio Dei ad operandum totum bonum su­ pernatural et in specie ad opera difficilia vel diuturna et ad vitanda omnia peccata venialia. Gratia enim non destruit naturam, sed eam perficit et in ea recipitur secundum modum suum, ut audivimus ex S. Tho­ ma in De Veritate et in Psalmos, et propterea debilior est nobis quam in Adamo innnocenti et in angelis, qui «portamus thesaurum istum in vasis fictilibus» Pro nobis ergo specialitas istius divini auxilii supematu­ ralis intra ordinem gratiae est moralis tantum, non physica, quia gratia et virtutes infusae sunt de se physice potentes ad totum bonum supematurale operandum et ad superandam quamcumque tentationem et difficultatem; at, per accidens, ratione imperfectionis et imbecillitatis recipientis, moraliter requiritur novum et speciale auxilium ut tota eorum virtualitas in actum traducatur, et ideo semper egemus divina mi­ sericordia protegente et defendente contra nostram fragili­ tatem et insidias diaboli. § III SOLVUNTUR DIFFICULTATES 556. Obiectio prima. Gratia sanctificnas non est inutilis neque imperfecta. Atqui, si homo iustus indigeret alio auxi­ lio gratiae ad operandum bonum et vitandum peccatum, gratia sanctificans esset inutilis aut imperfecta, quia vel non daret nobis vires ad operandum bonum et vitandum pecca­ tum —et tunc esset inutilis, quia non attingeret finem suum— vel non sufficeret vis eius, et sic esset imperfecta. ' II Cor. 4, 7. 538 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie Ergo homo iustus non indiget novo auxilio gratiae ad opera­ num bonum et vitandum peccatum. S T . L O U IS U N IV E R S IT Y LI 557. Respondetur. Concedo mai.; nego min. et conclusio­ nem Gratia sanctificans habet duplex munus: aliud per se pri­ mo seu immediatum, et est dare esse divinum, participatum, sanando et elevando naturam ad dignitatem filii Dei adopti­ vi, sicut in nobis lapsis et peccatoribus; vel elevando tantum, ut in angelis et in Adamo innocenti —et hunc finem semper et necessario obtinet, et consequenter in hoc sensu est sem­ per utilis et perfecta—; aliud vero munus est per se secundo seu mediatum, nempe dare operationem salutarem, vitando peccatum et implendo meritorie divinam legem, et sic etiam semper est utilis et perfecta, quia quantum est de se et in actu primo dat potentiam operandi totum bonum supernaturale et vitandi omnia peccata, etiam venialia. Sed, utpote ens creatum, et consequenter causa secunda, non est sua operatio immediate, sed indiget motione primae causae ut actu operetur per virtutes infusas ab ea dimanan­ tes; neque ista indigentia arguit imperfectionem, quia non est quid debitum creaturae, sed e contra ei repugnat quod non pendeat a Deo in esse et conservari et agere. Sicut enim in creatura distinguitur esse, conservari et agere, tripliciter dependet a Deo: creatione (quoad esse), providantia (quoad conservari) et gubernatione (quoad agere). Et hoc valet etiam in ordine supematurali. Unde et in patria, quando gratia erit consummata per glorian, homo et quaelibet crea­ tura beata, indigebunt divino auxilio per modum motionis ad operandum opus beatificum. Attamen, gratia in statu viae et maxime post lapsum, quamdam imperfectionem relativam induit per accidens, nempe ratione imperfecti status hominis eam recipientis, qui non perfecte et plene sanatur, at non ratione sui, quia «gratiae donum recipitur secundum modum naturae nos- Art 9: Ad consi rvandam gratiam acceptam 539 trae»'; et hac de causa homo iustus reparatus in statu viae speciali modo indiget novo auxilio divino ad operandum bo­ num et vitandum peccatum, quo non indigebat in statu na­ turae elevatae et multo minus indigebit in statu naturae glorificatae, ut dictum est. Unde patet obiectionem ex omni parte deficere. Quae omnia sic schemate exprimi possunt: GRATIA HABITUALIS CREATA: I) In esse entis: utpote ens participatum seu creatum, pendet a Deo, sicut cetera entia creata, semper et ne­ cessario tripliciter; scilicet quoad: a) esse; b) conservari; c) agere. II) In esse gratiae: A) Absolute vel secundum se: effectus eius: a) formalis: 1) primarius, essentialis: deificatio animae ut spiritus est sive secundum mentem seu par­ tem superiorem. 2) secundarius, accidentalis: spriritualizatio: a) animae ut animantis corpus, secundum partem eius inferiorem seu sensitivam. β) corporis ut animati ab anima: incorrup­ tibilitas, immortalitas. b) effectivus: opera meritoria vitae aeternae per virtutes infusas. B) Sedundum status creaturae cui inest: a) termini sive consummationis et plenitudinis: 1) omnes effectus in actu seu in re; !. hi Psalm. 3/, n. 7. 540 ST_ L O U IS U N I V E R S I T Y £ S B I R M L. I, 0. CIX: De necessitate gratiae in specie 2) et quidem in statu perfecto et consummato, perfectione et plenitudine totali et absoluta, 3) induentes modum immutabilitatis et conse­ quenter inamissibilitatis seu incorruptibili­ tatis, ut postulat ipse status termini. b) viae seu inchoationis: 1) in statu naturae sanae seu integrae: a) omnes effectus in actu seu in re; β) et quidem in statu perfecto perfectione mere relativa seu viali; γ) nempe mutabiliter et consequenter amissibiles seu corruptibiles. 2) in statu naturae lapsae et corruptae: a) non omnes effectus in actu, sed solus for­ malis primarius; β) ceteri effectus in potentia seu radice et quasi in spe; γ) valde defectibiliter et imperfecte secun­ dum modum status miseriae. 558. Obiectio secunda, quae est instantia praecedentis. Atqui homo iustus reparatus non indiget speciali auxilio gratiae ad operandum bonum et vitandum malum. Nam qui habet secum Spiritum Sanctum inhabitantem, qui omnia bona scit et omnia vult et omnia potest, non indiget novo auxilio speciali gratiae ad recte agendum et vitandum pec­ catum. Atqui homo iustus reparatus, etiam in hac vita, ha­ bet secum Spiritum Sanctum inhabitantem1, qui omnia bona scit et vult et omnia potest. Ergo homo lapsus repara­ tus non indiget speciali auxilio gratiae ad bonum operan­ dum et ad peccatum vitandum. Cf. / Cor. 3, 16. Ari. 9: Ad conservandam gratiam acceptam 541 559. Respondetur. Nego min. subsumptam. Ad cuius pro­ bationem distinguo mai.: Qui habet secum Spiritum Sanc­ tum inhabitantem, non indiget novo auxilio gratiae ad recte operandum et malum vitandum, per modum gratiae habi­ tualis, concedo; per modum gratiae actualis, nego. Concedo min. et nego consequens et consequentiam. Inhabitatio enim scu mansio Spiritus Sancti et aliarum personarum divinarum in anima iusti, est sequela quaedam gratiae habitualis, et ideo homo iustus non indiget nova gra­ tia habituali; sed personae divinae non sunt otiosae in ani­ ma iusti, quin potius per motionem activam earum, quae, quando recipitur in anima iusti, est gratia actualis, impe­ llunt et movent ad recte operandum. Unde gratia actualis non officit dignitati Spriritus Sancti inhabitantis, sed potius foecunditatem eius ostendit 560. Obiectio tertio, quae procedit ex absurdis. Si homo in gratia existons indigeret nova gratia ad bonum facien­ dum et vitandum peccatum, esset processus in infinitum, quia de illa nova gratia eadem difficultas surgeret. Atqui processus in infinitum in causis non est ponendus. Ergo standum est in primo, scilicet quod prima gratia habitualis sufficit homini iusto ad omnia bona facienda et omnia pec­ cata vitanda. 