EDICION DE LAS OBRAS COMPLETAS DE SANTIAGO RAMIREZ, Ο. P. BIBLIOTECA DE TEOLOGOS ESPANOLES 40 ΤΟΜΟ IX r c 1 < I BIBLIOTECA DE TEOLOGOS ESPANOLES JACOBUS M. RAMIREZ, O.P. ■Λ , • * • a, V 4 « DE GRATIA DEI IN III SUMMAE THEOLOGIAE DIVI THOMAE EXPOSITIO (QQ. CIX-CXTV) ** Editio praeparata a Victorino Rodrîguez, O.P. EDITORIAL SAN ESTEBAN SALAMANCA, 1992 Nihil obstat: Fr. Armandus Bandera, O.P. Fr. Petrus Arenillas, O.P. Imprlmi potest: Fr. Joannes Josephus de Leôn Lastra, O.P. Prior Provincialis Provinciae Hispaniae Mairiti, 18 decembris 1991 r t 1 < i ® Editorial San Esteban, 1992 Apartado 17 - Salamanca (Espana) ISBN; 84-87557-04-X Ob,a coœpfaa ISBN: 84.87557-41-1 Tomo IX Deposito Legal: S. 33-1974 Printed ind Spain Imprenta Calatrava, S.C L Polie Fl u !------- ----- --------------'8' EIMon,a|v°.Sa|amanv;, |992 QUAESTIO CX DE GRATIA DEI QUANTUM AD EIUS ESSENTIAM 1. In hac quaestione S. Doctor considerat causam quasi formalem gratiae, prout indicavimus in Introductione ad to­ tum tractatum de gratia. Et quia gratia, ut modo videbimus, est forma quaedam, eius essentia maxime consistit in hac causa quasi formali, licet non possit bene penetrari eius na­ tura non consideratis aliis causis. Notat autem sapienter Goudin quod «cum gratiae pro­ prius effectus sit hominem Deo perfecte unire, duobus modis gratia spectari potest: primo, quoad suam entitatem; secun­ do, quoad suum terminum, qui est Deus nobis unitus et com­ municatus. Theologi scholastici gratiam primo modo maxi­ me spectarunt...; at vero Sancti Patres maxime gratiam posteriori modo considerant, ut scilicet per eam Deus nobis datur et unitur modo quodam ita excellenti ut non sit com­ prehensibilis cogitatione, sed venerabilis fide, ut loquitur Fulgentius, lib. II ad Trasimen. cap, 19» '. Attamen theologi non omnino neglexerunt adspectum termini gratiae, ut ex dicendis apparebit. Ut ergo inquisitio de essentia gratiae rite instituatur, no­ tandum est gratiam Dei essentialiter esse ens supernalurale et ordinis plane divini, ut ex dictis in quaestione praecedenti constat. Consequenter, essentia eius potest determinari sub duplici respectu: primo, sub respectu entis vel quatenus est 1 Goudin, Tractatus Dogmatici, De gratia, q. 4, art. 4, edit. Dummurmulh, t. II. p. 247. 578 L. Π, 0 CX: DE ESSENTIA GRATIAE ens quoddam; secundo, sub respectu supematuralitatis vel quatenus est ens ordinis divini, nam sub hoc respectu dicit ordinem quemdam immediatum ad terminum cius, qui est Deus. Itaque quaestionem istam distribuimus in duo capita, in quorum primo considerabimus essentiam gratiae quatenus est ens quoddam; in secundo vero, quatenus est ens ordinis divini. P c l i 1 I ( i CAPUT I DE ESSENTIA GRATIAE QUATENUS EST ENS QUODDAM 2. Prologus. Hoc est quod directe considerat S. Doctor in tota ista quaestione. Supponit autem S. Doctor quod gratia realiter exsistit, quia rcaliter est homini necessaria ex divina institutione ut finem suum ultimum supernaturalem conse­ quatur, ad quem a Deo destinatus est, et ut sanetur a cineri­ bus suis, et Deus in necessariis non deficit. Haec est ergo conclusio finalis totius quaestionis praecedentis: gratia Dei realiter exsistit seu est ens reale. Consequenter in hac quaestione praesenti S. Doctor totus est in inquirendo cuiusmodi sit hoc ens seu quid sit hoc ens quod appellatur gratia. Ad quod videndum, necesse est determinare in qua cate­ goria entis collocetur, saltent reductive. lam vero, pro theologo, ens reale immediate et adaequate dividitur in ens increatum et in ens creatum, et consequenter statim inquirit S. Doctor utrum gratia reducatur ad catego­ riam entis increati, quod est ipse Deus, vel ad categoriam en­ tis creati (art. 1). Dato autem quod sit ens creatum, cum hoc dividatur immediate in substantiam et accidens, quaerit sta­ tim utrum sit de categoria substantiae vel de categoria acci­ dentis (art. 2, ad 3). Et cum sit accidens, consequenter inves­ tigat in qua categoria accidentis inveniatur, concludens esse in categoria qualitatis, et quidem in prima specie qualitatis, quae est habitus (art. 2). Sed habitus potest esse et operat i vus et en (itat i vus, etiam in ordine boni, et habitus operativus bonus est virtus; unde 580 L. Π, Q. CX: De ESSENTIA GRATIAE quaerit consequenter utrum gratia sit habitus operativus, idest virtus, an habitus entitativus (art. 3). Et inde finaliter concludit proprium subiectum eius, quod est ipsamet essentia animae prout a potentiis contradistinguitur (art. 4). Constat ergo quam perfecte et acute S. Doctor venetur definitionem gratiae. Attamen, non mere dia­ lectice procedit, sed examinans diversas positiones theologo­ rum sui temporis, positionem scilicet Magistri Sententiarum in art. 1; Bonaventurae et aliorum theologorum tendendae augustinianae in art. 3 et 4; aliorum etiam de quibus in pro­ prio loco, in art. 2 *. Art. 1.-Utrum gratia ponat aliquid in anima i’, ci 1) d n n c c i I ( l < 1 3. S. Thomas in hoc articulo discutit sententiam Magis­ tri Sententiarum, iuxta quem gratia sanctificans est caritas et caritas est ipse Spiritus Sanctus, qui immediate movet iustos ad exercenda opera caritatis absque ullo habitu vel qualitate intermedia recepta in anima ’. Oua in re Magistro quodam­ modo praeierant Paschasius Radbertus, Guillelmus a S. Theodoro, Hugo a S. Victore, Martinus Legionensis et alii \ et postea videtur eum sequutus fuisse Fishacre4. Sed ope oppositionis scholae porretanorum, sat cito haec positio fuit derelicta, et circa medietatem saeculi ΧΠΙ communiter reiciebatur ut falsa. Modernis temporibus quidam theologi semirationalismo infecti, ut Hermes, Kuhn et Stattler, eam restituere conati sunt. Similem doctrinam, licet ex alio capite et alia ratione, tra­ diderunt ex una parte pelagiani rigidiores, qui initio solam gratiam externam admississe videntur, scilicet solam revela- ' Cf. IU. q. 69. a. 6. 2 Petrvs Lombardes, / Sent. dist. 17. 1 Ct. A. Lamdgraf, Anfange enter Lettre von Concursus sintultaneus in XIII Jahrhundert, apud -«Recherches de théologie ancienne et médiévale», 1929, avril, pp. 202-228. 4 Ibidem. Cap 1, Ari 1: Est quid reale creatum 581 tioncm exteriorem et bonum exemplum Christi; ex alia vero lutherani et calvinistae, qui solam iustitiam extemam seu mere imputativam absque vera deletione peccatorum et inte­ riori renovatione admittebant. SOLUTIO QUAESTIONIS Gratia Dei qua iustificatur homo est quid reale creatum in eo exsistens. Est propositio Je fide catholica. 4. CONCLUSIO: 5. Probatur. A) Ex doctrina Ecclesiae. Concilium Tridentinum docet quod «iustificatio impii non est sola peccatorum remissio, sed et sanctificatio et renovatio interioris hominis per voluntariam susceptionem gratiae et donorum, unde ho­ mo ex iniusto fit iustus et ex inimico amicus, ut sit heres se­ cundum spem vitae aeternae» '. Et addit statim quod unica formalis causa eius est «iustitia Dei, non qua ipse iustus est, sed qua nos iustos facit, qua videlicet ab eo donati renovamur spiritu mentis nostrae, et non modo reputamur, sed vere iusti nominamur et sumus, iustitiam in nobis recipientes unus­ quisque suam, secundum propriam cuiusque dispositionem et cooperationem» 2. Docet quoque hanc iustitiam qua iustificantur homines diffundi in cordibus eorum atque ipsis in­ haerere \ Unde concludit: «Si quis dixerit homines iustificari vel so­ la imputatione iustitiae Christi vel sola peccatorum remissio­ ne, exclusa gratia et caritate, quae in cordibus eorum per Spiritum Sanctum diffundatur atque illis inhaereat, aut etiam gratiam, qua iustificamur, esse tantum favorem Dei, A. S.» 4. Constat ergo gratiam qua iustificamur non esse eandem ac iustitiam qua Deus ipse iustus est, sed realiter ab ea dis- Concilium Tridentinlm, ses. 6, c. 7, Denz. 799. Ibid. Ibidem, Denz. 800. Ibidem, can. 11, Denz. 821. 582 L. II. Q. CX: DE ESSENTIA GRATIAE tinclam el esse quid creatum, utpote qua Deus nos formaliter iustos facil, quae videlicet recipitur in nobis et sanctificat nos el interius nos renovat et realiter diffunditur in cordibus nos­ tris eisque inhaeret, ita ut non solum reputemur et nomine­ mur, sed etiam vere et realiter iusti simus. 6. B) Ex Sacris Litteris. Sacrae Litterae appellant gra­ tiam Dei qua iusti sumus vitam, semen, pignus hereditatis, sigillum in nobis impressum, regenerationem, novam creatu­ ram, creationem, imaginem Christi in nobis impressam. At­ qui haec omnia talem realismum praeseferunt, ut indicent inesse nobis quid reale et divinum quo iusti vere nominemur et simus. Ergo gratia Dei qua iustificatur homo est quid reale creatum in eo exsistens. Maior, ubi unice stat difficultas, constat pluribus textibus Scripturae. a) Appellatur vita: «Ego veni ut vitam habeant et abundatius habeant» «gratia Dei vita aeterna» 2; vita autem est quid immanens viventi. b) Appellatur fons aquae vivae salientis in vitam aeter­ nam, quam promiserat Deus per os Ezechielis Prophetae his verbis: «Et effundam super vos aquam mundam et mundabi­ mini ab omnibus inquinamentis vestris et ab universis idolis vestris mundabo vos; et dabo vobis cor novum et spiritum novum ponam in medio vestri, et auferam cor lapidum de carne vestra et dabo vobis cor carneum» '. Et Christus imple­ vit dicens: «Qui autem biberit ex aqua quam ego dabo ei, non sitiet in aeternum; sed aqua quam ego dabo ei, fiet in eo fons aquae salientis in vitam eternam» 4. c) Semen Dei, quo ex Deo nati sumus et quo filii Dei vere nominamur et sumus: «Omnis qui natus est ex Deo, pecca- ' 2 ’ 4 Joan. 10,10. Rom. 6,23. Eztch. 36, 25-26. Joan. 4. 13-14. Cap I, Ari 1: Est quid reale creatum 583 turn non facit, sed semen ipsius in eo manet» ', el per earn facti sumus filii Dei2* . d) Sigillum Dei in nobis impressum et pignus hereditatis aeternae: «Qui et signavit nos et dedit pignus hereditatis in cordibus nostris» \ e) Regeneratio et renovatio in Christo lesu, per oppositio­ nem ad mortem quam incurrimus ex Adam: «Cum autem be­ nignitas et humanitas apparuerit Salvatoris nostri Dei, non ex operibus iustitiae quae fecimus nos, sed secundum suam misericordiam salvos nos fecit per lavacrum regenerationis et renovationis Spiritus Sancti, quem effudit in nos abunde per lesum Christum Salvatorem nostrum ut, iustificati gratia ip­ sius, heredes simus secundum spem vitae aeternae» 4*; «ita et vos exsisti mate vos mortuos quidem esse peccato, vi\entes autem Deo in Christo lesu Domino Nostro» «consepulti enim sumus cum illo per baptismum in morte, ut quomodo Christus surrexit a mortuis per gloriam Patris, ita et nos in no­ vitate vitae ambulemus» 6. Et quidem iste textus omnino efficax est contra protestantes. Nam nova vita Christi per gratiam rege­ nerationis et renovationis, contraponitur morti quam contraxi­ mus ex Adam, non quocumque modo, sed superabundant!, ut ait Paulus ad Rom. 5, 5 et 17. Atqui, testibus protestant ibus verum et reale peccatum contraximus ex Adam et hoc pecca­ tum manet in nobis. Ergo multo magis veram et realem vitam accipimus ex incorporatione ad Christum, sicut palmites ex in­ corporatione ad vitem, et quidem superabundanter. f) Per gratiam Dei sumus nova creatura: «Ipsius enim su­ mus factura, creati in Christo lesu» 7; «si qua ergo in Christo ' 4 4 ' 6 7 / Joan. 3, 9. Joan. 1,12. // Cor. 1,22. Til. 3. 4-6. Roni. 6. I 1. Rom. 6, 4. Eph. 2. 10. L. II. Q. CX: De essentia gratiae 584 nova creatura, vetera transierunt» «in Christo enim lesu neque circumcissio aliquid valet neque praeputium, sed nova creatura» 2. Quam novam creationem postulabat David, quando orabat Deum: «Cor mundum crea in me, Deus, et spiritum rectum innova in visceribus meis» 3. g) Et per hanc novam creationem efficimur confratres Christi, portantes eius imaginem, et consortes divinae naturae: «Nam quos praescivit et praedestinavit conformes fieri imaginis Filii sui, ut sit ipse Primogenitus in multis fratribus» 4; «igitur si­ cut portavimus imaginem terreni (Adami), portemus et imagi­ nem coelestis (Adami = Christi)» 5; quia «maxima et pretiosa promissa nobis donavit, ut per haec efficiamur divinae consortes naturae»b. Quam doctrinam plenam realismo evolvunt Patres, spe­ cialiter graeci cappadociani, sed ab eis citandis, brevitatis causa, supersedemus. p < 7. C) Ratione theologica duplici, scilicet ex dictis in tota quaestione praecedenti, et ex proprio medio huius articuli. C d il 1 ( 5 ' a) Ex dictis in tota quuestione praecedenti. Eiusdem ra­ tionis est necessitas gratiae ad volendum et operandum bonum tam naturale quam supematurale et vitandum malum contrarium, et perseverandum in utroque usque ad finem vitae inclusive sicque vitam aeternam consequendam, et gratiae quae a Deo nobis datur ut haec necessitas sublevetur, quia eiusdem rationis est privatio doni ex qua oritur necessi­ tas, et forma doni qua tollitur necessitas illa. Atqui necessitas gratiae supcrnaturalis est realis et physica ad ea omnia, et quidem creata; quia Deus ipse nullam habet necessitatem seu indigentiam. Ergo et gratia quae datur ad tollendam talem 1 : ’ 4 5 * II Cor. 5. 17. Gal. 6. 15. Psalm. 50. 12. Rom. 8,29. I Cor. 15.49. Il Petr. 1.4. Cap I, Art 1: Est quid reale creatl m 585 necessitatem et sublevandam talem impotentiam, est realis et physica et creata seu inhaerens nobis. b) Ex proprio medio huius articuli. Ubi notandum est quam acute et profunde S. Thomas arguat contra positionem Magistri Sententiarum, proponens argumentum biceps, idest simul validum et efficacissimum tum ad hominem, tum simpliciter. Dixerat enim Magister quod gratia Dei nihil aliud erat quam amor seu dilectio Dei supcrnaturalis seu specialis erga nos, et quod nihil reale poneret seu causaret in nobis. Contrarium autem ostendit S. Doctor hoc argumento. Dilectio supcrnaturalis Dei erga homines ponit aliquid re­ ale creatum supernaturale in hominibus, quod est et dicitur gratia. Atqui datur de facto dilectio supcrnaturalis Dei erga homines, ut concedit Magister Sententiarum et simpliciter constat ex revelatione. Ergo et de facto datur in hominibus dilectis a Deo dilectione supernatural! aliquid reale creatum et supernaturale, quod est et dicitur gratia. Maior constat ex ipsamet natura amoris seu dilectionis divi­ nae. Ita enim se habet amor Dei erga bonum creaturarum quas amat, sicut se habet divinus intellectus erga veritates creatas quas intelligit. Atqui intellectus divinus inlelligendo non supponit veritates creatas praeexistentes, sed ponit vel causai eas, eo quod intellectus divinus non est passivus si­ cut noster. Ergo similiter voluntas divina amans res non supponit bonitatem qua allidatur ad diligendum, sed ponit bonitatem seu profundit bonitatem in rebus quas amat. Et sicut est amor Dei seu bonum quod Deus vult creatu­ rae, ita est bonum quod in ea causal seu ponit vel profundit, nempe bonum naturae, si sit amor naturalis seu generalis ad omnes res creatas; bonum vero supernaturale seu gratiae, si sit specialis propter finem specialem ad quem destinat quas­ dam creaturas, nempe propter finem supernaturalem '. Optime ergo S. Doctor concludit quod positio Magistri Sententiarum oritur αν anthropomorphisme), quia iudicat de Cf. S. Thomam, I, 20. 2. 586 L. IL 0. CX: De essentia gratiae dilectione Dei erga creaturas sicut de dilectione hominis, quae causatur a bonitate praeexistente, idest supponit boni­ tatem in re diligibili et non ponit bonitatem ipso facto dilec­ tionis. «Per hoc autem excluditur -inquit- opinio quorum­ dam dicentium quod gratia Dei nihil in homine ponit, sicut nihil in aliquo ponitur ex hoc quod dicitur gratiam regis ha­ bere, sed solum in rege diligente. Patet ergo eos fuisse decep­ tos ex hoc quod non attenderunt differentiam inter dilectio­ nem divinam et humanam; divina enim dilectio est causativa boni quod in aliquo diligit, non semper autem humana» '. §n SOLVUNTUR DIFFICULTATES l’ 8. Obiectio prima. Ita dicitur aliquis habere gratiam Dei sicut dicitur habere gratiam hominis. Atqui per hoc quod ali­ quis dicitur habere gratiam hominis nihil ponitur in eo, sed mera acceptatio ex parte alterius hominis. Ergo similiter per hoc quod quis dicitur habere gratiam Dei nihil ponitur in eo, sed est mera acceptatio divina in Deo exsistens. d r i 1 I 9. Respondetur. Distinguo mai.: Ita dicitur quis habere gratiam Dei sicut dicitur habere gratiam hominis, per aequiparantiam vel univocitatem ex utraque parte, nego; per meram similitudinem vel analogiam inter utramque accep­ tionem gratiae, concedo. Contradistinguo min.: Per hoc quod quis dicitur habere gratiam hominis nihil reale ponitur in homine grato, nihil ponitur efficienter primo, concedo; nihil ponitur obiective seu praesuppositive, nego. Et nego consequens et consequetiam. Gratia sumpta pro benevolentia semper exigit aliquod bo­ num in eo quod diligitur, tam ex parte Dei quam ex parte ho­ minis, sed differenter; quia in dilectione Dei bonum illud non supponitur obiective, sed ponitur efficienter, eo quod dilectio III Contra Gent, cap 150 in fine. Cap I, Ari 1: Est quid reale create m 587 Dei est efficax et pure activa, at in dilectione hominis praesupponitur aliquod bonum ex toto vel ex parte, eo quod dilec­ tio humana non est de se productiva sui obiecti, sed passive se habet ad illud. Semper ergo verum est quod omnis dilectio exigit aliquid reale in obiecto eius dilecto, sed divina ponit primo illud, dum humana primo supponit, licet postea possit aliquid effi­ cienter ponere. 10. Obiectio secunda. Sicut anima est vita corporis, ita Deus est vita animae per gratiam suam. Atqui anima est vita corporis immediate per seipsam. Ergo et Deus est vita ani­ mae immediate per seipsam, et consequenter nihil creatum cadit medium inter Deum ct ipsam animam, quod possit dici gratia Dei. 11. Respondetur. Distinguo mai.: Sicut anima est vita corporis, ita Deus per gratiam suam est vita animae, univoce seu in eodem genere causae, nego; analogice seu in diverso genere causae, concedo. Concedo min. et nego consequens et consequentiam. Anima est vita corporis vita substantiali et in genere cau­ sae formalis, et consequenter vivificat corpus immediate per seipsam, absque gluttino quodam seu vinculo intermedio; sed Deus vivificat animam vita accidentali et solum in genere causae efficientis, et ideo necessarium est ut cadat medium inter Deum vivificantem et animam vivificatam, nempe for­ ma quaedam accidentalis a Deo causata, quae recipitur in anima et eam supernaturaliter vivificat in genere causae for­ malis vita quadam accidentali, sicut causa efficiens informat subiectum per formam quam in eo causal, non immediate per seipsam. Deus enim non potest gerere vices causae materialis aut formalis alicuius creaturae, quia tunc Deus esset pars intrin­ seca et essentialis creaturae et in compositionem eius veni­ ret, quod est pantheisticum, ut probatur in 1. q. 3, art. 8; sed solum potest vices gerere causae extrinsecae primae, scilicet 588 L. Π, 0. CX: DE ESSENTIA GRATIAE efficientis, finalis et exemplaris. lam vero inter causas istas extrinsecas et terminum finalem earum, cadit forma media, quae ab eis causatur ut terminus finalis quo, constituens for­ maliter terminum formalem qui. Sic ergo anima est vita cor­ poris vita naturali et substantiali et quidem immediate in ge­ nere causae formalis; sed Deus est vita animae vita supernatural! et mere accidentali et solum mediate in genere causae efficientis. 12. Obiectio lenia. Gratia Dei est remissio peccatorum. At­ qui remissio peccatorum nihil ponit in anima, sed est mera non imputatio ex parte Dei. Ergo gratia Dei nihil ponit in anima. P t r 1 ' I 13. Respondetur. Distinguo mai.: Gratia Dei est remissio pec­ catorum, unice et semper, nego; etiam et aliquando, concedo. Nego min. et conclusionem. Gratia Dei non semper est remissio peccatorum, sed so­ lum quando recipitur in peccatore; potest enim gratia recipi in innocente, sicut in Adamo ante peccatum et in angelis et in Christo lesu et in Beata Virgine. Quando vero recipitur in peccatore, sicut sumus ceteri post peccatum Adami, gratia Dei semper importat remissionem peccatorum, nempe vel originalis sicut in baptismo parvulorum, vel actualium sicut in adultis; at non unice, quia, ut vidimus ex Concilio Tridentino, gratia importat ulterius in­ teriorem renovationem et sanctificationem, idest, non est me­ ra remotio culpae, sed insuper dat novam vitam positive. Praeterea, ut bene notat S. Doctor in fine responsionis, «etiam remissio peccatorum non fit sine aliquo effectu divini­ tus in nobis causato», quia justificatio impii est «translatio ab eo statu in quo horno nascitur filius primi Adae, in statum gratiae et adoptionis filiorum Dei per secundum Adam, lesum Christum, Salvatorem nostrum» *. Apparet ergo quod obiectio deficit ex omni parte. Concilium Tridentini m. Ses. 6, c. 4, Denz. 796. Cap. I, Art. 2: Esroi.alitas ammae 589 Art. 2.-Utrum gratia sit qualitas animae 14. Dato ergo quod gratia sit ens reale creatum exsistens in homine i usto, consequenter oportet determinare in qua categoria entis realis creati inveniatur, saltem per quamdam re­ ductionem. Et quia ens reale creatum immediate dividitur per substantiam et accidens, inde statim quaeritur utrum gratia Dei sit substantia vel accidens; quod si sit accidens, quodnam ex novem praedicamentis accidentis. §1 RESOLUTIO QUAESTIONIS 15. CONCLUSIO PRIMA: Gratia Dei non est substantia, sed accidens. Gratiam Dei esse de genere substantiae, licet sit ens crea­ tum, videtur docuisse versus finem saeculi XVI loannes Vin­ cendus, Asturicensis, Ο. P., in suo opere De habituali Christi Salvatoris nostri sanctificante gratia (Romae 1591 ), et circa fi­ nem saeculi XIX Dominicus Palmieri, S. .1., in opere pio ma­ nuscript© De gratia habituali. Isti enim auctores videntur di­ cere quod gratia sanctificans non differt realiter seu ut res a re ab ipsa essentia animae et potentiarum eius, sed solum esse velu t i modum quemdam earum. Ita referunt Suarez, pro loanne Vicentio ‘, et Beraza, pro Palmieri ?. Contrarium tamen docetur communiter a theologis cuiusque scholae cum S. Thoma \ qui etiam dicunt censura dignam esse positionem illam. «Assero-ait Suarez-rem esse certissimam et quae sine magno errore in dubium revocari non potest», quod gratia Dei rc et ratione distinguatur ab es­ sentia animae eiusque potentiis 1 2*4. «Affirmativa autem sentenlia-quod scilicet gratia Dei sit de genere accident i s-adeo com­ munis est, ut oppositum sentire censuram mereatur» 5. 1 2 ’ 4 5 F. Suarez, De gratia, Lib. VI. cap. 15, n. 2. Beraza, De gratia Christi, n. 746. Cf. S. Thomam, hic ad 2. F. Si Arez, loc. cit. n. 8. t. 9, p. 234a. Gotti, De gratia, q. 3. dub. 2, & 1. η. I, edit. cit. t. IV, p. 149a. 590 L. II. 0. CX: DE ESSENTIA GRATIAE 16. Probatur prima pars (Gratia non est substantia). Si gratia Dei esset substantia, aut essel substantia secundum se et absolute sumpta, aut substantia reductive ad substantiam animae nostrae, aut substantia unita nostrae animae. Atqui nihil horum dici potest. Ergo gratia Dei nullo modo potest esse substantia. Maior palet ex sufficienti enumeratione substantiae com­ paratae ad animam nostram, quia necessario debet esse vel autonoma et independens, vel in eam conversa, vel ei unita. Minor vero, ubi unice stat difficultas, probatur per partes: ( t i ' a) Non est essentialiter aliqua substantia autonoma. Nam cui essentialiter conveniunt proprietates accidentis et essen­ tialiter repugnant proprietates substantiae non est essentiali­ ter substantia. Atqui gratiae essentialiter conveniunt proprie­ tates accidentis et essentialiter repugnant proprietates substantiae; nam proprium accidentis est informare subiectum et inhaerere subiecto et esse in subiecto: hoc autem con­ venit gratiae secundum doctrinam fidei item, gratiae con­ venit intendi et remitti vel suscipere magis et minus 1 2: substantiae vero repugnat intendi et remitti. Ergo gratia non est essentialiter aliquid de genere substantiae secundum se sumptum. Praeterea, gratia Dei, quae est quid creatum in homine iusto, est essentialiter supernaturalis. Atqui substantia creata essentialiter supernaturalis est impossibilis, ut probari solet in 1, q. 12, a theologis. Ergo impossibile est ponere gratiam Dei esse essentialiter de genere substantiae. b) Neque potest esse substantia quaedam reducta ad subs­ tantiam hominis iusti. Aut enim esset lota substantia vel na­ tura humana hominis iusti, aut pars naturae substantialis, nempe materia vel forma, aut denique actus vel terminus na- 1 C( Conciulm Viennense, Denz. 483; Concilium Ttridentinum. Ses. 6, c. 7, Denz 800. 2 Ct. Concilium Tridentwum. Ses. 6, c. 10, Denz. 803; can. 24. Denz. 834; can. 33. Denz. 843. Cap. 1, Art. 2: Esi ot alitas animae 591 turae, nempe subsistentia vel exsistentia naturae. Atqui nihil horum dici potest. Nam haec omnia sunt essentialiter ordinis naturalis veluti constitutiva naturae humanae, ut tota natura et partes essentiales naturae; aut veluti debita naturae et connaturaliter sequentia naturam completam, ut subsistentia et exsistentia. Atqui gratia Dei est essentialiter ordinis superna­ turalis constitutive et insuper est penitus indebita naturae, ut patet ex dictis quaestione praecedenti. Ergo nullo modo gra­ tia potest esse substantia quaedam reducta ad substantiam hominis iusti ’. Unde adnotator ad specimen decreti Concilii Vaticani I ait: «Eiusmodi donum permanens et inhaerens, procul dubio ut quidpiam reale ab animae essentia distinctum concipi debet» 2. Adde quod gratia Dei nequit re identificati cum eo quod convenit homini peccatori et coexsistere cum peccato. Atqui tum natura humana lota, tum partes eius essentiales, tum actus ipsius per modum subsistentiae vel personalitatis et ex­ sistentiae, conveniunt homini peccatori et coexsistunt cum peccato mortali, quia peccator non desinit esse, et esse ho­ mo, ex eo quod peccat. Ergo evidenter gratia Dei nequit esse substantia, quasi de substantia vel essentia hominis exsis­ tens. c) Nec demum potest esse substantia unita animae iusti. Aut enim ei uniretur accidentali ter, aut substantialiter. Si accidentaliter, tunc inter ipsam et animam iusti caderet acci­ dens medium, quo formaliter anima iusti diceretur Deo gra­ ta, et illud accidens esset praecise ipsa gratia; quod est contra hypothesim: substantialiter autem non potest, quia non in unitate naturae, eo quod esset monophysismus, et sic esset reducta ad ipsam naturam animae, contra ea quae modo dic­ ta sunt; neque in persona, quia nulla res creata potest alie­ nam naturam assumere in unitatem personae, ut probatur in III, q. 3, art. 1.1 1 I II. I 10, 2 ad 2. Schema Decreti Concilii Vaticani /. Mansi. 51, 305. 592 L il, Q, CX: DE ESSENTIA GRATIAE 17. Probatur secunda pars (Est accidens). Patet ex prae­ cedenti per locum a sufficienti divisione. Gratia enim est ens reale creatum in homine iusto exsistens. Atqui ens reale crea­ tum immediate et adaequate dividitur per substantiam et ac­ cidens, et constat gratiam non esse substantiam. Ergo necessario sequitur quod sit de genere accidentis. Gratia non est accidens ordinis coipo re i, sed ordinis spiritualis. 18. CONCLUSIO SECUNDA: 1 < I I 19. Probatur. Gratia Dei est eiusdem speciei in angelis et in homine; insuper in homine, eiusdem speciei est gratia quae manet in anima separata, et quae erat in statu unionis animae et corporis. Atqui neque in angelis neque in anima separata dari possunt accidentia ordinis corporei, cum tam angelus quam anima sint essentialiter pure spirituales. Ergo gratia nequit esse accidens ordinis corporei. lam vero ordinis corporei sunt quantitas, ubi, quando, si­ tus et habitus, nempe quinque genera accidentium. Ergo gra­ tia Dei nequit esse in aliquo ex his quinque praedicamentis accidentalibus. Praeterea, gratia Dei est principium esse divini in nobis et actus humani supernaturalis, ut constat ex dictis quaestione praecedenti. Atqui tam esse divinum quam actus humani supernaturalcs sunt ordinis spiritualis, quia et Deus Spiritus esi ', et actus humani sunt essentialiter actus intellectus et voluntatis, quae sunt potentiae inorganicae seu spirituales; corporeum autem nequit esse radix et principium spiritus, cum sit inferioris conditionis. Ergo gratia Dei nequit esse ac­ cidens ordinis corporei. Inde et Scripturae Sacrae nomine spiritus appellant gra­ tiam, v. gr. «pignus spiritus in cordibus nostris» 2, novitas spiritus \ «circumcissio cordis \n spiritu» 4, «vos in carne non Joan 4, 24. 2 II Cor 1,22 ’ Rom. 7, 6. 4 Rom. 2,29. Cap. I, Art. 2: Est qualitas animae 593 estis, sed in spiritu» ’, et lex gratiae scripta est «non atramento, sed spiritu Dei vivi» 2. Consequenter gratia Dei debet esse in genere relationis vel in genere actionis et passionis vel in genere qualitatis, nam haec quatuor genera accidentium possunt esse non so­ lum ordinis corporei, sed etiam ordinis spiritualis. Esse meram relationem docuerunt ex una parte Protestantes et fere loannes Baconthorp ', qui ponebant jus­ tificationem in mera imputatione seu denominatione e.xtrinseca iustitiae ipsius Dei, quod est idem ac dicere gratiam esse ineram relationem logicam seu rationis; ex alia vero, Eusebius Amort, in sua Theologia Eclectica 4, videtur reducere gratiam Dei ad meram relationem realem, quando dicit quod gratia sanctificans formaliter spectata consistit in «ordine activo animae ad actus supernaturales, impresso a Spiritu Sancto». At istae positiones sustineri non possunt, quas merito Sua­ rez appellat prorsus inintelligibiles, perniciosas ac periculosas '. Gratia Dei nequit esse fonnaliter sen perse primo in categoria relationis. 20. conclusio TERTIA: 21. Probatur. Revera, si gratia Dei esset fonnaliter rela­ tio, aut esset relatio rationis aut relatio realis. Atqui neutrum dici potest. Non mera relatio rationis seu logica, quia haec est merum ens rationis, non ens reale, et tamen constat de fide gratiam esse verum ens reale creatum in homine iusto, ut vidimus ar­ ticulo praecedenti et tota quaestione praecedenti. Neque relatio realis. Vel enim esset relatio transcendentalis vel praedicamentalis. Non relatio transcendentalis, quae deberet esse animae ad Deum prout est in se, quia relatio transcendentalis est idem re cum re relata, et sic gratia esset I 2 Rom. 8. 9. II Cor. 3, 3. Cf. Lange, o. cit. n. 387, p. 284. Cf. Lange, o. cit. n. 389, p. 285. F. Suarez De gratia. lib. VI, cap. 2, n 6, edit cit. t. 9. p. 10b. 594 L. II, Q. CX: DE ESSENTIA GRATIAE idem re cum essentia animae vel potentiarum eius, quod esse falsum vidimus conclusione prima. Neque praedicamentalis, quia relatio praedicamentalis supponit fundamentum reale inter subiectum et terminum eius et quidem eiusdem generis supremi, nempe accidentis, quod necessario est aut quantitas aut qualitas aut actio vel passio; nequit autem fundamentum eius esse quantitas, ut paulo ante dictum est; ergo debet esse qualitas vel actio aut passio, et quidem ordinis supematuralis, et sic illud fundamentum erit per se primo et formaliter gratia, ad quam sequitur relatio quaedam. Gratia ergo est ac­ cidens absolutum spirituale, ad quod sequi potest relatio quaedam realis filiatonis divinae et assimilationis ad Deum et confonmitatis ad filiationem naturalem Christi Icsu, qui est Filius Dei primogenitus, ut paulo supra ex Paulo Apostolo vi­ dimus. Sicut ergo creatura non est formaliter relatio, sed subs­ tantia, ad quam tamen sequitur relatio realis ad Deum ut ad creatorem suum; ita gratia Dei, quae est nova creatura, non est formaliter relatio quaedam, sed forma accidentalis abso­ luta, ad quam sequitur relatio ad Deum ut ad redemptorem et sanctificatorem vel salvatorem. Gratia Dei est formaliter vel reduc­ tive in praedicamento qualitatis. Gratiam Dei non esse qualitatem docuerunt ante Conci­ lium Tridentinum non solum illi theologi qui sententiam Ma­ gistri Sententiarum amplexi sunt, sed etiam illi qui tempore Innocentii III dicebant parvulis non infundi baptismate gra­ tiam et virtutes quoad habitum, quorum positionem postea renovavit Petrus loannes Olivi '. Specialiter vero lulherani deridebant istas qualitates scholasticorum, quos postea imitati sunt Baius et Janscnius. Propter influxum etiam Lutheranorum, et scopo quodam 22. CONCLUSIO QUARTA: 1 Cf INNOCENTIUM m, Maiores Ecclesiae causas, Denz. 410; Concilium Viennense, Denz. 483; Matthaei m de AQUasparta, Quaestiones de gratia, pp. 154-155, nota. Cap. 1, Art. 2: Estqualitas animae 595 apologetico, negaverunt gratiam esse qualitatem Albertus Pighius et canonici colonienses, qui doctrinam scholastico­ rum de gratia veluti qualitate quadam appellant plane com­ ment it i ani. Postea etiam solam gratiam actualem seu per modum motus et impulsionis, reiccla doctrina de qualitate quadam permanenti, tradidit Morinus et partim Vazquez ’, quorum doctrinam renovarunt postea crudiori modo quidam semirrationalistae, ut Hermes, Stattler, Kuhn et alii. 23. Probatur prima pars (Gratia sanctificans, seu qua for­ maliter justificatur homo, est directe et formaliter in praedi­ camento qualitatis), tum auctoritate divina, tum ex ratione theologica. 24. A) Auctoritate divina. a) Ex auctoritate Ecclesiae. Gratiam et virtutes infundi adultis in baptismo quoad habitum et quoad usum vel ac­ tum, proponitur vel supponitur ut certum ab Innocentio III 12*468 et a Concilio Viennensi proponitur etiam ut probabilius quod parvulis etiam infundatur quoad habitum, licet non quoad actum vel usum et pro omnibus gratiam et virtutes quae infunduntur appellat informantes \ Concilim Tridentinum conceptis verbis distinguit inter gratiam excitantem et adiuvantem qua peccator disponitur vel praeparatur ad iustificationem fr, et iustificationem ipsam quae per Spritum Sanctum diffunditur in cordibus eorum qui iustificantur, atque ipsis inhaeret : distinguit etiam inter iustificationem ipsam et actus vel operationes seu usum eius \ 1 1 ’ 4 ’ 6 Cl. Bi.ra/a. De gratia, n. 734. pp. (>75-676, et n 848, pp 752-753. Innocentius in. Denz. 410. Concilium Viennense Denz. 483. Concilium Viennense. Denz. 483. Ibidem. Concilii m Tridentini m. Ses. 6. ce. 5 et 6. Denz, 797. 798. Concilii m Trideniinum. Ses. 6, c. 7, Denz 799. 800; can. 11, Denz. 821. 8 Ibidem, c. 10-11. Denz. 803, 804. 596 L. Π, 0. C.X: De ESSENTIA GRATIAE et affirmat iustitiam conservari posse et debere per nova au­ xilia Dei, ex quibus habetur perseverant ia finalis, quae est magnum Dei donum Atqui haec omnia manifeste indicant gratiam sanctifi­ cantem seu iustitiam esse quid permanens et stabile, contradistinctum a motu dispositionis vel executionis, et conse­ quenter ad modum habitus seu status, imo et conceptis verbis Concilium appellat statum hanc justificationem 12. Er­ go non est mera actio aut passio seu motus cum a motu contradistinguatur-, et consequenter est qualitas. Praeterea, S. Pius V damnavit sequentem propositionem Baii: «iustitia, qua iustificatur per fidem impius, consistit for­ maliter in oboedientia mandatorum, quae est operum iustitia (= actus seu usus vel motus), non autem in gratia aliqua ani­ mae infusa, qua adoptatur homo in filium Dei et secundum interiorem hominem renovatur ac divinae naturae consors efficitur, ut sic per Spiritum Sanctum renovatus, deinceps bene vivere et Dei mandatis oboedire possit» 3. Concilium Moguntinum contra Portestantes et ab Eccle­ sia approbatum (anno 1549), in capite 7 docet: «Cum venia peccatorum homo etiam Dei gratiam et per Spiritum Sanc­ tum una cum fide simul caritatem in corde diffusam ac spem accipit, hisque donis in ipso permanentibus, non iam solum reputatur, sed vere exsistit iustus» 4. Accedit insuper auctoritas Catechismi Romani, qui dicitur Catechismus Concilii Tridentini, eo quod iussu Concilii com­ positum fuit, et editum auctoritate S. Pii V, et ideo potest considerari veluti interpres officiosus seu quasi officialis doc­ trinae Ecclesiae. «Est autem gratia-ait-quemadmodum Tri­ dent ina Synodos ad omnibus credendum poena anathematis proposita decrevit, non solum per quam peccatorum fit re­ missio, sed divina qualitas in anima inhaerens, ac veluti s1 2 ’ 4 Ibidem, c. 13, Denz. 806. Ibidem, c. 4, Dcnz. 796. S. Pitsv Ex omnibus afflictionibus, Denz. 1042. Conciulm Moguntinum Mansi, 32. 1406. Cap. 1, Art. 2: Est qualitas animae 597 plendor quidam et lux, quae animarum nostrarum maculas omnes delet, ipsasque animas pulchriores et splendidiores reddit» *. Denique in Concilio Vaticano / parabatur nova Ecclesiae declaratio, cuius plures redactiones inveniuntur in Actis Con­ cilii 12. Ultima ergo redactio-quarta-huius novae definitionis sic se habet: «Gratiam, quae propter Christi Redemptoris merita donatur, Ecclesia Catholica eiusmodi esse profitetur, per quam non solum a peccati servitute et potestate diaboli libe­ ramur, verum etiam spiritu mentis nostrae renovati, iusti­ tiam et sanctitatem, quam Adam peccando sibi et nobis per­ didit, recuperemus. Neque igitur haec gratia naturae tantum vires reparat, ut per eam adiuti, ad honestatis normam mo­ res et actus nostros plene componere possimus, sed ultra na­ turae terminos ad coelestis hominis, idest Christi imaginem nos transformat in novamque vitam regenerat. In Christo enim lesu elegit nos Deus ante mundi constitutionem et praedestinavit conformes fieri imagini Filii sui, ut sit ipse primogenitus in multis fratribus. Unde hanc nobis caritatem dedit Pater, ut, ex Deo nati, filii Dei nominemur et simus. Qua quidem filiorum adoptione redditum nobis est illud divinae naturae consortium, quod nunc inchoatum per gratiam, aliquando consummabitur in gloria. Spiritu vero filii, quem Deus misit in corda nostra, uncti et sacrati, templum quod­ dam divinae maiestatis efficimur, in quo Trinitas sacrosanc­ ta habitare seque ipsam animae fideli communicare digna­ tur, dicente Christo Domino: "si quis diligit me, sermonen meum servabit, et Pater meus diliget eum, et ad eum venie­ mus et mansionem apud eum faciemus". 1 Cathechismus Romanus. P. II, De Sacramento Baptismi, n. 50, Edit Paris 1912, p. 214. - Cf. Acta Concilii Vaticani I, Mansi, 50. Constitutio Dogmatica de doc­ trina Catholica, cap. 18. col. 73-74.. cum adnotationibus P. Kleutgen (42. 1). col. 117-118; secunda redaclio in schemate reformato constitutionis de lide catholica, cap. 9, Mansi 53, coi. 173-174, cum canonibus (2-3) correspondentibus (coi. 176-177); tertia redaclio secundae constitutionis dogmaticae, cap. 5 (Ibidem, coi. 234) cum canonibus 2-3, coi. 237. L 11. Q. CXl DE ESSEN ΠΑGRATIAE Quare hoc quoque tenendum et ab omnibus Christi fideli­ bus profitendum est, sanctificantem gratiam, non in favore tantum, quo Deus hominem uti gratum acceptet, paratusque sil ad actualis gratiae auxilia largienda, neque in praetereunti­ bus dumtaxat actibus consistere, sed permanens esse donum supeniaturale, quod, divinitus infusum, animae inhaeret tam in adul­ tis justificatis, quam in infantibus baptismate regeneratis. Haec hominis per incarnatum Verbum renovatio, illud est mysterium a saeculis absconditum, quo Deus, quae in primo Adam mirabiliter condiderat, mirabilius in secundo reformavit» *. Unde «si quis dixerit iustificationem non esse nisi remis­ sionem peccatorum, aut gratiam sanctificantem non esse ni­ si favorem, quo Deus hominem tamquam gratum acceptet, paratusque sit ad gratiae actualis auxilia concedenda, a. s. Si quis negaverit gratiam sanctificantem donum esse supematurale permanens et in anima inhaerens, s. s.» 2. Rationem reddit adnotator ad illud caput V, dicens: «Subiicitur distincta paragraphus, qua gratia sanctificans defini­ tur donum esse permanens et animae inhaerens. Hoc quoque in laudato Concilii Tridentini decreto iam ita continetur, ut e theologorum communi sententia sine errore in fide vel etiam sine haeresi negari non possit. Cum nihilominus hodie a pluribus tamquam mera opinio traducatur vel etiam impugnetur, distinctius iam efferendum et inculcandum est» \ 25. b) Ex doctrina Sacrae Scripturae nullo negotio trahi­ tur eadem conclusio. «Atque id-dicit Catechismus Concilii Tridentini, immediate post verba paulo ante citata-ex sacris Litteris aperte colligitur, cum gratiam effundi dicant 1 eamque Spiritus Sancti pignus * soleant appellare» 6. ' Concilium Vatic ani m i Schema constitutionis II de fide catholica cap 5, Mansi, 53,291-292. 2 Ibid., can. 2-3, col. 295. 3 Ibidem, col. 304-305. 4 Tit. 3, 6-7. » Eph. 1, 14: II Cor. 1.22, 5,5. 0 Catechismus Concilii Tridentini, II, P., de baptismo, n. 50, p. 214. Cap. I, Ari. 2: Estocautasaximaf 599 Et vere quidem, nam propium in sensu stricto, quod scili­ cet omni, soli, semper et conversim convenit qualitati, est fundare similitudinem vel dissimilitudinem, ut explicant phi­ losophi post Aristotelem in Categoriis '. Atqui gratia sanctifi­ cans traditur in Sacris Litteris veluti fundans similitudinem cum Deo et /esu Christo, quia per gratiam elIicimur consor­ tes divinae naturae» 12*;lilii Dei adoptivi ex Deo nati, ita ut fi­ lii Dei nominemur et simus 4; conformes imagini Filii sui na­ turalis 5; amici Dei6, et portantes imaginem hominis coelestis qui est Christus lesus, Secundus Adam, de coelo descendens 7* . 10 Ergo gratia Dei sanctificans est vere et formaliter in catego­ ria qualitatis. 26. c) Sancti Patres etiam, licet magis insistant in actio­ ne et effectibus gratiae, ita tamen describunt gratiam sancti­ ficantem ut clare appareat eos illam concipere veluti donum quoddam divinum permanens, et ad modum cuiusdam quali­ tatis. Basilius comparat gratiam ani quae semper quidem praesens est, licet non semper agens seu operans Ambro­ sius appellat eam picturam divinam veritate fulgentem, quam Deus arte sua suprema in animabus nostris expressit, et quae imaginem hominis coelestis repraesentat Hierony­ mus eam vocat signaculum Dei in anima nostra impressum, quo illam recipimus imaginem et similitudinem ad quam in exordio conditi sumus ’°; Augustinus comparat gratiam sanc­ tificantem lacti superabundant!, quae ex visceribus misericor­ diae Dei, gratis et amore datur parvulis in Christo renatis, et 1 Arjstoteles. Categ., cap. 6. n. 25, Edit Didot. I. 16. 33-36. 2 II Petr. 1,4. J loan. 1, 12. 4 I Joatl. 3, 1. ' Rom. 8, 29. 6 loan. 1, 12-13; I Joan. 3, 12; Gal. 3, 26-27; 4. \-7\Rom. 8. 14-17 7 I Cor. 15,49. * S. Basilius, De Spiritu Sancto, cap. 26, η. 61, MG. 32, 179. “ S. Ambrosii s I \aenieron. lib. 6. cap. 7 et S. η 42, ML. 14. 258. η 46. ML. 14, 260 10 S Hieronymus. In Epist. ad Eph. 4, 30. Lib. Ill, ML. 26. 546. L. II. Q. CX. De essentia crahae 600 non solum adultis. «Quid tam significans gratiam quam lac­ tis copia?» «gratia eius significata est nomine lactis et mellis, dulcis et nutritiva est» 2. «Ipse (= Christus Dominus) est mons incaseatus, propter parvulos gratia tamquam lacte nutriendos; mons uber, ad roborandos atque ditandos donorum excellentia; nam et ipsum lac, unde fit caseus, miro modo significat gra­ tiam; manat quippe ex abundantia viscerum maternorum, et misericordia delectabili parvulis gratis infunditur» 3, «Significa­ tur autem gratia lacte; hoc est enim in came gratuitum, ubi mater non quaerit accipere, sed satagit dare: hoc mater gratis dat, et contristatur si desit qui accipiat» 4. Praesertim vero Cyrillus Alexandrinus eam conceptis verbis appellat qualitatem: est qualitas sanctificationis vel potius sanctificatione: εν αγιασμω ποιοτητος 5; est veluti qualitas quaedam deitatis in nobis ma­ nens 6. Non est ergo verum quod Lutherus et Pighius et Morinus dicebant, hoc nomen qualitatis de gratia dictum, esse a scholasticis theologis adinventum. 27. B) Ratione theologica, quam hoc in loco affert S. Thomas, et sumit ut medium conclusionem articuli praece­ dentis: Ita providet Deus homini elevato ad ordinem supernaturalem de mediis proportionalis fini supernatural! obti­ nendo, sicut homini condito in ordine naturali providet de mediis proportionatis ad finem naturalem eius assequen­ dum. Atqui in ordine naturali Deus contulit homini non so­ lum auxilium transiens, sed etiam qualitates permanentes per quas finem naturalem rite assequi posset. Ergo et in ordi­ ne supernatural! Deus homini largitur non solum auxilium transiens, sed et qualitates quasdam supernaturales perma­ nentes, per quas debito modo posit finem supernaturalem obtinere, et istac qualitates sunt gratia sanctificans. > 4 ' 6 S. Aigi.stini s. Sentio 32 in Psalm. 143, cap. 7, n. 7, ML. 38, 199. Sermo 25 in Psalm. 93, 12-13, cap. 1, n. 1, ML. 38, 167. In Psalm. 67. 16, n. 22. ML. 36, 827. In Psalm. 143, n. 2, ML. 37, 1857. S. Cyrillus Alexandrinus. Homilia 10 paschalis, n. 2. MG. 77. 617. In Joann, lib. 9, cap. 1, MG. 74, 260. Cap. I, Art. 2: Est oualitas animae 601 Maior constat ex proportione inter ordinem supematuralem et naturalem, co quod gratia non destruit naturam, sed eam perficit et elevat eique accommodatur. Imo et a fortiori sequitur pro ordine supernaturali, ut S. Doctor innuit; nam haec media congruentia fini oblinendo sunt proprii effectus amoris Dei erga homines, ut constat ex dictis articulo praece­ denti: quanto ergo amor maior est, maius etiam bonum lar­ gitur amato et magis ei providet de necessariis. Atqui amor supernaturalis, ex quo causatur donum gratiae in nobis, est maior et profundior quam amor naturalis, ut per se patet. Ergo plus boni in suo ordine supernaturali Deus confert ho­ mini, quem diligit, quam ei contulit in ordine naturali. Minor vero patet, quia praeter essentiam animae, homo a Deo, auctore naturae, accepit naturales potentias intellectus et voluntatis, quae sunt qualitates, ut possit actus humanos peragere, quibus obtineat finem suum ultimum naturalem; et insuper accipit a Deo auxilium quo actu operetur per suas potentias /1 fortiori ergo in ordine supernaturali homo debet a Deo accipere formam supernaturalem per quam non solum no­ minetur, sed vere sit filius Dei et ut filiis Dei operetur; et in­ super, divinum auxilium, quo actu operetur divina. Quod manifeste consequitur ex tota quaestione praecedenti, ubi apparuit quod homo indiget gratia per totam vitam et per singula instantia eius; est necessitas permanens; ergo et gra­ tia quae datur a Deo debet esse permanens. Et vere, haec est lex divinae providentiae, ut homo acti­ bus suis consequatur finem suum naturalem et supernatura­ lem 1 2. Ergo homo debet in utroque ordine recipere a Deo principia proportionalia horum actuum, et ista principa sunt qualitates quaedam activae et auxilium quo in actum secun­ dum transire possint; nam et istae operationes perdurare de­ bent per totum decursum vitae et consequenter principia 1 Cf. S. Thomam 1-11, 5. 7; 1, 105, 3-5; et tota quaestione praesenti 2 Cf. S. Thomam 1-11, q. 5; III Contra Gent., cap 150. arg. 1 et ultimo; cap. 155, arg. ultimo. 602 L. Il, Q. CX: De essentia gratiae proportionata-naturalia et supematuralia-debent esse de se permanentia et per modum qualitatis. Uno verbo, argumentum procedit ex analogia inter vitam naturalem et vitam supernaturalem earumque principia pro­ portionalia, et conclusio ex huiusmodi analogia urgetur, a fortion, ex propriis quaestionis praecedentis de necessitate permanenti gratiae et elevantis et sanantis in natura humana lapsa. 28. Secunda pars (Gratia auxiliaris seu actualis, quae di­ citur, est reductive in praedicamento qualitatis). Haec enim gratia actualis est qua anima hominis movetur a Deo ad ali­ quid supernaturale cognoscendum vel volendum vel agen­ dum, sive per modum dispositionis aut praeparationis ad Justificationem ', sive per modum usus seu operarionis meri­ toriae post acceptam justificationem 2. Quae quidem gratia, cum formaliter seu prout est quid reale creatum in anima re­ ceptum, sit motus quidam supcrnaturalis, est directe in postpraedicamento motus; qui quidem motus, prout considera­ tur ut est a Deo movente, est quasi motus-actio; prout vero consideratur ut est in homine moto, est quasi motns-passio. Sed quia motus est reductive in categoria principii vel ter­ mini a quo vel ad quem per se ordinatur, terminus autem ad quem per se ordinatur est gratia sanctificans primo ha­ benda vel secundo per augmentum eius, et haec est quali­ tas, ut vidimus, consequenter gratia actualis seu divinum auxilium prout in nobis recipitur, est reductive in categoria qualitatis. Ex parte vero termini a quo seu principii activi moventis, distinguendum est; nam relative ad primam gratiam actua­ lem praevenientem, est solum gratia operans et Deus mo­ vens, motio autem Dei prout afficit Deum, non est in aliquo praedicamento; prout vero consideratur relate ad gratiam subsequentem et cooperantem, maxime ad opus meritorium, 1 Ci CONCIUUM Tridentinum Ses 6, cap. S-6, Denz. 797-798. Cl Conctui M Tridenunvm. Ses. 6, c 10-11 ei 16, Denz 803, 804, 809. Cap. I, Art. 2: Est ouai.itas animae 603 reductive ponitur in categoria formae per quam homo agens Deo moventi et auxilianti cooperatur, et ideo ex hac parte ve­ re ponitur reductive in categoria qualitatis, in qua est ipsa gratia sanctificans. Sed de vera natura gratiae actualis postea, quaestione se­ quenti, post diversas eius divisiones, redibit sermo. Dato ergo quod gratia sanctificans sit directe in praedica­ mento qualitatis, statim quaeritur in qua specie eius sit. 29. CONCLUSIO OUINTA: Gratia sanctificans est in prima specie qualitatis, et quidem est habitus proprie loquendo, et non mera dispositio. 30. Probatur prima pars (Est in prima specie qualitatis). Qualour sunt species qualitatis, scilicet habitus et dispositio, naturalis potentia et impotentia, passio et patibilis qualitas, forma et figura, ut vidimus in tractatu de habititus, q. 49, art. 2. Atqui nulla ex tribus ultimis speciebus qualitatis potest es­ se gratia sanctificans. Non naturalis potentia vel impotentia. Nempe talis poten­ tia deberet esse naturalis aut supcrnaturalis. Non naturalis, quia gratia sanctificans est essentialiter supcrnaturalis. Non supernaturalis, ut est character sacramcnlalis, tum quia cha­ racter est res et sacramentum, gratia vero est res tantum: tum etiam quia tali potentia potest quis male uti, prout patet in his qui abutuntur charactere sacramentali, gratia vero nu­ llus potest male uti, sed bene tantum '. Neque passio et patibilis qualitas, quia haec species quali­ tatis est solum in parte animae sensitiva sicut in subiecto quo; gratia vero sanctificans est per se primo in mente seu in parte animae superiori, in qua est inago Dei quam elevat aut reparat. Nec denique forma et figura, quia ista qualitas est corpo­ rea et immediate subicctata in corpore, dum gratia est acci­ dens essentialiter spirituale, ut paulo supra vidimus. HI, 63. 2 sed contra. 604 L. II, Q. CX: De essentia gratîae Cum ergo gratia sanctificans sit vere et proprie qualitas, per locum a sufficienti divisione, constat eam esse non posse nisi in prima specie qualitatis Et vere ita esse debet, ut positive constat ex hoc quod gra­ tia est essentialiter consortium et participatio, per modum naturae, ipsius divinae naturae, et ideo immediate afficit na­ turam animae nostrae: iam vero prima species qualitatis est quae perse primo dicitur per ordinem ad naturam subiecti in quo est2. 31. Secunda pars (Non est mera dispositio, sed proprie loquendo est habitus). In prima specie qualitatis sunt duae subspecies, scilicet dispositio et habitus. Atqui gratia sancti­ ficans non est simplex et mera dispositio: Primo quidem, quia expresse Concilium Tridentinum dis­ tinguit gratiam sanctificantem ab eius dispositione vel prae­ paratione, de quibus tractat per distincta capitula 3. Secundo, quia gratia sanctificans, sicut et caritas, a qua est inseparabilis, est qualitas firma et difficile nobilis, secun­ dum illud: «fortis est ut mors dilectio» 4, et illud: «quis ergo nos separabit a caritate Christi? tribulatio, an angustia, an fa­ mes, an nuditas, an periculum, an persecutio, an gladius? Si­ cut scriptum est, quia propter te mortificamur tota die, aesti­ mati sumus sicut oves occissionis. Sed in his omnibus superamus propter eum qui lilexit nos. Certus sum enim quia neque mors, neque vita, neque angeli, neque principa­ tus, neque virtutes, neque instantia, neque futura, neque for­ titudo, neque altitudo, neque profundum, neque creatura alia poterit nos separare a caritate Dei, quae est in Christo lesu Domino nostro»5. ' 1-Π, 110.3, obi. 3. 1 Ci.1-11. 49.2. ’ Conciliim Tridestini m Ses. 6, c 5-6, Denz. 797-798, de simplici dispostione; c 7. Denz 799-800, de ipsa gratia sanctificante. 4 Cant. 8. 6. ‘ Ront. 8. 35-39. Cap. I, Art. 2: Esi oualitas animae 605 Tertio, quia gratia Dei sanctificans dat iuslis verum et re­ ale esse divinum, nempe esse filii Dei et esse consortes divi­ nae naturae, ut supra vidimus. Atqui esse est a forma vel ha­ bitu, non a mera dispositione, quae potius se habet ut fieri seu motus mobilis. Et hoc est quod litteraliter et proprie signifcant formulae conciliares: iustitia inhaerens, nos informans, donum divi­ num permanens. Et vere, prout constat ex actis Concilii Tridentini, habitum significare volebant Patres, licet ab hoc ver­ bo abstinuerint, ne doctrinam catholicam exponerent irrisioni protestantium. In prima forma decreti de justifica­ tione dicebatur: «iustitia, qua iusti sumus, habitus est divinae gratiae, quae in nobis est» ’. Hoc autem verbum «habitus» postea sublatum est et substitutum per formulam: nobis in­ haeret, «ne adversarii nobis impingant-ut dicebat episcopus Lancianensis-quod nescimus loqui nisi figmentis, ut aiunt, scholasticis» 1 2*. Archiepiscopus Parnomitanus proposuit ut utraque for­ mula simul componeretur, ita ut loco «gratiae nobis inhae­ rentis» diceretur: «nobis habitualiter inhaerentis» \ Ad quem respondit Seripandus hanc additionem esse superfluam, «cum verbo inhaeret intelligatur habitus» 4. Dato autem quod unum solum verbum poneretur, Lainez suggerebat quod, loco «inhaerentis», diceretur «cohaerentis», ita ut formula esset: «gratia seu caritas, quae cohaerens iusti­ tia est» 5; De Nobilibus autem proponebat ut diceretur potius «adhaerentis», ne viderentur damnati Magister Sententiarum et Pighius 67 , a quibus non videtur recedere Magister Lauren­ tius Mazochius, Ord. Servitarum, qui dicebat gratiam Dei es­ se assistent iam Spiritus Sancti . Sed omnes istae suggestio- 1 2 1 4 5 * 7 Concilium Tridentinum Acta, Edit. cit. t V, n. 160, p. 386, 30-31 Ibidem, n. 174, p. 414, 4-5. Ibidem, n. 192, p. 453, 41-42. Ibidem, n. 221, in cap. 7, p. 521, 16. Ibidem, n. 183, 17. Ibidem, n. 193,39-46. Ibidem, n. 107. p. 280, 16. 606 L II. Q. CX: De ESSENTIA GRATIAE nes neglectae sunt et retenta est semper formula «inhaeren­ tis». Vere ergo iustitia inhaerens nobis et diffusa in cordibus nostris per Spiritum Sanctum, significat in verbis Concilii Tridentini «habitum infusum», licet ratione dicta non adhi­ beretur hoc nomen technicum philosophiae aristotelicae, se­ cundum monitum Patrum Tridentinorum: «in rebus fidei, res tractentur pure et simpliciter, omissis disputationibus philosophicis, ut in Concilio Constantinopolitano sexto» Qui modus sese gerendi observatur adhuc in specimine decreti proposito in Concilio Vaticano I, ubi adnotator pri­ mae formae ait: «Ceterum, appellationes habitus vel qualita­ tis infusae, sicut in Concilio Tridentino, ita et in hoc schema­ te non adhibentur, ac proinde quoad haec relinquitur doctrina in eo gradu certitudinis, in quo post Concilium Tridentinum hactenus erat» 12. Et in adnotationibus ad ultimamquartam-formam illius decreti, repetitur: «De cetero, etsi eiusmodi donum permanens et inhaerens procul dubio est quidpiam reale et ab animae essentia distinctum concipi de­ beat, tamen in decreto, ad exemplum eiusdem Concilii Tri­ dentini, a vocabulis "habitus" vel "qualitatis" abstinetur» 3. Et citantur in calce verba Catechismi Concilii Tridentini, quae supra retulimus, et quae ex professo interpretantur formulam tridentinam hoc modo: «qualitas in anima inhaerens». SOLVUNTUR DIFFICULTATES 32. Obiectio prima. Qualitas non agit in suum sabiectum. Atqui gratia sanctificans agit in animam, quia vere eam justi­ ficat et sanctificat et renovat, ut dictum est ex Concilio Tri­ dentino. Ergo gratia sanctificans non est qualitas. 1 Lairentils Mazochius. Ord. Sen’., ad Patres, Ibidem, n 228 n 586, 41-42. 2 Concilium Vaticanlm i. Acia, Mansi, 50. 118. ’ Ibidem, 53. 305. Cap. I, Art. 2: Est qualitas animae 607 33. Respondetur. Distinguo mai.: Qualitas non agit in suum subiectum, efficienter seu in genere causae efficientis, concedo; formaliter seu in genere causae formalis, nego. Conradistinguo min.: Gratia sanctificans agit in animam, quae est eius subiectum, formaliter seu in genere causae for­ malis, concedo; efficienter seu in genere causae efficientis, nego. Et nego consequens et consequentiam. Datet ergo aequivocatio obiicientis, qui non distinguit in­ ter haec duo genera causandi seu agendi, nam hoc modo agendi formaliter albedo facit album et calor calidum et iustitia iustum. 34. Obiectio secunda. Qualitas non est nobilior substan­ tia. Atqui gratia sanctificans est nobilior anima, quae est subs­ tantia quaedam. Ergo gratia sanctificans non est qualitas. r 35. Respondetur. Distinguo mai.: Qualitas non est nobi­ lior substantia, in ratione communi entis praedicamantalis et quando qualitas et substantia sunt eiusdem ordinis, concedo; in ratione speciali, quae habetur quando qualitas et substan­ tia sunt alterius ordinis, nemque qualitas ordinis supematuralis et divini, substantia vero ordinis naturalis et humani, nego. Contradistinguo min.: Gratia sanctificans est nobilior ani­ ma, in ratione communi entis praedicamentalis, nego; in ra­ tione speciali entis supernaturalis et ordinis divini, concedo. Et nego consequens et consequentiam. Ultra considerationem absolutam, quasi genericam seu in ratione entis praedicamentalis in substantia et qualitate, adest consideratio quaedam relativa seu quasi specifica in ratione talis entis, quae est consideratio diversi ordinis ad quem una vel alia pertinet, et in hoc sensu relativo qualitas potest esse dignior et nobilior substantia, sicut scientia, quae est ordinis spiritualis et est accidens, nobilior est quam lapis aut corpus, quod est ordinis materialis, licet sit substantia. 608 L. II, Q. CX: De essentia gratiae Aliis verbis, comparatio substantiae et accidentis potest esse: I) Quasi generica sen in esse entis, el tunc: a) ut quod: substantia est nobilior accidente, quia substantia est in se et per se, subiectum, quod: accidens vero non est in se, sed in alio, non est subiectum neque quod, sed quo tantum; b) ut quo: accidens est nobilius substantia, quia accidens est actus substantiae, perfectio substantiae, quo substantia modifica­ tur; substanda vero est potentia receptiva accidentis, perfectibilis ab accidente, qualificata vel quantificata ab accidente, non quo. II) Quasi specifice seu in esse talis entis, et tunc: a) acci­ dens et substantia eiusdem ordinis, nempe subslancia creata perfecta est supra accidens proprium seu connaturale, quod causatur per dimanationem naturalem ex principiis substantiae, et comparatur ad propriam substantiam ut ef­ fectus ad causam; b) accidens et substantia diversi ordi­ nis, scilicet subslancia ordinis naturalis vel ordinis corpora­ lis vel ordinis inanimati est infra accidens ordinis supernaturalis, vel ordinis spiritualis vel ordinis animati ’. 36. Obiectio tertia. Gratia Dei non destruitur. Atqui qua­ litas destruitur, quando desinit esse in subiecto. Ergo gratia Dei non est qualitas. 37. Respondetur. Distinguo mai.: Gratia Dei non destruitur seu non amittitur, per se vel ratione sui, concedo; per accidens vel ratione subiecti defectibilis per peccatum mortale, nego. Contradistinguo min.: Qualitas non destruitur per se vel ratione sui, maxime quando est qualitas spiritualis, concedo; per accidens seu ratione subiecti corruptibilis aut mutabilis in contrarium, nego. Ci. S. Tuomam II Sent (list. 26, 1,2 ad 3; De Cantate, 1 ad 22; 11-11, 23, 3 ad 3. Cap. I, Art. 3: Est distincta a virtute 609 Et nego consequens et consequentiam. Revera gratia Dei sub ratione communi entis paedicamentalis accidentis, destruitur vel corrumpitur eo modo quo accidentia destruuntur seu cornumpuntur, scilicet per acci­ dens seu ratione subiecti in quo habent esse; et hoc etiam modo corrumpi possunt habitus, ut in tractatu de habitibus dictum est, quaestione 53, articulo primo. Ceterum, falsum omnino est quod gratia Dei non destrui­ tur seu amittitur, cum contrarium sit dogma fidei a Concilio Tridentino definitum Sed de his quae docet S. Doctor in hac et in praecedenti responsione plura dicentur postea et q. 112. Art. 3.-Utrum gratia sit idem quod virtus 38. Conclusum est gratiam sanctificantum esse habitum, et propterea appellari solet gratia habitualis. Sed habitus po­ test esse duplicis generis, ut patet ex tractatu de habitibus, q. 49, art. 3, scilicet habitus operatives et habitus entitativus. Quaeritur ergo consequenter utrum gratia habitualis sil habi­ tus entitativus vel operativus. lam vero, ut apud omnes theologos in confesso est inde a saeculo XII exeunte, et doctrina Ecclesiae comprobatur, vir­ tutes sunt habitus quidam operativi. Ergo tota quaestio, relic­ tis terminis philosophicis, et utendo terminis theologicis, ad hoc reducitur; utrum gratia sanctificatis sit idem quod virtus vel a virtute differat. Et quidem, si loquamur de virtutibus acquisitis vel natu­ ralibus, manifestissimum est gratiam sanctificantem realiter et essentialiter différé ab eis, eo quod gratia est donum es­ sentialiter supernaturale, et supematurale differt realiter et essentialiter a naturali. Et contrarium dicere esset incidere in haeresim pelagianam, quia habitum gratiae sanctificantis po­ neret in potestate naturali liberi arbitrii, ut bene arguit S. Doctor in II Sent., dist. 26, art. 4. Concilium Tridentini m. Ses. 6, c. 15. Denz 808. 610 Comparatio ergo gratiae cum virtutibus acquisitis non ca­ dit sub quaestione apud theologos, sed solum comparatio eius cum virtutibus infusis vel supematuralibus. Et propter hoc S. Doctor in distributione articulorum oculatissime formulavit quaestionem hoc modo: «utrum gratia differat a vir­ tute infusa». Nomine autem virtutis infusae intelligi possunt et debent tria: a) virtutes morales infusae; b) dona Spiritus Sancti; c) virtutes theologicae. Quae quidem valent pro S. Thoma et pro illis theologis qui admittunt exsistentiam virtutum mora­ lium infusarum et quod dona Spiritus Sancti sunt habitus quidam; pro illis vero qui neutrum horum admittunt, quaes­ tio non ponitur. Ponitur autem pro omnibus theologis relate ad virtutes theologicas, quae sunt maxime et per se infusae, imo et tempore S. Thomae nomen virtutis infusae intelligebatur veluti idem ac virtus theologica, ita ut virtus theologica seu infusa contradistinguitur primo a virtute politica seu ac­ quisita, sed de hac re alias. §1 SOLUTIO QUAESTIONIS 39. CONCLUSIO: Gratia habitualis differt realiter et essen­ tialiter a virtute infusa. 40. Probatur duplici genere argumentorum, scilicet argu­ mento quasi deductivo seu a priori, et argumento quasi in­ duc tivo. 41. A) Argumento deductivo duplici: a) Argumento proprio, ex ipsamet ratione propria virtu­ tis, quae est habitus operativus. Habitus operativus supernaturalis praesupponit formam entitativam supematuralem, a qua realiter et essentialiter differt. Atqui virtus infusa est ha­ bitus operativus supernatural is, et forma entitativa supematuralis, quam praesupponit, est gratia habitualis. Ergo virtus infusa differt realiter et essentialiter a gratia habituali; et, Cap. I, Art. 3: Esτ distincta a virtute 611 simpliciter convellendo propositionem, habetur: ergo gratia habitualis differt realiter et essentialiter a virtute infusa Maior constat ex dictis in tractatu de habitibus, q. 49, art. 2-3. Omnis habitus operativus est, per definitionem, disposi­ tio permanens formae vel naturae alicuius ad operationem eius; ergo praesupponit formam vel naturam aliquam, quae est, vel est principium essendi, ut qua est, eamque disponit permanenter ad operandum, et ita differt realiter et essentia­ liter ab ea; realiter quidem, quia habitus operativus naturalis est acquisitus, et ideo est posterior tempore et separabilis a forma illa: essentialiter etiam, quia naturale et acquisitum es­ sentialiter differunt, et habitus operativus se habet ad for­ mam vel naturam, in ordine ad quem dicitur, sicut dispositio ad formam, quae essentialiter differunt, vel sicut accidens ad subiectum immediatum. Quod si haec est natura habitus operativi in quantum huiusmodi, necessario dici debet de omni habitu operativo in suo ordine, et sic verum est dicere: ergo habitus operativus naturalis seu acquisitus necessario praesupponit formam en­ titativam naturalem congenitam, a qua realiter et essentiali­ ter differt; et similiter: ergo habitus operativussupematuralis seu infusus necessario praesupponit formam entitativam supernaturalem infusam, a qua realiter et essentialiter differt. Minor vero quantum ad primani partem, quod scilicet vir­ tus infusa sit habitus operativus, admittitur ab omnibus theologis qui tenent virtutes infusas esse habitus; quod, ut vi­ dimus in tractatu de habitibus, q. 51, ari. 4, tenetur ab omni­ bus theologis inde a pluribus saeculis; quoad secundam vero partem, nempe formam entitativam supematuralem, quam virtus infusa supponit, esse gratiam habitualem, palet tum quia gratia habitualis esi primus effectus amoris su perna tu ralis Dei, quo homines diligit uti amicos, qui quidem effectus est forma entitativa supematuralis qua homo dilectus a Deo habet esse filii et amici Dei; tum quia dispositio formae ad operationem supematuralem quoad substantiam, necessario 1 1-11,110,3. 612 L. II. 0. CX: De essentia gratiae exigit forman entitativam supernaturalem quoad substan­ tiam, quia dispositio formae et forma ipsa disponenda de­ bent esse eiusdem ordinis; ergo forma illa entitativa est gra­ tia habitualis. Aliis verbis: omnis habitus operativus supponit naturam vel habitum entitativum eiusdem ordinis. Virtus vero infusa nequit immediate disponere naturam animae ut est in suo esse naturali, cum virtus infusa sit ordinis essentialiter supematuralis. Ergo supponit naturam humanam entitative elevatam per formam seu habitum entitativum, quam de no­ vo disponit in ordine ad operationem supernaturalem, et illa forma est prima gratia habitualis, quae proprie dicitur gratia sanctificans. Nempe, sicut agere supponit esse, ita princi­ pium agendi supponit principium essendi. Virtus autem, cum sit habitus operativus, est principium immediatum ope­ randi. Ergo necessario praesupponit principium essendi, quod est forma substantialis (pro acquisitis) vel forma acci­ dentalis (qualitas ut habitus entitativus) pro infusis. 42. b) Argumento analogico, ex comparatione psychologiae humanae supematuralis cum psychologia naturali. Psychologia supematuralis ordinis gratiae proportionatur psychologiae naturali ordinis naturae. Atqui in psychologia naturali ordinis naturae sunt tria realiter et essentialiter dis­ tincta, scilicet forma seu anima, per quam habet esse; poten­ tiae operativae, per quas potest diversa operari; et ipsae ope­ rationes per quas tendit in proprium finem connaturalem. Ergo et in psychologia superanturali ordinis gratiae debent esse tria proportionaliter distincta, distinctione reali et essen­ tiali, nempe forma quaedam accidentalis, per quam per se primo habet esse supernaturale; et principia quaedam operatira supematuralia, per quae possit agere opera supernaturalia, et hoc sunt virtutes infusae; et actus supernaturales a vir­ tutibus infusis producti, per quos tendit effective ad finem supernaturalem, per modum meriti .* De Veritate. 27, 2. Cap. I. Art. 3: Est distincta a virtute 613 Maior constat ex proportione seu analogia proportionalitatis inter ordinem supernaturalem et ordinem naturalem, eo quod ordo supematuralis recipitur in natura eamque perficit et elevat, ut saepius repetunt theologi. Minor vero ex psychologia probatur, ubi ex PseudoDionysio ostenditur quod «tria inveniuntur in substantiis spiritaulibus, scilicet essentia, virtus (= potentia) et operatio», et secundum ea construitur tota psychologia, sicut revere cons­ truxit S. Doctor totum suum tractatum de anima hominis in Summa Theologica '. Necesse est ergo quod ordo psychologicus supematuralis eumdem rythmum proportionalem sequatur, ne gratia contrarietur naturae. 43. B) Argumento inductivo. Si gratia habitualis est idem re et essentia cum virtute infusa, aut esset idem cum virtutibus moralibus infusis, aut cum donis Spiritus Sancti, aut cum virtutibus theologicis, quia non sunt alii habitus operalivi infusi. Atqui cum nullo ex his tribus generibus ha­ bituum operativorum infusorum identificatur re et essentia gratia superanturalis, sed potius ab eis realiter et essentiali­ ter differt. Ergo gratia habitualis non est idem re et essentia cum virtutibus infusis, sed ab eis essentialiter et realiter dif­ fert. Minor, ubi unice stat difficultas, ostenditur per partes. 44. a) Gratia sanctificans differt realiter et essentialiter a virtutibus moralibus infusis, duplici de causa: primo, quia gratia sanctificans in unoquoque iusto est una specie et nu­ mero, dum virtutes cardinales infusae in unoquoque sunt quatuor specie et consequenter numero, ultra partes subjec­ tivas, quas unaquaeque secum fert; secundo, quia virtutes morales infusae versantur immediate seu per se primo circa media seu circa creata, dum gratia habitualis dicit per se pri- I, 75, pro).. 