561. Respondetur. Distinguo mai.: Esset processus in in­ finitum, si indigeret nova gratia habituali, concedo; si indi­ geret nova gratia actuali, nego. Concedo min. et nego consequens et consequentiam. Solutio patet ex dictis, et eodem modo intelligenda sicut de gratia pro praeparatione ad gratiam, quia dispositio ad formam et sequela formae eodem modo explicantur. 1 Cf. Ï-I1, 68, 2 ad 3. 542 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie Art. lO.-Utrum homo in gratia constitutus indigeat auxilio gratiae ad perseverandum 562. Consequenter S. Doctor examinat necessitatem gratiae ad conservandam gratiam sanctificantem usque ad finem vitae praesentis inclusive, quod aliis verbis dicitur perseverantia finalis. Articulus iste est maioris momenti pro ostendenda neces­ sitate gratiae ad salutem contra naturalismum pelagianum et semipelagianum, et ideo est veluti ultimum argumentum contra ipsos. Quaeritur ergo utrum homo iustus possit perseverare in bono per seipsum, ut ait in distributione articulorum, ita ut non indigeat alio auxilio gratiae ad honum operandum et malum vitandum et gratiam habitam conservandam et reli­ nendam usque ad finem vitae inclusive. Et quiden, ut patet, tota vis articuli stat in hac formula: ad perseverandum in bono; unde oportet eam accurate explicare. §1 STATUS QUAESTIONIS 563. Duo sunt accurate determinanda; primo, sensus formulae «perseverare in bono»; secundo, positio et divisio quaestionis. A. Sensus formulae perseverare in bono gratiae 564. Sensus huius formulae ostenditur ex notione et di­ visione perseverantiae. 565. a) Notio perseverantiae. Hoc nomen perseverantia a perseverando dicitur; perseverare autem (a per=intcnsivum, Art. 10: Ad perseverantiam finalem 543 et severi7as=rigiditas, inflexibiIitas, constantia) est magna et perfecta constantia et inflexibilitate permanere in bono opere semel incoepto usque ad finem vel consummationem eius. Unde et Tullius dicit: «retinenda est igitur vobis cons­ tantia, gravitas, perseverantia; repetenda est vetus illa severi­ tas» ’. Et notat quod pertinacia parentelam quamdam habet cum perseverantia, licet tamen ei opponatur quasi vitium oppositum, propinquuum, finitimum, eo fere modo quo au­ dacia opponitur fiduciae et superstitio religioni1 2. Unde per­ tinacia dicitur respectu mali, perseverantia vero respectu boni; et sic merito scribit Varro: «Cum uniuscuiusque verbi naturae sint duae, a qua re et in qua re vocabulum sit impo­ situm, itaque a qua re sit pertinacia cum quaeritur, ostendi­ tur esse a pertendendo; in qua re sit impositum, dicitur cum demonstratur in quo non debet pertendi et pertenditur, perti­ naciam esse: quod in quo oporteat manere, si in eo perstetur, persevantia est»34. Quapropter Tullius eam definit dicens: «Perseverantia est in ratione bene considerata stabilis et perpetua perman­ *. sio» Quam definitionem referunt et approbant S. Augusti­ nus5 et S. Thomas6. 566. b) Divisio perseverantiae. Distinguit S. Thomas du­ plicem perseverantiam, scilicet perseverantiam improprie dictam, quae contraponitur continentiae in hoc sensu quod, sicut continentia firmat animum ne retrahatur a delectatio­ nibus, ita perseverantia firmat animum ne deprimatur a tris- 1 ■ Tullius Cicero, Philippica VII, cap 5, edit. cit. t 6, p. 477. Tt LUUS Cicero, De Inventione Rhetorica, lib II, cap. 54, eidi, cit., t. I, P· 120. 1 VARRO, De lingua latina, Lib. V. cap. I. § 2, edit Spengel. Beroruli, 1885, p. 1,7-13. ... 4 Tullius Cicero, De Inventione Rhetorica, lib 11, cap. 54 p. 119. » S. Augustinus, De diversis quaestionibus 83, q. 31. n. 1. ML. 40. 19. * S. Thomas, 1I-II, 128, ait. unico. 544 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae en specie ST - L O U IS U N IV E R S IT Y L IB R A R IE S : / titiis, ct opponitur directe molliciei seu debilitati, qua malo seu tristi statim ceditur, et comparatur ad continentiam si­ cut resistentia ad victoriam. «Perseverare autem dicitur ali­ quis ex eo quod tenet se aliquis contra impellens; sed conti­ nentia dicitur ex eo quod est superare. Illud enim quod contenemus, in nostra potestate habemus, et hoc necessarium est, quia delectationes sunt refrenandae; contra tristitias autem est standum, unde perseverans ad continentem comparatur sicut non vinci ad id quod est vincere, quod est manifeste melius; unde melior est continentia quam perseverantia»1. Et secundum hoc S. Doctor ponit duo vitia contraria perse­ verantiae, scilicet pertinacia per excessum et mollicies seu debilitas per defectum12. Sed haec perseverantia potius dici debet resistentia seu firmitas vel tolerantia, quam Aristoteles appellat καρτερίαν, et antiqua versio qua utebatur S. Thomas reddebat perseve­ rantiam3. Alia vero est perseverantia proprie dicta, de qua non lo­ quitur Aristoteles, et est virtus firmativa animi in bono con­ tra difficultatem provenientem ex ipsa diuturnitate boni ope­ ris exercendi, et consequenter est moderati va timoris defati­ gationis aut defectionis in bono opere diuturne prosequen­ do4. Quae quidem virtus perseverantiae differt tum a patien­ tia, tum a longanimitate, tum etiam a constantia; nam ad patientiam pertinet proprie sustinere aequo animo tristitias quascumque provenientes ex quacumque causa; ad perseve­ rantiam vero timores defectionis moderare ex praecognita diuturnitate boni operis, et tristitias ex hac longa duratione provenientes; ad longanimitatem vero pertinet moderare V7/ Ethic., led. 7, η. 413. I jg Π-Π, 138, 1-2. ’ Aristoteles, Vit Ethic., cap. VII, η. 4, edit. Didot, II, 83-84. Cf. etiam S. Albertum Magnum, h. I., t. 6, p. 490. 4 S. Thomas, TI-II, 137, 2 ad 2, et art. 3. 1 1 Art. 10: Ao perseverantiam finalem 545 tristitias contra magnam dilationem seu distantiam boni spe­ rati1; constantia denique proprie loquando firmat animum in bono contra difficultates provenientes ex quibuscumque exterioribus impedimentis1 2. Unde patientia proprie loquendo se habet ut quid generale ad ceteras istas virtutes, quia fir­ mat animum contra quaecumque impedimenta boni operis, scilicet tum exteriora, tum interiora; constantia vero unice contra exteriora; perseverantia vero et longanimitas contra sola interiora, provenientia vel ex diuturnitate executions boni operis vel ex magna dilatione boni sperati et intenti. Haec autem perseverantia proprie dicta potest esse du­ plex, scilicet alia potentialis, et est ipsa virtus seu habitus per­ severantiae, de qua modo dictum est, quae est pars veluti potentialis fortitudinis, et importat firmum propositum seu electionem persistendi in bono opere usque ad eius consum­ mationem; alia vero est actualis, et est ipsa exeeutio boni operis usque ad eius consummationem. Et quia opus virtu­ tis exerceri debet per totam vitam humanam, maxime opera virtuosa quae directe respiciunt finem ultimum totius hu­ manae vitae, ideo perseverantia in hoc sensu dicitur conti­ nua exercitatio operis virtuosi per totam vitam humanam. Quam distinctionem ita clare proponit S. Doctor: «Nomen perseverantiae quandoque sumitur pro habitu quo quis eligit perseverare, quandoque autem pro actu quo quis perseve­ rat» 3. Haec autem actualis perseverantia subdividitur in imper­ fectam et materialem tantum seu temporalem, quae plus minusvc perdurat in exeeutione boni operis, non tamen usque ad finem vitae inclusive; et perfectam seu finalem, quae us­ que ad finem vitae inclusive perdurat in bono opere exequendo. 