614 L. II. Q. CX: DE ESSENTIA GRATIAE mo sen immediate ordinem ad deitatem prout est in se, euius est formalis quaedam participatio, ut postea probabitur. 45. b) Gratia sanctificans differt etiam realiter et essen­ tialiter a donis Spiritus Sancti, eadem de causa; tum scilicet quia gratia sanctificans est una in unoquoque specie et nu­ mero; tum etiam quia dona Spiritus Sancti immediate ver­ santur circa obiectum formale quo creatum, dum gratia dicit ordinem immediatum ad deitatem ipsam, ut ostendum est in tractatu de donis Spiritus Sancti .* 46. c) Gratia sanctificans differt finaliter re et essentia a virtutibus theologicis. Quod quidem, si loquamur de genere virtutum theologicarum, facile constat, quia virtutes theolo­ gicae in quolibet iusto in statu viae sunt tres specie et nume­ ro, dum gratia sanctificans in unoquoque iusto est una spe­ cie et numero. Si vero loquamur de singulis speciebus, facile probatur quantum ad fidem et spem. Nam quae sunt real iter et essen­ tialiter separabilia sunt real i ter et essentialiter distincta. At­ qui gratia sanctificans et fides et spes theologicae sunt realiter et essentialiter separabiles, tum in via tum in patria: in via quidem, quia gratia habitualis amittitur quolibet pecca­ to motali, non autem fides neque spes, nisi peccatum illud sit infidelitatis vel desperationis, et ita sine gratia habituali manere possunt in peccatore fides et spes 2; et in patria, ubi fides et spes evacuantur, et tamen gratia habitualis manet ea­ dem specie ac numero sicut erat in statu viae, licet perfectio­ ri modo. 47. Sed tota difficultas est relative ad distinctionem inter gratiam habitualem et caritatem, et propterea S. Doctor spe­ cialiter de hac re inquisivil in loco parallelo, scilicet in De Ve' I-II.68, 8. 2 Cf. Conciulm Tridentini m, Ses. 6, c. 15; can 28, Denz. 808, 838; Con cilii m Vaticani mi. Ses, 3, c. 3. Denz. 1791. Cap. I, Art. 3: Est distincta a virti ii 615 ritate, 27, 2, ubi quaerit: «utrum gratia gratum faciens sit idem quod caritas». Nam turn gratia tum caritas versantur immediate circa ipsum Deum el sunt inter sc absolute inse­ parabiles. Propter quod inter theologos dantur de hac re diversae positiones, quae reducuntur ad duas fundamentales, nempe ad eam quae tenet inter gratiam et caritatem non dari realem differentiam, et eam quae ponit realem differentiam inter eas. In utraque tamen positione dantur gradus duo. In extre­ mo positionis negantis exstat, ut videtur, Petrus de Alvemia, et certo Durandus de Sancto Portiano cum Jacobo Metensi, qui inter gratiam et caritatem non admittunt nisi puram dis­ tinctionem nominalem, quatenus gratia denominat hominem Deo gratum, caritas vero denominat Deo carum *. Ouod et vult insuper probare ex nomine, quasi gratia et caritas derivarentur ex eodem nomine graeco χάρις 12*; at decipitur quia latinum «gratia» derivatur quidem ex graco χάρις; at latinum «caritas» derivatur ex latino «carum», idesl rarum et pretiosum '. Mitior forma est quae inter gratiam et caritatem admittit solam distinctionem rationis seu conceptualem, ita «ut gratia di­ catur secundum quod facit hominem Deo gratum vel secundum quod gratis datur; virtus autem (= caritas) secundum quod perficit ad bene operandum». Ita Magister Sententiarum, Ale­ xander Halcnsis, ut videtur, Richardus de Mediavilla, Herni­ cus Gandavensis, Godofridus de Fontibus, Duns Scolus, Au­ reolus, Bellarminus et multi alii; et forte hanc rationis differentiam admittebat ipse Jacobus Metensis 4. 1 Durandus de Sancto Portiano. // Sent. dist. 26, q. 1. art. 1 arg., edit cit. fol. 112vb. 1 Ibidem, in fine corporis. ’ Pro Jacobo Metensi, vide Koch, Jacob von Met:. O. P., der I.ehm > des Durandus de S. Porciano, Ο. P.. apod «Archives d’histoire doctrinale et litté­ raire du Moyen Age», t. IV (1929-1930), p. 169-229, specialiter pp 222-224, quem hac etiam in re, sicut et in quaestione de peccato originali strenue im­ pugnavit Herveus de Nédcllcc. Durandus luit discipulus Jacobi Metensis, si­ cut Jacobus fuit discipulus Petri de Alvemia, qui fuit discipulus S. Thomae. 4 Cl. A. Dondaine, O. P.. Un catalogue de dissensions doctrinales entre les Maîtres Parisiens de la fin du XIII siècle apud «Recherches de Théologie, anc. etméd.» 10(1938), p. 391. 616 L. Il, Q. CX: DE ESSENTIA GRATIAE Et vere haec positio de non distinctione reali inter gra­ tiam et caritatem, est traditionalis, et sine dubio eam tenebat Augustinus, sicut et Anselmus et alii Patres. Neque contra­ rium probant verba Augustini, quae affert S. Thomas in Sed contra, scilicet «gratia praevenit caritatem» ', quia ibi loqui­ tur Augustinus de gratia actuali -quae evidenter differt a ca­ ritate sicut actus ab habitu-, non de gratia habituali, de qua est hic sermo, nam loquitur de gratia qua de facto finaliter perseveratur, quae est gratia actualis, ut vidimus quaestione praecedenti, articulo 10. Similiter in positione affirmante distinctionem realem in­ ter gratiam et caritatem, sunt duo gradus: quidam, mitior, qui distinguit realiter inter eas, non tamen vere essentialiter, et huic videtur adhaerere S. Bonaventura, qui tam gratiam quam caritatem ponit in libero arbitrio sicut in subiecto; et quodammodo etiam S. Albertus Magnus, qui tamen ponit gratiam sicut in subiecto in essentia animae, caritatem vero in concupiscibili superiori. De S. Bonaventura ita sentiunt scholastae ad Claras Aquas * 2; et vere ita dici debet, quia con­ ceptis verbis S. Bonaventura proponit sententiam suam veluli mediam inter sententiam Magistri Sententiarum et eam quam docet S. Thomas; et insuper, quia S. Thomas expresse confutat explicationem S. Bonaventurae dum scribit: «Alii di­ cunt quod virtus et gratia realiter differunt, non ita quod situ diversa per essentiam, sed quod ex gratia et virtute efficitur unum sicut ex forma et eo cuius est forma; dicunt enim quod hoc modo se habet gratia ad virtutem sicut lumen manifes­ tans colorem ad colorem ipsum; unde sicut lumen efficitur quodammodo unum cum colore exsistente cum eo in eodem subiecto, ita etiam dicunt quod gratia unitur virtuti in eodem subiecto, ut informans ipsam; ponunt enim quod, proprie lo­ quendo, subiectum gratiae est potentia. Sed istud etiam non S. Augustinus, De dono perseverantiae, cap. 16, n. 41. ML. 45, 1018. 2 S. Bonaventura, Il Sent. dist. 27, art. 1. q. 2, n. 2. t. II, p. 659a; quid­ quid in contrarium sentiat et dicat BoziTKOVlC, O. F. M., in suo opere S. Bo­ naventurae doctrina de gratta et liberto arbitrio, pp. 15-16, qui solum arguit ex Sed contra et non ex corpore articuli. Cap. 1, Art. 3: Est distincta a virtute 6!7 videtur conveniens... Et ideo alii dicunt quod gratia essentia­ liter a virtute differt» '. lam vero hanc explicationem tradide­ rat S. Bonaventura, qui adhibet exemplum de lumine et colo­ re illuminato, loco citato. S. Albertus Magnus videtur adhuc tenere explicationem tradilionalem, cum quadam differentia reali, sicut inter to­ tum et partes eius intégrales vel potentiales et indicat insuper gratiam subiectari in essentia animae, caritatem vero in po­ tentia. Posuit ergo principium explicationis S. Thomae de differentia reali et essentiali, sed nondum ausus fuit categorice concludere eam, propter reverentiam ad formulas traditio­ nales, quas conservare vult 1 23. Maxime enim laudat definitio­ nem magistralem gratiae, quam tradunt Praepositi nus et alii antiqui magistri, scilicet «habitus infusus, divinae bonitati et caritati similis, gratum faciens habentem et opus eius gra­ tum reddens» ’. Et concludit i usti ficati onem eius: «Ita gratia est universalis infusus habitus, qui diffunditur in tota anima et in omnibus viribus eius et in omnibus operibus, et omnia facit grata Deo, et confert virtutem merendi vitam aeternam, quia per talem gratiam Deus inhabitat in sanctis et in bonis hominibus» 45 . Imo et adhibet eamdem formulam, quae inve­ nitur in Summa Theologica Alexandri Halensis ', quod scili­ cet gratia et virtus (= caritas) non sunt idem essentialiter (Al­ bertus) vel formaliter (Alexander), sed sunt idem substantialiter. Alia ergo positio extrema in distinctione reali est quam proponit S. Thomas, quod scilicet gratia et caritas non solum differunt realiter, sed etiam essentialiter. 1 S. Thomas. // Sent., clist. 26. art. 4. 2 Cf. S. Albertum Magnum, // Sent., dist. 26. art. 11 et 12. pp 465-468; Summa Theologica, 11 P., tract. 15, q. 98. memb. 3 el 4, t. 33. pp. 228-231 3 S. Albertus Magni s, Summa Theologica, II P . tract 16. q. 98. memb. 3, p. 228a. 4 ibidem, p. 230b. 5 S. Alberti s Magnus, II Sent., dist. 26, an. 11. p. 467a; Alexander Ha lensis, Summa Theologica, III P . q. 61, m. 2. art. 4. quem citant scholastae operum S. Bonavcnturae, loc. cit. II, p. 659. 618 L. II. Q. CX: DE ESSENTIA GRATIAE Itaque, in hac quaestione habetur sequens evolutio doctri­ nalis: Secundum Patres, quorum doctrinam reproducunt Magister Sententiarum et alii theologi saeculi XII et XIII, gratia et virtus infusa non differunt realiter, sed gratia veluti totum quoddam continet omnes virtutes infusas, scilicet fi­ dem, spem et caritatem. Cum hac tamen differentia, quod Patres non tetigerunt quaestionem de identitate vel de dis­ tinctione modo explicito; theologi vero saeculi XII et XIII hanc quaestionem moverunt, et dicebant differre solum se­ cundum diversum respectum seu secundum rationem. Postquam vero quaestio de habitibus magis exculta est, specialiter post introductionem Ethicae aristotelicae in scho­ las catholicas, problema positum fuit novo vigore; et sic quamdam distinctionem realem inter gratiam et virtutes in­ fusas admittere incoeperunt, non tamen proprie loquendo es­ sentialem vel specificam, ut Auctor Summae Theologicae Alexandri Halensis in quibusqam locis, et specialiter S. Bonaventura et S. Albertus Magnus. Sed S. Albertus Magnus, adhuc retinens formulas magis­ trales traditionales, quaedam nova elementa introduxit ex psychologia aristotelica et ex ethica, quod scilicet gratia se haberet ad virtutes infusas in ordine supernatural! eo fere modo quo in ordine naturali se habet anima ad potentias eius naturales, et consequenter quod virtutes immediate sub­ lectantur in potentiis animae, gratia vero in essentia eius. Nondum tamen est ausus rumpere cum traditione magistro­ rum, et eruere omnes conclusiones latentes in novis elemen­ tis quae ipse introduxerat. Hoc autem fecit S. Thomas, qui modo quodam profun­ diori et tutiori excoluerat psychologiam animae et potentia­ rum et habituum. Unde Thomas intrepide docet gratiam et virtutes infusas realiter et essentialiter differre et se habere ad invicem veluti habitum entitativum ad operativum; et hanc doctrinam non solum applicavit ad fidem et spem, sed etiam ad caritatem. Istam solutionem S. Thomae, ut plurimum, scquuli sunt theologi Ordinis Praedicatorum usque in hodiernum diem, Cap. I, Ari. 3: Esi distincta a virtute 619 cui saeculis subsequentibus accesserunt plures theologi, ut Suarez et maior pars theologorum Societatis lesu, ita ut ho­ die sit communior doctrina. Attamen, post S. Thomam, fuit facta reactio in favorem doctrinae tradit ionalis, et ita solum distinctionem rationis in­ ter gratiam et caritatem docuerunt Hericus Gandavensis, Richardus de Mediavilla, Duns Scotus et alii, et ex Ordine Prae­ dicatorum Petrus de Alvemia et Jacobus Metensis. Quam reactionem ad extremum usque deduxit Durandus de S. Porciano, qui solam distinctionem nominalem agnoscit inter gratiam et caritatem. 48. Argumentis stricte theologicis, ex auctoritate divina vel Patrum, non potest quaestio definitive resolvi. In Concilio Trident ino fuit haec quaestio sal acriter agita­ ta. In priori forma decreti de justificatione dicebatur quod gratia gratum faciens vel sanctificans «est caritas vel non si­ ne caritate» in secunda item conservata est formula «cari­ tas ipsa vel gratia» et quidem ter repetita 12*4;gratia seu caritas. Contra istam formulam, inter alios surrexit archiepiscopus Naxiensis, dicens: «quoties repetitur gratia seu cantas, loco disjunctivae, ponatur copulativa (= gratia et caritas), propter doctrinam S. Thomae, I-II, q. 110, art. 3, qui tenet ista duo esse distincta realiter» i. Generalis Convcntualium notavit formulam esse inofensivam: «Si tamen ista particula posita fuisset copulative, non fuisset contra Scotum, sicut nec disiunctive est contra D. Thomam; nam hic non anathematizatur distinctio vel identi­ tas gratiae et caritatis» \ Denique Carranza proposuit quod tolleretur repetitio verborum sive per modum disiunctionis sive per modum copulationis, et quod loco eius poneretur 1 Concilium Tridentinvm, /k/rt, n 160, pp. 386, 35. Haec prima forma decreti debetur magna ex parte Andrae de Vega, O. M. Obs. -Cf. Acta η. 150, p. 384, nota 1-. 2 Ibidem, n. 179, pp. 423, 24, 35; pp. 426, 19. ’ Ibidem, n. 191, pp. 452, 37-38. 4 Ibidem, n. 210, pp. 480, 23-25. L. II, Q. CX: 620 DE ESSENTIA GRATIAE tum gratia tum caritas in diversis locis decreti: «gratia scilicet sen caritas, non placet ista repetitio de gratia et caritate, vel utatur Synodus modo una, modo alia istarum vocum» '. Et hoc sensu facta est definitiva forma decreti, ut indicat clare Seripandus, respondens ad diversas observationes Pa­ trum et theologorum: «Gratia, cum a caritate separari ne­ queat, neque item a gratia caritas, si diversa sunt, nihil refe­ rre exsistimavimus illone an illo vocabulo uteremur; itidemque si unum sint et formaliter solum differant. Propterea B. Augustinus ait, epistola 105: "sine caritate nemo bene vivit'; et in libro De gratia et libero arbitrio, cap. 18: "prae­ cepta, si sint sine caritate, nullo modo bene fiunt". Cum multa dicta sint de coniunctione harum dictionum, eo quod quidam volebant disiunctive, alii copulative coniungi, ita temperatum est decretum, ut nunc unum, nunc aliud vocabulum seorsum ab alio usurpetur» 2. Revera, in actuali redactione inveniuntur copulative gra­ tia et dona \ gratia et caritas 4, et numquam disiunctive; ta­ men iustificatio impii explicatur per hoc quod caritas Dei dif­ funditur in corde eius per Spiritum Sanctum, et quod ille simul accipit fidem, spem et caritatem 5. Ut copulative poneretur gratia et caritas, gratia et dona, debuit multum valere apud Patres tridentinos exemplum Concilii Viennensis, ubi copulative habetur: «virtutes ac in­ formans gratia» 6. Favet etiam multum formula qua utitur Catechismus Concilii Tridentini: «Huic autem (= gratiae) additur nobilissi­ mus omnium virtutum comitatus (= ergo etiam caritas), quae in animam cum gratia divinitus infunduntur» 7. Praesertim vero Leo XIII in sua Encyclica «Divinum illud munus», cum ait: «Hoc amplius, homini iusto, vitam scilicet vi’ 2 ' 4 ' * Ibidem, n. 182, pp. 432,42-43, Ibidem, n. 221, in cap. 7, pp. 520, 27-34. Conciliem Tridentinlm, Ses. 6, c. 7, Denz.. 799. Ibidem, can. 11. Denz. 821. Ibidem, cap. 10. Denz, 803. Conciliem Viennense. Denz. 483 Catechismus Romanus. 11 P . de baptismo, n. 51. p. 214 Cap. I, Art. 3: Est distincta a viril îi 621 venti divinae gratiae et per congruas virtutes tamquam facultates agendi, opus plane est septenis illis, quae proprie dicuntur, Spi­ ritus Sancti donis» 49. Si vero consulamus rationem theologicam, haec dis­ tinctio realis et essentialis gratiae a caritate omnino videtur tenenda, tum quia caritas, prout virtus theologica, est eius­ dem omnino rationis ac fides et spes, cum quibus convenit in esse virtutis theologicae; atqui gratia certo differt realiter et essentialiter a fide et spe; ergo et a caritate; tum etiam, quia in eadem linea ponuntur a Paulo fides, spes et caritas, quan­ do ait: «nunc manent fides, spes, caritas, tria haec» 1 2, et ta­ men simul constat gratiam real i ter distingui a fide et spe. Quod si negetur haec realis distinctio, nulla apparet valida et eflicax ratio distinguendi gratiam a ceteris virtutibus infusis. Et vere, rationes S. Thomae, quas adduximus, hoc invicte probare videntur. Neque rationes adversariorum urgent; quibus optime res­ pondet Capreolous in II Sent, dist, 26. art. 3 Sic ergo, cum gratia habitualis non sit habitus operativus, sequitur eam esse habitum entitativum. §n SOLVUNTUR DIFFICULTATES 50. Ohiectio prima. Gratia operans habitualis est fides quae per dilectionem operatur, ut Augustinus dicit. Atqui fi­ des quae per dilectionem operatur est fides viva, quae est vir­ tus infusa. Ergo gratia habitualis est virtus infusa. 51. Respondetur dupliciter: l.°, ad mentem S. Augusti­ ni, et conceditur quod, apud ipsum, non apparet realis et 1 Cf. Cavallera, Thesaurus. n. 547. 2 I Cor. 13. 13. ' Capreolus, I! Sent. dist. 26, ait. 3, edit cit., t IV, pp. 263-272 Cf. in­ fra dicenda in fine capitis secundi, de essentia gratiae. 622 L. II, 0 CX: DE ESSENTIA GRATIAE essentialis distinctio inter gratiam et virtutem infusam, quae vere sit virtus, idest viva seu informata caritate; nam apud Augustinum, caritas est omnis virtus per essentiam; 2.°, ex­ ponendo verba Augustini iuxta rei veritatem, et sic distin­ guo mai.: gratia habitualis operans est fides quae per dilec­ tionem operatur, est fides denominative, quasi a primo actu secundo quem gratia per virtutes infusas operatur et a quo denomianri potest a posteriori, quasi a manifestante gratiam, concedo; formaliter et quasi in actu primo, nego. Concedo min, et nego consequens et consequentiam. Revera, sicut anima humana denominatur rationalis vel intellectiva ex actu primae potentiae eius, quae est ratio seu intellectus, cum tamen distinguatur realiter et essentialiter a potentia intelligendi; ita etiam gratia habitualis potest deno­ minari fides quae per dilectinem operatur seu fides viva, qua­ si ex actu primae virtutis theologicae, quae est quasi prima eius potentia, nempe ex actu fidei, secundum illud «iustus ex fide vivit» 52. Obiectio secunda. Cuicumque convenit definitio vir­ tutis convenit et definitum virtute et est essentialiter ipsa vir­ tus. Atqui gratiae habituali convenit definitio virtutis quam dant sive Aristoteles sive Augustinus, nam gratia habitualis «bonum facit habentem et opus eius bonum redit» (= defini­ tio Aristotelis), et insuper est «bona qualitas mentis qua recte vivitur, qua nemo male utitur, quam Deus in nobis sine nobis operatur» (= definitio Augustini). Ergo gratia habitualis est essentialiter ipsa virtus. 53. Respondetur. Concedo mai.; distinguo min.: Gratiae habituali convenit definitio virtutis, quam tradunt Aristoteles et Augustinus, secundum proprietatem seu per se primo, ne­ go; secundum quamdam appropriationem et adaptationem, quae desinit esse vera definitio, transeat. Ront. 1,17 Cap. I, Art. 3: Est distincta a virtuti·. 623 Et nego consequens et consequentiam. Obiectio deficit saltem in duobus: 1.", quia nimis probat, eo quod probaret gratiam esse virtutem naturalem seu acqui­ sitam, quam unice definivit Aristoteles, quod quidem est haeresis pelagiana, nam tunc gratia habitualis esset naturalis vel acquisita; 2.°, si admittantur formulae Aristotelis et Augusti­ ni, prout conveniunt in aliquo genere analogo tunc non pro­ prie et essentialiter convenire possunt gratiae habituali, quae determinate est habitus infusus, ut ex dictis patet; possent ta­ men quodammodo adaptari, quatenus bonum, in quo utra­ que formula convenit (= bonum facit habentem, bona quali­ tas mentis) non sumeretur formaliter, sed radicaliter, prout est radix bonitatis supernaturalis, eo fere modo quo natura humana est radix bonitatis naturalis. Sed haec acceptio boni­ tatis exorbitat a propria significatione verbi, quae necessario praesupponil formam vel ens, et est extra intentionem aucto­ rum definitionis. Et hoc vitio laborat definitio magistralis, quam S. Alber­ tus Magnus refert ex Praepositino, quod scilicet «gratia est habitus infusus, divinae bonitati et caritati similis, gratum faciens habentem et opus eius gratum reddens» '; nihil enim est aliud quam compilatio quaedam coadaptata definitionis Augustini cum definitione Aristotelis 12. 54. Obiectio tertia. Gratia habitualis est in prima specie qualitatis, et quidem per modum habitus mentis. Atqui habi­ tus mentis est virtus, quia idem est dicere: bona qualitas mentis, et: habitus mentis, ut constat ex explicatione defini­ tionis augustinianae de virtute ’. Ergo gratia habitualis est idem quod virtus. 55. Respondetur. Concedo mai.; distinguo min.: Habitus mentis est virtus, prout mens sumitur pro potentia animae 1 S. Albertus Magnus, Summa Theologica, Il P.. tract. 16. q. 98, memb. 3, t. 33, p. 228a. 2 Ct. S. Thomam, // Sent. dist. 26, art. 4. ’ S. Thomas, l-II, 55, 3-4. spiritualis, concedo; prout mens sumitur pro ipsa essentia animae spiritualis, nego. Et nego consequens et consequen­ tiam. Mens potest sumi duplici sensu: pro potentia intellectiva et pro ipsa radice eius, quae est essentia animae rationalis. Si ergo mens sumatur in primo sensu, tunc habitus mentis est habitus operat ivus, et est virtus; sin vero sumatur in alio sen­ su, pro ipsa essentia animae, tunc habitus mentis est habitus entitativus, qui differt realiter et essentialiter ab habitu ope­ rative seu a virtute, sicut essentia animae a potentia intellec­ tiva; et solum in hoc secundo sensu dici potest quod gratia habitualis est habitus mentis. Art. 4.-Utrum gratia sit in essentia animae sicut in subiecto, an in aliqua potentiarum 56. Dato ergo quod gratia habitualis sit realiter et essen­ tialiter distincta a virtutibus infusis atque etiam ab ipsa cari­ tate, veluti habitus entitativus ab habitu operative, conse­ quenter oportet videre quam partem humanae naturae immediate afficiat tamquam subtectum. Ergo illi qui, cum S. Bonaventura, quamdam mediam viam tenebant relate ad distinctionem inter gratiam et virtu­ tes infusas, quamdam etiam viam mediam conati sunt sequi relate ad proprium subiectum gratiae. Proprie ergo et essen­ tialiter tam gratia quam virtutes sublectantur in potentiis ani­ mae, licet per quamdam appropriationem seu adaptationem dicatur quod gratia afficit ipsam animam seu mentem secun­ dum faciem suam superiorem, dum virtutes afficiunt eam se­ cundum ordinem ad diversas operationes supernaturales '. Sed, sicut in ordine naturali psychologico, potentiae non sunt essentialiter distinctae ab essentia animae, sed ei potius quasi consubstantiales, ita et in ordine supernatural! virtutes infusae non differunt essentialiter ab ipsa gratia habituali, 1 S. Bonaventcra, II Seni.. dist. 26, q. 5, t II, pp 643-644. Cap. I. Art. 4: Subiectum gratiae est essentia animae 625 sed virtutes theologicae sunt ei veluti consubstantiales vel coessent tales. Et haec erat mentalitas latens per theologos medioevales, quam repraesentabant tempore S. Thomae theologi traditio­ nales scholae franciscanae. Sed S. Thomas impugnat hanc explicationem inde ab ini­ tio ', eo quod etiam in psychologia naturali distinguebat realiter et essentialiter essentiam animae, quam ponebat in ca­ tegoria substantiae, a potentiis eius, quas dicebat qualitates, et secundum hoc decebat quoque ponere distinctum sublec­ tum proximum quo pro gratia habituali et pro virtutibus infu­ sis, quasi ad diversum genus, et non solum ad diversas spe­ cies pertinentes. §1 SOLUTIO QUAESTIONIS 57. CONCLUSIO: Gratia habitualis est in ipsa essentia animae, prout contradistinguitur a potentiis eius, sicut in sub­ tecto proprio seu immediato quo. 58. Probatur duplici genere argumenti: quia et propter quid. 59. A) Argumento quia, a) Ex lege contrariorum. Gratia habitualis quantum ad suum formale directe contradatur peccato originali quantum ad suum formale, eo quod radix seu forma iustiliae originalis, cui immediate contradatur peccatum originale, est gratia habitualis, ut constat ex dictis in tractatu de peccato originali, q. 82, art. 3; et ideo natae sunt esse in eodem subiecto immediato quo. Atqui peccatum originale, quantum ad suum formale, est in ipsa essentia ani­ mae sicut in subiecto immediato, ut patet ex eodem tractatu, q. 83, art. 1 et 2. Ergo et gratia sanctificans, quae apud nos S. Thomas, It Sent., dist. 26, art. 3; De Veritate, q. 27. ait 6. 626 L II, Q- CX: DE ESSENTIA GRATIAE est non solum elevans, sed etiam sanans hominem a formali peccati originalis, est in ipsa essentia animae sicut in proprio et immediato subiecto quo. 60. b) A posteriori, ex effectu formali proprio, qui est: nova creatura, regeneratio in filios Dei, consortium divinae naturae, sanatio et non solum elevatio *. Atqui tum nova creatio, tum regeneratio in filios Dei, tum consortium divi­ nae naturae, per se primo terminantur ad formam et non ad potentias, et ita necessario postulant veluti subiectum imme­ diatum formam naturae humanae, quae est anima ipsa, et non potentias eius. Ergo proprium et immediatum subiectum gratiae habitualis est ipsa essentia animae, et non eius potentiae. Sicut ergo naturalis generatio per prius terminatur ad formam generati, et quasi naturalis degeneratio peccati origi­ nalis per prius afficiebat ipsam essentiam animae quam eius potentias, ita etiam regeneratio in Christo, qui est secundus Adam, per gratiam sanctificantem, per prius terminatur ad ipsam essentiam animae quam ad eius potentias *2*. 61. B) Argumento propter quid, a) Proprio, ex ipsa na­ tura gratiae. Habitus entitativus spiritualis et supematuralis est in ipsa essentia animae sicut in subiecto proprio et imme­ diato. Atqui gratia habitualis est habitus entitativus spiritua­ lis ct supematuralis, ut constat ex articulo praecedenti. Ergo gratia habitualis est in ipsa essentia animae sicut in proprio et immediato subiecto quo \ Maior, ubi unice stat difficultas, ostenditur ex dictis in tractatu de habitibus, q. 49, et 50. Ibi enim ostensum est quod proprium subiectum habitus est ens in potentia 4, et quidem proprium subiectum habitus entitativi debet esse ens ' Cf Ephes. 2 9-10; Gal15, 15; Il Cor. 5, 17; Tit. 3. 5; H Petr. 1,4; CONCILU. M TRIDENTINUM, Scs. 6, c. 7, Denz 799 : S. Thomas, l-II, 110, 4, sed contra. 5 1-11,110,4. 4 1-11,49, 4; 50, 1. Cap. I, Art. 4: Subiectum gratiae est essentia animae 627 in potentia essendi scu pars potentialis essentialis subiecti. lam vero, in ordine naturali, pars potentialis essentiae huma­ nae non est anima, quae essentialiter est forma et actus, sed corpus, quod essentialiter est materia et potentia; et ideo in hoc ordine, solum coipus potest esse subiectum habitus entitativi, qui habitus debet insuper esse corporalis, non spiritua­ lis. Quia ergo gratia sanctificans est habitus entitativus spiri­ tualis, manifeste nequit esse in corpore vel in carne sicut in proprio subiecto. Ergo debet esse in alia parte naturae huma­ nae, quae est ipsa anima. Et revera anima in ordine supernatural! est secundum es­ sentiam suam in potentia passiva obedientiali relative ad di­ vina. Ex quo ergo habitus entitativus gratiae sanctificantis est spiritualis et supematuralis, duplici titulo sequitur quod proprium eius subiectum sit ipsa essentia animae, non qui­ dem secundum quod est anima seu forma coiporis, sed se­ cundum quod est spiritus seu imago Dei, sursum respiciens et ad superna tendens. Quia igitur corpus nequit esse subiec­ tum habitus entitativi spiritualis, sed sola anima; et anima solum est in potentia prout spiritus est in ordine ad divina et supernaturalia participanda, necessario sequitur habitum en­ titativum spiritualem et supernaturalem nonnisi in ipsa es­ sentia animae sicut in subiecto posse dari et esse. Et revera anima ut spiritus convenit cum angelis, qui sunt puri spiritus et recipiunt gratiam in propria essentia; et est in potentia passiva obedientiali ad naturam divinam participandam accidentaliter, nam revera eam recipit, nec alia ratione recipere valet. Ut autem est animans non est in potentia, sed est es­ sentialiter actus, neque ad plura, sed ad unum corpus; neque ad illud corpus pluribus modis, sed uno modo tantum; neque est supernatural iter perfectibilis in hoc munere, sicut neque intellectus agens in suo. 62. b) Analogico, et quidem tum patristico, prout Sancti Patres dicunt gratiam vitam animae sicut anima est vita cor­ poris. Sicut ergo anima se habet ad corpus formaliter, finali1er et efficienter mediate, ita gratia se habet ad animam for- 628 L. II, Q. CX: De ESSENTIA GRATIAE maliter, final iter et efficienter mediate; tum scholastico, quod ita evolvitur: gratia sanctificans est essentialiter media inter animam, quam perficit deificando, et Deum, cui assimilatur ut exemplari, sicut inter subiectum et terminum, nempe: ex parte animae vel subiecti adest et essentia intellectualis, et po­ tentiae quasi attributa vel proprietates eius, nempe intellec­ tus et voluntas; ex parte vero Dei vel termini adest et essentia intellectualis, et attributa intellectualia, idest intellectus seu cognitio et voluntas seu amor; consequenter, si virtutes perfi­ ciunt potentias animae secundum assimilationem ad attribu­ ta Dei operative, et se habent loco potentiae in ordine super­ natural!, videlicet fides intellectum assimilando ad cognitionem Dei, et spes et caritas voluntatem assimilando ad amorem Dei, gratia debet perficere ipsam essentiam ani­ mae secundum assimilationem ad essentiam vel naturam Dei et se habebit loco essentiae in ordine supernaturali. Idem constat ex analogia seu proportione inter habitum et subiectum: Tale enim est subiectum qualis est habitus, quia talis est potentia qualis est actus. Atqui gratia sanctificans est habitus naturaliter prior et realiter differens ab habitu virtu­ tum infusarum. Ergo et proprium subiectum gratiae debet esse naturaliter prius et realiter differens a subiecto virtu­ tum. Hae autem sunt in potentiis animae; ante quas naturali­ ter prior et realiter differens est sola essentia animae. Ergo gra­ tia sanctificans est in sola essentia animae sicut in subiecto. SOLVUNTUR DIFFICULTATES 63. Obiectio prima. In illo est sicut in subiecto gratia ha­ bitualis in quo est sicut sessor in equo, quia subiectum suppor­ tans sessorem est equus. Atqui gratia est in libero arbitrio sicut sessor in equo, ut ait Augustinus. Ergo secundum Augustinum gratia habitualis est in libero arbitrio sicut in subiecto. 64. Respondetur tripliciter: Cap. I, Art. 4: Si 1 bi ectum gratiae est essentia animae 629 Primo, nego mai.; concedo min. et nego conclusionem. Nam comparatio sessoris ad equum non est proprie loquen­ do comparatio formae ad subiectum, sed potius comparatio moventis seu dirigentis ad motum seu directum. Conceditur autem minor in hoc sensu, quo eam tradit Au­ gustinus, sed sensus eius non est quem obiiciens intendit: gratia enim habitualis, cum non sit immediate operativa seu motiva, non est formaliter veluti sessor liberi arbitrii; sed so­ lum esse potest mediate, scilicet mediantibus virtutibus infu­ sis, maxime mediante caritate. Secundo, negando vim auctoritatis allatae, quae non est auctoritas Augustini, sed Marii Mercatoris vel alterius aucto­ ris ignoti, cum illud opus «Hvpognosticon», non sit Augusti­ ni, ut quaestione praecedenti, articulo secundo, vidimus. Tertio, admittendo tamen quod sit Augustini, quia aequivalenter Augustinus idem docet in aliis operibus authenticis, conceditur totum argumentum, sed negatur sequela intenta. Revera enim Augustinus hoc docuit, non quasi de fide, sed utens philosophia neoplatonica falsa. Unde non est necesse eum in hac parte sequi. 65. Obiectio secunda. Habitus, ex quo procedit meritum, est in potentia animae, cum meritum sit actus secundus, qui potentiae animae est. Atqui gratia sanctificans est ex qua procedunt merita, ut Augustinus dicit. Ergo gratia sanctifi­ cans est in potentia animae sicut in subiecto. 66. Respondetur. Distinguo mai.: Habitus ex quo imme­ diate et elicitive procedit meritum est in potentia animae si­ cut in subiecto, concedo; habitus ex quo procedit meritum solum mediate et radicaliter est in potentia animae sicut in subiecto, nego. Contradistinguo min.: Gratia sanctificans est ex qua pro­ cedunt merita, mediate, remote seu radicaliter, concedo; pro­ xime, immediate seu elicitive, nego. Et nego consequens et consequentiam. 630 L. II, Q. CX: De ESSENTIA GRATIAE Revera, gratia habitualis, eo ipso quod est habitus entitativus seu non immediate operativus, non est immediatum principium meriti, sed solum virtus infusa, quae est habitus operativus, eo quod meritum non consistit in habitu, sed in actu secundo. 67. Obiectio tertia. Essentia animae est eadem in omni­ bus generibus animarum, quia omnibus animabus aequaliter convenit esse anima. Atqui gratia sanctificans nequit esse si­ cut in proprio subiecto in omnibus generibus animarum, quia nequit esse in animabus plantarum vel pecorum. Ergo gratia sanctificans nequit esse in ipsa essentia animae sicut in subiecto. 68. Respondetur. Distinguo niai.: Essentia animae est ea­ dem in omnibus generibus animarum, secundum rationem genericam animae seu prout est animans corpus ut forma substantialis eius, concedo; secundum rationem specificam, secundum quam quaedam animae sunt spirituales seu inte­ llectivae, idest transgredientes ordinem corporeum, quaedam vero non sunt spirituales, sed dependentes a corpore, nego. Contradistinguo min.: Gratia habitualis nequit esse sicut in proprio subiecto in omnibus generibus animarum, secun­ dum rationem genericam animae prout animans corpus est, concedo; secundum rationem specificam et propriam, subdis­ tinguo: in genere animarum quae sunt spirituales seu inte­ llectivae, nego; in genere animarum irrationalium, concedo. Et nego consequens et consequentiam. Revera, in anima humana secundum essentiam suam, sunt duo adspectus: alius quasi genericus, in quo convenit cum ceteris animabus, prout scilicet est animans corpus et forma eius, et haec est facies inferior animae, et secundum hanc rationem non est capax gratiae neque alicuius habitus entitativi vel operativi, quia tunc nullo modo est in potentia; alius vero adspectus est quasi specificus pro anima humana, prout scilicet est spiritus, utpote intellectualis, et haec est fa­ cies superior animae, et secundum hanc rationem anima hu- Cap. 1, Art. 4: Subiectum gratiae est essentia animae 631 mana est facta ad imaginem Dei, et tunc est capax gratiae et est in potentia obedientiali ad supernaturalia, et est susceptiva habitus entitativi supernatural is. Unde patet aequivocatio obiicientis per transitum de genere ad genus. 69. Obiectio quarta. Supernaturale receptum a natura, est naturaliter, secundum esse et intellectum, posterius natu­ rali. Atqui, si gratia habitualis reciperetur in ipsa essentia animae, supernaturale receptum in ea, posset esse et intelligi prius quam naturale, quia posset recipi in ipsa essentia ani­ mae antequam anima haberet potentias connaturales, nem­ pe in ipsa nuda essentia animae, et sic hoc supernaturale, quod est gratia, esset prius, secundum esse et intelligi, quam hoc naturale quod sunt potentiae animae. Ergo gratia habi­ tualis nequit recipi sicut in subiecto in ipsa nuda essentia animae. 70. Respondetur. Concedo mai.; nego min. et conclu­ sionem. Revera, natura animae, in qua recipitur gratia sanctifi­ cans, praeintelligitur, secundum esse et intelligi, ipsi gratiae sanctificanti, sicut subiectum praeintelligitur accidenti; at non sequitur quod gratia sanctificans praeintelligatur, secun­ dum esse et intelligi, naturalibus potentiis animae, nam istae potentiae naturaliter dimanant ab ipsa essentia animae, et in ea recipiuntur sicut in subiecto immediato; cum quo tamen stat quod advenire possit novum accidens seu qualitas supernaturalis, quae immediate recipiatur in ipsa essentia animae, ct quae posterior sit, secundum esse et intelligi, ipsis poten­ tiis vel qualitatibus connaturalibus. Argumentum ergo valeret, si ipsae potentiae naturales animae non reciperentur immediate in ipsa essentia animae sicut in subiecto, quia tunc post animam sequeretur imme­ diate gratia et postea qualitates quae mediate afficerent ani­ mam; at non est ita, sed sicut supernatura est posterior se­ cundum esse et intelligi ipsi naturae in qua recipitur, ita supernaturale est posterius naturali. 632 L. 11. 0. CX: De essentia gratiae Consequenter, talis est ordo naturalis inter haec omnia: ipsa essentia animae; accidentia connaturalia eius; acciden­ tia supematuralia quae immediate afficiunt ipsam essentiam animae, et finaliter accidentia supematuralia quae immedia­ te afficiunt potentias animae, nempe virtutes infusae, et me­ diate tantum ipsam essentiam animae. Verum est tamen quod ipsamet essentia animae secun­ dum se, prout praeintelligitur potentiis eius, est formaliter capax gratiae prout est spiritus substantivus et secundum po­ tentiam eius obedientialem ' Cf. De Ventate, q. 27, art. 6 ad 3 CAPUT II DE ESSENTIA GRATIAE, QUATENUS EST ENS DIVINUM 71. Hic adspectus fuit valde excultus a Patribus graecis et aliquo etiam modo ab Augustino, et inter theologos positi­ vos solet multum evolvi et ponderari. Nos, brevitatis causa, ea quae sunt essentialia et ad rem perlinentia in medium proferemus. Ut ergo certa ab incertis secernamus et ea quae sunt fidei ab his quae citra fidem disputari possunt, hanc notionem gratiae sub hoc adspectu considerabimus dupliciter: l.°, se­ cundum formalem doctrinam fidei; 2.°, secundum expositio­ nem theologicam. Art. l.-De essentia gratiae, quatenus est ens divinum, secundum doctrinam fidei 12. A) In Sacris Litteris expresse docetur per gratiam sanctificantem iustos non solum nominari, sed etiam vere es­ se /Ilios Dei ’, ex Deo natos, cuius semen in eis manet 2. Quae quidem divina filiatio ulterius explicatur per quod in Christo lesu, qui est Filius Dei naturalis et primogenlius, incorpora­ mur et inserimur, sicut palmites in vite, induentes lesum Christum et portantes imaginem eius, ita ut simus coheredes gloriae eius \ portantes in nobis ex hoc nunc arrhabonem heI Joan. 3. 1-2. ; / Joan. 3,9; Joan. I, 12-13. ' / loan. 4, 9; Roni. I 1, 17-23; loan. 15, 5: Gal. 3, 26-27; Rom. 8. 29; / Cor. 15, 49; It Cor. 3, 18; Tit. 3, 5 ct 7; Rom. 8. VI', Eph. 3. 6; / Petr. 3, 7. L. II, Q CX: DE ESSENTIA GRATIAE reditatis, quae est vita aeterna ’. Consequenter, efficimur vere et realiter consones divinae naturae * 2*, et dii per participatio­ nem, secundum illud: «ego dixi: dii estis, et filii Excelsi om­ nes » \ quasi deificat i. Quae quidem deificatio non est otiosa neque sterilis, sed valde actuosa et foecunda, quia vere per eam sumus filii Lu­ cis, quae Deus est, et ideo ut filii lucis ambulare debemus et transformari a claritate in claritatem, tamquam a Domini Spiritu, qui agitat nos et facit nos fiducialiter clamare: Abba, Pater 4, ita ut cum Paulo dicamus: «vivo ego, iam non ego, vi­ vit vero in me Christus» 5* , «mihi enim vivere Christus est» b; quod «si Spiritu vivimus, spiritu et ambulemus» 7. 73. B) Quam doctrinam de deificat ione per gratiam elo­ quenter et nervose evolvunt Patres, inde ab Apostolorum aeta­ te, sive sub conceptu proprio deificat ion is, sive sub conceptu recreationis seu divinizationis imaginis Dei in anima. 74. a) Sub proprio conceptu deificationis eam evolvunt Patres tum graeci tum latini. 75. 1) Apud Patres graecos frequenter occurrit verbum θεωσις, θείϋχης, θεωκοιησις, ad indicandam gratiam sanctifi­ cantem in nobis. S. Ignatius Martyr ad Ephesios scribit: «Es­ tis igitur et viae comites omnes, deiferi et templiferi, christife­ ri, sanctiferi, per omnia ornati in praeceptis lesu Christi» 8. S. Irenaeus de Christo dicit: «qui, propter immensam suam di­ lectionem factus est quod sumus nos, ut nos perficeret esse quod est ipse» «qui emundat hominem et sublevat in vitam ’ 1 ’ 4 ’ 0 7 ’ ' Eph. 1, 14; II Cor. 1. 22 It Petr. 1, 4. Psal. 81,6. loan. 12. 36; 12, 46; Eph. 5. 8; II Cor. 3. 18; Rom. 8, 15; Gal 4 6 Gal. 2, 20. Phil. 1,21. Gdl. 5. 25. S Ignatius Martyr. Ad Ephesios, 9. n. 2. S. IRENAEUS, Adversus haereses. Lib. V. pracf.. Cap. Il, Art. 1 : Est donum divinum secundum fidem 635 Dei» ’. Et iusti ab eo appellantur «in vitam Dei sublevati», «Deo Patri configurati», «gloriam Dei participantes» 1 2*. Cle­ mens Alexandrins: «Homo autem ille cui Verbum cohabitat, non variatur, non fingitur, formam habet Verbi, Deo assimilatur; pulcher est, non se pulchrum fingit; vera est pulchritudo, est enim Deus; Deus autem fit ille homo, quia vult idem ac Deus. Recte ergo dicit Heraclitus: homines dii, dii homines, una enim utrique ratio. Evidens mysterium: Deus in homine et homo Deus» \ Origenes notat «quaedam esse supra natu­ ram, quae facit aliquando Deus, supra humanam naturam ef­ ferens hominem et faciens eum participem naturae melioris et divinioris» 4. Uberius hoc evolvit S. Athanasius. «Ipse siquidem -in­ quit- homo factus est, ut nos dii efficeremur» 5; «idcirco Fi­ lius Dei filius hominis factus est, ut filii hominis, hoc est, Adae, filii Dei efficiantur» 6*. Et probat divinitatem Spiritus Sancti ex facto deificationis: «Si porro Spiritus communica­ tione, divinae naturae consortes efficimur, nemo certe nisi in­ sanus dixerit Spiritum non Dei, sed creatae esse naturae; nec enim alia de causa hi, in quibus ille est, dii efficiuntur: quod si deos efficit, dubium non est quin eius natura Dei sit» ‘. Similiter et S. Basilius: «Quemadmodum corpora nitida pellucidaque, contacta radio fiunt et ipsa supra modum splendida et alium fulgorem ex se profundunt, ita animae quae Spiritum ferunt illustranturquc a Spiritu, fiunt et ip­ sae spirituales et in alios gratiam emittunt. Hinc... in Deo perseverantia, hinc similitudo cum Deo, et, quo nihil subli­ mius expeti potest, hinc est ut deus flas» 8. Et S. Gregorius Nyssenus: «Excedit -inquit-suam naturam homo immortalis factus ex mortali, incorruptibilis ex corruptibili, aeternus ex 1 ? 1 4 ' 6 ' * Ibidem, Lib. V, 9, 2. Ibidem, Lib. V, 16. Clemens Alexandrinus, Pruedag. III, 1,1,5 sqts.. Origines, Contra Celsum, V, 23. S. Athanasius, Oratio de incarnatione Verbi, 54. Ibidem, 8. Ad Serapionem, I. 24. S. Basii IUS, De Spiritu Sancto. IX, 22-23. 636 L. II, Q. CX: De ESSENTIA GRATIAE caduco, et, in summa, deus ex homine» Cyrilus Hierosolymitamis: «Si et tu habeas sinceram pietatem, descendit et in te Spiritus Sanctus et vox paterna tibi desuper resonat, non: hic est Filius meus, sed: hic nunc factus est filius meus. Illi enim soli convenit est, quoniam in principio erat Verbum; illi convenit est, quoniam semper est Filius Dei, tibi autem nunc factus est, quoniam non per naturam habes, sed per adoptionem appellationem filii accipis» 12. Et S. Cyrilus Ale­ xandrinus plus ceteris in hoc conceptu insistit, qui, inter plu­ ra alia, haec habet: «Efficimur divinae consortes naturae et ex Deo nati esse dicimur, et propterea dii nuncupamur» 3; «Spiri­ tus vero Deus est et ad Deum transformat, non ut per gra­ tiam adiuvantem, sed ut largiens dignis per se divinae natu­ rae participationem» 4*. Denique Pseudo-Dionysius graphice evolvit conceptum is­ tius deificationis, quam definit unionem et assimilaiionem in­ timam cum Deo \ et postea longius exponitur ab eius com­ mentatore Maximo Confessore 6* . 76. 2) Haud secus, licet minus frequenter, Patres Latini. S. Cyprianus ait: «quod homo est, esse Christus voluit, ut et homo posset esse quod Christus est» Ambrosius similiter: «Quid illa attexam, quod hominem Deus divinae fecit consor­ tem naturae, sicut in Epistola Petri legimus? Unde non im­ merito quidam ait: ipsius et genus sumus. Dedit enim nobis de cognatione sua, ut quaeramus illud divinum, quod non longe est ab unoquoque nostrum» 8. S. Petrus Chrysologus: «Et quidem -inquit- deitatis erga nos dignatio tanta est, ut sciri nequeat quid potissimum mirari debeat creatura, utrum De beatitudinihus, 7. Cyrilus Hierosolymitanis, Catech. Ill, 14. S. Cyrilus Alexandrinus, In loan. 1,9. De Trinitate, dial. 7. Pseudo-Dionysius. De Ecclesiastica Hiérarchie, I. 3. 6 Ci. Lange, op. cil., nn. 273-277, pp. 186-191. S. Cyprianus, De idolor. vanit., 11. * S. Ambrosius, Epistola 43. 10. 1 ■ ‘ 4 Cap. II. Art. I : Est donum divinum secundum fidem 637 quod sc Deus ad nostram deposuit servitutem, an quod nos ad divinitatis suae rapuit dignitatem» Sed praesertim dignus est qui audiatur Augustinus: «O homines -inquit-, nolite desperare vos fieri posse filios Dei, quia et ipse Filius Dei, hoc est, Verbum Dei caro factum est et habitavit in nobis. Reddite vicem, efficimini spiritus, et ha­ bitate in illo qui caro factus est et habitavit in vobis. Neque enim iam desperandum est participatione Verbi fieri posse ho­ mines filios Dei, quando Filius Dei participatione carnis fac­ tus est filius hominis. Nos itaque mutabiles in melius com­ mutati, participes efficimur Verbi; Verbum autem incommutabile nihil in deterius commutatum, particeps car­ nis effectus est rationali anima mediante» 12*. Et alibi: «Hoc iubet Deus ut non simus homines... Ergo inquit- homo non ero? Non utique. Ut enim non sis homo, ad hoc vocatus es ab illo qui propter te factus est homo. Noli succensere. Non enim ita tibi dicitur, ut homo non sis, ut puer sis, sed ut sis inter eos quibus dedit potestatem filios Dei fieri. Deus enim deum te vult facere, non natura, sicut est ille quem genuit, sed dono suo et adoptione. Sicut enim ille per humanitatem factus est particeps mortalitatis tuae, sic te per exaltationem facit participem immortalitatis suae. Age igitur gratias, et amplectere quod donatum est, ut mercaris perfrui quo vocatus es» «Nolite ergo mentiri, fratres: iam enim ve­ teres homines eratis; accessistis ad gratiam Dei, facti estis homines novi; mendacium ad Adam pertinet, veritas ad Christum. Deponentes ergo mendacium, loquimini verita­ tem, ut et caro ista mortalis, quam adhuc habetis de Adam, praecedente novitate Spiritus, mereatur et ipsa innovationem et commutationem tempore resurrectionis suae, ac sic totus homo deifica!us inhaereat perpetuae atque incommutabili ve­ ritati» 4. 1 ' 542. ’ 4 S Petrus Chrysologus, Sermo 72. S. Augustini s, Epistola 140 ad Honoratum, cap. 4, nn 11-12 MI Sermo 166, cap. 1, η. I; cap. 4. n. 4. ML. 38, 908, 909. Ibidem, cap. 4, n. 4, ML. 38. 909. 33, 638 L. Π, Q. CX: De essentia gratiae «Videte... quibus dicat: "Ego dixit dii estis et filii Excelsi omnes, vos autem ut homines moriemini, et sicut unus ex principibus cadetis". Manifestum est ergo quid homines dixit deos, ex gratia sua deificatos, non de substantia sua natos; ille enim iustificat, qui per semetipsum, non ex alio iustus est; et ille deificat, qui per seipsum, non alterius participatione Deus est. Qui autem iustificat, ipse deificat, qui iustificando filios Dei facit. Dedit enim eis potestatem filios Dei fieri; si filii Dei facti sumus, et dii facti sumus, sed hoc gratiae est adoptatis, non na­ tura generantis» '; «deos dixit participatione, non natura; gratia, qua voluit facere deos» 2; «non enim exsistendo sunt homines dii, sed fiunt participatione illius unius qui verus est Deus» \ Ad rem pariter S. Hieronymus: «Ego dixi: dii estis et filii Excelsi omnes. Audiat Eunomius, audiat Arrius, qui dicunt Filium Dei similiter esse filium ut nos sumus. Quod dii su­ mus, non sumus natura, sed gratia. Quotquot enim eum receperunt, dedit eis potestatem filios Dei fieri 4. Propterea fecit hominem, ut de hominibus dii fiant. Ego dixi: dii estis, et filii Excelsi omnes. Videte quanta sit dignitas: et dii vocan­ tur et filii. Ego feci vos deos, sicut feci Moysem Pharaonis deum: ut postquam dii fueritis, digni efficiamini esse filii Dei. Considerate Scripturam divinam. Non est personarum acceptio apud Deum 5. Non dixit: Ego dixi: dii estis reges et principes, sed omnes; quibus aequaliter corpus dedi et animam et spiri­ tum, aequaliter donavi et deitatem et adoptionem. Aequaliter omnes nascimur, et imperatores et paupares: aequaliter et mo­ rimur. Aequalis enim conditio est» 6. 77. b) Sub conceptu renovationis vel recreationis imagi­ nis Dei in homine. Deus enim fecit hominem «ad imaginem In Psabn. 49, n. 2, ML. 36. 505. 1 In Psabn. 94. n. 6. ML. 37. 1221. 1 In Psabn. 118. sermo 16, n. 1, ML. 37, 1545. 4 loan. 1, 12. 5 Rom.2, 11. S Hieronymus, Tractatus de Psalmo 81. ed. G. Morin. O. S B Anwrlnta Maredsoliana, vol. Ill, II P . pp. 77. 5-16. Maredsoli 1897. Cap. II, Art. I : Est donum divinum secundum fidem 639 el similitudinem suam» ', quam imaginem homo peccando deturpavit, et de coelesti factus est terrestris; eam vero Chris­ tus per redemptionem suam restauravit, qui imago consubs­ tantialis est Patri et figura substantiae eius. Unde per incor­ porationem ad Christum, efficimur participes imaginis eius et portamus imaginem coelestem vel supernaluralem * 2, quasi transformati in eius imaginem 3. 78. 1) Ex graecis sufficiat nobis indicare Irenaeum di­ centem quod «quando caro Verbum Dei factum est, imagi­ nem veram Dei ostendit in homine eamque restituit, consi­ milem laciens hominem invisibili Patri per visibile Verbum» 4; et Clementem Alexandrinum, qui asserit per gratiam Dei hominem non habere fictionem quamdam, sed veram formam Verbi et realem similitudinem cum Deo 5; et S. Methodium, asserentem quod iustus accipit Christi li­ neamenta et imaginem 67; quam doctrinam maiori eloquentia describunt Cyrilus Hierosolymitanus, Basilius, Chiysostomus, Cyrilus Alexandrinus. 79. 2) Ex latinis duo sufficiant, Ambrosius et Augusti­ nus. Ait Ambrosius: «Pictus es ergo, o homo, pictus a Domi­ no Deo tuo; bonum habes artificem atque pictorem. Noli bo­ nam delere picturam, non fuco, sed veritate fulgentem, non cera expressam, sed gratia» . «Illa anima a Deo pingitur, quae habet in se virtutum gratiam renitentem splendoremque pietatis; illa anima bene picta est, in qua elucet divinae ope­ rationis effigies; illa anima bene picta est, in qua est splendor gloriae et paternae imago substantiae. Secundum hanc ima­ ginem, quae refulget, pictura pretiosa est; secundum hanc ' 2 3 4 5 6 7 Gen. 1,26-27. Coloss. 1, 15; I Cor. 15,49. II Cor. 3. 18. S. Irenaeus, Adversus haereses, V. 16. Clemens Alexandrinus, Paedag., III. I. 1. 5 sqts.. S. Methodius, Conv. decem virginum, 8. 8. S. Ambrosius, Hexaemeron. VI, 8. 47. 640 L. II. Q. CX: De essentia gratiae imaginem, Adam ante peccatum; sed, ubi lapsus est, depo­ suit imaginem coelestis, sumpsit terrestris effigiem» **. Augustinus saepissime hoc evolvit, specialiter in suo ope­ re de Trinitate, ubi subtiliter et prolixe inquirit in imaginem Dei in nobis. Alibi etiam haec habet: «Homo nempe ad Dei similitudinem factus est, tamen quia non est unius eiusdemque substantiae, non est verus (= naturalis) filius; et ideo fit gratia filius, quia non est natura» 2: «renovamur ergo spiritu mentis nostrae, secundum imaginem eius qui creavit nos, quam peccando Adam perdidit; renovabimur autem etiam carne, cum hoc corruptibile induetur incorruptione, ut sit spiritale corpus» 3. 80. C) Denique Ecclesia proprium sensum huius doctri­ nae determinavit, tum damnando falsas interpretaciones, tum etiam directe exponendo veritatem. 81. a) Negative ergo Ecclesia determinavit quod haec deiftcalio hominis iusti non est substantialis neque eadem cum deitate ipsius Dei. Et quidem haec dcificatio hominis iusti non est vera incarnatio Patris aut Filii aut Spiritus Sanc­ ti, ut somniabant Amauriani 4, neque per transformationem vel quasi transubstantiationem Quae doctrina damnata fuit ab Universitate Parisiensi et a Concilio Lateranensi IV 6. Similiter loannes XXII damnavit, inter alias, sequentes propositiones Ekardi: «nos transformamur totaliter in Deum et convertimur in eum; simili modo sicut in sacramento, pa­ nis convellitur in corpus Christi» ; «quidquid dicit sacra Scriptura de Christo, hoc etiam totum vel ificatur de omni bo­ no et divino homine; quidquid proprium est divinae naturae, ‘ Ibidem, VI. 7. 42. S. Augustinus. Contra Maximinum Arrianum, Lib. It. can. 15 n 2 ML. 42, 778. ’ ’ ' De Genesi ad litteram, Lib. VI. cap. 24, n. 35, ML. 34. 353, 4 Cf. Garnerii m de Rochefort (?) Contra Amantianos, edit C1 Baeunkei. 1926. cap. 10. p. 30. * Ibidem, cap. 12, p. 51. * Concilium Lateranense iv, Denz. 433. lOANNESXXIl, Denz, 510. Cap. II. Art. 1: Est donum divinum secundum fidem 641 hoc totum proprium est homini iusto et divino; propter hoc iste horno operatur quidquid Deus operatur et creavit una cum Deo coelum et terram, et est generator Verbi aeterni, et Deus sine tali homine nesciret quidquam facere» ’; «bonus homo es/ Unigenitus Filius Dei; homo nobilis est ille Unigeni­ tus Filius Dei, quem Pater aeternaliter genuit» 12. Et Innocentius XI renovavit damnationem propositionum similium Molinos \ de transformatione animae sanctae in Deum ipsum. 82. b) Positive declaravit hanc deificationem esse veram quidem et realem, sed participatam, ideoque accidentalem et creatam. Quod quidem apparet tum ex lege orandi seu ex liturgia, tum etiam ex magisterio ordinatio. 1) Ex lege orandi. Orat enim Christum in Praefatione As­ censionis Domini, cumque celebrat eo quod incarnatione sua et passione et morte et resurrectione et ascensione in coe­ lum, «divinitatis suae tribuit nos esse participes»·, in Secreta Missae Dominicae IV post Pascha recolit quod per Missae sa­ crificium et sacramentum "unius summae divinitatis partici­ pes nos effecit"; in officio Sanctissimi Sacramenti, in II Noc­ turno, lect. 1, recitat: "Unigenitus siquidem Dei Filius, suae divinitatis volens nos esse participes, nostram naturam as­ sumpsit, ut homines deos faceret, factus homo". Et quando sacerdos aquam vino miscet, secundum ritum romanum, orat: "Deus, qui humanae substantiae dignitatem mirabiliter condidisti et mirabilius reformasti, da nobis, per huius aquae et vini mysterium, eius divinitatis esse consortes, qui humani­ tatis nostrae fieri dignatus est particeps». Et in Dominica oc­ 1 Ibidem, Denz, 512, 513. Ibidem, Denz, 520, 521. De sensu propositionis Eckardi et de aliis per­ tinentibus ad causam eius, cf. Tnr.RV o. p, Edition critique des pièces relatives au procès d'Eckarl, apud «archives d'histoire doctrinal et litt. du Moyen âge», t. I (1926-1927), pp. 129-268): item, eiusdem auctoris Le commentaire de Maître Eckart sur le livre de la Sagesse, ibidem, t ill (1928). pp. 321-443; t. IV (1929), pp. 233-394. ’ Innocentius xi, Denz. 1281, 1285. 642 L. Π, 0 CX: DE ESSENTIA GRATIAE tava post Octavam Trinitatis: «Coelestium bonorum consor­ tes·» dicit homines. 2) Ex Magisterio Ordinario. Leo XIII in sua Encyclica «Divinum illud munus», docet: «Cuius (Verbi incarnati) be­ neficium factum (est), ut homo in gradum nobilitatemque, unde exciderat, cum donorum locupletiore ornatu sit restitu­ tus. Eloqui nemo potest quale sit opus istud divinae gratiae in animis hominum, qui propterea luculenter tum in sacris litteris, tum apud Ecclesiae Patres, et regenerati, et novae creaturae, et consortes divinae naturae, et lilii Dei, et deifici si­ milibusque laudibus appellantur» '. Huc etiam referri possunt quae habentur in Schemate constitutionis de doctrina catholica in Actis Concilii Vaticani I, nam, licet non habeant valorem auctoritatis, sunt tamen signum Magisterii Ordinarii Ecclesiae. Ibi ergo, in prima for­ ma decreti, haec dicuntur: «Internâ gratiâ, per inhabitantem Spiritum Sanctum infusa, regeneramur et renovamur, ut si­ mus in Christo nova creatura, non secundum nostram iustitiam, sed per illam quae ex fide est Christi lesu, quae ex Deo est iustitia in fide. Haec renovatio est creaturae ad Dei simili­ tudinem et societatem super omnes exigentias et vires natu­ rae creatae exaltatio, atque ideo vere supcrnaturalis, ut per gratuitam adoptionem, filii Dei nominemur et simus; maxi­ ma enim et pretiosa nobis promissa donavit, ait Princeps Apostolorum, ut per haec efficiamini divinae consortes naturae; et, testante gentium Apostolo, caritas Dei diffusa est in cordi­ bus nostris per Spiritum Sanctum, qui datus est nobis» 1 2. In ultima vero forma, quae est quarta, haec doctrina ita formulatur: «Gratiam, quae propter Christi Redemptoris me­ rita donatur, Ecclesia catholica eiusmodi esse profitetur, per quam non solum a peccati servitute et potestate diaboli libe­ ramur, verum etiam spiritu mentis nostrae renovati iustitiam 1 CAVALLERA, Thesaurus, n. 544, : Schema constitutionis de doctrina catholica Concilii Vaticani I. cap. 18 Mansi 50. coi. 73 Cap. II, Art. 1; Est doni m divinum sects di m fidem 643 et sanctitatem, quam Adam peccando sibi et nobis perdidit, recuperemus. Neque igitur haec gratia naturae tantum vires reparat, ut per eam adiuti ad honestatis nonnam mores et actus nostros plene componere possimus, sed ultra naturae terminos ad coelestis hominis, idest Christi imaginem nos transformat in novamque vitam regenerat. In Christo enim lesu elegit nos Deus ante mundi constitutionem et praedestinuvit conformes fleri imagini Filii sui, ut sit ipse primogeni­ tus in multis fratribus. Unde hanc nobis caritatem dedit nobis Pater, ut ex Deo nati filii Dei nominemur et simus. Qua quidem filiorum adoptione redditum est nobis illud divinae naturae consortium quod, nunc inchoatum per gratiam, ali­ quando consummabitur in gloria» ’. «Haec hominis per in­ carnatum Verbum renovatio illud est mysterium a saeculis absconditum quo Deus, quae in primo Adam mirabiliter con­ diderat, mirabilius in secundo reformavit» 1 2. Et Kleutgen adnotat: «Quid et qualis sit gratia declaratur primo negative, deinde positive. Non est solummodo, ut aiunt, medicinalis, remedium scilicet contra concupiscen­ tiam, ut per eam adiuti naturalem honestatem colere possi­ mus, sed est etiam elevans, donum videlicet quo, ut supra ex­ positum est, ad supernaturalem cum Deo similitudinem regenerati, adoptionem filiorum et divinae naturae consortium recuperamus, atque per inhabitantem Spiritum Sanctum cum divina Trinitate amore amicitiae coniungimur» \ Itaque, secundum doctrinam fidei, gratia habitualis est participatio ipsius naturae divinae in nobis, qua vere deifica­ mur; est insuper imago superanturalis Dei, in qua primus ho­ mo fuit constitutus, quando iustitia et sanctitate fuit ornatus, ct ad quam reparamur et restituimur per secundum Adam, lesum Christum. 1 Schema II Constitutionis Dogmaticae de fide catholica Concilii Vaticani /, cap. 5, Mansi, 53, 291-292. Cf. alias duas redactiones praecedentes, ibi­ dem. coi. 173-174;234. ■ Ibidem, coi. 292. ’ Kleutgen, In cap. V, I, 1, col. 304. 644 L. II, Q. CX: De essentia gratiae Art. 2.-De essentia gratiae, prout est ens divinum, expositio theologica 83. Ut modo vidimus, naturam gratiae sanctificantis ex­ hibent fontes revelationis, specialiter Patres, sub duplici con­ ceptu, scilicet sub conceptu deificationis et sub conceptu imaginis supematuralis ipsius Dei, quae dici etiam solet ima­ go recreationis, qua homo fit nova creatura in Christo lesu. Munus ergo theologi est istos duos conceptus singillatim examinare et illustrare tum ex aliis veritatibus revelatis, tum ex analogia cum naturalibus veritatibus; ac finaliter eos inter se comparare et componere, una cum adspectu gratiae prout est ens quoddam reale, de quo in capite primo dictum est. Non enim isti diversi adspectus opponuntur, sed potius mutuo complentur, et ex illis potest trahi adaequata definitio gratiae sanctificantis. §1 DE ESSENTIA GRATIAE PROUT EST DEIFICATIO QUAEDAM ANIMAE 84. Deificatio potest sumi tripliciter: uno modo, active, et est actio qua quis deum facit; alio modo, passive, et est mo­ tus, quo quis fit deus; tertio modo, formalitèr, et est forma, qua quis est deus, sed tunc magis proprie dicitur deitas; prout tamen est terminus deificationis active et passive sumptae, merito retinere adhuc potest nomen deificationis, ut significat formaliter deitatem communicatam, causatam vel participatam. Et hoc ultimo sensu accipitur in praesenti. lam vero haec deificatio, hoc sensu formali sumpta, nihil est aliud quam communicatio quaedam ipsius deitatis per es­ sentiam, qua Deus in seipso consideratur secundum suam propriam naturam et vitam intimam. Et ideo ab hac commu­ nicatione excluditur quaecumque participatio Dei secundum aliam quamcumque rationem quae non sit ipsa Deitas, v. gr. secundum rationem entis vel causae, quae non sunt constitu­ tivum melaphysicum nature divinae prout est in sc. Cap. 11, Art. 2: Est donum divinum secundum theologiam 645 Quia ergo sub isto respectu participatur seu communica­ tur Deus per opera creationis, quae constituunt ordinem naturalem, prout contradistinguitur a supernaturali, qui complectitur ea quae sunt propria naturae supremae, quae Deus in se est, a deificatione de qua loquimur excluditur totum id quod naturale est in creatura rationali vel intellectuali. Solum ergo manet pro deificatione communicatio allions ordinis, nemque ordinis stricte divini, qui dicitur ordo super­ nal tira lis vel gratiae, et quidem quoad essentiam vel substan­ tiam, nam loquimur de ordine formali. 85. Haec autem communicatio propria et formalis deitatis potest concipi duplex: alia mere logica, per solam denomina­ tionem rationis, et hoc modo intelligebant deificationem is­ tam seu justificationem protestantes, sensu quodam mere iuridico vel logico; at haec deificatio non sufficit ad salvandam veritatem revelatam, iuxta quam non solum nominamur, sed et vere sumus filii Dei, ideoque dii et deificati '; alia vero deificatio est rea lis et vera et obiectiva, et manifestum est ex dic­ tis quod de vera et reali deificatione seu communicatione deitatis debet intelligi deificatio hominis iusti, de qua loqui­ tur fides, quia vere sumus filii Dei et dii. 86. Sed haec deificatio seu communicatio realis deitatis potest esse duplex: una totalis vel substantialis, qua totus Deus secundum totum sui communicatur; alia vero potest es­ se partialis vel accidentalis, qua scilicet aliquid quod est pro­ prium Dei et de genere divino vere et realiter participatur seu communicatur. Atqui haec deificatio de qua loquimur nequit esse totalis vel substantialis. Haec enim deificatio seu communicatio non potest fieri per transformationem creaturae in deitatem vel deitatis in creaturam, ut somniarunt monophysitae et qui­ dam pseudo-mystici, de quibus articulo praecedenti dictum est; sed solum per unionem hypostaticam seu personalem, hoc I Ioan. 3, 1. 646 L. Il, 0. CX: De ESSENTIA GRATIAE est, per gratiam unionis, quae est gratia substantialis, prout facta fuit humanitati Christi; at iste casus est penitus sin­ gularis, et ideo non valet pro ceteris iustis. Denique, neque perviam quamdam indirectam posset haec deificatio exten­ di ad alios homines, quasi natura humana ceterorum ho­ minum iustorum transubstantiaretur in humanitatem Christi, eaque mediante, substantialiter deificarentur, quia tunc desinerent esse talis naturae, sicut substantia panis et vi­ ni desinit esse talis post transubstantiationem. Nullo ergo modo haec deificatio, de qua loquimur, potest esse totalis vel substantialis. 87. Ergo necesse est dicere quod est deificatio partialis tantum seu accidentalis, hoc est, per modum participationis accidentalis eorum quae sunt propria deitatis prout in se est. Et vere ex dictis constat ita debere esse; nam consortium di­ vinae naturae, quod nobis tribuitur per gratiam habitualem, et quod appellatur deificatio, intelligitur ab Ecclesia ut parti­ cipatio divinae naturae seu deitatis, ut articulo praecedenti vidimus; participare autem est partem tantum capere et par­ tem non capere seu relinquere eius quod quis participat: «nam participare nihil aliud est quam ab alio partialiter acci­ pere» Accidentalis etiam, quia gratia sanctificans est acci­ dens, ut patet ex capite praecedenti. Et hoc est quod profunde concludit S. Doctor quando ait: «Neccsse est quod solus Deus deificet, communicando con­ sortium divinae naturae, per quamdam similitudinis partici­ pationem» ipsius deitatis 2; et hac participatione accidentali sunt vere «dii participative (secundum illud) Ego dixi: dii estis Psalm. 81,6» «et vere non est nisi unus Deus (essentialiter vel substantialiter), nam etsi sunt qui dicantur dii, vere parti­ cipatione divinitatis, ut sancti (secundum illud): Ego dixi, dii estis, sive in coelo, ut sancti comprehensores; sive in terra, ut ' S. Thomas, II de Coelo ei Mundo, lect. 18, n 6 2 Cf.l-II. 112, 1. J hi 11 77iess. cap. 2, lect. 1, p. 174. Cap. Il, Art. 2: Est donum divinum secundum theologiam 647 sancti viatores, siquidem sunt dii multi vere participatione di­ vinitatis, ut sancti et iusti» Et in I Parte, q. 13, art. 9, quae­ rens utrum hoc nomen Deus sit communicabile, respondet quod utique, «non tamen secundum suam totam significatio­ nem, sed secundum aliquid eius, per quamdam similitudi­ nem, ut dii dicantur qui participant aliquid divinum per simi­ litudinem, secundum illud: Ego dixi, dii estis». Et in responsione ad 1, ubi sibi obiecerat textum Petri de consor­ tio divinae naturae, ait quod «natura divina non est commu­ nicabitis nisi secundum similitudinis participationem» 12. 88. Et inde etiam apparet quod haec deificatio est analo­ ga ad deificationem quae Christo homini communicata fuit, quia se habet ad eam ut accidens ad substantiam, quae so­ lum analogice conveniunt in ratione entis. Unde et deitas, qua iusti per gratiam habitualem dii sunt, analogice tantum convenit cum deitate qua Deus ipse vel Christus Deus est; et quidem analogia non merae attributionis, sed atnbutionis una cum proportionalitate, et ita in definitione perfecta et completa deificationis justorum hominum necessario intrare debet ordo ad supremum analogatum quod est Christus se­ cundum suam divinitatem 3. Apparet quoque hanc analogiam attributionis cum pro­ portionalitate inter deificationem nostram et deificationem Christi Dei non esse mere virtualem vel metaphoricam, secun­ dum solam similitudinem dvnamicam seu effectuum, scilicet operum bonorum, aut virtutum, ut minus recte dicunt Ripalda, Esparza, Wirceburgenses et pauci alii theologi, tum quia gratia habitualis essentialiter differt a \ ii tutibus infusis ne­ que est immediate operat i va, ut vidimus articulo 3 et 4; tum 1 In l Cor. cap. 8, lect. 1, p. 298b. 2 Pro similitudine autem ad Deum cf. I, q. 4, art. 3. ’ Cf. I, 13, 10 Nota Editoris: Dum haec scribebat, nondum perfecerat auctor noster accuratiorem crisim divisionis analogiae et singularis modi analogiae «mixtae», in praesenti expositione adhibiti, quem postea omnino rejecit, ut habes in opera De analogia, volumine tertio. Ideo, iuxta definiti­ vam mentem et temiinologiam auctoris, gratia dicenda est analoga analogia attributionis intrinsecae. 648 L. II. 0. CX: De essentia gratiae etiam quia virtualis participatio deitatis est propria entis supematuralis quoad modum tantum, cum tamen gratia habi­ tualis sit vere supernaturalis quoad substantiam. Ergo necessario dicendum est hanc analogiam esse pro­ priam et formalem, ita ut homo iustus sit vere et proprie Deus per participationem formae supernaturalis de ordine deitatis, quae est ipsa gratia sanctificans. Et hoc est in se id quod recentiores theologi dicere solent, nempe gratiam habitualem esse participationem physicam (= realem), analogam et for­ malem divinae naturae. 89. Unde in formali constitutione intrinseca huius deificationis iustorum intrat directe seu in recto sola deitas partici­ pata, quae est gratia sanctificans accidentalis, non autem gra­ tia unionis in Christo; neque ipsa Deitas prout personaliter subsistit in Spriritu Sancto, ut minus recte dixerunt Lessius, Petavius, Thomassinus, Scheeben, Hurter, Ramière, Arintero, Waffebaert, pro persona Spiritus Sancti; et Dorzaz, pro incorporatione ad Christum hominem, et hac mediante, ad deitatem subsistentem in persona Filii; neque etiam ipsa dei­ tas prout abstrahit a personis et subsistit in eis, ut videtur vo­ luisse Seripandus in Concilio Tridentino cum paucis aliis. Sed deitas tum in se, tum ut subsistit in persona Spiritus Sancti, tum ut subsistit in persona Filii ut incarnati, solum intrare possunt indirecte et quasi in obliquo, scilicet non ipsa entitas deitatis substantialis, sed ordo necessarius et quasi es­ sentialis ad deitatem, quemadmodum in definitione acciden­ tis non intrat directe ipsa entitas substantiae, sed ordo ad substantiam cum propria entiate accidentis. Non enim habe­ tur hic mera analogia attributionis, ut videtur supponi in tota theoria horum auctorum, licet minus exaggerate quam Ec­ kart. qui in hac lalsa conceptione analogiae fundabatur, ut apparet ex documentis quae affert Théry in loco paulo ante citato; sed neque mera analogia proportionalitatis, ut quidam theologi scholastici subintelligere videntur, nimis exaggerate reagentes contra oppositam explicationem; sed habetur ana­ logia attributionis mixta cum analogia proportionalitatis, et Cap. Π, Art. 2: Est donum divinum secundum theologiam 649 ita formaliter et in recto resolvitur in propriam formam deita­ tis participatae seu adiective sumptae, licet in obliquo et adaequate debeat necessario poni ordo seu habitudo ad deita­ tem per essentiam vel substantive suplam, non praecise qua­ tenus subsistit in persona Verbi incarnati aut Spiritus Sancti, nisi per adaptationem seu appropriationem quamdam, sed prout dicit ipsam naturam divinam communem tribus perso­ nis. In definitione ergo deificationis iustorum intrat fonnaliter sola iustitia seu deitas participata, qua homo iustus est verus deus per participationem, non autem iustitia seu deitas qua Deus ipse vel personae divinae iustus aut Deus est; cum quo tamen stat quod haec divina iustitia seu deitas, qua Deus ipse Deus est, intrat in illa definitione connotative seu in obli­ quo, nempe ordo ad eam sicut ad propriam causam exempla­ rem, efficientem et finalem. 