1 2 ’ 11-11,136,5. 11-11,137,4. II-II, 137, 1 ad 2, Cf. !V Sent., dist. 14, q. I, a 4, qla. 1. L. I, Q. CIX: De 546 necessitate gratiae in specie S T . L O U IS U N IV E R S IT Y / Et haec iterum esi duplex: quaedam mere passiva, quae est conservatio gratiae usque ad finem vitae inclusive abs­ que ulla cooperatione ex parte perseverantis, ut in parvulis baptizatis decedentibus et in perpetuo amentibus baptiza­ tis; alia vero est quodammodo activa, quae nempe includit cooperationem ex parte perseverantis per exeeutionem ope­ rum virtuosorum usque ad terminum vitae inclusive. Quae quidem denique, ex parte durationis in hoc opere virtuoso exercendo, potest esse duplex, nempe brevis et longa seu proprie diuturna, prout ab ultima iustiticatione usque ad mortem inclusive longum aut breve tempus intercedit. Simon Tornacensis, nondum plane cognoscens philosop­ hiam aristotclicam, non admittit aliam perseverantiam nisi actualem, sicut ceteroquin facerat Augustinus. «Perseveran­ tia —inquit— nec est virtus nec opus virtutis, sed est ope­ rum vel virtutum continuatio, et vere dici potest theologica ratio vel si mavis circumstantia virtutis vel operis» ’. Et distinguil perseverantiam duplicem, consummationis seu con­ summantem et continuationis seu continuantem quae coincidit cum longa et brevi*2. Sic autem sumendo perseverantiam pro actu perseveran­ tiae consummato, «nominat actum virtutis continuatum us­ que ad finem»3, et definitur a S. Thoma: «continuatio boni usque ad finem vitae»4, et a S. Bonaventura: «continua per­ manentia in bono usque ad finem vitae» 56 . Quae coincidit cum ea quam tradit S. Augustinus: «qua in Christo perseveratur usque in finem» b. Et a theologis modernis solet definiri: «coniunctio status gratiae cum termino vitae». Patet autem quod hic loquimur de perseverantia perfecta vel simpliciter dicta, quae dicitur perseverantia finalis, non ‘ Simon Tornacensis, Op. cit., disp. 24, q. 1, p. 78, 7-9. 1 Ibidem, q. 2, p. 79, 14-16. ’ 4 ' 6 S. Thomas, II-II, 137, 2 ad 3. I-II, 109, 10. S. Bonaventlra, II Sent., disl. 43, art. 2, q. 2, edit, cil II p 990 S. Augustinos, De dono perseverantiae, cap I, η I ML 45 995 Art. 10: Ad perseverantiam analem 547 autem de perseverantia imperfecta vel secundum quid, quae solum dicit longam temporis durationem in exercitio boni, de qua locuti sumus articulo praecedenti, et ad quam allu­ dit S. Augustinus quando scribit: «Attendat sanctitas vestra quid sit perseverare clamando. Dicam quod multi mecum ex­ perti sunt in nomine Christi, non enim cessat Ecclesia tales parere. Cum quisque chrislianus coeperit bene vivere, ferve­ re bonis operibus mundumque contemnere, in ipsa novitate operum suorum patitur reprehensores et contradictores, fri­ gidos christianos. Si autem perseveraverit et eos superaverit perdurando et non defecerit a bonis operibus, iidem ipsi iam obsequentur qui ante prohibebant. Tandiu enim corripiunt et perturbant et vetant quamdiu sibi cedi posse praesu­ munt; si autem victi fuerint perseverantia proficientium, convertunt se, et dicere incipiunt: magnus homo, sanctus homo, felix cui Deus concessit» ‘. Et hanc vocat perseveran­ tiam sui temporis, aliam vero perseverantiam finalem1 2. Divisio ergo persevantiae sic schematice exprimi potest: perseverantia: I) Improprie dicta. II) Proprie dicta: A) potentialis: virtus perseverantiae. B) Actualis: a) imperfecta, materialis, temporalis: sui temporis (Augustinus) vel continuationis (Simon Torna­ censis). b) perfecta, finalis (Augustinus), consummationis (Simon Tornacensis): 1 ) mere passiva. 2) quodammodo activa: a) brevis, β) longa seu diuturna. 1 S. August inus, Senno 88 de verbis Evangelii, cap. 17, n. 18, ML. 38. 548. 2 De dono perseverantiae, cap. I, n 1, ML. 45, 994. 548 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie 567. c) Differentia perseverantiae finalis ab aliis donis di­ vinae gratiae. Differt autem perseverantia finalis tum a dono confirmationis in gratia seu in bono tum a dono impeccan­ tiae, tum a dono impeccabilitatis. A dono quidem confirmationis in gratia, quia haec confir­ matio importat conservationem status gratiae ab initio eius usque ad terminum vitae inclusive, quod quidem potest esse aut per totam vitam, ut de Beata Virgine, aut per partem vitae, ut de Apostolis post Pentecostem creditur; at perseve­ rantia finalis formaliter importat solum conservationem gratiae in articulo mortis, et ita se habet ad confirmationem in gratia sicut pars formalis ad totum. A dono etiam impeccantiae, quae proprie loquendo im­ portat carent iam de facto peccatorum personalium, etiam ve­ nialium; et ideo addit aliquid ad confirmationem in gratia, quae potest esse cum peccatis venialibus. Unde Beata Virgo proprie loquendo habuit impeccantiam per totam vitam, dum Apostoli post Pentecostem habuerunt solam confirmatio­ nem in gratia, quae est impeccantia quaedam relativa. Denique impeccabilitas importat impossibilitatem pec­ candi quocumque genere peccati, scilicet originalis, morta­ lis et venialis, sicut fuit in Christo lesu et modo est in beatis animabus et ita est quid maius quam simplex impeccantia. Consequneter, inter ista dona habetur sequens ordo a maiori ad minus: impeccabilitas, impeccantia, confirmatio in bono, perseverantia finalis. Impeccabilitas dicitur de solo Christo lesu et de beatis in coelo; impeccantia dicitur de Beata Virgine, cum in terris degeret; confirmatio in bono, de Apostolis post Pentecostem et forte de quibusdam sanctis exceptionalibus; perseverantia vero finalis dicitur de omni­ bus qui salvantur seu de omnibus praedestinatis. Sensus ergo articuli est: utrum ad perseverantiam fina­ lem requiratur nova gratia ultra gratiam habitualem. Art. 10: Ad B. perseverant jam finalem 549 Divisio quaestionis 568. Quia perseverantia finalis potest esse duplex, scili­ cet potentialis et insuper actualis, ideo quaestio est duplex: prima, utrum ad perseverantiam finalem mere potentialem requiratur in homine iusto nova gratia ultra gratiam habi­ tualem; secunda, utrum ad perseverantiam finalem actua­ lem requiratur nova gratia ultra gratiam habitualem. § II DE NECESSITATE GRATIAE AD PERSEVERANTIAM FINALEM MERE POTENTIALEM 569. Non loquimur de perseverantia finali secundum meram potentiam logicam, sed secundum veram potentiam realem et subiectivam et expeditam, eo fere modo quo habens de facto potentiam visi va m potest videre et qui habet habi­ tum opera tivum potest operari. Hac ergo in re est duplex haeresis opposita: ex una parte, pelagiam docebant potentiam perseverandi non provenire ex gratia, neque actuali neque habituali, sed ex solo libero ar­ bitrio, et consequenter affirmabant nullam gratiam esse ne­ cessariam ad perseverantiam finalem; ex alia vero, calvinistae et iansenistae affirmant perseverantiam finalem pro non praedestinatis esse penitus impossibilem, etiam secundum gratiam, et consequenter non dari perseverantiam finalem mere et vere potentialem1. In medio autem exstat doctrina Ecclesiae, quae contra pelagianos docet necessitatem gratiae habitualis ad perseve­ rantiam finalem mere et vere potentialem potentia reali et subiectiva; ct contra protestantes y semiprotestantes tenet gra- 1 Cl. Jaroszeiviez, De dono perseverantiae pinalis, Kielciis 1932, p 66-70 550 L. I, Q. CIX De necessitate gratiae in specie liam virtutis perseverantiae dare vires sufficientes ad fina­ lem perseverantiam, et consequenter quod iustus habet ve­ ram et realem potentiam perseverandi usque ad mortem et salvus fieri. 