90. Quod quidem Concilium Tridentinum sal aperte do­ cuit, cum ait: «unica causa formalis (justificationis seu deifi­ cationis nostrae) est iustitia Dei, non qua ipse iustus est (= non iustitia divina seu deitas per essentiam vel substantive), sed qua nos iustos facit (= iustitia divina seu deitas creata seu per participationem et veluti adiective sumpta), qua videlicet ab eo donati (= per donum Dei et ex gratia Dei accepta), re­ novamur Spiritu mentis nostrae, ut non modo reputemur, sed vere iusti nominamur et sumus, iustiliam in nobis reci­ pientes unusquisque suam» ’. ’ Concii Ium Tridentinum, Ses. 6, c. 7, Denz. 799 Pro sententia Seripan di de duplici iustitia, alia inhaerente et alia imputata seu attributa, cf. Acta Concilii Tridentini, op. cil., t. V, nn. 249, 250, pp. 574-576, ubi expositio cius a scipso invenitur; discussiones vero theologorum et Patrum de hac re, ibi­ dem, nn. 223-232, pp. 523-632. Cum Scripando sentiebant alii tres theologi Ord. Eremitarum S. Augustini, nempe Philipputius, Feltrinus et Sestino, quibus accesserunt Antonius Solis, saecularis, et Laurentius Mazochius. Ord. Sonitarum; ceteri vero sese ei opposuerunt (Ibidem, n 233, p 632). Pro sententia Lessu cf. De Summo Bono, lib 11, cap 1; De perfectionibus di­ vinis, lib. XII, cap 11, n. 76: cuius textus principaliores affert Berazv op. cit., nn. 774, 775, pp. 706-708; Ρι Ί avius de hoc agit in suo De Trinitate, lib VIII, caps. 4-6; THOMASSINUS, in suo De Incarnatione, lib. VIII, cap 9 et sqts.; pro sententia DORZAZ, C SS. R., opus eius Nôtre parenté avec les personnes 650 L. 11, 0. CX: De ESSENTIA GRATIAE 91. Denique, haec deificatio formaliter nobis praebet communicationem participatam et accidentalem ipsius dei­ tatis, non quidem sub formali conceptu simplicis essentiae divinae, neque sub conceptu primario personarum, neque sub ratione formali unius vel plurium attributorum divinae essentiae vel naturae, sed directe et per se primo sub conceptu divinae naturae ut natura est. 92. Non sub formali conceptu simplicis essentiae, quia redolet universale metaphysicum commune pluribus univoce vel analogice secundum esse et praedicari, sicut ens commu­ ne, quod dividitur in decem praedicamenta, est ens ut dicit essentiam. Quia ergo nomen essentiae est nomen nimis abs­ tractum, ideo deificatio de qua loquimur non participat per se primo deitatem sub conceptu essentiae divinae prout stat sub formali constitutivo logico-metaphysico deitatis, quod est esse ipsum per se subsistens seu actus purus. Propter quod excluditur expositio quam, post loannem Vincentium Asturicensem et Ledesma, proponunt Joannes Gonzalez de Albelda, Gonet et pauci alii, quasi scilicet gratia habitualis formaliter participaret deitatem sub conceptu actus puri et ipsius esse per se subsistentis; id quod revera non potest rigorose et proprie verificari, cum ens per participationem seu creatum, quod est gratia habitualis, contradistinguitur ab en­ te per essentiam, et nequeat participare ipsam formalem ratio­ nem imparticipabilitatis et irreceptibilitatis. Ab hac tamen opi­ nione liberare eos conantur Salmanticenses 1 dicentes eos locutos esse de participatione imitationis tantum, non realitatis. 93. Neque sub ratione attributorum moralium aut quo­ rumcumque aliorum, ut putabat Ripalda cum paucis aliis, divines, 1921 Doctrina Ramière, qui instaurare conabatur sententiam Lcssii, Petavii et Thomassini, fortiter obstitit Froget in opere De ^habitation du St. Esprit dans les âmes instes, 1900. ' Salmanticenses, hic, disp. 4, dub. 4, pp. 547-556. 651 quia ipsa deitas non constituitur per haec attributa, et insu­ per vergit in modum participationis mere virtualis, ut paulo supra vidimus. Et S. Doctor videtur utrumque hunc modum excludere. Primum quidem modum excludit quando ait: «impossibile est autem aliquam essentiam creatam esse infinitam, eo quod esse suum non est absolutum et subsistens, sed receptum in aliquo... Unde sicut nulli creaturae potest communicari quod sit Deus (per essentiam), ita non potest sibi communicari quod sit infinitae essentiae et infinitae potentiae et quod om­ nipotentiam habeat» '. Ut praeteream quod conceptus ille deitatis est potius philosophicus quam theologicus, et gratia, eo quod excedit totum ordinem naturae, non participat deita­ tem secundum quod concipitur ratione, sed secundum quod ex fide tenetur. Secundum etiam, quia attributa divina forma­ liter participant virtutes infusae, sicut fides participat divi­ nam intelligentiam et caritas divinam voluntatem; gratia ve­ ro participat formaliter ipsam deitatem 1 2*. 94. Sed neque participat deitatem sub formali conceptu personarum, tum quia deificatio iustorum active sumpta est opus ad extra, et opera ad extra non sunt propria persona­ rum divinarum, sed naturae ', et potius quam ad ipsas perso­ nas, reduci potest ad attributa essentialia per quamdam attri­ butionem; et ex consequenti, per appropriationem, divinis personis; et in hoc sensu S. Doctor ait quod justificatio impii convenientiam habet «ad misericordiam et bonitatem se su­ perabundanter diffundentem» 4; tum etiam quia de propria ratione personae est esse incommunicabilis 5. 95. Remanet ergo ut per se primo participet deitatem sub conceptu naturae quae, vi sui, non significat essentiam 1 2 ’ 4 ' S. Thomas, /. Sent, clist. 43, q. 1, art. 2. I-1I, 110, 4, corpore in fine. 1,45,6. Ibidem, ad 3. 1,29, 3 ad 4. gΛ Cai·. 11, Art. 2: Est donum divinum secundum theologiam 652 L. Π, Q. CX: De ESSENTIA GRATIAE prout abstracte est solum principium essendi, sed prout prin­ cipium essendi cum sit, ulterius importat foecunditatem eius, prout nempe essentia est quoque principium propriarum opera­ tionum: «Nomen naturae -ait S. Doctor-.. videtur significare essentiam rei, secundum quod habet ordinem ad propriam operationem rei» ’. Natura enim (φυσις) significat formaliter non solum essentiam rei, sed etiam radicem propriarum ope­ rationum seu motuum, cum sit principium intrinsecum et per se motus et quietis, ut explicatur longe in II Physicorum. Operationes autem maxime propriae naturae divinae sunt operationes immanentes seu ad intra, ex quibus veluti resul­ tant divinae personae, Pater et Filius et Spiritus Sanctus. Un­ de gratia sanctificans formaliter participat divinam naturam prout non solum est constitutiva Dei, sed prout est foecunda in personas, et sic non solum dat dedicationem animae iusti, sed et foecunditatem in virtutes infusas, specialiter théologa­ les, quasi repraesentantes trinitatem personarum. Propter quod haec deificatio appellatur a S. Pedro consortium seu participatio naturae divinae (Θείας koivcovol φυσεως), et a Paulo dicitur generatio et regeneratio, quae per se primo perti­ nent ad naturam: φυσις = γενεσις2. 96. Et quia natura maxime est forma ', in homine autem anima est forma eius, secundum suam essentiam et non se­ cundum potentias, ideo naturam divinam formaliter et per se primo participat et recipit homo in ipsa essentia animae, quae per eam efficitur quasi nova natura vel creatura. Profunde ergo et ve­ re S. Doctor concludit: «per naturam animae participat (homo Justus seu deificatus), secundum quamdam similitudinem, na­ turam divinam, per quamdam regenerationem sive recreatio­ nem» «et secundum acceptionem (= participationem) huius naturae, dicimur regenerari in filios Dei» et fieri dii5. 1 ’ 4 5 De ente et essentia, cap. I, edit. Baur, Munster 1926, nn 14 5-7 HPetr. 1,4; Tit. 3.5. ’ S. Thomas, Il Physic., Icct. 2, η. 5. Hic., art. 4. Hic., art. 3. Cap. Π. Art. 2: Esi donum divinum secundum theologiam 653 Et secundum hanc formalem rationem semper definii gratiam habitualem, v. gr.: «participatio divinae naturae, quae excedit omnem aliam naturam» «gratia, quae est ac­ cidens (= gratia habitualis per contrapositionem ad gratiam unionis hypostaticae) est quaedam similitudo divinitatis ( = naturae divinae) participatae in homine» 2; «gratia nihil est aliud quam quaedam participata similitudo divinae naturae» Et considerando hanc gratiam prout in hac vita eam habe­ mus, ait: «gratia nihil est aliud quam quaedam inchoatio glo­ riae in nobis» 4, veluti arrhabo futurae hereditatis. 97. Sed hanc veritatem, sane altissimam, modo valde profundo et vero exposuit, prae aliis, Caietanus. «Ex Deo nati sunt: εκ Θεού γετεσΘαι. Non dicit: facti sunt, sed nati sunt; et similiter, non dicit: a Deo, velut ab extrinseco, sed: ex Deo, velut hotnogeneo, ad significandum filios Dei spectare ad ge­ mis divinum, hoc est, ordinem incommunicabilem, ut sic, naturalibus quibuscumque substantiis aliis a Deo, quantumcumque excellentibus, tam factis quam factibilibus. Est enim ille aeternae felicitatis ordo rerum supernaturalium, non res­ pectu huius vel illius, sed simpliciter et absolute, quia est constitutivus in iis quae propria sunt Deo, quale sunt videre Deum sicuti est, trinus et unus, hui ipso Deo immediate et inamissibiliter. Hoc est enim esse filios Dei consummate, et propterea ex ipso Deo nasci oportet, utpote ad divinum genus inamissibiliter elevatos. Haec est utilitas fidei christianae» '. Quod uberius et profundius evolvit alibi scribens: «Sed ex Deo nati sunt. Nec dixit: sed a Deo facti sunt, ut ceterae crea­ turae, quas dixit et factae sunt, sed dixit: sed e.\ Deo nati sunt, docens filios Dei tali modo procedere a Deo ut merean­ tur dici nati ex Deo, tum propter naturalitatem in modo pro­ ducendi, tum propter connaturalitatem rei productae. ’ 1 1 4 5 l-II, 112. I. III, 2. 10 ad I. III, 62, 1. Π-ΙΙ, 24, 3 ad 2. Caietanus, /h loan. I, 13, edit. ciu. t. IV, p 286b. 654 L. Π. 0. CX: De essentia gratiae Quae, quoniam altioris speculationis sunt, utpote a loanne Evangelista dicta, oportet altius inchoando advertere bona creata distingui in duos ordines: unus est ordo naturae, alter est ordo gratiae. In primo ordine sunt omnes substantiae creatae, et pro­ prietates, actiones, passiones et quaecumquae quomodolibet eis naturaliter conveniunt. In secundo autem, quantum ad propositum spectat, inve­ niuntur quaedam res quae ita sunt de ordine gratiae, ut sint de genere Dei, ut caritas et lumen gloriae. Bona creata primi ordinis se habent ad Deum ut artificiata ad artificem, quae sunt aliena a natura artificis, ut domus, arca, navis et alia huiusmodi, testantur, relata ad suos artifi­ ces. Caritas autem et lumen gloriae, quae supremum tenent locum in secundo ordine, se habent ad Deum ut connaturalia ad id cui sunt connaturalia, ut ea quae sunt secundum natu­ ram ad naturam, sicut calere ad ignem, sicut moveri deor­ sum ad grave. Quod ex eo cognoscere potes, quia nihil ho­ rum potest esse natura aut connaturalc alicuius creaturae creatae aut creabilis: non potest siquidem fieri aliqua creatu­ ra quae sit suapte natura beata beatitudine illa, quae consis­ tit in fruitione promissa nobis in coelesti patria, ut sit suapte natura amans Deum amore caritatis, quo distinguuntur filii Dei a filiis perditionis, quoniam si aliquod horum posset fie­ ri, posset esse aliqua creatura non indigens gratia Dei, sed ex propriis suae naturae haberet quod non posset peccare, et seipsam salvaret; scriptum est enim I Ioan. 3, 9: "omnis qui natus est ex Deo, peccatum non facit, quoniam semen ipsius in eo manet, et non potest peccare, quoniam ex Deo natus est"; et rursus, 5, 18: "omnis, qui natus est Deo, non peccat, sed generatio Dei conservat cum". Quia igitur proprium est Deo esse naturaliter beatum dic­ ta beatitudine et amare naturaliter ipsum Deum sic, scilicet dicta caritate, consequens est ut intelligamus bona creata, quibus constituuntur filii Dei, hic quidem inchoative per gra­ tiam caritatis, in patria vero complete per consummatam gra­ tiam luminis gloriae, esse de genere divino, et Deum se habere Cap. II, Art. 2: Est donum divini;.m secundi,m thi.ologiam 655 ad illa ut ad cognata, ut ad connaturalia, ut ad secundum na­ turam ipsius Dei; et propterca, reliquae creaturae factae di­ cuntur, filii autem Dei nati dicuntur. lure siquidem nasci di­ cuntur, qui ad connaturalia producuntur, qui ad ea quae sunt secundum Dei naturam elevantur: nativitatis siquidem tam ratio quam nomen, ad naturam spectat. Si itaque ex termino consideres productionem filiorum Dei, natos ex Deo intelligis, qui sunt cognati ipsi summo Deo. Si modum quoque inspicias, idem invenies. Dupliciter si­ quidem aliquid a voluntate efficitur: uno modo, absolute, ut cum eligimus aliquid exterius iperari, ut mederi, aedificare, etcetera; alio modo ex affectione, ut cum ex odio vel amore movemur ad aliquid. Quod procedit exterius voluntarie, dicitur fieri a voluntate; quod procedit in nobismetipsis a voluntate affecta, dicitur nasci ex voluntate, quasi naturaliter illud proveniat, quia \oluntas affecta per modum naturae operatur, habitus enim in­ clinat per modum naturae, et quasi intrinseci principii ratio­ nem inducit voluntas affecta quando ex affecta voluntate fimus tales, puta mites aut iusti aut avari, etc. Unde loannes Evangelista eadem praepositione, scilicet ex, et eodem parti­ cipio, scilicet nati, usus est in singulis particulis, dicens: "non ex sanguinibus, non ex voluntate carnis, non e.v voluntate vi­ ri, sed ex Deo nati sunt", nam Iv nati subintelligitur in praece­ dentibus. Ac si replicasset: qui non ex sanguinibus nati sunt, neque ex voluntate carnis nati, neque ex voluntate viri nati, sed ex Deo nati sunt. Filii siquidem hominum nati sunt in esse naturae ex san­ guinibus, et filii huius saeculi communiter nati sunt in esse morali ex voluntate carnis, hoc est, ex voluntate affecta carni, et similiter filii huius saeculi egregiae vitae nati sunt ex vo­ luntate viri, hoc est, ex voluntate affecta virilitati, Quorsum haec? Ut percipias filios Dei similiter ex Deo natos. Voluntas siquidem Dei omnium quomodolibet creatura­ rum causa est, sed reliquas creaturas producit quasi volunta­ te artificis; filios vero adoptionis producit quasi voluntate af- 656 L. II, 0. CX: De essentia gratiae fecta, utpote ad cognatos naturae divinae, ad ea quae sunt se­ cundum naturam ipsius Dei; naturaliter enim afficimur ad connaturalia nobis. Et ex eadem radice profertur quod quasi principii intrin­ seci rationem inducit in producendo filios Dei, pro quanto tantum sapit principii naturalis. Ex utraque igitur parte, hoc est, ex parte termini et ex parte principii, quantum ad modum producendi, tantum na­ turalitatis divinae invenitur in productione filiorum Dei, ut loannes Evangelista ad haec aperienda dixerit: "ex Deo nati sunt", ut ly ex et ly nati utramque naturalitatem indicarent. Et ne haec ficta putes, audi Petrum Apostolum "maxi­ ma et pretiosa nobis promissa donavit, ut per haec efficia­ mur divinae consortes naturae"', audi Paulum 2: "quos praesci­ vit et praedestinavit conformes fieri imaginis Filii sui, ut sit ipse promogenitus in multis fratribus". Ubi vides filios Dei in consortium divinae naturae elevatos, et ad cognationem tan­ tum cum Deo suos filios praedestinatos, ut fratres sint Pri­ mogeniti Filii omnino naturalis verique Dei: illum siquidem Deus natura genuit verum Deum, nos autem voluntarie ge­ nuit ut simus primitiae creaturarum, ut dicitur Jacob 1, 18... Sicut igitur in supremo totius universi gradu locati filii Dei... Ut enim ex dictis aliqualis coniectura haberi potest, non fiunt et sunt lilii Dei adoptivi ut sunt et fiunt filii adoptivi homi­ num. sed elevantur in consortium et cognationem divinae na­ turae n ·’. Differentiam vero inter deificationem nostram et deificationem Christi hominis per gratiam unionis, expressit his verbis: «Inter sanctificationem siquidem aliorum hominum et Chris­ ti hominis, haec est differentia, quod sanctificatio aliorum primo refertur ad animam, et, mediante anima, ad personam quae sanctificatur, sanctificatio vero Christi hominis primo terminatur ad personam, nam ex hoc ipso humanitas Christi ' I! Petr. 1.4. 2 Rom. 8. 29. 1 Caietanls. Jeinaactilum, II, q. 2, edit. cit. t. V, pp. 420-421. Cap. 11, Art. 2: Est donum divinum secundum theologiam 657 fuit primo sancta, quia facta est in hypostasi Verbi, et propterea de Christo homine singularissime dicitur: quem Pater sanctificavit, hoc est, personaliter sanctum fecit. Et licet sanctitas illius personae non sit facta in se, est tamen facta sanctitas illius naturae assumptae, sicut persona Filii Dei est facta persona illius naturae. Sanctificatus ergo singularissime dicitur Christus homo, pro quanto sanctus factus est secundum naturam humanam ex personalitate divina. Et hinc patet quam excellentior sit huius modi sanctificationis gratia, quam sit gratia sermonis Dei, ob quam scriptum est: "Ego dixi, dii estis"; et illa quidem gratia est allocutionis ad homines praeexsistentes; ista autem ad constituendum substantialiter hominem sanctum, hoc est, hominem Deum, quoniam per antonomasiam sanctitas soli Deo attribuitur, iuxta coelestem hymnum: "Sanctus, Sanctus, Sanctus Dominus Deus"» l. 98. Schematice ergo: esse Deus aliquo modo: communicatio formalis ipsius deitatis vel eorum quae sunt propria ipsi deitati. DE1FICATIO FORMALITER SUMPTA: I) Non mere logica et denominativa seu pure nuncupati­ va, quasi per imputationem deitatis: sic enim convenit deificatio et deitas idolo, a qua tamen contradistinguitur deificatio sanctorum (1, 13, 10); sicut pictura vel statua Caesaris dicitur Caesar (Ibidem, ad 1 sed contra). II) Ergo vera et realis et intrinseca: A) Non totalis vel substantialis vel univoca, quia ipsa deitas secundum totam significationem nominis codemque modo quo Deo convenit communica­ retur animabus iustis: esset pantheismus. B) Ergo partialis, accidentalis, analoga, idest inae­ qualiter sive secundum prius et posterius (in Deo 1 Caietanus, Jentaculum, XI. q. 1, ι. V, p. 462b. 658 L. Il, 0. CX: DE ESSENTIA GRATIAE deitas substantialiter et per essentiam, in animabus iustis accidentaliter et per participationem). a) non pure metaphorica, ut leo de homine, se­ cundum imitationem in operando. b) sed propria et formalis seu in esse, ut ens de substantia et accidenti: 1) non per se primo attributorum, 2) neque personarum, 3) neque essentiae secundum conceptum metaphysicum actus puri, 4) sed naturae, idest essentiae ut dicit ordi­ nem ad propriam operationem et personis communicatur. §H DE ESSENTIA GRATIAE PROUT EST RECREATIO VEL RENOVATIO IMAGINIS SUPERNATURALIS DEI IN ANIMA IUSTI 99. Homo secundum animam suam dicitur esse factus seu creatus ad imaginem et similitudinem Dei ', et ita dici de­ bet quod ipsa anima humana secundum essentiam suam est naturaliter imago Dei, et quia haec imago imprimitur in ipsa creatione eius, ideo dicitur imago naturalis vel creationis. Sed ultra esse naturae rationalis anima iusti accipit a Deo esse supematurale gratiae, sive per modum simplicis et primae ele­ vationis, et secundum hoc dicitur imago supernatural is re­ creationis seu novae creationis, qua efficitur veluti nova crea­ tura sive per modum restaurationis vel sanationis imaginis supernaturalis primitus acceptae, et secundum hoc appellatur proprie imago supernaturalis renovationis, quasi reparatio illius novae creaturae primo acceptae: «quemadmodum enim -ait optime Caietanus- regeneratio supponit aliam generatio­ nem, ita renovatio supponit aliam novationem, et haec fuit cum primi parentes creati fuerunt in statu innocentiae» ’. 1 Gen. 1, 26. 2 II Cor. 5. 17; Gal. 6, 15. * Caietanus, In ad Tit. 3, 5, edit, cit., t. V. p. 325a. Cap. II, Art. 2: Est donu,m divinum secundum theologiam 659 Secundum hoc ergo, ultra imaginem naturalem creatio­ nis, quam omnes homines aequaliter habemus, datur imago supernaturalis gratiae, quam iusti tantum accipiunt; quae quidem, pro Adamo innocenti ante lapsum et pro angelis, fuit imago elevationis seu recreationis tantum; pro Adamo ve­ ro post lapsum et pro ceteris omnibus iustis, citra animam Christi et animam Beatae Mariae Virginis -quae nullo modo peccaverunt- est imago sanationis vel renovationis, quae si­ mul est etiam elevationis. Ut ergo ipsamet essentia gratiae habitualis sub formali conceptu imaginis supernaturalis Dei clarius appareat, liceat nobis imaginem Dei in ordine naturali prius considerare, ut per quamdam proportionem ad ipsam explicare possimus imaginem supematuralem. Antea tamen oportet notionem exactam imaginis Dei tradere. A. Notio imaginis Dei 100. Est differentia attendenda inter conceptus affines exemplati, vestigii, similitudinis et imaginis. Similitudo est mera convenientia seu communicatio in forma accidentali seu qualitate inter plura, at de se nullam dicit dependentiam unius similis ab alio, sicut ovum est ovo simile, quamvis unum ab alio non procedat; conceptus vero tum exemplati, tum vestigii tum etiam imaginis important essentialiter de­ pendentiam seu originationem ab alio correlativo. Et quidem exemplatum importat originationem ab exem­ plari secundum communem rationem causalitatis, et ideo se habet ut genus ad vestigium et ad imaginem: nam vestigium proprie loquendo importat processionem unius ab alio veluti a causa, cum sola repraesentatione exsistentiae eius, non ve­ ro formae secundum quam causât; dum imago dicit formaliler processionem unius ab alio cum repraesentitione essen­ tiae eius, hoc est, speciei causae vel signi specifici eius, nempe proprii. Et sic in ordine naturali, omnes creaturae sunt exempla­ tae a Deo, quia Deus est causa exemplaris omnium rerum ', S. Thomas, I. 44, 3. 660 L. Π. Q. CX: DE ESSENTIA GRATIAE non tamen omnes creaturae sunt vestigia vel imagines Dei, sed creaturae irrationales sunt exemplata a Deo per modum vestigii tantum ‘, dum creaturae intellectuales secundum mentem suam, scilicet homo secundum animam suam ratio­ nalem et angelus secundum naturam eius intellectualem, sunt exemplati a Deo per modum verae imaginis 2. Requiritur ergo ad rationem imaginis ut procedat ab alio eique assimiletur in propria forma specifica vel in aliquo ac­ cidenti proprio speciei. Et sic ad propriam rationem eius quod est imago alterius, tria cumulative requiruntur, scilicet: a) ut procedat ab eo cuius est imago; b) ut ei assimiletur; c) ut haec similitudo vel assimilatio sit in aliquo proprio seu speci­ fico et non in aliquo communi, nempe in propria forma spe­ cifica vel in aliquo accidenti proprio speciei, nempe in aliqua qualitate specifica\ Quia ergo Deus in hierarchia substantiarum ponitur in summo, summa autem substantia est intellectualis naturae seu vivens vita intellectuali 4, ideo creatura intellectualis na­ turae quae a Deo procedit eique assimilatur in eo quod est maxime proprium Dei, nempe in vita intellectuali, est imago Dei seu procedit a Deo per modum imaginis; et sic tam ange­ li quam homo sunt creaturae factae ad imaginem Dei. B. Divisio imaginis Dei 101. Imago Dei potest esse duplex: alia consubstantialis et perfectae aequalitatis, et est persona Filii in divinis, quae procedit a Patre naturali generatione in aequalitate naturae cum adaequata similitudine et propterea dicitur in Sacris Litteris imago Dei invisibilis et figura substantiae eius 5; alia vero est imago participata, accidentalis et inaequalitatis, quasi impressa in aliena natura, et haec est imago creata Dei tum ' 1,45,7. 1.45,7:93,1-4. ’ Cf 1.35. 1:45. 7; 93. 2. 4 I. 18.3. ' Coloss. 1, 15; Hebr. 1,3. Cap. II. Art. 2: Est donum divinum secundum theologiam 661 in angelis tum in hominibus. Unde, ut acute notat S. Tho­ mas, potitis quam ipsa imago Dei, dicitur ad imaginem Dei, quia «praepositio ad, accessum quemdam significat, qui competit rei distanti», et quodammodo deficienti a perfecta repraesentatione ’. Sed haec imago creata et participata Dei in creatura ratio­ nali vel intellectuali potest insuper duplex esse: alia, naturalis seu creationis, quae procedit a Deo per viam creationis, et assimilatur deitati seu formae propriae Dei non secundum quod est ad intra, sed potius secundum quod ad extra appa­ ret, veluti summa seu Prima Intelligentia; alia vero est supernaturalis seu recreationis, regenerationis vel renovationis, quae a Deo procedit per viam cuiusdam generationis seu filia­ tionis et ideo assimilatur ipsi deitati seu formae propriae Dei prout est in seipso ad intra et secundum quod ex sola revelatio­ ne nobis apparet. Et haec imago supernaturalis, quae non semper stat in in­ divisibili, duos gradus suscipit, nempe in statu viae, quae semper est in habitu, at non semper in actu secundo, et vaca­ ri solet imago purae recreationis; et in statu patriae, quae semper est et in habitu et in actu secundo perfecto, ideoque appellatur imago similitudinis vel deifonnitatis. Denique imago supernaturalis in statu viae accidentaliter distinguitur in imaginem elevationis seu recreationis tantum, prout erat in Adamo innocenti et in angelis et in anima Christi et Beatae Virginis; et in imaginem renovationis vel sa­ nationis vel reparationis et elevationis simul, ut est in ceteris iuslis post peccatum Adami12. C. De imagine Dei naturali in homine 102. Ergo homo naturaliter est factus ad imaginem Dei secundum quod naturaliter esi substantia vivens vita rationa­ li seu intellectuali, quae est propria vita Dei. Et quidem haec 1 1,93, 1; 35, 2 ad 3. 2 1,93,4. 662 L. Il, 0. CX: De ESSENTIA GRATIAE imago sumitur secundum ipsam essentiam animae, quae est formaliter vita hominis et quae in seipsa praehabet vim intelligendi; nec enim anima accipit a facultate intelligcndi quod sit intellectualis naturae, sed potius e converso. Secundum ergo quod anima humana naturaliter et essentialiter est spi­ ritualis naturae seu mens, secundum hoc est naturalis imago Dei. Et haec imago semper et ubique manet in singulis homi­ nibus, neque ab eis umquam subtrahi potest, dum homines manentl. D. De imagine supematurali Dei in homine 103. Haec imago intelligenda est comparative ad imaginem consubstantialem Dei, quae est Verbum in divinis, et ad imagi­ nem naturalem hominis, eo quod media veluti cadit intereas. 104. Relative ad imaginem naturalem seu creationis, ana­ logiam quamdam habet in hoc sensu, quod sicut imago crea­ tionis afficit per se primo ipsam essentiam anime et est ex ni­ hilo naturae, ita etiam imago supernaturalis recreationis afficit immediate ipsam essentiam animae, licet non secun­ dum potentiam passivam naturalem, sed obedientialem, et est ex nihilo gratiae vel exigentiae per modum dispositionis aut meriti; conveniunt etiam in hoc quod sicut imago creationis per se primo est naturae divinae ut natura est, nempe ut dicens or­ dinem ad propriam operationem intellectualis naturae, licet non in eodem sensu ac in imagine recreationis 2, ita quoque imago supernaturalis recreationis. Sed differunt in hoc quod imago naturalis seu creationis est in se substantialis, cum sit ipsamet essentia animae, quae est substantia; dum imago recrea­ tionis vel supernaturalis est accidentalis et inhaerens ipsi essen­ tiae animae, a qua separari et tolli potest, quin anima destruatur, praeterea imago naturalis efficitur a Deo per crea­ tionem; dum imago supernaturalis oritur seu nascitur ex Deo 1 Cf. I-II, 110, 4 ad 3-4. - Cf. tOANNEM A S. THOMA, ht l. disp 16. a. 2, p. 336 sqts Cap. II. Art. 2: Est donum divinι msecundum hieologiam 663 per quamdam veluti generationem; denique, imago creatio­ nis repraesentat deitatem sub conceptu philosopnico Primae Intelligentiae per essentiam; dum imago supernaturalis for­ maliter repraesentat deitatem intimam, quae communis et identica est in tribus personis, secundum conceptum stricte theologicum. 105. Relative autem ad imaginem divinam seu consub­ stantialem Filii Dei naturalis, attendendus est triplex veluli status imaginis supernaturalis in nobis, nempe in statu me­ rae elevationis, in statu reparationis seu renovationis et in statu glorificationis seu consummationis in patria. Et quidem generat im conveniunt in hoc, quod sicut imago consubstantialis Filii Dei naturalis est generationis aeternae seu processionis a Patre per viam generationis et nativitatis, ita imago accidentalis supernaturalis, quae est imago analo­ ga tantum, habetur per viam regenerationis temporalis et na­ tivitatis, qua iusti afficiuntur filii Dei adoptivi. Si vero sumamus imaginem filiorum Dei in statu merae elevationis, sicut erat in Adamo innocenti et in angelis, acces­ sum et similitudinem habet ad imaginem consubstantialem Filii Dei naturalis, prout simpliciter est Verbum Dei; si autem eam sumamus in statu reparationis vel renovationis, prout est in ceteris iustis post lapsum Adae, similitudinem et accessum dicit ad imaginem consubstantialem Filii Dei prout est incar­ natus et Redemptor omnium hominum, et in hoc sensu ait Paulus quod sicut prius portabamus imaginem hominis te­ rreni, qui fuit Primus Adam, ita modo debemus portare ima­ ginem hominis coelestis, qui est Christus, cuius persona ex coelo descendit ‘, et qui imaginem supcrnaturalem quam Adam peccando amisserat, nobis restituit, et ita dicitur quod re­ nascimur in Christo et quod formatur in nobis Christus «expo­ liantes veterem hominem cum actibus suis et induentes novum eum, qui renovatur in agnitionem secundum imaginem eius, qui ‘ I Cur. 15,49. 2 I Petr. 1,23; Gal. 4, 19. L. II, Q. CX: DE ESSENTIA GRATIAE creavit illuni» '. Et hac de causa, ut bene notat S. Doctor, «con­ gruum fuit ut per eum, qui est Filius naturalis homines parti­ cipaient similitudinem huius filiationis secundum adoptio­ nem, sicut Apostolus dicit: "quos praescivit et praedestinavit conformes fieri imaginis Filii eius" (Rom. 8, 29)» 2. Denique, in pallia haec imago elevationis vel renovationis perficietur et consummabitur secundum genus suum, et ita evadet imago deifonnitatis, quia lumen gloriae efficit nos «deiformes, idest Deo similes, secundum illud I Ioan. 3, 2: cum ap­ paruerit similes ei erimus, et videbimus eum sicuti est» 3. Optime ergo Caietanus notat quod «imago Dei, ad quam creatus est homo novus quatenus novus, est imago ordinis gratiae, quemadmodum imago, ad quam creatus est homo, est imago in ordine naturae» 4. 106. Vere ergo conceptus imaginis supcrnaturalis in ho­ mine resolvitur formaliter in conceptum divinae filiationis par­ ticipatae, quia sicut in divinis Imago est nomen proprium seu personale Filii ut Filius est Dei, ita et in creatis supematuralibus imago supcrnaturalis iustorum est propria filiorum Dei ut filii sunt; sunt autem filii Dei per hoc quod sunt dii per participationem seu consortes aut participes efficiuntur divi­ nae naturae5. Unde apparet quam profunde simul et vere explicaverit S. Doctor naturam gratiae habitualis, et quam apposite se ha­ beat doctrina eius cum veritate revelata. Quod quidem lucu­ lenter ostendit Kleutgen in suis adnotationibus ad ultimam formam Schematis II de doctrina catholica, his verbis: «Per altiorem illam naturam ipsa animae essentia intelligenda est, per gratiam ad supernaturalem similitudinem cum Deo eleva­ ta; quae eadem dicitur divina natura participata, quia anima ipsa ea similitudine, quoad fieri potest, divinae naturae con­ 1 2 Λ 4 ' Coloss. 3, 9. S Thomas, III, 3, 8. 1,12,5. Caietanus, hi Ad Coloss. 3, 10. S. Thomas, 1, 35, 2. Cai*. Π, Art. 2: Est donum divinum secundum theologiam 665 sors seu particeps efficitur; id quod S. Doctor in sequenti ar­ ticulo distinctius explicat (hic, art. 4). Ut iustus in intellectu per virtutem fidei cognitionem divinam, et in voluntate per virtutem caritatis amorem divinum, ita etiam in natura seu essentia animae per gratiam sanctificantem participat natu­ ram divinam, propterea quod ad similitudinem divinae essen­ tiae regenereatus, esse et operari coepit eo modo, qui nulli crea­ turae connaturalis est. Hoc autem est ex Deo renasci, filium Dei et naturae divinae consortem fieri. Quam sit haec expositio doctrinae revelatae conformis, ex eo cognoscitur quod sive prima sanctificatio sive progressus eius sive consummatio, tamquam transformatio in Dei imagi­ nem exhibetur Quam igitur certum est primum hominem ante lapsum in sanctitate et iustitia constitutum fuisse, tam certum est eum Dei filium per adoptionem et naturae divinae consortem, atque per haec dispositum fuisse ad Dei visionem intuitivam consequendam, quae quidem hereditas est pro­ missa filiis, et divini consortii felix consummatio. Et nisi ita esset, nec Christi Redemptoris opus instauratio 12, nec sancti­ ficatio nostra per eius gratiam renovatio dici posset3. Haec vero omnia sanctorum Patrum auctoritas luculenter confirmat. Tradunt enim velut uno ore, primum hominem, cum in propria natura perfectus absolutusque esset, per Spiritus Sancti infusionem, spiritualem effectum 4* 6; ad imaginem Verbi transformatum "'j splendidiores characteres divinae naturae recepis­ se, in supernam, idest divinam formam transiisse, excellentiam sanctitatis et affinitatem cum Deo consecutum esse ", ita ut 1 Gal. 3, 27; Coi. 3, 10; // Cor. 3, 18; / Ioan. 3, 2; Rom. 8. 29. 2 Eph.1,10. 3 Eph. 4, 23-24; Coi. 3, 10; Tit. 3, 5. 4 S. Irenaeus, Adversus Haereses, lib. 5, cap. 6. MG. 7. 1137; S. Ambro­ sius, In Lue., lib. 7, cap. 10, ML. 15, 1718; S. Augustinus, Dc Genesi contra Manich., lib. 2, cap. 8, ML. 34, 201; S. Basilius, Contra Etmomium, lib. 5. MG. 29, 770. ' S. Ambrosius, Hexaemeron, lib. 6, cap. 7. ML. 14. 258; S. Augustinus, Dc Genesi ad litteram, lib. 6, cap. 27, n. 38, ML. 35, 355; S. Cyrilli s Alexan drinus, De adoratione et spiritu, lib. I, MG. 68, 146-147. 6 S. CvRii.i.us Alexandrinus, Contra autropomorphitas. cap. 20. MG 76, 1082; De Sanctissima Trinitate, dial. 7, MG. 75, 1077-1078. 666 L. Π, 0. CX: DE ESSENTIA GRATIAE omni virtute ornatus tamquam angelus terrestris cum suo creatore familiariter conversaretur ‘, et divina mysteria, no­ minating futuram Verbi incarnationem, superna revelatione cognosceret» 2 Sic kleutgen Propter quod ait postea quod gratia sanctificans non est solum medicinalis, sed etiam et per prius elevans, «donum vi­ delicet quo, ut supra expositum est, ad supernaturalem cum Deo similitudinem regenerati, adoptionem filiorum et divi­ nae naturae consortium recuperamus, atque per inhabitan­ tem Spiritum Sanctum cum divina Trinitate amore amicitiae coniungimur» 4. Et ideo pulcherrime dicit S. Leo Magnus: «ad quam (dignitatem filiorum Dei) quotidie nos utique re­ parat gratia Salvatoris, dum quod cecidit in Adam primo, eri­ gitur in secundo»’’. Quam doctrinam quoad substantiam retinent adhuc etiam graeci, v. gr. Nicolaus Cabasilas et alii 107. Constat ergo perfecta harmonia inter utrumque adspectum, et quod S. Thomas utrumque attente considera­ verit, nam adspectus supernaturalitatis seu divini ordinis lu­ culenter apparebat ex tota quaestione praecedenti, ubi natu­ ra et gratia accurate distinctae sunt. Unde, si quis vellet definitionem quamdam gratiae sanctificantis dare, ex omni­ bus hucusque dictis concluditur sequens definitio: habitus entitativus deificativus animae. Quae definitio optima est, nam in definitione essentiali accidentis debet poni ct ipsa entilas accidentalis quasi in rec- ’ S. Ioannes ChrysostoMus, In Gen. hom. 17. MG. 53, 134; S. Grego· ru s Nazianzenus, Orat. 42. MG. 36, 631, 627; S. Cyrjllus Alexandrinus, In loan., lib. 9, MG. 74, 274. 1 S. Augustinus, De Genesi ad litteram, ML. 34. 408; S. Ioannes Chrysostomi s, In Genesim, hom. 16. MG. 53, 132; S. Epiphanius, Adversus haereses, in praei.. MG. 41. 182; S. Hieronymus, In Epist. ad Eph. 5, 25, ML. 26, 535. Kleutgen, Adnolattones in cap, 3 Schematis 11 de doctrina catholica. Mansi 53. 299-300 Cf. super cap. 5, Mansi 53, 304-305 * Ibidem, in cap. 5, col. 304. S Leo Magnus. Sermo I de leiunio decimi mensis, cap. I, ML 54 168 6 Cf Ji.GiE, Theologia Dogmatica Christianorum Orientalium t II Paris 1933, pp. 728-732 ' ’ Cap. Il, Art. 2: Esi donum divinum secundlmtheologiam 667 to, et proprium sublectum quo eius quasi in obliquo, quia ac­ cidens nequii esse nec intelligi sine ordine ad proprium sub­ lectum, nec est definibile nisi per additionem. Quia ergo proprium subicctum quo gratiae sanctificantis est anima, secundum eius essentiam, et non potentiae eius, ideo in obliquo dicitur: animae. Sed in ipsa entitate accidentali definienda, quae ponitur in recto, distinguitur quasi genus proximum et quasi ultima différencia, quae duo poni debent in omni definitione essen­ tiali. lam vero quasi genus proximum gratiae sanctificantis est quod sit habitus entitativus, in quo convenit cum peccato originali, quod est habitus entitativus, sed malus. Cum vero additur: deificativus, intelligitur quasi differentia specifica, per eius effectum formalem primarium, qui est deificare seu dare esse divinum, per consortium vel participationem divi­ nae naturae ut natura est. 108. Ex quo etiam cum fundamento vere scientifico assig­ nari possunt differentiae inter gratiam habitualem et caritatem. Verum quidem est gratiam et caritatem esse omnino inse­ parabiles, et ideo ex signo realis separationis nequit deduci rcalis disntinctio inter gratiam habitualem et caritatem. Ideo ergo differentia inter utramque sumenda est ex attributis seu proprietatibus quae utrique diverso modo vel alterutri tantum conveniunt. 109. Sunt ergo quaedam attributa vel proprietates com­ munes gratiae et caritati, quae tamen non secundum eamdem rationem formalem utrique conveniunt. Quatuor attribuun­ tur utrique, scilicet: formaliter dividere inter filios regni Dei et filios diaboli seu perditionis; esse forma virtutum et non posse esse informis; conjungere ultimo fini perfecta conjunc­ tione qualis potest esse in via; esse radix vel causa meriti. Attamen haec quatuor diversimode conveniunt gratiae et caritati, nam: a) Gratia habitualis distinguit formaliter immediate seu per se primo inter filios Dei et filios diaboli, dum caritas so­ 668 L. Il, 0. CX: De ESSENTIA GRATIAE lum mediate et perse secundo, quasi ex proprio, non ex differen­ tia specifica; nam per idem unumquodque est hoc et a ceteris distinguitur seu eadem est forma constitutiva speciei et divisiva eius a ceteris; constat autem per gratiam sanctificantem perse primo veluti per formam specificam sanctos constitui filios Dei, ergo et per eam per se primo seu immediate diffeiunt filii Dei a filiis diaboli; dum e contra caritas non primo constituit filios Dei, sed solum est proprietas quaedam necessario consequens filiationem, quia proprium est filii diligere patrem suum. b) Similiter non eodem modo gratia habitualis et caritas sunt forma virtutum, quia gratia habitualis est forma per mo­ dum originis, dum caritas est forma per modum termini; et insuper gratia est, per modum radicis, forma ipsius caritatis, at caritas nullo modo est forma gratiae c) Caritas est immediate radix seu causa meriti, cum sit habitus operativus et meritum formaliter consistit in actu, dum gratia est solum mediate cum sit habitus entitativus, ideo radix meriti tantum. d) Denique diversimode coningunt Deo animam instant, «nam gratia coniungit animam Deo per modum assimilationis et deiformationis, caritas vero coniungit Deo per modum obiecti operationis» 2. Unde S. Doctor ait: «Caritas perficit animam in ordine ad obiectum diligibile, sed gratia non im­ portat respectum ad obiectum, quia nec est ad actum, sed ad quoddam esse, scilicet esse gratum Deo», per hoc quod est es­ se filius Dei 3. 110. Alia vero sunt attributa vel proprietates quae ita con­ veniunt gratiae, quod nullo modo conveniunt caritati, et vicissim, et ita sunt attributa propria, et ideo secundum ea clarior apparet differentia utriusque. Nam: ' S. Thomas, II Sent. dist. 26, an. 4 ad 5; De Verit. 27 2 ad 6 Capreoli s, It Sent., dist. 26. art. 3 ad 2 Scoti, edit cit ' ι IV n xjr ' S. Thomas. De Veni. 27,2 arg. 6 sed contra. ’ ’ P’ Cap. II, Art. 2: Est donum divini m secundum theologiam 669 a) Gratia sanctificans est per se primo «principium es­ sendi in natura divina participata», caritas vero est per se pri­ mo «principium operandi secundum naturam divinam parti­ cipatam» .* b) Insuper, gratia est terminus formalis primarius divi­ nae regenerationis, dum caritas est solum terminus secunda­ rius, et potius conregenerata per Deum quam regenerata, eo fere modo quo ipsa essentia animae directe creatur veluti ter­ minus formalis primarius, dum potentiae intellectivae con­ creantur veluti termini formales secundarii. c) Gratia est participatio formalis analoga deitatis sub conceptu naturae divinae, dum caritas est formalis participa­ tio analoga deitatis sub conceptu attributi divini, quod est vo­ luntas aut bonitas, et deinde per appropriationem quamdam, personae divinae, quae est Spiritus Sanctus. Unde Capreolus profunde dicit quod gratia «facit hominem conformem ipsi Deo, conformi late quasi specifica, per quamdam participatio­ nem divinae naturae et divinitatis; hanc autem conformitatem nulla virtus potest facere, sed sola gratia, quae est quaedam participatio divinitatis, nam per caritatem, sapientiam et alios habitus virtutum, fit homo Deo similis quantum ad per­ fectiones attributales solum» 1 2* ; et ideo gratia «principaliter ponitur ad hoc... ut elevet animam in quoddam esse supernaturale et reddat animam vel subiectum suum dignum vita ae­ terna et proportionatum fini supematurali» '; unde «gratia facit deiformitatem quoad actum primum, ut scilicet anima transferatur in novam naturam» 4. d) Gratia est radix meriti tantum, non immediate causa eius; caritas vero est immediate causa meriti, quia est imme­ diate operativa actus meritorii; nam «gratia nullum actum 1 1 265b. ' 4 Caietanus, h. /, art. 3, n. 4. Capreolus, // Sent., dist. 16, loc. cit. ad 2 argumentum Aureoli, p Ibidem, ad 5 eiusdem Aureoli, p. 266b. Ibidem, ad 4 arg. Aureoli, p. 266a. 670 L. II, Q CX: De ESSENTIA GRATIAE secundum immediate operatur (cum sit habitus entitativus, qui non est per se primo operativus), sed tantum, mediante caritate, causât actus meritorios» '. 111. Unde concludendum est gratiam sanctificantem es­ se perfectiorem et nobiliorem caritate, sicut essentia animae est perfectior et nobilior potentiis. Optime ergo Capreolus scribit: «Gratia immediate dat ipsi essentiae esse supematurale, et in virtute propria; caritas vero non dat tale esse essen­ tiae animae, sed potentiae, nec illud dat potentiae in propria virtute, sed in virtute gratiae, qua formatur. Et rursus esse su­ pernaturale, quod dat caritas suo subiecto, alio modo est supematurale quam illud quod dat gratia, quia gratia dat esse supernaturale sicut prima forma, quae est participatio divi­ nae naturae, caritas vero dat esse supernaturale tale quale potest dare secunda forma, quae est principium operandi» 1 2. 112. Schematice ergo: GRATIA HABITUALI EFFICIMUR ET SUMUS VERE FILII DEI QUASI EX DEO GENITI ET NATI: I) Principium: generatio: A) In fieri: a) active: actio generantis secundum naturam suam: naturalis. b) passive: passio geniti secundum naturam suam, qua recipit naturam a generante. B) In facto esse vel fonnaliter: communicatio naturae generantis ad genitum. II) Applicationes vel conclusiones: A) In generatione substantiali: a) humana: communicatio naturae generantis secundum unitatem specificam, non numeri· cam, univoca. 1 Ibidem, ad 4 are. Durandi, p. 268a. Capreolis, Ibidem, ad 6 Durandi, p. 268b. CI. etiam Banfz /n Π-ΙΙ 27. art I. edit cit., coi 1059; et S. Thomam, II Sent. dist. 26 3 c 4 ad 5 Cap. II, Art. 2: Est donum divinum secundum theologiam 671 b) divina: communicatio naturae generantis se­ cundum unitatem vel identitatem numericam: plus quam univoca, idest unica. θ) In generatione accidentali: a) naturali: communicatio naturae generantis secundum identitatem naturae analogam, idest non numericam neque specificam neque genericam, sed minorem. b) supematurali ex Deo: communicatio naturae generantis secundum identiatem naturae ana­ logam, hoc est, non numericam neque specifi­ cam neque genericam. Atqui natura Dei est deitas. Ergo generatione supematurali acci­ dentali qua ex Deo nascimur filii Dei commu­ nicatur nobis communicatione analoga ipsa deitas, qua prout in nobis a Deo recepta et accidentaliter participata nominamur et sumus vere filii Dei et vere dii. Unde gratia habitualis est deitas accidentaliter participata ab animabus i ustis. uiouoisiAip iinsod oooj ouiud ut ois p ‘luniiuopiAipqns tuai -oaquiaui uioiEjUEp pA uidiuiiuSip uinpunoos ju.io uinpuap -aooad siiuoioej uiniuaâ oninuâ suoisiAipqns ui onbiuag IU01UOIOEJ lunioiâ luninuâ ouiud suopiAipqns ‘suuioqj, ·$ ipoj ujoaoj un id îsniiooj-ioduii uiruquioui ojoa uoisod ‘sniuâip ia snijoaj -jod luruqmoui .injupiAipqns ouiud in isqap ipoooid un ‘uinq -udpuud uiruoaquiaui unuonp uioinu ouoisiAipqns uj •ou.ii.id ojnoiuu ui .ioiooq g iidoooui siiui.id i? oopi ia îusiAip pu usiAipqns m uqi pu iuoq -uq as ounb ‘uuupunoos u.iqiuoiu ui uoisod ia ui|u]uoiuupunj u.iqiuoiu ui ouiud joqop i.isij ‘us üjooj m ‘uiainu oisiatq 1EJ3 UpUUlOEJ) O3O| UOUSJSOd oopl 13 ‘uuidiuns ainjosqu luauoisiAip luusdi oliussooou iiuoddns iun.io.iq -U131H LUlUOSlAip OllU.ludlUOD LUIU3 J31U0pjA3 OULUOqjL g sic sqiquiiiu 'snqiuonsounb snp ui 10 mois 'oiq is.iuddu iqq •(t? -un) tUOivp sum^ LUuiiEjâ iipiAipqns ojoa uoisod !(£ un) uioiuanbasqns io luoiuoiuoAsu.id ui 10 '(3 i.iu) isa JOLiup 13 joiiod ounb ‘uioiuu.iadooo is luoiuu.iodo ui looqps 'ouorsiAip joqdnp (£-3 ije) tudju^ionJ. mnjn.iS luuuu.iâ iipiA -ipqns siiuud ui uiopinb ia l-iu) uqi u.iouoâ opudppxipqns ‘sopods ui isunb 'apupp !(j *ijb) D.iduaS ni isunb 'ouiud :iai -pqdnp uiusdi uiupuiâ luoinu lipiAiQ (ς ·ρυ) os joiui usiAip ujquioiu lO.iOcliuoo Opunoos Ί-ιε) ds umpunoas oupuiS uiouoisiAip iiuodoid ‘ouiud :iioej onp ponb uo.ip Όυμυ.ΐη uiouoisiAip lE-iopisuoo JO1OOQ $ oâjo loiuonbosuoQ ·£! I HVLLVH9 HNOISIAIG 3G 1X3 OLLSHVGO 674 L. Il, 0. CXI: De DIVISIONE GRATIAE gratiae in gratiam operantem et cooperantem, quae per se primo respicit causalitatem, dum gratia praeveniens et subsequens potius respicit successionem gratiarum. En ergo or­ do articulorum: DE DIVISIONE GRATIAE: I) Absolute vel secundum se: A) Quasi generica vel in genera (art. 1 ). B) Quasi specifica seu in species vel subdivisio: a) gratiae gratum facientis 1) ratione causalitatis in operantem et coope­ rantem (art. 2). 2) ratione successionis in praevenientem et subsequentem (art. 3). b) gratiae gratis datae (art. 4). II) Relative seu comparatio divisorum (art. 5). Non omnes divisiones gratiae proponit S. Thomas, sed eas tantum quae suo tempore circumferebantur et a Magis­ tro Sententiarum colligebantur in II Seni., dist. 26, cap. 1,36; dist. 27, cap. 1, ex diversis locis S. Augustini. Has ergo di­ visiones gratiae S. Doctor explicare et iuslificare conatur per totam istam quaestionem. Postea vero, maxime tempore protestantismi et iansenismi, aliae distinctiones gratiae adhibitae sunt, quasi subdivi­ siones antiquarum vel novae earum explicationes, ut ex di­ cendis apparebit. f Ut ergo ordinate procedamus et nihil indiscussum relin­ quamus, quod ad rem tanti momenti spectat, totam quaestio­ nem dividimus in tria capita, in quorum primo exponemus divisionem S. Thomae; in secundo, colligemus et exponemus divisiones quae in theologia apparuerunt post S. Thomam; in tertio denique utrasque divisiones comparabimus et divisio­ nem quamdam completam et systhematicam trademus; hoc enim erit vetera novis augere et perficere. CAPUT I DE DIVISIONE GRATIAE APUD S. THOMAM 114. S. Thomas ergo dividit gratiam creatam nobis inhae­ rentem, quam definierat quaestione praecedenti, quae erat gratia simpliciter dicta seu omnino indebita, quae scilicet non solum est donum Dei negative indebitum, ut est ipsum donum naturae, sed etiam positive indebitum, quia non exigitur a natu­ ra praeexsistenti, sicut bona connaturalia, neque meritis perso­ nae debetur. Gratia ergo simpliciter dicta seu gratuita, non de­ bita, ea est quae nec debetur naturae nec debetur personae, et quidem naturae est indebita tum negative tum positive ’. Sic autem sumendo id quod dividendum est, duo conside­ randa sunt: primo, ipsa divisio secundum se; secundo, com­ paratio divisorum inter se. Non enim comparatio institui po­ test inter terminos ignotos, et ideo primo loco consideranda erant membra divisa secundum se et singillatim. Et in prima parte consideranda est, primo, ipsa divisio in partes prima­ rias, quasi generica seu in genera, et, secundo, subdivisio in partes secundarias seu quasi specifica vel in species. Art. 1.-Utrum gratia convenienter dividatur per gratiam gratum facientem et gratiam gratis datam §1 SENSUS QUAESTIONIS 115. Est quaestio de divisione quasi generica gratiae. Sunt qui dicant gratiam creatam nobis inhaerentem primario divi- 1 Cf. S. THOMAM, 1-11. 111. 1 ad 2. 676 L. Π, 0. CXI: De DIVISIONE GRATIAE di in actualem et habitualem, actualem vero in gratis datam et gratum facientem ’. At nemo non videt distinctionem ac­ tus vel habitus non esse primariam in ratione gratiae, ut gra­ tia est, sed potius esse primariam in ratione entis accidenta­ lis; et tamen gratia primo dividenda est secundum conceptum formalem gratiae, non secundum conceptum communem et materialem entis. Merito ergo S. Thomas ge­ nus gratiae creatae in nobis dividit in species supremas seu genera subalterna, secundum ipsam formalem rationem gra­ tiae. 116. Omnis gratiae, ex vi nominis, est gratis data, non debita seu reddita, ut initio totius tractatus diximus, expo­ nentes significationem nominis «gratia». Sed aliud est acci­ pere a Deo gratis aliquod donum, aliud est esse gratus Deo per modum quo amicus est gratus amico. Utrumque adspectum indicavit Paulus in locis quos citat S. Thomae in hoc ar­ ticulo: «si autem gratia, iam non ex operibus, alioquim gratia iam non est gratia» 2; «iustificat i gratis per gratiam ipsius» '; est ergo de ratione gratiae quod sit gratis data a Deo. Sed in­ super gratia a Deo data et in nobis recepta potest nos seddere gratos seu amicos Dei, secundum illud: «gratificavit nos (= nos gratos fecit) in dilecto Filio suo» 4. Distinctio ergo inter gratiam gratis datam et gratiam gra­ tum facientem intelligitur in hoc sensu, quod quaedam gratia sit solum gratis data et non gratum faciens seu reddens ha­ bentem coram Deo; alia vero non solum sit gratis data, ve­ rum etiam gratum seu amicum reddat habentem coram ocu­ lis Dei. Et quia peccator ut peccator non est gratus Deo, sed potius abominabilis et inimicus, gratia mere gratis data est quae potest esse in peccatore, dum gratia gratum faciens est quae solum potest esse in iusto et amico Dei. 1 1 5 4 Gotti. h. !.. q. 2, prolog, edit, cit., p 115b. Roni. 11,6. Roni. 3, 24. Eph. 1,6. Cf. S. Thomam, in h. I.. Icet. 2, p. 6a Cap. I, Art. i: Gratia gratum faciens etgratis data 677 117. Est autem notandum quod hoc nomen gratiae gratis datae non semper habuit eamdem praecisam significationem in theologia, sed sat variam: quandoque enim sumebatur a theologis coaetaneis S. Thomae et ab ipso S. Doctore pro do­ no naturali gratis a Deo accepto in ipsa creatione, quod ma­ net semper in homine, etiam peccatore, et in hoc sensu quandoque eam sumit Thomas in Sententiis et in De Verita­ te; attamen est sensus nimis latus et paulatim derelictus est; quandoque pro auxilio supematurali gratis peccatori collate ut a peccato resurgat vel ut se praeparet ad iustificationem, quod hodie appellatur gratia actualis, et sic etiam sumebatur nomen a theologis tempore S. Thomae, maxime a S. Alberto Magno et a S. Bonaventura, et ab ipso Thoma in operibus iuventutis, quia revera gratia actualis nondum facit gratum ho­ minem cui datur, sed simul cum peccato esse potest; quando­ que denique pro dono divino gratis homini collato, non immediate ordinato ad eius iustificationem, sicut est gratia actualis, sed ad utilitatem, ut ait Paulus ’, idest ad hoc ut alii homines manuducantur ad iustificationem et amicitiam Dei, et in hoc sensu praeciso sumitur a S. Thoma in operibus pos­ terioribus, maxime in Summa Theologica, quae acceptio ita postea invaluit, ut hodie communiter accipiatur. Et merito quia prima acceptio est valde impropria, eo quod gratia naturae contraponitur, ideoque donum naturale, licet gratis detur, minus bene tamen dicitur gratia; secunda vero, per se tendit ad sanctificationem seu iustificationem eius qui eam accipit, et ideo essentialiter includit aliquid per modum grati facientis, cum sit ipsum fieri gratum. Remanet ergo ut proprie intelligatur gratia gratis data donum simplici­ ter et absolute supernaturale, quod tamen non sanctificat seu gratificat ipsum habentem. 118. Et haec acceptio nominis veluti consecrata officialiterest a Leone XIII in sua Encvclica «Divinum illud munus», ubi haec habet: «namque in ipso (Christo lesu ut homo est) i Cor. 12,7. 678 L. Π, 0. CXI: De divisione gratiae copia insedit gratiae singulariter plena, quanto maximo vide­ licet modo atque efficacitate haberi possit; in ipso omnes sa­ pientiae scientiaeque thesauri, gratiae gratis datae, virtutes, donaque omnia quae tum Isaiae oraculis nuntiata, tum signi­ ficata sunt admirabili ea columba ad Jordanem cum eas aquas suo Christus baptismate ad sacramentum novum con­ secravit» Ubi manifeste distinguntur tria dona, scilicet qua­ si naturalia intellectualia, ubi ait: «omnes sapientiae scientiae­ que thesauri»; supematuralia quae non reddunt de se gratum habentem, ubi dicit: «gratiae gratis datae»; et supematuralia quae habentem gratum reddunt, ubi addit: «virtutes (= infusae) donaque omnia» Spiritus Sancti. Contradistinguitur ergo gratia gratis data a donis naturalibus liberaliter acceptis et a donis supernatural ibus justificantibus, velu t i media inter ea, quia non facit gratum habentem sicut naturalia, sed est supernaturalis sicut gratia gratum faciens 119. Hodie sat multi theologi nomen gratiae simpliciter dictae reservant pro gratia gratum facienti, et novum nomen adhibent ad significandam gratiam gratis datam, scilicet cha­ risma. Attamen tum Paulus tum etiam Leo XIII adhibent no­ men «charisma», prout communiter complectitur tum gra­ tias gratia datas tum gratiam gratum facientem, scilicet ad significandum donum supematurale a Deo gratis acceptum. Revera Paulus inter dona a Deo accepta seu χαρίσματα distinguit duplicem seriem: quamdam inferiorem, in qua po­ nuntur sermo sapientiae, sermo scientiae, genera linguarum, interpretatio sermonum, prophetia et alia huius generis 2; aliam vero superiorem, quae continet charismata meliora ’, scilicet fidem, spem et caritatem 4, et ait quod cum primis si­ ne caritate coram Deo homo nihil est; cum secundis vero, maxime cum caritate, totum est. Et similiter docet in multis aliis locis. ' 1 J 4 CavalLera. Thesaurus, n. 540. ! Cor. 12,4-8, 28-30 Ibidem, v. 31. / Cor., cap 13 per totum. Cap. I, Art. I : Gratia gratum faciens et gratis data 679 Quaestio ergo est utrum divisio gratiae creatae in has duas series sit conveniens, idest facta secundum regulas bo­ nae et exactae divisionis. §H SOLUTIO QUAESTIONIS Divisio gratiae in gratiam gratis datam et in gratiam gratum facientem est conveniens seu bona divisio. 120. CONCLUSIO: 121. Probatur. Omnis divisio quae fit secundum regulas artis dividendi prout in Logica traditur, est conveniens seu bona. Atqui divisio gratiae in gratiam gratis datam et in gra­ tiam gratum facientem fit secundum regulas artis dividendi. Ergo divisio gratiae in gratiam gratis datam et gratiam gra­ tum facientem est conveniens seu bona. Minor, ubi unice stat difficultas, sic ostenditur: Divisio scientifica debet esse realis et essentialis seu per se, imme­ diata et adaequata, ac insuper naturalis seu conformis natu­ rae rei dividendae. Atqui praedicta divisio gratiae in gratiam gratis datam et gratiam gratum facientem has omnes condi­ tiones servat. 122. a) Est divisio realis, quia membra divisa separari possunt et quandoque de facto separantur. Nam in via multi sunt qui habent gratiam gratum facientem cum fide, spe et caritate, et tamen non habent gratias gratis datas, ut expe­ rientia comperimus; sunt etiam qui charismata plura vel pauciora habent, qui tamen peccatores sunt et Deo infensi, sicut Balaam aridus accepit spiritum prophetiae *, et simili­ ter impius Caiphas, qui lesum morti tradidit '. Unde Christus lesus aiebat: «Multi dicent mihi in illa die (iudicii): Domine, Domine, nonne in nomine tuo prophetavimus, et in nomine tuo daemonia eiecimus, et in nomine tuo virtutes multas fe- 1 Num., cap. 22-24. 1 loan. 11,49-52; 18, 14. 680 L. II, 0. CXI: De divisione gratiae cimus? Et tunc confitebor illis: quia numquam novi vos; dis­ cedite a me, qui operamini iniquitatem» In Patria etiam, quia caritas, quae maxima gratia est, et gratum reddit habentem, manebit in aeternum in animabus beatorum, dum e contra gratiae gratis datae evacuabuntur, quia ex parte et imperfectae sunt, ut luculenter ostendit Pau­ lus in I Cor., cap. 13 per totum. Realiter ergo differunt gratia gratis data et gratia gratum faciens. 123. b) Est divisio essentialis seu per se, quia gratia gra­ tis data et gratia gratum faciens differunt essentialiter secun­ dum ipsam propriam rationem gratiae; est enim de ratione propria gratiae quod sit penitus grata ita seu non debita; at ve­ ro gratia gratis data est rationem habens gratiae passive tan­ tum veluti gratis data a Deo et accepta ab homine, dum gra­ tia gratum faciens rationem habet gratiae non solum passive, sed et formaliter, quatenus formaliter reddit gratum haben­ tem coram oculis Dei; et ita multo perfectius habet rationem gratiae gratia gratum faciens quam gratia gratis data; omnis autem differentia in propria ratione constitutiva alicuius di­ videndi est essentialis seu specifica. Insuper, supematurale simpliciter est de propria ratione gratiae, ut constat ex duabus quaestionibus praecedentibus. Atqui gratia gratis data et gratia gratum faciens differunt in ipsa ratione supernaturalitatis, quia gratis data est supematuralis quoad modum tantum, dum gratum faciens est supematuralis quoad substantiam. Ergo gratia gratis data et gratia gratum faciens differunt essentialiter. Tertio, differunt quoque in ipsa ratione entis, quae intrin­ sece imbibitur in essentia omnium quae sunt; nam gratia gratum faciens proprie loquendo est gratia sanctificans seu habitualis, quae est gratia comparanda cum gratia gratis da­ ta. lam vero gratia gratum faciens: 1 ) habet rationem veri ha­ bitus, ut constat ex quaestione praecedenti, articulo secundo, ' Matt. 7,22-21 Cap. I, Art. 1: Gratia gratum faciens et gratis data 681 dum gratia gratis data solum habet rationem passionis vel dispositionis; 2) gratia gratum faciens non est immediate operativa, cum sit habitus entitativus, ut patet ex articulo tertio quaestionis praecedentis; dum gratia gratis data est imme­ diate operativa, et ideo inter gratias gratis datas ponitur ope­ ratio virtutum et gratia sanitatum; 3) gratia gratum faciens per se primo participat deitatem secundum formalem con­ ceptum naturae, dum gratia gratis data eam participat sub conceptu attributorum naturae, non tamen prout ad intra ha­ bent operationes immanentes seu actus notionales, qui ter­ minantur ad personas, sicut virtutes infusae; sed solum prout ad extra terminantur sub ratione omniscientiae et omnipo­ tentiae. Manifeste ergo est differentia essentialis inter gra­ tiam gratis datam et gratiam gratum facientem habitualem, multo maior quam inter hanc et virtutes infusas, quas inter tamen adest essentialis differentia, ut constat ex articulo ter­ tio quaestionis praecedentis. 124. c) Est immediata et adaequata divisio, tum quia ra­ tio formalis gratiae immediate et adaequate distinguitur in duo munera, nempe quod sit gratia passive tantum, nempe gratis data et gratis accepta, vel etiam formaliter reddens gra­ tum Deo habentem gratiam; tum etiam quia supernaturale simpliciter, quod intrat rationem gratiae, adaequate et imme­ diate dividitur in supernaturale quoad substantiam (= gratia gratum faciens) et supernaturale quoad modum (= gratia gratis data); tum denique quia prima species qualitatis, ad quam reducitur gratia creata, immediate et adaequate dividi­ tur in habitum et dispositionem. 125. d) Est divisio naturalis seu conformis naturae rei dividendae; quod quidem patet duplici ratione, scilicet argu­ mento analogico et argumento proprio. 1) Argumento analogico. Ordo supernaturalis gratiae est proportionalis seu analogicus ordini naturali rerum. Atqui in ordine naturali rerum creatarum ad Deum, hoc habetur, 682 L. Il, Q. CXI: De divisione gratiae quod Deus immediate per seipsum omnibus providet, sed quantum ad gubernationem seu executionem providentiae quandoque immediate ipse etiam facit, quandoque mediate, nempe adhibendo alias creaturas superiores, quibus median­ tibus gubernat inferiores ’. Ergo etiam in ordine supernatu­ ral! gratiae, Deus omnibus immediate providet, sed in exequendo hanc divinam providentiam, quandoque immediate per seipsum facit, conferendo gratiam gratum facientem; quandoque vero alios homines adhibet in opus ministerii, quibus «datur manifestatio Spiritus ad utilitatem aliorum» *2, ut scilicet eis mediantibus et ope donorum divinorum quae acceperunt, alii homines ad Deum reducantur, et ista dona sunt gratiae gratis datae \ 2) Argumento proprio. Tot sunt genera gratiae quot sunt genera coniunctionis seu unionis supcrnaturalis hominis ad ipsum Deum. Atqui duo tantum sunt genera unionis supernaturalis hominis ad ipsum Deum, scilicet ad ipsam naturam Dei, quod fit per gratiam gratum facientem, cuius est per se primo participatio; et ad actum proprium Dei tantum, prout ordinem dicit ad extra, quod fit per gratiam gratis datam, quia per eam unitur homo actui omniscientiae vel omnipoten­ tiae, ut paulo supra dictum est. Ergo duo tantum sunt genera gratiae, scilicet genus gratiae gratis datae et genus gratiae gra­ tum facientis\ Maior constat, quia proprius finis et proprium munus gratiae est elevare vel reducere hominem ad Dum, uniendo seu coniungendo hominem Deo, cum pert ineat ad executio­ nem providentiae supcrnaturalis. Minor etiam constat, quia unio ad Deum nequit concipi nisi vel ad ipsam naturam seu substantiam Dei, vel ad attributa operativa propria Dei, quasi ad actus proprios Dei ad extra. Ct. S. Thomam, 1, 22. 3, 103. 6; ct in concreto pro gubernatione imme­ diata. q. 104-105. pro mediata vero, q. 106-109 2 l Cor. 12,7. , .q ’ S. Thomas, III. Ill, 1, corp.. " * Ct. In Ad Rom., cap. 1, lect. 3, edit, cit., p. 9a. Cap. I, Art. I : Gratia gratum facîens et gratis data 683 126. Corollarium. Exinde concluditur hanc divisionem esse analogam, non univocam. Divisio in suprema genera rei dividendae et in membra essentialiter inaequalia, est divisio analoga. Atqui haec divisio gratiae est in suprema genera gratiae et in membra essentialiter inaequalia seu primo di­ versa, ut ex dictis patet. Ergo haec divisio est analoga. Et vere est divisio sicut divisio supematuralitatis in su­ pernaturale quoad substantiam et supernaturale quoad mo­ dum, ut constat ex modo dictis. Haec autem divisio supematuralitatis est analoga, sicut divisio causarum eius supra quas immediate fundatur, et sicut divisio entis creati in sub­ stantiam et accidens. § III SOLVUNTUR DIFFICULTATES 127. Obiectio prima. Nullum est donum creatum gratum faciens habentem. Ergo male dividitur gratia, quae est do­ num creatum, in gratiam gratis datam et in gratiam gratum facientem. 128. Respondetur. Distinguo antecedens: nullum est do­ num creatum gratum faciens habentem efficienter seu in ge­ nere causae efficientis propriae, concedo; formaliter seu in genere causae formalis, nego. Et nego consequens. Obiectio laborat aequivoco vocis «gratum facere». Sumit enim gratum facere efficienter, et sic nihil creatum facit ho­ minem Deo gratum per modum causae propriae, sed solus Deus, neque Deus quando hoc facit supponit hominem sibi gratum secundum rem, sed solum secundum possibilitatem et in ordine quasi intentionis. Hic autem, quando dividimus gra­ tiam in gratis datam et gratum facientem, loquimur de gratia gratum faciente formaliter, non efficienter. Itaque gratia gra­ tum faciens efficienter est ipse amor Dei, qui profundit boni­ tatem supernaturalem in homine dilecto; sed gratia gratum faciens formaliter est ipsum donum supernaturale Dei in homine causatum ct receptum, ut dictum est quaestione praecedenti, ar­ Li 684 L. Π, 0. CXI: De DIVISIONE GRATIAE ticulo primo. Unde patet quod haec obiectio procedit ex aequivocatione verbi gratiae gratum facientis, secundum mentalitatem Magistri Sententiarum, quam supra exclusimus, quaes­ tione praecedenti, articulo primo 129. Obiectio secunda. Quod contradividitur gratiae non est differentia gratiae, sed est extra gratiam. Atqui donum Dei gratis datum homini contradividitur gratiae, quia natura ipsa hominis est donum Dei gratis ei datum, et tamen natura contradividitur gratiae. Ergo donum Dei gratis datum seu gratia gratis data non est differentia gratiae. 130. Respondetur. Concedo mai.; distintuo min.: Donum Dei gratis datum homini contradivitur gratiae, donum natu­ rale, concedo; donum supernaturale, nego. Et nego conse­ quens et consequentiam. Non omne donum gratis datum seu non debitum est gra­ tia in sensu stricto, sed solum quando est supernaturale, ut initio articuli dictum est. Obiectio autem procedit secundum largam acceptionem gratiae gratis datae apud theologos tem­ pore S. Thomae. 131. Obiectio tertia. Bona divisio debet esse per opposita. Atqui divisio gratiae in gratis datam et gratum facientem non est per opposita, quia etiam gratia gratum faciens est gratis data. Ergo divisio gratiae in gratiam gratis datam et gratiam gratum facientem non est bona seu conveniens. 132. Respondetur. Distinguo mai.: Bona divisio fieri de­ bet per opposita, idest per oppositas res vel per oppositas ra­ tiones, concedo; semper per oppositas res, nego. Contradistinguo min.: Divisio gratiae in gratis datam et gratum lacientem non est per opposita, non est per oppositas rationes, nego; non est per oppositas res, transeat. Et nego consequens et consequentiam. Cf. De Veritate, 27, 1 ad 2. Cap. I. Art. 2: Gratia actualis et gratia habitualis 685 Haec divisio est analoga et per oppositas rationes, quae se habent ex additione, eo fere modo quo bonum humanum di­ viditur in utile, honestum et delectabile; nam gratia gratis data est ad utilitatem, dum gratum faciens est essentialiter honesta et delectabilis. Se habent ergo ut gratum faciens et non gratum faciens, ut notat S. Doctor in fine responsionis. Art. 2.-Utrum gratia convenienter dividatur per operantem et cooperantem 133. Consequenter considerantur a S. Doctore subdivi­ siones tum gratiae gratis datae tum gratiae gratum facientis in suas species; et quidem incipit a subdivisionibus gratiae gratum facientis, quae principalius et quasi per antonomasim dicitur et est gratia. S. Thomas initio corporis articuli secundi praesupponit divisionem gratiae gratum facientis in gratiam actualem et gratiam habitualem ex tota quaestione 109 et ex articulo 2 quaestionis 110, quae prior est ceteris divisionibus quae hoc et sequenti articulo proponit, eo quod tales subdivisiones intclligit tum gratiae actualis tum habitualis. Ideo hanc pri­ mam subdivisionem gratiae gratum facientis praeponimus. DE DIVISIONE GRATIAE GRATUM FACIENTIS IN ACTUALEM ET HABITUALEM 134. Quod haec distinctio detur et admittenda sit, cons­ tat manifeste ex Concilio Tridentino, quod conceptis verbis distinguit inter praeparationem seu dispositionem ad gra­ tiam habitualem seu iustificationem 1 et ipsam Justificatio­ nem seu gratiam habitaluem 2, et praeparationem illam attri­ buit gratiae excitanti, adiuvanti, moventi. Quae ergo est distinctio inter praeparationem ad gratiam habitualem et ip- 1 Concilium Tridentinum, Ses. 6, cap. 5 et 6, Denz. 797-798 2 Ibidem, cap. 7, Denz. 799-800. L. Π, Q. CXI: De divisione gratiae 686 sam habitualem gratiam, eadem est inter gratiam actualem et habitualem. Quod autem Concilium intellexerit per gra­ tiam causantem praeparationem ad iustificationem, ipsam gratiam actualem, manifeste constat ex Actis Concilii. In prima forma Decreti de justificatione adhibita sunt no­ mina «actus» et «habitus», ad designandam gratiam actua­ lem et habitualem ’. Cum autem haec formula examinaretur, et Patres, ut supra vidimus, maluerunt abstinere a verbo «ha­ bitus», nc ansam praeberent protestantibus irridendi doctri­ nam catholicam, hanc eandem cautelam extendendam esse quoque ad verbum "actus", proposuit Revmus. Martelli, epis­ copus Ferulanus: «quod notatur... de dictione illa "habitus", vi­ detur mihi, si tollendum est verbum "habitus", ut tollatur etiam "actus", cum ex eadem officina (scholasticorum) utrum­ que verbum videatur proficisci» 2. Propter quod in secunda forma Decreti eadem res seu doctrina retenta fuit, at verba «actus» et «habitus» suppressa sunt3; et idem in tertia forma 4. Postea, reclamantibus quibusdam patribus et theologis ut verba illa restituerentur, v. gr. episcopus Britonoriensis 5, pro­ positum fuit discutiendum et votandum dubium sequens: «an in cap. 6, ubi inter dispositiones nominatur fides et spes, debeat poni nomen "actus", et in cap. 8, ubi eadem nominantur in ipsa iustificatione, debeat poni nomen "habitus", ut appareat diffe­ rentia inter fidem et spem quae praecedunt iustificationem, et inter eadem quae donantur a Deo infundente gratiam in iustifi­ catione: an vero debeat stare decretum ut iacet» 6. Vola Patrum cum propriis nominibus continentur in Actis7, et eorum summa erat: octo optabant pro restitutione formulae 1 Cf. Concilium Tridevtinum. edit. cit., t. V. n. 160, cap. 6, pp. 386, 292 J 4 ’ • 7 Ibidem, n. 167, pp. 406, 10-12. Cf. Ibidem, n 179, caps. 6-7, pp. 422-423. Ibidem, n. 237, p. 636. Ibidem, n. 254, pp. 682, 15. Ibidem, n. 257, pp. 686, 28-32. Ibidem, n. 258. pp. 687-690. Cap. I, Art. 2: Gratia actualis et gratia habitualis 687 «actus» et «habitus»; quod deleretur nomen «actus» ex cap. 6. et poneretur nomen «habitus» in cap. 8, duo; unus quod, e converso, nomen «actus» retineretur, sublato nomine «habi­ tus»; decem et octo remittunt se ad legatos; ceteris omnibus pla­ cent verba Decreti ut iacent, scilicet cum omissione horum verborum ', et ita de facto approbatum fuit. Sed postea gratia actualis tribuitur Spiritui Sancto moventi, habitualis vero Spiri­ tui Sancto inhabitanti 1 2. De re ergo non est dubium. Ouandonam vero et a quo in­ ducta fuerit in theologiam formula «gratia actualis», incerta res est. Capreolus conceptis verbis eam adhibet: «non enim oportet -inquit- quod dispositio positiva ad gratiam, scilicet detestatio peccati et appetitus gratiae et iustitiae, procedat e.v gratia habituali gratum facienti, sed sufficit quod procedat ex gratia actuali gratis data, quae est aliqua motio, ut ostendit S. Thomas I-II, 112, 2» 3. Denique, in specimine decreti dogmatici (II Constitutio de doctrina catholica) quod parabatur definiendum in Conci­ lio Vaticano I, adhibetur formula «gratia actualis», tum in cap. 5 ultimae redactionis, tum in canone secundo corres­ pondent! 