570. conclusio: Ad perseverantiam finalem mere et vere potentialem requiritur et sufficit gratia habitualis una cum gratia actuali sufficienti. 571. Probatur. Qui habent habitum perseverantiae infu­ sae, et gratias actuales sufficientes quibus illo habitu uti possunt si voluerint, possunt vere perseverare usque ad fi­ nem. Atqui omnes iusti habent habitum perseverantiae infu­ sae una cum gratiis sufficientibus quibus uti possunt illo habitu si volunt. Ergo omnes iusti possunt vere perseverare usque ad finem, si volunt. Et ita omnibus iustis datur perse­ verantia finalis vere et mere potentialis. Maior constat; quia ad veram potentiam realem et subiectivam perseverandi usque ad finem, duo comulative requirun­ tur, scilicet virtus infusa perseverantiae, quae, utpote habitus supernaturalis operat i vus dat simpliciter posse perseverare in actu primo, quia virtutes infusae se habent loco potentiae; et concursus Dei supernaturalis generalis, qui est gratia ac­ tualis sufficiens, qua potest ille qui habet habitum perseve­ randi, prorrumpere in actum perseverandi, si vult. Minor autem patet quantum ad collationem virtutis infu­ sae perseverantiae, ex eo quod omnes virtutes infusae infun­ duntur una cum gratia sanctificante in animam iusti, cum qua necessario connectuntur, et ideo in ipsa gratia habituali virtualiter continetur virtus infusa perseverantiae. Unde S. Thomas ait: «perseverantia (=virtus) simul cum gratia infun­ ditur, sicut et continentia, et ceterae virtutes» ‘. Quantum vero ad gratias actuales sufficientes quibus homo iustus uti possit I-II, 109. 10. Art. 10: A» perseverantiam finalem 551 virtute perseverandi, clare etiam apparet; nam Concilium Arausicanum II ait: «Hoc etiam secundum fidem catholicam credimus, quod accepta per baptismum gratia, omnes baptizati, Christo auxiliante et coopérante, quae ad salutem ani­ mae pertinent, possint et debeant, si fideliter laborare volue­ rint, adimplere» ’, et tamen constat quod non omnes acci­ piunt gratias actuales efficaces ad perseverandum, quia non omnes de facto perseverant: «Deus namque sua gratia semel iustificatos non desinit, nisi ab eis prius deseratur»12; «Deus enim nisi ipsi illius gratiae defuerint, sicut coepit opus bo­ num, ita perficiet, operans velle et perficere»3. Similiter dicitur in Sacris Litteris. «Si vis ad vitam ingre­ di, serva mandata»4, idest si vis salvari et consequenter per­ severare usque ad finem, sine qua perseverantia nullus sal­ vari potest. Iam vero omnibus iustis datur gratia sufficiens ad servanda omnia mandata, quia Ecclesia anathemate dam­ nat eos qui dicunt «Dei praecepta homini iustificato ad ob­ servandum esse impossibilia, nam Deus impossibilia non iubet, sed iubendo monet et facere quod possis et petere quod non possis et adiuvat ut possis»5. Et Innocentius X damna­ vit veluti haereticam sequentem propositionem lansenii: «Aliqua Dei praecepta hominibus iustis volentibus et conati­ bus, secundum quas habent vires, sunt impossibilia; deest quoque illis gratia, qua possibilia fiant»6. Et hoc idem important exhortationes ad perseverandum, quae in Sacris Litteris iustis porriguntur: «Esto fidelis us­ que ad mortem et dabo tibi coronam vitae»7; «tene quod habes, ut nemo accipiat coronam tuam»8; «quapropter, fra1 ’ 5 4 5 Concilium Arausicanum II, Denz. 200. Concilium Tridentinum, Ses. 6. cap. 11, Denz. 804. Ibidem, cap. 13, Denz. 806. Mit. 19, 17. Concilium Tridentinum. Ses. 6. cap 11, Denz. 804. Ci. et can. 18, Denz. 828. 6 Innocentius X, Cum occasione, Denz. 1092. 7 Apoc. 2, 10. ' Apoc. 3,11. 552 i r o g w C 2Η < Μ Η bN L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie tres, magis satagite ut per bona opera certam vestram voca­ tionem et electionem faciatis: haec enim facientes, non pec­ cabitis aliquando» 1. Et Christus discipulis suis: «manete in me et ego in vobis... manete in dilectione mea»1 2. Unde et in Isaia legimus: «Dixit Sion: dereliquit me Dominus, et Domi­ nus oblitus est mei. Numquid oblivisci potest mulier infan­ tem suum ut non misereatur filio uteri sui? Et si illa oblita fuerit, ego tamen non obliviscar tui. Ecce in manibus meis descripsi te; muri tui coram oculis meis semper»3. Et idem indicat parabola de bono Pastore4. Quia ergo habitus perseverantiae de se stabilis est et du­ rare potest usque ad mortem et potentiam realem et physi­ cam dat habenti ut possit perseverare, et aliunde auxilium actuale sufficiens ad usum eius semper omnibus iustis praesto sit, manifeste sequitur omnes iustos ex ipso facto iustificationis, accipere potentiam realem perseverandi seu perseverantiam potentialem. § III DE NECESSITATE GRATIAE AD PERSEVERANTIAM FINALEM ACTUALEM 572. In hoc puncto exstat specialiter positio semipelagianorum, iuxta quos perseverantia finalis actualis non pen­ det ex aliqua nova gratia speciali, sed ex solo libero arbitrio justificati. «Quod autem dicit Sanctitas tua, neminem perse­ verare nisi perseverandi virtute percepta, hactenus accipiunt, ut quibus datur, inerti licet, praecedenti tamen proprio arbi­ trio tribuatur... Nolunt autem ita hanc perseverantiam prae­ dicari ut non vel simpliciter emereri vel emitti contumaciter possit. Nec ad incertum voluntatis Dei deduci se volunt, ubi ' 2 ’ 4 II Petr. 1,10 loan. 15, 4, 9. Isaias, 49, 14-16. Ioan. 10, 11-16 Art. 10: Ad perseverantiam finalem 553 eis quantum putant, ad obtinendum vel admittendum, evi­ dens est qualecumque initium voluntatis» *. Negabant autem differentiam adiutorii sine quo non (=gratiae sufficientis) et adiutorii quo (=gratiae efficacis) S. Augustini; et ideo putabant eamdem esse gratiam quae data fuit Adamo ad perseverandum et tamen non perseveravit, et quae datur modo iustis revera perseverantibus, cum hac sola differentia, quod in Adamo erat solum adiuvans et non sanans, in nobis vero est simul sanans et consequenter adiu­ vans. «Celerum quidquilibet donatum sit praedestinatis, id posse et amitti et retineri propria voluntate contendunt; quod tunc falsum esset, si verum putarent eam quosdam perseve­ rantiam percepisse, ut nisi perseverantes esse non possint»2. Differentia ergo inter perseverantes de facto et non perse­ verantes, non oritur ex diverso auxilio gratiae, sed ex diverso conatu liberi arbitrii, neque proprie loquendo admittenda est praedestinatio veluti distincta a praescientia Dei, sed est mera praescientia seu praevisio boni et perseverantis usus li­ beri arbitrii. Quam semipelagianorum sententiam uno verbo contraxit Augustinus dicens quod «Ii solum initium fidei et usque ad finem perseverantiam sic in nostra constituunt potestate, ut Dei dona esse non putent, neque ad haec habenda atque reti­ nenda Deum operari nostras cogitationes et voluntates, cetera vero ipsum dare concedunt, cum ab illo impetruntur cre­ dentis fide» 3. Itaque, iuxta semipelagianos, nulla est differentia ex parte gratiae a Deo collatae iustis inter eos qui de facto perseverant et eos qui de facto non perseverant: quod si pueris et perpetuo amentibus datur gratia qua salvantur, hoc est ex praevisio- 1 Epistata lldarii ad Augustinum, inter Epistolas S. Augustini, 226, n. 4, ML. 33, 1009. 2 Ibidem, n. 6. ML. 33, 1010. 1 S. Augustinus. De dono perseverantiae, cap 17, n. 42, ML. 45, 1019. 554 L. I, 0. CIX: De necessitate gratiae in specie ne boni usus liberi arbitrii si ad aetatem adultam pervenis­ sent aut ad perfectum usum rationis fuerint deducti. In alio extremo est positio S. Augustini, iuxta quem datur vera et proprie dicta praedestinatio, qua certissime liberantur quicumque liberantur, eiusque medium est perseverantia fi­ nalis actualis, quae solis praedestinatis datur ex gratia specia­ li et efficacissima Dei. Neque invenitur differentia quoad hoc inter adultos et parvulos, sed totum hoc oritur ex liberrima et iustissima voluntate Dei qua quosdam misericorditer eli­ git, alios vero non eligit misericorditer, sed iuste derelinquit. In medio autem inter istas duas extremas positiones vo­ luerunt esse quidam theologi, et quidem duplici sensu. Qui­ dam enim, qui dicuntur infralapsarii, distinguunt inter ho­ minem ante lapsum, cui aequiparantur angeli, et hominem post lapsum; et putant donum perseverantiae actualis esse speciale beneficium et specialem gratiam pro homine lapso tantum, non vero pro homine innocenti et pro angelis: ita iansenistae et multi eorum qui dicuntur augustinenses. Alii vero distinguunt inter parvulos bapstizatos decedentes et adultos; et quidem in his, inter adultos decedentes paulo post ultimam eorum isutificationem, et eos qui per longum tempus gratiam habitualem servaverunt usque ad mortem; et putant pro parvulis et perpetuo amentibus et pro his qui cito moriuntur post acceptam ultimam iustificationem, do­ num perseverantiae actualis non esse gratiam specialem, quia cum sola gratia habituali et concursu generali possunt hoc breve tempus sine peccato transigere; pro aliis vero, qui longius conservare debent statum gratiae, est speciale auxi­ lium requisitum. Ita Andreas de Vega et Duval. A. Pro homine lapso 573. conclusio prima: Perseverantia finalis activa tum continuationis per longum tempus, tum mere consummationis pendet ex speciali dono Dei seu ex gratia actuali efficaci. Art. 10: An perseverantiam finalem 555 574. Probatur prima pars ex dictis articulo praecedenti. Nam haec perseverantia continuationis seu diuturna usque ad finem vitae, importat conservationem status gratiae per longum tempus. Atqui ex articulo praecedenti constat homi­ nem iuslum non posse diu seu per longum tempus operari bonum et vitare malum absque speciali auxilio gratiae ac­ tualis efficacis. Ergo a fortiori neque talem perseverantiam protrahere usque ad finem vitae, quae est summa et perfec­ ta perseverantia. 575. Secunda pars (quod etiam requiritur specialis gra­ tia actualis ad perseverantiam finalem mere consumman­ tem, licet non sit materialiter per longum tempus) probatur: 576. a) Auctoritate Ecclesiae: «Neminem, etiam baptis­ matis gratia renovatum idoneum esse ad superandas diaboli insidias et ad vincendas carnis concupiscentias, nisi per quo­ tidianum adiutorium Dei perseverantiam bonae conversationis acceperit» '. «Adiutorium Dei, etiam renatis ac sanctis, sem­ per est implorandum, ut ad finem bonum pervenire, vel in bono possint opere perdurare» 12. Ubi manifeste distingutt inter per­ severantiam consummationis et perseverantiam continua­ tionis et consummationis, et ad utramque requirit speciale adiutorium Dei. Sed clarius Concilium Tridentinum expresse distinguit inter praeparationem ad iustificationem 3 et ipsam iustifica­ tionem4. Et post iustificationem, conceptis verbis distinguit inter incrementum justificationis5 et conservationem eius per observationem mandatorum Dei6, a quibus etiam finali- 1 ’ ’ 4 ’ 6 S. Coelestinus I, tudiculo. Denz. 132. Concilium Arausicanum II, Denz. 183. Concilii m Tridentinum, Ses. 6, cap. 5 et 6, Denz. 797, 798. Ibidem, cap. 7, Denz. 799. Ibidem, cap. 10. Denz. 803. Ibidem, cap. 1 1, Denz. 804. 556 L. I, Q. CIX: De necessitate gratiae in specie S T . L O U IS U N IV E R S IT Y ter distinguit donum perseverantiae finalis1; el quidem si­ cut praeparationem ad gratiam attribuit gratiae actuali effi­ caci excitanti et adiuvanti, ita etiam incrementum eius et conservationem ipsius, et speciali quodam modo perseveran­ tiam finalem. Unde ait: «Similiter de perseverantiae mune­ re, de quo scriptum est: qui perseveraverit usque ad finem, hic salvus erit; quod quidem aliunde haberi non potesl nisi ah eo qui potest eum qui stat, statuere, ut perseveranter stet, et eum qui cadit restituere»12. Et postea appellat «magnum illud usque in finem perseverantiae donum»3, et definit quod «si quis dixerit justificatum... sine speciali auxilio Dei in accepta iustitia (de facto) perseverare posse... A. S.»4. De­ nique Concilium clare excludit perseverantiam finalem a me­ rito iustificati, quia vitam aeternam, quam iusti per bona opera merentur, dicit esse suo tempore a Deo reddendam, «si tamen in gratia decesserint» 5, et «si bene agendo et divina mandata custodiendo, usque in finem perseveraverant»6. Ideo ergo Patres Tridentini in hoc convenerunt, ut dice­ rent quod «ad consecandam iustitiam requiritur speciale auxilium Dei et observantia mandatorum»7; nam, ut diceba­ tur in prima redactione decreti de iustificatione, «non modo illa ipsa gratia iustificationis, sed etiam ipsa perseverantia in ipsa gratia, Dei donum est»8. Quae quidem Ecclesiae doctrina manifestatur etiam in lege orandi. Orat enim Ecclesia: «Familiam tuam, quaesu­ mus, Domine, continua pietate custodi, ut quae in sola spe gratiae coelestis innititur, tua semper protectione muniatur»9. Rogat etiam «piae conversationis augmentum et divinae propi1 2 3 * s 6 7 8 ’ Ibidem, cap. 13, Denz. 806. Ibidem, cap. 13, Denz. 806. Ibidem, can. 16, Denz. 826. Ibidem, can. 22, Denz. 832. Ibidem, cap. 16, Denz. 809; et can. 32, Denz. 842. Ibidem, can. 26, Denz. 836. Concilii m Tridi ntini m, Acta, edit, cit t.V, n. 158 n 380 34-35 Ibidem, n. 1'0, p. 389. 35-36. ’ 3 Dominica IV post octavam Epiphaniae. Art. 10: An perseverantiam finalem 557 tiationis continuum auxilium» ’; perseverantem in divina vo­ luntate famulatum1 2; propitiationem perpetuuam5; misera­ tionem continuatam4. Postulat etiam a Deo «salutis exi­ tum»5. Quotidie etiam orat: «Sancta Maria, mater Dei, ora pro nobis peccatoribus, nunc et in hora mortis nostrae»; «tu nos ab hoste protege, et hora mortis suscipe». Habetur quo­ que Missa quaedam votiva pro agonizantibus et ad postulan­ dam bonam mortem: «Quaesumus clementiam tuam, Omni­ potens Deus, ut per huius virtutem sacramenti nos famulos tuos gratia tua confirmare digneris, ut in hora mortis nostrae non praevaleat contra nos adversarius, sed cum angelis tuis transitum habere mereamur» 6. Sed specialiter considerandum est Rituale Romanum ubi loquitur de visitatione infirmorum et de modo iuvandi mo­ lientes et commendandi eorum animas. In rubricis dicitur quod Parochus in primis «spiritualem aegrotantium curam suscipiat, omnemque diligentiam in eo ponet, ut in viam salu­ tis eos dirigat atque a diabolicis insidiis salutarium adiuventorum praesidio defendat ac tueatur»7. Et pro eo rogare debet: «Salvum fac servum tuum, Deus meus, sperantem in te; mit­ te ei, Domine, auxilium de sancto; et de Sion tuere eum: nihil proficiat inimicus in eo, et filius iniquitatis non apponat no­ cere ei: esto ei, Domine, turris fortitudinis, a facie inimici»3. Hortari etiam debet morientes ut dicant: «in te, Domine, speravi, non confundar in aeternum; Deus in