4. 135. CONCLUSIO: Gratia gratum faciens vel sanctificans immediate et adaequate dividitur in gratiam actualem et gra­ tiam habitualem veluti in species distinctas. 136. Probatur prima pars (est divisio immediata et adae­ quata). Ita se habent in ordine supernaturali seu naturae ele­ vatae per gratiam a Deo acceptam gratia actualis et habitua­ lis, sicut in ordine naturali seu naturae conditae se habent dispositio et forma, fieri et esse, moveri et quiescere, esse et agere. Atqui divisio naturae in ordine naturae conditae in 1 Ibidem, n. 259, p. 691. 2 Concilium Tridentinum, Ses. 14, c. 4, Denz. 898. ’ Capreolus, IV Sent., dist. 14, q. 2, art 3, ad 1 arg. Hern ici, edit. cit.. t 6, p. 321. 4 Concilium Vaticanum l Mansi. 53, 294, 295. 688 L. II, Q CXI: De divisione gratiae dispositionem et formam, fieri et esse, agere et esse, moveri et quiescere, est immediata et adaequata, quia est divisio per sic et non et totam realitatem entis mobilis complectitur. Er­ go et in ordine supernatural! naturae elevatae per gratiam, divisio gratiae per actualem et habitualem est immediata et adaequata. Maior constat, tum quia in Concilio Tridentino res signifi­ cata per nomen gratiae actualis appellatur praeparatio vel dispositio ad iustificationem, quae est gratia habitualis l; tum etiam quia ibidem gratia actualis comparatur impulsui seu motui Sepiritus Sancti, dum habitualis comparatur inhabita­ tioni eius in anima 2* , quod est aequivalenter moveri et quies­ cere; tum quia in eodem Concilio gratia habitualis proponi­ tur ut qua homo est iustus, et ita concipitur ut esse quoddam \ dum gratia actualis subsequens proponitur ut qua homo iustus agit iuste et meritorie coram Deo 45; tum etiam quia in Concilio Moguntino et in schemate II Constitutionis Dogma­ ticae de doctrina catholica, cap. 5, Concilii Vaticani I, quod paulo ante citavimus, gratia actualis describitur ut praete­ riens seu fluens, idest ut motus, dum gratia habitualis descri­ bitur ut permanens seu quiescens, nempe ut forma quaedam per se stabilis; tum denique quia gratia est veluti natura quaedam divina participata, et ita proportionalis est naturae conditae potius quam nudae essentiae. Minor autem patet maxime ex tota philosophia de ente naturali et mobili, quando nempe explicantur principia natu­ rae ' et causae naturae6. 137. Secunda pars (est divisio essentialis seu specifica) patet ex eodem principio. Nam dispositio et habitus specifice ' Cf. Concilium Trlndentinlm, Ses. 6, caps. 5-6, Denz. 797-798, pro dis­ positione; cap. 7, Denz. 799-800, pro forma vel habitu iustificationis seu gra­ tiae. 2 ConciliumTridentinum, Ses. th, c. 4, Denz. 898. J Ibidem, Ses. 6, c. 7. Denz. 799. 4 Ibidem, Ses. 6. c. 10-13, Denz. 803-806. maxime c. 16, Denz. 809. 5 Cf. S. Thomam, tn I Physicorum, lect. 11-13. * In II Physicorum, lect. 5. Cap. I, Art. 2: Gratia operans et gratia cooperans 689 seu essentialiter differunt, ut scimus ex tractatu de habitibus '; differunt quoque essentialiter motus et qualitas seu forma, quia pertinent immediate ad diversa praedicamenta, cum motus resolvatur immediate in actionem et passionem. Hac ergo divisione fundamentali supposita, S. Doctor considerat genuinam divisionem quam tradit ex Augustino Magister Sententiarum, et quae sub diverso respectu potest convenire tum gratiae actuali tum gratiae habituali; nempe divisionem gratiae in operantem et cooperantem, et in prae­ venientem et subsequentem (art. 3). §H DE DIVISIONE GRATIAE GRATUM FACIENTIS IN OPERANTEM ET COOPERANTEM 138. Incipit S. Thomas ab hac distinctione gratiae gra­ tum facientis in operantem et cooperantem, tum quia clarior et celebrior est quam divisio in praevenientem et sub­ sequentem, et propterca utitur ea in hoc tractatu, q. 113-114, dum justificatio impii tribuitur gratiae habituali operanti, meritum vero eidem coopérant!; tum etiam quia tractatus de gratia considerat gratiam in hac vita tantum, cum in altera potius dicatur gloria, divisio vero gratiae in operantem et cooperantem proprie et maxime spectat ad hanc vitam, in qua actus et operationes humanae considerantur; at vero gratia praeveniens et subsequens non solum respicit gratiam in hac vita, verum etiam in altera, considerans eam prout commu­ nis est utrique statui, viae et patriae. Distinctio ergo in ope­ rantem et cooperantem est propria gratiae stricte dictae prout est in statu viae; alia vero distinctio in praevenientem et subsequentem est communis gratiae inchoatae et consum­ matae in gloria. Unde S. Doctor conceptis verbis ait: «Dis­ tinctio gratiae operantis et coopérant is proprie accipitur tan­ tum, prout pertinet ad statum vitae praesentis» 2. CL I II, 49, 2 ad 3. L. Il, 0. CXI: De divisione gratiae Ut autem recte procedamus, duo separatim considerabi­ mus, scilicet formulam divisionis et divisionem ipsam. 139. Haec formula, «operans» et «coopérons», prout de gratia dicitur, est originis biblicae. «Deus est qui operatur in nobis (ο ενεργών εν υμιν) et velle et perficere (και το ενεργειν) pro bona voluntate» el aequivalenter: «qui coepit in vobis opus bonum, perficiet usque in diem Christi lesu» * 12; «non vo­ lentis neque currentis, sed miserentis est Dei» 3. Pro operante sola: «Omnia opera nostra operatus est in nobis» 4; «non quod sufficientes simus cogitare aliquid a no­ bis quasi ex nobis, sed sufficientia nostra in Deo est» 5; «sine me nihil potestis facere» 6. Pro coopérante: «praedicaverunt ubique Domino coopé­ rante (του κυρίου συνεργούντος)» 7; «abundantius illis omni­ bus laboravi, non ego autem, sed gratia Dei mecum (η χάρις του Θεού συν εμοι)»8; «omnia possum in eo qui me confortat (εν τω ενδυναμουντι με)» 910 ; «tu ergo, fili mi, confortari in gra­ 11 tia, quae est in Christo lesu» ,0; «scimus autem quoniam dili­ gentibus Deum omnia cooperantur in bonum (παντα συνεν^ει εις αγαΘον)» «fides cooperabatur operibus illius (Abrahae) (η πιστις συνεργεί τοις εργοις αυτου), et ex operibus fides con­ summata est» ‘2. 140. Ex Scripturis sumpserunt formulam Patres, nominatim Augustinus, et Concilia. 1 2 ' 4 ’ * 7 » ’ 10 " 11 11 Sent, disl 26, art. 5. Ci. arg. 5 sed contra. Phil. 2, 13. Phil. 1, 6. Roni. 9, 16. Isaiae 26, 12. II Cor. 3.5. Ioan. 15. 5. Me. 16,20. I Cor. 15, 10. Phil. 4, 13. II Tim. 2,1. Roni. 8. 28. Jac. 2.22. Cap. I. Art. 2: Gratia operans et gratia coopérais 691 «Operamur et nos -ail S. Augustinus- sed, illo operante, cooperamur, quia misericordia eius praevenit nos» ‘; «quo­ niam ipse, ut velimus, operatur incipiens, qui volentibus coo­ peratur perficiens. Propter quod ait Apostolus: "certum sum quoniam qui operatur in nobis opus bonum, perficiet usque in diem Christi lesu". Ut ergo velimus, sine nobis operatur, cum autem volumus, et sic volumus ut faciamus, nobiscum cooperatur: tamen sine illo vel operante ut velimus vel coopé­ rante cum volumus, ad bona pietatis opera nihil valemus. De operante illo ut velimus dictum est: "Deus est enim qui opera­ tur in nobis et velle"; de coopérante autem, cum iam volumus et volentes facimus: "scimus, inquit, quoniam diligentibus Deum omnia cooperantur in bonum". Quid est omnia, nisi et ipsas terribiles sacrasque passiones?» 1 2. «Nos ergo volumus, sed Deus in nobis operatur et velle; nos ergo operamur, sed Deus in nobis operatur et operati pro bona voluntate. Hoc nobis expedit et credere et dicere, hoc est pium, hoc verum, ut sit humilis et submissa confessio, et detur totum Deo. Cogitantes credimus, cogitantes loquimur, cogitan­ tes agimus quidquid agimus: quod autem attinet ad pietatis viam et verum Dei cultum, non sumus idonei cogitare aliquid tamquam ex nobismetipsis, sed sufficientia nostra ex Deo est» 3. «Non ego autem, sed gratia Dei mecum, idest, non solus, sed gratia Dei mecum; ac per hoc, nec gratia Dei sola, nec ip­ se solus, sed gratia Dei eunt illo. Ut autem de coelo vocaretur, et tam magna et efficacissima vocatione converteretur (Pau­ lus), gratia Dei erat sola, quia merita eius erant magna, sed mala» 4. 141. Concilia contra haeresim pelagianam eamdem for­ mulam adhibent. Gratia nobis praestat «ut, quod faciendum 1 1 3 * S. Augustinus, De natura et gratia, cap. 31, n. 35, ML 44. 264. De gratia et libero arbitrio, cap. 17, n. 33, ML 44, 901 De dono perseverantiae, cap. 13, n. 33, ML 45. 1013. De gratia et libero arbitrio, cap. 5, n. 12, ML 44, 89. 692 L. II, Q. CXI: De divisione gratiae cognoverimus, etiam facere diligamus atque valeamus» «Deus in cordibus hominum atque in ipso libero operatur ar­ bitrio, ita ut sancta cogitatio, pium consilium omnisque mo­ tus bonae voluntatis ex Deo sit, quia per illum aliquid boni possumus sine quo nihil possumus» 2; «non dubitemus ab ip­ sius gratia omnia hominis merita praeveniri, per quam fit ut aliquid boni et velle incipiamus et facere... Agit quippe in no­ bis ut, quod vult, et velimus et agamus, nec otiosa in nobis esse patitur quae exercenda non degligenda, donavit, ut et nos cooperatores simus gratiae Dei» 3. Concilium Arausicanum II docet gratiam Dei «facere ut (Deus) invocetur a nobis» 4, eamque non exspectare volunta­ tem nostram, sed e contra «per Spiritus Sancti infusionem et operationem in nos fieri ut etiam purgari velimus» «quoties enim bona agimus, Deus in nobis atque nobiscum, ut opere­ mur, operatur» b; «Nulla facit homo bona, quae non Deus praestat ut faciat homo» «hoc etiam salubriter profitemur et credimus, quod in omni opere bono nos non incipimus et postea per Dei misericordiam adiuvamur, sed ipse nobis nu­ llis praecedentibus bonis meritis et fidem et amorem sui prius inspirat, ut et baptismi sacramenta fideliter requira­ mus, et post baptismum cum ipsius adiutorio ea, quae sibi sunt placita, implere possimus» 8. In Concilio Tridentino, sessione sexta, cap. 5, ponitur titu­ lus: «De necessitate praeparationis ad iustificationem et unde sit, et docet capitulum quod haec praeparatio oritur ex prae­ veniente gratia» incrementum vero iustificationis ex gratia coopérante: coopérante fide bonis operibus Et Concilium 1 3 5 4 Conciuum Carthaginense, Denz. 104. S. Coelestinus i, Indiculo. Denz. 135. Ibidem, Denz. 141. Concilium Arausicanum n Denz.. 176. Ibidem, n. 177. • Ibid. Denz. 182. Ibidem. Denz. 193. ’ Ibidem, Denz. 200. * Concilii m Tridentinum, Ses. 6, cap. 5, Denz. 797· Acta edit cit n 318, p. 792. ' n 10 Ibidem. Ses 6, c. 10, Denz. 803. Cap I, Art. 2: Gratia operans et gratia cooperans 693 Vaticanum I sua facit verba Concilii Arausicani II, iuxta quae Spiritus Sanctus per gratiam suam «dat omnibus suavitatem in consentiendo et credendo veritati» Licet ergo in fontibus revelationis non habeatur phrasis: «gratia operans» et «gratia coopérons», sed potius Deus dicatur operari in nos et nobiscum per gratiam suam, absque ulla de­ formatione vel falsificatione, theologi scholastici breviori for­ mula dixerunt: «gratia operans» et «gratia coopérons». B. De ipsa divisione gratiae in gratiam operantem et gratiam cooperantem 142. Haec divisio est gratiae gratum facientis, ut dictum est. Et quia gratia gratum faciens potest esse habitualis et ac­ tualis, ideo divisio gratiae gratum facientis in operantem et cooperantem potest esse subdivisio tum gratiae actualis tum gratiae habitualis. Et quidem, cum operari et cooperari dicant formaliter ac­ tum secundum seu operationem, ut nomine ipso patet, magis proprie et obvie sumitur ut subdivisio gratiae actualis quam ut subdivisio gratiae habitualis; nam pro illa, ut postea videbi­ mus, non sumitur in eodem sensu actus gratiae operantis et actus gratiae cooperantis. Unde et in Sententiis notat S. Doc­ tor quod si sumatur prout est subdivisio gratiae actualis, tunc formaliter sumitur secundum flc/ns-effectus; si vero su­ matur prout est subdivisio gratiae habitualis, tunc proprie est secundum effectus, potius quam secundum actus stricte loquendo 1 2, quia effectus eius non semper est actus, qui est operatio, sed potest esse actus primus, qui est esse. Ut ergo a sensu magis proprio ad sensum magis remotum et reconditum faciamus gressum, considerabimus hanc sub­ divisionem, primo, ut est gratiae actualis; secundo, ut est gratiae habitualis. 1 Concilium Vaticanum i, Ses, 3, c. 3. Denz. 1791; Concilium Arausica NUM H. Denz. 180. 2 S. Thomas, II Sent., dist. 26, art. 5 ad 3-4. 694 1. L. II, Q. CXI: De divisioni: gratiae De divisione gratiae actualis in operantem et cooperantem 143. Ut sensus huius divisionis clare penetretur, notare oportet quod in hac denominatione gratiae operantis et coo­ pérants potest haberi duplex respectus seu terminus compa­ rationis: primo, ex una parte, gratia actualis; ex alia vero libe­ rum arbitrium, et in hoc sensu intelligitur a fontibus revelationis et ab Augustino et a S. Thoma, ut patet ex toto tenore litterae, maxime ex obiectione tertia; secundo, intelligendo ex una parte gratiam primam seu priorem; et ex alia, gratiam posteriorem, et quidem duplici sensu: aut sumendo gratiam actualem primam et posteriorem ante iustificatio­ nem, ita ut posterior cooperetur cum prima gratia; aut su­ mendo gratiam actualem post iustificationem, ita ut haec ac­ tualis cooperetur cum habituali. Potest enim evidenter intelligi quod una gratia (posterior) cooperetur cum alia gra­ tia (priori), aut quod gratia cooperetur cum alia causa quae non est ipsa gratia, sed subiectum gratiae, nempe liberum ar­ bitrium. Primus respectus qui, ut dixi, formalior est et considera­ tus in fontibus revelations, explicandus est hoc in loco, alter vero potius reducitur ad considerationem sequentis articuli, ubi gratia praeveniens et subsequens in ipsa ratione gratiae ex professo consideratur. Et quia gratia actualis est data per se primo ad actus saluta­ res vel supematurales eliciendos, sensus divisionis est iste: gra­ tia operans dicitur quae agit seu operatur in liberum arbitrium ad aliquem actum humanum salutarem producendum; gratia vero dicitur cooperaris, quae agit seu operatur cum libero ar­ bitrio ad aliquem alium actum salutarem producendum. Et proprie loquendo, intelligitur mera gratia actualis dis­ tinguenda, et consequenter quando nondum data est gratia habitualis; secus enim non esset formalis comparatio, quia non poneretur merum liberum arbitrium. Convenienter dividitur gratia actualis in gratiam operantem et cooperantem, non quidem divisione for­ 144. CONCLUSIO: Cap 1, Art. 2: Gratia operans et gratia cooperass 695 mali specifica in propria ratione gratiae, bene vero divisione quasi materiali psychologica in suo termino vel effectu psycho­ logico. 145. Probatur prima pars duplici argumento, scilicet ana­ logico, ex comparatione motionis divinae supernaturalis ad motionem divinam naturalem; et proprio, ex denominatione motionis divinae supernaturalis per proprios eius effectus. a) Argumento analogico. Ita distinguenda est motio divi­ na supernaturalis seu concursus supernaturalis Dei, qui est gratia actualis, respectu actuum humanorum salutarium, si­ cut distinguitur motio divina naturalis seu concursus natura­ lis Dei respectu actuum humanorum naturalium. Atqui mo­ tio divina naturalis respectu actuum humanorum naturalium distinguitur in operantem, respectu primi actus humani natu­ ralis, hoc est, primae intellectionis et primae volitionis finis; et in cooperantem, respectu actuum humanorum naturalium sequentium, tum inellectus tum voluntatis. Ergo et similiter motio divina supernaturalis respectu actuum humanorum salutarium, quae est ipsa gratia actualis, distinguenda est in operantem, respectu primi actus humani salutaris, hoc est primae cogitationis et primae volitionis salutaris; et in coope­ rantem, respectu ceterorum actuum salutarium, qui dant per­ ficere vel exequi bonum salutare cogitatum et volitum. Maior patet, tum ex analogia generali inter naturam et gratiam; tum specialiter ex analogia inter psychologiam natu­ ralem humanam et psychologiam supernaturalem hominis; tum denique ex harmonia analogica inter gubernationem di­ vinam naturalem, ad quam pertinet concursus naturalis Dei, qui est praemotio physica naturalis, et gubernationem divi­ nam supernaturalem, ad quam spectat concursus supernatu­ ralis divinus, qui est praemotio physica supernaturalis, et ap­ pellatur gratia actualis. Haec ergo analogia est omnino fundata et tenenda, quia secus poneretur contradictio inter diversa opera Dei, et physchologia humana scinderetur in partes oppositas, et gubernatio divina cum divina providen- 696 L. II, Q. CXI: De divisione gratiae tia non esset sibi constans in dirigendo et adiuvando creatu­ ram rationalem. Minor vero ostensa est in tractatu de actibus humanis, q. 9, art. 3, 4 et 6, ubi probatum fuit voluntatem in ordine natu­ rali moveri a concursu Dei naturali operante ad primum velle absolute vel in aliqua serie autonoma seu disparata; ad alias vero volitiones et operationes secundarias et subordinatas, moveri et a concursu Dei naturali coopérante et a se ipsa, quae ex prima volitione reducit se in actum ad ceteras quae in ea virtualiter eminenter continentur. Similiter ergo relate ad primum omnino actum huma­ num supematuralem vel salutarem, qui importat primum co­ gitare salutare et primum velle bonum salutare, intellectus et voluntas humana per proprias vires naturales non se redu­ cunt ad actum, sed reduci debent a Deo supernaturaliter mo­ vente per gratiam actualem, quae ideo dicitur operans; relate vero ad exeeutionem boni divini seu salutaris cogitati et effi­ caciter voliti, tam intellectus quam voluntas, elevati per gra­ tiam operantem, se movent active vel se reducunt in actum, una cum divina motione supernatural!, quae est gratia coopé­ rons, et interius confirmat voluntatem et intellectum ut ad opus perveniant, et exterius facultatem complendi praebet potentiis exeeutivis. Et quidem ista gratia operans requiritur non solum res­ pectu primi omnino velle salutaris in vita humana, sed etiam quando inchoatur nova series autonoma actuum salutarium, sive per modum contrarietatis, sicut quando «voluntas incipit bonum velle, quae prius malum volebat» ’, nempe in conver­ sione a peccato, quod est contrarium gratiae; sive per mo­ dum disparationis seu alterius ordinis, intra eamdem lineam boni salutaris, ut in operationibus donorum Spiritus Sancti, vel, ut ait optime Caietanus, «in novis actibus excedentibus proportionem gratiae, quae illam valde augent» 12; sive etiam, ut videtur, per modum simplicis interruptionis, intra eamdem 1 S. Thomas, hic, corp.. 2 Caietanvs, h. I. n. 4. Cap. I, Art. 2: Gratia operans et gratia cooperans 697 lineam et eamdem proportionem boni salutaris, maxime quando non habetur habitus gratiae et virtutum, quia tunc ac­ tus salutaris non est ita in promptu neque virtualiter contine­ tur intra principium quod in nobis maneat; et hoc videtur in­ dicare Caielanus quando dicit quod «nomine primi actus (hoc in loco) non intelligitur solus ille quem voluntas in prin­ cipio operationum suarum omnium habet, sed quicumque primus absque consilio et praevio motivo ad bonum» *. b) Argumento proprio. Munera influxus propriae causae distinguuntur et nominantur ex distinctione proprii et imme­ diati effectus, quia consuetum est nobis causas ex effectibus denominare. Atqui proprius et immediatus effectus gratiae actualis est actus mere salutaris, qui in duas portiones distin­ guitur, nempe incoeptionem, quae importat cogitare et velle, et perfectionem seu exeeutionem, secundum illud: «Deus est qui operatur in nobis et velle et perficere pro bona voluntate» 12; «qui coepit in vobis opus bonum, perficiet» 3. Ergo duo sunt munera seu functiones gratiae actualis, nempe causare seu operari primam partem operis salutaris, quae est incoeptio (= cogitare et velle); et operari vel causare secundam partem eiusdem, quae est perfectio vel exeeutio (= perficere): et a pri­ ma functione dicitur operans, quia incoeptio operis salutaris est a Deo, et non a nobis, ut volebant semipelaginai; a secun­ da vero dicitur cooperans, quia revera tunc homo elevatus et adiutus gratia operante, supernaturaliler et salutariter coope­ ratur eidem actuali gratiae ad exequendum vel perficiendum aut consummandum opus salutare incoeptum. Ubi notandum est quod sub motione gratiae actualis tam actu interiori quam in exteriori seu in exeeutione voluntas vere et realiter agit, quia vere et realiter vult; sed diversimode, quia in primo velle agit acta seu mota per gratiam actualem operantem, at non se agit ipsa; sed respectu exeeutionis seu perfectionis operis salutaris iam voliti et intenti se agit active 1 Caietanus, h. !.. 2 Phil. 2. 13. J Phil. 1.6. 698 L. Π, Q. CXJ: De divisione gratiae ad operandum una cum gratia actuali coopérant!, quae sem­ per habet potiores partes. Non ergo gratia cooperans se ha­ bet ad liberum arbitrium sicut agens secundarium ad princi­ pale, sed sicut adiuvans ad praesuppositum finem seu bonum iam volitum et intentum, ut de facto et executive obtineatur et ita liberum arbitrium agit ex et sub et cum gratia actuali. Quia igitur causa denominari solet ex effectu quem cau­ sal, ex eo quod liberum arbitrium a Deo motum et excitatum operatur ex gratia vel cooperatur sub et cum gratia actuali, gra­ tia actualis denominatur operans et cooperans, quasi ex opere liberi arbitrii operato ex gratia aut cooperato cum gratia. 146. S. Thomas non semper eodem modo intellexit hanc divisionem gratiae in operantem et cooperantem; nam ultra modum hic expositum, quem in secundo loco proponit com­ mentando Sententias Lombardi, alium praeferenter tenere videtur, ita ut gratia operans et cooperans distinguenda esset non solum respectu actus primi et posteriorum, sed respectu alterutrius indifferenter, quatenus liberum arbitrium ex se causaret substantiam actus salutaris, dum gratia semper cau­ saret modum meritorium, qui, moraliter, est principalior et maioris dignitatis quam mera substantia vel species actus. «Si dicatur -inquit- gratia cooperans secundum quod causal quemcumque motum, vel extrinsecum (= exteriorem) vel in­ trinsecum (= interiorem), sic dicitur cooperans, non quia non sit principalis causa in agendo, sed quia liberum arbi­ trium ministrat substantiam actus, et a gratia est forma per quam meritorius est; unde illud quod gratia ministrat, est si­ cut ultimum complementum, et propter hoc dicitur coope­ rans, quasi complens illud quod per liberum arbitrium ut praeiacens exhibetur» 2. Quae doctrina ex S. Alberto didicisse videtur, qui scribit: «Dicitur (gratia) cooperans, quia libero arbitrio (= liberum arbitrium) in merito ministrat materiam actus, sed formam, ’ S. Thomas, hic ad 2. It Sent. dist. 26, art. 5 ad 4 Cap. I. Ari. 2: Gratia operans et gratia cooperans 699 perquam est efficacia meriti, dat gratia, quae est in anima et libero arbitrio» ‘. Et concedit quod «sic operatur liberum ar­ bitrium et gratia, quod liberum arbitrium dat substantiam actus, et gratia proprietatem, quae est actus gratus» 12*. 147. Sed haec doctrina procedit ex falso supposito, quod scilicet vires naturales liberi arbitrii possint sine gratia elice­ re actum supcrnaturalem quoad substantiam; eo vel magis quod non est necesse quod omnis actus ex gratia actuali sit meritorius, sed potest esse mere salutaris, ut ex dictis per to­ tam quaestionem 109 apparet. Unde et ibi vidimus quod hanc doctrinam, quam defenderat in Sententiis et in De veri­ tate, postea in posterioribus operibus retractavit '. Eam etiam retractat in hoc articulo, tum quia non agnosticit nisi unum modum explicandi gratiam actualem operantem et cooperantem, contrapositum ei; tum etiam quia expresse gratiae operanti tribuit ipsam substantiam actus tum interioris tum exterioris, dum scribit: «per motum liberi arbitrii, dum iustificamur, Dei iustitiae consentimus (= en substantia actus, ve­ lle vel consentire); ille tamen motus non est causa gratiae (ne­ que concausa), sed effectus; unde tota operatio (et quoad substantiam et quoad modum salutarem vel meritorium) per­ tinet ad gratiam» 4. Et haec eadem est formula Augustini con­ tra scmipelagianos, quam supra citavimus, scilicet: «hoc no­ bis expedit et credere et dicere, hoc est pium, hoc verum ut sit humilis et submissa confessio, et detur totum Deo» 5. S. Bernardus optime expressit hanc naturam gratiae ope­ rantis et cooperantis, cum ait: «Ipsa (gratia) liberum excitat arbitrium cum seminat cogitatum; sanat, cum immutat affec­ tum; roborat, ut perducat ad actum; servat, ne sentiat defec­ tum. Sic autem ista cum libero arbitrio operatur, ut tantum in illo praeveniat, in ceteris comitetur, ad hoc utique praeve- 1 2 ’ 4 * S Albi RTi s Magnus, // Sent. dist. 26. art. 6, edit cit t. 27. p. 453b Ibidem, art. 7. quaest. 3, p. 454b. Cf.S. Thomas, I-Il, 109, 4. S. Thomas, l-II, 111,2 ad 2. S. Augustinus, De dono perseverantiae, cap. 13. n. 33. ML 45, 1013, 700 L. II, Q, CXI: De divisione gratiae niens ut iam sibi deinceps cdoperetur. Ita tamen, quod a sola gratia coeptum est, pariter ab utroque perficiatur; ut mixtim, non singillatim; simul, non vicissim, per singulos profectus operentur. Non partim gratia, partim liberum arbitrium, sed totum singula opere individuo peragunt: totum quidem hoc, et totum illa; sed ut totum in illo, sic totum ex illa» '. 148. Secunda pars (quod haec divisio non est specifica seu formalis in ipsamet ratione gratiae). Ratio enim formalis et propria gratiae actualis est esse auxilium divinum per mo­ dum motionis seu impulsus ad hoc ut homo actus salutares exerceat, quibus disponatur ad gratiam habitualem. Atqui motus specificatur a termino, qui, in casu praesenti, est speci­ fice unus. Ergo et gratia actualis sive operans sive cooperans, est specifice una in propria ratione gratiae. Utraque ergo for­ maliter est in eadem categoria motus seu motionis supernaturalis, utraque immediate causât dispositionem positivam ad gratiam habitualem, quae eadem specei est. Ergo et utra­ que est eadem specie. 149. Tertia pars (est tamen diversa specie psychologica seu physica). Gratia actualis immediate causativa actuum specie psychologica differentium et in ipsis intime imbibita, differt et ipsa specie psychologica. Atqui gratia actualis ope­ rans et gratia actualis cooperans, intime imbibuntur in acti­ bus psychologicis specifice differentibus specie physica vel psychologica, quia actus interior, qui est velle, specie psycho­ logica differt ab actu exteriori qui est perficere vel exequi, ut patet cx tractatu de actibus humanis. Ergo specie quasi ma­ teriali vel psychologica gratia actualis operans et cooperans essentialiter differunt. Et sic concordari videntur diversa verba S. Thomae. Nam in De Verit. q. 27, art. 5, ad 1, postquam exposuit hanc divi­ sionem prout est gratiae actualis, concludit: «Et sic constat 1027. S. Bernardis, De gratia et libero arbitrio, cap. 14, n. 47, ML 182, 10’6- Cap. I. Art. 2: Gratia operans et gratia cooperans 701 quod aliud est gratia operans et cooperans»; hic vero genera­ liter affirmat de utraque gratia, actuali scilicet et habituali, prout distinguuntur in operantem et cooperantem, quod «gratia operans et cooperans est eadem gratia, sed distin­ guuntur (solum) secundum diversos effectus» Et hoc et nihil aliud probant quae Del Prado urget contra Hurter 12; nam, ut optime ait loannes a S. Thoma, quem ci­ tat Del Prado, «actualis gratia in modo essendi sequitur le­ gem et modum ipsius operationis» ad quam immediate da­ tur 3. Et idem dicendum est de Salmanticensibus 4. 2. De divisione gratiae habitualis in operantem et cooperantem 150. Consequenter consideranda est haec divisio gratiae in operantem et cooperantem quatenus est subdivisio gratiae habitualis. 151. CONCLUSIO: Gratia habitualis convenienter distingui­ tur in operantem et cooperantem, non tamen divisione univo­ ca, sed analoga, analogia ordinis effectuum. 152. Probatur. Gratia habitualis convenienter distingui­ tur seu denominatur secundum diversum munus quod exer­ cet in anima iusti. Atqui in anima iusti exercet duo munera fundamentalia, nempe unum formaliter seu in genere causae formalis, quod est dare esse divinum participatum seu con­ sortium naturae divinae; aliud vero efficienter seu in genere causae efficientis, nempe esse principium quo remotum ope­ ris meritorii. Et secundum primum effectum dicitur operans, quia sola et immediate causât esse divinum; secundum alium vero dicitur cooperans, quia non sola et immediate, sed una cum virtutibus infusis, quae sunt immediate operativae, cau- 1 S. Thomas, III. 111,2 ad 4. Cf. De Veritate, 27. 5 ad 2 et ad 7. 2 Norbertusdel Prado, h. /., § VI, n. 2, pp. 230-231 et nota. 5 Ioannesa S. Thoma. Ii. I., disp. 23. art. 1. n. 2, edit cit. p. 304a 4 Salmanticenses. h. /., disp. 5. dub. VU. § KJI, nn. 165-166, t. 9, pp 716-717. 702 L. II. Q. CXI: De DIVISIONE GRATIAE sat opus meritorium. Ergo gratia habitualis convenienter di­ viditur in operantem et cooperantem. Si autem gratia habitualis non differret a virtutibus, ma­ gis formaliter conveniret utrumque membrum, quia in ea­ dem linea entis et immediate utrumque effectum produceret; at revera isti effectus sunt essentialiter subordinati secun­ dum prius et posterius, et ita induunt rationem analogiae. S. Thomas in Sententiis adhuc retinet formulam Magis­ tralem Praepositini, et sic gratia habitualis operans gratum facit habentem; cooperans vero opus eius gratum reddit l. At in se gratia habitualis est specifice eadem in omni creatura, sicut et iustitia originalis, cuius est pars formalis, et peccatum originale, cui opponitur formaliter. Minus etiam dis­ tinguitur quam actualis quando subdividuntur in operantem et cooperantem, quia actualis est distincta numero in esse psycho­ logico, habitualis vero est eadem numero; «una enim forma est quae dat esse et que est principium operis; unus etiam habi­ tus est qui elicit actum intrinsecum et extrinsecum (vere me­ ritorium); unde eadem est gratia operans et cooperans» 2. §111 SOLVUNTUR DIFFICULTATES ARTICULI 153. Obiectio prima. Ens quod non agit in subiectum ne­ quit distingui in operans et cooperans, quae sunt differentiae agentis. Atqui gratia est accidens, et accidens non agit in suum subiectum. Ergo gratia nequit dividi in operantem et cooperantem. Aliis verbis: Operans et cooperans est divisio causae, non divisio entis. Atqui gratia non est causa, sed ens, ut patet ex quaestione praecedenti. Ergo gratia non dividitur in operantem et cooperantem \ 154. Respondetur. Distinguo mai.: Ens quod non agit in subiectum nequit distingui in operans et cooperans, per ordi­ nem ad ipsum subiectum et in genere causae formalis, conce' S. Thomas, // Sent. dist. 26, art. 5. 2 It Sent. dist. 26. art. 6 ad 2. 5 Cl S Thomam. // Seni dist. 26, art. 5. obi. 1. Cap. I, Art. 2: Gratia operans et gratia cooperans 703 do; per ordinem ad obiectum et in genere causae efficientis, nego. Concedo min. et nego consequens et consequentiam. Obiectio deficit ex omni parte. Aliud est loqui de gratia actuali, et haec immediate agit in potentias subiecti et per or­ dinem ad obiecta supematuralia, in genere causae efficientis; aliud vero de gratia habituali, quae immediate agit in genere causae formalis in subiectum, mediate vero in potentias subiecti per ordinem ad propria obiecta. Confundit ergo gratiam actualem cum habituali, et insuper genus causae formalis cum genere causae efficientis. 155. Obiectio secunda, quae est contra primum mem­ brum, scilicet gratiam operantem. Si daretur gratia operans, haec deberet denominari ab eo quod gratia maxime causai, quod est iustificatio. Atqui gratia non causal sola iustificationem, sed una cum libero arbitrio, secundum illud Augustini: «qui creavit te sine te non iustificabit te sine te». Ergo nulla gratia est proprie loquendo operans. 156. Respondetur. Distinguo mai.: Si aliqua gratia esset operans, haec deberet denominari ab effectu quem maxime seu potissime causal, qui est iustificatio, secundum illud: «iustificati gratis per gratiam ipsius» ', quatenus gratia sumi­ tur pro gratia habituali, concedo; quatenus sumitur pro gra­ tia mere actuali, subdistinguo: pro gratia actuali efficacissima, quae est usque ad actum caritatis inclusive, concedo; pro aliis gratiis actualibus, nego. Contradistinguo min.: Non sola gratia causât justificatio­ nem, sed una cum libero arbitrio, non sola gratia actualis, transeat; non sola gratia habitualis, subdistinguo: in parvulis et usu rationis carentibus, nego; in adultis, transeat. Et nego consequens et consequentiam 1 2. Proprie loquendo, iustificatio est opus gratiae habitualis in genere causae formalis, ut explicabitur infra, questione 1 Rom. 3, 24. 2 Cf. 1-11.55. 4 ad 6. 704 L, II, Q. CXI: De divisione gratiae 113, licet ad eam concurrere possint in adultis tum gratia ac­ tualis tum liberum arbitrium, non tamen veluti causantes eam ipsam, sed veluti disponentes aut praeparantes. Quando vero recipitur ipsa iustificatio, liberum arbitrium libere eam accipit ei consentiendo, qui tamen consensus causatur ab ip­ sa gratia, cum sit actus caritatis, eo modo quo suo loco expli­ cabitur. 157. Obiectio tertia, quae est contra aliud membrum di­ visionis, scilicet contra gratiam cooperantem. Causa coopé­ rons se habet ad causam operantem sicut secundaria ad principalem. Atqui, si poneretur gratia coopérons, haec se haberet ad liberum arbitrium ut causa secundaria ad princi­ palem in opere salutis, quod absurdum et pelagianum est. Ergo nulla gratia est coopérons. 158. Respondetur. Distinguo mai.: Causa coopérons se habet ad causam operantem ut secundaria et subordinata ad principalem, vel in genere causae efficientis vel in genere causae finalis, concedo; in genere causae efficientis tantum, nego. Contradistinguo min.: Se haberet gratia coopérons ad operantem ut secundaria ad principalem, in genere causae efficientis, nego; in genere causae finalis, quatenus operans est de fine et coopérons est de mediis ad finem praesuppositum, concedo. Et nego consequens et consequentiam. Revera, liccl divisio causae in operantem et cooperantem sit primo divisio causae efficientis, tamen quia causa effi­ ciens est correlativa causae finali, subordinatio potest intelligi non prout afficit efficientem in se, sed prout respicit ordi­ nem ad finem. Attamen, quando hic comparatur causa operans et coopé­ rons, non intelligitur ex una parte purum liberum arbitrium, sed liberum arbitrium operatum seu motum gratia operante, Cap. I. Art. 3: Gratia praeveniens et gratia subseqlens 705 el dein gratia consequens se habet cum praecedenti uti ei cooperans. 159. Obiectio quarta, quae est contra bonitatem divisio­ nis, eam iam admissam. Divisio debet fieri per opposita. At­ qui operari et cooperari non opponuntur, cum idem possit esse operans et cooperans. Ergo male dividitur gratia in ope­ rantem et cooperantem. 160. Respondetur. Distinguo mai.: Divisio debet fieri per opposita, idest per oppositas res vel per oppositas rationes seu functiones, concedo; per oppositas res semper, nego. Contradistinguo min.: Gratia operans et cooperans non opponuntur ut oppositae res, transeat; secundum oppositas rationes, nego. Et nego consequens et consequentiam. Nempe opponuntur per relationem ad diversos effectus. Art. 3.-Utrum gratia convenienter dividatur in praevenientem et subsequentem 161. Consequenter S.Doctor considerat aliam divisio­ nem gratiae gratum facientis, quae communis esse potest viae et termino, et ideo quodammodo exit limites considera­ tionis stricte moralis; et propter hoc S. Thomas de ea secun­ do loco agit. Et sicut in praecedenti articulo egimus, ita in praesenti considerabimus: primo, formulam divisionis; secundo, divi­ sionem ipsam secundum rem. §1 DE FORMULA DIVISIONIS GRATIAE IN PRAEVENIENTEM ET SUBSEQUENTEM 162. Haec etiam formula est originis biblicae: ^praevenis­ ti eum in benedictionibus dulceninis» '; «misericordia eius Psalm. 20, 4. 706 L. H, Q. CX1: De divisione gratiae praeveniet me» ’; «cito anticipent nos misericordiae tuae, Do­ mine» 2; «misericordia tua subsequetur me omnibus diebus vitae meae» 3. 163. Unde Augustinus et alii Patres nomen acceperunt et ad gratiam applicarunt. S. Augustinus ait; «Illo operante coo­ peramur, quia misericordia eius praevenit nos. Praevenit au­ tem ut sanemur, quia et subsequetur ut etiam sanati vegete­ mur; praevenit ut vocemur, subsequetur ut glorificemur; praevenit ut pie vivamus, subsequetur ut cum illo semper vi­ vamus; quia sine illo nihil possumus facere. Utrumque enim scriptum est, et: Deus meus, misericordia eius praeveniet me, et; misericordia tua subsequetur me omnibus diebus vitae meae» 4. «Non volentis neque currentis, sed miserentis est Dei (Rom. 9, 16), ut totum Deo detur, qui hominis voluntatem bonam et praeparat adiuvandam et adiuvat praeparatam. Praecedit enim bona voluntas hominis multa Dei bona, sed non omnia; quae autem non praecedit ipsa, in eis et ipsa; nam utrumque legitur in sanctis eloquiis, et: misericordia eius praeveniet me, et: misericordia eius subsequetur me. No­ lentem praevenit ut velit; volentem subsequitur ne frustra ve­ lit. Cur enim admonemur orare pro inimicis nostris, utique nolentibus pie vivere, nisi ut Deus in illis operetur et velle? Itemque, cur admonemur petere ut accipiamus, nisi ut ab illo fiat quod volumus, a quo factum est ut velimus? Oramus ergo pro inimicis nostris, ut misericordia Dei praeveniat eos, sicut praevenit et nos; oramus autem pro nobis, ut misericor­ dia eius subsequatur nos» 5. Similiter S. Fulgentius: «Scripturis Sanctis studium tui cor­ dis impende, et ibi qui fueris, qui sis, quique debeas esse cog­ nosce. Ad has, si humilis et mitis accesseris, ibi profecto inve1 1 5 4 ’ Psa/m. 58,11. Psalm. 78. 8. Psabn. 22,6. S. Augustinus, De natura et gratia, cap. 31. n. 35, ML 44 264 S. Augustinus, Enchiridion, cap. 32. n. 9, ML 40. 248 Cap. I. Ar i . 3: Gratia praeveniens et gratia subseouens 707 nies et praevenientem gratiam qua potest elissus surgere, et co­ mitantem qua viam recti queas itineris currere, et subsequentem qua valeas ad regni coelestis beatitudinem pervenire» «Praeve­ nit... impium ut fiat iustus; subsequitur iustum ne fiat impius; praevenit elissum ut surgat, subsequitur elevatum ne cadat» 1 2*. 164. Ex eodem fonte Concilia sumpserunt formulam et conceptum. Concilium Arausicanum II docet quod praepara­ tur voluntas a Domino ’; quod «nullus miser de quacumque miseria liberatur nisi qui Dei misericordia praevenitur» 4; et quod «gratia, quae non debetur, praecedit (bona opera) ut fiant» 5. Concilium Carisiacum I (anno 853, contra Gottschalk), docet quod «habemus liberum arbitrium ad bonum, praeven­ tum et adiutum gratia; et habemus liberum arbitrium ad ma­ lum, desertum gratia» 67 . In Symbolo fidei S. Leonis IX dicitur: «gratiam Dei prae­ veniri et subsequi hominem, credo et profiteor, ita tamen ut liberum arbitrium rationali creaturae non denegem» . Uberius, Concilium Tridentinum docet quod «ipsius iustilicationis exordium in adultis a Dei per lesum Christum praeve­ niente gratia sumendum esse...» 89 . Docet etiam quod gratia Dei 10 «bona eorum (iusti ficatorum) opera semper antecedit et comita­ tur et subsequitur et sine qua nullo pacto Deo grata et merito­ ria esse possunt» '; et anathemate damnat eum qui dixerit «sine praeveniente Spiritus Sancti inspiratione atque cius adiutorio hominem credere, sperare, diligere aut poenitere posse, sicut oportet, ut ei justificationis gratia conferatur» '°. 1 ·’ 1 4 5 6 7 * 9 10 S. Fulgentius, Epistola 6 ad Theodorum, cap. 9. n. 12, ML 65, 352. Epistola ad Monimum, lib. 1, cap. 11, ML 65. 160. Concilium Arausicanum n, Denz. 177, 196. Ibidem, Denz. 187. Ibidem, Denz. 191. Concilium Carisiacum i. Denz. 317. Symbolum fidei S. Leonis IX. Denz. 348. Concilium Tridentinum, Ses. 6, cap. 5, Denz. 797. Ibidem, cap. 16. Denz. 809. Ibidem, can. 3, Denz. 813. 708 L. 11, Q. CXI: Dedivisionegrahae Idem refert Liturgia pluribus orationibus. Singulis diebus in Prima recitatur oratio: «actiones nostras quaesumus, Do­ mine, aspirando praeveni et adiuvando prosequere, ut cuncta nostra operatio a te semper incipiat et per te coepta finiatur». In die Sancto Paschae, ad Laudes et Missam dicitur oratio: «Deus, qui hodierna die, per Unigenitum tuum aeternitatis nobis aditum, devicta morte reserasti, vota nostra, quae prae­ veniendo aspiras, etiam adiuvando prosequere». In Dominica XIV post Octavam Trinitatis (Brev. Rom. dominica XVI post Pentecostem), habetur oratio: «Tua nos, quaesumus Domine, gratia semper et praeveniat et sequatur, ac bonis operibus iugiter praestet esse intentos». In sancta Missa de Immaculata Conceptione dicitur sequens oratio: «Salutarem hostiam, quam in solemnitate immaculatae conceptionis Beatae Virgi­ nis Mariae tibi, Domine, offerimus, suscipe, et praesta ut, si­ cut illam tua gratia praeveniente ab omni labe immunem profitermur, ita eius intercessione a culpis omnibus liberemur». §11 DE IPSA DIVISIONE GRATIAE IN PRAEVENIENTEM ET SUBSEQUENTEM 165. Gratia gratum faciens dividi potest in gratiam prae­ venientem et subsequentem tum ut est gratia actualis tum ut est gratia habitualis. Et quia nomen «praevenientis» et «subsequentis» importat successionem quamdam, quae maxime proprie est motui, ideo maxime propria est haec subdivisio gratiae actualis, licet sub alio respectu possit etiam applicari ad gratiam habitualem. Ideo ergo, ut in praecedenti articulo fecimus, primo considerabimus prout est subdivisio gratiae actualis, dein vero prout est subdivisio gratiae habitualis. A. De divisione gratiae actualis in praevenientem et sub­ sequentem 166. Divisio gratiae actualis in praevenientem et sub­ sequentem potest intelligi duplici sensu, pro duplici termino comparationis cum gratia: potest enim sumi veluti terminus Cap. 1, Arî. 3: Gra ra praeveniens et gratia subsequens 709 comparationis, motus liberi arbitrii, et sic gratia praeveniens est quae antecedit omnem motum liberi arbitrii; subsequens vero est quae alicui motui liberi arbitrii succedit; potest etiam sumi alia gratia actualis vel habitualis, et sic gratia praeveniens est quae prior est in serie gratiarum, subsequens vero posterius advenit. Si ergo terminus compationis sumatur motus liberi arbi­ trii supernaturalis -nam cum motu mere naturali non datur proprie loquendo comparatio, eo quod sunt res diversi ordi­ nis- gratia praeveniens est quae antecedit omnem motum supematuralem liberi arbitrii, nempe ipsum velle quod est pri­ mus motus eius; subsequens vero succedit primo actui seu velle et datur ad perficere vel exequi. Si itaque hoc sensu su­ matur haec distinctio, bona et iustificata est, sed revera est eadem ac distinctio gratiae actualis in operantem et cooperantem, a qua nonnisi nomine differt. Et in hoc sensu maxi­ me sumitur ab Augustino et a Conciliis, et hunc etiam sen­ sum redolent verba Scripturae supra relata. Ne tamen haec distinctio esset mere tautologica cum prae­ cedenti, Augustinus suggessit alium sensum, quatenus scilicet terminus comparationis est alia gratia, et hunc sensum evol­ vit S. Thomas et cum eo alii theologi. Secundum hoc ergo gratia actualis quae datur adultis ut disponantur ad iustificationem diciilur praeveniens relate ad gratiam actualem quae eisdem post iustificationem datur ad exercenda opera meritoria vitae aeternae, et quae relate ad praecedentem dicitur subsequens. Et inter ipsas gratias actuales quae dantui ad praeparatio­ nem pro justificatione, gratia quae datur ad dispositionem remotam -negativam vel positivam- est praeveniens relate ad eam quae datur ad dispositionem proximam et ultimam, quae in hoc ordine est subsequens. Similiter inter gratias actuales quae dantur homini iam iustificato, gratia quae datur ad merum exercitium virtu­ tum infusarum est praeveniens relate ad eam quae datur ad diuturnam conservationem gratiae habitualis iam accep­ tae, et multo magis relate ad gratiam perseverantiae actualis 710 L. Π, O. CXI: De DIVISIONE GRATIAE finalis in praedestinatis, quae est subsequens relate ad prae­ cedentes. Patet autem quod haec distinctio non est proprie loquen­ do specifica seu essentialis in esse gratiae, licet in ea possit magis et minus suscipere; potest tamen esse specifica in esse psychologico, prout in effectu psychologico consideratur. Et in hoc sensu ait S. Thomas quod gratia «non dicitur praeve­ niens et subsequens propter ordinem gratiae ad gratiam, sed propter ordinem effectus ad effectum» ’. B. De divisione gratiae habitualis in praevenientem et sub­ sequentem 167. Si vero sumamus gratiam habitualem dividendam in praevenientem et subsequentem, maior difficultas est, quia in uno eodemque homine iusto gratia habitualis est una specie et numero, et ideo non videtur quomodo possit dari distinctio aliqua realis, quae necessario debet esse aut numerica aut specifica 2. Si quis tamen diligenter consideret, videbit dari posse hanc distinctionem triplici quodam sensu. Primo, quando status gratiae habitualis interrumpitur per peccatum mortale et postea per contritionem reassumitur; tunc enim gratia quae primo habita fuit potest dici praeve­ niens seu prior, quam gratia quae habetur post poeniten­ tiam; et sic gratia innocentiae, quae datur in baptismate, est praeveniens relate ad gratiam poenitentiae, quae datur per sacramentum poenitentiae, et quae subsequens est relate ad illam. Secundo, quando in statu viae gratia habitualis non inte­ rrupta augetur essentialiter seu quantum ad ipsum habitum et non solum accidentaliter vel quantum ad merum fervo­ rem; tunc enim gratia habitualis aucta potest dici sub­ sequens relate ad gratiam habitualem nondum auctam, non 1 S. Thomas, // Sent. dist. 26, an. 6 ad 2. 2 Cf. I-II, 111.3 ad 2. Cap. I, Ari. 3: Gratia praeveniens fj gratia sl bseoc ens 711 quia sit distincta ab ea secundum speciem vel numerum, sed tamen secundum essentiam vel substantiam, eo fere modo quo idem homo adultus differt a puero et sicut eadem caritas distinguitur in caritatem incipientium, proficientium et per­ fectorum, quae est distinctio gradualis ’. Nempe distinguitur ut gratia prima et secunda seu aucta essentialiter. Et isti duo modi sunt proprii et exclusive status viae. Tertio, quando gratia habitualis consideratur secundum diversos status, nempe viae et termini; et sic gratia in statu viae potest dici praeveniens seu prior quam eadem gratia specie et numero in statu termini seu in patria, et propterea dicitur quod Deus dat gratiam pro gratia, hoc est gratiam consummatam, quae est gloria, pro gratia habituali coopé­ rante ad merita, quae aeternum gloriae pondus operatur in iustis * 2; nempe distinguitur ut gratia inchoata et gratia con­ summata. § III SOLVUNTUR DIFFICULTATES 168. Obiectio prima. Gratia Dei est effectus in nobis di­ lectionis divinae supernaturalis. Atqui dilectio divina semper est praeveniens et numquam est consequens, quia «ipse prior dilexit nos» 3. Ergo gratia Dei nequit distingui in praevenien­ tem et subsequentem. 169. Respondetur. Distinguo mai.: Gratia Dei est dilectio divina supernaturalia in seipsa prout est in Deo, nego; prout nominat proprium effectum eius in anima iusti causatum, concedo. Contradistinguo min.: Dilectio divina semper est prima seu praeveniens, prout consideratur in seipsa, concedo; prout consideratur in diversis effectibus supernaturalibus quos in animabus causât, nego. Et nego consequens et consequentiam. ' Cf. 11-11, 24.4 et 9. 1 II Cor. 4, 17. 3 I loan. 4, 10. 712 L. 11, Q. CXI: De DIVISIONE GRATIAE Haec obiectio ruit, quia non accipit veram notionem gra­ tiae, quae explicata est quaestione praecedenti, articulo pri­ mo, sed réassurait positionem Magistri Sententiarum. Prae­ veniens enim et subsequens sunt differentiae rei temporalis seu in tempore positae, ut est gratia nostra. Insuper sophistice procedit, quia aliter sumit medium ar­ gumentationis in maiori et in minori; in maiori enim sumit gratiam creatam et proprie dictam, idest in secunda accep­ tione explicata articulo primo quaestionis praecedentis; in minori autem subsumit gratiam increatam et improprie dic­ tam vel causaliter, nempe in prima acceptione ibidem indica­ ta pro divina benevolentia. Tali autem mutatione medii, con­ clusio falsa deducitur, sistendo in distinctione gratiae creatae. Aliquo tamen sensu potest dici quod gratia increata est praecedens ut causa, creata vero subsequitur ut effectus. 170. Ohiectio secunda. Eadem gratia non praevenit et subsequitur seipsam. Atqui gratia habitualis est una et ea­ dem gratia in uno homine. Ergo gratia habitualis in uno eodemque homine nequit distingui in praevenientem et subsequentem. 171. Respondetur. Distinguo mai.: Eadem gratia non praevenit et subsequitur seipsam, secundum eamdem ratio­ nem vel statum consideratam, concedo; secundum diversam rationem vel statum vel effectus quos producit, nego. Concedo min. et nego consequens et consequentiam. Solutio patet clare ex dictis, et notanda est valde littera responsionis S. Thomae, quae de se clara est, una cum doc­ trina eius in II Seni. dist. 26, art. 6, de unitate gratiae habi­ tualis. 172. Obiectio tertia. Gratia eadem distinguitur per diver­ sos effectus. Atqui diversi effectus gratiae tum actualis tum habitualis sunt infiniti. Ergo distinctio gratiae actualis vel habitualis in praevenientem et subsequentem non est adae- Cap. 1, Art. 4: Gratiae gratis datae 713 quata, cum sit determinata el finita nec omnes effectus gra­ tiae complectetur. 173. Respondetur. Concedo mai.; distinguo min.: Effectus gratiae sunt infiniti numero, qui tamen reduci possunt ad quasdam categorias finitas, concedo; secus, nego. Et nego consequens et consequentiam. Possunt enim reduci ad categorias actuum humanorum quos causai gratia, et qui classificantur in interiorem et exte­ riorem, praecedentem et subsequentem seu primum et post primum '. Art. 4.-Utrum gratia gratis data convenienter ab Apostolo dividatur 174. Consequenter S. Doctor considerat subdivisionem alterius membri divisionis generalis gratiae, nempe divisio­ nem gratiae gratis datae, examinans et iustificans enumeratio­ nem quamdam ab Apostolo traditam. Dari plures gratias gratis datas constat ex pluribus locis Scripturae, v. gr. Matt. 10, 1-8; Mc. 16, 17-18; Act. 2, 4-21; sed praesertim Paulus saepius de istis gratiis loquitur in epis­ tolis suis, quorum textus parallelos diligenter colligere solent exegelae. Nullibi tamen adeo complete et ex professo sicut in 1 Epistola ad Corinthios, cap. 12; ibi enim distinguit divisio­ nes gratiarum (ύιαιρεσεις χαρισμάτων), divisiones ministrationum et divisiones operationum, et postea de singulis ex ordine loquitur, et secundum hanc distinctionem Pauli, S. Thomas ordinat tractatum suum de his quae specialiter per­ tinent ad quosdam homines in vita Christiana, et non ad om­ nes, pro quibus sunt virtutes theologicae et morales 2, et de singulis in speciali loquitur per plures quaestiones. ' Cf. Π-Π.24, 8. obi. 1; Ι-Π, 1.4 obi. 3. 2 Π-ΙΙ, 171, prol.. î“ 714 175. Hic autem solum generaliter considerat enumera­ tionem gratiarum gratis datarum, quam Apostolus ponit his verbis: «Unicuique autem datur manifestatio Spiritus (per di­ visiones gratiarum) ad utilitatem: alii quidem per Spiritum datur sermo sapientiae; alii autem sermo scientiae secundum eumdem Spiritum; alteri fides in eodem Spiritu; alii gratia sa­ nitatum in uno Spiritu; alii operatio virtutum; alii prophetia; alii discretio spirituum; alii genera linguarum; alii interpreta­ tio senionum. Haec autem omnia operatur unus etque idem Spiritus, dividens singulis prout vult» ’. Sunt ergo enumeratae novem gratiae gratis datae, et quaerit S. Doctor utrum haec enumeratio sit conveniens, idest adaequata et immediata. Et probat esse bonam divisionem sequenti argumento: Tot sunt gratiae gratis datae quot sunt media necessaria ho­ mini ad bene reducendos alios homines in veritatem divinam supernaturalem per exteriorem persuassionem. Atqui haec media necessaria sunt novem enumerata. Ergo gratiae gratis datae sunt novem enumeratae. Maior constat ex ipsamet natura gratiae gratis datae, quae, ut patet ex dictis articulo 1, tota quanta est ordinatur ad utilitatem aliorum, nempe ad hoc ut homines reducantur ad Deum seu veritatem divinam supernaturalem per coope­ rationem hominum quibus haec gratia datur. Ergo gratia gratis data est essentialiter medium adaequatum seu propor­ tional um, datum quibusdam hominibus ad reducendos alios homines ad Deum. Atqui tota ratio mediorum sumitur ex fi­ ne. Tot ergo debent esse gratiae gratis datae quot sunt media requisita et proportionala ad hunc finem obtinendum. Iam vero constat quod homo non potest interius seu ex parte subiecti movere intellectum et voluntatem aliorum hominum, ut patet ex dictis in tractatu de actibus humanis, quaestione 9, ari. 10, et ex I, 105, 3-4; 111, 1-2; potest tamen exterius move- Cap. I. Art. 4: Graiiaegratisdatae re per modum obiecti docendo vel persuadendo. Stat ergo maior, quod nempe tot sunt gratiae gratis datae quot sunt media necessaria homini ad bene reducendos alios homines in veritatem divinam supernaturalem per exteriorem persuassionem. Minor vero, ubi unice stat difficultas, sic ostenditur: ad ef­ ficacem persuassionem exteriorem veritatis supernaturalis pro hominibus, duo necessario requiruntur ex parte hominis persuadentis, scilicet unum relate ad ipsam veritatem divinam persuadendam, quod est plena el perfecta eius cognitio; aliud relate ad homines quibus fieri debet instructio seu persuassio praedictae veritatis, ut eis convenienter persuadeatur; nam doctor se habet veluti medius inter veritatem docendam et alios homines quibus tradenda est, et ideo adaptari debet utrique termino, scilicet et veritati et auditoribus. Iam vero respectu veritatis divinae tradendae seu persua­ dendae, conditio essentialis est ut talis veritas plene et perfecte cognoscatur seu possideatur, tum in seipsa vel in suis princi­ piis, et hoc habetur per /idem, quae de principiis est; tum in suis conclusionibus, sive principalibus, quae sunt circa divi­ na, et pro his datur sermo sapientiae; sive secundariis, quae sunt circa res humanas vel creatas, ut melius exponi et illus­ trari possint principia et conclusiones principales, et pro illis datur sermo scientiae. Respectu vero hominum quibus exponenda est veritas divi­ na, ut eis perfecte persuadeatur, duo necessario requiruntur, nempe confirmatio seu probatio veritatis traditae per argu­ menta propria et adaequata; et insuper expositio clara et intelligibilis auditoribus. Propria autem argumenta probativa veritatis divinae per­ suadendae nequeunt esse nisi argumenta propria solius Dei, quia argumenta debent esse eiusdem ordinis ac veritas pro­ banda; et haec non possunt esse nisi facta propria omnipoten­ tiae vel omniscientiae Dei, quae ad extra terminantur ut sic possint ab hominibus videri. Et quidem facta divinae omni­ potentiae sunt duplicis generis: quaedam adeo magna et stu­ penda, ut admirationem provocent et recognoscatur a solo 716 L. Π, 0. CXI: De DIVISIONE GRATIAE auctore naturae fieri posse, ut miracula primi ordinis, et haec dicuntur operatio virtutum; alia vero minus grandia secun­ dum se, sed tamen valde allicientia ad persuassionem, ut sunt miracula secundi et tertii ordinis, quae circa homines ip­ sos fiunt ad eorum utilitatem et sublevationem corporalem, et haec dicuntur gratia sanitatum. Argumenta vero propria divinae omniscientiae sunt quae ostendunt ea quae solus Deus scire potest, ut sunt futura con­ tingentia libera, et ad hoc datur prophetia; et secreta cordium, et tunc est discretio spirituum. Denique, ad expositionem claram et intelligibilem auditori­ bus, veritatis revelatae, quae in sacris Scripturis maxime continetur, duo requiruntur: aliud quantum ad verbum orale, ut lingua eis nota veritatem proponat, et ad hoc datur glossolalia seu genera linguarum; aliud, quantum ad verbum men­ tale vel scriptum, ut sensus Scripturae sacrae bene percipia­ tur, et ad hoc datur interpretatio sermonum, quae sensum etiam exactum verborum, quae loquuntur, penetrat. 176. Quae cum ita sint, haec divisio potest sequenti schemate contrahi: est donum supernaturale quoad mo­ dum collatum a Deo quibusdam hominibus ut per eos alii homines manuducantur ad Deum seu veritatem divinam supernaturalem per exteriorem persuassionem; ad quod qui­ dem necessario requiruntur duo, scilicet: 1) Respectu ipsius veritatis divinae persuadendae: plena et perfecta cognitio eius: A) in se ipsa vel in suis principiis: fides B) in suis conclusionibus: a) principalibus, quae sunt circa res divinas et aeternas: sermo sapientiae. b) secundariis, quae sunt circa res humanas et temporales, ad principiorum vel principalium conclusionum aptiorem manifestationem per analogias: sermo scientiae. Gratia gratis data Cap. I. Art. 4: Gratiae gratis datae 717 II) Respectu hominum quibus fieri debet instructio seu persuassio divinae veritatis, duo requiruntur, scilicet: A) confirmatio vel probatio veritatis supernaturalis per argumenta propria solius Dei, nempe: a) divinae omnipotentiae: 1) facta valde magna quae sunt miracula pri­ mi ordinis: operatio virtutum. 2) facta magna et simul proficua auditori­ bus, quae sunt miracula secundi ordinis et tertii: gratia sanitatum. b) divinae omniscientiae: 1) cognitio futurorum contingentium liberaroum: prophetia. 2) cognitio secretorum cordis: discretio spiri­ tuum. B) expositio clara et intelligibilis auditoribus: a) quoad verba oralia: glossolalia seu genera lin­ guarum. b) quoad verba mentalia vel etiam sensum verbi divini scripti: interpretatio sermonum. 177. Apparet ex his quanta diligentia S. Doctor hanc Pauli enumerationem examinaverit, ita ut vere appareat S. Thomam habuisse gratiam gratis datam, quae appellatur ser­ mo sapientiae et sermo scientiae et interpretatio sermonum '. Circa eam tamen duplex dubium occurrit: primo, utrum revera haec paulina enumeratio, et consequenter S. Tho­ mae iustificatio, sit completa seu adaequata, quia non vide­ tur quod Paulus intendit enumerationem completam dare, et aliis locis alias gratias proponit; secundo, dato tamen quod sit enumeratio completa, saltem per reductionem, utrum proprius finis et proprium munus singularum gratia­ rum secundum sensum litteralem paulinum assignaverit S. Thomas. 1 Cf. litteram articuli, quae perspicua est, una cum alia simili expositio­ ne in 1 Cor. 12, lect 2, edit, cit., pp. 353-354. 718 L. Π, 0. CXI: Dl. DIVISIONE GRATIAE Certe, non videtur quod proprium munus et propria finalitas uniuscuiusque gratiae gratis datae, secundum quod in textu paulino continetur, sit semper et exacte id quod propo­ nit S. Thomas; et ideo moderni exegetae aliter interpretan­ tur, ad quos remittimus. Si vero non mere exegetice, sed theologice, sumatur notio gratiae gratis datae, et consideretur eius propria finalitas, saltem primaria, tunc adaptatio theologica, quam facit S. Doctor, videtur optima; et etiam in hoc eodem sensu theolo­ gico, divisio paulina est adaequata, saltem per facilem reduc­ tionem. Licet ergo mere exegetice duplex haec difficultas revera detur -et in hoc sensu moderni exegetae recedunt a S. Tho­ ma-, theologice tamen sub utroque respectu expositio S. Tho­ mae est optima; et ita sub diverso respectu verum dicere vi­ dentur qui diversimode indicaverunt hanc expositionem S. Thomae, qui potius quam ad immediatum contextum Pauli, attendit ad lotum contextum Bibliae, et ita potius quam exegesim grammaticalem facit exegesim theologicam seu theo­ logiam biblicam. Ergo inde a pluribus saeculis notata fuit difficultas de adaequatione istius divisionis, ut videre est maxime in Medi­ na, S. Bellarmino, Vazquez, Suarez et Ripalda. Medina scribit: «Quamquam diligentiam et acumen D. Thomae in hac parte ego et vereor et exosculor, qui tam acu­ te per singulas partes omnia dividat et in portiones distri­ buat, suspicor tamen quod D. Pauli propositum non fuit in loco commemorato omnes gratias gratis datas, quibus dotat Deus Ecclesiae suae ministros connumerare, sed satis habuit praecipuas commonstrare, quemadmodum non numeravit omnes Ecclesiae ministros, sed praecipuos, cum inquit: alios quidem dedit apostolos, prophetas, doctores; sed theologus Iruatur diligentia D. Thomae, quam suscipio et exosculor» *. 1 B. Medina, h. I., edit, cit., p. 820a. Cap. I, Art. 4: Gratiae gratis datae 719 Similia, licet crudius, observant Bellarminus *, Suarez 12*et Ripalda quibus breviter respondent Salmanticenses 4. Ea­ dem fere repetit lansens 5, qui tamen fatetur expositionem S. Thomae ingeniosissimam esse 6. §n SOLVUNTUR DIFFICULTATES 178. Obiectio prima. Infinita non possunt convenienter classificari ita ut comprehendantur sub aliqua certa et deter­ minata divisione. Atqui gratiae gratis datae sunt infinitae, quia infinita sunt dona quae nobis gratis a Deo conceduntur, tam in bonis animae quam in bonis corporis, quae tamen nos Deo gratos non faciunt. Ergo gratiae gratis datae incon­ venienter reducuntur ad novem species determinatas. 179. Respondetur. Concedo mai.; disntiguo min.: Gratiae gratis datae sunt infinitae, si sumantur gratiae gratis datae sensu largo et improprio, concedo; si sumantur sensu stricto et proprio, prout articulo primo definitae sunt, nego. Et nego consequens et consequentiam. Nomine enim gratiae gratis datae proprie loquendo so­ lum intelligitur donum supernaturale quoad modum, quod non datur directe ad sanctificationem personalem, sed ad cooperandum cum Deo ut alii homines reducantur ad Deum. 180. Obiectio secunda. Membra unius divisionis non de­ bent poni in alia. Atqui in hac divisione gratiae gratis datae po­ nitur fides, quae est membrum quoddam contentum in gratia gratum faciente. Ergo praedicta divisio est inconvenines. 1 R. Bellarminus, De gratia et libero arbitrio, lib. 1, cap. 10. § quarto quaeritur, edit, cit., coi. 415. 2 F. SUAREZ, De gratia, proleg. HL cap. 5, n. 63. edit, cit., t. 7, p. 17 la. ’ Ripalda, De ente supematurali, lib. 5, disp. 101, sect. 2, n. 10. edit, cit , t. IV. pp. 4-5. 4 Salmanticenses, h. I., t. 9. p. 614b. s Jansens, h. I., p. 334. 6 Cf. S. TilOMAM, praeter loc. cit., Π-ΙΙ, 176. spécialité! 2 ad 4. et 1I-I1, 177. 181. Respondetur. Concedo mai.; disntiguo min.: Ponitur fides, eadem seu in eodem sensu quo ponitur in categoria gratiae gratum facientis, nego; in alio sensu essentialiter dis­ tincto, concedo. Et nego consequens et consequentiam. Fides, prout est gratia gratis data, non est fides credendo­ rum, sed potius fides agendorum seu miraculorum, quae im­ portat supereminentem quamdam fiduciam et certitudinem quod Deus faciet ea quae requiruntur ad veritatem divinam confirmandam. 182. Obiectio tertia. Haec divisio est superabundans, quia explicite ponuntur quaedam gratiae gratis datae quae continentur in aliis, v. gr. operatio sanitatum et glossolalia sunt miracula quaedam, quae continentur in gratia quae di­ citur operatio virtutum seu miraculorum; similiter interpre­ tatio sermonum reducitur ad sermonem sapientiae vel scien­ tiae, quae non dantur si quis nesciat ea quae dicit. 183. Respondetur. Haec distinguuntur ratione specialis valoris ad persuadendam veritatem divinam; et sic gratia sani­ tatum, quae salutem aut vitam reddit corpori auditoris mul­ tum movet eum ut rebus praedicatis assentiat; similiter, si praedicator loquatur auditoribus lingua eorum nativa, faci­ lius et melius intelligitur; denique, interpretatio sermonum pertinet ad vigorem docentis, qui seligere potest verba adae­ quata et appropriata veritati exponendae. 184. Obiectio quarta. Dona Spiritus Sancti non pertinent ad gratias gratis datas, sed ad gratiam gratum facientem. At­ qui sapientia et scientia sunt dona Spiritus Sancti. Ergo male ponuntur inter gratias gratis datas sermo sapientiae et sermo scientiae. 185. Respondetur. Concedo niai.; distinguo min.: Sapien­ tia et scientia simpliciter dictae sunt dona Spiritus Sancti, concedo; cum addito: sermo sapietiae, sermo scientiae, nego. Et nego consequens et consequentiam. Cai*. I, Art. 4: Graitae gratis datae 721 Revera, ex hoc quod dicitur sentio sapientiae et senno scientiae, intelligitur ordinatio istarum gratiarum ad persua­ dendum veritatem divinam aliis hominibus, eos instruendo et contradicentes revincendo; et ita pertinet ad gratias gratis datas; sed sapientia et scientia ut sic, immediate ordinantur ad maiorem et sublimiorem penetrationem veritatum divina­ rum, et secundum hoc sunt dona Spiritus Sancti. Art. 5.-Utrum gratia gratis data sit dignior quam gratia gratum faciens 186. Consequenter post divisionem genericam gratiae in gratiam gratis datam et gratiam gratum facientem, et consi­ derationem absolutam utriusque membri divisi secundum se, comparationem eorum instituit in ipsa ratione gratiae, ut videat quae gratia sit dignior et maior. §1 SOLUTIO QUAESTIONIS Gratia gratum faciens est multo excellen­ tior quam gratia gratis data. Est de fide, ut clare patet ex Scripturis. In Evangelio se­ cundum Lucam legimus quod «designavit Dominus et alios septuaginta duos et misit illos binos ante faciem suam in om­ nem civitatem et locum quo erat ipse venturus», qui et pos­ tea reversi sunt «cum gaudio dicentes: Domine, etiam dae­ monia subiiciuntur nobis in nomine tuo. Et ait illis (Jesus) videbam satanam sicut fulgur de coelo cadentem; ecce dedi vobis potestatem calcandi supra serpentes et scorpiones et super omnem virtutem inimici, et nihil vobis nocebit. Verumtamen in hoc nolite gaudere, quia spiritus vobis subii­ ciuntur; gaudete autem quod nomina vestra scripta sunt in coelis» ’. Hoc est, gaudete de gratia gratum faciente, per 187. CONCLUSIO: ' huc. 10. t, 17-20. 722 L. II, Q. CXI: De quam nomina vestra scripta sunt in libro vitae, non autem de gratia gratis data, per quam daemonia subiiciuntur vobis. Paulus etiam, postquem enumeravit gratias gratis datas, transit ad loquendum de caritate, quae est gratia gratum fa­ ciens, dicens: «Aemulamini autem charismata meliora; et ad­ huc excellentiorem viam vobis demonstro» ’. Caritas ergo est melius charisma seu donum quam ceterae gratiae gratis da­ tae, et via ad Deum per caritatem excellentior est quam via per gratias gratis datas; et propterea mullo magis gauden­ dum est de caritate, ulpote de maiori et meliori bono, quam de gratiis gratis datis. 188. Probatur, duplici genere argumentorum, scilicet ar­ gumentis S. Pauli et argumentis theologicis S. Thomae. A) Argumentis biblicis S. Pauli, quae sunt tria, scilicet ex maiori necessitate ad vitam aeternam consequendam 2; ex maiori fructuositate seu foecunditate bonorum operum Deo placentium ’; ex maiori permanentia seu duratione, quia cari­ tas manet in aeternum 4. a) Sine caritate, ceterae gratiae gratis datae nihil valent ad vitam aeternam; illa vero sola sufficit. Et inde argumen­ tum: totus valor medii mensurandus est secundum adaequationem eius ad finem. Atqui gratia habet rationem me­ dii ad vitam aeternam consequendam. Ergo valor et dignitas gratiae mensuranda est ex eius adaequationc ad consequendam vitam aeternam. Sed gratia gratis data non commensuratur vitae aeternae, quia ex se sola non sufficit ad eam adipiscendam, dum e contra caritas sola sufficit, quae pertinet ad gratiam gratum facientem. Ergo multo maioris valons et excellentiae est gratia gratum faciens quam gratia gratis data. 1 2 5 4 1 Cor. I Cor. 1 Cor. 1 Cor. 12.31. 13, 1-3. 13,4-7. 