adiutorium meum intende; Domine, ad adiuvandum me festina; esto mihi, Domine, in Deum protectorem; in manus tuas, Domine, 1 1 3 4 5 6 ' • Ferta 111 infra hebdomada IV Quadragessimae. Ferta III infra Itebd. Passionis. Dominica XII post octavam Trinitatis. Dominica XIII post octabam Trinitatis. In Festo Pentecostes, sequentia Veni, Sancte Spiritus. Missa ad postulandam gratiam bette moriendi, postcommunio. Rituale Romanum, tit. V, cap. 4, n. 6, edit Romae 1925, p. 172 Ibidem, p. 175. L. I, Q. C1X: Di 558 necessitate gratiae in specie commendo spiritum meum; Domine lesu, suscipe spiritum meum» l. «A mala morte, libera eum, Domine»1 2. Orat sacerdos super morientem: «Ignores omne quod ho­ rret in tenebris, quod stridet in flammis, quod cruciat in tormentis. Cedat tibi teterrimus Satanas cum satillitibus suis; in adventu tuo te, comitantibus angelis, contremistal, atque in aeternae noctis chaos immane diffugiat. Exsurgat Deus, et dissipentur inimici eius, et fugiant qui oderunt eum a facie eius; sicut deficit fumus deficiant, sicut fluit cera a facie ignis sic pereant peccatores a facie Dei, et iusti epulen­ tur et exsultent in conspectu Dei. Confundantur igitur et erubescant omnes tartareae legiones, et ministri Satanae iter tuum impedire non audeant. Liberet te a cruciatu Chris­ tus, qui pro te crucifixus est; liberet te ab aeterna morte Christus, qui pro te mori dignatus est; constituat te Christus Filius Dei vivi intra paradisi sui semper amoena virentia et inter oves suas te verus ille pastor agnoscat; ille ab omnibus peccatis tuis te absolvat atque ad dexteram suam in electo­ rum suorum te sorte constituat»3. «Domine lesu, qui per os prophetae dixisti: in caritate perpetua dilexi te, ideo attraxi te miserans... salva animam eius in hac hora exitus sui; apere ei ianuam vitae et fac eum gaudare cum sanctis tuis in gloria aeterna»4. Et addunt rubricae: «Cum tempus exspirandi institerit, tunc maxime ah omnibus circumstantibus, flexis genibus, vehementer orationi instandum est. Ipse vero moriens, si po­ test, dicat, vel si non potest, assistens sive sacerdos pro eo clara voce pronuntiet: lesu, lesu, lesu»5. Et in ipsa Scriptura habetur oratio: «perfice gressus meos in semitis tuis, ut non moveantur vestigia mea»6; et: «ne 1 1 ’ 4 5 6 Ibidem, p. 191. ibidem, p. 198. Ibidem, p. 201. Ibidem, p. 224. Ibidem, p. 225. Psalm 16, 15. Art. 10· An perseverantiam finalem 559 prolicias nos in tempore senectutis; cum defecerit virtus nos­ tra, ne derelinquas nos, Domine»1. Quae verba, cum canta­ rentur in Completorio, tempore Quadragessimae, imbrem piarum lacrimarum provocabant in S. Thoma, ut narrant eius biographi1 2. Dicamus ergo cum Augustino: «Cur autem perseverantia ista poscitur a Deo, si non datur a Deo? An et ista irrisoria petitio est, cum id ab eo petitur, quod scitur non ipsum dare, sed ipso non dante esse in hominis potestate, sicut irrisoria est etiam illa gratiarum actio, si ex hoc gratiae aguntur Deo, quod non donavit ipse, nec fecit?»3. 577. b) Accedunt etiam plura Scripturae testimonia. «Qui perseveraverit usque in finem, hic salvus erit»4. «Ego rogavi pro te ut non deficiat fides tua»5; «Pater sancte, serva eos in nomine tuo quos dedisti mihi, ut sint unum sicut et nos unum sumus»6. Specialiter Paulus ait: «Qui coepit in vobis opus bonum, perficiet usque in diem Christi lesu»7*,«ipse Deus Pater sancti­ ficet vos per omnia, ut integer spiritus vester, et anima et cor­ pus sine querela in adventu Domini nostri lesu Christi sene­ tur»910 '; «nihil vobis desit in ulla gratia expectantibus revelatio­ nem Domini nostri lesu Christi, qui et confirmabit vos usque in finem sine crimine in die adventus Domini nostri lesu Christi»9. «Deus Pater noster exhortetur corda vestra, et confirmet in omni opere et sermone bono» ‘°. 1 Psalm. 70, 9. 2 Calo, Vita S. Thomae. edit. Prummer, n. 16, p. 36; Toco, cap 29. p. 103; Guidonus, n. 25. p 193. ’ S. Augustinus, De dono perseverantiae, cap 2, n. 3, ML. 45, 996 4 Mit. 10, 22; 24, 13. ’ Luc. 22, 32. 6 loan. 17, 11. 7 Phil. 1,6. * I Tes. 5. 23. 9 I Cor. 1,7-8. 10 It Tes. 2, 16-17. L. I, Q. CIX: De 560 necessitate gratiae in specie Et Petrus: «Deus omnis gratiae, qui vocavit nos in aeter­ nam gloriam suam in Christo lesu, modicum passus ipse perficiet, confirmabit solidabitque» Et in I Paralip., 29, 18: «Custodi in aeternum hanc volun­ tatem cordis eorum». ft W K Κί 578. c) Patres quoque hoc idem saepe testantur. Augus­ tinus hoc luculenter ostendit ex expositione orationis domi­ nicae facta a S. Cypriano1 2; qua relatione peracta, concludit Augustinus: «Si ergo alia documenta non essent, haec domi­ nica oratio nobis ad causam gratiae, quam defendimus, sola sufficeret; quia nihil nobis reliquit, in quo tamquam in nostro gloriemur... A quo enim, nisi ab illo accipimus, a quo iussum est ut petamus? Prorsus in hac re non operosas disputationes exspectat Ecclesia, sed attendat quotidianas orationes suas. Orat, ut increduli credant: Deus ergo convertit ad fidem; orat ut credentes perseverent: Deus ergo donat perseveran­ tiam usque in finem. Haec Deus facturum esse praescivit; ipsa est praedestinatio sanctorum, quos elegit in Christo ante constitutionem mundi ut essent sancti...»3. Idem etiam Augustinus super illud Psalmi 139: «Domine, Domine, virtus salutis meae» egregie scribit: «Qui perseve­ raverit usque in finem, hic salvus erit. Attendit iste et timuit et abundantia iniquitatum turbatus, respexit spem; quia qui perseveraverit usque in finem, hic salvus erit. Extendit se perseverare, et vidit longam viam; et quia perseverare mag­ num est et difficile, ipsum oravit ad perfectionem perseveran­ tiae suae, a quo illi iussum est ut perseveraret. Certe salvus ero, si perseveravero usque in finem; sed perseverantia ad virtutem pertinet, ut merear salutem: tu es virtus salutis I Petr. 5, 10. 2 S. Augustines, De dono perseverantiae, cap. 2, n 4-12 MI 45 QQQ 1 1000. 5 De dono perseverantiae, cap. 7, n. 15, ML. 45, 1001 Ari. 10: Ad perseverantiam hnalem 561 meae, tu me facis perseverare, ut perveniam ad salutem. Domi­ ne, Domine, virtus salutis meae» *. 579. d) Accedit denique ratio theologica multiplex. a) A priori, ex propria causa eius. Perseverantia finalis in gratia nequit provenire sicut ex propria causa ex eo quod est commune perseverantibus de facto et non perseverantibus, sed ex eo quod est proprium solis perseverantibus de facto, quia proprius effectus nequit provenire ex causa communi et indifferenti, sed ex causa propria et determinata. Atqui tum gratia habitualis, tum liberum arbitrium, sunt quid commune perseverantibus et non perseverantibus de facto, quia «multis datur gratia, quibus non datur perseverantia in gratia»1 2. Ergo perseverantia finalis actualis non procedit ex sola gratia habituali neque ex solo libero arbitrio cum gratia habituali. Ergo provenire debet sicut ex propria causa ex gratia ac­ tuali. At non ex gratia mere sufficienti, quia ex hac provenit solum potentia perseverandi, non actus perseverandi, ut su­ pra dictum est. Ergo provenire debet ex gratia actuali effica­ ci. Sed rursus, non ex quacumque gratia efficaci, quia etiam haec gratia datur non perseverantibus finaliter, pro tempore quo perseverant operando bonum et vitando malum. Ergo provenire debet ex gratia efficaci quae facit praecise mori in statu gratiae et petvenire ad aeternam beatitudinem; et haec est gratia efficax quae respondet proprie praedestinationi ve­ luti propria eius exeeutio. Ergo homo iustus indiget ad perse­ verandum speciali gratia efficaci respondenti speciali provi­ dentiae supernatural i, quae est praedestinatio; et ideo haec gratia efficax solis praedestinatis datur, quia omnes et soli praedestinati sunt qui de facto perseverant finaliter in statu gratiae. Unde et Concilium Tridentinum reducit expresse 1 /n Psalm. 139, n. It. MI-· 37, 1809. ’ S. Thomas, I-II. 109, 10. L. I, Q. CIX: 562 De necessitate gratiae in specie perseverantiam finalem actualem ad arcanum mysterium di­ vinae praedestinationis et gratuitae omnino electionis ad glo­ . * riam Est ergo gratia perseverantiae executio pradestinationis. . L O U I S U N I V E R S I T Y Ι ^ ίΒ Ι Ι Α Ι Ι Ι Σ ^ / 580 β) A posteriori. Ad perseverantiam finalem duo commutative requiruntur, scilicet conservatio status gratiae et mors. Atqui neutrum est in plena potestate liberi arbitrii iustificati, sed in solo Deo. Ergo perseverantia finalis actua­ lis pendet ex solo Deo sicut ex propria causa, et non ex nobis. Maior constat ex notione perseverantiae actualis, quae est coniunctio mortis cum statu actuali gratiae. Minor autem probatur quantum ad utramque partem. Primo, non est in plena potestate hominis iustificati con­ servare statum grataie usque ad mortem inclusive. Ut homo iustus plene possit conservare gratiam suam usque ad mor­ tem inclusive, deberet esse in plena cius potestate se immo­ biliter in bono statuere non solum quoad velle, sed etiam quoad perficere seu exequi. Atqui homo iustus non potest plene se in bono immobiliter statuere tum quoad velle tum quoad perficere seu exequi; non quoad velle quia in statu viae libe­ rum arbitrium humanum est semper essentialiter vertibile in bonum et in malum nisi in illis qui donum impeccabilitatis acceperunt, et hi non sunt omnes iusti neque omnes prae­ destinati ut patet ex dictis; neque minus adhuc quoad perfi­ cere seu exequi, quia portamus thesaurum gratiae in vasis fictibilibus, et quia, ut experientia constat, «plerumque ca­ dit in potestate nostra electio, non autem executio»2, secun­ dum illud: «velle adiacet mihi, perficere autem non inve­ nio» \ Unde Augustinus: «Deus est enim —inquit— qui ope­ ratur in nobis et velle et operari pro bona voluntate. Nos ’ 2 Concilium Tridentinlm, Ses. 6, cap. Denz 805. S. Thomas, Π-ΙΙ, 137. 4. ’ Rom. 7, 18. Art. 10: Ad perseverantiam finalem 563 ergo volumus, sed Deus in nobis operatur et velle; nos ergo operamur, sed Deus in nobis operatur et operari pro bona voluntate. Hoc nobis expedit et credere et dicere; hoc est pium, hoc verum, ut sit humilis et submissa confessio, et detur totum Deo. Cogitantes credimus, cogitantes loquimur, cogitantes agimus quidquid agimus; quod autem attinet ad pietatis viam et verum Dei cultum non sumus idonei cogitare aliquid tamquam ex nobismetipsis, sed sufficientia nostra ex Deo est. Non est enim —sunt verba Ambrosii in De fuga sae­ culi, cap. 1— in potestate nostra cor nostrum et nostrae cogita­ tiones» *. Secundo, non est in plena potestate nostra momentum mor­ tis determinare, quia solus Deus, qui dedit nobis vitam, creando animam nostram, est dominus vitae et mortis. Unde S. Thomas energice dicit: «ad solum Deum pertinet indicium mortis et vitae, secundum illud Deut. 32, 39: ego occidam et vivere faciam»1 2. Nec enim posset quis sibi libere determinare momentum morsis, nisi occidendo seipsum, et hoc umquam licet. Propter quod idem S. Doctor scribit: «nulli licet seipsum occidere ob timorem ne consentiat in peccatum, quia non sunt facienda mala ut veniant bona, vel ut vitentur mala, praesertim minora et minus certa. Incer­ tum est enim an aliquis in futurum consentiat in peccatum; potens est enim Deus hominem, quacumque tentatione su­ perveniente, liberare a peccato»’. Ex utraque ergo parte deficit plena potestas hominis ius­ tificati ut se immobiliter statuat in bono; et ideo a fortiori sequitur demonstratio minoris, quia ad eam sufficeret ut una ex duabus conditionibus deficiat. Propter quod Concilium Tridentinum expresse docet quod solus Deus est «qui potens est eum, qui stat, statuere ut perseveranter stet», sicut solus 1 S Augustinus, De dono perseverantiae, cap. 13, n. 33, ML 45, 1012 2 S. Thomas, II-II, 64, 5. ' Ibidem, ad 3. L. I, Q. CIX: De 564 necessitate gratiae in specie Deus est qui potens est «eum qui cadit restituere»1, quasi utrumque aequiparando. Haec autem gratia divina, qua homo adultus active per­ severat finaliter, non stat in aliquo indivisibili, sed quando­ que plura complectitur, licet summum sit interius fortificare et statuere voluntatem ut in bono immobiliter perseveret. Quam veritatem optime expressit Medina his verbis: «Hoc divinum donum in particulari non semper est unius generis, sed est multiplex atque varium. In communi est quaedam particularis providentia, qua Deus custodit atque fovet eos qui perseveraturi sunt, qui est praecipuus effectus praedesti­ nationis: quae providentia efficit ut quibusdam ex perseve­ raturis Deus conferat per specialem concursum maiores vi­ res tempore quo occurrunt tentationes; quosdam alios, ante­ quam veniant tentationes Deus sua particulari providentia adiuvat bonis consiliis; aliis vero aufert occasiones peccan­ di; alios autem per particularem hanc providentiam eripit e vita, ne malitia immutaret sensum eorum. De hac particula­ ri providentia intelligitur illud: oculi Domini super iustos et aures eius in preces eorum (Psalm. 33, 16), et illud: qui vos tangit, tangit pupilam oculi mei (Zach. 2, 8), et illud: angelis suis, Deus, mandavit de te, ut custodiant te in omni­ bus viis tuis (Psalm. 90, 1l)»12. 581. Huiusmodi ergo gratia actualis efficax, immo efficacissima, perseverantiae finalis, est: Ex parte gratiae conservandae: 1) impediens tentantes ne tentent; 2) praeparans tentatum ad resistendum; 3) adiuvans sua gratia ad tentationes iam exortas repellendas et vincendas; 4) firmans et tenens voluntatem iusti ne rursus cadat. Ex parte hominis perseverantis: 1) tollens usum rationis tempore oportuno; 2) tollens vitam apto tempore. 1 2 Concilium Tridentinum, Ses. 6, cap. 13, Denz. 806 B. Medina, h. I, ad 4 arg., p. 803 b. Art. 10: Ad perseverantiam finalem 565 582. conclusio secunda: Perseverantia actualis finalis mere passiva est magnum donum Dei, pendens ex speciali gra­ tia actuali Dei. 583. Probatur. Haec perseverantia actualis mere passi­ va convenit pueris baptizatis ante usum rationis decedentibus et perpetuo amentibus baptizatis, et consistit in morte, durante statu gratiae, ante usum rationis personalis. Atqui mors ista iusti ante usum rationis personalis est speciale do­ num, dicente Scriptura: «placens Deo raptus est dilectus, et vivens inter peccatores translatus est, raptus est, ne malitia mutaret intellectum eius, aut ne fictio deciperet animam eius...; placita enim erat Deo anima illius; propter hoc prope­ ravit educere illum de medio iniquitatum..., quoniam gratia Dei et misericordia est in sanctos eius, et respectus in elec­ tos illius» ’. Quem locum Patres intelligunt speciale donum Dei, quod est perseverantia finalis, specialiter S. Augustinus, qui exin­ de confutat semipelagianos, nec isti poterant se liberare ab urgentia Augustini nisi negando canonicitatem libri Sapien­ tiae2. Unde merito concludit S. Augustinus: «Tantum Deus fidei praestitit gratiam ut mors, quam vitae constat esse contrariam, instrumentum fieret per quod transiretur ad vitam» 3. Et ratio etiam suffragatur. Nam providentiae speciali respondet ex parte Dei gratia specialis. Atqui praedestinatio est providentia specialissima Dei erga praedestinatos, cui respondet perseverantia finalis veluti propria exeeutio seu proprius effectus. Ergo etiam pro parvulis et amentibus ante usum rationis decedentibus in gratia, haec finalis perseve- ' Sap. 4, 10-11, 14-15. ·’ Cf. S. Augustinum, De praedestinatione Sanctorum, cap 14, nn 26-29, ML. 44, 979-981; Epistola 226, n. 4 in fine (Hilarii ad Augustinum), ML. 33, 1009. ’ De Civitate Dei, lib. ΧΙΓΙ, cap. 4, in fine. ML. 41,379. 