13,8-13. Cap. 1, Arc. 5: Gratia grati m faciens est dignior gratia gratis data 723 b) Ex maiori fructuositate seu foecundidate bonorum ope­ rum Deo placentium. Gratia quae de se est magis foecunda operibus meritoriis vitae aeternae, melior est quam gratia minus foecunda operibus bonis vel quae de se non sunt meri­ toria vitae aeternae. Atqui caritas -quae ad gratiam gratum lacientem pertinet- est foecunda omnibus operibus bonis, cum sit mater et radix omnium virtutum et omnium bono­ rum operum, et insuper haec opera ex caritate facta sunt me­ ritoria vitae aeternae; dum e contra, gratiae gratis datae non impellunt ad omnia opera bona, neque etiam bona quae fiunt ex eis sunt de se meritoria vitae aeternae. Ergo multo melior est gratia gratum faciens quam gratia gratis data. c) Ex maiori permanentia vel duratione. Gratia quae in aeternum manet in patria, perfectior est gratia quae solum durat in via, quia patria se habet ad viam sicut perfectum ad imperfectum. Atqui caritas -seu gratia gratum faciens, a qua est inseparabilis- semper manet in patria, quia caritas numquam excidit; dum gratiae gratis datae evacuantur et des­ truuntur, saltem cum venerit quod perfectum est. Ergo mul­ to maior et melior est gratia gratum faciens quam gratia gratis data. 189. B) Argumentis theologicis S. Thomae. Illa gratia est excellentior quae excellentiores causas proprias habet et ex­ cellentiores effectus producit. Atqui gratia gratum faciens multo excellentiores causas proprias habet et excellentiores effectus producit quam gratia gratis data. Ergo gratia gratum faciens est mullo excellentior quam gratia gratis data. Maior patet; quia tota essentia gratiae pendet ex prorpiis cau­ sis eius; ergo ct tota eius excellentia ex propria excellentia cau­ sarum eius, quae rursus ostenditur ex propriis eius effectibus. Minor, in qua unice stat difficultas, probatur per partes: a) Proprius finis gratiae gratum facientis est multo altior et superior quam proprius finis gratiae gratis datae, quia est ipse Deus immediate possidendus ab habente gratiam, dum proprius finis gratiae gratis datae est medium ad hoc ut haec unio ad Deum obtineatur ab aliis; se habent ergo ad invicem ut finis ultimus ad finem intermedium seu ut forma ad dis­ positionem vel praeparationem. b) Propria causa exemplaris, quia gratia sanctificans per se primo imitatur et participat divinam naturam sub concep­ tu naturae; dum gratia gratis data per se primo imitatur et participat attributa quaedam operativa divinae naturae, nem­ pe scientiam et potentiam, ut ex dictis patet. c) Propria causa formalis seu propria entitas, et quidem duplici ratione, tum scilicet quia gratia gratum faciens est supematuralis quoad substantiam, dum gratis data est solum supematuralis quoad modum, et ita in ratione supematuralis eam excedit sicut substantia accidens; tum etiam quia gratia gratum faciens est semper et in omnibus per modum habi­ tus, dum gratia gratis data non semper est per modum habi­ tus, sed plerumque per modum passionis transeuntis. d) Propria etiam causa quasi materialis seu subiectum quo est multo nobilior pro gratia gratum faciente quam pro gratia gratis data, quia pro illa est ipsa essentia animae, dum pro gratis data sunt solum potentiae animae; iam vero cons­ tat quod essentia animae est multo perfectior potentiis, et quod quidquid recipitur ad modum recipientis recipitur. e) Adde etiam effectum formalem gratiae gratum facien­ tis, quae formaliter gratum facit habentem, dum gratia gratis data non sortitur hunc effectum '. Ex omni parte ergo appa­ ret excellentia gratiae gratum facientis super gratiam gratis datam. §n SOLVUNTUR DIFFICULTATES 190. Obiectio prima. Illa gratia est maior quae per se or­ dinatur ad maius bonum. Atqui gratia gratis data ordinatur Cf I-Il, 111. 1 ad 3. Cai*. I, Ar i . 5: Gratia gratum faciens est dignior gratia gratis data 725 perse ad maius bonum quam gratia gratum faciens, quia or­ dinatur ad bonum commune totius Ecclesiae, dum gratia gratum faciens ordinatur ad bonum particulare habentis eam, nempe ad propriam eius sanctificationem. Ergo maior est gratia gratis data quam gratia gratum faciens. 191. Respondetur. Concedo niai.; nego min. et consequen­ tiam. Revera gratia gratis data ordinatur ad bonum commune Ecclesiae militantis seu huius vitae, dum gratia gratum fa­ ciens ordinatur ad bonum Ecclesiae non solum militantis, sed et triunphantis et, ratione solidaritatis corporis mystici, bonum unius membri redundat in bonum aliorum et totius corporis, sed praesertim ordinatur ad bonum commune se­ paratum, communitate causae finalis, quod est ipse Deus ae­ ternaliter possidendus per visionem beatificam. Maius est autem bonum commune communitate causae finalis quam bonum commune communitate causae materialis vel subiecti, sicut finis est melior materia. 192. Obiectio secunda. Maioris perfectionis est causa quae potest in alia influere quam quae in se sola sistit. Atqui gratia gratis data in alios influit, dum gratum faciens solum manet in seipsa. Ergo maioris perfectionis est gratia gratis data quam gratia gratum faciens. 193. Respondetur. Distinguo mai.: Maioris perfectionis est causa quae in alia influit quam quae non influit, quando effectus causati sunt eiusdem dignitatis, concedo quando sunt inferioris dignitatis, nego. Contradistinguo min.: Gratia gratis data influit in alia, causans effectus minoris dignitatis quam gratia gratum fa­ ciens in proprio subiecto, concedo; aequalis dignitatis, nego. Et nego consequens et consequentiam. Vere gratia gratis data non producit aliam gratiam in aliis neque unionem ipsam ad Deum, sed solum dispositionem quamdam, et quidem per modum gratiae externae tantum; 726 L. 11. Q. CX1: De DIVISIONE GRATIAE dum gratia gratum faciens formaliter causât unionem iusti ad ipsum Deum et quidem intime seu per modum gratiae in­ ternae. Se habent ad invicem ut vita activa ad vitam contem­ plativam. 194. Et similiter ad tertum dicendum; nam hoc probat gratiam gratum facientem esse multo digniorem gratia gratis data non solum intensive, sed etiam extensive quantum ad subiecta quae habent gratiam. Neque insuper verum est quod digniora membra Ecclesiae habeant semper istas gra­ tias gratis datas, quia non sunt monopolium praelatorum, sed quandoque dantur rusticis et imperitis, quandoque etiam non sanctis. De cetero, negari debet paritas argumenti. Obiectiones ergo gradatim procedebant: prima ex parte causae finalis, secunda ex parte causae efficientis, et tertia ex parte causae quasi materialis seu subiecti. 195. Attamen haec charismata de se habent maiorem re­ sonantiam et apparentiam, et hac de causa solent pluris aes­ timari a vulgo, at immerito. Unde Caietanus optime ait quod «perniciosissimus est error aestimantium in miraculosis ope­ ribus maiora esse dona Dei quam in operibus iustitiae. Et hoc contra vulgares et communem errorem humani generis, putantium homines miracula facientes sanctos et quodam­ modo deos; simplices autem iustos quasi pro nihilo haben­ tes: totum enim oppositum debet aestimari, sicut in veritate est» Caietanus, In ll-ll, 178. 2 CAPUT II DE ALIIS DIVISIONIBUS GRATIAE APUD POSTERIORES THEOLOGOS 196. Ultra divisionem gratiae quam tradit S. Doctor in hac quaestione, adsunt aliae divisiones usitatae in theologia, quas oportet examinare et iustificare. Non quidem quod om­ nes istae divisiones seu distinctiones fuerint adinventae post S. Thomam, a posterioribus theologis, sed quod, licet anti­ quae fuerint, nova cura fuerunt adhibitae et excultae a theo­ logia posteriori, vel etiam ab ipso S. Thoma aliis in locis, prout opportunitas loquendo occurrebat in toto systemate scientiae theologicae. Quaedam etiam distinctiones fuerunt incorporatae ab Ec­ clesia in suis definitionibus vel decretis et ideo de istis spe­ ciali modo agendum est. Hoc unum tamen est advertendum quod omnes istae distinctiones spectant unice ad gratiam gratum facientem, proprie loquendo. Ut autem quodam ordine procedamus, considerabimus has divisiones quasi in duplici serie, scilicet, primo seriem gratiarum quae possunt esse tum actuales tum habituales; secundo seriem gratiarum quae determinate sunt gratiae ha­ bitualis vel gratiae actualis; hoc est, seriem genericam et se­ riem quasi specificam gratiae gratum facientis. Art. l.-Dc distinctionibus communibus gratiae actuali et habituali 197. Incipiendo ergo a distinctionibus communibus -quia communia sunt prius consideranda quam propria- notan- L. Il, 0. CXI: De divisione gratiae 728 • < < dum est quod haec communitas nequit esse perfecta seu ex aequo, quia secus nullo modo posset esse distinctio, sed uni­ formitas. Consequenter, istae distinctiones ita erunt commu­ nes, ut quaedam per prius dicantur de habituali quam de ac­ tuali; aliae vero, e converso, per prius dicantur de actuali quam de habituali. Et quia clarior est gratia habitualis quam actualis, ut constat ex tota quaestione praecedenti, ideo, a clarioribus exordiendo, considerabimus primo loco distinctiones com­ munes gratiae actuali et habituali, sed quae per prius conveniunt habituali; deinde vero distinctiones inspiciemus quae per prius conveniunt gratiae actuali. §1 'W1 DE DISTINCTIONIBUS GRATIAE COMMUNIBUS GRATIAE ACTUALI ET HABITUALI, PER PRIUS TAMEN CONVENIENTIBUS GRATIAE HABITUALI 198. Huc venit in primis divisio gratiae in gratiam sa­ nantem et gratiam elevantem, quae primo convenit gratiae habituali, et nonisi per posterius et diminute convenit gratiae actuali. Huic etiam affinis est divisio in gratiam Dei et gra­ tiam Christi, de qua postea loquemur. A. De vivisione gratiae in sanantem et elevantem 199. Primo ergo considerare oportet hanc celebrem divi­ sionem gratiae in sanantem et elevantem, circa quam duo sunt inquirenda: primo, de formula divisionis; secundo, de ipsa re divisa. 1. De formula «gratia sanans» et «gratia elevans» 200. Fundamentum huius denominationis habetur in Scripturis. «Deus enim fecit hominem rectum» ’, «hoc est, 1 Eccl. 7. 30. Cap, II, Ari. I: Gratia sanans etgra για elevans 729 accepit a Deo sanctitatem et iustiliant» *. lam vero, «iustitia elevat gentem, miseros autem facit populos peccatum» 1 2* . Et vere, secundum doctrinam catholicam, homo per hanc sanc­ titatem et iustitiam in qua constitus est a Deo, quae est gratia sanctificans, elevatus fuit in consortium divinae naturae, su­ pra omne debitum et exigentiam naturae \ Quam etiam elevationem vidit Augustinus in Psalm. 101, 11: «Elevans, allisisti me», ubi hanc habet pulcherrimam ena­ rrationem: «Ideo elisisti, qui levasti. Unde hoc? Homo in honore positus, factus est ad imaginem Dei; levatus in hunc honorem, erectus a pulvere, erectus a terra, accipit animam rationalem, praepositus est rationis ipsius vivaci­ tate omnibus bestiis, pecoribus, volatilibus, piscibus. Quid enim horum habet intelligentiae rationem? Quia nullum ho­ rum lactum est ad imaginem Dei. Quomodo nullum horum habet hunc honorem, sic nullum horum habet hanc mise­ riam. Quod enim pecus plangit de peccato?; quae avis ti­ met gehennam ignis aeterni? Quia nulla ei participatio beatae vitae. Homo autem, quia factus est qui sit in beata vita, si bene vixerit, ideo erit in misera vita quia male vi­ xit» 4. Quia ergo elevatus est homo in statum supernaturalem per iustitiam originalem, ideo peccando cadere potuit et allidi. Principaliter tamen in Scripturis habetur alia formula, scilicet gratia sanans. Dicitur enim in Psalmis quod Deus «sa­ nat contritos corde et alligat contritiones eorum» 5; quod «misit verbum suum et sanavit eos» 6; sanando «omnes infir­ mitates eorum» nam «qui sperat in Domino sanabitur» s, et hanc spem habebat David cum orabat: «sana animam meam. 1 Concilium Tridentinum, Ses. 5, can. 1-2, Denz. 788-789. ’ Prov. 14, 33. ’ Cf. Concilium Vaticanum i. Schema reformatum Constitutionis De fide catholica, cap. 7, Mansi 53, 171, et Denz. 1786. 1795, 1796. 4 S. Augustinus, Enarratio in Psalm. 101, sermo I. n. 11. ML 37. 1502 5 Psalm. 146, 3. 6 Psalm. 106, 20. Psalm. 102, 3. " Prov. 28. 25. quia peccavi tibi» ', et ideo sanatus est a Deo, secundum illud: «Deus meus, clamavi ad te, et sanasti me» 2. Et hoc munus sibi ipsi tribuit Christus, scilicet «sanare contritos corde» et vere «livore eius sanati sumus» 4. 201. Inde Sancti Patres, et modo quodam speciali Augusti­ nus insistit in conceptu sanantis gratiae, quam etiam appellat medicinalem et liberatricem; et potius quam ab elevante contradistinguere solet ab adiuvante, quae sequitur sanantem ne homo iam sanus de novo aegrotet peccando. «Si non iaceres -ait Au­ gustinus- mediatorem necessarium non haberes; quia vero iaces et surgere non potes, mediatorem quodam modo Deus tibi po­ rrexit brachium suum. Et brachium Domini cui revelatum est? Nemo ergo dicat: quoniam non sumus sub lege, sed sub gratia; ergo peccemus, ergo quod volumus faciamus. Qui hoc dicit, ae­ gritudinem amat, non sanitatem. Gratia medicina est; qui vult semper aegrotare, ingratus est medicinae. Ergo, fratres, accepto adiutorio, porrecto nobis desuper divino auxilio Spiritu Sancto, debitores sumus non cami, ut secundum carnem vivamus» \ Et alibi: «Hodie salus huic domui facta est (Luc. 19, 9). Ecce quare intravi: salus hodie facta est. Utique si salvator non intrasset, salus in illa domo facta non esset. Quid ergo miraris, aegrote? Voca et tu lesum, noli libi sanus videri. Cum spe aegrotat qui medicum suscipit; desperate aegrotat qui per insaniam medicum cedit. Qualis ergo eius insania qui medi­ cum occidit? Quanta vero bonitas et potentia medici qui, de sanguine suo, insano interfectori medicamentum fecit? Neque enim ille qui venerat quaerere et salvare quod perierat, pendens sine causa dicebat: Pater, ignosce illis, quia nesciunt quid fa­ ciunt. Insani sunt, medicus sum: saeviant, patienter fero; cum occiderint, tunc sanabo: simus ergo inter illos quos sanat» 6. 1 » ’ 4 ' ® Psal. 40. 5. Psalm. 29, 3. Luc. 4. 18 Isaias, 53, 5; I Petr. 2, 24. S. Ai glstim s. Sermo 156. cap. 5. n 5, ML 39, 2054. Sermo 174. cap. 5. n. 6, ML 38.940. — Cap. Π, Art. I : Gratia sanans et gratia elevans 731 «Haec medicina hominum tanta est, quanta non potest cogitari. Nam quae superbia sanari potest, si paupertate Filii Dei non sanatur? Ouae iracundia sanari potest, si patientia Filii Dei non sanatur? Quae impietas sanari potest, si caritate Filii Dei non sanatur? Postremo, quae tumiditas sanari po­ test, si resurrectione corporis Christi Domini non sanatur? Erigat spem suam genus humanum et recognoscat naturam suam, videat quantum locum habeat in operibus Dei... O me­ dicinam omnibus consulentem, omnia tumentia comprimen­ tem, omnia tabescentia reficientem, omnia superflua rese­ cantem, omnia necessaria custodientem, omnia perdita reparantem, omnia depravata corrigentem...» ’. 202. Ex eodem fonte Ecclesia formulas desumpsit pro suis decretis dogmaticis. S. Coelestinus 1 in suo «Indiculo» docet quod «auxilio et munere Dei, non aufertur liberum ar­ bitrium, sed liberatur, ut de tenebroso lucidum, de pravo rec­ tum, de languido sanum, de imprudente sil providum... ac si quid in nobis ex nostra viderimus remissione languescere, ad illum sollicite recurramus qui sanat omnes languores nostros et redimit de interitu vitam nostram (Psalm. 102, 3-4)» 1 2* . «Liberum autem habemus arbitrium, quia gratia libera­ tum et gratia de corrupto sanatum» ’. Huc etiam faciunt sacramenta quae dicuntur mortuorum, scilicet baptismus et poenitentia, quae pro effectu proprio ha­ bent peccatori reddere vitam, eum sanando a languore peccati4. In sua quoque Liturgia hoc saepe inculcat Ecclesia, v. gr. per totum adventum, ubi continuo fit appellatio ad Redemp­ torem et Salvatorem. «Animarum nostrarum medere languo­ ribus» ■; «praesta, quaesumus, omnipotens Deus, ut dignitas conditionis humanae per immoderantiam sauciata, medici- 1 De agone Christiano, cap. 11, n. 12. ML 40,297. J S. Coelesunus i, Indiculo, Denz. 141. 1 Concilium Carisiacum, Denz. 317, Similiter Concilium Tri denti ni m. Ses. 6, caps. 1-2, Denz. 793-794. 4 Concilium Tridentinum, Ses. 14, caps. 1-2, Denz. 894-895. ' Fena tertia intra hebdomadam II Quadragessimae ad Vesp.. 732 L. II, Q. CXI: De divisione gratiae nalis parsimoniae studio reformetur» Spiritum Sanctum deprecatur: «Lava quod est sordidum, riga quod est aridum, sana quod est saucium» 12*. In festo SS. Cordis lesus: «Tu nos­ tra terge vulnera -ex te fluente sanguine- Tu da novum cor omnibus -qui te gementes invocant» Et coram Cruce Do­ mini quae est symbolum Redemptionis, pathetice exclamat: «O crux admirabilis, evacuatio vulneris, restitutio sanitatis»4; «cruore suo (Christus) vulnera nostra lavit» 5. Et idem expri­ mitur ad Laudes. Imo et Beata Virgo, quae mediatrix est om­ nium gratiarum distribuendarum hominibus, ab Ecclesia ap­ pellatur «mundi medicina »6. Denique, de ipsa Eucharistiae sacramento docet Ecclesia quod «sumi voluit (Salvator noster) tamquam spiritualem ani­ marum nostrarum cibum, quo alantur et confortentur, viventes vita illius qui dixit: qui manducat me, et ipse vivet propter me (Ioan. 6, 58), et tamquam antidotum quo liberemur a culpis quotidianis et a peccatis mortalibus praeservemur» 7. 2. De ipsa divisione gratiae in sanantem et elevantem 203. Gratia gratum faciens distingui potest in sanantem et elevantem sub duplici respectu, scilicet tum sub ratione gratiae habitualis, tum sub ratione gratiae actualis; et qui­ dem per prius convenit ei esse sanans et elevans quatenus est habitualis quam quatenus est actualis, eo quod sanatio oppo­ nitur aegritudini seu languori naturae per peccatum causatae quae est habitus quidam, et ideo sanatio seu restitutio sanita­ tis cum evacuatione vulneris seu languoris debet quoque esse per prius habitus quidam. 1 Fcria V infra hebdom. passionis ad Vesp.. ' In Missa Pentecostes, Sequentia. 1 Festum SS. Cordis lesu, Hymno ad Matutina. ‘ In Festo Inventionis Sanctae Crucis, aut. 4 ad laudes. 5 Ibidem, ant. 5. 6 Officium B.M.V. in sabbato, am. ad Benedictus, a festo Purificationis ad Ramos Palmarum. 7 Conciuvm Tridentinum, Ses 13, c. 2, Denz. 875 Cap. II, Art. 1 : Gratia sanans et gratia elevans 733 a) De divisione gratiae habitualis in sanantem et elevantem 204. Haec divisio, quatenus est gratiae habitualis, nequit esse ex parte ipsius gratiae, quia tunc esset divisio essentialis seu specifica -nam minima differentia in ipsa essentia facit distinctionem essentialem seu specificam-; sed necessario debet sumi ex parte effectuum gratiae habitualis. Sed effectus gratiae habitualis est duplicis generis, scilicet effectus immediatus seu formalis et effectus mediatus seu ef­ fectivus, quem exercet gratia habitualis mediantibus virtuti­ bus infusis in iustificatis habentibus usum expeditum ratio­ nis, non iam in genere causae formalis, sed in genere causae efficientis. Atqui nequit sumi ex parte effectus mediati seu effectivi, quia tunc non esset subdivisio gratiae habitualis ut sic et uni­ versaliter, sed solum gratiae habitualis prout est in adultis usum rationis habentibus, exclusis parvulis et perpetuo amentibus baptizatis. Ergo necessario sumi debet ex parte effectus immediati seu formalis, quem semper et in omnibus gratiam habentibus nata est causare gratia habitualis, licet non semper de facto causet, propter conditiones subiecti. Et vere ita est. Nam gratiae habitualis potest esse duplex effectus formalis seu immediatus, licet non ex aequo -quia unius formae nequit esse multiplex effectus immediatus eius­ dem ordinis-: unus scilicet per se, qui est deificare animam praebendo ei consortium divinae naturae et elevando ipsam ad ordinem intrinsece divinum vel supernaturalem -et ab is­ to effectu dicitur gratia elevans-·, alius vero effectus est per accidens et contingens, propter conditiones seu status acci­ dentales et contingentes subiecti quod recipit gratiam habi­ tualem, scilicet quod sit in statu naturae lapsae seu peccati et aegritudinis moralis, et tunc haec aegritudo peccati, quae po­ sitive contrariatur filiationi divinae, expelli debet, inducendo sanitatem spiritualem et supernaturalem, ita ut in hoc casu gratia habitualis evacuet vulnus et restituat sanitatem per elevationem ad principium vitae supernaturalis, quod est 734 L Π, 0. CXl: De DIVISIONE GRATIAE participatio vitae divinae, et secundum hunc effectum dicitur gratia sanans vel medicinalis, non quidem quod sit mere sa­ nans per simplicem expulsionem formae contrariae, sed quod est simul sanans et elevans. Consequenter, divisio gratiae habitualis in sanantem et elevantem est divisio gratiae in elevantem tantum (= denomi­ natio ex effectu formali per se) et in elevantem simul et sa­ nantem (= denominatio ex effectu formali per accidens, qui est expulsio morbi peccati ex subiecto gratiae peccatore, per viam reparationis ad principium santitatis, quod est idem ac elevatio). Et de hac gratia sanante loquitur Concilium Tridentinum cum ait quod «non est sola peccatorum remissio (= mera evacuatio vulneris seu expulsio morbi), sed et sanctifi­ catio et renovatio interioris hominis (= restitutio sanitatis per elevationem ad pristinam vitam divinam» ‘. 205. Gratia ergo habitualis secundum quod recipitur in innocenti anima -a qua nihil morbi sanare et reformare de­ bet- est mere elevans, et talis erat gratia collata Adamo ante peccatum, et angelis et animae Christi et Beatae Virgini (in qua tamen est sanans praeservative); secundum vero quod re­ cipitur in anima peccatrice, sive peccato originali tantum, si­ ve etiam personali, dicitur sanans, quia ultra elevationem ad vitam divinam ex qua exciderat, sanare debet morbum pec­ cati, et talis est gratia quae data fuit Adamo post peccatum et ceteris hominibus ex eo active carnal iter descendentibus. Quae distinctio gratiae habitualis coincidit cum distinc­ tione iustificationis a mera carentia seu privatione iustitiae ad iustitiam, vel a contraria et positiva miustitia seu peccato -de qua distinctione loquitur S. Doctor infra, in quaestione 113 art. 1- ad iustitiam eamdem. Et generaliter haec distinctio occurrit in omni generatione formae in aliquo subiecto varia­ bili seu corruptibili, quia potest esse vel a mera privatione ad formam, vel a forma contraria ad formam contrariam; et in hoc casu, ultra introductionem formae positivae in subiecto, ' Concilii M Tridentinum, Ses. 6, cap. 7, Denz. 799. Cap. Π. Art. 1: Gratia sanans et gratia elevans 735 quam per se producit, simul tempore, licet per accidens, ex­ cludit formaliter contrariam seu oppositam formam. Convenienter ergo gratia habitualis distinguitur ex parte effectus formalis, et quidem differentia accidentali seu per acci­ dens, ex diversa conditione morali hominis gratificandi, in gratiam sanantem seu medicinalem et in gratiam elevantem. b) De divisione gratiae actualis in sanantem et elevantem 206. Consequenter, videndum est quomodo haec distinc­ tio gratiae in sanantem et elevantem conveniat gratiae actua­ li. Evidenter enim convenit ei minus proprie quam gratiae habituali, eo quod sanatio magis proprie convenit habenti sa­ nitatem post aegritudinem, quam se moventi ad sanitatem, cum sanitas sit nomen habitus, ut supra dictum est. Sed quia gratia actualis considerari potest ut collata adul­ to ante iustificationem, ut se praeparet seu disponat ad iusti­ ficationem, et post iustificationem, ut opera meritoria exer­ ceat, videndum est quaenam sit gratia actualis quae distinguitur in sanantem et elevantem. Atqui nequit convenire haec distinctio gratiae actuali quae datur homini iusto ad exercitium virtutum infusarum; quia homo per iustificationem, quae formaliter fit gratia ha­ bituali, iam sanatus est, si prius fuerat peccator, et haec sa­ natio est eadem re cum elevatione eius ad ordinem divinum. Quia ergo agere sequitur esse et gratia actualis posterior da­ tur ad conservandam gratiam ut elevantem et actuandas vir­ tutes per se infusas, haec actualis gratia semper est superna­ turalis quoad substantiam seu eiusdem ordinis, et non est amplius sanans, quia subiectum iam sanatum est per gra­ tiam habitualem. Potest tamen dici roborans et praeservans, ut de gratia quae confertur in Eucharistia dictum est supra ex Concilio Tridcntino. 207. Restat ergo ut haec distinctio conveniat proprie gra­ tiae actuali homini collatae ante iustificationem, ut se ad ius­ tificationem d isp onat. 736 L. Π, Q. CXI: De DIVISIONE GRATIAE Sunt ergo theologi ex molinistarum grege qui gratiam ac­ tualem praevenientem iustificationem distinguunt in tria membra, nempe in gratiam actualem mere sanantem, quae datur homini lapso ad actus ethice bonos exercendos; in gra­ tiam actualem mere elevantem, quae ei datur ad actus saluta­ res producendos; et in gratiam mixtam ex utraque, nempe sa­ nantem et elevantem simul, quatenus actus ethice bonos, quos exercet per gratiam mere sanantem, positive ordinat ad finem supernaturalem, ex volitione vel intentione salutari, quam exercet ex gratia mere elevanti. Et in idem redit distinctio quam isti theologi inducere so­ lent de gratia supernatural! quoad modum tantum (= gratia mere sanans), et quoad substantiam (= gratia elevans). Et in hoc sensu divisio haec esset essentialis vel specifica. 208. Sed haec explicatio non est fundata. Primo quidem, quia gratia dividenda est gratia actualis gratum faciens; ergo et membra in qua dividitur debent esse gratum facientia. At­ qui haec gratia mere sanans non est gratum faciens, quia est mere naturalis quoad essentiam vel substantiam et datur ad actus mere honestos seu ethice bonos, qui hominem non fa­ ciunt gratum coram Deo, cum mera natura non faciat gra­ tiam, nisi in purum putumque pelagianisum incidamus, et ad plus esset gratia quaedam gratis data. Secundo, quia gratia actualis sanans se habet ad gratiam habitualem sanantem sicut dispositio positiva ad formam et sicut via ad terminum et sicut fieri ad esse. Atqui gratia habi­ tualis sanans non est mere sanans, sed per se primo et direc­ te est semper elevans, et est ordinis essentialiter supernatura­ lis. Ergo et gratia actualis sanans nequit esse mere sanans, sed necessario et per prius debet esse elevans et supernatura­ lis quoad substantiam. Tertio, quia in actuali ordine divinae providentiae super­ naturalis, ad quam pertinet conferre homini gratiam actua­ lem, homo non est amplius destinatus ad finem ultimum me­ re naturalem, sed unice et de facto ad finem intrinsece Cap. Π, Art. 1 : Gratia sanans et gratia elevans 737 supernaturalem. Finis ergo quem Deus intendit conferendo homini gratiam actualem, est intrinsece supernaturalis; et consequenter, gratia actualis quam ei confert, debet esse eiusdem ordinis, cum ridiculum sit dicere Deum conferre ho­ mini media intrinsece et essentialiter improportionata fini, ob quem obtinendum, dantur. Talis ergo gratia actualis mere sanans seu ordinis mere naturalis quoad substantiam est ab­ solute inutlis. Neque haec explicatio habet fundamentum ullum in tra­ ditione, et directe Augustino contrariatur, ut sincere fatetur Schiffini 209. Vera ergo explicatio huius distinctionis est quae la­ tet per totam quaestionem 109, apud S. Thomam, et propor­ tionalis est explicationi datae de eadem prout afficiebat gra­ tiam habitualem. Ergo data -et non concessa- hypothsi theologorum tem­ pore S. Thomae de homine et angelis conditis in sola iustitia originali et non in gratia habituali seu in iustitia gratuita, ad quam postea elevati essent, postquam per actus bonos ad ip­ sam disponerentur -qui deberent esse ordinis supernaturalis seu salutaris, ut patet- gratia actualis pro angelis et pro ho­ mine innocenti esset mere elevans intellectum et voluntatem naturaliter sanos ad actus salutares; sed pro homine lapso seu aegroto, cum quatuor vulneribus naturae in potentiis eius, gratia actualis quae requiritur ad dispositionem pro iustificatione, per se primo seu directe est elevans potentias ad actus salutares, sed insuper est per accidens sanans earum vulnerationes quantum ad ipsos actus honestos seu per ordi­ nem ad bonum honestum, non tamen propter ipsos vel ut in eis sistat homo, sed ut salutariter agat ipsa honesta. Et sic gratia actualis, ratione effectus quem causât, distinguitur in mere elevantem, et in elevantem et sanantem seu corrigen­ tem simul, propter diversas conditiones accidentales homini Schiitini, De grana, edit, cit., n. 12, pp. 14-15; n. 311, pp. 537-538. 738 L. Il, 0. CXI: De divisione gratiae cui datur. Et hoc important in suo spiritu haec verba S. Tho­ mae: «Converti autem ad beatitudinem ultimam (= supematuralem), homini (lapso) quidem est difficile (duplici de cau­ sa scilicet) et quia est supra naturam (= ratione elevationis eius), et quia habet impedimentum ex coiTuptione corporis et corruptione peccati (= ratione lapsus seu vulnerationis na­ turae); sed angelo (et homini innocenti) est difficile propter hoc solum, quod est supernaturale (= ratione elevationis tan­ tum)» Quia ergo talem gratiam Deus dat homini indigenti qualis est indigentia seu necessitas eius, post lapsum dat Deus gratiam elevantem-sanantem seu corrigentem, at in hypothesi creationis in sola iustitia naturali, ut se praeparet ad iustitiam gratuitam, quae est gratia elevans, daret ei so­ lam gratiam actualem elevantem. Haec est vera et cohaerens explicatio huius divisionis prout afficit gratiam actualem et constat quod non est dis­ tincta gratia specifice, sicut neque ut erat habitualis. B. De divisione gratiae in gratiam Dei et gratiam Christi 210. Solent etiam theologi distinguere gratiam in gra­ tiam Dei, quam dat Deus ut Deus, et gratiam Christi, quam dat Deus ut incarnatus et ut Redemptor. Unde et alii eam ap­ pellant gratiam Creatoris et gratiam Redemptoris. Quae distinctio constat ex praecedenti, ad quam reduci­ tur, nisi quod loco denominandi eam ex effectu, nominat ex modo eam causandi. Nam gratia Creatoris est quae datur a Deo creaturis innocentibus, ut Adamo ante lapsum et angelis; gratia vero Redemptoris seu Christi est quae datur creaturis peccatricibus et lapsis, quas Deus incarnatus redemit sangui­ ne suo. Quia ergo in conceptu redemptionis includitur libera­ tio a sena lute culpae, gratia Redemptoris est gratia sanans seu 1 iberatrix-elevans; gratia vero Dei seu Creatoris est ele­ vans tantum. S Thomas. I. 62. 2 ad 2. Cap. li. Art. 1 : Gratia excitansetgratia adiuvans 739 S. Thomas etiam agnovit aequivalenter hanc distinctio­ nem, quando loquitur de Christo veluti capite hominum et angelorum, in III, 8. §n DE DISTINCTIONIBUS GRATIAE COMMUNIBUS GRATIAE ACTUALI ET HABITUALI, PER PRIUS TAMEN CONVENIENTIBUS GRATIAE ACTUALI 211. Ad hanc categoriam pertinet distinctio gratiae in ex­ citantem et adiuvantem, quia excitans datur ad hoc ut homo surgat a somno peccati et noctis in gratiam diei et lucis; su­ rrectio autem a peccato potest esse et imperfecta seu in fieri et perfecta seu in facio esse, ut quaestione 109, art. 7, notatum est, et ideo attribui potest et debet gratiae actuali, vel etiam gratiae habituali. Considerabimus autem -sicut et in praecedentibus- pri­ mo quidem formulam divisionis, deinde vero ipsam rem divi­ sam. A. De formula «gratia excitans» et «gratia adiuvans» 212. Istae formulae veniunt ex Sacris Litteris in Patres et in documenta Ecclesiae, indeque in Sacram Theologiam. 213. a) In Sacris Litteris describitur gratia excitans velu­ ti quae expergefacit hominem a somno peccati et noctis, vel a sopore aut somnolentia seu torpore bene operandi secundum gratiam prius acceptam, per similitudinem ad somnum vel torporem physicum corporis. De hac excitatione a somno corporis dicitur in Actibus Apostolorum quod, cum Petrus esset dormiens in carccre, repente astitit angelus Domini, «percussoque latere Petri, excitavit eum dicens: surge veloci­ ter» ’. De excitatione a somno spirituali culpae et tenebrarum ait Paulus: «Hora est iam nos de somno surgere...; nox praeces­ 1 Act. 12,7. 740 L. II, 0. CXI: De DIVISIONE GRATIAE sit, dies autem appropinquavit: abiiciamus ergo opera tene­ brarum et induamur arma lucis; sicut in die honeste ambule­ mus...; induimini lesum Christum, et camis curam ne feceri­ tis in desideriis» *. «Eratis enim aliquando tenebrae; nunc autem lux in Domino: ut filii lucis ambulate... Propter quod dicit: surge, qui dormis, et exsurge a mortuis, et illuminabit te Christus» 1 2* . Et David orabat: «Respice et exaudi me, Domine, Deus meus; illumina oculos meos, ne umquam obdormiam in morte» \ Et Dominus ipse dicit: «Ecce sto ad ostium et pulso; si quis audierit vocem meam et aperuerit mihi ianuam, intra­ bo ad illum, et cenabo cum illo, et ipse mecum» 4. Haec excitatio per gratiam a somno culpae et tenebrarum dramatice describitur in conversione S. Pauli: «Et cum iter faceret, contigit ut appropinquaret Damasco, et subito cir­ cumfulsit eum lux de coelo; et cadens in terram audivit vo­ cem dicentem sibi: Saule, Saule, quid me persequeris? Qui dixit: quis es, Domine? Et ille: ego sum lesus, quem tu perse­ queris; dunam est tibi contra stimulum calcitrare. Et tremens et stupens dixit: Domine, quid me vis facere? Et Dominus ad eum: surge, et ingredere civitatem, et ibi dicetur tibi quid te oporteat facere... Et surgens baptizatus est» 5. De excitatione vero a torpore vel somnolentia bonorum operum post gratiam acceptam, scribit Paulus ad Timotheum: «Admoneo te ut resuscites gratiam Dei, quae est in te...; colla­ bora Evangelio secundum virtutem Dei» 6. Quo valet id quod dicitur in parabola de talentis, quibus gratia significatur: «negotiamini dum venio» 7. Ampliora habentur documenta de alia formula «gratia adiuvans»: «Exsurge, Domine, adiuva nos» 8; «adiuva nos, 1 2 ’ 4 ’ 6 7 ' Rom. 13, 11-14. Eph. 5,8,14. Psalm. 12,4. Apoc. 3, 20. Act. 9. 3-6, 18. // Tun. 1,6, 8. Luc. 19, 13. Psalm. 43. 26. CAP 11, Art. 1: Gratia excitans et gratia adjuvans 741 Deus salutaris noster» uadi utor meus esto» 12*; «Domine, adiutor meus et redemptor meus» «adiuva me et salvus ero» 4; «Spiritus adiuvat infirmitatem nostram, nam quid oremus, sicut oportet, nescimus» 5; «credo, Domine, adiuva incredulitatem meam» 6. 214. b) Sancti Patres, praesertim Augustinus, saepe ad­ hibent eamdem formulam. Supra, loquendo de gratia praeve­ niente et subséquente, citavimus verba eius ex Enchiridio, quod scilicet Deus «hominis voluntatem bonam et praeparat adiuvandam et adiuvat praeparatam» 7* . «De me nihil omnino praesumam. Quid enim attuli boni, ut mei miserereris et me justificares; quid in me invenisti nisi sola peccata? Tuum ni­ hil aliud nisi natura quam creasti; cetera, mala mea quae delesisti. Non ego prior ad te exsurrexi, sed tu ad me excitan­ dum venisti; nam misericordia eius praeveniet me. Antequam aliquid boni ego faciam, misericordia eius praeveniet me» s. «Quocirca, quoniam quod a Deo nos avertimus, nostrum est, et haec est voluntas mala; quod vero ad Deum nos convert­ imus, nisi ipso excitante atque adiuvante non possumus, et haec est voluntas bona; quia habemus quod non accepi­ mus?»910 . Et loquens de sua conversione, scribit: «Vocasti et clamas­ ti et rupisti surditatem meam; coruscasti, splenduisti et fugasti caecitatem meam; fragrasti, et duxi spiritum, et ambulo tibi. Gustavi et esurio et sitio: tetigisti me, et exarsi in pacem tuam» '°. 1 1 J 4 ' 6 7 • 9 10 Psalm. 78, 9. Psalm. 26. 9. Psalm. 18, 5. Psalm. 118, 117. Rom. 8, 26. Mc. 9, 23. S. Augustinus. Enchiridio, cap. 32. η. 9. ML 40. 248. tn Psalm. 58, n. 19. ML 36. 704, De peccatorum merits et remissione, lib. 2, cap. 18, n. 31, ML 44. 169. Confessiones, Lib. 10, cap. 27. n. 38, ML 32. 795. 742 L. II, 0. CXI: DE DIVISIONE GR,\TIAE 215. c) Ecclesia in decretis suis dogmaticis ex eodem fonte formulam desumpsit. Concilium Carisiacense ait: «Ha­ bemus liberum arbitrium ad bonum, praeventum et adiutum gratia» Concilium Tridentinum docet quod adulti peccato­ res «qui per peccata a Deo aversi erant, per eius excitantem atque adiuvantem gratiam ad convertendum se ad suam ipso­ rum justificationem... disponuntur» 2; «disponuntur ad ip­ sam iustitiam... excitati divina gratia et adiuti» '. «Denique Concilium Vaticanum I tradit quod benignissi­ mus Dominus errantes gratia sua excitat atque adiuvat, ut ad agnitionem veritatis venire possint» 4. Accedit lex orandi. Ad singulas horas canonicas repetirun «Deus in adiutorium meum intende. Domine, ad adiuvandum me, festina»; ad Primam singulis diebus: «Exsurge, Do­ mine, adiuva nos»; Dominica II Adventus, ad laudes: «Excita, Domine, corda nostra, ad praeparandas Unigeniti tui vias, ut per eius adventum purificatis tibi mentibus servire merea­ mur»; Dominica ultima post Octavam Trinitatis, ad laudes: «Excita, quaesumus, Domine, tuorum fidelium voluntates, ut divini operis fructum propensius exequentes, pietatis tuae re­ media maiora percipiant»; et in die Paschae, ad laudes: «Vo­ ta nostra, quae praeveniendo aspiras, etiam adiuvando prose­ quere»; et in singulis diebus ad Pretiosa: «Actiones nostras, quaesumus, Domine, aspirando praeveni et adiuvando prose­ quere, ut cuncta nostra operatio a te semper incipiat et per te coepta finiatur». Apparet ergo legitimus usus huius formulae in theologia propter usum eius in fontibus revelationis. B. De ipsa divisione gratiae in excitantem et adiuvantem 216. Haec divisio potest intelligi duplici sensu: primo, ut afficit gratiam actualem; secundo, ut afficit gratiam habitua- 1 ■' 3 ‘ Concilium Carisiacense, Denz. 317. Conch kmTridentinvm, Ses. 6. cap. 5, Denz 797. Ibidem, c. 6, Denz. 798. CONCILIUM Vaticani μ I, Ses. 3, c. 3, Denz. 1794, Cap. Π. Art. 1: Gratia excitans et gratia aoiuvans 743 lem. Et constat quod ex usu Ecclesiae applicatur gratiae ac­ tuali, ut ex Tridentino et Vaticano I vidimus, et quidem meri­ to, quia excitare per prius dicit pulsationem, vocationem, tac­ tum excitantis aliquem, ut expergefiat, et hoc directe importat motum vel actum quemdam. Per posterius tamen applicari potest gratiae habituali, quae formaliter resurrectio­ nem a somno vel morte culpae, facit, et ita excitat usque ad totalem erectionem dormientis vel mortui, quo in sensu po­ tius dicenda erit suscitans. Quo in sensu Christus dicebat: «Sicut enim Pater suscitat mortuos et vivificat; sic et Filius, quos vult, vivificat» '; suscitare enim non est quocumque mo­ do vehementer agitare, quod importat verbum «ex-citare», sed sursum cum vehementia movere usque ad totalem erectio­ nem illius qui sedens aut cubans aut dormiens erat. Merito er­ go excitare tribuitur motivo vel impellenti ad resurrectionem imperfectam seu inchoatam; suscitare vero reservatur pro per­ fecta et completa. a) De divisione gratiae actualis in excitantem et adiuvantem 217. Haec divisio, prout afficit gratiam actualem, potest insuper duobus modis intclligi: primo, de gratia actuali ante iustificationcm, quae datur pro praeparatione seu dispositio­ ne ad gratiam habitualem; secundo, de gratia actuali sub­ sequent! justificationem, ut opera meritoria exercere pergat vir iustus. Nam aliud est excitari a somno peccati et mortis, aliud a somnolentia seu torpore operandi. Quam differen­ tiam agnovit ex-presse S. Thomas, cum, exponens illud: «ho­ ra est iam nos de somno surgere» (Rom. 13, 11), scribit: «Intelligitur, primo, de somno culpae, secundum illud Eph. 5, 14: surge qui dormis, et exsurge a mortuis, et illuminabit te Christus; vel etiam, secundo, negligent iaae, secundum illud Prov. 6, 9: usquequo piger, dormis? quando consurges e som­ no tuo? Tempus ergo est surgendi a somno culpae per poeni­ tentiam (secundum illud: "surgite, postquam sederitis, qui loan. 5, 21. 744 L. H, Q. CX1: De DIVISIONE GRATIAE manducatis panem doloris", Psal. 126, 2); a somno vero negligentiae per sollicitudinem bene operandi (secundum illud: "surgite principes, arripite clypeum", Isaias 21,5)» . * Et quia per opera salutaria disponimur ad iustificationem, dum opera supematuralia quae ilustificationem se­ quuntur dicuntur stricte loquendo meritoria, ideo haec divi­ sio gratiae actualis in excitantem ct adiuvantem considerari potest: primo, relative ad bonum mere salutare volendum et operandum; secundo, relative ad bonum meritorium in­ choandum et perficiendum. 1. De divisione gratiae actualis in excitantem et adiuvantem relate ad actus mere salutares, disponentes ad iustificationem 218. In dispositione ad iustificationem tria momenta dis­ tingui possunt, scilicet inchoatio seu initium motus versus iustificationem, continuatio versus eam, et consummatio seu perventio ad terminum prout consideratur in ipso fieri, quod est actus ipse contritionis seu caritatis, qui est ultima dispo­ sitio ad gratiam habitualem; inchoatio vero se habet ut dis­ positio remota; continuatio autem ut magis proxima. Et qui­ dem dispositio ultima fit a proprio agente una cum ipsa forma causanda, et ideo non computatur inter meram prae­ parationem seu dispositionem, de qua in praesenti loquimur. Quantum ergo ad ipsam primam inchoationem positivam seu salutarem dispositionis ad iustificationem, dicitur gratia excitans,: quantum vero ad continuationem eius seu prosequntionem, quae importat motum liberi arbitrii in Deum per fi­ dem et spem et inchoationem amoris, et motum liberi arbi­ trii in peccatum, per detestationem eius, dicitur gratia adiuvans vel auxiliatis. 219. Utrobique autem intervenit actus humanus, scilicet tum intellectus, tum etiam voluntatis. 1 s. TOMAS /»t Ad Rom. cap. 13, lect. 3, p. 188a. Cap. 11. Art. 1 : Gratia excitans et gratia adiuvans 745 Et quidem relative ad gratiam excitantem, haec gratia ex­ citans potest dici vocans aut pulsans, in genere, eo modo lo­ quendi quo dormiens excitatur a somno per clamorem vo­ cantis aut pulsantis, et in hoc sensu ait Concilium Tridentinum quod exordium iustificationis in adultis su­ mendum est a divina vocatione quae vocatio non est intelligenda mere exterior, sed maxime interior, quae est tac­ tus cordis iustificandi, ut dicit S. Coelestinus I in suo Indiculo 12*et repetit Concilium Tridentinum \ In particulari autem requiritur cogitatio salutaris ex parte intellectus, et voit t io quaedam salutaris ex parte voluntatis. 220. Excitatur autem intellectus ut incipiat cogitare saluta­ riter, per illustrationes seu illuminationes supematurales; remote quidem et inadaequate per exteriorem illuminationem, secun­ dum illud: «illumina oculos meos ne umquam obdormiam in morte» 4; «quoniam tu illuminas lucernam meam, Domine; Deus meus, illumina tenebras meas» 5; «illuminet vultum suum super nos, et misereatur nostri» 67 *. Venit enim Filius hominis «illuminare his qui in tenebris et in umbra mortis sedent» . Unde et Ecclesia orat: «Mentes nostras, quaesu­ mus, Domine, lumine tuae claritatis illustra, ut videre possi­ mus quae agenda sunt, et quae recta sunt agere valeamus» s; «Deus, a quo bona cuncta procedunt, largire supplicibus tuis ut cogitemus te inspirante, quae recta sunt, et te gubernante eadem faciamus» 9; «aurem tuam quaesumus, Domine, pre­ cibus nostris accommoda, et mentis nostrae tenebras gratia tuae visitationis illustra» Io. 1 2 5 4 ' 6 7 ' 9 10 Concilium Tridentinum, Ses. 6, c. 5, Denz. 797. S. Coelestinus i, Indiculo, Denz. 134. Concilium Tridentinum, Ses. 6, c. 5, Denz. 797. Psabn. 12,4. Psabn. 17,29. Psabn. 66, 2. Luc. 1,79. Feria IV infrahebdomadam / Quadragessimae, ad Vesperas Dominica IV post Oct. Paschae. Dominica 111 Adventus. 746 L. 11, Q. CXI: De divisione gratiae Quem duplicem modum illuminationis ita egregie expo­ nit Augustinus: «Visorum suassionibus agit Deus ut velimus et ut credamus, sive extrinsecus per evangelicas exhortatio­ nes, ubi et mandata legis aliquid agunt, si ad hoc admoneant hominem infirmitatis suae, ut ad gratiam justificantem cre­ dendo confugiat, sive intrinsecus, ubi nemo habet in potesta­ te quid ei veniat in mentem; sed consentire vel dissentire propriae voluntatis est» *. 221, Voluntas vero excitatur per divinas inspirationes, quae tum ad intellectum, tum ad voluntatem terminari pos­ sunt, et instinctum seu instigationem seu stimulum impor­ tant. Quo in sensu S. Thomas hanc gratiam excitantem appe­ llat «ausxilium gratuitum Dei interius animam moventis sive inspirantis bonum propositum» 2 et «ad se attrahentis» 3; quod alibi explicat dicens quod Deus per hanc actualem gra­ tiam «immittit nobis bonas cogitationes et sanctas affectio­ nes» 4, secundum illud: «in caritate perpetua dilexit te, ideo attraxi te miserans» et «nemo potest venire ad me nisi Pa­ ter qui misit me traxerit eum» \ Unde et Concilia utrumque verbum adhibent, scilicet illuminationem et spirationem Spi­ ritus Sancti , quamvis verbum «spiratio» proprius soleant applicare voluntati, dum dicunt quod «praeparatur voluntas a Domino (= excitatur)... paternis inspirationibus» 8, et quod «per inspirationem Spiritus Sancti» corrigitur voluntas nos­ tra ab infidelitate ad fidem, ab impietate ad pietatem 9. Excitatur ergo intellectus per illuminationem interiorem ad salutarem cogitationem, nempe ad cogitationem supernaturalem de salute aeterna; voluntas vero per inspirationem et 1 1 ' 4 ' 6 7 * ’ S. Augustinus, De Spiritu et littera, cap. 34, n. 60, ML 44, 240. S. Thomas, 1-11, 109, 6. Ibidem, ad 4. De Veritate, 27, 5, prope finem corporis. Jerein. 31.3. loan. 6, 44. Conciliem Tridentinum, Ses. 6, c. 5, Denz. 797 S. COELESTINUS i. Indiculo, Denz. 134. Concilium Arausicanum ii. Denz. 178. Cap. II, Art. I: Gratia excitans et gratia adiuvans 747 tactum interiorem excitatur ad pium desiderium salutis. Utrumque ergo provenit ex gratia excitante, ex qua oritur ini­ tium fidei seu pius credulitatis affectus, qui cogitationem et desiderium aliquod salutis important. Ouod quidem Augusti­ nus ita egregie exponit: «Cogitare aliquid, utique bonum; mi­ nus est autem cogitare quam cupere. Cogitamus quippe om­ ne quod cupimus, nec tamen cupimus omne quod cogitamus, quoniam nonnumquam et quod non cupimus co­ gitamus. Cum igitur minus sit cogitare quam cupere -potest enim homo cogitare bonum, quod nondum cupit, et profi­ ciendo postea cupere quod antea non cupiendo cogitavitquomodo ad id quod minus est, idest ad cogitandum aliquid boni non sumus idonei tamquam ex nobismetipsis, sed suffi­ cientia nostra ex Deo est, et ad id quod est amplius, idest ad cupiendum aliquid boni sine divino adiutorio idonei sumus ex libero arbitrio?» '. 222. Postquam vero tam intellectus quam voluntas tactu interiori Dei excitantur ad cogitationem et desiderium salutis, adiuvantur eadem gratia Dei interiori, ut piam cogitationem sa­ lutis usque ad actum fidei eliciendum perducat homo iustificandus; et pium desiderium salutis, usque ad actum spei et attritio­ nis, ita ut homo eliciat verum et liberum consensum salutarem ad Dum vocantem ad fidem per interiorem illustrationem, ad spem autem et attritionem per interiorem inspirationem. Ele­ vantur ergo istae potentiae per gratiam excitantem, ut possint salutariter cogitare et desiderare; applicantur vero ad hos actus salutariter exercendos per gratiam adiuvantem. Et hic est sensus Concilii Trident ini, ut apparet ex eius Ac­ tis. «Deus, primo, sua gratia praevenit et excitat torpescen­ tem, ut iniquitatem suam agnoscat et ad se converti velit: deinde, adiuvat voluntatem, ut converti possit; postremo pec­ cata dimittit et mentem innovat seu purificat» ?. «Adulti prae­ 1 S. Augustinos, Contra duas epistolas pelagianomm, lib II, cap. 8. n. 18, ML 44, 584. 2 Concilium Tridentinum, Acta. Summa sententiarum Patrum de iustificatione, n. 138, pp. 338, 16-18. 748 L. II, 0. CXI: De divisione gratiae veniuntur et moventur gratia Dei, aperiunt Deo pulsanti, sicque gratia Dei adiuti, disponunt se ad gratiam subsequentem, quae est iustificans: quae dispositio fit per tria: primum, est credere articulos fidei, secundum, renuntiare peccatis, tertium promptitudo et propositum servandi man­ data Dei» In secunda forma decreti de iustificatione habetur haec descriptio: «Declarat deinde (sancta Synodus) justificationis initium in adultis a Dei per lesum Christum praeveniente mi­ sericordia seu gratia sumendum esse, hoc est, ab eius voca­ tione, qua nullis nostris exsistentibus meritis vocamur, ut qui per impietates et peccata a Deo aversi eramus, per eius exci­ tantem atque adiuvantem gratiam ad convertendum nos, hoc est, ad nostram iustificationem, libere consentiendo et coo­ perando, praeparemus ac disponamus, ita ut, tangente Deo cor hominis per illuminationem et inspirationem Spiritus Sancti, neque homo ipse tamquam exanime quoddam orga­ num inspirationem illam recipiat, neque sine gratia praeve­ niente movere se ad iustitiam libera sua voluntate possit. Propterea in Sacris Litteris nunc dicitur: "convertimi ad me"; nunc: "converte nos, Domine ad te et convertemur"; nunc: "venite ad me omnes qui laboratis et onerati estis"; nunc: "ne­ mo potest venire ad me nisi Pater, qui misit me, traxerit eum". Haec autem dispositio seu praeparatio posita est tum in voluntatis nostrae divina gratia sublevatae et adiutae motione libera et spontanea erga Deum per fidem, qua credimus om­ nia quae nobis divinitus revelata et promissa sunt, atque illud in primis a Deo solo impium justificari propter meri­ tum Christi, et spem, in quam erigimur, fidentes eum nobis propter Christum propitium fore si illi obtemperaverimus; tum vero in eiusdem nostrae liberae voluntatis a Deo simili­ ter adiutae motione adversus peccata per odium et detesta­ tionem, hoc est, per eam poenitentiam quam ante baptis­ mum agi oportet, ad quam si timor quoque gehennae et Ibidem, I. 26-29. Cap. II, Art. I: Gratia excitans et gratia adïuvass 749 divinae iustitiae impellat, illaudandus non est, ut qui tunc utilis est, postea perfectae caritatis munere foras mittitur; tum denique in dilectione qua iustitiam et Deum omnis iusti­ tiae fontem diligere incipimus, et in proposito et desiderio suscipiendi baptismum, inchoandi novam vitam et servandi divina mandata» *. «Loco autem "Ubera sua voluntate", Archiepiscopus Turritanus proposuit ut apponeretur "mens", ut comprehendatur tam intellectus quam voluntas» 12; cui responsum est a com­ missione: «id non visum est congruere, quoniam agitur de li­ bera motione; libertas autem ad voluntatem, non ad men­ tem, quae partem significat intellectualem, pertinet» 3. 2. De divisione gratiae actualis in excitantem et adiuvantem relate ad actus meritorios, subséquentes iustificationem impii 223. In hoc sensu gratia actualis dicitur excitans, non quidem relate ad liberum arbitrium dormiens nocte peccati, sed dormitans pigritia et sopore ferventer operandi, ut somno­ lentiam excutiat, et reincipiat altius cogitate et velle opera lu­ cis; adiuvans autem dicitur qua sustinetur ut opere compleat et ut perseveret in opere bono reincepto. Propter quod Augus­ tinus optime dicit quod Spriritus Sanctus «aliter adiuvat nondum inhabitans, aliter inhabitans; nam nondum inhabitans adiuvat ut sint fideles, inhabitans adiuvat iam fideles» 45 . Et S. Thomas super verba Pauli Ad Timotheum: «admoneo te, ut re­ suscites gratiam Dei, quae est in te» ', ait: «Gratia Dei est sicut ignis qui, quando obtegitur cinere, non lucet; sic gratia obtegi­ tur in homine per torporem vel humanum timorem. Unde et Timotheus, effectus pusillanimis, torpuerat circa praedicatio­ nem, et ideo dicit: ut resuscites gratiam sopitam» 6. Et alibi 1 ■ ’ 4 5 6 Ibidem. n. 179, pp. 422-423, 24-45; 1-2. Ibidem, n. 190, pp. 451.2-3. Ibidem, n. 221, pp. 520, 6-8. S. Augustinus. Epistola 194 ad Sixtum. cap 4, n. 18, MI 39. 880 II Tim. 1, 6. S. Thomas, hi II Tim., cap. 1. n. 3, p. 232a. L. II. Q. CXI: De divisione gratiae 750 ait Paulus: «Spiritum nolite extinguere» ’, ubi S. Thomas: «Dicitur quis extingere Spiritum... fervorem eius extinguendo vel in se vel in alio (secundum illud: Spiritu ferventes, Rom. 12, 11). Cum enim aliquis aliquid boni ex fervore Spiritus Sancti vult facere, vel etiam cum aliquis bonus motus surgit et ipse impedit, extinguit Spiritum Sanctum» 2. Similiter Concilium Tridentinum docet quod gratia Dei actualis, iustorum opera «semper antecedit (excitando) et co­ mitatur (adiuvando) et subsequitur (coronando)» 3. Et sicut scimus ex dictis in articulo secundu huius quaes­ tionis, saepius homo iustus excitatur gratia Dei actuali, ut ad altiora et ferventiora opera exequenda urgeatur et animetur. Et haec est veluti tessera filiorum Dei, secundum illud: «qui Spiritu Dei aguntur, hi sunt filii Dei» 4. «Illa enim agi dicun­ tur -adnotat S. Thomas- quae quodam superiori instinctu moventur; unde de brutis dicimus quod non agunt, sed agun­ tur, quia a natura moventur et non ex proprio motu, ad suas actiones agendas. Similiter autem homo spiritualis non quasi ex motu propriae voluntatis principaliter, sed ex instinctu Spiritus Sancti inclinatur ad aliquid agendum, secundum illud Isaiae 59, 19: "cum venerit quasi fluvius violentus quem Spiritus Domini cogit"; et Luc. 4, 1, quod Christus agebatur a Spiritu in deserto; non tamen per hoc excluditur quin viri spirituales per voluntatem et liberum arbitrium operentur, quia ipsum motum voluntatis et liberi arbitrii Spiritus San­ ius in eis causât, secundum illud Phil. 2, 13: Deus est qui operatur in nobis velle et perficere» 5. Et inde est quod Ecclesia orat: «Excita, quaesumus, Do­ mine, tuorum fidelium voluntates, ut divini operis fructum propensius exequentes, pietatis tuae remedia maiora perci­ piant» 6; «Omnipotens sempiterne Deus, dirige actus nostros 1 2 ' 4 IThes. 5,19. S. Thomas, h. lect. 2, p. 166a. Concilii m Tridentinum, Ses. 6, c. 16, Denz 809 Rom. 8. 14. S. Thomas, hi Ad Rom. cap. 8, lcd. 3, p. 11 lb. 6 Dominica ultima post Oct. Trinitatis Cap. II, Ari. 1: Gratia excitans et gratia adidvans 751 in beneplacito tuo, ut in nomine dilecti Filii tui mereamur bonis operibus abundare» ‘. b) De divisione gratiae habitualis in excitantem et adiu vantem 224. Sub alia consideratione divisio gratiae in excitan­ tem et adiuvantem tribui potest gratiae habituali, quo in sen­ su, ut prius dictum est, potius deberet dici gratia suscitans, idest surgere faciens hominem a somno peccati usque ad per­ fectam et totalem erectionem in Deum. Secundum hoc ergo, cum gratia habitualis non solum sit principium essendi vitae supematuralis in actu primo, sed etiam radicale principium eiusdem vitae in actu secundo, cuius opera exercet per virtutes infusas a gratia dimanantes, gratia habitualis, prout transfert hominem peccatorem a morte peccati ad vitam divinam, praebendo ei formaliter con­ sortium naturae divinae, dicitur formaliter suscitans; prout vero est radicale principium operandi opera eius per virtutes supernaturales, praebens homini justificato vires supematurales operandi meritorie, dicitur gratia adiuvans, quia haec opera liberum arbitrium sub gratia et cum gratia et ex gratia elicit quantum ad ipsam substantiam eorum, ut ex dictis in quaestione 109, articulo 7, patet. Unde et Ecclesia canit quod lesus Christus «mortem nostram moriendo destruxit, et vi­ tam resurgendo reparavit» 1 23 ; et Paulus dixerat quod lesus «traditus est propter delicta nostra, et resurrexit propter iustificationem nostram» \ 225. Si quis autem comparet hanc divisionem gratiae in excitantem et adiuvantem cum divisione gratiae in operan­ tem et cooperantem, praevenientem et subsequentem, sa­ nantem et elevantem, quasdam differentias notare poterit. 1 Dominica infra Oct. Nativitatis Domitii. Cf. apud S. Tho.mam triplicem conversionem I, 62, 2 ad 3; et triplicem gradum caritatis II-II, 24. 9 2 Praefatio temporis paschalis. 3 Rom. 4, 25. Cf. S. Thomam, III, 56, 2. 752 L. Π, Q CX1: De divisione gratiae Gratia enim operans et cooperans, praeveniens et subsequens, de se, abstrahant a statu naturae lapsae, dum e con­ tra excitans et adiuvans supponunt liberum arbitrium lap­ sum vel imbecille, quod indiget excitari et adiuvari; et ideo haec distinctio est consideranda veluti subdivisio quaedam gratiae sanantis, potius quam elevantis; cum differentia ta­ men, quia sanans per prius est habitualis quam actualis, dum excitans et adiuvans potius est actualis quam habitualis. Aliunde tamen excitans se habet ad adiuvantem sicut praeve­ niens ad subsequentem, quia adiuvans revera subsequitur ex­ citanti et reducitur ad gratiam concitantem, de qua loquitur Tridentinum Proprie tamen, secundum quod dicitur de gratia actuali pro praeparatione ad habitualem, est reducenda ad gratiam sanan­ tem operantem et cooperantem, quia datur ad ipsum cogitare et velle salutare et perficere1 2. &>· Art. 2.-De distinctionibus propriis gratiae actuali vel gratiae habituali « υ η « 1 α π << i t I 226. Postea considerandae sunt distinctiones gratiae pro­ priae gratiae actuali, ita ut non conveniant gratiae habituali; et distinctiones quae ita conveniunt gratiae habituali quae non conveniant gratiae actuali. Et quia ea quae ad gratiam habitualem pertinent, faciliora sunt intellectu quam ea quae pertinent ad gratiam actualem, ideo primo loco considerabimus divisiones proprias soli gratiae habituali; dein vero, divisiones proprias soli gratiae actuali. §1 DE DISTINCTIONIBUS PROPRIIS SOLI GRATIAE HABITUALI 227. Gratia habitualis potest considerari et in Christo ho­ mine, qui est Filius Dei Unigenitus et Primogenitus inter 1 Concilium Tridentinum, Ses. 6, c. 16. Denz. 809 ’ Cf. S. Thomam. I-II, 111,2 ad 3. Cap Π, Art. 2: Gratia personalis et gratia capitalis c hristi 753 multos fratres; et in aliis iustis, qui sunt filii Dei adoptivi. Et inde est quod distinctiones gratiae habitualis possunt afficere aut gratiam habitualem propriam animae Christi, aut gra­ tiam habitualem propriam animarum Christianorum; quae quidem distinctiones non sunt eaedem, eo quod anima Christi est omnino singularis propter unionem eius ad Verbum. Incipientes ergo a digniori et superiori, considerabimus, primo, distinctionem propriam gratiae habituali Christi; deinde, distinctiones proprias Christianorum iustorum. A. De distinctione propria gratiae habituali Christi 228. Ultra gratiam unionis, «quae est super omne genus, sicut et ipsa divina persona» Verbi, quae per eam communi­ catur substantialiter humanae naturae Christi ', adest in anima Christi gratia creata habitualis, eiusdem speciei ac nostra \ Haec ergo gratia habitualis Christi distinguitur in gratiam personalem et in gratiam capitalem, non quidem divisione es­ sentiali ipsius gratiae secundum se, sed divisione accidentali ex parte effectuum seu munerum eius3. Gratia habitualis personalis est qua anima Christi fonnaliter iustificatur, prout est anima naturae singularis et parti­ cularis Christi; gratia vero capitalis est eadem gratia secun­ dum quod nata est redundare a Christo Redemptore in redemptos seu in totum corpus mysticum eius, quod est Ecclesia, quasi in genere causae efficientis; derivatur enim haec gratia a Christo in alios homines justificandos «per so­ lam personalem actionem ipsius Christi» 4, licet mediante hu­ manitate cius veluti instrumento coniuncto \ Sicut ergo gratia habitualis nostra ex parte effectus dis­ tinguitur in operantem et cooperantem, secundum diversum genus causae, ut vidimus articulo 2, ita gratia habitualis 1 2 ’ 4 5 S. Thomas, III, 7, 13 ad 3. 111,7, 1. 111,8,5. 111,8, 5 ad 1. III, 13. 2. 754 L. Il, Q. CXI: De divisione gratiae. Christi distinguitur in personalem et capitalem secundum or­ dinem ad duos effectus quos habet in genere causae formalis et in genere causae efficientis, tum physicae, tum etiam mora­ lis seu meritoriae, ut patet consideranti quaestionem de causalitate mortis et resurrectionis Christi relate ad nostram sa­ lutem ', quae est causalitas redemptionis. B. De distinctione propria gratiae habituali redemptorum 229. Gratia habitualis aliorum iustorum distinguitur in gratiam habitualem communiter et simpliciter dictam, quam S. Doctor appellat gratiam virtutum et donorum *2, et in gra­ tiam sacramentalem, non quasi in distinctos habitus specie, sed per ordinem ad diversos effectus, et potius est distinctio gratiae habitualis sanantis quam gratiae habitualis mere ele­ vantis, eo quod apud nos omnis gratia habitualis est de facto sanans et elevans, ut supra dictum est. Nam gratia sanans formaliter per se ipsam seu imme­ diate sanat naturam lapsam restituendo principium vitae supernaturalis quod homo peccando amisserat. Sed homo resuscitatus per gratiam, ex una parte indiget virtutibus in­ fusis quibus opera bona et meritoria peragat, quibus vitam aeternam assequatur, et ita gratia sanans per se secundo emanat virtutes infusas et dona Spiritus Sancti, et secun­ dum hoc dicitur gratia virtutum et donorum; at ex alia par­ te, per lapsum naturae in peccatum originale et forte in plura peccata personalia, incurrit debilitationem boni natu­ ralis et multiplicem vulnerationem, contra quas eget auxilio habituali et continuo multiplicis medicinae contrariae, quae datur per sacramenta, et haec gratia medicinalis ha­ bitualis contra debilitatem et vulnerationem naturae, dici­ tur gratia sacramentalis. Unde S. Thomas optime ait: «Gra­ tia in diversis sacramentis datur ad diversos effectus, secundum quod plures infirmitates ex peccato consequun' 111, 48, ct 56. 2 111,62,2. Cap. II. Art. 2: Gratia communiter dicta et sacramentalis 755 lur, contra quas praecipue gratiae sacramentales ordinantur; et ideo sicut differt virtus a virtute per hoc quod ordinatur ad diversum actum, ita etiam differt una gratia sacramentalis ab alia per hoc quod ad diversos effectus ordinatur. Unde sicut ex iustificationc virtutum non sequitur multi­ plicatio ipsius gratiae, ita etiam ex multiplicatione sacra­ mentorum non sequitur multiplicatio ipsius gratiae de qua nunc loquimur; quia illae etiam perfectiones, quae in di­ versis sacramentis conferuntur, quaedam emanationes sunt illius gratiae de qua nunc loquimur, sicut et virtutes. Sed quia non habent propria nomina, ideo communiter nomine gratiae nuncupantur» Et licet virtutes et dona opponantur malo peccati, non ta­ men eodem modo sicut gratiae sacramentales; nam «gratia virtutum opponitur peccato secundum quod peccatum conti­ net inordinationem actus; sed gratia sacramentalis opponitur ei secundum quod vulnerat naturale bonum potentiarum» 1 2. Itaque virtutes et dona reparant gratuita, dum gratiae sacramentales directe reparant naturalia vulnerata. Et quia ista vulnera potentiarum non sunt necessario connexa, sicut neque vitia sunt perfecte connexa, ideo ne­ que gratiae sacramentales, quae directe contra ea ordinan­ tur, sunt necessario et perfecte connexa 3, quatenus haec vulnera considerantur ex parte conversionis 4. Neque contrarium docet in III, 62, 2; 72, 7 ad 3, quiqquid in contrarium dicat Caietanus. 230. Dici tamen potest et debet quod haec gratia proprie sacramentalis continet vigorem quemdam seu virtutem con­ tra defectus ex peccato provenientes, et ita per comparatio­ nem ad proprium et immediatum terminum differunt, sicut et virtutes infusae differunt inter se; et cum sint naturales 1 ■ ’ 4 // Sent., dist. 26. art. 6 ad 5. Cf. De Veritate, 27. 5 ad 12. IVSent., disl. 1, q. 1, art. 4, ula. 5 ad 2. Cl. III. 65. I. IVSent. dist. 1. q. I, art. 4. qia. 5; dist. 7, q. 2, art. 2, qla. 3. De Veritate, 27, 5 ad 15. 756 L. II, Q. CXI: De divisione gratiae emanationes gratiae sanantis, ab ea differunt sicut virtutes infusae ab ipsa gratia habituali. Si vero sumatur ipsa gratia habitualis ut radix est et virtutum et donorum, et medicina­ rum contra diversa vulnera peccati in potentiis animae, di­ cendum est quod haec est una eademque gratia: virtutes ta­ men donaque ex una parte, et gratiae formaliter sacramentales ex alia, differunt specie, plus quam una virtus ab alia vel unum donum ab alio; et una gratia sacramentalis differt quoque ab alia *. Insuper, gratia virtutum et donorum magis per se conve­ niunt gratiae habituali, et ideo emanant a gratia elevante; dum gratia sacramentalis per accidens quodam modo ema­ nat, et sic solum convenit gratiae sananti. Denique, haec gratia habitualis sacramentalis distinguitur in primam et secundam, prout sacramentum perse causal ip­ sam gratiam sanctificantem, ut sacramenta quae dicuntur mortuorum (= baptismus et poenitentia), vel augmentum es­ sentiale eius, quod est augmentum habitus gratiae, et non so­ lum fervoris seu actuum eius per virtutes, et hanc producunt sacramenta vivorum, quae sunt de se cetera quinque. § II DE DISTINCTIONIBUS PROPRIIS SOLI GRATIAE ACTUALI A. Gratia interna et gratia externa 1 ♦ , 231. Solent theologi inde ab antiquis temporibus distin­ guere gratiam actualem in internam et externam, prout intus in corde agit, tum ex parte intellectus tum ex parte voluntatis, vel solum extra per modum obiecti, ut mera externa reve­ latio, exterior praedicatio, bona exempla et alia huiusmodi. Et revera haec distinctio admittenda est, utpote omnino fundata. Nam sicut in ordine naturali tam intellectus quam voluntas dupliciter moveri possunt, scilicet exterius seu per modum obiecti, et interius seu per modum agentis et ex par­ ili. 72, 7 ad 3. Cap. 11, Art. 2: Gratia interna et gratia externa 757 te ipsius subiecti, ut patet ex dictis I-II, quaestionibus 9 el 10, ita etiam in ordine supernatural tam intellectus quam volun­ tas possunt immutari a Deo per gratiam actualem tum exte­ rius seu per modum obiecti, tum interius seu per modum agentis et ex parte ipsius subiecti. Et quidem, si primo modo fiat haec immutatio, appellatur gratia externa; sin vero se­ cundo modo, dicitur gratia interna seu interior. Et quia pars inferior hominis solum movere potest intellectum et volunta­ tem per modum obiecti, ut constat ex I-II, q. 9, art. 2, inde est quod etiam in ordine supernatural! pertinent ad gratiam exteriorem quaecumque immutationes appetitus inferioris vel etiam corporis ordinatae ad movendum hominem ad bo­ num salutare; et sic flagella, aegritudines vel alia huius gene­ ris, computanda sunt inter gratias exteriores, quia revera sunt extra intellectum et voluntatem, quae sunt principia eli­ cit iva actus salutaris. Hic autem non loquimur proprie de gratia externa - quae tamen consideranda est per ordinem ad interiorem in expli­ catione psychologica actionis gratiae actualis super nos-, sed de gratia intetiori, quae scilicet intus in anima operatur per modum agentis. Gratiam enim mere externam vel ipsi cru­ diores pelagiani admittebant, cum gratia hoc modo dicta sit ipsa lex. Haec ergo distinctio gratiae actualis in exteriorem et inte­ riorem, tam antiqua est quam ipsa haeresis pelagiana. Unde Augustinus contra pelagianos ait: «Legant ergo et intelligant, intueantur atque fateantur, non lege atque doctrina insonan­ te forinsecus, sed interna et occulta, mirabili atque ineffabili potestate operari Deum in cordibus hominum, non solum ve­ ras revelationes, sed bonas etiam voluntates» '. Et commentans verbum Evangelistae narrantis negationem Petri: «et conversus Dominus respexit Petrum... et egressus Petrus fle­ vit amare» (Luc. 22, 61-62), scribit: «Non potest dici quod corporalibus oculis eum Dominus visibiliter admonendo res1 S. Augustinus, De gratia Christi et peccato originali, Lib. I, cap. 24. n. 25, ML 44, 373. pexit, et ideo quod ibi scriptum est: respexit eum Dominus, intus actum est, in mente actum est, in voluntate actum est. Misericordia Domini latenter subvenit, cor tetigit, memoriam revocavit, interiori gratia sua revocavit Peti *um, interioris lu­ minis usque ad exteriores lacrymas movit et produxit affec­ tum. Ecce quemadmodum Deus adiuvando adest voluntati­ bus et actionibus nostris; ecce quemadmodum et velle et operari operatur in nobis» B. Gratia sufficiens et gratia efficax 232. Gratia autem interior distingui solet a theologis in sufficientem et efficacem, quae divisio, utpote maioris mo­ menti in Theologia, accurate exponenda est. Qua in re consi­ derabimus tum ipsam formulam divisionis, tum rem divisam. 1. De formula divisionis gratiae in «sufficientem» et «efficacem» 233. Haec formula, ut iacet, est distinctio causalitatis causae efficientis, ut vel nomine ipso patet: sub-ficiens = sub-faciens; ef-ficax = ex-faciens. Et quidem, vi nominis, sufficientia importat diminutionem quamdam virtutis factivae causae efficientis; praepositio enim sub in composi­ tione verbi, est diminuens, et sic dicimus sufficere, sicut dici­ mus subridere, subirasci, subauscultare, subdubitare, suggerere; efficientia vero, e contra, importat intensitatem seu augmentationem verbi facere, quia praepositio ex, in compo­ sitione, est intensiva et hoc modo dicimus ef-ficere, sicut dici­ mus ex-clamare, ex-citate, ex-audire, ex-ponere, ex-acerbare, ex-agitare, ex-aggerare, ex-igere 1 2. Secundum vim nominis ergo aliqua causa efficiens res­ pectu alicuius effectus dicitur sufficiens quando utcumque illum producere potest; efficax vero quando superabundanter 1 Ibidem, cap. 45, n. 49, ML 44. 