566 0 I r 0 C w ft ft tn ft L. I. Q. CIX: De necessitate gratiae in specie rantia mere passiva est specialissimum donum Dei. Prima ergo ratio pro perseverantia activa, valet etiam pro passiva parvulorum. Huiusmodi ergo gratia actualis efficax perseverantiae passivae, est: 1) ex sola gratia operante Christi redemptoris; 2) impedit possibilitatem peccandi, non conferendo usum rationis; 3) conferens mortem antequam peccatum surgere possit. B. Pro angelis et homine innocenti 584. conclusio: Perseverantia finalis activa pro bonis an­ gelis perseverantibus est eiusdem rationis vel essentiae ac per­ severantia finalis activa hominum reparatorum finaliter active perseverantium, et consequenter indiget speciali auxilio effica­ ci Dei ad finaliter active perseverandum. 585. Probatur. Ubi est idem finis ultimus obtinendus, et eadem gratia Dei per quam oblinetur, et eadem praedesti­ natio Dei qua efficaciter et infall ibi liter ordinantur et diri­ guntur in finem tam angeli quam homines, ibi eadem etiam specie vel essentia debet esse finalis perseverantia, quae ex his omnibus resultat. Atqui revera pro angelis et hominibus qui salvantur idem est finis utlimus, eadem divina filiatio, eadem providentia specialis seu praedestinatio. Ergo et ea­ dem est essentialiter eorum perseverantia finalis activa. Differentia quidem aliqua quae inter illos exsistit, est mere materialis et psychologica, sicut et relative ad gratiam el alias virtutes infusas, quae quodammodo recipiuntur ad modum recipientium, at formaliter sunl essentialiter idem. Et in hoc sensu valent quae dicebat Augustinus quod pri­ mus homo et angeli acceperunt a Deo adiutorium sine quo non ad perseverandum, non vero adiutorium quo, idest, an­ geli peccatores acceperunt illud auxilium ad finaliter perse­ verandum el primus homo ad perseverandum in innocentia Art. 10; Ad perseverantiam finalem 567 accepta, at insuper angeli stantes el Adamus post lapsum acceperunt adiutorium quo finaliter perseverarent, quod est gratia efficax elicita a praedestinatione. Sicut ergo relate ad actus salutares volendos vel exequendos per vires naturae, eadem erat conditio angelorum et ho­ minum, ut vidimus articulo 2, ita etiam relate ad perseve­ rantiam finalem eadem est ratio necessitatis gratiae specia­ lis pro utrisque; quia sicut mors in statu actuali pendet ex solo Deo, ita etiam in statu innocentiae et pro angelis ulti­ mum instans viae pendebat ex solo Deo, el nullo modo ex libera determinatione angeli vel hominis; el sic secunda ra­ tio pro praedestinatione activa hominis lapsi prout respicit velle, plenum valorem habet pro istis; semper enim velle in statu viae tam in angelis quam in homine est variabile seu vertibile in bonum et in malum. Quia ergo est gratia elevans et non mere sanans, egent illa sicut pro ceteris actibus salutaribus; nam actus perseve­ randi est maxime salutaris. Huiusmodi ergo gratia actualis efficacissima est: 1) impe­ diens vigorem aliorum angelorum tentantium; 2) firmans et roborans erorum voluntatem. § IV SOLVUNTUR DIFFICULTATES 586. Obiectio prima, et secunda. Perseverantia aut est virtus aut dispositio quaedam minor virtute. Atqui homo iuslus non indiget nova gratia ad habendas virtutes infusas vel dispositiones virluosas correspondentes, quae sunt natu­ rales sequelae gratiae, et simul tempore cum gratia infun­ duntur. Ergo homo iustus non eget nova gratia ad perseve­ rantiam habendam. 587. Respondetur. Distinguo mai.: Perseverantia est vir­ tus vel dispositio quaedam minor virtute, perseverantia 568 W o 8 § * § * to to L. 1. Q. CIX: De necessitate gratiae in specie mere et vere potentialis, concedo; perseverantia actualis, quae est vera perseverantia finalis, nego. Concedo min. et nego consequens et consequentiam. Solutio patet ex dictis. Ad perseverantiam mere et vere potentialem, si consideretur ut in actu primo, sufficit gratia habitualis sola prout secum fert virtutes infusas; si vero con­ sideretur ut in actu secundo, requirit insuper gratiam quam­ dam actualem communem onnibus iustificatis, quae est gra­ tia sufficiens ad bene agendum et malum vitandum, non so­ lum in ordine boni honesti, sed et in ordine boni salutaris. Sed ad perseverantiam finalem actualem et effectivam, ulte­ rius requiritur gratia efficax specialis quae proprie respon­ det paredestinationi. 588. Ohiectio tertia. Maius est donum quod Christus dat homini reparato quam donum Dei quod perdidit Adam pec­ cando’. Atqui Adam peccando perdidit donum perseveran­ tiae potentialis, quod a Deo in prima sui conditione accepe­ rat. Ergo Christus homini reparato in ipsa reparatione plus restituere debet, scilicet non solum perseverantiam poten­ tialem, sed etiam actualem; et sic ad perseverantiam fina­ lem actualem homo reparatus non eget novo auxilio gratiae actualis. 589. Respondetur. Distinguo mai.: Maius est donum quod Christus restituit homini lapso et reparato quam quod Adam peccando amisit, extensive, nego; intensive, subdistin­ guo: pro omnibus reparatis, nego; pro quibusdam tantum, scilicet pro praedestinatis, concedo, praesertim in futura vita. Concedo min. et nego consequens et consequentiam. Revera donum quod Adam acceperat, transmittendum erat omnibus hominibus absque exceptione, sicut modo tra­ Rom. 5, 15. Ari 10: Ad perseverantiam finalem 569 ducitur peccatum originale; donum vero Christi de facto so­ lum datur iustificatis per Christum, qui non sunt omnes ho­ mines, licet ad omnes possit extendi. Et his quibus datur, datur saltem cum gratia sufficienti ut possint perseverare, sicut datum fuit primo parenti, cui tamen facilius erat cum tali gratia perseverare de facto quam nos modo possumus, porpter defectum concupiscentiae et aliorum vulnerum pec­ cati, ut optime notat S. Doctor1. Unde ex hac parte, adhuc homo reparatus est in peiori conditione quam Adam inno­ cens. Sed homo reparatus praedestinatus, est in longe meliori conditine quia prae Adamo innocenti ad innocentiam con­ servandam, accipit gratiam efficacem ad finaliter active perseverandum. Quod quidem S. Doctor confirmat ex verbis Augustini: «Nunc autem per gratiam Christi, multi acci­ piunt et donum gratiae quo perseverare possunt, et ulterius datur quod perseverent de facto* 2. Et sic ubi abundavit delic­ tum, superabundavit et gratia. Ex quibus omnibus apparet quanta sit necessitas gratiae Dei ut finem nostrum ultimum consequi de facto valeamus, et quam sapienter confutaverit S. Doctor naturalismum pelagianum. FINIS LIBRI PRIMI ' S. Thomas, I-II, 109. 10 ad 3. 2 S. Avgustinus, De correptione et gratia, cap. 12, n. 34. ML. 44. 937.