382. * Cl. D. Chesv O.P. Notes de lexicographie philosophique médiévale •sufficiens·-, apud «Rev. des Sciences Philosophiques et théologiques», mai 1933, pp. 251-259. Cai· Π, Art. 2: Gratia sufficiens et gratia efficax 759 potest illum facere; sufficiens potest illum facere, sed difficul­ ter; efficax vero potest, et quidem facilitera expedite. Quod si non vim seu facultatem operandi, sed ipsam ef­ fectionem sen operationem causae consideremus, sufficiens dicitur quae remisse operatur; efficax vero quae vehementer agit. Si denique causationem istam consideremus secundum quod effectum tangit seu connotât, dicitur sufficiens quae ef­ fectum, ad quem datur, incipit et complere potest, licet de facto non compleat; efficax vero quae effectum ad quem da­ tur perfecte complet et consummat de facto. Nec mirum quod secundum ista tria consideretur diffe­ rentia inter causam mere, sed vere sufficientem, et causam efficacem, quia revera in conceptu causae efficientis tria con­ currere possunt, scilicet vis seu facultas agendi, quae est veluti causa in actu primo, et ipsa operatio vel motus causae, quae considerari potest et ex parte termini a quo, nempe im­ pulsus causae ex qua procedit, et ex parte termini ad quem, scilicet effectus quem producere intendit. Semper tamen, non obstante sensu remisso vel diminutivo verbi «sufficiens», causa sufficiens est causa idonea, apta vel adaequata alicuius effectus, et contradistinguitur a causa diminuta, quae est causa insufficiens vel deficiens, et conse­ quenter inadaequata. 234. Haec distinctio inter causam efficientem mere suffi­ cientem -adaequatam, sed non applicatam ad operandum- et causam efficacem -adaequatam et applicatam de facto ad operandum cum effectu sequuto- agnita fuit a S. Thoma, et applicata ad ordinem supernaturalem gratiae, non tamen proprie ad ipsam gratiam actualem. Ita applicat ad passionem Christi, quae est causa nostrae salutis. «Meritum Christi -ait- quantum ad sufficientiam ae­ qualiter se habet ad omnes, non autem quantum ad effica­ ciam; quod accidit partim ex libero arbitrio, partim ex divina electione, per quam quibusdam misericorditer effectus meri­ torum Christi confertur, quibusdam vero iusto iudicio sub- 760 L. II, O. CXI: De divisione gratiae aI à /y V** * trahitur» ‘. «Meritum Christi sufficienter operatur ut quae­ dam causa universalis salutis humanae, sed oportet hanc causam applicari singulis per sacramenta et per fidem forma­ tam, quae per dilectionem operatur; et ideo requiritur aliquid aliud ad salutem nostram, praeter meritum Christi, cuius ta­ men meritum Christi eset causa» 2. «lustificatio Christi transit in iustificationem omnium ho­ minum quantum ad sufficientiam, licet quantum ad efficien­ tiam procedat ad solos fideles. Unde dicitur I Tim., 4, 10: qui est salvator omnium hominum, maxime autem fidelium» «Pro multis effundetur (Mt. 26, 28): pro multis, et pro omni­ bus, quia si consideretur sufficientia, ipse est propitiatio pro peccatis nostris, non pro nostris autem tantum, sed et pro to­ tius mundi (I Ioan. 2, 2); sed, si consideremus effectum, non habet effectum nisi in his qui salvantur, et hoc ex culpa ho­ minum» 4. «Potestatem igitur diaboli qua victos delinet, Christus per passionem ex toto amovit quantum ad sufficien­ tiam, quamvis non quantum ad efficientiam, nisi in illis qui vim passionis suscipiunt per fidem et caritatem et sacramen­ ta» 5. «Ipse est propitiatio pro peccatis nostris: pro aliquibus effi­ caciter, sed pro omnibus sufficienter, quia pretium sanguinis eius est sufficiens ad salutem omnium, sed non habet effica­ ciam nisi in electis, propter impedimentum» 6. 235. Postea extendit applicationem huius distinctionis ad ipsam gratiam in nobis ex dono Dei receptam, ita ut per suffi­ cientiam intelligat vim operandi salutariter in actu primo, nempe ipsum habitum gratiae aut virtutis infusae; per effi­ cientiam vero applicationem virtutis seu habitus ad opus me- 1 1 ' 4 ! S. Thomas, De veritate, 29. 7 ad 4. Ibidem, ad 8. In Ad Rom., cap. 5, lect. 5, p. 79a. In Matt., h. 1. edit, cit., p. 362a. 111 Sc,lt- dist. 19, art. 2. Cf. ibidem expositionem textus, cd. Moos n 6 In I Tim. cap. 2, lect. 1, p. 194a. ♦ ünfl Cap. II, Art 2: Gratia sufficiens et gratia efficax 761 ritorium. «Gratia Novi Testamenti, etsi adiuvet hominem ad non peccandum, non tamen ita confirmat in bono ut homo peccare non possit; hoc enim pertinet ad statum gloriae; et ideo si quis post acceptam gratiam Novi Testamenti peccave­ rit, maiori poena est dignus, tamquam maioribus beneficiis ingratus, et auxilio sibi dato non utens. Nec tamen propter hoc dicitur quod lex nova iram operatur; quia, quantum est de se, sufficiens auxilium dat ad non peccandum» ', secun­ dum illud: «sufficit tibi gratia mea» 1 2; quia «vere sufficit gra­ tia Dei ad mala vitanda, ad bona facienda et ad vitam conse­ quendam aeternam» 3. Et super illud Pauli ad Eph. 3, 7: «Cuius factus sum ego minister secundum donum gratiae Dei, quae data est mihi secundum operationem virtutis eius», scribit S. Doctor: «Tangit (Apostolus) auxilium sibi praestitum ad ministerio­ rum exeeutionem. Huiusmodi autem auxilium duplex fuit: unum quidem, ipsa facultas exequendi; aliud, ipsa operatio si­ ve actualitas». Facultatem autem dat Deus infundendo virtutem et gra­ tiam (habitualem), per quas efficitur homo potens et aptus ad operandum; sed ipsam operationem confert in quantum ope­ ratur in nobis interius movendo et instigando ad bonum. Et ideo, hoc accipiens Apostolus a Deo, dicit quantum ad primum: «dico quod factus sum minister, sed certe non meis meritis, nec virtute propria, sed secundum donum gratiae Dei quae data est mihi, quia scilicet idoneus efficior ad exeeu­ tionem divinorum mysteriorum, qui fui prius persecutor... Quantum ad secundum, dicit: secundum operationem, quam Deus efficit, in quantum virtus cius operatur in nobis et velle et perficere pro bona voluntate» 4. Secundum hoc ergo, gratia sufficiens esset gratia habitua­ lis; gratia vero efficax esset gratia actualis qua justificatus 1 2 * 4 I-Π, 106, 2 ad 2. // Cor. 12, 9. S. Thomas, hi II Cor. cap. 12, lect. 3. p. 51 la. /n Ad Eph., cap. 3, lect. 2, p. 34b. 762 L. II, Q. CXJ: De DIVISIONE GRATIAE utitur gratia sua ad meritorie operandum. Ubi apparet haec distinctio veluti gratia data et non applicata ad opus, et gratia applicata ad meritorie operandum. 236. Sed, tertio, S. Thomas, magis accedit ad ipsam gra­ tiam actualem, cui aequivalenter, et fere propriis terminis, applicat distinctionem sufficientis et efficacis. Loquendo enim de vocatione quae, ut supra vidimus, est gratia exci­ tans, distinguit vocationem exteriorem, «quae fit ore praedi­ catoris», et vocationem interiorem, «quae nihil est aliud quam quidam mentis instinctus, quo cor hominis movetur a Deo ad assentiendum his quae sunt fidei vel virtutis (secun­ dum illud); "quis suscitabit ab oriente iustum, vocabit eum ut sequeretur te?" (Isaias, 41, 2). Et haec vocatio necessaria est, quia cor nostrum non se ad Deum converteret, nisi ipse Deus nos ad se traheret (secundum illud: "nemo potest venire ad me, nisi Pater qui misit me, traxerit eum" (Joan, 6, 44); "con­ verte nos, Domine, et convertemur" (Thren. 5, 21)». Sed haec vocatio quandoque est efficax, «sicut in praedes­ tinatis, quia huiusmodi vocationi assentiunt», et consequen­ ter justificantur, et in eis gratia haec «numquam frustratur»; in aliis vero, scilicet non consentientibus vocationi interiori vel non perseverantibus, «frustratur, quia non perseverant usque ad finem»; et ideo vocatio illa potest dici inefficax, sed tamen vere sufficiens 1. Quia ergo haec vocatio interior est gratia actualis exci­ tans, erit efficax si consensum obtinet et non frustratur effec­ tu; inefficax vero, sed tamen sufficiens, si consensum non ob­ tineat et effectu frustratur. Constat ergo quam prope ipse S. Thomas attigerit hanc divisionem gratiae prout dicitur dc gratia actuali. 237. Attamen, haec distinctio, quantum ad actualem formulationcm eius, non est S. Thomae, neque temporis eius, sed sat posterius apparuit. Versus primam partem saeculi In \d Rom., cap. 8, led. 6. pp. 122-123. Cap. II. Art. 2: Gratia sufficiens et gratia efficax 763 XV iam erat in usu inter theologos, ut testatur Henricus Gandavensis (I 1431), vice-cancellarius Universitatis Coloniensis, qui in suis Tractatibus consultatoriis adversus Husitas (et no­ ta quod husitae fuerunt praecursores Lutheri in multis ad gratiam et peccatum pertinentibus), scribit: «Reminisci igi­ tur oportet quod doctrina scholae theologicae distinguere consuevit duplicem gratuitam motionem divinam, quarum unam vocat motionem efficacem, aliam vero sufficientem. Sed motionem esse efficacem potest accipi dupliciter: pos­ set enim per motionem efficacem intelligi quoddam genus motionis, quo specialiter moventur praedestinati, quae res­ persa quadam suavitate odore intima viscera animae foecundando deiformat et in coeleste desiderium transformat; alio modo per motionem efficacem possumus intelligere talem motionem, quae assequitur voluntatem hominis actu ad eius consensum. Si igitur hoc secundo modo loquamur de motione effica­ ci, tunc quicumque movetur motione efficaci, consentit mo­ tioni...» Usus tamen eius potissime invaluit in colluctationibus contra protestantes, maxime vero tempore congregationum de auxiliis et iansenismi. Sed ab Ecclesia nondum adhibita est in decretis eius dogmaticis. Apud Augustinum vestigia quaedam inveniuntur, eo fere modo quo apud S. Thomam. Famosa distinctio duplicis adiutorii, nempe adiutorii sine quo non, et adiutorii quo, ad finaliter perseverandum in gratia, de qua loquitur Augustinus in libro De correptione et gratia, cap. 12, n. 34, potius est gra­ tiae habitualis et actualis efficacis ad actu perseverandum, quam subdivisio ipsius gratiae actualis. Neque aliud significat distinctio duplicis vocationis inte­ rioris, nempe secundum propositum et non secundum propo­ situm, dc qua in Dc praedestinatione Sanctorum, cap. 16, n. 1 Henricus Gandavensis, Tractatus consultatorii adversus Husitas. pro­ positio 15, lolio 24, apud Dummermuth, S. Thomas et doctrina praemotionis physicae, Paris 1886, p. 451. 764 L II, Q. CXI: De divisione gratiae 32; cap. 17, n. 34, quia reducitur ad vocationem propriam praedestinatis vel non praedestinatis. Similis quoque est distinctio vocationis interioris in con­ gruam et non congruam, nam congruam appellat propriam electis seu praedestinatis, sicut fuit vocatio Jacob; incongruam vero dicit propriam non electis seu non praedestina­ tis, ut fuit vocatio Esau ; appellat tamen vocationem con­ gruam effectricem bonae voluntatis (= boni velle), et ita per quamdam reductionem trahi potest distinctio gratiae actua­ lis in efficacem et non efficacem, sufficientem tamen. Postea etiam quidam theologi conati sunt invenire formu­ lam istam in Sacris Litteris, et sic pro gratia sufficienti addu­ cunt textus Pauli: «Sufficientia nostra ex Deo est» * 2* ; «sufficit tibi gratia mea» ’; pro efficaci vero: «Faciam ut in praeceptis meis ambuletis» 4*; at nemo non videt quod haec sunt adapta­ tiones verbales ad formulam posteriorem, quia evidenter in sufficientia gratiae, de qua loquitur Paulus, continentur etiam gratiae efficaces. 2. De ipsa divisione gratiae in «sufficientem» et «efficacem» 238. Relicta quaestione de distributione gratiae actualis suf­ ficientis et efficacis, quae potius spectat ad tractatum de divina voluntate ' et de divina providentia et praedestinatione 6, ad praesentem tractatum pertinet examinare tria: primo, exsisten­ tiam divisionis seu distinctionis gratiae actualis in sufficientem et efficacem; secundo, naturam vel essentiam eius; tertio, subdi­ visionem utriusque vel alterutrius gratiae, si quae sit. a) De exsistentia divisionis gratiae in sufficientem et efficacem 239. Negant exsistentiam huius divisionis quicumque non admittunt unum vel alterum membrum eius. Secundum S. Ai.GLsriNi s, De diversis quaestionibus ad Siniplicimiuni I ib I quaesi. 2. n. 11, MI. 40, 117. 2 II Cor. 3. 5. ’ II Cor. 12. 9. ■ 4 Ezech. 36, 27. s S. Thomas, I, 19, 6 ad 1. « • I, qq. 22-24. Cap. 11, Art. 2: Gratia sufficiens et gratia efficax 765 hoc ergo, ex una parte negant hanc divisionem pelagiani et quodammodo semipelagiani, negantes exsistentiam gratiae actualis efficacis, et solum ponentes gratiam mere sufficien­ tem externam (Pelagiani crudi) aut etiam internam (Pelagiani moderati et semipelagiani, ut videtur); ex alia vero istam divi­ sionem respuunt qui non admittunt exsistentiam gratiae vere sufficientis, ut protestantes et semiprotestantes, qui solum ad­ mittunt gratiam efficacem, necessitantem liberum arbitrium. Nota sunt hac de re verba Lutheri et Calvini. Svnodus Dordracena declaravit quod «distinctio illa gratiae in sufficien­ tem et efficacem, minime nobis probatur. Retineant eam sibi Bellarminus et Arminius; quoscumque enim Spiritus Sanctus trahit, illis non tantum dat posse currere, sed etiam ut reipsa currant» Jansenius admittebat hanc distinctionem pro angelis et Adamo ante lapsum, sed pro ceteris hominibus post lapsum omnino eam negat. Et ut evaderet damnationes Concilii Tridentini, distinxit inter gratiam magnam, quam victricem ap­ pellat, et gratiam parvam, quae est «levis velut aurae tenuis afflatus», quae quasdam «velleitates vel complacentias exci­ tat», sed sterilis remanet, et ideo vere est insufficiens relative ad hominem lapsum cui datur, quamvis absolute loquendo et si concupiscentia non esset superanda, posset dici sufficiens. Unde dicebat: «nullum iam dari hominibus lapsis adiutonum sufficiens, quin simul sit efficax, in Augustini principiis ex­ ploratum est» 2; et ideo «illud a recentioribus prolatum gra­ tiae sufficentis genus, quo adiuvante, nullum umquam opus factum est aut fiet umquam, si est verum distinctumque a gratia efficaci membrum, videtur monstrum quoddam singu­ lare gratiae, solummodo peccatis faciendis maiorique damna­ tione accersendae serviens, ideoque lapsis hominibus citra Dei invidiam damnandis excogitatum» \ 1 Apud Beraza, op. cil., η. 451. p. 421. 2 Jansenius De gratia Christi, Lib. Ill, cap 1. ’ Ibidem, cap. 3. 766 L. II, 0. CXI: De DIVISIONE GRATIAE Contrarium autem dicere putabat semipelagianum '. Similia tradebat Quesnel1 2* . Et iansenistae usque adeo per­ venerunt, ut dicerent quod «gratia sufficiens statui nostro non tam utilis quam perniciosa est, sic, ut proinde merito possimus petere: a gratia sufficienti libera nos, Domine» Eamdem doctrinam, quoad rem ipsam tenuisse vilentur praedestinatiari45. 240. Exsistentia tamen duplicis gratiae, alterius scilicet cui homines resistunt culpabiliter, licet ei possent consentire, si vellent; alterius autem cui homines laudabiliter consen­ tiunt, quamvis possent ab ea dissentire, si vellent, -quae reve­ ra continet gratiam sufficientem et efficacem, licet non sub hoc nomine- aperte docetur et traditur tum ab Ecclesia, tum a Scriptura Sacra, tum a Patribus. 241. Docet Ecclesia in Concilio Arausicano II quod om­ nes baptizati, si volunt, possunt mandata Dei implere et salu­ tem consequi, et tamen constat quod non omnes ea obser­ vant neque omnes salvanturs. Concilium Carisiacense docet quod «Deus omnipotens omnes homines sine exceptione vult salvos fieri, licet non omnes salventur; quod autem quidam salvantur, salventis est donum; quod autem quidam pereunt, pereuntium est meritum» 6*. Concilium Valentinum insistit docens nullum hominem ex Dei praeiudicio, sed ex merito propriae ini­ quitatis condemnari, nec ipsos malos ideo perire, quia boni esse non potuerunt, sed quia boni esse noluerunt, cum tamen posset ; et licet fuerint prius baptizati et iustificati, damnan­ tur, «quia noluerunt permanere in salute fidei» 8. 1 1096. 2 ’ 4 5 6 ■ ’ Cf. Innocentium x. Cum occasione, prop. 2, 4. 5, Denz. 1093, 1095, Cf. Clementem xi. Unigenitus. Denz. 1352-1371. Alexander vni. Denz. 1296. Cf. Concilium Carisiacum. Denz. 316-325. Concilium Arausicanum n. Denz. 200. Concilium Carisiacense. Denz. 318. Concilium Valentinum. Denz. 321. Ibidem. Denz. 324. Cap. II, Art. 2: Gratia sufficiens et gratia efficax 767 Clarius in Concilio Tridentino definitur liberum arbitrium non necessitari gratia Dei excitanti seu vocanti, cui peccato­ res iustificandi libere assentium et cooperamur, eamque abiicere possunt, et ab ea dissentire, si velim Possunt etiam, post aceptam justificationem, observare omnia divina man­ data, si volunt, et peseverare in bono opere usque ad finem, nisi gratiae ipsi defuerint, eo quod Deus semel iustificatos non deserit, nisi prius ab eis deseratur 12*; et tamen qui ea ob­ servant et perseverant usque ad finem, ex Dei gratia, non ex propriis viribus, hoc faciunt \ Hoc rursus apparet ex damnatione propositionum Jansenii et Quesnelli45et pistoriensium et repetit eamdem doctri­ nam Concilium Vaticanum I 67 . Leo XIII in Encyclica «Satis cognitum», die 29 iunii 1896, docet: «Mortales, lesus Christus quotquot essent, et quotquot essent futuri, universos advocavit, ut ducem se eumdemque servatorem sequerentur, non tantum seorsum singuli, sed etiam consociati atque invicem re animisque iuncti...» ; et addit quod Deus est «qui maxime potest animos hominum permovere et unde vult et quo vult impellere» 89 . 10 Accedit quoque lex orandi: «Diligat corda nostra, quaesu­ mus, Domine, tuae miserationis operatio, quia tibi sine te piacere non possumus» ; «excita, quaesumus, Domine, tuorum fidelium voluntates, ut divini operis fructum propensius ex­ sequentes, pietatis tuae remedia maiora percipiant» '°; «ad te nostras etiam rebelles compelle voluntates» ", Urgentius adhuc: «Omnipotens sempiterne Deus, qui sal­ vas omnes et neminem vis perire, respice ad animas diabolica 1 ’ ’ * 5 6 7 * 9 10 " Concilium Tridentinum. Ses. 6, cap. 5 et can. 4, Denz. 797. 814. Ibidem, cap I 1 et 13, Denz. 804, 806. Ibidem. Denz. 1092-1096; 1359-1375, Denz. 1521. Concilium Vaticanum i. Ses. 3, cap. 3. Denz. 1791, 1794. Leo xiii, Satis.cognitum, Denz. 1959. Apud N. Dei. Prado, De gratia el libero arbitrio, t. II, cap. 2, in fine, p. 51. Dominica XVI post Oct. Trinitatis. Dominica XXII post Oct. Trinitatis. Dominica IV post Pentecostes, seu U post Oct. Trinitatis, secreta. 768 L. II, 0. CXI: De divisione gratiae fraude deceptas, ut omni haeretica pravitate deposita, errantium corda resipiscant et ad veritatis tuae redeant unitatem» «qui etiam iudaicam perfidiam a tua misericordia non repe­ llis»', «qui non mortem peccatoris, sed vitam semper inqui­ ris»’, «oremus et pro catechumenis nostris, ut Deus et Domi­ nus noster adaperiat aures praecordiorum ipsorum ianuamque misericordiae» 2. Et ad Crucis adorationem canit Ecclesia: «Popule meus, quid feci tibi aut in quo contristavi te? Responde mihi. Quia eduxi te de terra Aegypti, parasti crucem Salvatori tuo»; «quia eduxi te per desertum quadraginta annis et manna ci­ bavi te, et introduxi in terram satis optimam, parasti crucem Salvatori tuo». «Quid ultra debui facere libi et non feci? Ego quidem plantavi vineam meam speciosissimam, et tu facta est mihi nimis amara: aceto namque mixto cum felle sitim meam potasti, et lancea peforasti latus Salvatori tuo». 242. Scriptura Sacra abundat etiam textibus in quibus hanc duplicem gratiam tradit, tum in Antiquo tum in Novo Testamento. a) Pro gratia sufficienti seu cui de facto resistitur, cum ta­ men posset ei consentire: In Antiquo Testamento. Classicus est locus qui legitur apud Isaiam: «Cantabo dilecto meo canticum patruelis mei vineae suae. Vinea facta est dilecto meo in cornu filio olei. Et sepivit eam et lapides elegit ex illa, et plantavit eam electam et aedificavit turrim in medio eius et torcular extraxit in ea, et exspectavit ut faceret uvas et fecit labruscas. Nunc ergo, habitatores Jerusalem et viri Juda, indicate in­ ter me et vineam meam, Quid est quod debui ultra facere vi­ neae meae et non feci ei? An quod expectavi ut faceret uvas et fecit labruscas? Et nunc ostendam vobis quid ego faciam vineae meae: auferam sepem eius, et erit in direptionem; diruam mace1 Fena VI in Parasceve. Ibidem. Cap. II, Art. 2: Gratia su ficiens e r gratia effk ax 769 riam eius, et erit in conculcationem. Et ponam eam deser­ tam: non putabitur et non fodietur et ascendent vapres et spi­ nae, et nubibus mandabo ne pluant super eam imbrem. Vinea enim Domini exercituum, domus Israel est; et vir Ju­ da germen eius delectabile; et exspectavi ut faceret indicium, et ecce iniquitas; et iustitiam et ecce clamor» Huic parabolae similis est illa quam Christus proposuit de perfidis vitiatoribus 1 2*. Directe est sermo de vocatione Is­ raelis a Deo, cui Israel non respondit; est ergo gratia vocatio­ nis cui resistitur et quae frustratur effectu salutari. Sed quod dicitur de Deo et populo Dei, iure meritoque applicatur seu extenditur ad singulos homines, qui a Deo per gratiam suam invitantur seu vocantur ad salutem, et tamen ei respondere recusant, ut Patres facere consueverunt. Unde Hieronvmus ait: «Cuncta quae dicuntur de vinea, possunt et ad animae humanae referri statum quae, a Deo plantata in bonum, non uvas attulerit, sed labruscas» \ «Expandi manus meas ad populum incredulum, qui gra­ ditur in via non bona post cogitationes suas» 45 67; «vocavi et non respondistis; locutus sum, et non audistis; et faciebatis malum in oculis meis, et quae nolui elegistis» '. «Locutus sum ad vos mane consurgens, et non audistis; et vocavi vos et non respondistis» °. «Vocavi, et renuistis; exten­ di manum meam, et non fuit qui aspiceret; despexistis omne consilium meum, et increpationes meas neglexistis» «Omnes sitientes venite ad aquas: et qui non habetis ar­ gentum, properate, emite et comedite; venite, emite absque argento et absque ulla commutatione vinum et lac» 8; «quae­ rite Dominum dum inveniri potest; invocate eum. dum prope est; derelinquat impius viam suam, et vir iniquus cogiationes 1 2 ’ 4 5 6 7 * Isaias, 5, 1-7. Mtt. 21, 33-46. S. Hieronymus, hi Isaiarn, h.l , ML 24, 76. Isaias, 65. 2. Ibidem, v. 12. Jcremias, 7, 13. Prov. 1, 24. Isaias, 55, 1. 770 L. II, Q. CXI: De divisione gratiae suas, et revertatur ad Dominum et miserebitur eius, et ad Dum nostrum, quoniam multus est ad ignoscendum» ‘. «Sapientia foris praedicat, in plateis dat vocem suam; in capite turbarum clamitat, in foribus portarum urbis profert verba sua, dicens: usquequo parvuli diligitis infantiam; et stulti ea, quae sibi sunt noxia, cupiunt, et imprudentes odibunt scientiam? Convertimini ad correptionem meam: en proferam vobis spiritum meum, et ostendam vobis verba mea» 12*.«Dilata os tuum et implebo illud» ’. In Novo Testamento multo clarius hoc inculcatur, sive in parabolis, sive etiam propria locutione. Christus est «lux ve­ ra, quae illuminat omnem hominem venientem in hunc mun­ dum» 4; «hoc est autem indicium, quia lux venit in mundum, et dilexerunt homines magis tenebras quam lucem» 5; «in propria venit et sui eum non receperunt, quotquot autem re­ ceperunt eum dedit eis potestatem filios Dei fieri» 67 . «Venite ad me omnes qui laboratis et onerati estis, et ego reficiam vos» '. «Jerusalem, Jerusalem... quoties volui con­ gregare filios tuos, quemadmodum gallina congregat pullos suos sub alas, et noluisti? Ecce relinquetur domus vestra de­ serta» 8. «Tunc coepit exprobare civitatibus, in quibus factae sunt plurimae virtutes eius, quia non egissent poenitentiam. Vae tibi Corozain, vae tibi Bethzaida; quia si in Tyro et Sido­ ne factae essent virtutes quae factae sunt in vobis, olim in ci­ licio et cinere poenitentiam egissent» 9. S. Stephanus ad iudaeos: «Dura cervice -inquit- et incircumcissis cordibus et auribus, vos semper Spiritui Sancto re­ sistitis, sicut patres vestri ita et vos» l0. «An divitias bonitatis 1 2 ’ 4 5 6 7 s ’ 10 Ibidem, v. 6-8. Prov. 1,20-2.3. Psalm. 80, 11. loan. 1, 9. Joan. 3, 19. Joan. I, 11-12. Mtt. 11.28. Mtt. 23, 37-38. Mtt. 11,20-21. Act. 8. 51. ’* Cap. II, Art. 2: Gratia sufficiens et gratia efficax 771 eius el patientiae et longanimitatis contemnis? Ignoras quo­ niam benignitas Dei ad poenitentiam te adducit? Secundum autem duritiam tuam et impoenitens cor, thesaurizas tibi iram in die irae et revelationis iusti iudicii Dei» '. «Non omnes obediunt Evangelio. Isaias enim dicit: Domi­ ne, quis credidit auditui nostro?... Inventus sum a non quae­ rentibus me; palam apparui iis, qui me non interrogabant; ad Israel autem dicit: tota die expandi manus meas ad populum noti credentem, et contradicentem» 2; «contemplantes ne quis desit gratiae Dei» 3. «Ecce sto ad ostium et pulso; si quis audierit vocem meam, et aperuerit mihi ianuam, intrabo ad illum et coenabo cum illo et ipse mecum» 4. Et Deus, ut Paulus dicit, vult «omnes homines salvos fieri, et ad agnitionem veritatis veni­ re» 5. β) Pro gratia vero efficcaci seu cui de facto consentitur, li­ cet possit ab ea dissentiri, sunt etiam plures textus antiqui et Novi Testamenti. Describitur enim actio Dei per gratiam suam veluti fir­ missima et efficacissima simulque suavissima et intactam re­ linquens hominis libertatem. Est firmissima et efficacissima. Inde a Genesi traditur Deus ut cuius voluntati nullus resistere potest et quod Deus «omnia quaecumque voluit, fecit» '. Sed praesertim sunt no­ tandi textus sequentes: «Domine, Domine, Rex omnipotens. In ditione enim tua cuncta sunt posita, et noti est qui possit tuae resistere voluntati, si decreveris salvare Israel. Tu fecisti coelum et terram et quidquid coeli ambitu continetur: Domi­ nis omnium es, nec est qui resistat maiestati tuae» 8. «Domi- 1 2 1 4 s 6 7 8 Roni. 2, 4-5. Roni 10. 16. 20. 21. Hebr. 12, 15. Apoc. 3, 20. I Tini. 2,4. Gen. 50. 19. Psalni. 113, 3. Esther, 13,9-11 Λ Μ» C * I* 9 t? I·· L ♦·· >Λ * __ nus enim exercituum decrevit, et quis poterit infirmare?; et manus eius extenta, et quis avertet eam?» '. «Omnia in men­ sura et numero et pondere disposuisti. Multum enim valere, tibi soli supererat semper; et virtuti brachii tui quis resistet? Quoniam tamqueam momentum staterae, sic est ante te or­ bis terrarum» * 2* . «Sicut divisiones aquarum, ita cor regis in manu Domini, quocumque voluerit inclinabit illum» «Vo­ luntati enim eius^wfs resistit?» 4. «Converte me, et convertar, quia tu Dominus Deus meus. Postquam enim convertisti me, egi poenitentiam» 5; «et dixi: nunc coepi, haec mutatio dexterae excelsi» 6; «effundam super vos aquam mundam et mundabimini ab omnibus inquina­ mentis vestris et ab universis idolis vestris mundabo vos. Et dabo vobis cor novum et spiritum novum ponam in medio vestri, et auferam cor lapideum de carne vestra et dabo vobis cor carneum; et spiritum meum ponam in medio vestri, et fa­ ciam ut in praeceptis meis ambuletis et indicia mea custodia­ tis et operamini» 7. «Dabo eis cor, et intelligent; aures, et au­ dient» 8. «Oves meae vocem meam audiunt, et ego cognosco eas et sequuntur me. Et ego vitam aeternam do eis, et non peribunt in aeternum, et non rapiet eas quisquam de manu mea. Pater meus, quod dedit mihi, maius omnibus est, et nemo potest rapere de manu patris mei» 9. Et «Dominus aperuit cor (Lydiae) intendere his, quae dicebantur a Paulo» l0; «Deus est enim qui operatur in nobis et velle et perficere pro bona vo­ luntate» ”, ' 2 ‘ 4 ' ’ * ’ '° " Isaias, 14, 27 Sap. 11,21-23. Pmv. 21,1. Rom. 9, 19. Jereni. 31, 18-19. Psalm. 76, 11. Ezach 36, 25-27. Baruch, 2, 31. loan. 10, 27-29. Act. 16. 14. Phil. 2. 13 Cap. II, Art. 2: Gratlv sufficiens et gratia efficax 773 Haec tamen actio efficacissima Dei est simul suavissima. «Inclina cor meum, Deus, in testimonia tua» Dominus «in­ clinet corda nostra ad se, ut ambulemus in universis viis eius» 1 2; «a Domino gressus hominis diriguntur, et viam eius volet» 3; «viam mandatorum tuorum cucurri, cum dilatasti cor meum» 45 . «Aperi mihi soror mea, amica mea, columba mea, inmaculata mea...; surrexi ut aperirem dilecto meo» '. «Nemo potest venire ad me, nisi Pater qui misit me traxerit eum»6; «omnis qui audivit a Patre, et didicit, venit ad me» 78. «In caritate perpetua dilexi te, ideo attraxi te, miserans» \ Salvatur perfecta libertas. «Ecce sto ad ostium et pulso, si quis audierit vocem meam, et aperuerit mihi ianuam, intra­ bo ad illum et coenabo cum illo et ipse mecum» 9. «Deus ab initio constituit hominem et reliquit in manu consilii sui. Adiecit mandata et praecepta sua: si volueris mandata serva­ re, conservabunt te, et in perpetuum fidem placitam facere. Apposui tibi aquam et ignem: ad quod volueris, porrige ma­ num tuam. Ante hominem vita et mors, bonum et malum: quod placuerit ei, dabitur illi» 1011 . «Testes invoco hodie coe­ 12 lum et terram, quod proposuerim vobis vitam et mortem, be­ nedictionem et maledictionem. Elige ergo vitam, ut et tu vi­ vas et semen tuum» ". «Beatus dives, qui inventus est sine macula..., qui potuit transgredi et non est transgressus, facere mala et non fecit» '2. 243. Sancti Patres idem docent. Et quidem ante exortam haeresim pelagianam, multum insistunt in vindicando libero 1 2 ’ 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Psalm. 118. 36. HI Reg. 8. 58. Psalm. 36. 23. Psalm. 118. 32. Cam. 5, 2, 5. loan. 6, 44. loan. 6. 45. Jerem. 31, 1. Apoc. 3.20. Eccli. 15, 14-18. Dent. 30, 19. Eccli. 31.8, 10. 774 L. Il, Q. CXI: De divisione gratiae arbitrio contra fatalismum Stoicorum et manichaeorum -quod maxime accidit in Patribus graecis-; sed post exortam haercsim pelagianam, insistunt in exaltanda efficacitate gratiae, speciliter Augustinus. Propter angustiam temporis non possumus traditionem Patrum pro rei dignitate expendere ‘. Semper in Ecclesia Dei retentum est Deum velle omnes homines salvos fieri et ad ag­ nitionem veritatis venire, quorum tamen non omnes de facto salvantur: qui vero salvantur, ex gratia Dei salutem conse­ quuntur: sed qui damnantur, propria culpa pereunt, secun­ dum illud: «perditio tua, ex te, Israel, tantummodo in me au­ xilium tuum»2. 244. Denique ratio theologica probat exsistentiam gratiae sufficientis et efficacis, ex duplici alia veritate theologica, nempe ex distinctione duplicis voluntatis supematuralis divi­ nae, et quidem beneplaciti, nempe voluntatis antecedentis et voluntatis consequentis, in ordine ad salutem hominum, qua­ rum consequens est maxime propria praedestinatis, qui cer­ tissime liberantur, quia efficacissime diliguntur a Deo; ante­ cedens vero est communis aliis, etiam non praedestinatis, qui auxilia vera supematuralia et sufficientia accipiunt, quae ta­ men, propria eorum culpa, frustrantur effectu; et ex distinc­ tione duplicis providentiae et gubernationis supematuralis erga homines salvandos, nempe providentiae et gubernatio­ nis generalis, quae communis est omnibus hominibus, et se­ cundum eam non sequitur infallibiliter salus aeterna, quia multi damnantur, et huic respondet gratia sufficiens; et pro­ videntiae et gubernationis specialis, quae est proprie loquen­ do praedestinatio et exeeutio eius per omnipotentiam Dei, quae frustrari nequit, et huic respondet gratia maxime effi­ cax. En ergo argumenta: Pro graecis consulatur Unge, op. cit., n. 546, pp. 417-418 pro Auguslino videatur N. Del Prado. op cit.. 1.11. cap. 3. pp. 57-81 Cf etiam Beraza op. cit., nn. 491-492, pp. 4a9-462. 2 Oseas, 13,9. Cap. II, Art. 2: Gratia sufficiens et gratia efficax 775 α) Ex divisione voluntatis divinae supematuralis et bene­ placiti in antecedentem et consequentem: Efficacitas gratiae actualis distinguenda est proporlionaliter ad distinctionem efficacitatis voluntatis divinae supematuralis, beneplaciti. At­ qui efficacitas divinae voluntatis supematuralis beneplaciti distinguitur in antecedentem -quae est imperfecta in ratione efficacitatis- et consequentem -quae est perfecta et absoluta in ratione efficacitatis-. Ergo similiter gratia actualis ratione efficacitatis distinguenda est in perfectam -efficacem simpli­ citer- et imperfectam -efficacem secundum quid, quae dici­ tur mere et vere sufficiens-. Maior constat, quia gratia actualis -sicut et omnis gratia est effectus proprius amoris supematuralis Dei erga animas, qui amor est voluntarius per definitionem, cum sit ipsum ve­ lle divinum supernaturale. Et quia propriae causae respondet proprius effectus et vicissim, distinctioni beneplaciti divini supematuralis respondere debet distinctio gratiae actualis. Ideo S. Thomas docet quod «huius (scilicet antecedentis) vo­ luntatis effectus est ipse ordo naturae in finem salutis, et promoventia in finem omnibus communiter proposita, tam naturalia quam gratuita, sicut potentiae naturales et praecep­ ta legis et huiusmodi» ’. «Et ideo gratia Dei nulli deest, sed omnibus, quantum in se est, se communicat: sicut nec sol deest oculis caecis» 1 2. Minor vero probatur in I, q. 19, articulo 6, quae maxime clara est respectu praedestinatorum et non praedestinato­ rum; relative ad quos etiam est maxime clara distinctio gra­ tiae actualis in efficacem et sufficientem. β) Ex divisione providentiae et gubernationis supematu­ ralis. Gratia actualis qua homo ducitur ad finem supematu­ ralem consequendum, distinguenda est proporlionaliter ad distinctionem providentiae et gubernationis di\ inae superna- 1 S. Thomas, / Sent., dist. 46, a. I. 2 In Ad Hebr., cap. 12, Icci. 3. p. 436a. Ci. etiam De Veritate, 23. 2. 776 L. II, 0. CXI: De divisione gratiae turalis. Atqui divina providentia et gubernatio distinguitur in generalem et specialem, quarum generalis est pro omnibus hominibus, specialis vero pro electis seu praedestinatis, et haec specialis maior et fortior est. Ergo similiter gratia ac­ tualis, qua homo ducitur ad finem ultimum supernaturalem consequendum, distinguenda est in generalem -quae aliis verbis dicitur sufficiens- et specialem, quae propria est prae­ destinatis, et dicitur efficax. Maior constat, quia gratia actualis est effectus divinae providentiae supernaturalis et immediate pertinet ad divi­ nam gubernationem, quae exequilur ea quae providentia de­ crevit. Est ergo imperative effectus providentiae supematuralis, elicitive vero est effectus divinae gubernationis supernaturalis. Et ex proportione inter causam et effectum, sicut una distinguitur, ita et alia. Minor etiam constat; et differentia inter providentiam et gubernationem generalem ex una parte, et specialem ex alte­ ra parte, est quod generalis potest deficere per accidens in particulari, propter defectibilitatem rerum gubernandarum, at specialis est omnibus modis indefectibilis et infallibiliter obtinet effectum suum. «Unde potest aliquid ab ordine provi­ dentiae quantum ad id quod intentum est, exire, sicut Deus vult omnes homines salvos fieri, licet non omnes salventur; non autem ab ordine praedestinationis» '. «Providentia ergo (generalis) ordinem in finem respicit tantum; unde per Dei providentiam omnes homines ad beatitudinem ordinantur; sed praedestinatio (providentia specialis) respicit etiam exi­ tum vel eventum ordinis; unde non est nisi eorum qui glo­ riam consequuntur» 12. Consequenter, etiam gratia actualis correspondons distin­ guenda est in defectibilem per accidens, ex defectu liberi ar­ bitrii, et in indefectibilem et infallibilem, quae est infallibili­ ter efficax. 1 / Sent., dist. 40, q. 1, an. 2. ? De Ventate, 6, !. Cap. II, Art. 2: Gratia sufficiens et gratia efficax 777 b) De natura vel essentia divisionis gratiae in sufficientem et efficacem 245. Quaerere naturam huius divisionis gratiae, est in­ vestigare cuiusmodi sit haec divisio, an scilicet sit realis vel solum logica; quod si realis sit, an sit intrinseca seu ex parte ipsius gratiae an extrinseca seu ex parte effectus eius vel etiam liberi arbitrii; quod si, denique, intrinseca sit, an sit mere modalis seu gradualis intra eamdem speciem gratiae, an e contra sit essentialis seu specifica. 246. CONCLUSIO prima: Divisio gratiae in sufficientem et efficacem est realis. In hac conclusione videtur quod omnes theologi conveniant. 247. Probatur. Quae sunt realiter separabilia sunt realiter distincta. Atqui gratia actualis sufficiens et gratia efficax sunt realiter separabiles: quia omnes homines recipiunt gra­ tias sufficientes quibus possint ad Deum converti et justifica­ ri, et tamen non omnes justificantur; similiter, omnes iusti recipiunt gratiam sufficientem ad finaliter perseverandum, et tamen non omnes de facto perseverant. Qui autem de facto convertuntur et de facto perseverant finaliter, hoc faciunt per gratiam efficacem. Ergo gratia actualis sufficiens et gratia actualis efficax realiter distinguuntur. 248. Hoc ergo dato, videndum est an haec realis diffe­ rentia sit intrinseca seu ex parte ipsius gratiae, an e contra sit di­ visio mere extrinseca, nempe desumpta ex aliquo extra ipsam gratiam, cum quo tamen gratia actualis habeat connexionem, scilicet ex parte effectus eius, qui est consensus liberi arbitrii. Ergo molinistae puri dicunt hanc divisionem esse mere extrinsecam, desumptam ex parte effectus gratiae, qui est posi­ tio consensus liberi arbitrii vel non consensus, eo fere modo quo S. Thomas dicebat articulo secundo quod divisio gratiae in operantem et cooperantem sumebatur per ordinem ad di­ versus effectus. Et ita dicunt quod in ratione gratiae gratia ef­ ficax non est maior quam gratia sufficiens, licet sit maior in 778 L. II, Q. CXI: Dedivisionegratiai ratione doni seu beneficii; unde contingere potest quod maior gratia sit inefficax et minor sit efficax. Connexio autem inter gratiam efficacem et consensum non est connexio efficacitatis seu causalitat is, sed solum connexio infallibilitatis et eventus, non causalitatis divinae, sed scientiae inediae. Itaque in actu primo, non differunt, sed solum in actu secundo, ratione ef­ fectus ideoque beneficii. 248. CONCLUSIO SECUNDA: Divisio gratiae actualis in suffi­ cientem et efficacem est intrinseca seu ex parte ipsius gratiae, et non solum extrinseca ex parte effectus eius. 249. Probatur: a) Bona divisio fieri debet secundum na­ turam rei dividendae. Atqui ipsa gratia actualis de qua loqui­ mur non est quid extrinsecum ipsi gratiae, ut ex terminis pa­ tet, sed quid intrinsecum sibi ipsi, et essentialiter distinctum ab ipso actu salutari consensus, quem causai efficienter; et omnis causa efficiens differt realiter et essentialiter ab effectu eius. Ergo male dividitur gratia actualis in sufficientem et effi­ cacem ex solo effectu eius seu ex aliquo extra gratiam ipsam. Ubi notandum est quomodo molinistae turpiter sibi con­ tradicant, dum gratiam actualem definiunt quod est «auxi­ lium supernaturale transiens, gratis a Deo datum, ad bonum faciendum et malum vitandum», hoc est ad ponendos actus salutares vel meritorios, et tamen postea contendunt quod ta­ lis gratia sunt ipsimet actus salutares '. Esset ergo simul cau­ sa et effectus. 250. b) Quandocumque totum esse effectus est a causa, divisio intrinseca in ipso effectu refunditur in divisionem in­ trinsecam in ipsa causa. Atqui totum esse effectus gratiae sufficientis et efficacis est ex gratia efficaci et sufficienti, quia secus non esset proprius eius effectus et male inde tra­ heretur divisio causae; aliunde in ratione effectus, consensus vel non consensus est differentia intrinseca, sicut inter esse Cf. Beraza, op. cit., n 41. p. 29. Cap. II. Art. 2: Gratia sufficiens et gratia efficax 779 et non esse. Ergo haec intrinseca differentia effectus proprii matiae sufficientis et efficacis, refunditur in intrinsecam differendam ipsius gratiae; et consequenter molinistae, licet verbis aufugiant ab intrinseca differentia, re tamen eam ad­ mittere coguntur. Eo vel magis quod haec divisio non solum potest esse gratiae actualis, adiuvantis et cooperantis et subsequentis, sed etiam, et quidem maxime, gratiae operantis excitantis et praevenientis. Est ergo differentia real is intrinseca seu ex parte ipsius gratiae inter gratiam sufficientem et efficacem, idest ex patie ipsius virtutis effectricis gratiae. 251. Superest iam videre an haec differentia sit mere gradiialis seu modalis au potius essentialis et quasi specifica. Congruistae ergo tenent quod est differentia mere gradualis, et his partim accedere videntur qui defendunt syncretismuni in concilianda libertate voluntatis cum efficacia gra­ tiae; nam iuxta illos, gratia sufficiens potest fieri efficax, sicut germen planta et puer vir. E contra, thomistae docent esse differentiam essentialem, non quasi gratia sufficiens nihil efficiat, sed quia per se ip­ sam non potest efficere id quod est proprium gratiae effica­ cis. Id enim quod est efficax relate ad actum imperfectum, v. gr. bonam cogitationem et desiderium salutis, est mere suffi­ ciens relate ac actum perfectum, puta fidei, spei et amoris Dei super omnia. 252. CONCLUSIO TERTIA. Divisio gratiae actualis in suffi­ cientem et efficacem, est essentialis et non solum mere gradualis gradu accidentali. 253. Probatur. Ita differunt gratia actualis sufficiens et efficax sicut differunt proprii earum effectus. Atqui proprii effectus gratiae sufficientis et efficacis essentialiter differunt inter se et non solum gradual i ter gradual ione accidentali. Er­ go gratia sufficiens et efficax essentialiter differunt. u 780 L. Π, 0. CXI: De divisionegratiae Maior constat, quia proprius effectus respondet propriae causae, et propria causa actus supernaturalis qui efficitur ex gratia, est gratia ipsa actualis, quae semper principaliter ope­ ratur in opere supernatural!, ut patet ex dictis articulo secun­ do, et ex conclusione praecedenti. Minor autem facile patet; quia proprius effectus gratiae efficacis ante iustificationem est actus conversionis super­ naturalis ad Deum, dum proprius effectus gratiae mere sufficientis sunt quidam actus salutares praecedentes, v. gr. salutaris cogitatio, salutare quoddam desiderium: iam vero constat hos actus essentialiter différé inter se et non so­ lum gradualiter, nempe ut simplex dispositio et habitus per­ fectus. Similiter, proprius effectus gratiae efficacis post iustifica­ tionem est perseverantia finalis actualis; proprius vero effec­ tus gratiae sufficientis sunt quidam actus meritorii, at non actus finalis perseverantiae actualis. Atqui actualis perseve­ rantia essentialiter differt a non actuali perseverantia. 254. Praeterea, ubi est differentia in obiecto fonnali, est differentia specifica seu essentialis. Atqui obiectum pro­ prium seu formale voluntatis consequentis supernaturalis et divinae providentiae supernaturalis specialis, quae est prae­ destinatio differt ab obiecto formali proprio tum voluntatis antecedentis tum providentiae supernaturalis generalis; vo­ luntati autem consequenti et praedestinationi corresponde! gratia efficax, dum voluntati antecedenti et providentiae ge­ nerali respondet gratia sufficiens. Ergo gratia sufficiens et ef­ ficax essentialiter differunt. Cum quo tamen stat quod gradualiter differunt graduatione essentiali, quatenus gratia efficax est suprema species in ipsa ratione gratiae et efficacitatis, dum gratia mere suffi­ ciens est species inferior, vera tamen et realis species: sicut angelus est magis intellectualis quam homo et homo est per­ fectius animal quam brutum, quasi univocitas logica et ana­ logia realis et theologica. Cap. II, Art. 2: Gratia sufficiens et gratia efficax 781 255. Hoc ergo concesso, videndum est an gratia suffi­ ciens et efficax differant inter se specie physica vel solum spe­ cie morali. Qui tenent gratiam actualem essentialiter esse motionem divinam moralem tantum, ut augustinenses et quodammodo scotistae, consequenter docere debent hanc differentiam es­ sentialem esse moralem tantum, non physicam. E contra vero thomistae, qui docent gratiam actualem es­ se praemotionem physicam supernaturalem Dei, dicere de­ bent eas differre quoque specie physica. Non negant thomistae dari motiones divinas morales supernaturales, at asserunt has motiones non esse sufficienter actuosas ad movendum infallibiliter ipsam voluntatem, quae interius, per modum agentis, et non solum per modum finis seu obiecti, movetur a Deo, tum in ordine naturali, tum etiam in ordine supernatural i. 256. Dicunt igitur thomistae quod gratia actualis essen­ tialiter differt ab actibus salutaribus, sicut causa efficiens dif­ fert ab effectu; et quod consistit in energia quadam seu vi su­ pernatural! quae interius immutat intellectum et voluntatem nostram, eos elevando transeunter ad ordinem supernatura­ lem et consequenter eos applicando ad eliciendos vi taliter ac­ tus salutares vel supematurales. Et ideo se habet ad modum virtutis instrumentalis seu entitatis vialis, quae simul elevat et applicat potentiam ad agendum Neque ista entitas est proprie loquendo qualitas mortua, ut molinistac calumniantur; non est viva ut quae, quia non est ipse actus vitalis; sed est viva ut qua, quia est principium actus vitalis, sicut essentia est ens, non quod est, sed quo est. Quod quidem admittit Billot, licet in aliis deficiat propter praeiudicia molinistica. Et optime scribit: «Omnibus modis nihil faciendum erit terriculamentum illud quod aliqui appo­ nunt de qualitate mortua. Quid enim, quaeso, sibi vult quali­ tas mortua? Si ideo mortua dicitur qualitas, quia non pullu- 1 Cl /λ· Potentia. 3, 7 c et ad 7; I. 105. 5; III. 9. 6 ad 3. m A Ar? 782 L. 11, 0. CXI: De DIVISIONE GRATIAE lat ex intrinsecis subiecti principiis -et non apparet alia vel verosimilis ratio appellationis- tunc, inter qualitates mortuas ponere oportebit gratiam sanctificantem, virtutes supernaturales tam theologicas quam morales, lumen gloriae, et quid­ quid recensetur inter habitualis gratiae dona. Haec enim om­ nia ex intimis nostris nequaquam oriuntur, et non differunt ab actualibus motionibus nisi in quantum afficiunt potentias permanenter, motiones vero afficiunt eas solum transeunter. Sed non ea demum differentia est qua alia ab aliis secundum esse vivum et esse mortuum umquam distinguentur. Denique, si per abusum terminorum, vivam qualitatem vocare placet eam quae perficit principium operationis vita­ lis, idest immanentis, tum viva dici poterit qualitas -motio quam qualitas- habitus. Quapropter, a primo ad ultimum, ne umbra quidem solidae rationis in hoc esse potest» 257. An vero actus vitales quos causât haec gratia actua­ lis sufficiens vel efficax sint indeliberati tantum an etiam deli­ berati, disputatur inter theologos. Sed quaestio -ni multum fallimur- facile solvi potest si quis non aequivocetur verbo ac­ tus «indeliberati». Actus «indeliberatus» potest esse simpliciter seu omnibus modis talis, et in aliquo ordine tantum. Pro adul­ tis qui convertuntur ad Deum, actus gratiae actualis non potest esse simpliciter indeliberatus, quia iam pridem adultus ille plu­ ies deliberationes habuit; sed deliberatus; attamen, in ordine su­ pernatural! prima cogitatio non potest esse supernaturaliter de­ liberata; est ergo primus actus salutaris indeliberatus in hoc ordine, sed non indeliberatus simpliciter, et hac de causa est psychologice liber. Relate vero ad ceteros supematurales, actus illi sunt vel esse possunt etiam supernaturaliterdeliberati. c) De subdivisionibus tum gratiae sufficientis tum gratiae efficacis 258. Solent theologi distinguere plures gratias tum suffi­ cientes tum efficaces, quia neutra ex his gratiis consistit in 1 L. Biii-Oi. h.L. art. 2. § 2. pp. 162-166. Cap. II, Art. 2: Graγια suffk has i f gratia ifficax 783 aliquo indivisibili, sed latitudinem quamdam sat magnam habet. Unde oportet has subdivisiones recolere, ut doctrina ipsa dc gratia sufficienti et efficaci plenius intelligatur. 259. Subdivisiones gratiae sufficientis. Gratia sufficiens potest considerari aut relate ad actum conversionis in Deum, quae fit per iustificationem, aut relate ad perseverandum in bono post iustificationem; et inde oritur prima divisio gratiae sufficientis in gratiam sufficientem ante iustificationem pro actu conversionis perfectae in Deum; et in gratiam sufficien­ tem post iustificationem ad perseverandum actualiter in bo­ no; et quidem in hoc casu, aut ad perseverandum per aliquod temporis exercendo opera meritoria et superando tenlationes; aut ad finaliter perseverandum, ubi maxime ostenditur efficacia gratiae, ut constat ex dictis quaestione 109, articulo 10. Sive autem uno sive alio sensu sumatur, gratia sufficiens distinguitur in remote sufficientem, quae scilicet sufficit ad aliquem actum naturaliter priorem et inferiorem, v. gr. gratia sufficiens pro actu cogitationis salutaris aut desiderii salutis est adhuc remote sufficiens pro actu complente conversio­ nem, qui est actus caritatis; et proxime sufficiens, quae nem­ pe efficax est relate ad actus remote disponentes ad iustifica­ tionem, sed est solum sufficiens respectu ultimi Pariter, post iustificationem, dari potest gratia sufficiens proxime vel remote sufficiens ad secundam conversionem ad Deum per augmentum gratiae, quod obtinetur actu quodam ferventiori. Sed ad perseverandum, omnes accipiunt gratiam vere et proprie sufficientem, quae est gratia proxime suffi­ ciens. Sunt etiam qui subdistinguant has gratias sufficientes, proxime et remote sufficientes, in negative ct positive suffi­ cientes, prout sufficientes sunt ad malum vitandum vel ad bonum faciendum. 1 Cf. Beraza, op. cit.. n 397, p 368. 784 L. II. Q. CXI: De divisione gratiae 260. Subdivisiones gratiae efficacis. Similiter gratia effi­ cax distinguitur in efficacem actus conversionis ad Deum ante iustificationem-, quae est conversio prima; et in effica­ cem post primam conversionem ad Deum seu post iustificationem, et quidem tunc: vel ad actum conversionis secundae per actum ferventiorem et veluti heroicum, vel ad actum perseverantiae finalis actualis. Et triplex haec gratia efficax subdistingui potest in gra­ tiam efficacem ordinariam seu normalem, et extraordinariam seu specialissimam. Nam gratia efficax ad primam conversionem est ordinaria seu normalis quando actus conversionis provocatur secundum ordinarium modum humanae psychologiae, ut plerumque acci­ dit; est autem extraordinaria seu miraculosa, quando extra et supra modum istum provocatur, ut in conversione Pauli. Similiter, gratia efficax ad secundum conversionem seu ad actus meritorios ferventiores quibus gratia habitualis ma­ xime augetur, potest esse aut normalis seu ordinaria, quando secundum leges communes divinae providentiae supernaturalis pulsatur homo iustus et excitatur ad maiorem fervorem, sive per lectiones, sive per monitiones sive per alia media consueta; aut miraculosa et extraordinaria, quando modo sin­ gulari fit mutatio in vitam ferventiorem, ut legimus in vita S. Teresiae et aliorum sanctorum. Denique, gratia efficax ad perseverantiam finalem actua­ lem est normalis seu ordinaria, quando fit secundum modum consuetum humanae psychologiae; extraordinaria, vero est quando secum habet simul gratiam impeccantiae, sicut in Beata Virgine, vel gratiam cofirmationis in bono, ut in Apos­ tolis post Pentecostem. Et haec dicta sufficiant pro hac divisione gratiae actualis interioris. Quae autem spectant ad diversa systemata theolo­ gica concordandi efficaciam gratiae cum libertate arbitrii, cum eadem revera sint ac systemata conciliandi cum eadem divinam scientiam et divinam voluntatem cl divinam provi­ dentiam et divinam praedestinationem, expositoribus Primae Partis libenter relinquimus. — CAPUT III DIVISIO COMPLETA ET SYSTEMATICA GRATIAE 261. Consequenter oportet conari ad hoc ut svntheticam quamdam divisionem gratiae, secundum exigentias artis di­ videndi, tradamus. Quae quidem res non est adeo facilis si­ cut primo intuitu videri posset, eo quod diversa membra quodammodo se tangunt secundum diversas consideratio­ nes. Ergo relinquentes gratiam improprie et abusive dictam, quae est donum naturale gratis a Deo nobis collatum, v. gr. beneficium creationis et beneficium quod simus creaturae rationales, dividendam sumimus gratiam proprie dictam, quae supematuralis est. Et quidem gratia haec dupliciter sumi potest, nempe large dicta, quae est ipsa gratia increata seu ipse Deus supernaturaliter consideratus; et gratia stricte dicta, quae est donum su­ perna tu rale creatum nobis a Deo collatum. Large autem dicta potest dupliciter considerari, nempe active, et sic est gratia dans, quae nihil est aliud quam amor seu dilectio supematuralis Dei erga nos; et quasi passive, et sic est gratia data seu communicata, quae proprie loquendo est persona divina Verbi communicata humanitati Christi, et appellatur gratia unionis. Stricte vero sumpta pro gratia data creata seu participata, dividi potest ex duplici capite: primo, ex parte causarum cius; secundo, ex parte effectuum ipsius. Et quia causae sunt in duplici serie, nempe in serie causarum intrinsecarum. quae sunt causa formalis et quasi materialis in qua, nempe Cap. Ill: Divisio systematica gratiae subiectum proprium gratiae; et in serie causarum extrinsecarum, quae sunt causa finalis et causa efficiens, consequenter divisio gratiae sequi debet eumdem rythmum. Itaque, ex parte causae formalis gratiae, quae est ratio enlitatis creatae supernatural is, gratia immediate dividitur in/wbitualem -quae est qualitas perfecta- et actualem -quae est qualitas imperfecta seu vialis hoc est, via seu motus ad quali­ tatem perfectam-. Actualis autem, cum sit movens, subdividitur secundum genus movendi et modum quo in aliquo genere movet libe­ rum hominis arbitrium. Et quidem si moveat per modum obiecti seu finis, dicitur gratia externa seu exterior; si vero moveat per modum agentis et ex parte ipsius subiecti, quasi interius immutans ipsum, dicitur gratia interna seu interior; quae quidem, ex parte modi movendi hoc genere motionis seu ex parte virtualitatis eius, subdistinguitur in mere suffi­ cientem, quae dat agere imperfectum et posse perlectum, et efficacem, quae dat quoque agere perfectum in suo generevel simpliciter. Habitualis vero proprie loquendo, in genere causae for­ malis non subdividitur, quia est una specie apud omnes crea­ turas. Ex parte autem causae quasi materialis gratiae, quae est proprium eius subiectum, in quo recipitur, gratia dividitur in capitalem, quae est propria animae Christi, ut est caput Ec­ clesiae; et personalem seu mere individualem, quae est in ce­ teris christianis, ut in membris Ecclesiae. Ex parte causae finalis, gratia immediate dividitur in gra­ tiam gratum facientem, quae est immediate donata pro sanc­ tificatione personali; et in gratis datam, quae confertur perse primo in aliorum utilitatem, ut scilicet alii homines trahan­ tur et reducantur ad Deum. Denique, ex parte causae efficientis, gratia distinguitur in gratiam Creatoris seu Dei, quae est gratia elevans, et confer­ tur angelis et primo homini independenter a redemptione seu a peccato; et in gratiam Redemptoris seu Christi, quae da­ tur ceteris hominibus post peccatum, et ideo est simul ele­ vans et sanans seu medicinalis. 7 K7 Et quidem haec gralia, si immediate producatur a solo Christo per operationem eius theandricam, dicitur gratia simpliciter dicta seu gratia virtutum et donorum; si vero pro­ ducatur a Christo mediantibus sacramentis ab eo institutis, dicitur gratia sacramentalis; quae subdividitur in gratiam pri­ mani et gratiam secundam, prout causatur a sacramentis mortuorum aut a sacramentis vivorum. Ex parte vero effectuum propriorum gratiae, gratia dividi potest aut ex parte effectuum quos nata est causare in quo­ cumque subiecto, independenter a lapsu in peccatum; aut ex parte effectuum quos nata est specialiter causare in homine post statum naturae lapsae. Et quidem respectu hominis lapsi gratia dividitur in exci­ tantem et adiuvantem seu auxiliantem, secundum quod pri­ mo pulsat aut vocat hominem lapsum ad conversionem in Deum, vel adiuvat ut vocationi respondeat et incipiat resur­ gere a peccato. Respectu vero creaturae justificandae independenter a lapsu, hoc est abstrahendo a statu naturae integrae vel lapsae, gratia dividi potest dupliciter: aut scilicet attendendo ad ordi­ nem causalitatis eius, et sic distinguitur in operantem et cooperantem, prout causal velle aut etiam perficere pro bona vo­ luntate; aut attendendo ad ordinem successionis, etiamsi non proprie daretur causalitas, et sic dividitur gratia in praeve­ nientem, concomitantem et subsequentem, prout antecedit, comitatur aut subsequitur motum proprium liberi arbitrii, vel etiam prout consideratur series successiva gratiarum quas Deus in decursu vitae nobis confert. 262. Schcmatice ergo haec habetur: DIVISIO GRATIAE: I) Improprie et abusive dicta: gratia naturalis. II) Proprie dicta: gratia supernaturalis: A) Large sumpta, seu gratia increata: a) active sumpta: gratia dans; 788 L. II. Q. CXI: De DIVISIONE GRATIAE b) quasi passive sumpta: gratia data: 1 ) in Christo: gratia unionis hypostaticae; 2) in ceteris iustis: a) in via: gratia inhabitationis; β) in termino: gratia possessionis beatifi­ cantis. B) Stricte sumpta: gratia creata: a) ex parte causarum eius: 1) intrinsecarum, nempe: a) quasi formalis seu entitatis eius: - habitualis: qualitas perfecta: - pura, sine meritis: in via, in­ choata; - gratia pro gratia seu ex meritis: in termino, consummata, gloria. - actualis: qualitas imperfecta seu vialis et movens: - per modum obiecti et ab exte­ riori: gratia exterior. - per modum agentis et subicti et ab interiori: gratia interior: - sufficiens: ad agere imperfec­ tum et posse perfectum; - efficax: ad posse et agere perfec­ tum absolute vel in suo ordine. β) quasi materialis in qua vel subiecti in quo recipitur: - in Christo: gratia capitalis; - in membris eius: gratia mere perso­ nalis vel individualis. 2) extrinsecarum, scilicet: cc) finalis: ~ gratia gratum faciens: pro sanctifi­ catione personali; gratia gratis data: pro aliorum sanctificatione. Cap. Ill: Divisio systematica gratiae 789 β) efficientis: - gratia Dei seu Creatoris, antecedenter et independenter a Japsu: gratia mere elevans. - gratia Christi seu Redemptoris: post lapsum et pro lapsis: gratia sananselevans seu medicinalis: - immediate causata a solo Chris­ to per eius operationem theandricam: gratia simpliciter dicta seu virtutum et donorum; - causata a Christo mediantibus sacramentis: gratia sacramentalis: - prima: per sacramenta mor­ tuorum; - secunda: per sacramenta vi­ vorum. b) ex parte effectuum ipsius: 1) in angelis et hominibus in quocumque sta­ tu naturae, attento ordine: a) causalitatis: - operans: velle; - coopérons: perficere. β) successionis in recipiendo gratiam vel in causando bona ex gratia: - praeveniens, - concomitans, - subsequens. 2) in homine post lapsum ut a peccato resurgat: a) excitans, vocans, pulsans: ut experge­ fiat ex somno peccati β) adiuvans, auxilians: ut incipiat moveri ad surgendum a somno peccati. QUAESTIO CXII DE CAUSA GRATIAE 263. Consequenter S. Doctor loquitur de causa gratiae, non omni, sed efficienti, quae antonomastice dici solet causa. Et quidem non est sermo de causa cuiuscumque gratiae, sed de causa gratiae gratum facientis tantum, quae vere gra­ tum formaliter facit, et est gratia habitualis. Non est ergo ser­ mo de causa gratiae gratum facientis actualis, sed habitualis, quia actualis est via ad habitualem. lam vero causa efficiens maxime obtinet nomen principii, licet principium in plus sit quam causa, et propter hoc in de­ finitione causae efficientis ponitur principium, quando causa efliciens definitur: «principium transmutationis seu motus et quietis»: η αρχή της μεταβολής η σταστωςη κινησεως '. Principium autem definitur ab Aristotele: το πρώτον είναι οΰεν η εστιν η γιγεται η γιγνωσκεται 2, scilicet id unde primo aliquid est aut fit aut cognoscitur 3. Quia ergo idem est principium csscndi et fiendi et cog­ noscendi, secundum haec tria munera causae vel principii S. Doctor distribuit articulos huius quaestionis, scilicet de cau­ sa essendi (art. 1 ); de causa vel principio fiendi ipsius gratiae et consequenter accidentis eius quod est quantitas (art. 2-4); et de causa seu principio cognoscendi eam (art. 5). 1 Cf. Aristotelem, // Physic., cap 3. n. 3: VII Physic. cap. I, n. I; /l Me­ taphysic., cap. II. n. 2. ' IV Metaphysic., cap. I, n. 4. 5 Cf. S. Thomam, In V Metaphysic., lect. I. n. 761. 792 * Γ..· Î- L II, 0. CXI I: De causa gratiae Et quidem quantum ad fieri considerat primo ipsum fieri respectu gratiae, tum quoad factum seu exsistentiam (art. 2), turn quoad efficacitatem eius (art. 3); deinde vero respectu proprietatis gratiae quae, ulpote qualitas, susceptiva est in­ tensionis et remissionis (art. 4). Et secundum hoc sufficienter explicaretur ordo articulo­ rum huius quaestionis. Haud scio tamen an S. Thomas hanc viam sequtus fuerit in aniculis distribuendis. Prout ex inspectione litterae appa­ ret, S. Doctor consideravit quod idem est principium seu causa essendi et cognoscendi perfecte, eo quod cognitio per­ fecta est cognitio demonstrativa, quae est cognitio per cau­ sam propriam et adaequatam rei. Consequenter respectu gratiae habitualis consideravit, primo, causam eius quoad esse ipsius; et secundo, quoad cog­ nosci eius in nobis (art. 5). Quantum vero ad ipsum esse gratiae, considerans quod gratia habitualis est qualitas quaedam, et quod qualitas est susceptiva magis et minus, causam gratiae habitualis quoad esse eius, consideravit tum quantum ad ipsam gratiam (art. 1-3), tum quantum ad accidens vel proprietatem eius, quae est esse aequalis, maior, aut minor (art. 4). Causam autem ipsius gratiae considerat tum quantum ad ipsam formam gratiae habitualis (art. 1), tum quantum ad dispositionem ad gratiam, sive consideretur haec dispositio ex parte radicis vel secundum se (art. 2), sive ex parte termini seu relative ad formam gratiae introducendam (art. 3). 264. Et haec videtur esse vera justificatio ordinis articu­ lorum secundum mentem S. Thomae, quae sequenti schema­ te contrahi potest: DE CAUSA EFFICIENTI GRATIAE HABITUALIS: Ï) Quoad esse eius et quidem quantum ad: A) ipsam gratiam, idest: a) ipsius formae gratiae (art. 1 ). b) dispositionis ad gratiam: Cap. HI, Art. I: Solus Delsc alsa gratiae 793 1 ) absolute vel secundum se consideratam (art. 2). 2) relative' ad ipsam formam gratiae infun­ dendam in subiecto (art. 3). B) accidens proprium seu proprietatem gratiae, quae est suscipere magis et minus (art. 4). II) Quoad cognosci ipsius a nobis seu ab habente eam (art. 5). Art. 1 .-Utrum solus Deus sit causa efficiens gratiae 265. Ultra causam efficientem, Concilium Tridentinum recolit causam finalem gratiae vel iustificationis, dicens quod haec causa est «gloria Dei et Christi ac vita aeterna» .* Gloria Dei est finis ultimus gratiae, sicut et ceterorum quae operatur Deus, secundum illus: «universa propter semetipsum operatus est Dominus» 1 2, et illud: «ego sum alpha et omega, principium et finis» 34 *69. Unde et Paulus ait quod Deus elegit quosdam et praedestinavit, «ut ostenderet dix itias glo­ riae suae in vasa misericord i ie, quae praeparavit in gloriam» 4; «qui praedestinavit nos in adoptionem filiorum per lesum Christium in ipsum, secundum propositum voluntatis suae in laudem gloriae gratiae suae,» in qua gratificavit nos in di­ lecto Filio suo ’. Gloria Christi hominis est finis intermedius, idest sub Deo, secundum illud: «omnia enim vestra sunt; vos autem Christi; Christus autem Dei» °; «absit mihi gloriari nisi in cruce Do­ mini nostri lesu Christi, per quem mihi mundus crucifixus est, et ego mundo» '; «gloriamur in Christo lesu» s; «Apostoli ecclesiarum, gloria Christi» Q. Concilii m Tridentini m, Ses. 6, cap. 7. Denz. 799, Prow 16,4. Apoc. 1.8. Rom. 9, 23. Eph. 1, 5-6. 6 Rom. 15. 17. Gal. 6. 14. • Phil. 3. 3. 9 // Cor. 8. 23. 1 2 3 4 L. II, Q. CXII: De causa gratiae 794 Vita nostra aeterna est finis immediatus sen proximus gra­ tiae, secundum illud: «Nunc vero liberati a peccato, servi au­ tem facti Deo, habetis fructum vestrum in sanctificationem, finem vero vitam aeternam» «gratia Dei, vita aeterna, in Christo lesu Domino nostro» 12*; «ut iustificati gratia ipsius, heredes simus secundum spem vitae aeternae» \ Causa exemplaris prima est ipsa natura divina, quam perse primo gratia imitatur eo quod per eam efficimur consortes divinae naturae4*;exemplaris vero secundaria est gratia Christi, quia praedestinavit homines Deus «conformes fleri imaginis Filii sui, ut sit ipse primogenitus in multis fratribus» '. Unde et Paulus dicebat ad Corinthios: «imitatores mei estote, sicut et ego Christi» 6; et Christus ipse Apostolis dicebat: «Discite a me, quia mitis sum et humilis corde, et invenietis requiem animabus vestris» 7. Remanet ergo considerare causam eius efficientem, quam inquirit S. Doctor in hoc articulo. Qua in re sunt duo investi­ ganda: primo, ipsa causa efficiens gratiae habitualis; secun­ do, modus quo gratiam causât, an scilicet per creationem vel per informationem seu eductionem. §1 DE IPSA CAUSA EFFICIENTI GRATIAE HABITUALIS 266. Causa efficiens est duplicis generis: alia, propie dic­ ta, quae dicitur causa efficiens physica; alia, minus proprie dicta, quae appellatur causa moralis, et huic generi reducitur causa meritoria, nam, ut docet S. Thomas, «meritum est cau­ sa praemii, non quidem per modum finalis causae -sic enim praemium magis est causa meriti-, sed magis secundum re1 • ’ 4 ' 6 7 Rom. 6, 22. Rom. 6. 23. Tit. 3. 7. It Petr. 1,4. Rom. 8, 29 / Cor. 4. 16: 11, 1. Mit. 11.29. Cap. 1Π. Am 1 : Son s Deus causa gratiae 795 ductionem ad causatu efficiet item, in quantum meritum facit dignum praemio, et per hoc ad praemium disponit» Consequenter videnda est tum causa efficiens physica gratiae habitualis, tum etiam causa moralis. A. De causa efficienti physica gratiae habitualis 267. Causa efficiens physica est duplex: alia principalis, quae agit per virtutem propriae formae et cui assimilalur ef­ fectus; alia vero est instrumentalis, quae non agit per virtu­ tem propriae formae neque ei assimilatur effectus, sed agit per virtutem emendicatam causae propriae et principalis, quae causam instrumcntalem elevat et applicat ad operan­ dum effectum suum instrumentaient, qui est effectus pro­ prius causae principalis. 1. De causa physica principali gratiae 268. CONCLUSIO: Causa propria et principalis gratiae est solus Deus. Est propositio de fide catholica. 269. Probatur. A) Auctoritate a) Ex auctoritate Ecclesiae. Concilium Tridentinum ex­ presse docet quod causa efficiens principalis gratiae -nam eam contradistinguit ab instrumentait- est «misericors Deus, qui gratuito abluit et sanctificat (I Cor. 6, 11), signans et un­ gens Spiritu promissionis Sancto, qui est pignus hereditatis nostrae (Eph. 1, 13-14)» 12. Quae doctrina Ecclesiae saepius exprimitur in Liturgia. Ita super baptizandum orat sacerdos: «Aeternam ac iustissimam pietatem tuam deprecor, Domine Sancte, Pater omni­ potens, aeterne Deus, auctor luminis et veritatis, super hunc famulum tuum, ut digneris cum illuminare lumine intelligentiae tuae, munda eum et sanctifica» 3. 1 S. Thomas, De Veritate, 29. 6. *’ Concilium Tridentinum. Ses. 6. cap. 7. Denz. 799 ’ Rituale Romanum, de baptismo, n. 9. edit cit., p. 22. 796 L. 11, 0. CXII: De causa gratiae Et post baptismum similiter orat: «Deus omnipotens, Pa­ ter Domini nostri lesu Christi, qui te regeneravit ex aqua et Spiritu Sancto, quique dedit tibi remissionem omnium pec­ catorum, ipse te liniat chrismate salutis in eodem Christo le­ su Domino nostro in vitam aeternam» *. Feria II ad Matutinas, in hymno, recitamus: «Nostra te conscientia -grave offensisse mostrat- quam emundes, sup­ plicamus -ab omnibus piaculis-. Sz renuis, quis tribuat -in­ dulge, quia potens es- te corde rogare mundo -fac nos, preca­ mur Domine-». Similiter, in festo Pentecostes, ad Laudes, dicimus: «Dudum sacrata pectora -tua replesti gratia dimitte nunc peccamina-et da quieta tempora». Et in festo Inventionis Sanctae Crucis, ad Laudes: «Originale crimen necans in cruce -nos a privatis (personalibus), Christe, munda maculis humanitatem miseratus fragilempcr crucem sanctam lapsis dona veniam -protege, salva, bene­ dic, sanctifica- populum cunctum crucis per signaculum morbos averte corporis et animae- hoc contra signum nu­ llum stet periculum». 270. b) Ex auctoritate Sacrae Scripturae. «Salvator non esi praeter me» *2*; «ego sum, ego sum ipse qui deleo iniquitates tuas propter me, et peccatorum tuorum non recordabor» «quis potest facere mundum de immundo conceptum semi­ ne? nonne tu, qui solus es?» 4. Quem in locum S. Thomas adnotat: «Sicuti autem de frigido facere calidum est eius quod per se calidum est, ita de immundo facere mundum est eius qui per se mundus est, et ideo subdit: none tu, qui solus es?, scilicet vere et per teipsum mundus. Puritas enim et mundi­ tia in solo Deo perfecte invenitur, in quo nec impuritas nec delectus aliquis esse potest; unde quidquid quocumque mo' 1 ’ 4 Ibidem, n. 23, p. 26. Oseas, 13, 4. Isatas, 43, 25. Job. 14,4. Cap. Ill, Art. I : Solus Deus causa gratiae 797 do mundum vel purum est, a Deo munditiam et puritatem habet» ’. «Quis potest dimittere peccata nisi solus Deus?» 12*; «quo­ niam quidem unus est Deus, qui iustificat circumcissionem ex fide et praeputium per fidem» ’. Unde et in Psalmis dici­ tur: «gratiam et gloriam dabit Dominus» 4* . Quo in loco Au­ gustinus enarrat: «quam gratiam nisi de qua ipse dixit: gratia Dei sum quod sum?; quam gloriam nisi de qua ipse dixit: su­ perest mihi corona iustitiae?» \ Et est textus quem affert S. Doctor, hic, in Sed contra. 271. c) Ex auctoritate Patrum. Augustinus ait: «Neque per ipsum liberaremur unum mediatorem Dei et hominum, hominem lesum Christum, nisi esset et Deus» 6; «quamvis au­ tem Christus vitis non esset, nisi homo esset, tamen istam gratiam palmitibus non praeberet, nisi etiam Deus esset» 7. «Potuit Apostolus dicere: imitatores mei estote sicut et ego Christi (I Cor. 10, 11), numquam tamen diceret: justificamini in me, sicut et ego sum iustificatus a Christo. Quoniam pos­ sunt esse et sunt et fuerunt multi iusti homines et imitandi, iustus autem et justificans nemo nisi Christus. Unde dicitur: credenti in eum qui iustificat impium, deputatur fides eius ad iustitiam (Rom. 4, 5). Quisquis ergo ausus fuerit dicere: iustifico te, consequens est ut dicat etiam: crede in me. Quod nemo sanctorum recte dicere potuit nisi Sanctus Sanctorum: credite in Deum, et in me credite (Ioan. 14, 1); ut quia ipse iustificat impium, credenti in eum qui iustificat impium, de­ putatur fides ad iustitiam» 8. Imo et ex hoc principio, quod solus Deus est auctor et cau­ sa principalis gratiae, solent Patres divinitatem Spiritus Sanc- 1 2 ’ 4 ’ 6 S. Thomas, /h Joh., cap. 14, Icci. 1, in line, edit Vives, t. 18, p. 93b. Lac. 5, 21. Roni. 3, 30. Psahn. 83, 12. S. AUGUSTINUS, In Psahn. 83, 12, n. 16, ML 37, 1067. S. Augustinus, Enchiridion, cap. 108, n. 28, ML 40, 283. Tract. 82. in Joaimem. η. 3, ML 35, 1843. De peccatorum meritis et remissione, Lib. I, cap. 14, n. 18, ML 44, 119. ntrmwr::·ί cornix 798 L. II, Q. CXII: De CAUSA GRATIAE ti contra pneumatomachos et divinitatem Christi contra neslorianos et divinitatem Verbi contra arianos probare et de­ fendere. Nam ex eo quod Spiritus Sanctus deificat iustos cosque adoptat in filios Dei, dando eis gratiam sanctificantem, se­ quitur quod sit verus Deus, quia solus Deus deificare potest et adoptare homines in filios Dei solus potest ille qui heredi­ tatem seu gloriam naturaliter habet; quod solius Dei est. Similiter, ex eo quod Christus dedit discipulis Spiritum Sanctum, sequitur quod Christus sil Deus, quia solus Deus potest mittere divinam personam; pariter, ex eo quod Chris­ tus redemit nos a peccatis nostris, sequitur eum esse verum Deum, secundum illud S. Leonis Magni: «Nisi esset verus Deus, non afferret remedium; nisi esset verus homo, non prae­ beret exemplum» '. Quod argumentum ita evolvit Leo XIII: «Tali nos a ruina exitioque sempiterno, nulla usquam vis tan­ ta erat quae posset erigere et vindicare. Id vero Deus, huma­ nae naturae conditor, summe misericors praestitit per Unige­ nitum suum; cuius beneficio factum, ut homo in gradum nobilitatemque, unde exciderat, cum donorum locupletione ornatu sit restitutus» 1 2. Quae argumenta Patrum afferri solent a theologis in trac­ tatu de Trinitate et de Incarnatione, ad quos remittimus. 272. B) Probatur ratione theologica, desumpta ex consi­ deratione aliarum trium causarum gratiae, nam quatuor ge­ nera causarum alicuius rei sunt ad invicem proportionata, ita ut ex una deduci possit alia. a) Ex consideratione proprii finis gratiae, cui immediate respondet propria efficiens eius. Ille solus est propria causa ef­ ficiens gratiae qui ex propriis potest dare gloriam, quia gratia est arrhabo gloriae et gloria est proprius finis gratiae, ut ex 1 S. Leo Magnus, Sentio 371, cap. 2, apud S. Thomam, III, 1 2. Leo Kill, Encyclica Divitium illud munus, apud Cavallera, Thesaurus, n. 544 Cap. HI, Ari. 1: Solus Deus causa gratiae 799 Paulo et Tridentino comperimus Atqui solus Deus potest dare gloriam ex propriis, quia soli Deo est connaturale videre et comprehendere seipstim, in quo stat gloria seu beatitudo. Ergo solus Deus est propria et principalis causa gratiae. b) Ex consideratione propriae essentiae gratiae, quae est ipsa forma gratiae, ideoque veluti formalis causa. Ille solus potest ex propriis causare participationem formalem deitatis, qui est Deus per essentiam, quia quod est per participatio­ nem tale causatur ab eo solo quod est tale per essentiam. At­ qui gratia habitualis est participatio formalis deitatis, ut constat ex quaestione 1 10, articulo 3; solus autem Deus est Deus per essentiam, seu est ipsa sua deitas 12. Ergo solus Deus potest sicut propria causa efficiens producere gratiam habi­ tualem. c) Ex consideratione propriae causae quasi materialis in qua gratiae, quae est ipsa essentia animae. Ille solus potest ex propriis causare efficienter gratiam qui ex propriis potest illabi in ipsam essentiam animae eamque ab interiori trans­ mutare, quia per gratiam sanctificantem ipsa essentia ani­ mae interius transmutatur ut deificetur, ut constat ex dictis supra, quaestione 1 10, articulo 4. Atqui solus Deus ex pro­ priis potest illabi in ipsam essentiam animae eamque ab inte­ riori transmutare, cum ipse solus possit interius tangere vo­ luntatem et intellectum ’, et quidem multo magis quando haec immutatio attingit ipsam essentiam animae, et maxime quando haec immutatio est supernaturalis, ut in praesenti accidit. Ergo solus Deus potest ex propriis esse causa effi­ ciens gratiae. Evidenter ergo constat solum Deum esse causam pro­ priam et principalem gratiae habitualis. Ceterum, veritas huius conclusionis apparet ex tota quaestione 109. 1 £ρ/ι. I, 14; Concilium Tridentinum, Ses. 6. cap 7, Denz 799. 2 Cf. S. Thomam, I, 3. 3. J 1, 105, art. 3 et 4. 800 L. II. Q. CXI I: De causa gratiae 2. De causa physica instrumentait gratiae 273. Causa instrumentalis est quae operatur effectum instrumentaient, qui est idem effectus causae principalis, non virtute propria, sed virtute participata ex causa principa­ li. Et est duplex: alia, causa instrumentalis coniuncta, quan­ do pertinet ad idem suppositum ad quod pertinet causa prin­ cipalis; alia vero est separata, quando non pertinet ad idem suppositum causae principalis. 274. CONCLUSIO: Causa physica instrumentalis coniuncta gratiae est humanitas Christi; causa vero physica instrumenta­ lis separata eiusdem gratiae sunt sacramenta Novae Legis. 275. Probatur prima pars ex eo quod in anima Christi est gratia capitalis ex qua fit redundantia quaedam gratiae in ce­ teros homines qui sunt corpus eius. Humanitas ergo Christi, ut instrumentum divinitatis ei hypostatice unitum causare potest et de facto causât omnem gratiam in alios homines ab eo redemptos, quae quidem operatio est theandrica, sicut et operatio qua redemit nos. Unde argumentum: humanitas Christi, quatenus est ins­ trumentum unitum divinitati, habet virtutem instrumentalem faciendi in creaturis omnes immutationes in finem pro­ prium incarnationis, qui est homines liberare a peccato Atqui immutatio animarum per gratiam sanctificantem est ordinabilis ad proprium finem incarnationis, quia per eam mundantur a peccato et restituuntur ad dignitatem ex qua per peccatum exciderant. Ergo humanitas Christi, ut est ins­ trumentum coniunctum Verbo, habet virtutem causandi gra­ tiam in anima 12*. Quod si post iustificationem humanitas Christi iugiter in­ fluit gratiam actualem in animas sanctas; ergo etiam influit ante iustificationem, et ut iustificentur. Unde Concilium Tri1 111,13,2. 1 Ci. III. 8. 1 et 2; 13.2; 19. 1 ad 1 Cap. 111. Ari. 1: Solus Di.usc.ai sa gratiae 801 dentinum: «Ille ipse Christus lesus tamquam caput in mem­ bra et tamquam vitis in palmites in ipsos iustificatos iugiter virtutem influit» ‘. Et ipse Christus dicebat: «Qui manducat meam carnem et bibit meum sanguinem, habet vitam aeter­ nam, et ego resuscitabo eum in novissimo die» 276. Secunda pars expresse docetur a Concilio Tridentino, quando ait quod causa instrumentalis gratiae primae, qua iustificatur homo ex Adam nascens filius irae, «est sacra­ mentum baptismi, quod est sacramentum fidei, sine qua nu­ lli umquam contingit iustificatio» ’. «Et postea docet cetera sacramenta Novae Legis gratiam conferre ex opere operato non ponentibus obicem» 4. Sunt ergo sacramenta causa instrumentalis separata gra­ tiae, ut uberius explicatur in tractatu de Sacramentis, III, 62. 1-4. B. De causa efficienti morali gratiae habitualis 277. Causa efficiens moralis est quae aliquid operatur per modum meriti, vel etiam quae exterius suggerit aut sua­ det, ut causa efficiens physica operetur. Inter quas haec est differentia, quod causa meritoria tangit meritorie ipsum ef­ fectum, dum causa suassoria solum exterius proponit signa effectus. 1. De causa efficienti meritoria gratiae habitualis 278. Loquimur proprie de causa meritoria primae gratiae habitualis, non vero de causa meritoria augmenti gratiae \el etiam gloriae: nam de hac secunda erit sermo in quaestione 114. 1 Concilium Tridenow m, Ses. 6, cap. 16. Denz. 809. loan. 6. 55. ’ Concilium Tridentini m. Ses 6, cap. 7. Denz. 799. 4 Coxcn n \i TRIDENTINl m. Ses. 7. can. 6-8. Denz. 849-851. 802 L. 11, O. CXIl: De causa gratiae 279. CONCLUSIO: Causa meritoria principalis gratiae est Christus homo; causa meritoria secundaria est Beata Virgo. 280. Probatur prima pars. Constat ex Concilio Tridentino docente quod causa meritoria gratiae est «dilectissimus Unigenitus suus, Dominus noster Icsus Christus, qui, cum essemus inimici (Rom. 5, 10), propter nimiam caritatem qua dilexit nos (Eph. 2, 4), sua santissima passione in ligno crucis nobis iustificationem meruit et pro nobis Deo Patri satisfecit» Unde «si quis dixerit homines sine Christi ius· titia, perquam nobis meruit, justificari... A.S.» * 2. Quod quidem meritum Christi est universale pro omni­ bus hominibus et pro omnibus gratiis, et quidem de con­ digno secundum totum rigorem iustitiae, ut explicatur in tractatu de Incarnatione 3. 281. Secunda pars docetur a S. Pio X his verbis: «Maria de congruo meruit quod Christus de condigno» 4. Quia ergo Christus est causa meritoria principalis gratiae, dicendum est quod Beata Virgo est causa secundaria et su­ bordinate! eiusdem, quatenus vis merendi competit Beatae Virgini ex unione ad Christum et ex derivatione a Christo. Et hoc eodem titulo dicitur Mediatrix universalis gratiarum, sed sub Christo lesu. At haec tractare ex professo pertinet ad III Partem. 2. De causa efficienti suassoria gratiae habitualis 282. Causa efficiens suassoria gratiae est quae exterius suadet gratiam Dei sive per verba sive per signa sive per facta. Et hoc modo angeli custodes persuadent exterius, hoc est, extra ipsum intellectum et voluntatem, in quos non possunt Concilium Trident inum, Scs. 6, cap. 7, Denz. 799. Ibidem, can. 10, Denz. 820. . i w~ Cf. S. Thomam, III, 19. 3 et 4; 26; 48. 1. S. PlUSX, Encydica. \d diem dium, die 2 februarii 1904, apud Biitremieux, De meditatione universali, p. 39. ' 2 J 4 Cap. Ill, Art. 1: Solus Deuscalsa gratiae 803 directe agere, licet possint in sensus interiores, fidem et alias virtutes, et sic se habent veluti ministri exteriores gratiae. Similiter, apostoli et praedicatores exterius praesentantes veritates fidei easque suadentes; item, et illi qui veritatem di­ vinam persuadent per miracula vel alia facta ordinis super­ naturalis. Isti ergo omnes se habent veluti ministri gratiae exterioris, quae non est causa adaequata ipsius gratiae interioris. Non tamen proprie loquendo sunt causae physicae, quia non in­ fluunt in ipsam animam interius, sed solum exterius et per modum obiecti vel finis. Unde S. Thomas optime scribit: «Au­ ditus non est causa sufficiens fidei, quod patet ex hoc quod multi audiunt qui non credunt, sed causa fidei est ille qui facit credentem assent ire his quae dicuntur. Non autem ad assentiendum cogitur aliqua necessitate rationis, sed voluntate; et ideo homo exterius annuntians non causal fidem, sed Deus, qui solus voluntatem mutare potest. Causai autem fidem in credente inclinando voluntatem et illuminando intellectum fidei, ut non repugnet his quae a praedicatore proponuntur: praedicator autem se habet sicut disponens exterius ad fi­ dem» ‘. §n DE MODO ΟΌΟ CAUSATUR G RAT LA HABITUALIS 283. Consequenter videndus est modus quo causatur vel producitur gratia habitualis. «Est enim -inquit S.Doctor- du­ plex modus causandi: unus quidem quo aliquid fit praesupposito altero, et hoc modo dicitur fieri aliquid per informatio­ nem, quia illud quod posterius advenit se habet ad id quod praesupponebatur per modum formae; alio modo, causatur aliquid nullo praesupposito, et hoc modo dicitur aliquid fieri per creationem» 1 S. Thomas, De Ventate. 27. 3 ad 12. Cf. Concilium Vaticanum l Ses 3, c. 3, Denz. 1790-1791. S. Thomas, hi librum de causis, lect. 18. edit. Vives, t. 26, p. 554. 804 L. Il, 0. CXII: De causa gratiae Quae divisio modi causandi est immediata et adaequata, cum fiat per sic et non, seu per negationem causae materialis aut per positionem eius; et quidem modus causandi aliquid ex alio praesupposito quasi materia dicitur generatio vel transformatio vel eductio; modus vero causandi aliquid ex ni­ hilo seu ex nullo praesupposito veluti materia vel subiecto di­ citur creatio. Quaestio ergo est an gratia habitualis causetur efficienter per creationem vel per informationem seu eductionem. 284. Hac in re est duplex positio fundament alis inter theologos. luxta antiquiores theologos ante S. Thomam, gratia et virtutes infusae procedunt a Deo per creationem, neque sa­ cramenta proprie loquendo causant ipsam gratiam, sed vel solum significant eam, vel ad plus causant dispositionem quandam ad gratiam, quae a solo Deo exclusive producere­ tur. Ita Guilelmus Alvernus licet in De universo 2, mitius lo­ quatur de creatione gratiae; et clare S. Bonaventura 3; S. Thomas umquam docuit gratiam creari, tamen in prioribus operibus solum videtur admittere causalitatem sacramento­ rum quantum ad dispositionem ad gratiam, non vero quan­ tum ad ipsam gratiam. Sed post S. Thomam sat multi theolo­ gi docuerunt creationem gratiae, ut Hernicus Gandavensis, Richardus de Mediavilla, Duns Scotus, Durandus, Aureolus, et ex ipsis thomistis Paludanus, Capreolus, Didacus de Deza et Caietanus iunior, ut ostendit Laurent, O.P. ’; quibus postea accedunt Ferrariensis, Conradus Koellin et Dominicus de So­ to. Hodie etiam, post Billot, sat multi eiusdem tendendae re­ deunt ad Capreolum, negata tamen causalitate physica pro sacramentis et humanitate Christi respectu gratiae, et solum Guilelmus Alvernus, De baptismo, cap. I, edit. cit. p. 400a; De poeni­ tentia, cap. 9. pp. 449-450. * De universo, cap. 14. pp. 808-809. ’ S. Bonaventura, IVSent., dist. 17, P. 1, an. 2, q. 1. ad 3, edit, cit., t. IV, p. 426. Lai.reni O.P., l/ι causalité sacramentaire d'après le Commentaire de Cajétan sur les Sentences, apud «Revue des Sciences Phil, et Théol » janvier 1931, pp. 77-82. Cap. 111. Ari I: Solus Deus causa gratiai 805 admissa causalitate quadam, quam ipsi vocant «intentionaIcm». Imo fatetur Caietanus esse commune dictum veluti axiomaticum quod gratia creatur Et Nicolaus de Dinkelsbiikl (t 1433) asserit: «Ipsa enim secundum omnes a solo Deo creatur... et creando infunditur» 2. 285. Caietanus ergo putat productionem gratiae esse modum causandi sui generis, qui nec sit proprie loquendo creatio, eo quod per productionem seu infusionem gratiae «homo fit gratus ex aliquo, scilicet ex homine non grato» 3 cum sit "mutatio animae de non grata in gratam Deo' 4; ne­ que etiam generatio, "quia non educitur de potentia subiecti nec datur ex meritis" 5. Admittit ergo Caietanus quod in pro­ ductione gratiae creatio «aliquo modo immiscetur» 67 . Qui etiam in Commentariis suis super Epistolas Pauli observat quod gratia fidei appellatur nova creatura, «quia gratia fidei creatur, utpote quae non educitur de potentiae materiae, sed fit ex nihilo» «quia ut christiani, sumus creati factura Dei, tamquam ex nihilo producti in tali esse» 8. Et notat quod inde debemus discere cohibere linguam, quia proprie loquendo gratia «nec fit, nec corrumpitur, nec creatur nec annihilatur..., sed secundum ipsam, homo creatur in tali esse» 910 . Attamen postea recognoscit quod S. Thomas distinguit productionem gratiae contra creationem, «quia ex impio fit iustu.s et quia in adultis cooperatur motus liberi arbitrii. Quod pro tanto notandum dixerim, ut non gratiam creari apud Auctoris doctrinam confirmem» ‘°. Et articulo sequenti, 1 ’ ’ 4 5 6 7 * 9 10 Caietanus, In ///, 62, 1, n. 6. Cf. Riviere, lustification, apud «Dici. Théol. Cath.». VIII, 2, coi. 2111. Caietanus, /m /-//, 112.2. In IU. 62, 1, n. 6. lnl-lf. 112,2. In HI. 62, I, n. 6. In H Cor. 5, 17. edit, cit., t. 5. p. 17Ia. In Eph., 2, 10. Ibidem, p. 227a. In /-//, 110. 1. lnl-II, 113.9. 806 L. Π, 0. CX1I: DE CAUSA GRATIAE nn. 4-5, aequivalenter concedit quod gratia educitur supernaturaliter de potentia obedientiali animae, quatenus anima se­ cundum essentiam suam est imago Dei. Est ergo alia positio post Caietanum valde communis in omnibus scholis, quod scilicet gratia non producitur per creationem, sed per eductionem supernaturalem ex potentia obedientiali animae. Quam doctrinam defendunt Medina ', Suarez *2*, loannes a Sancto Thoma \ Salmanticenses 4, et alii multi. 286. De vera mente S. Thomae saepius disputatum est, et recenter eum iuxta expositionem Caietani explicare conatus est Tuyaerts ', haud scio tamen an feliciter. Crederim ergo quod in opere S. Thomae oportet distin­ guere duo momenta, scilicet opus S. Thomae i unioris et opus S. Thomae senioris. 287. Invenit itaque veluti axioma receptum apud theolo­ gos quod gratia Dei creatur, eo quod recreatio animae rationa­ lis per gratiam respondere debet creationi eius per naturam. Examinans autem hanc formulam, concedit gratiam creari, non tamen sensu pleno et perfecto, quia est de genere acci­ dentis, sed reductive, quia non educitur de potentia subiecti, sed desuper venit per infusionem a Deo; e contra, anima ra­ tionalis, cum sit de genere substantiae, creatur proprie lo­ quendo. Sed salvata differentia inter substantiam et acci­ dens, quae viget inter animam rationalem et gratiam, ambae creantur: quia sicut anima rationalis non est iit potentia ma­ teriae neque est ab ea educibilis, licet creetur in ea iam dis­ posita, ita gratia non est in potentia animae neque est ab ea B. Medina, In l-ll, 112, 2, ad primum arg., p. 82Ib. 2 F. Suarez, De Gratia, lib. 8. cap. 2, nn. 8-13, t. 9, pp. 315-317. ’ Ioannesa S. Thoma, In I P.. disp. 18, art. 3, n. 2 et 10, edit, cit., Colo­ niae 1711. t. 111, pp. 255-256, 259. ‘ Salmanticenses, De Gratia, disp. 8, dub. 2, § 1.1. 10, pp. 276-279. Tuyaerts, Utrum S. Thomas causalitatem sacramentorum respectu gra­ tiae mere dispositivam umquam docuerit, apud «Angelicum», anril-iunio 1931. pp. 149-186. Cap. Ill, Art. 1: Solus Deus causa gratiae 807 educibilis, quamvis creetur in ea iam disposita ad iustificationem. Analogice ergo recreatio animae respondet creationi eius. Et inde est quod ambae dicuntur advenire subiectis ea­ rum per infusionem, idest ab extra, non ab intra, sicut formae quae generantur vel educuntur de potentia subiecti; anima proprie creatur et proprie infunditur corpori; gratia reductive creatur et proprie infunditur animae. Haec est substantia doctrinae eius in locis sequentibus: / Sent. dist. 14, q. 3; dist. 17, q. 2, art. 2, in fine corporis, ubi ex una parte habetur parallelismus inter productionem gratiae et productionem animae rationalis (dist. 14); ex alia vero ponitur oppositio inter productionem virtutum acquisi­ tarum per eductionem, et productionem gratiae per infusio­ nem (dist. 17). // Sent., dist. 26, art. 2 concedit quod gratia, cum corrum­ pitur, in nihillum redit (ad 5), concedit etiam quod recreatio animae creationi respondet (corp, et art. 1 ad 4), et quod non causatur ex principiis subiecti in quo recipitur, licet recetptibilitas gratiae seu habilitas recipiendi gratiam semper natu­ raliter sequatur animam humanam (ad 2). IVSent. dist. 5, q. 1, art. 2; dist. 17, q. 1, art. 5, qla. 1 ad 1, concedit etiam simpliciter quod recreatio creationi respon­ det, licet iustificationem contradistinguat a creatione. In De Veritate, q. 27, art. 3 ad 9, notat differentiam inter animam (= formam accidentalem) quoad creari proprie vel reductive tantum; id quod magis sublineat adhuc articulo 4 ad 15, licet in q. 28, art. 7, arg. 4 sed contra retineat: «Gratia creando infunditur et infundendo creatur». Inde ergo a De Veri­ tate S. Doctor analogiam inter creationem et recreationem ani­ mae minuere conatur insistendo maxime in earum diversitate. Et cum quidam theologi acciperent creationem gratiae in sensu proprio dicentes quod Deus «mentem nostram iustificando format creatione proprie accepta, nam gratia per crea­ tionem dicitur esse», quia non habet causam in subiecto, si­ cut formae naturales, respondet S.Doctor quod haec sola ratio non sufficit ad creationem proprie dictam, quae debet esse rei subsistentis; attamen potest el debet dici creatio re- 808 L. II, Q. CXII: De CAUSA GRATIAE ductive: «infusio gratiae accedit ad rationem creationis» (De Potentia, q. 3, art. 8, obi. 3 et ad 3; cf. ibidem ad 4 et ad 5). Et hac de causa in operibus illis affirmat sacramenta No­ vae Legis esse causas instrumentales gratiae, non tamen perfectivas seu attingentes ipsam gratiam, sed dispositivas, eo fere modo quo parentes disponunt organismum humanum ad animam rationalem quam solus Deus immediate creat *. 288. At in Summa Theologiae consummatur evolutio, distinguens clare inter creationem improprie dictam, in sensu iuridico vel morali, «secundum quod creari dicuntur ea quae in melius reformantur, ut cum dicitur aliquis creari in Epis­ copum» 1 2*, vel secundum quod in novo esse constituuntur ex nihilo morali, idest ex nullis meritis vel dispositionibus natu­ ralibus \ et ita dicimur creati in Christo lesu, quasi ex nihilo gratiae in esse gratiae 45; et creationem proprie dictam, in sen­ su physico, pro productione totius esse rei nullo praesupposito subiecto seu ex nihilo sui et subiecti \ Et in hoc sensu contradistinguit simpliciter productionem gratiae seu iustificationem a creatione 6, et affirmat quod anima, quate­ nus est intellectualis naturae et imago Dei, naturaliter est ca­ pax gratiae 7* ; requirit etiam dispositionem ad gratiam in adultis ‘s, et tamen affirmat humanitatem Christi et sacra­ menta causare instrumentaliter ipsam gratiam 9; docuerat au­ tem in I, 45, 5, nullum instrumentum dari posse in creatione. Postea etiam, II-II, 24, 10, docet peccatum mortale efficienter corrumpere caritatem, et ideo negat quod annihiletur proprie loquendo. r-3 Cf. IV Sent. dist. 5, q. 1, ari. 2 in corpore. I, 45. 1 ad 1. t-II, 110, 2 ad 3. In Psalm. 50, n. 6, edit. cit. t. 18, p. 547b. 1,45,1. 1-11,113.9. 1-11,113,10. 1-11,112,2. I ll 112, 2 ad 1 et 2, ubi sermo est de productione ipsius çratie, non de productione dispositionis ad gratiam, de qua in duobus articulis sequen­ tibus. 1 2 ’ 4 5 e 7 • Cap. HI. Art. 1 : Solus Deus causa gratiae 809 Sed praesertim conceptis verbis docet S. Thomas in De Virtutibus, q. I, art. 10 ad 13, quod virtutes infusae educun­ tur supernatural!ter a Deo de potentia obedienliali animae, ergo idem dicendum est de ipsa gratia. «In anima -inquitcst aliquid in potentia quod natum est reduci in actum ab agente connaturali, et hoc modo sunt in potentia in ipsa vir­ tutes acquisitae; alio modo, aliquid est in potentia in anima quod non est natum educi in actum nisi per virtutem divinam, et sic sunt in potentia in anima virtutes infusae». 289. Et haec explicatio est omnino conformis cum doctri­ na revelata in Scripturis et cum documentis Ecclesiae. 290. a) /n Scripturis quidem gratia appellatur creatio, secundum illud: «cor mundum crea in me, Deus, et Spiritum rectum innova in viscebirbus meis» dicitur etiam quod per gratiam Dei sumus «in Christo nova creatura» 2; «creati in Christo lesu neque circumcissio aliquid valet neque praepu­ tium, sed nova creatura» \ Propter quod Paulus monet ephesios: «renovamini spiritu mentis vestrae, et induite novum hominem, qui secundum Deum creatus est in iustitia et sanc­ titate veritatis» 4. Sed haec non urgent. Primo quidem, quia ex usu biblico verbi creare in Vulgata non sequitur quod debeat sumi in sen­ su technico metaphysico veluti productio alicuius secundum totum suum esse, nullo praesupposito subiecto; unde et in Vulgata legimus quod «Deus creavit cete grandia» ', et quod «hominem creavit... masculum et focminam creavit eos» *, et tamen ex praeiacente materia formati sunt, ut ibidem descri­ bitur. Secundo, quia Paulus usus est verbo «creare» in sensu vulgari apud graecos, ubi non significat productionem ex ni- 1 2 ’ 4 ' 6 Psalm. 50. 12. U Cor. 5. 17. Gal. 6. 15. Eph. 4,23-24. Gen. 1,21. Gen. 5, 1-2. 810 L. II, 0. CXI I: De causa gratiae hilo, sed effectionem vel efformationem quamcumque, specia­ liter struere domum; et similiter apud latinos, ubi sumitur etiam in sensu morali et iuridico creandi magistratus. Unde Augustinus observat quod «creare» et «facere» aut synonima sunt, quia haec verba «si ex consuetudine consideremus lo­ cutionis humanae, et fieri et creari non solum filii quos de semetipso quisque generat, verum etiam magistratus dicun­ tur atque urbes et quaecumquae alia quae non exeunt de gig­ nente, sed forinsecus fiunt»', aut, si aliqua differentia est assig­ nanda, «multo accomodatius sic acciperentur haec verba ui intclligeremus id fleri quod, si non fieret, omnino non esset: creari autem ex eo quod erat condi aliquid vel constitui, sicul diximus creari magistratus atque urbes, nam et illi ex iis qui iam homines erant, constituuntur in honoribus, cum magis­ tratus creantur; et ligna et lapides quibus construuntur ur­ bes, utique iam erant, sed nondum illam rerum faciem, quam videmus in urbibus, quodam ordine et compositione vene­ rant, quod, cum fit, creari urbes dicuntur. Quod enim graeci appellant κτιςειν, hoc nostri aliquando creare, aliquando constituere, aliquando condere interpretan­ tur, quod saepissime idem significat in illis litteris quod est facere; nam et fecit Deus hominem ad imaginem Dei, et Deus creavit hominem inexterminabilem (Sap. 2, 23), legimus; et, si aliquando cum aliqua differentia dicitur, hoc rectius potest interesse quod dixi, ut facere sit quod omnino non erat (= sig­ nificatio technica verbi creare apud theologos); creare autem ex eo quod iam erat, ordinando, aliquid constituere (= id quod modo dicimus efformare vel efficere: ex alio aliquid fa­ cere vel formare)» Et alibi: «Idem est condere quod creare, quamquam in latinae linguae consuetudine dicatur aliquando creare pro eo quod est gignere, sed graeca discernit. Hoc dicimus creatu­ ram quod illi κτισμα vel κτισιν vocant; et cum sine ambigui- S Augustinus, Contra adversarium Legis et Prophetarum, Lib. I, cap 23, n. 48, ML 42, 633. Cap. Ill, Ari 1: SoiasDtust alsagratiai. 811 late loqui volumus, non dicimus creare sed condere» '. Et ve­ re κτιζειν, ex radice κτι, litteraliter significat struere, et inde construere domos aut urbes, et consequenter magistratus vel alias auctoritates urbis constituere. Et in hoc sensu accipiebat Paulus verbum «creare», nam alibi hanc creationem vocat «induere lesum Christum» * 2*;ae­ dificationem seu constructionem Dei in Christo efformatio­ nem in Christo 4* . Sed praesertim eam appellat renovationem, regenerationem in Christo lesu ', renascendam 67, nativitatem ex Deo , filiatio­ nem ex Deo 8. Atqui haec omnia secundum germanam vim verborum contradistinguuntur a creatione in ipso texto sa­ cro, uti apparet ex capitulo primo evangelii secundum loannem. Non ergo Scriptura sumebat verbum «creare» in signi­ ficatione technica theologica, sed prout erat in usu apud homines, ita tamen ut conceptus eius compleatur per alios ubi indicatur productio intima filiationis vel generationis. Attamen, quia ex Sacris litteris constat gratiam a Deo no­ bis dari nullis meritis praecedentibus 910 , ideo moraliter ex nihi­ lo meriti et iuris, sed ex pura misericordia, accepimus gra­ tiam a Deo. Et sic productio gratiae non est proprie et physice loquendo creatio, bene vero metaphorice et in sensu morali vel iuridico. 291. b) Concilia etiam Ecclesiae describunt iustificatio­ nem, non sicut creationem, sed sicut regenerationem, reno­ vationem, translationem hominis ex vetustate primi Adae in novitatem Secundi Adae, Christi lesu 111 et informantem ani- ’ 2 ’ 4 ’ 6 7 * “ 10 De fide et symbolo, cap. 4, n. 5, ML 40, 184. Rom. 13, 14; Gal. 3, 27; Eph. 4, 24; Coi. 3. 10. 12. / Cor. 3, 9. Gal. 4, 19. Eph. 4,23; Tit. 3. 25; / Petr. 1, 3; 2, 2; / Cor 4.15. loan. 3, 5; / Petr. 1,23. loan. I, 13. loan. 1, 12 et aliis locis saepissime supra citatis. Rom. 3, 24; 9. 11 -20. CONCIUI M Tridimini M, Ses. 6. cap. 7. Denz. 800 L. II, O. CXI I: De causa gratiae main iusti '. Productio ergo eius est per eductionem formae accidentalis ut inhaereat subiecto et informet ipsum; nam quale est esse, tale est fieri seu produci. Praeterea, ex doctrina catholica, justificatio per gratiam habitualem intelligitur veluti elevatio hominis ad consortium divinae naturae seu ad dignitatem filiorum Dei (= per gra­ tiam habitualem elevantem); aut veluti sanatio naturae vulne­ ratae per peccatum originale vel actuale; aut etiam ut resu­ rrectio a morte peccati et tenebrarum ad vitam caritatis et fidei vivae (= per gratiam habitualem sanantem seu medici­ nalem). Atqui haec omnia contradistinguuntur a creatione, quia necessario supponunt subiectum elevandum, sanandum vel resuscitandum, cum tamen de primario conceptu creatio­ nis sit nullum praesupponere subiectum. Justificatio ergo non est creatio. Et propter hoc in Sacris litteris et in doctrina Ecclesiae accurate distinguitur creatio hominis ab eius eleva­ tione et ab eius redemptione et ab eius resurrectione per sa­ cramentum poenitentiae, sicut etiam finalis resu neci io corpo­ rum non erit creatio, licet sit nova vivificatio, quia idem erit corpus quod morte cecidit et quod postea resurget. 292. c) Accedit etiam ratio theologica. 1) Creatio est productio rei ex nihilo sui et subiecti. At­ qui iustificatio per gratiam habitualem non est productio gratiae ex nihilo sui et subiecti, quia licet sit ex nihilo gratiae et meriti vel exigentiae positivae ad gratiam, non tamen est ex nihilo subiecti, sed e contra praesupponitur subiectum iustificandum, quod est homo secundum animam suam: quod autem sit productio ex nihilo subiecti est differentia specifica creationis a ceteris productionibus. Hac ergo defi­ ciente, deficit et ipsa species creationis. Unde impossibile est dicere quod gratia creetur. 2) In creatione non datur mutatio subiecti de privatione ad formam vel de contraria forma ad contrariam formam, Concilium Viennense, Dcnz. 483. Cap. III. Art. 1: Solus Deus causa gratiae 813 quia creatio non est motus. Atqui justificatio est mutatio vel motus de privatione iustitiae seu gratiae ad iustitiam, per gratiam elevantem; vel de contraria iniustitia ad iustitiam seu gratiam, per gratiam sanantem, ut patebit infra quaestio­ ne 113, articulo 1. Ergo impossibile est dicere quod iustificatio sit creatio. Unde et Concilia distinguunt exordium seu ini­ tium justificationis, prosequutionem per magis proximam dispositionem, ac finalitcr consummationem eius 3) Denique, ita se habet gratia habitualis ad essentiam animae et virtutes infusae ad eius potentias, sicut gratia ac­ tualis ad easdem potentias hominis operantes opera saluta­ ria. Atqui ipsae potentiae hominis vitaliter exercent opera sa­ lutaria ct meritoria, in quo natura concurrit cum gratia. Ergo similiter et ipsamet natura animae secundum entitatem suam subjective et quasi materialiter concurrit ad productio­ nem gratiae. Et hoc est quod vult dicere famosum verbum Augustini contraponentis creationem iustificationi: «qui creavit te sine te, non iustificabit te sine te» 12*. Et eadem actione divina qua producitur gratia veluti ter­ minus primarius et immediatus, comproducuntur virtutes infusae veluti terminus secundarius, quae ideo dici debent coinftisae gratiae, sicut potentiae dicuntur concreatae ani­ mae, quia eadem actione qua anima creatur, producuntur etiam potentiae eius. Cum quo tamen stat quod sicut poten­ tiae animae naturaliter resultant ab anima per quamdam emanationem necessariam, sicut color ex luce, et quidem physice, et non solum moraliler et mere exigitive, ita etiam virtutes infusae fluunt a gratia habituali per quamdam ema­ nationem seu resultantiam naturalem et physicam, et non mere moraliter ct exigitive, ut vult Suarez Quod quidem docet expresse S. Thomas, et cum eo plerique theologorum 4 1 2 ’ 4 cis. Concilium Tridentinum. Ses. 6, cap. 5-7, Denz. 797-800. S. Augustinus. Sentio 169, cap. 11. n. 13, ML 38, 923. Suarez, De Gratia, lib. 6. cap. 13. nn. 20-21. t. 9, pp. 82-83. S. Thomas, // Sent., dist. 26. art. 4; I-Π, I 10. 4 ad 1; III, 6, 2; et aliis lo­ 814 L. H, Q. CXIl: De causa gratiae §iii SOLVUNTUR DIFFICULTATES 293. Obiectio prima. Christus non solum est Deus, sedet homo. Atqui «gratia et veritas per lesum Christum facta est» ’. Ergo gratia et veritas non solum efficitur seu producitur per Deum, sed et per hominem, et sic non solus Deus est causa efficiens gratiae. 294. Respondetur. Concedo mai. et min., sed distinguo conclusionem: Gratia non solum efficitur per Deum, sed et per hominem, eodem titulo et modo causandi, nego; diverso titulo et modo causandi, concedo. Revera, Christus ut Deus causal gratiam ut Auctor gratiae ideoque ut causa propria et principalis eius, ut homo vero seu ratione humanae naturae assumptae a persona Verbi in unitatem personae, causal gratiam ut causa instrumentalis, causalitate physica, et ut causa principalis meritoria, causalitate morali, ut explicatum est. 295. Obiectio secunda. Sacramenta Novae Legis sunt ve­ rae causae gratiae. Atqui haec sacramenta sunt quid crea­ tum. Ergo non solus Deus, sed etiam creaturae sunt verae causae gratiae. 296. Respondetur. Distinguo mai.: Sacramenta Novae Le­ gis sunt verae causae gratiae, principales et propriae, nego; ins­ trumentales, et quidem separatae et subordinatae humanitati Christi, quae est causa instrumenlalis coniuncta, concedo. Concedo min, et distinguo conclusionem: Non solus Deus est causa gratiae, propria et principalis, nego; instrumenlalis vel meritoria, concedo. 297. Obiectio tertia. Angeli purgant et illuminant angelos inferiores et homines. Atqui istae illuminationes et purgatio· loan. I. 17. + - — Cap. Ill, Art. 2: Causa dispositionis ad gratiam 815 nes sunt gratiae quaedam Ergo angeli causant gratiam, et non solus Deus. 298. Respondetur. Distinguo niai.: Angeli purgant et illu­ minant angelos inferiores et homines, purgatione et illumi­ natione exteriori et naturali, concedo; purgatione et illumina­ tione interiori et supernaturali, subdistinguo: supernaturali, virtute propria, nego; ut ministri Dei et quidem exterius tan­ tum, concedo. Contradistinguo min. et nego consequens et consequen­ tiam. Solutio patet ex dictis. Art. 2.-Utrum requiratur aliqua praeparatio sive dispositio ad gratiam ex parte hominis 299. Magis clare proponit S. Doctor quaestionem in dis­ tributione articulorum, ubi inquirit «utrum requiratur aliqua dispositio ad gratiam ex parte recipientis ipsam, per actum li­ beri arbitrii». Constat ergo quod gratia causatur principaliter a Deo et instrumentaliter ab humanitate Christi et a Sacramentis No­ vae Legis. Sed quia gratia non Facit subiectum suum, sed supponit ipsum, ut dictum est, et aliunde non omnes homi­ nes de facto gratiam recipiunt, quaeritur an necessaria sit aliqua dispositio vel praeparatio ad gratiam; ordinarie enim causatio per informationem exigit dispositionem ex parte subiecti. Ut igitur ordinate procedamus, duo sunt consideranda: primo, de ipso facto dispositionis seu praeparationis ad gra­ tiam ex parte hominis recipientis ipsam; secundo, de propria causa eff icienti huius dispositionis. §1 DE IPSA DISPOSITIONE VEL PRAEPARATIONE AD GRATIAM SECUNDUM SE 300. Hac in re duo quaerenda sunt: primo, exsistentia alicuius praeparationis vel dispositionis ad gratiam, ex parte hominis recipientis, secundo natura vel essentia huius dispo­ 816 L. Π, Q. CXI1: De causa gratiae sitionis vel praeparationis, an scilicet sit moralis vel physica, et in quo proprie generaliter consistat. Haec enim duo necessa­ rio determinanda sunt, antequam inquiramus propriam cau­ sam eius efficientem, quae directe cadit sub hac quaestione. A. De exsistentia alicuius dispositionis ad gratiam 301. Contra Protestantes, qui negabant quamcumque dispositionem ad iustificationem, Concilium Tridentinum docet quod pro iustificatione adultorum sibi consciorum -ut excludantur parvuli et perpetuo amentes, qui non habent usum rationis aut liberi arbitrii- requiritur omnino aliqua dispositio vel praeparatio ad gratiam habitualem recipien­ dam Sacrae litterae saepius hoc idem docent: «Praeparate corda vestra Domino» 12; «praeparare in occursum Dei tui» 3; «homi­ nis est animam praeparare» 45; «cor hominis disponit viam suam» «convertimini ad me, et ego convertar ad vos»6; «poe­ nitentiam agite, appropinquavit enim in vos regnum Dei»7; «facite fructus dignos poenitentiae» 8. Munus etiam S. loannis Baptistae fuit «parare viam Domini»; et quod dicitur de toto populo Israel, extendi potest ad singulas animas. 302. Ratio theologica id etiam suadet. Gratia habitualis se habet ad animam sicut forma accidentalis ad subiectum, idest ut forma secunda ad materiam secundam, cum gratia habitualis sit qualitas, ut patet ex dictis quaestione 110, arti­ culo 2. Atqui forma accidentalis non recipitur nisi in subiecto disposito seu coadaptato ad eam recipiendam, sicut gene- 1 Concilium Tridentinum, Ses. 6, caps. 5-6, Denz. 797-798; can. 4. Denz. 814; Ses. 14, cap 4. Denz. 898; Concilium Vaticanum i, Ses. 3. cap. 3, Denz. 1791. ‘ 2 I Rea. 7.3. 1 Amos, 3, 12. 4 Prov. 16, 1. * 5 thid. v. 9. 6 Zach. 1, 3. 7 Mtt. 14. 2; 4, 17. • Mtt. 3, 8. Cap. III. Art. 2: Causa dispositionis adgratiam 817 raliter «nulla forma potest esse nisi in materia disposita», propter mutuam causalitatem causae formalis et materialis. Ergo gratia habitualis non recipitur nisi in anima disposita seu praeparata. 303. Confirmatur. Ordo gratiae conformatur ordini natu­ rae. Atqui in ordine naturae tum physico tum psychologico et morali, forma exigit materiam vel subiectum proportionatum seu dispositum; sicut videmus quod anima rationalis non recipitur nisi in corpore organico adaptato, et habitus intellectuales non informant intellectum nisi bene disposi­ tum, et idem dic de habitibus moralibus. Ergo similiter in or­ dine gratiae, qui non destruit naturam, sed eam perficit se­ cundum modum suum. Et hac de causa Deus voluit quod obsequium fidei esset rationale et quod justificatio non esset sine nobis volentibus. B. De natura vel essentia dispositionis ad gratiam 304. Haec autem dispositio non potest esse ordinis natu­ ralis, ut volebant pelagiani et semi pelagian i, quos impugnavi­ mus supra, quaestione 109, art. 6, sed necessario debet esse supernaturalis, non quidem moralis seu meritoria, quia ante justificationem nullum potest esse meritum, docente Conci­ lio Tridentino: «gratis autem iustificari ideo dicimur, quia ni­ hil eorum quae iustificationem praecedunt, sive fides sive ope­ ra, ipsam iustifica t ion is gratiam promeretur: si enim gratia, iam non ex operibus, alioquin, ut idem Apostolus inquit, gra­ tia iam non est gratia» ergo physica, idest psychologicomoralis, quae consistit in actibus salutaribus intellectus et voluntatis erga Deum et contra peccata, ut describuntur in Concilio eodem 12, et videbimus quaestione sequenti, cum ex­ plicabimus processum ipsius justificationis. 1 Concilium Tridentini m, Ses. 6. c. 8. Denz. SOI. Ibidem. Denz. 798. 818 L. 11. Q. CXI I: Dec ausa gratiae Hacc ergo dispositio physica el real is supematuralis de­ bet esse et negativa, per detestationem peccati, quae est re­ motio prohibentis justificationem; et positiva, per motum ac­ cessus ad ipsum Deum; et quidem tunc, sive sit remota, ut motus fidei informis, sive proxima, ut motus spei et initium motus caritatis; sive denique ultima, ut motus verae caritatis, qui est revera motus contritionis: et haec dispositio est quae maxime essentialis est, el quae semper requiritur. S. Thomas appellat dispositiones inadaequatas, tum negativas tum posi­ tivas, dispositionem imperfectam; ultimam vero vocat dispo­ sitionem perfectam Accidit autem quod istae dispositiones normaliter et suc­ cessive fiant -iuxta communes leges humanae psychologiaeaut quod repente et miraculose, absque temporis et actuum successione, neglectis legibus psychologiae humanae; sem­ per enim requiritur dispositio perfecta et positiva quae ulti­ ma dicitur, et ideo aliae non ita necessariae sunt. Unde et ab eis in suo proprio et particulari processu absolute et miracu­ lose praescindi potest. Sed de his uberius in quaestione se­ quenti. § II DE PROPRIA CAUSA EFFICIENTI DISPOSITIONIS AD GRATIAM 305. Dictum est modo quod haec dispositio ad gratiam ex parte hominis consistit in actibus vel motibus salutaribus, tum recessus a peccato, tum accessus ad Deum justifican­ tem. Quaerere ergo propriam causam efficientem huius dis­ positionis idem est ac investigare propriam causam efficien­ tem horum actuum vel motuum salutarium. lam vero constat quod causa prima et principalis horum actuum salutarium, est gratia actualis operans et quodam­ modo coopcrans, vel melius gratia actualis excitans et adiuvans, ut Fridentinum docet2, nam ex hac gratia praeveniente * S. Thomas, 1-11, 112. 2 ad 1. ·’ (Cf. Concilii μ Trjdentini m. Ses. 6, c. 7, Denz. 797) Cap. III. Ari 2: Causa dispositionis ad gratiam 819 sumitur ipsius justificationis exordium; ut causa vero subor­ dinate et secunda, est ipsum liberum arbitrium hominis, hoc est, intellectus practicus et voluntas, quod a Deo motum et excitatum cooperatur ad hanc dispositionem libere eliciendo actum consensus ad Deum excitantem et vocantem ‘. Isti au­ tem actus sunt vitales, et ideo procedere debent sicut a causa efficienti, ab ipsis humanis facultatibus, non quidem secun­ dum vires naturales, secundum quas impotentes sunt radica­ liter ad eliciendos actus intrinsece salutares, sed secundum vires supernaturales gratiae actualis sanantis et interius ele­ vantis et efficaciter applicantis seu moventis. Et quia in causis non est procedere in infinitum, dicen­ dum est hanc gratiam actualem esse primo et per se dispositivam ad gratiam habitualem; sed ad hanc gratiam actualem non requiritur ulterius alia dispositio ex parte hominis, cum omnis vera dispositio procedat ex eadem, ut dictum est quaestione 109, articulo 6. Et secundum hoc dicitur in Sacris litteris: «converte nos, Domine, ad te, et convertemur» 1 2, et quod a Domino gressus hominis diriguntur 3. § III SOLVUNTUR DIFFICULTATES 306. Obiectio prima. Quod repugnat ipsi gratuitati gra­ tiae habitualis non requiritur ad iuslificationem. Atqui dispo­ sitio ad gratiam repugnat gratuitati gratiae, quia haec dispo­ sitio est per opera salutaria et quod datur ex operibus est praemium seu merces, non pura gratia. Ergo dispositio ad gratiam non requiritur ad justificationem. 307. Respondentur. Concedo mai.; nego min. et conclusio­ nem. Tota acquivocatio venit ex eo quod obiiciens non distin­ guit opera salutaria ab operibus meritoriis: opera supernatu- 1 Ibidem, can. 4. Denz 814. 2 Thren. 5, 21. 1 Psalm. 36, 23. 820 L. II, Q. CXII: De causa graiiae ralia peracta ex gratia actuali ante iustificationem sunt mere salutaria, quia praeparant seu ducunt ad salutem; non autem sunt plene salutaria, quia non dant ipsam salutem neque me­ ritoria sunt gloriae (Cf. responsionem S. Thomae, quae alio modo rem distinguit, sed hoc explicatu difficilius ostendetur quaestione sequenti). St LUblSUMKSin ÛMâKin 308. Obiectio secunda. Progredi in peccato consumman­ do non est praeparatio ad gratiam. Atqui quandoque datur gratia progredienti in peccato consummando et dum est in ipso peccato peragendo, ut patet in Apostolo Paulo. Ergo nu­ lla requiritur dispositio ad gratiam, cum quandoque detur si­ ne illa, imo et contra illam. 309. Respondetur. Concedo niai.; distinguo min.: Quan­ doque datur gratia progredienti in peccato consummando, et non repente et miraculose praeparato ad gratiam, nego; et non successive et normaliter praeparato ad gratiam, concedo. Et nego consequens et consequentiam. Revera, Deus, cum sit agens infinitae virtutis, non indiget sequi semper vias ordinarias psychologiae humanae, sed quandoque potest subito causare dispositionem ad gratiam et ipsam gratiam, ut patet in casu Pauli. 310. Obiectio tertia, quae est instantia praecedentis. Agens infinitae virtutis non indiget dispositione ad causan­ dam formam, ut patet in creatione. Atqui Deus est agens infi­ nitae virtutis. Ergo non indiget dispositione ad causandam formam gratiae. 311. Respondetur. Distinguo mai.: Non indiget disposi­ tione, quando non datur subiectum disponendum, ut in crea­ tione, concedo; quando datur subiectum disponendum, ut in justificatione, subdistinguo: non indiget dispositione causata ab alio agente, concedo; causata a seipso, nego. Cap. Ili. Art. 3: Causa gratiae facientis quod in se est 821 Concedo min. et nego consequens et consequentiam. Ne­ que est indigentia seu necessitas propter se, sed propter con­ ditionem rei causandae. Art. 3.-Utrum necessario detur gratia se praeparanti ad gratiam, vel facienti quod in se est 312. Consequenter in hoc articulo, postquam considera­ vit dispositionem secundum se et ex parte principii dispo­ nentis, considerat eam per comparationem ad terminum seu formam introducendam, quae est ipsa gratia habitualis iustificans, et hoc est idem ac considerare efficacitatem eius relate ad gratiam consequendam per modum exigen­ tiae cuiusdam, licet non per modum efficientiae. Et quia causa propria et adaequata est ad quam de necessitate se­ quitur effectus, ideo quaerit «an haec dispositio ad gratiam sil necessitas ad gratiam» (distinctio articolorum), ita ut gra­ tia necessario detur a Deo veluti rigorose postulata ex tali dis­ positione. Et quia se praeparare ad gratiam idem est ac facere quod in se est, ut constat ex dictis supra, quaestione 109, articulo 6, ideo quaestio est utrum facienti quod in se est Deus neces­ sario det gratiam suam. Et vere necesse erat hunc adspectum dispositionis consi­ derare, qui est adspectus formalis et potissimus, cum dispo­ sitio natura sua videatur ordinata ad formam. De origine huius formulae facienti quod in se es Deus non denegat gratiam, quaedam diximus ad articulum 6 quaestions 109. Superest ergo videre germanum sensum eius. Et quia non eodem sensu intclligitur axioma a diversis theologis, cla­ ritatis et obiectiviatis causa considerabimus: primo, germa­ num sensum cius apud S. Thomam; secundo, examinabimus interpretationem quam alii theologi dare solent, spcialiter molinistae. 822 L. Π, Ο. CXH: De CAUSA GRATIAE §ι DE SENSO AXIOMATIS «FACIENTI QUOD IN SE EST DEUS NON DENEGAT GRATIAM», APUD SANCTUM THOMAM SÏ.LUÜIS (W K iffî ÜMüUM 313. Quia facere quod in se est idem est ac se praeparare seu disponere ad gratiam, secundum diversum conceptum dispositionis ad gratiam erit diversus conceptus vel sensus qui huic axiomati tribuitur. Ergo S. Thomas iunior, qui admisit hominem posse per vires naturae se praeparare ad gratiam, ut vidimus praedicto loco, consequenter debebat intclligere axioma illud in hoc sensu: «facienti quod in se est viribus naturae cum concursu naturali Dei, Deus non denegat gratiam». Qui sensus, cum saltem semipelagianus sit, statim derelictus et impugnatus est ab ipso S. Doctore. Itaque S. Thomas senior nullam admittit dispositionem solius naturae ad gratiam, sed omnem dispositionem ad gra­ tiam docet esse ex gratia. Et quidem, eo ipso quod sola natura non potest se dispo­ nere ad gratiam -quia inter naturam et gratiam non est pro­ portio ordinis- negavit ad gratiam actualem dari aut requiri aliquam dispositionem ex parte liberi arbitrii ', sed solum posuit requiri dispositionem ad gratiam habitualem vel sanc­ tificantem, de qua sola inquirit in tota hac quaestione in qua sumus. 314. Consequenter sensus axiomatis apud S. Thomam seniorem, maxime in hoc loco, non est: facienti quod in se est viribus naturae, Deus non denegat gratiam actualem (= sensus positive reprobatus a S. Thoma); neque facienti quod in se est viribus gratiae actualis, Deus non denegat gratiam actualem (= sensus absurdus et tautologicus), sed unice sen­ sus eius est: facienti quod in se est viribus gratiae actualis, Deus non denegat gratiam habitualem seu homini se praepa- III, 109, 6 ad 3 et 4; 112, 2. Cap. Ill, Art. 3: Causa gratiae facientis quod in se est 823 ranti ad gratiam habitualem ex gratia actuali, Deus non de­ negat gratiam habitualem. Et quidem veritas axiomatis huius debet esse universalis, ita ut semper et infallibiliter facienti quod in se est viribus gratiae actualis, Deus non denegat gratiam habitualem. Hoc est enim proprium axiomatum, habere universalem verita­ tem et valorem principii universalis habere. 315. Hoc ergo dato ex praecedenti quaestione 109, arti­ culo 6, et ex articulo praecedenti, totus articulus praesens versatur circa fundamentum huius veritatis seu circa radicem et causam propriae connexiionis infallibilis inter praeparatio­ nem ad gratiam ex gratia actuali et inter collationem gratiae habitualis a Deo. Atqui ratio et causa connexionis huius universalis et ne­ cessariae non potest quaeri nisi vel in ipsamet natura dispo­ sitionis aut praeparationis ad gratiam habitualem vel in cau­ sa efficienti talis dispositionis vel praeparationis, ut vel leviter consideranti apparet. Necesse est ergo videre quaenam ex his sit vera radix huius connexionis universalis. Iam vero constat radicem hanc non posse consistere in ipsamet natura talis dis­ positionis ut dispositio est; quia etiam in ordine naturali cau­ sarum physicarum mera dispositio, nisi sit ultima, non de necessitate exigit et postulat forman; hic autem non est ser­ mo de dispositione ultima et perfecta, quae elicitive procedit ab ipsa forma et est simul tempore cum ipsa forma, sed so­ lum de dispositione imperfecta vel inadaequata, plus minusve proxima vel remota, negativa vel positiva. Ergo ex propria natura dispositionis ad iustificationem non sequitur nec se­ qui potest necessario et semper justificationis forma '. Ergo propria radix consistere debet in causa efficienti huius dispositionis. Sed haec causa efficiens est duplex, ut articulo praecedenti dictum est, scilicet una propria et princiapalis, quae est Deus ipse supernatural iter praemovens li- 1 MI. 112, 3 ad 3. L. II, Q. CXII: De CAUSA GRATIAE 824 bcrum arbitrium ad actus salutares disponentes ad iustifica­ tionem; alia vero, secunda et subordinate, et est ipsamet po­ tentia liberi arbitrii elevata et applicata libere ad eliciendos vel exercendos istos actus salutares. Atqui haec connexio seu veritas universalis nequit prove­ nire sicut ex propria et adaequata causa ex potentia liberi arbi­ trii eliciente hos actus: quia si haec potentia consideratur in sua propria natura, non habet vim eliciendi hos actus, qui sunt intrinsece supematurales, dum ipsa est pure naturalis; sin vero consideratur ut sanata et elevata et applicata ex gratia actuali excitanti et adiuvante, tunc tota eius virtualitas resol­ vitur in gratiam actualem, a qua eam participat; et ideo nacesse est concludere quod propria radix huius connexionis est propria et adaequata causa eiusdem dispositionis, quae est ipsamet gratia actualis. Ergo propria radix et causa veritatis huius axiomatis con­ sistit in ipsa gratia actuali, seu in Deo movente supernatura­ liter per suam gratiam, ut ait S. Thomas. Et quia Deus non cogit liberum arbitrium, sed interius tangit ipsum ut voluntarie velit, et operetur, ideo haec neces­ sitas ex causa efficienti non est absoluta seu intrinseca, sed extrinseca, nempe ex causa efficienti -nam necessitas absolu­ ta vel intrinseca provenit ex causis intrinsecis-, seu hypothe­ tica; non tamen coactionis, sed infallibilitatis. 316. Attamen constat quod non semper ex omni gratia actuali neque ex omni dispositione ad gratiam habitualem necessario ct infallibiliter confertur a Deo gratia sanctificans, v. gr., ex gratia mere sufficienti. Ut ergo haec infallibilitas et universalitas detur, gratia actualis eam fundans debet esse gratia infallibiliter et semper operans seu consequens suum ef­ fectum, et haec est gratia efficax. Causa ergo propria, ct radix seu fundamentum est voluntas Dei consequens tangens et mo­ vens cor hominis per suam gratiam efficacem, secundum illud: «omnis qui audivit a Patre et didicit, venit ad me» ’, loan. 6, 45 Cap. Ill, Art. 3: Causa gratiae facientis ouod in se est 825 una cum illo: «nemo potest venire ad me nisi Pater, qui misit me, traxerit eum» ', ut indicetur efficacia divinae tractionis et suavitas eius qui veniens trahitur. Itaque, sensus axiomatis verus et profundus, apud S. Tho­ mam, est iste: facienti quod in se est viribus gratiae actualis efficacis, Deus non denegat gratiam habitualem, vel: se prae­ paranti ad gratiam habitualem ex gratia actuali efficaci prae­ veniente, Deus non denegat ipsam gratiam habitualem. Quia revera, haec gratia efficax infallibiliter facit quod homo per­ veniat ex dispositione remota et imperfecta usque ad ipsam dispositionem ultimam et perfectam, quae habetur per actum contritionis aut caritatis; quia dispositione data, simul tem­ pore et infallibiliter et semper Deus dat gratiam. Tota ergo radix et causa connexionis inter praeparationem ad gratiam habitualem et ipsam infusionem gratiae, venit ex Deo, qui voluntate absoluta seu consequenti vult seu intendit aliquem gratis iustificare, et consequenter praemovet ipsum gratia ac­ tuali efficaci ut se praeparet adaequate ad gratiam habitualem, «quia intentio Dei (absoluta et consequens) deficere non po­ test» 1 2; qua dispositione obtenta, cum primo evadit ultima, statim et connatural!ter confertur gratia habitualis. Haec est profunda et verissima et catholica interpretatio huius celebris axiomatis tradita a S. Thoma seniore. 317. Et hoc eodem sensu intelligebat axioma S. Bona­ ventura: «Liberum arbitrium -inquit- numquam assurgit nec ad cognoscendam gratiam neque ad petendam, nisi aliquo modo a sursum excitetur per aliquod donum gratiae gratis datae (= gratiae actualis, secundum terminologiam S. Bonaventurae)... Tenendum est igitur quod liberum arbitrium, si excitetur per aliquod donum gratiae gratis datae (= gratiae actualis), potest ad gratiam gratum facientem se de congruo disponere; si autem omni tali numere contingat ipsum desti­ tui, numquam posset ad illam disponi» ’. 1 loan. 6, 44. 2 I II, 112. 3. ’ S. Bonaventura. II Seni., dist. 28, an 2, q, I. edit cit. t II, p. 682b. Cap. Ill, Ari. 3: Causa gratiae facientis quod in se i_si Ita etiam intellexit discipulus S. Thomae, Aegidius Roma­ nus ', Eckhart, Taulerus 12*; ita etiam Caietanus ’, Conradus Koellin 4 et ceteri thomistae communiter. Hanc etiam esse mentem S. Thomae in ultimis operibus, vel ipsi molinistae fatentur, v. gr., Billot5 et Lange 6 inter plures alios. §n DE SENSU AXIOMATIS FACIENTI OUOD IN SE EST DEUS NON DENEGAT GRATIAM» APUD ALIOS THEOLOGOS 318. Conquaeritur Beraza quod «hoc axioma de se om­ nino clarum et in corde omnium Christianorum a Deo im­ pressum, theologi suis interpretationibus obscurum reddide­ runt» 7. Verum est. At quidam sunt isti theologi obscurantes axio­ ma adeo clarum nisi molinistae? Ergo hoc axioma aliter inte­ llexerunt plures theologi nominales ante Concilium Tridentinum, aliter Molina, aliter hodierni molinistae. 319. a) Plures ergo nominales intellexerunt in sensu quodam, saltem semipelagiano, quia admittebant quod ho­ mo per proprias vires posset se positive disponere ad gra­ tiam, et consequenter sensus axiomatis est: facienti quod in se est solis viribus naturae, Deus non denegat gratiam. Qua in re isti theologi reasumpseunt veterum theologorum doctri­ nam, qui sensu semipelagiano acceperant hoc axioma, ut di­ ximus supra, quaestione 109, articulo 6. 320. b) Molina intellexit axioma de faciente quod in se est viribus solius liberi arbitrii, et de gratia actuali conferen­ 1 Aegidius Romanus, // Sent., dist. 28, art. 3 Apud Denifle, Luther et Luthéranisme. I. Ill, p. 170. Caietanus, In I-II, 109, 6, n. 7 in fine commentarii. 4 Conradus Koellin. h. !.. pp. 942-944. Billot De gratia, p 105, specialiter vero pp. 208-216. ” Lange, De gratia, n. 240, pp. 160-161 Beraza De gratia, n. 387, p. 356. 827 da a Deo, non propter exigentiam hominis facientis quod in se est, sed propter meritum Christi, qui pro omnibus mor­ tuus est, et sua passione et morte hanc legem veluti pactum a Patre obtinuisse in gratiarum distributione, ut quotiescum­ que homo per proprias vires faciat quod in se est, Deus infallibililcr det gratiam primam, cum qua ulterius se praeparet ad secundam et sic porro ad iustificationem. «Illud etiam ait Molina- addendum est, quotiescumque liberum arbitrium ex suis viritus naturalibus conatur praestove est ad conan­ dum totum id quod ex sese potest, tam circa ea quae fides habet, addiscenda et amplectenda, quam circa dolorem de peccatis ad iustificationem, a Deo conferri gratiam praeve­ nientem auxiliave quibus id faciat ut oportet ad salutem: non quidem quasi eo conatu dignus efficiatur talibus auxiliis ullaque ratione ea promereatur, sed quoniam id obtinuit nobis Christus ob sua merita, atque inter leges quas tam ipse quam Pater aeternus statuerunt dc auxiliis et donis, quae nobis Christus promeruit, mere gratis conferendis, una, eaque ra­ tione maxime consentanea fuit ut, quoties ex nostris viribus naturalibus conaremur facere quod in nobis est, praesto no­ bis essent auxilia gratiae, quibus ea, ut oportet ad salutem, efficeremus, ut ea ratione, dum essemus in via, semper in manu liberi arbitrii nostri posita esset salus nostra, per nosque ipsos staret quod ad Deum non converteremur. Quare sicut Deus semper praesto est per concursum ge­ neralem libero arbitrio, ut naturaliter velit aut nolit, prout placuerit, ita praesto illi est per auxilium gratiae sufficiens ut, quoties ex suis viribus naturalibus aggredi voluerit opus aliquod ex iis, quae ad iustificationem spectant, illud exequa­ tur prout ad salutem oportet: saepe etiam liberum arbitrium, quasi sopitum ac torpens, excitat et pulsat, longeque maiori­ bus auxiliis adiuvat, quamvis alia ex parte magnum cernatur discrimen. Nam per concursum generalem praesto est Deus libero arbitrio ad naturalia, lege quasi naturali ordinaria, qua agentibus omnibus statuit non denegare talem concursum. At vero libero arbitrio praesto adest per auxilium gratiae sal­ tem sufficiens, ob merita Christi, quia ut verus redemptor id r __ 828 L. 11. Q. CXIl: De causa gratiae nobis promeruit atque obtinuit, eamque legem subveniendi hominibus cum Patre constituit» ‘. 321. c) Molinistae recentes observant axioma, ultra sen­ sum quem assignat S. Thomas hoc loco, inlelligi posse, et quidem vere, duplici alio sensu, scilicet: 1) Facienti quod in se est viribus gratiae actualis, Deus non denegat gratiam ultimam actualem, ita ut vere dicatur: facienti quod in se est viribus gratiae excitantis, Deus non de­ negat gratiam adiuvantem; facienti quod in se est viribus gra­ tiae praevenientis, Deus non denegat gratiam subsequenlem; facienti quod in se est viribus gratiae sufficientis, Deus non denegat gratiam efficacem. 2) Facienti quod in se est in facilioribus per solas vires naturales et in difficilioribus per vires gratiae mere medici­ nalis, Deus non denegat ulteriorem gratiam medicinalem ne­ que gratiam supernaturalem ad fidem: quibus postea, si facit quod in se est, novas gratias supernaturales accipiet usque ad ipsam iustificationem. Et in hoc secundo sensu intelligitur a modernis molinistis, aliqualiter perpolientibus doctrinam Suarezii, qui et per­ polivit doctrinam Molinae. 322. Radix et sensus huius interpretationis est, quia ex una parte molinistae admittunt dispositionem negativam ad gratiam esse in potestate naturali arbitrii nostri, praesertim si adiuvetur gratia mere medicinali seu supernatural! quoad modum tantum; ex alia vero dicunt hanc gratiam mere medi­ cinalem dari omnibus omnino hominibus pervenientibus ad usum rationis, sive faciant quod in se est per solas vires natu­ rales, sive non. Ergo se negative disponens ad primam gratiam superna­ turalem per solas vires naturales et per gratiam medicinalem 1 L. Mousa. Concordia, disp. 10. initio, edit, cit., pp. 43-44. Cap III, Ari. 3: Causa gratiae facientis quod in se est 829 naturalem, Deus non denegat primam gratiam supematuralem ad fidem, et sic inde usque ad ipsam iustificationem, el quidem infallibiliter et semper, quamvis non semper statim. Addunt insuper 1res restrictiones huic axiomati sic inte­ llecto: primam, quod ratio connexionis inter antecedens et consequens, non ponatur in antecedente, sed in solo Deo, qui vult omnes homines salvos fieri; secundam, quod in antece­ denti non ponatur dispositio ulla positiva, sed mere negativa; tertiam, quod haec dispositio negativa sit solum conditio sine qua non conferendi primam gratiam supernaturalem, non ta­ men necessaria, sed contingens, in hoc sensu quod, si ponitur, gratia conferatur suo tempore; si vero non ponitur non se­ quitur gratiam non conferri, licet possit iuste non conferri 323. At haec admitti non possunt. Et admisso sensu de lacienti quod in se est ex priori gratia actuali relate ad aliam gratiam actualem subsequenlem -qui sensus latet et includi­ tur in ipsa interpretatione S. Thomae, quatenus quandoque plures gratiae actuales requiruntur ad praeparationem Justi­ ficationis perfectam-, alii duo sensus tum Molinae tum recentiorum molinistarum post Granados et Suarezium, colla­ borante Vazquez et Ripalda, falsi sunt. 324. Et relative ad formam qua proponitur ab ipso Moli­ na, sufficienter confutata est eius expositio a thomistis, v. gr., a Salmanticensibus 1 2 et recenter a Del Prado \ Imo et peritiores molinistae recent iores ingenue fatentur quod haec Moli­ nae sententia est: contra interpretationem Augustini et S. Thomae; non esse fundatam in traditione theologica ante Molinam, quidquid in contrarium suadere conentur Lessius et Bucceroni; fundamentum eius de lege distributionis gra­ tiae ex meritis Christi facienti quod in se est ex viribus natu- 1 Cf. Bera/a. op. cit., n. 390, pp. 359-360; Lange op. cit., nn. 231-235. pp. 153-156; nn. 243-245, pp. 162-164. ·’ Salmanticenses. Dc gratia, disp. 3, dub. 7. t. 9. pp. 437-471. ’ N. del Prado. De gratia, 1.1. pp. 328-331. 830 L. II. Q. CXII: De causa gratiae rae, non posse sufficienter probari. Addunt tamen quod non potest efficaciter improbari *. Sed ex hac confessione, efficaciter improbatur talis senten­ tia. Nam sententia theologica in re adeo gravi et fundamenta­ li quae contradicit Doctoribus specilaiter approbatis ab Ec­ clesia in materia de gratia, ut sunt Augustinus et S. Thomas; quae non fundatur in traditione theologica; et quae ratione et auctoritate nequit sufficienter probari, est eo ipso indicata, quia est theoria quae non resolvitur in fontes theologiae seu quae exit extra locos theologicos. 325. Relative autem ad formam mitiorem Suarezii et mo­ dernorum molinistarum, dicendum est eam esse non minus falsam et inadmissibilem. 326. Primo quidem, quia falsum est principium duplex in quo nititur, nemque de possibilitate et facto dispositionis ne­ gativae ex solis viribus naturae, ut quaestione 109, articulo 6 ostensum est, et de naturalitate gratiae medicinalis, ut palet ex dictis quaestione praecedenti, capite 2. 327. Secundo, quia haec doctrina non cohaeret cum do­ cumentis dogmaticis Ecclesiae, imo eis adversatur. Nam in Concilio Tridentino dicitur quod exordium iustificationis su­ mendum est a gratia supernatural! praeveniente seu excitante, qua peccator incipit se praeparare vel disponere ad gratiam2; si ergo praeparatio sumitur primo ex negativa et ex viribus naturae cum sola gratia mere medicinali seu naturali quoad substantiam, eo ipso falsum est decretum Tridentini; quia exordium seu principium quod praevenitur ab alio, non est exordium, sed continuatio vel prosequutio. Exordium ergo iustificationis esset sumendum ex natura (= viribus naturae et concursu naturali medicinali), non ex gratia, non ex prae­ veniente gratia supernatural!, ut Tridentinum docet. 1 Cl . Lange, op. cit., nn. 240-245, pp 160-164. Concilium Tridentini m, Ses. 6. cap. 5. Deux 797 Cap. HI. Ar i 3: Causa gratiae facientis quod is se est 831 Praeterea Ecclesia explicite et positive excludit valorem dispositionis ad iustificationem conatibus et tentaminibus mo­ linistarum. Nam vires naturae et gratia mere medicinalis, iuxta ipsos molinistas, non sufficiunt nisi ad abstinentiam mere naturalem seu honestam a peccato, et ad quosdam ac­ tus virtutum naturalium. Atqui haec ab Ecclesia declaran­ tur nullius valons ad iustificationeni. Damnantur enim se­ quentes propositiones ab Innocentio XI: «Fides late dicta ex testimonio creaturarum similive motivo (= fides naturalis seu acquisita) ad iustificationem sufficit. Nonnisi fides unius Dei necessaria videtur necessitate medii (= ergo abso­ luta et ex iure divino) non autem explicita renumerationis», ad salutem ‘. Damnatur quoque gratia mere naturalis seu medicinalis a Christo infidelibus collata, et asseritur gratia supematuralis; nam evidenter divisio gratiae in sufficientem et efficacem est divisio gratiae supematuralis, quia gratia mere naturalis seu medicinalis et vires naturales non sufficiunt, ut ex propositio­ nibus modo relatis constat; asseritur autem ab Ecclesia quod Christus influit in paganos et infideles gratiam sufficientem ut salvari possint, si velint, quia damnavit sequentem propo­ sitionem: «pagani, iudaei, haeretici aliique huius generis nu­ llum omnino accipiunt a lesu Christo influxum, adeoque *hinc recte inferes in illis esse voluntatem nudam et inermem, sine omni gratia sufficienti» 2. Merito ergo Billot scribit: «Suppositum huius interpreta­ tionis videtur esse omnino negandum. Suppositum enim est infideles negativos omni ope gratiae supematuralis destitui et non posse aliter quam per naturae vives operari. Sed hoc quis demonstrabit, imo quis non improbabile admodum iudicabit?» V ' Innocentius xi, Denz. 1172-1173. 2 Alexander vni. Denz. 1295. ' Billot, h. !.. p. 212. Quod vigorose prosequitur pp. 212-215 832 L. II, 0. CXH: De causa gratiae 328. Tertio, quia reddit praedictum axioma dimidiatum et diminutum. Nam, iuxta propriam eorum sententiam, facienti quod in se est hoc modo, atque etiam non facienti, imo et contrarium facienti, Deus non denegat gratiam. Careret ergo veritate universali. Eo vel magis quod non omnes pagani, qui dicuntur honesti, salvantur, dum alii peccatores salvi facti sunt. Imo et redditur absurdum istud axioma, quia, ponere­ tur antecedens: facienti quod in se est, et negaretur omnis connexio eius cum consequenti: Deus non denegat gratiam; nam expresse fatentur quod Deus non denegat ei gratiam quia fecit quod in se est, sed mere et unice facienti Sed hoc est totam eius veritatem subvertere. Adde quod expresse confugiunt ut suadeant suum sen­ sum ad textus S. Thomae iunioris, quos senior ex professo confutavit12*. Quae cum ita sint, merito Billot concludit: «Omnibus er­ go perpensis, non videtur esse undequaque declinandum ab interpretatione veterum, secundum quam ille qui facit quod in se est, semper intelligitur faciens pr vires gratiae, idque in­ differenter tam ante quam post fidem. Securior quippe ista sententia est, rationi etiam theologicae conformior, denique magis consentanea indoli praesentis supernaturalis provi­ dentiae, in qua nihil debet esse vacuum opere gratiae, sed si­ cut scriptum est de sole isto qui ortu et occasu pergit diem: sol illuminans per omnia respexit, et gloria Domini plenum est opus eius» V Et haec videbantur consideranda, quia etiam quidam thomistae, ut Marin Sola 4, non sat caute locuti sunt; imo et vel ipse del Prado 5. Salmanticenses bene confutant Granados et Suarezium 6. 1 Beraza, op. cit., n. 393, p. 363. Beraza, op. cit., n. 292, pp. 361-362. ’ Billot loc. cit., pp. 215-216. Marin Sola EI sistenta tomista sobre la tnociôtt divina, apud «La CienciaTomista», mayo 1926, p. 354. 5 N. del Prado op. cit., p. 327. * Salmanticenses, loc. cit., disp. 3, dub, 8 et 9, t. 9, pp. 461-478. Cap. Ill, Art. 3: C ausa gratiae faci entis quod in se est 833 §111 SOLVUNTUR DIFFICULTATES 329. Obiectio prima. Oui se praeparat aci gratiam seu fa­ cit quod in se est, ad Deum confugit seu ad Deum se convert­ it. Atqui Deus necessario recipit eum qui ad se confugit, ut dicit Rabanus Maurus, quia secus esset iniquitas apud Deum quod est impossibile. Ergo se praeparanti ad gratiam seu fa­ cienti quod in se est, Deus de necessitate dat gratiam. 330. Respondetur. Concedo mai.; distinguo min.: Deus necessario recipit eum qui ad se confugit seu ad se convert­ itur, necessario necessitate hypothetica et infallibilitatis, et qui ad se convertitur, Deo ipso convellente per gratiam ac­ tualem efficacem praevenientem, concedo; necessitate abso­ luta vel ipso peccatore se propriis viribus convertente ad Deum, nego; et nego conseques et consequentiam. Triplex est conversio seu confugium creaturae intellectua­ lis ad Deum ut est auctor vitae supernaturalis: una, perfectis­ sima et consummata in patria, per visionem beatificam et amorem fruitivum, et ad hanc requiritur gratia consummata, quae est gloria; aliae duae in via et ex gratia, quarum una est conversio perfecta per caritatem seu ex gratia habituali et ac­ tuali, et haec est conversio meritoria, cui iustum est ex con­ digno quod Deus det gratiam consummatam suo tempore; alia vero est inchoata et adhuc imperfecta, per actum fidei et spei informium et inchoationem caritatis, et quidem per gra­ tiam actualem excitantem et adiuvantem, et haec est conver­ sio salutaris tantum, cui Deus non denegat gratiam habitua­ lem, non quidem ex eo quod teneatur ex ulla iustilia, sed ex pura misericordia qua vult omnes salvos fieri et quosdam vo­ luntate consequenti et absoluta elegit ad vitam aeternam. Unde patet quod neque haec necessitas est absoluta et perfecta ne­ que etiam conversio seu praeparatio, sed solum ex supposi­ tione et ex Deo movente secundum gratiam efficacem *. Cf. litteram responsionis S. Thomae, una cum I. 62, 2 ad 3. 834 L. II, Q. CXII; Decausa GRATIAE 331. Obiectio secunda. Eadem est causa huius quod est velle recipere gratiam et non velle recipere gratiam, quia con­ trarie opponuntur et eadem est causa contrariorum. Atqui huius quod est non velle recipere gratiam causa est liberum arbitrium. Ergo etiam huius quod est velle eam recipere cau­ sa est liberum arbitrium, et consequenter necessitas reci­ piendi gratiam a Deo causatur a motu liberi arbitrii et non ab ipso Deo. 332. Respondetur. Nego mai.; concedo min. et nego con­ clusionem. Relative ad opera connaturalia quae sunt plene in potesta­ te voluntatis, eadem, contrarie disposita, est causa contrario­ rum velle et non velle. At respectu operum supematuralium, quae sunt opera salutaria, non valet axioma Philosophi, quia positio actus est ex gratia, sicut ex causa prima et principali, et solum est ex libero arbitrio sicut ex causa secunda et subordinata; at negatio actus huius, cum sit defectus, causa prima est defectibilitas liberi arbitrii, non Deus ipse, prout habet rationem culpae, licet secundario et ex consequenti possit esse prout habet aliquo modo rationem poenae. Errat ergo obiciens non distinguens inter ordinem natu­ ralem et supernaturalem, neque inter voluntatem pro ipso ordine naturali et voluntatem aegrotam. Propter quod dicitur in Scriptura: «perditio tua ex te, Israel; tantummodo ex me auxilium tuum» ’, 333. Obiectio tertia. Magis est diffusivum sui bonum supernaturale, quod maius est, quam bonum naturale. Atqui bonum naturale formae necessario diffunditur seu commu­ nicatur materiae dispositae seu praeparatae. Ergo multo ma­ gis bonum supcrnaturale formae divinae, quae est gratia ha­ bitualis, diffunditur seu communicatur subtecto disposito seu lacienti quod in se est. 1 Oseas, 13, 9. Cf. N DEL Prado. h. I., § V, pp. 332-336. 835 Cap. Ill, Art. 4: De inaegvalitate gratiaeinitialis 334. Respondetur. Distinguo ma.: Magis est diffusivum bonum supernaturale quam naturale, quantum ad rem quae diffunditur seu communicatur, concedo; quantum ad modum quo diffunditur seu communicatur, nego; quia naturale natu­ raliter seu necessario; supernaturale vero supematuraliter et voluntarie, et solum quandoque necessitate hypothetica vel ex suppositione. Contradis tinguo min.: Bonum naturale formae necessario diffunditur seu communicatur materiae dispositae seu prae­ paratae, a seipsa, nego; ab agente eam disponente, subdistinguo: quando est disposita ultima dispositione, concedo; quan­ do non est disposita ultima dispositione, nego. Et nego consequens et consequentiam *. Art. 4.-Utrum gratia sit maior in uno quam in alio 335. Quaestio est non de gratia in tota sua latitudine, prout complectitur tum gratiam patriae, tum gratiam viae, et quidem in hoc sensu tum gratiam gratis datam tum gratiam gratum facientem, et hanc, tum habitualem tum actualem, sed unice agitur de gratia habituali viae, de qua est tota quaes­ tio praesens, ut initio dictum est. Neque tamen agitur hic de gratia habituali per totam longitudinem et latitudinem status viae, sed exclusive de gratia habituali in suo initio, quando scilicet infunditur. Potest enim augeri atque etiam minui po­ test, sed de causa augmenti eius agetur postea, quaestione 114, articulo 8. Solum ergo restat pro hac quaestione agere de quantitate vel perfectione gratiae quando primo educitur de potentia obedientiali animae et primo infunditur in animam iustificandi. Et quaeritur utrum quantitas vel perfectio gratiae in sua prima infusione sit aequalis apud omnes et in omnibus qui justificantur, an inaequalis, scilicet maior seu perfectior in uno quam in altero. 1 Ct. responionem claram S. Thomae, et adnotationes N. pp. 336-340. del Prado h 836 L II, 0. CX11: De CAUSA GRATIAE Et quia in articulis praecedentibus agebatur de gratia in­ fundenda adultis sibi consciis, et similiter in articulo sequen­ ti, consequenter in hoc etiam articulo non consideratur quantitas gratiae infundendae parvulis vel perpetuo amenti­ bus per sacramenta, quae agunt ex opere operato, sed unice quaeritur quantitas gratiae infundendae adultis sibi consciis et aliquo modo ad eam coopérant ibus. Notandum est insuper quod S. Doctor eamdem quaestio­ nem fundamentalem, licet sub alio respectu, aliis locis teti­ gisse, nempe in I, 62, 6, pro angelis: «utrum angeli sint conse­ cuti gratiam et gloriam secundum quantitatem suorum naturalium»; el in II-II, 5, 4, pro homine respectu fidei: «utrum fides possit esse maior in uno quam in alio»; respec­ tu vero caritatis: «utrum caritas infundatur secundum quan­ titatem naturalium», in II-II, 24, 3; quo in loco uberius hanc quaestionem tangemus. Pro momento ergo et attendentes unice quaestionem for­ malem positam in hoc articulo, investigamus quantitatem initialem gratiae quando primo infunditur in diversis homi­ nibus adultis, an scilicet sit aequalis seu uniformis in omni­ bus vel e converso. Qua in re oportet duo statuere: primo, factum et naturam inaequalitatis in diversis hominibus; secundo, radicem vel causam propriam praedictae inaequalitatis. §1 DE FACTO ET NATURA INAEQUALITATIS GRATIAE A. De facto inaequalitatis gratiae 336. Aequalitatem gratiae in divesis hominibus docuit in primis lovinianus, ductus falsa philosophia Stoicorum de ae­ qualitate omnium virtutum et omnium vitiorum seu peccato­ rum, quem confutarunt Augustinus, et, speciali opere contra lovinianum, Hieronymus. Medio aevo instaurarunt eamdem doctrinam cathari, ut refert Praepositinus, quos et ipse im­ pugnat, ut in tractatu de peccatis, q. 73, art. 2, retulimus; a Cap. Ill, Art. 4: De inaegi;alitate gratiae initialis 837 quibus non longe erant amauriani, ut narrat Gamerius de Rochefort in suo tractatu contra Amaurianos, quem eodem loco citavimus. Sed praesertim hoc docuerunt lutherani, duc­ ti sua haeretica sententia de iustitia mere imputativa. Norunt omnes verba Lutheri: «omnes Christiani aeque magni sumus sicut Mater Dei et aeque sancti sicut ipsa». 337. Veritas catholica contrarium docet, non solum res­ pectu termini vel durante decursu vitae, sed etiam quantum ad eius initium; quam veritatem S. Thomas potius suponit quam probet. Revera in Evangelio legimus, quando agitur de parabola talentorum, quibus repraesentatur gratia, secundum Patrum expositiones, quod ille qui peregre profecturus erat, inaequa­ lia dona dedit servis suis, scilicet «uni quinque talenta, alii autem duo, alii vero unum» ', cum quibus negotiari deberant usque dum veniret rationem petere. Agitur ergo de diversis quantitatibus initialibus. Constat etiam quod anima Christi, quae miraculose ha­ buit actum rationis expeditum ab ipsa eius creatione, plus gratiae accepit initio quam ceterae omnes animae simul, etiam prout in gloria sunt, quia gratia habitualis Christi cum esset simul ab initio gratia comprehensoris- non est aucta in decursu vitae mortalis, et clarum est nunc esse fon­ talem gratiam omnium. Idem quoque dici potest de gratia primo accepta a Beata Virgine. Cum haberet initio usum rationis, aequivalenter per­ tinet ad adultos sui compotes. Praeterea, negari nequit quod Paulus plus gratiae initio conversionis accepit quam plures alii qui justificantur, eo quod factus est vas electionis, et probavit eventus statim, quia incoepit praedicare cum magna fiducia, quia lesus est Messias, et convalescebat in iudaeos, ut pluribus narrant Ac­ tus Apostolorum. Idem dic de gratia collata Augustino et aliis magnis sanctis. ' Mit. 25, 15. 838 L. II, 0. CX1I: De causa gratiae 338. Et ratio est, quia gratia primo datur per modum re­ generationis vel renovationis supernaturalis, ut dictum est articulo 1. Atqui etiam in ordine naturali generationis non omnes homines nascuntur cum eadem quantitate vel pon­ dere, etiamsi sint filii eiusdem patris et matris, imo et co­ llactanei, sicut Esau et lacob. Ergo similiter in ordine su­ pernatural! regenerationis spiritiualis non omnes homines aequali gratia renascuntur, sed inaequali et cum magna lati­ tudine. B. De natura inaequalitatis gratiae 339. Cum gratia habitualis sit qualitas quaedam per mo­ dum habitus, et qualitas sit susceptiva magis et minus, opor­ tet videre quaenam inaequalitas possit gratiae convenire. Constat enim quod inaequalitas habituum potest esse du­ plex: alia specifica, per comparationem ad diversam naturam specie vel ad diversum specie terminum (= obiectum vel fi­ nem); alia vero gradualis per comparationem ad proprium subiectum cui magis vel minus inhaeret et quod plus minusve informat. Iam vero constat quod per comparationem ad proprium finem seu terminum non potest gratia habitualis esse maior vel minor, quia terminus ille est ipse Deus beate possiden­ dus, qui non suscipit magis et minus, cum sit in summo. Et quia ex hac parte sumitur propria species gratiae sanctifican­ tis, quia per comparationem ad proprium finem immedia­ tum primo distinguitur a gratia gratis data, ut vidimus quaestione praecedenti, articulo 1, consequens est quod gra­ tia habitualis nequeat esse maior vel minor in diversis homi­ nibus inaequalitate specifica. Quod vel ex eo etiam patet, quia gratia habitualis est ea­ dem specie apud omnes creaturas iustas, ut constat ex dictis quaestione praecedenti. Non potest ergo ex parte essentiae vel speciei esse perfectior in uno quam in alio, eo fere modo quo ratio entis est inaequalis in substantia et accidente, vel quo ratio animalis est inaequalis in homine et bruto. Cap. HI. Art. 4: Dlinaegualitategratiaeimtîalis 839 Ergo inaequalitas possibilis est gradualis, licet in ipsa es­ sentia, et non solum in actibus vel effectibus, et per compa­ rationem ad subiectum in quo est et radicatur. §Π DE PROPRIA CAUSA INAEQUALITATIS GRATIAE Causa prima et principalis inaequalitatis gratiae initialis apud diversos iustos est voluntas Dei largientis gratiam; causa vero secunda et subordinata vel secundaria est inaequalitas praeparationis ad gratiam ex parte hominis iustificandi. Est de fide catholica. 340. CONCLUSIO: 341. Probatur. A) Auctoritate. Concilium Tridentinum elocet expresse gratiam habitualem per quam primo et vere iusti nominamur et sumus, «in nobis recipimus, unusquis­ que suam, secundum mensuram, quam Spiritus Sanctus par­ titur singulis prout vult (I Cor. 12, 11 ), et secundum propriam cuiusque dispositionem et cooperationem» .* Et utrumque docetur clare in Sacra Scriptura. Nam de Deo dante diversa talenta gratiae diversis hominibus dicitur quod ea dat «unicuique secundum propriam virtutem» 1 2, hoc est, secundum proprium conatum ad gratiam recipiendam, qui quidem conatus non venit ex sola natura, ut semipelagiani dicebant, sed ex gratia actuali movente cor hominis ut conetur et se praeparet ad gratiam. Unde S. Thomas, ad hunc locum Matthaei scribit: «Si autem quaeris quare unus magis habet de gratia quam alter, dico quod huius rei est causa pro­ xima et causa prima; proxima est maior conatus istius quam illius, causa prima est electio divina». «Unde qui plus cona­ tur, plus habet de gratia, sed quod plus conctur indiget altiori causa (secundum illud Thren. 5, 21): converte nos, Domine ad te, et convertemur» 3. 1 Conchπ·μ Tridentinum. Ses. 6, cap. 7, Denz. 799. 2 Mtt. 25, 15. ' S. Thomas, In Matt. 25, 15. edit, cit., p. 336 a. 840 L. Il, O. CXIi: DE CAUSA GRATIAE Et Paulus scribit quod «unicuique nostrum data est gratia secundum mensuram donationis Christi» l; et in epistola ad Romanos ait quod habemus «donationes secundum gratiam, quae data est nobis, differentes» 2* , quia Spiritus gratias «divi­ dit singulis prout vult» \ 342. B) Ratione theologica. Ab eadem causa est primum esse habitus et prima quantitas seu perfectio eius, quae est accidens proprium ipsius, ut constat ex tractatu de habi­ tibus 4. Atqui causa prima et principalis gratiae habitua­ lis quoad primum esse eius est Deus, causa vero secunda et subordinata et secundaria est liberum arbitrium nos­ trum, quod ex gratia actuali se disponit ad gratiam, hoc est, propria dispositio et propria cooperatio seu conatus ad eam, ut patet ex articulo 2 et 3. Ergo etiam propriae quan­ titatis primae ideoque inaequalitatis eius, quae est diffe­ rentia quantitatis, prima et principalis causa est Deus, se­ cunda vero et subordinata et secundaria est propria dispositio et cooperatio. §111 SOLVUNTUR DIFFICULTATES 343. Obiectio prima. Gratia est effectus divinae curae seu providentiae supernaturalis. Atqui Deus aequaliter providet omnibus, secundum illud: «aequaliter est illi cura de omni­ bus» 5. Ergo aequalem gratiam omnibus iustis largitur. 344. Respondetur. Concedo mai.; distinguo min.: Deus aequaliter curat de omnibus, ex parte ipsius curae activae, prout dicit actum Dei curantis, qui unico actu de omnibus curat, concedo; ex parte effectus vel termini causati ex cura divina, nego. Et nego consequens et consequentiam. 1 ' ’ 4 5 Eph.4.1. Rotn. 12,6. I Cor. 12, 11; II Cor. 10. 13-18. I-II,q. 52. Sap. 6, 8. Cap. HI, Art. 4: Dp.inaegualitategratiae initialis 841 Sensus verbi Scripturae est quod providentia Dei non est sicut providentia hominum, qui maiora curant et minora negligunt, sed coram Deo magna et parva eidem providentiae subiiciuntur et de omnibus curat, sicut omnia intclligit. Obiectio ergo procedit ex anthropomorphisme. Sicut igitur eodem actu creavit omnia quae in mundo sunt, et tamen quaedam maiora, quaedam minora condidit, ita et licet eo­ dem actu iustilicet omnes, non omnibus aequalem gratiam porrigit. 345. Obiectio secunda. Quod est in summo non suscipit magis et minus. Atqui gratia sanctificans est in summo. Ergo gratia sanctificans non suscipit magis et minus, ideoque de­ bet esse aequalis in omnibus. 346. Respondetur. Concedo niai.; distinguo min.: Gratia sanctificans est in summo, ex parte finis vel termini, ex quo sumitur species eius, concedo; ex parte receptionis in subiec­ to et informationis ad subiectum, nego. Et nego consequens et consequentiam. Solutio patet ex dictis. 347. Obiectio tertia. Vivere non dicitur secundum magis et minus, sed stat in indivisibili. Atqui secundum gratiam ho­ mo iustus dicitur vivere, quia gratia est vita animae. Ergo gratia non suscipit magit et minus, sed debet esse aequalis apud omnes. 348. Respondetur. Distinguo mai.: Vivere vita naturali vel substantiali non dicitur secundum magis et minus, concedo; vivere secundum vitam accidentalem, quae est vita supernaturalis, non dicitur secundum magis et minus, nego. Contradistinguo min.: Secundum vitam gratiae homo ius­ tus dicitur vivere, vita accidentali, concedo; vita substantiali, nego. Et nego consequens et consequentiam. Obiectio non considerat analogiam inter utramque vitam, et ideo univoce -cum aequi vocatione- concludit ex vita natu- 842 L. H, O. CX1I: De causa gratiae rali substantiali ad vitam supernaturalem accidentalem, ut clare exponitur in responsione S. Thomae. Art. 5.-Utrum homo possit scire se habere gratiam SL LOUIS UtUVKKSUl Ub«riiü£ 349. Finaliter ergo S. Doctor investigat causam vel prin­ cipium cognitionis gratiae in nobis, quaerens utrum «aliquis -adultus sui compos, qui solus habere potest cognitionempossit scire se habere gratiam». Et quia gratia habitualis est inseparabilis a caritate, ideo aliis locis parallelis S. Thomas inquisierat «utrum caritas possit cognosci ab habente ipsam» ', vel «utrum aliquis possit scire se habere caritatem» *2. Hoc autem nomen «scire» est originis biblicae in hac quaestione, quia haec quaestio provocatur ex textu Eccli. 9, 1: «nescii homo utrum amore an odio dignus sit». Neque est sermo directe dc cognitione scientifica sensu stricto, scilicet per demonstrationem comparatam, sed solum de cognitione perfecta quacumque, nempe de cognitione certa. Unde et in proprio loco I Sent., dist. 17, q. 1, art. 4, ita S. Doctor intro­ ducit quaestionem: «videtur quod caritas certitudinaliter ab habente cognoscatur», ex quo sumpta est formulatio: «utrum caritas certitudinaliter ab habente cognoscatur». Non agitur ergo de cognitione quam alter habere possit, sed de cognitio­ ne quam habet ipsemet iustus, qui gratiam habet. Haec quaestio de certa cognitione gratiae per longum et latum discussa est a Patribus ct theologis Concilii Tridentini, a die 24 iulii 1546 usque ad diem 13 ianuarii 1547, ita ut me­ rito dicat Dominicus de Soto quod de hac re «longissima om­ nium fuit disputatio et molestissima in Sancto Concilio» 3. Ut ergo debito ordine procedamus et ea quae ad fidem catholicam pertinent distinguamus ab his quae citra fidem disputari possunt, duo inquirimus: primo, utrum homo ius­ tus debeat cognoscere necessario se habere gratiam vel iusti- ' / Sent., dist. 17, q. 1, art. 4. „ 2 De Ventate, 10, 10. Dominicus de Soto, Apologia doctrinae de certitudine gratiae contra Ambrosium Catharinum, cap. 2. edit. cit.. p. 274a. J Cap. Ill, Art. 5: De cognitione stai is gratiae 843 tiam; secundo, hoc negato, utrum saltem hanc cognitionem habere possit. §1 AN HOMO IUSTUS NECESSARIO DEBEAT SCIRE SE HABERE GRATIAM 350. Protestantes ergo docebant iustum sola fide fiduciali, qua firmiter credit merita Christi sibi imputari et applica­ ri, justificari; et ideo necessarium esse omnino iustum seu fi­ delem firmiter credere se esse iustum, quia hac sola fide veluti instrumento seu vase arripit iustitiam Christi eamque sibi applicat aut porrigit. 351. Contra quos Concilium Tridentinum definivit hanc fidem fiducialem impiam et frivolam esse, neque esse con­ fundendam cum fide catholica seu theologica; insuper, licet hoc sensu vero, fides omnino requiratur ad iustificationem, non tamen sola, neque est necessarium ut iustus credat hac fide se esse vere iustificatum coram Deo. Et quidem sapientissimo consilio Tridentina Synodus procedit. Nam primo statuit fidem theologicam omnino ne­ cessariam esse ad iustificationem '; secundo, accurate distin­ guit hanc fidem a fiducia protestantica, affirmans hanc esse omnino vanam et falsam, cum ait: «quamvis autem necessa­ rium sit credere neque remitti neque remissa umquam fuissa peccata, nisi gratis divina misericordia propter Christum, ne­ mini tamen fiduciam ct certitudinem remissionis peccato­ rum quorum iactanti et in ea sola quiescenti peccata dimitti vel dimissa esse dicendum est», quod ex facto actuali statim probat, subdens: «cum apud haereticos et schismaticos pos­ sit esse, immo nostra tempestate sit, et magna contra Eccle­ siam catholicam contentiose praedicetur vana haec et ab om­ ni pietate remota fiducia» 2: non solum ergo non est ' Concilium Tridentinum, Ses. 6, cap. 8. Denz. 801. • Ibidem, cap. 9. Denz. 802. i* 844 L. Il, Q. CXII: De causa gratiae necessaria ad veram iustificationem, sed et directe contraria ipsi iustificationi potest esse, quando haec fiducia conven­ itur in pertinaciam et contrariatur verae fidei; tertio, vera fi­ des divina et catholica ita necessaria est ad iustificationem, ut tamen non sit necesse ut reflexe versetur circa ipsam iusti­ ficationem credentis justificati, ut docet sequentibus verbis: «Sed neque illud asserendum est, oportere eos, qui vere justi­ ficati sunt, absque ulla omnino dubitatione apud semetipsos statuere se esse justificatos, neminemque a peccatis absolvi ac iuslificari, nisi eum qui certo credat se absolutum et iustificatum esse, atque hac sola fide absolutionem et iustificatio­ nem perfici, quasi qui hoc non credit, de Dei promissis deque mortis et resurrectionis Christi efficacia dubitet» Et vere ad iustificationem multa alia requiruntur praeter fidem theologicam per modum dispositionis, ut quaestione sequenti ostendetur: non ergo sufficit sola fides, licet vera et catholica sit; insuper, ipsa iustificatio formaliter fit per gra­ tiam habitualem, quae tamen realiter et essentialiter differt a fide et a ceteris virtutibus, ut patet ex dictis, quaestione 110, articulo 3 1 23. §n AN HOMO IUSTUS SCIRE POSSIT SE HABERE GRATIAM HABITUALEM 352. Hominem viatorem scire posse se habere gratiam docuisse videntur amauriani, beguardi et beguinae et fraticelli, in medio aevo, quatenus dicebant iustum habere aut ha­ bere posse visionem beatificam, ideoque et visionem intuitivam propriae gratiae ’. Neque alia erat positio palamitarum, et ante eos, scholae mysticae Simeonis Novi Theologi, qui di­ cebant Spiritum Sanctum et gratiam ipsam experimentaliter percipi ab animabus sanctis 4. 1 Ibidem, Denz. 802. H Bonam confutationem huius erroris protcstantici vide apud Domini­ cum de Soto, De natura et gratia, lib. Ill, cap. 10, edit, cit., pp. 249-257. 3 Cf. Concilium Viennense Denz. 471 -478. CI. Marum. M Jugil, Theologia dogmatica Christianorum orientalium, t. II, pp. 728-732; 753-756. Cap. III. Art. 5: Decognitionestatls gratiae 845 Eiusdem tendentiae fuerunt postea, saeculis XVI et XVII quidam ex secta «illuminatorum», qui dicebantur, quorum resonantia quaedam perduravit apud quietistas. 353. Alia via multi theologi et Patres in Concilio Tridenlino defendebant certitudinem status gratiae, specialiter ex schola scotistica, ac insuper Ambrosius Catharinus, nempe ex fide particulari vel acquisita per evidentem discursum theologicum. Non quidem quod semper et in omnibus iustis haec certitudo habeatur aut haberi possit, neque etiam quod regulariter habeatur, sed quod quandoque possit haberi, ma­ xime in tribus casibus, nempe in casu martyrii, in casu bap­ tismi rite suscepti et in casu poenitentiae. In casu martyrii, certitudo absoluta status gratiae obtine­ tur hoc syllogismo: quicumque ponit vitam suam pro Christo, habet gratiam seu caritatem, secundum illud loan. 15, 13: «maiorem caritatem nemo habet, ut animam suam ponat quis pro amicis suis» (= maior ex fide divina et catholica). Atqui martyr revera ponit vitam suam pro Chris­ to (= minor ex ratione naturali evidenti, quia certo scit et ex­ peritur se ponere animam suam pro Christo). Ergo martyr revera habet gratiam seu caritatem, et evidenter scit se eam habere. In casu sacramenti rite suscepti. Sacramenta Novae Legis conferunt gratiam ex opere operato non ponentibus obicem, idest se ad eam praeparantibus seu disponentibus ’. Atqui suscipiens baptismum et poenitentiam scire potest se nullum ponere obicem seque rite sacramenta haec recipere: quia ex­ peritur ex una parte se fecisse quantum in se est, quod est non ponere obicem, et ideo dicitur quod facienti quod in se est Deus non denegat gratiam; ex alia vero experitur minis­ trum rite conficere sacramentum, quia videt ipsum et audit quomodo ritus sacramentales facit et pronunciat (= minor evidens ex ratione). Ergo certo scit et fidem acquisitam habet 1 Concilii m Tridentinum. Ses. 7. an. 7-8, Denz. 850-851. 846 L. Il, 0. CXI I: De causa gratiae quod Deus ipsi confert gratiam suam, ideoque se de facto ha­ bere gratiam. Tota haec argumentatio ita perstringebatur a loanne Con­ silii, O.F.M.: «Conclusio haec non est revelata immediate, sed infertur ex maiori revelata et credita et ex minori nota per evidentiam sic: quicumque fecerit quod in se est, aut quicumque servaverit divina mandata aut quicumque rite susceperit sacramenta, aut quicumque peccator ingemue­ rit, aut quicumque confessus fuerit Christum coram homi­ nibus, adeptus est gratiam. Ecce maiorem quam vocant. Minorem autem subsumunt ita: ego id feci aut sum talis. Hanc dicunt esse evidentem, cum nihil minus sit quam mi­ hi evidens me haec facere rite, digne et complete secun­ dum omnes circumstantias, et nihil omittere aut admittere quod actum meum reddat imperfectum» ’. Nec esset fides catholica, sed particularis vel privata, ut dicebat Vincentius de Luna, O.F.M.2. Secundum hos ergo theologos, certitudo status gratiae posset haberi non solum per specialem revelationem, sed etiam per fidem acquisitam et infallibilem ex discursu theolo­ gico, et quidem in hoc secundo sensu, sal regulariter. 354. Ex adverso, plures alii Patres et theologi sustine­ bant hominem iustum, citra singularem casum revelationis privatae, non posse certo scire se habere gratiam, sed solum coniecturaliter, et huius opinionis erant omnes theologi ex Ordine Praedicatorum, uno excepto Catharino, et plures etiam ex franciscanis. Alii vero, ut Laincz et Salmeron, S. J., veluti neutrales in­ ter scotistas et thomistas, utramque positionem probabilem dicebant3. Ii ' Concilium Tridentinum. Acta. edit, cit., t. V, n. 224, pp. 543, 49-50: 544, 1-6. 1 Ibidem, n. 223, pp. 526, 16. Ibidem, n. 223, pp. 629, 21-22, pro Lainez; n. 224, pp. 547, 5 pro Salmoron. Cap. HI, Ari. 5: De cognitione status gratiae 847 Cum ergo Patres et theologi adeo divisi essent in hac re, et aliunde motiva quaedam politica essent retardandi promul­ gationem decreti de iustificatione ex parte eorum qui fave­ bant Imperatori, mirum non est si haec pars decreti longius discuteretur. Ut igitur certa a minus certis secernamus, etiam quantum ad possibilitatem certae cognitionis de statu gratiae, videre oportet quid tenendum est secundum fidem catholicam, quid vero secundum saniorem theologiam dicendum sit. A. Doctrina fidei circa cognitionem status gratiae 355. Secundum doctrinam fidei catholicae, homo viator non cognoscit statum suum gratiae ex visione beatifica vel ex intuitione luminis gloriae, ut dicebant Palamitae et quidam pseudo mystici decursu saeculorum, uti apparet ex eorum damnatione ab Ecclesia; vel ex transformatione in Deum, ita ut, non conservantes propriam voluntatem neque personali­ tatem, iam amplius peccare non possint. Praeterea, certum est secundum /idem divinam et catholi­ cam non constare hunc vel illum esse in statu gratiae, quia in fontibus revelationis nihil de hoc vel illo homine actualiter viventi revelatum est, ut per se patet. Tertio, constat aliquem fide divina et privata, ex speciali Dei revelatione, scire certo posse se esse in statu gratiae vel de numero electorum. Unde Concilium Tridentinum docet quod «nisi ex speciali revelatione, sciri non potest quos Deus sibi elegerit» et «si quis magnum illud usque ad finem per­ severantiae donum se certo habiturum absolute et infallibili certitudine dixerit, nisi ex speciali revelatione dicerit, A. S.» 1 2. Quod autem dicitur de electione ad gloriam seu de praedesti­ natione, dicendum est quoque de statu gratiae. Ita Beatae Virgini revelatus est status gratiae quando ab angelo salutata est: «Ave, gratia plena, Dominus tecum» \ Si- 1 CoNCH.it M Tridentinum. Ses. 6, cap. 12, Denz. 805. 2 Concilium Tridentinum. Scs. 6, can. 16, Denz. 826. J Luc. 1.28. 848 L. II. 0. CXII: De CAUSA GRATIAE militer mulieri peccatrici, quaecumque denique illa fuisset, cum lesus dixit ei: «remittuntur tibi peccata tua»; «fides tua te salvam fecit, vade in pace» ‘, et Mariae Magdalenae, cum dixit Marthae coram illa: «Maria optimam partem elegit, quae non auferetur ab ea» 12*. Et bono latroni, cum Christus dixit ei: «Arnen dico tibi, hodie mecum eris in paradiso» \ Apostolis etiam, ut videtur, quando dixit eis lesus in ultima coena: «Vos mundi estis, sed non omnes», proper ludam 4, et certe Petro cui verba haec principaliter direxit. Similiter et Paulo, quando Dominus respondit ei inter medias tentationes: «sufficit tibi gratia mea» 5. Unde et ad Timotheum scribebat: «Tempus reso­ lutionis meae instat, bonum certamen certavi, cursum con­ summavi, fidem servavi; in reliquo est mihi corona iustiae, quam reddet mihi Dominus in illa ide, iustus index» 6. 356. Assignat autem S. Thomas triplex motivant cur Deus quibusdam ex speciali privilegio revelat se gratiam eius habere, scilicet a) ut incipiant degustare gaudium securitatis vitae ae­ ternae, ad quam eos gratuito elegit; b) ut confidentius et fortius opera Dei, ad quae Deus eos elegit, v. gr. apostolatus, ut in Pau­ lo, vel fundationis alicuius ordinis religiosi, ut in magnis qui­ busdam sanctis, prosequantur; c) ut mala praesentis vitae, tam ex parte mundi quam ex parte diaboli, quibusdam a magnificis operibus incoeptis eos retrahere conantur, erecto et firmo animo sustineant, sicut accidit etiam Job, qui mediis in tribulationibus dicebat: «donec deficiam, non recedam ab innocentia mea; ius­ tificationem meam, quam coepi tenere, non deseram» 7. Et notat bene Del Prado quod «haec tria, praesertim ulti­ ma duo, constituunt etiam quasi notas vel signa ad dijudi­ candum de veritate ipsius revelationis» 8. 1 2 ’ 4 ’ • 7 " Luc. 7. 48, 50. Luc. 10, 42. Luc. 13. 43. Ioan. 13. 11. Il Cor. 12, 9. // Tim. 4. 6-8. Job. 27. 5-6. N. del Prado, h. I., p. 385. Cap. Ill, Art. 5: De cognitione status gratiae 849 Certum est denique sola ratione naturali vel naturali expe­ rientia non posse cognosci statum gratiae, quia gratia est or­ dinis intrinsece supernaturalis, quae non cadit sub naturali experientia vel philosophia, ut sat clare indicat Concilium Vaticanum 1 ’. Neque de his fuit ulla diversitas inter Patres tridentinos. 357. Tota ergo quaestio inter Patres tridentinos fuit de certa cognitione status gratiae per aliam viam citra fidem cat­ holicam et divinam revelationem privatam ex speciali privile­ gio, quibusdam tenentibus posse certo teneri ex fide privata acquisita per discursum theologicum certum, aliis vero, e contrario, dicentibus non posse hac via certo cognosci, sed solum coniecturaliter, ex quibusdam signis. 358. En series huius disputationis, usque ad definitivam declarationem Concilii: /n prima forma Decreti de iusti ficati one favebatur doctri­ nae S. Thomae et thomistarum (24 iulii 1546), nam dicebatur: «quoad vivimus igitur in hac valle lacrymarum, ubi hostes sunt in medio nostri, nulla est nobis securitas, sicut scriptum est; qui stat videat ne cadat (1 Cor. 10, 12); sed inter spem et timorem ambulandum est, et non de divina misericordia so­ lum, quae praesumptio est, sed de divina etiam iustitia, quae vera pietas et religio est, cogitandum, iuxta illud: sen ile Do­ mino in timore, et exsultate ei cum tremore (Psalm. 2, 11). Ut hic cadat et ille error quo dicitur non modo coniici, sed cer­ to scirri a iustificatis quod sint praedestinati et quod sint in Dei gratia; et ille alius quo dicitur teneri iustificatos omnes ut id firmiter et certo credant. Quod nihil vel magis temerarium vel a Christiana humilitate magis alienum dici potest» 2. Ad haec verba notaverunt theologi Concilii: «Etsi canon ab omnibus recipitur, tamen pars illa in qua asseritur quod error sit dicere iustificatos se certo scire esse in gratia, lo­ quendo de certitudine fidei, generaliter loquendo ab omnibus 1 Conch ii m Vaticani m i Ses. 3. caps. 2 el 4, Denz. 1786. 1797. 2 Acta Concilii Tridetitini, edit. cit.. n. 160. pp. 390, 26-40. 850 L. Π. 0. CXII: DE CAUSA GRATIAE probatur; in aliquo vero casu videtur nonnullis doctoribus quod quis potest certo scire, certitudine fidei, se esse in gratia: et ideo, si hoc velint damnari, cupiunt audiri et discuti» *. Hac ergo de causa nova forma eaque mitior decreti pro­ posita fuit die 23 septembris, et quidem gemina. In priori dicebatur: «Verum etsi adulto non remittantur peccata nisi credenti gratis dimitti divina misericordia prop­ ter Christum, non omni tamen eam fiduciam et certitudinem acceptae remissionis peccatorum suorum iactanti et in ea so­ la quiescenti peccata dimitti dicendum est, cum apud haere­ ticos et schismaticos ea possit ese, immo nostra tempestate sit et magna contra Ecclesiam Catholicam contentione prae­ dicetur vana et ab omni pietate remota fiducia. Etenim vere pii cum egregio Psalte dicunt (Psalm. 18, 13): delicta quis intelligit? Ab occultis meis munda me, Domine. Et multum ti­ ment occulta sua, quae ipsi non vicent, manifesta sunt autem oculis Dei» 2. Et in canone 8 repetit quod «si quis dixerit.. omni homini ad remissionem peccatorum assequendam ne­ cessarium esse ut credat certo et absque ulla haesitatione pro­ priae infirmitatis et indispositionis, peccata sibi esse remis­ sa, A.S.» 3. In posteriori vero dicebatur: «Cum sacra testetur Scriptu­ ra nescire nos odio Dei an amore digni simus, et propterea in timore semper esse debere: Deus Pater, nos esse praedestina­ tos incertum esse voluit, ut ferventius semper in humilitate laboraremus. Ideo, si quis asserat hominem ex universali lege scire et sic credere necessario debere se esse in gratia aut esse praedestinatum vel remissa sibi esse peccata, ita ut, si sic non credat omnino, peccet et iustus esse non possit; vel addit hanc certitudinem et scientiam esse debere non modo de peccatorum remissione et gratia Dei secundum praesentem iustitiam, sed etiam secundum aeternan praedestinationem et, quae ultimo expectatur, salutem, A.S.» 4. ’ Ibidem. n. 161. pp. 393. 37-41. ·’ Ibidem, n. 179, pp. 424. 12-19. ’ Ibidem, pp. 427, 5-7. Cap. Ill, Art. 5: De cognitione states gratiae 851 Fere in eodem sensu redacta est tertia forma decreti (5 novembris 1546) et non, ut ait Lange, quod mutata fuerit in sensum scotistarum et quod patrum consensum obtinuerit ‘, nimis fidenter nixus auctoritate Hefner. «Vere pii dicunt: de­ licta quis intelligit? Ab occultis meis munda me, Domine (Psalm. 18, 13); et: non qui seipsum commendat ille probatus est, sed quem Deus commendat (II Cor. 10, 18). Nescii enim homo communiter num divino amore dignus sit (Eccl. 9, 1 )» *. «Si quis dixerit omni homini ad remissionem peccatorum assequendam neccessarium esse ut credat certo et absque ulla haesitatione propriae infirmitatis et indispositionis pec­ cata sibi ese remissa, A.S.. Si quis dixerit omnes renatos et iustificatos teneri ad hoc ut certo credant se esse in gratia Dei, aut iustificatos communiter certo scire esse in gratia Dei, A.S.» *23. Cum ambae factiones, thomistarum et scotistarum, in ea­ dem manerent sententia, plures Patres optarunt ut haec quaestio reliqueretur, et Concilium damnaret solum errorem protestantium. Unde Patribus submissa fuit sequens interro­ gatio (6 decembris 1546): «An assertio de certitudine gratiae, eo modo quo a lutheranis asseritur, sit sufficienter reprobata in 9 capitulo doctrinae, an clariore et maiore egeat condem­ natione» 4. Ob has ergo longiores discussiones, pars ista separata fuit a ceteris, et Cardinalis Praesse, De Monte, proposuit ut peni­ tus relinqueretur: «sumus in sententia ut ab eius decissione supersedeamus» 5, cui se opposuit Pacheco 6. Postquam ergo Patres alias partes approbarunt, hanc de novo seassumpserunt. Itaque quarta forma proposita fuit examinanda, in qua, relicta querela de fide infusa vel de fide Q ' 2 ’ 4 5 6 Ibidem, n. 181, pp. 430. 8-15. Lange, op. cit., n. 331, p. 236. Acta Concilii Tridentini. edit. cit.. n. 237, 18-21. Ibidem, can. 11, pp. 640, 36-38; can. 15, 43-44. Ibidem, n. 257, pp. 687, 17-18. Ibidem, n. 283, pp. 727, 20-21. Ibidem, 12-17. 852 L. II, Q. CX1I: De causa gratiae acquisita relate ad hanc certitudinem, proposita fuit circum­ locutio quae rem sine aequivocatione indicaret, nempe fides cui non potest subesse falsum. «Nam -inquit haec quarta for­ ma- sicut nemo pius de Dei misericordia, de Christi merito deque sacramentorum virtute et efficacia umquam dubitavit, sic quilibet, dum seipsum suanique propriam infirmitatem et indispositioneni respicit, de sua gratia formidare et timere po­ test, cum nullus scire valeat certitudine fidei, cui non potest subesse falsum, se gratiam Dei esse consecutum» ‘. Quae formula, post breve examen, fuit definitive approba­ ta, cum utrique parti satisfaceret, et decretum fuit promulga­ tum paucos post dies, scilicet die 13 ianuarii 1547. 359. Doctrina ergo Concilii est quod nullus, sine speciali revelatione divina, scire potest certitudine fidei absoluta, cui non potest subesse falsum, se esse in statu gratiae. Quod qui­ dem non tangebat thomistes, neque scotistas, quia thomistae loquebantur de fide divina cui non potest subesse falsum, dum scotistae loquebantur de fide acquisita cui absolute po­ terat falsum subesse. B. Doctrina theologica circa cognitionem status gratiae 360. Notandum est ergo quod aliud est loqui de certitu­ dine infallibilitatis, cui omnino falsum subesse nequit; aliud vero loqui de certitudine indubitabilitatis, quae est status cer­ titudinis psychologicae, licet sine vero fundamento in re esse possit. Et quidem, si loquamur de certitudine mere subiectiva seu indubitabilitatis, potest quis eam habere, sicut et eam habe­ bant lutherani, licet falso nitentes fundamento. Quia ergo haec certitudo potest esse fundata et non fundata, de ea ut sic nihil ad quaestionem nostram; sed tota quaestio est de cer­ titudine infallibilitatis prout fundare potest veram certitudinem indubitabilitatis. Ibidem, n. 312, pp. 777, 6-10, die 9 ianuarii 1547, Cap. IΠ, Art. 5: Dr. cognitione statis gratiae 853 Triplex tantum via cognoscendi statum gratiae cogitari potest: via revelationis immediatae; via mere naturalis seu phi­ losophica; et via theologica, quae veluti media consistit inter alias duas. lam vero theologi conveniunt quantum ad duas primas, scilicet quod sola via philosophica cognosci nequit, et quod via fidei infusae seu revelationis immediatae cognos­ ci potest in casu aliquo singulari ex speciali privilegio. Solum ergo est quaestio circa tertiam viam cognitionis theologicae. Et quia cognitio theologica potest esse et perfecta seu abolute certa, et imperfecta seu coniecturalis vel probabilis, ideo quaestio inter theologos est an possit dari cognitio absolute certa status gratiae, an solum coniecturalis seu probabilis. Scotistae tenebant primum et conclusionem appellabant fi­ dem naturalem seu acquisitam; thomistae hoc negabant, et solum admittebant secundum seu quamdam certitudinem mere relativam. 361. CONCLUSIO: Certitudo absoluta vel infallibilitatis, ci­ tra certitudinem fidei divinae, status gratiae dari nequit. 362. Probatur. Aut enim esset certitudo evidentiae seu immediata, aut esset certitudo mediata seu deducta demons­ tratione theologica -cum certitudo ex viribus mere naturali­ bus dari non possit, ut supra dictum est-. Atqui neutrum dici potest. 363. A) Non quidem certitudo immediata, quae deberet fundari aut in visione immediata et per essentiam ipsius gra­ tiae sanctificantis in nobis, sicut per se nota quoad nos sunt prima principia; aut in experientia immediata eius, sicut im­ mediate experimur nos vivere ex eo quod opera vitae experi­ mur. At quis dicet se intueri essentiam gratiae sanctificantis in nobis, cum theologi tantum disputent de propria essentia vel natura gratiae habitualis? Non est ipsa essentia gratiae aliquid per se notum quoad nos, sicut ens commune. Neque sub experientia immediata cadit, quia non experitur gratiam nisi per actus suos vel effectus; at quia isti actus et 854 L. II, 0. CXII: De causa gratiae effectus imbibuntur in actibus psychologicis vitae nostrae naturalis, in propria et pura essentia supernaturali non sub­ duntur experientiae indubitatae, sed aliunde et per discur­ sum oportet determinare an ex Deo sint, secundum illud: «nolite omni spiritui credere, sed probate spiritus si ex Deo sint» Semper enim actus supernaturales gratiae sunt vita­ les, et non apparent immediate in conscientia experiente nisi vitalitas eorum, secundum id quod commune habent cum aliis actibus vitalibus mere naturalibus. 364. B) Sed neque mediata seu deducta certitudo per de­ monstrationem theologicam. Quia haec theologica demons­ tratio de exsistentia gratiae habitualis in animabus nostris, aut esset demonstratio a priori, procedens ex causa propria gratiae; aut esset a posteriori, ex effectu proprio gratiae. At neutra dari potest. 365. a) Non a priori, ex propria causa efficienti gratiae, quia causa efficiens propria et principalis gratiae est Deus ip­ se, ut est auctor supernaturalis, ut constat ex dictis articulo primo. Atqui ipse Deus supernaturaliter operans de lacto in nobis gratiam suam non est nobis per se notus, cum actio Dei videri non possit nisi viso Deo ipso, quod nobis in statu viae non datur. Ex causa vero secundaria et subordinate, quae est nostra dispositio ad gratiam, demonstrari nequit exsistentia eius, tum quia connexio infallibilis dispositionis et gratiae non fundatur in nobis, sed in Deo efficaciter movente et dispo­ nente, ut vidimus articulo tertio, tum etiam quia tota causa dispositionis huius supernaturalis resolvitur in Deum mo­ ventem per gratiam suam actualem. Nullo ergo modo potest a priori determinari ex propria causa efficienti gratiae an revera exsistat in nobis gratia habitualis vel non. Unde ap­ paret quam profunde et rigurose S. Thomas processerit in i Ion. 4. 1. Cap. Ill, Art. 5. De cognitione status gratiae 855 hoc articulo, qui nihil est aliud quam sequela et conclusio praecedentium. Et inde apparet defectus fundamentalis contrariae positio­ nis. Fundatur enim in errore duplici: primo, quod dispositio ad gratiam sit nobis perfecte nota, quia eam reducit ad vires naturae, quae possent in ipsam substantiam actus salutaris; at hoc impugnatum fuit quaestione 109, articulo 6, utpote re­ dolens semipelagianismum; secundo, quod conclusio deduc­ ta ex hac falsa praemissa, appellet fidem theologicam acqui­ sitam, quod est confundere fidem divinam cum humana et theologiam cum fide, quae nequit esse discursiva, ut proba­ tur in tractatu de fide. 366. b) Neque a posteriori, ex proprio effectu gratiae ha­ bitualis, qui effectus evidenter nequit esse effectus formalis, cum iste revera sit ipsa gratia deificans nos; sed deberet esse effectus mediatus seu effectivus. Et iste effectus proprius et adaequatus est actus meritorius in hac vita, et visio beatifica in altera vita. Cum autem haec visio nondum detur, ex hoc effectu argui non potest. Et ideo solum manet opus merito­ rium. Atqui non possumus cognoscere immediate an actus aliquis sit revera meritorius seu ex ipsa caritate infusa proce­ dens, quia actus caritatis est simul actus vitalis voluntatis, et ideo substratum psychologicum habet materialiter commune cum actibus voluntariis non meritoriis. Non potest ergo certo nobis constare forma meritoria evidentia immediata neque sub experientia cadit. Ergo nulla basis est qua solide et infallibil iter possimus a posteriori demonstrare praesentiam gra­ tiae habitualis in nobis. Nulla ergo certitudo infallibilitatis theologica dari potest, citra revelationem, de statu gratiae. Propter quod homo iustus, dum in hac vita est, timere debet, seipsum propriamque infirmitatem et indispositionem respiciens, ut ait Concilium Tridentinum '. Unde et in Sacris Litteris legimus: «Delicta 1 Concii ium Tridentinum. Ses. 6. c. 9, Denz 802. quis intelligit? Ab occultis meis, munda me, Domine» *; «si justificare me voluero, os meum condemnabit me; si inno­ centem ostendere, pravum me comprobabit; etiamsi simplex fuero, hoc ipsum ignorabit anima mea, et taedebit me vitae meae» 12*; «nescit homo utrum amore an odio dignus sit» ’; «quis potest dicere: mundum est cor meum, purus sum a peccato?» 45 ; e contra, «beatus homo qui semper est pavidus» quia «de propitiato peccato noli esse sine metu» 6; «non enim qui se ipsum commendat, ille probatus est, sed quem Deus commendat» 7, et ipse Paulus dicebat: «Nihil mihi cons­ cius sum, sed non in hoc justificatus sum» 8. 367. Attamen, a posteriori, ex quibusdam signis seu effec­ tibus -licet non omnino adaequatis seu convertibilibus cum ipso statu gratiae- possumus quandam cognitionem solide fundatam de statu gratiae conticere, ita ut accedat ad certitu­ dinem quamdam moralem. S. Thomas reducit ad tria signa fundamentalia, duo positiva, nemque delectari in Deo et in his quae sunt Dei, et contristari in his quae sunt mundi et ad­ versaria Deo; et unum negativum, scilicet non habere cons­ cientiam peccati mortalis nondum confessi. Ubi Jansens bene adnotat: «etenim gratia, cum sit conversio ad Deum de statu peccati, continet in se tria: delectationem in Deo, cui coniungit, aversionem a mundo a quo separat, conscientiam puram sine qua perit. Vides proin quam pulchre S. Thomas in cor­ pore haec tria adducat» 9. 668. Et de primo signo, nemque delectati in Deo et in his quae sunt Dei, dicendum est quod plura complectitur, nem- 1 1 ' 4 5 6 7 8 9 Salm. 18, !3. Job. 9. 20-21. Eccl. 9. 1. Prov. 20, 9. Pmv. 28, 14. Eccl. 5,5. II Cor. 10, 18. I Cor. 4, 4. Jansens h. !.. p 408. Cap. Ill, Art. 5: De cognitione status gratiae 857 que: 1) libenter audire verbuni Dei, quia qui ex Deo est, verba Dei audit *; 2) se promptum invenire ad operandum et labo­ randum pro Deo, quia probatio dilectionis exhibitio est ope­ ris, ut ait Gregorius; 3) dole re de offensis Dei et Ecclesiae, si­ cut de propriis et plus adhuc, quia hoc est signum amicitiae verae, dolere de iniuriis amici sicut de propriis; 4) devotio­ nem habere profundam et perseverantem erga Sanctissimum Sacramentum et Beatam Virginem; 5) caritatem erga proxi­ mum habere, maxime erga inimicos vel adversarios, secun­ dum illud: «in hoc cognoscet mundus quoniam discipuli mei estis, si dilectionem habueritis ad invicem» 2. 369. Secundum signum est contemnere res mundanas, idest omnia bona commutabilia, quae inimica sunt Deo, et per quorum affectum peccatur. Signum enim amoris sinceri erga amicum est abominatio eorum quae ei inimica et con­ traria sunt. Apparet autem realitas et ventas huius contemptus quando: 1 ) aversionem erga res mundanas sentimus; 2) trista­ mur si de illis quoquomodo loqui et tractare debemus; 3) la­ boramus ut illi qui subiecti nobis sunt non sequantur res mundanas. Et quia omnia quae sunt in mundo reducuntur ad concupiscentiam carnis, ad concupiscentiam oculorum et ad superbiam vitae, signum aversionis a mundo est quando abominationem habemus erga dignitates, divitias et delecta­ tiones hominum mundanorum, quod maxime ostenditur quando respuimus ea si nobis de facto occurrunt. 370. Denique tertium signum, maxime habetur quando serio et coram Deo nos examinamus, et non invenimus cons­ cientiam peccati mortalis, quod quidem augetur, si: 1) per longum tempus abstinuimus a peccato committendo: 2) si frequenter delemus de peccatis commissis; 3) si parati simus potius mori quam consentire tentationi ad peccatum morta- 1 loan. 8 47. 1 Joan. 13, 35. 858 L. II, 0. CXII: De causa gratiae le; 4) si denique, conamur vitare peccata venialia plene delibe­ rata, nam «qui spernit modica, paulatim decidet» *. Semper tamen debet homo cum Ecclesia orare: «Sancti nominis tui, Domine, timorem pariter et amorem fac nos ha­ bere perpetuum, quia numquam tua gubernatione destituis quos in soliditate tuae dilectionis instituis» 2. Et nihilominus, plus confidentiae quam timoris habere possumus: nam, ut habetur in prima forma decreti, «quam­ quam nonnihil de bonis operibus nostris divinae gratiae innitenles confidere possimus, ut et singula peccata, indicium Dei ante oculos nostros statuentes, perhorrescere debemus, licet omnino magis et frequentius ob misericordiam Dei spe­ randum sit, quam ob iustitiam formidandum» 3. §HI SOLVUNTUR DIFFICULTATES 371. Obiectio prima. Certissima cognitio est eorum quae sunt in anima per sui essentiam. Atqui gratia habitualis est in anima per sui essentiam, cum sit in anima sicut in subiec­ to, ut patet ex quaestione 110, articulo 4. Ergo cognitio gra­ tiae habitualis est certissima. £—·ii 372. Respondetur. Distinguo mai.: Certissima cognitio, quantum ad exsistentiam, est eorum quae sunt in anima per sui essentiam, quando sunt ordinis naturalis, concedo; quan­ do sunt ordinis supematuralis, nego. ’ Eccl. 19. 1. Cf. S. Thomam. tn IV Sent., dist. 9, q. 1, art. 3, qla. 2. 1 Dominica 11 post Pentecostem. J Concilium Tridentinum Acta. edit, cit., n. 160, pp. 390, 37-40. Videan­ tur in Ac/ts Ricuardus Canomanus. O.F.M., pp. 537-540; Ioannes Consilii. O.F.M., pp. 543-546, Andreas de Navarra pp. 549-551; Carranza, O P., pp. 551-553; et praesertim Gaspar de los Reyes. O.P., 597-598. et Ionnanes de Utino, pp. 603-607. Inter alios theologos eminet in hac quaestione Domini· eus de Soto. OP. De natura et grata, lib. HI. caps. 10-13, edit, cit., pp. 249270, et Apologia contra Catharinum, ibidem, pp. 271-290. Insuper. S. Bona VENTURA III Sent., dist. 23. dub. IV circa litteram, t. III. pp. 513-514; dist. 26. ail. 1, q. 5 ad 1. p. 567, qui omnino coincidit cum S. Thoma. Cap. 1Π, Art. 5: De cognitione status gratiae 859 Contradistinguo min.: Gratia habitualis est in anima per sui essentiam, et tamen est ordinis supernaturalis, concedo; ordinis naturalis, nego. Et nego consequens et consequentiam. Cognitio eorum quae sunt per sui essentiam in ipsa ani­ ma et sum necessario connesa cum ipsa, est certissima, quia est per experientiam intimam; sed supematuralia ut sic, cum pertineant ad alium ordinem, non immediate subiiciuntur experientiae sub formali ratione supematurali, et ideo non sunt certissima et evidentissima quoad nos. 373. Obiectio secunda. Sicut gratia et cantas sunt donum Dei supernaturale, ita et fides theologica. Atqui fidelis certo scit se habere fidem divinam. Ergo et iustus similiter scire potest certo se habere gratiam et caritatem. 374. Respondetur. Distinguo mai.: Sicut gratia et caritas sunt donum Dei supernaturale, ita et fides divina, sub ratio­ ne generica supernaturalitatis, concedo; secundum relatio­ nem specialem ad cognitionem, nego. Concedo min. et nego consequens et consequentiam. Ratio discriminis est quia fides, cum sit essentialiter cognos­ citiva et cena, in actu exercito seipsam cognoscit, et ideo fidelis certo cognoscit se habere fidem; at gratia habitualis non est im­ mediate cognoscibilis, neque caritas perficit directe intellectum, sed voluntantem, et ideo exercite non cognoscitur, sed solum reflexe per actum intellectus ex signis, quae solum dant cogni­ tionem coniecturalem. Haec doctrina venit ex Augustino ', sed non intclligitur fides formata, sed solum fides ut a formatione abstrahit. 375. Obiectio tertia. Magis cognoscibile est lumen quam tenebrae. Atqui homo peccator certo cognoscere potest pec­ catum suum quod est tenebra animae. Ergo multo magis ho­ mo iustus cognoscere poterit gratiam, quae est lux animae. S. Augustini s. De Trinitate, lib. 13, cap. 1, n. 3. MM. 42, 1018. 860 L. Π, O. CXI I: De CAUSA GRATIAE 376. Respondetur. Distinguo mai.: Magis cognoscibile est lucen quam tenebrae, ceteris paribus, concedo; secus, nego. Concedo min. et nego consequens et consequentiam. Ratio est quia homo est proprium et adaequatum princi­ pium peccati sui, non autem gratiae, et ideo licet quoad se gratia sit magis cognoscibilis quam peccatum, non tamen quoad nos. 377. Obiectio quarta. Gratia facit nos cognoscere quae a Deo donata sunt nobis. Atqui ipsa gratia habitualis est potis­ simum donum Dei. Ergo gratia facit nos potissime cognosce­ re ipsam gratiam habitualem. 378. Respondetur. Distinguo mai.: Gratia facit nos cog­ noscere quae a Deo donata sunt nobis, gratia fidei et quoad dona obiective sumpta, secundum quod sub fide cadunt, con­ cedo; subiective et reflexe secundum quod individualiter sunt in nobis, nego. Concedo min. et nego consequens et consequentiam. Fide cognoscimus bona supematuralia quae Deus dedit mun­ do et quae nobis promissa sunt; at sub fide non cadit -sine spe­ ciali revelatione- quid nos individualiter ex Deo acceperimus. 379. Obiectio quinta. Abraham cognovit se Deum timere timore casto, quod non est sine caritate. Ergo cognovit habe­ re caritatem. 380. Respondetur: Primo: cognovit per specialem revela­ tionem, et sic habuit certam cognitionem de sua amicitia cum Deo. Secundo: cognovit per actum timendi cognitione experimental! coniecturali, et ideo coniecturaliter cognovit se esse in gratia Dei. QUAESTIO CXIII DE JUSTIFICATIONE IMPII 381. Finaliter ergo S. Doctor considerat effectus proprios gratiae gratum facientis. Et quia in hoc genere gratiae maxi­ me est gratia habitualis, quae simpliciter gratia dicitur, et quam ideo principaliter consideravit S. Thomas in toto trac­ tatu, in hac quoque ultima parte considerantur proprii effec­ tus gratiae habitualis, non vero gratiae mere actualis. Et licet plures effectus sint gratiae habitualis, S. Doctor solum considerat primarios, ex quibus ceteri intelliguntur fa­ cile. Sunt autem isti effectus primarii gratiae habitualis duo, scilicet iustificatio impii et meritum. Et ratio est, quia gratia sanctificans, cum sit essentialiter qualitas quaedam supematuralis per modum habitus, ut constat ex dictis quaestione 110, articulis 2-4, duo essentialiter importat: primo, esse principium essendi in ordine supernatural!', secundo, quia es­ se supernaturale est vitale, et vita dicit ordinem ad propriam operationem vitalem, cum sit natura quaedam, consequenter gratia ipsa est principium primum operandi supematuraliter. Duo ergo sunt effectus primarii gratiae habitualis, nempe vita supernaturalis in actu primo, quae est iustificatio impii seu esse divinum participatum in anima iusti. et hic est effec­ tus immediatissimus, cum sit effectus formalis eius; et vita supernaturalis in actu secundo, quae est operatio vitalis supematuralis seu opus meritorium vitae aeternae, quod imme­ diate convenit gratiae, ut radici, in genere causae efficientis, licet per virtutes infusas istas operationes exerceat. Et isti sunt duo effectus gratiae habitualis quos antiqui theologi cum Praepositino includebant in definitione eius, 862 L. II, Q, CXIII: DE JUSTIFICATIONE ΙΜΡΠ quatenus dicebant quod gratia habitualis «gratum facit haben­ tem (= iustificat impium) et opus eius gratum reddit (= facit opus meritorium coram Deo)», ut vidimus quaestione 110. Et quia esse supernaturale datur iusto a sola graia, dum opus meritorium eliciatur quoque ab ipso libero arbitrio ho­ minis iustificati, merito S. Doctor iustificationem impii attri­ buit gratiae habituali operanti, dum meritum attribuit gra­ tiae habituali coopérant!. Et inde apparet ratio ordinis huius quaestionis cum se­ quenti, tum scilicet quia prius considderanda est gratia ope­ rans quam gratia coopérons ideoque proprii et immediati ef­ fectus earum -nam simpliciora sunt prius consideranda quam composita-; tum etiam quia per prius convenit gratiae habituali iustificare impium quam exercere opus merito­ rium, cum iustificatio impii conveniat ei per se primo et in­ separabiliter, dum meritum convenit ei per se secundo, me­ diantibus scilicet virtutibus infusis a gratia promanantibus; et inde est quod semper, posita gratia habituali, ponitur de facto iustificatio; at non semper posita eadem gratia, ponitur opus meritorium, ut patet in infantibus et in perpetuo amen­ tibus, qui baptismo regenerantur. Merito ergo S. Doctor, tractans de effectibus propriis et primariis gratiae habitualis, considerat primo iustificationem impii, dein autem, meritum seu opus meritorium hominis iustificati. î*3 ^11 382. Quantum ad ipsum titulum quaestionis, notandum est quod haec formula «iustificatio impii» est biblica. In Proverbiis, licet alio sensu, adhibetur: «qui iustificat impium et qui condemnat iustum, abominabilis est uterque apud Deum» '. Ecclesiasticus monet ne accipiantur personae in quaestionibus «de lege Altissimi et testamento et de iudicio iustificare impium» Et Isaias: «Vae. qui iustificatis im­ pium pro muneribus, et iustitiam iusti aufertis ab eo» Haec ' Prov. 17. 15. 1 Eccli. 42, 2. 5 Isaias 5, 23. Introductio 863 ergo, cum ab homine fiunt, qui non mutat cor hominis, abo­ minabilia sunt; secus autem quando fiunt a Deo, qui corda hominum immutat, et qui ideo vere «iustificat impium», ut ait Paulus ad Rom. 4, 5. In sensu igitur in quo sumitur tota quaestione praesenti, haec formula est paulina. Ex his locis Scripturae, haec formula transivit ad Patres Ecclesiae, spe­ cialiter ad Augustinum, et inde ad Concilia Ecclesiae et ad theologos ‘. 383. Quantum vero ad ordinem articulorum huius quaes­ tionis recolendum est S. Doctorem duobus aliis locis ex pro­ fesso tractasse de iustificatione impii, nemque in IV Sent., dist. 17, q. 1, et in De Veritate, 28, cum hac tamen differentia quod in Sententiis, ultra ea quae hic habet, introducit discus­ sionem de his quae praexiguntur ad iustificationem, hoc est, de dispositionibus ad iustificationem quas hic consideravit quaestione praecedenti, articulis 2 et 3, et quaestione 109, ar­ ticulo 6; in De Veritate autem non comparat iustificationem cum aliis operibus Dei, sicut hic facit articulis 9 et 10. Quaes­ tio ergo in Sententiis abundat, in De Veritate autem deficit. Unde sub hoc respectu est progressus quidam systematizationis in hoc loco Summae theologicae. Sed non fuit S. Thomas qui primo condidit et ad synthesim quamdam reduxit tractatum de iustificatione, nam inve­ nitur etiam in S. Bonaventura 1 2, licet in sensu diminuto, si­ cut apud S. Thomam in De Veritate; et in S. Alberto Magno \ et quidem sensu adeo perfecto et completo sicut apud S. Thomam in hac quaestione praesenti. In hac ergo re non habetur originalitas apud S. Thomam quantum ad mate­ riam tractatam et quantum ad ordinem tractandi, habetur ta­ men quantum ad modum et vigorem solvendi difficultates, ut 1 Cf. Concilium Cartiiaginense Dcnz. 103: S. Coelestinum i tudiculo, Dcnz. 136, ubi sal simplici formula «iustificatio hominis proponitur»; sed in Concilio Arausicano ii. Dcnz. 178, ct maxime in Concilio Trident ino. Ses. 6, cap. 4, adhibetur formula «iustificatio impii·. 2 S. Bonaventura. IVSent., dist 17, P I. ' S. Albertus Magnus, IV Seni., dist. 17. arts. 9-12. 864 L. II, Q. CXIII: De iustihcatione impii videbimus, et quantum ad connexionem huius tractatus cum toto tractatu de gratia. 384. Ordo autem articulorum huius quaestionis justifica­ ri potest duplici via. Primo, via historica, ex consideratione tractatus apud alios coetaneos S. Thomae, quos ipse imitatur et quorum doctrinas examinat, et sic investigat tria: a) Quid sit seu definitionem quamdam classicam, quae suo tempore circumferebatur ex Glossa interlineali super Rom. 8, 30 (art. 1). b) Examinat elementa vel partes concurrentes seu requisi­ tas ad talem iustificationem, quae sunt quatuor, scilicet infu­ sio gratiae, motus liberi arbitrii in Deum per fidem, motus li­ beri arbitrii in peccatum per poenitentiam seu contritionem aut dolorem, et ipsa remissio culpae, quae communiter suo tempore tradebantur, ut testatur S. Albertus Magnus, his ver­ bis: «Dicitur ab omnibus quod quatuor exiguntur ad iustifica­ tionem impii, scilicet infusio gratiae, motus liberi arbitrii in peccatum sive contritio, quod idem est, motus liberi arbitrii in Deum, et remissio culpae. Haec autem notantur in Psalmo 69, 4: commovisti terram, ecce primum; et conturbasti eam, ecce contritio; sana contritiones eius, ecce remissio peccati; quia commota est, ecce motus liberi arbitrii in Deum» ‘. Et vere ista quatuor expresse proponit Petrus Pictaviensis, cum ait: «Ad iustificationem impii quatuor occurrunt; infusio gra­ tiae, motus surgens ex gratia et libero arbitrio, contritio, pec­ catorum remissio» 2. Similia etiam paulo antea scribebant Hildebertus Cenomanensis \ Simon Tomacesis, Stcphanus Langton, Pracpositinus et alii. Haec ergo quatuor elementa examinat tum absolute vel secundum se (arts. 2-6), tum secundum mutuum ordinem eo- 1 S. Albertus Magnus. IV Sent., dist. 17. art. 10 initio, edit. cit. t 29, n 673. H 2 Petrus Pictaviensis. Ill Sent., cap. 2, ML 211, 1044. 5 Hilbertus Cenomanensis ML 171,542. Introductio 865 rum inter se, sive temporis -si sit- (art. 7), sive saltem natu­ rae ct causaliter (art. 8). c) Denique, inquirit qualis sit iustificatio impii per com­ parationem cum aliis operibus propriis Dei, nemque cum opere creationis (art. 9), propter verba quaedam Augustini; et cum operibus miraculosis, propter phrasim quamdam ma­ gistralem qua iustificatio impii appellabatur «mirabilis», ut refert S. Albertus Magnus Et sic S. Doctor nihil praetermisit eorum quae suo tem­ pore a magistris disputabantur, et quidem ordine quodam naturali, ut vel leviter inspicienti apparet, et quem prius sequutus fuerat Magister eius S. Albertus Magnus. 385. At, secundo, potest iustificari ordo istorum articulo­ rum via quadam speculativa et absoluta, hoc modo: Acturus de iustificatione impii, eam considerat sub dupli­ ci respectu: primo, absolute vel secundum se (arts. 1-8); se­ cundo, relative vel comparative ad alia opera propria Dei, cum quibus iustificatio impii specialem analogiam seu neces­ situdinem habet (arts. 9-10). Cognitio enim perfecta de re ali­ qua debet esse non solum directa et absoluta, sed etiam necesse est quod rem cognitam accurate distinguat ab aliis rebus sat proximis vel similibus, cum quibus facile confundi posset. Et cum cognitio relativa vel comparativa supponat cognitionem directam, inde apparet quam recte ordinaverit S. Doctor hanc duplicem considerationem de iustificatione impii. In prima ergo parte duo considerat S. Doctor, scilicet: a) ipsam essentiam vel definitionem iustificationis in seipsa (art. 1), quae est veluti totum quoddam, et b) panes eius quasi in­ tégrales -vide arts. 6 ad 3- singillatim, ex quo habetur veluti explicatio et penetratio uberior definitionis traditae (aris. 2-8). Et quidem has partes tum separat im et secundum se (arts. 2- 1 S. Albertus Magnus. IV Sent., dist. 17, art. 12, solui., edit, cit., p 680a. 866 L II, 0. CX1II: De iustihcatione impii 6) , tum coniunctim quantum ad earum ordinem inter se (arts. 7-8); necesse est enim analysim singularum facere et postea synthesim earum construere. lam vero, cum iustificatio sit Hiatus vel imitatio quedam hominis a non iustitia ad iustitiam, in ea concurrere debent elementa essentialia omni motui, quae sunt tria, nempe mo­ tio moventis, qui Deus est (art. 2), motio quasi passiva ipsius mobilis vel subiecti, quod est liberum arbitrium (arts. 3-5), et terminus motus seu perventio ad terminum, qui est remissio peccatorum (art. 6). In motu autem mobilis vel subiecti est motus ipse, qui est transitus a termino a quo ad terminum ad quem, et ideo ac­ curatissime consideratur secundum tria, nempe tum secun­ dum se (art. 3), tum ex parte termini ad quem accedit (art. 4), tum ex parte termini a quo recedit (art. 5). Quibus absolutis, investigat ordinem harum partium seu elementorum inter se, tum realem seu termporis, si sit (art. 7) , tum logicum seu naturae tantum (art. 8). Et sic absolvitur prima pars. In secunda vero parte comparat S. Doctor opus divinum iustificationis impii, quod est opus supernaturale, cum aliis divinis operibus affinibus, scilicet cum creatione, quantum ad substantiam facti (art. 9), et cum miraculis, v. gr. resurrectione mortuorum, quantum ad modum faciendi (art. 10). Procedit autem S. Doctor in tradenda definitione modo analytico et non venando seu inquirendo eam, sed potius eam justificando et explicando, quia natura iustificationis pertinet ad fidem catholicam, et ideo accipitur credendo, et non acquiritur investigando. Apparet ergo quanto acumine articuli huius quaestionis coordinentur, non abstante quod agatur de re cadente sub fi­ de. Et posset eorum ordo sequenti schemate contrahi: DE 1UST1FICATIONE IMPII I) Absolute vel secundum se: A) Secundum totum sui: definitio eius (art. 1 ). Introductio 867 B) Secundum partes cius: explicatio et iustificatio definitionis: a) singillatim inspectas: 1) ex parte moventis seu Dei: motio active sumpta (art. 2). 2) ex parte mobilis: motio passive accepta: a) ut sic vel genere (art. 3). β) in specie secundum elementa propria eius: - accessus ad terminum ad quem (art. 4). - recessus a termino a quo (art. 4). - perventio ad terminum ipsum (art. 6). b) collective seu coordinata consideratas: 1) secundum ordinem realem seu temporis (art. 7). 2) secundum ordinem logicum seu naturae (art. 8). II) Comparative seu relative ad alia opera propria Dei: A) ex parte substantiae seu rei factae (art. 9). B) ex parte modi faciendi (art. 10). Et hunc eumdem ordinem quoad fundamentalia secutus est Concilium Tridentinum in sua sessione sexta de justifica­ tione, caps. 4-6, et partem capite 7 ‘. Propter angustiam temporis non erit nobis possibile hanc quaestionem profunde tractare. Et ideo, relictis, ut pluri­ mum, discussionibus mere scholasticis, ea quae directe ad fi­ dem pertinent ct ad exactam explicationem litterae S. Tho­ mae, trademus, omni qua poterimus brevitate, eo vel magis quod res in se considerata, haud difficulter intelligitur positis quaestionibus praecedentibus. Ct Concilium Tridentinum Ses. 6. caps. 4-7, Denz 796-799. 868 L. Π. Q. CX1II: De justificatione impii Quaestionem ergo dividemus in duo capita, in quorum primo consierabimus ipsam iustificationem impii secundum se; in secundo vero eam comparabimus cum aliis operibus propriis Dei. CAPUT I DE IPSA JUSTIFICATIONE IMPII SECUNDUM SE 386. Circa ipsam iustificationem impii duo consideranda oc­ currunt: primo, natura vel essentia eius (ad articulos 1-8 S. Tho­ mae); secundo, divisio ipsius (complementum ad hos articulos). Natura vel essentia iustificationis, in adultis, in quibus maxime consideratur, plura continet elementa quasi integralia, ut notat ipse S. Doctor infra, articulo 6 ad 3. Ut ergo ple­ ne intelligatur, necesse est eam considerare tum in sua totalitate seu in lacto esse -et erit definitio eius essentialis (art. 1)-, tum in singulis partibus eius seu quasi in fieri, et quasi analvzando et explicando definitionem traditam. Consequen­ ter necesse erit tradere in primis definitionem eius, ac deinde examen et comprobationem statuere eorum omnium quae ad essentiam vel definitionem iustificationis requiruntur. Art. 1.-Utrum iustificatio impii sit remissio peccatorum 387. Incipit ergo ab ipsa definitione iustificationis, quia hoc est quod primo considerandum est quando ex revelatio­ ne proceditur, ut supra notatum est; sic etiam incipiebant alii theologi sui temporis. Tempore S. Thomae circumferebantur tres descriptiones iustificationis, scilicet una S. Bamardi, qua iustificatio dici­ tur «revelatio divini consilii» '; alia, magistralis, nemque «ef- 1 S. Bernardus. Epistola 107, apud S. Thomam in IV Sent.. dist 17. q. I. 870 L. H. Q. CXIII: De iustificatione impii fectus iustitiae generalis qua de impio fit pius» '; denique alia, ex glossa interlineali super Epistola ad Rom. 8, 31: «quos vocavit, hos et iustificavit», ubi dicitur quod iustificatio est «remissio peccatorum et consummatio bonorum operum». Quae glossa immediate venit ex Pedro Lombardo, qui ait su­ per illud: «hos et iustificavit»: remissione peccatorum et bona operatione 2; sed remote et mediate venit ex Augustino, ut ipsemet S. Doctor adnotavit supra, quaestione 110, articulo 1, obiectione 3 et responsione ad 3. Propter hanc ergo auctoritatem Augustini haec tertia for­ mula fuit specialiter considerata et examinata a theologis saeculis XIII; et post diversas acceptiones iustitiae et justifi­ cationis, perventum est ad hoc ut iustitia quae iustificatione infunditur est iustitia vel rectitudo generalis, et ideo magistri formulam suam substituerunt glossae, utpote clariorem et explicationem eius. Ut ergo in hac re ordine quodam procedamus, oportet considerare: primo, nomem justificationis; secundo, rem sig­ nificatam hoc nomine in doctrina catholica. §1 DE NOMINE «IUSTIFICAT1ONIS IMPII» 388. a) Nomen «iustificatio». Hoc nomen non est classi­ cum linguae latinae, sed biblicum et ecclesiasticum, quod graece dicitur δικαιωσις. Illud aequivalenter describit Augus­ tinus, cum ait: «quid est enim aliud "iustificati", quam "iusti facti", ab illo scilicet qui iustificat impium, ut ex impio fiat iustus?» 3; «cum enim justificatur impius, ex impio fit iustus, et ex possesione diaboli migrat in templum Dei» 4. Revera hoc nomen iustificatio potest sumi tripliciter: pri­ mo, active, et sic importat actionem justificantis seu impe- 1 S. Thomas, ibidem, obi. 3; et S. Albertus Magnus IV Sent., dist. 17, art. 9, tertio delinitio, t. 29. p. 670b. Petrus Lombardi s, Collectanea in Epistolam ad Rom. 8 31 MI 191 1450. S. Augustinus. De Spiritti et littera, cap. 26, n. 45, ML 44. 227. 4 Enarrat, in Psalm. 7, n. 5, ML 36, 99. ", Cap. I. Art. I: Iustificatioütremissio peccatorum 871 llentis ad iustitiam; secundo, passive, et sic «importat motum ad iustitiam» ex parte justificandi, «sicut et calefactio impor­ tat motum ad calorem» ', et sic respondet iustificari, sicut in primo sensu respondebat ad justificare, ut bene notat S. Doc­ tor 12; tertio fonnaliter, prout est effectus formalis iustitiae con­ sideratae in facto esse veluti forma quaedam, et tunc respon­ det ipsi iustitiae, non iustificanti vel justificandi, sicut in duabus acceptionibus praecedentibus. Et hoc modo, prout connotât secundam acceptionem, sci­ licet passivam seu motum ad iustitiam, sumitur hoc verbum «iustificatio» in praesenti. Sed cum iustitia sumatur multipliciter, inde et iustificatio multipliciter sumi potest. Philosophice, dicitur iustitiaproprie dicta quae est ad alterum, sicut iustitia particularis commutativa vel distributiva, et iustitia generalis seu legalis. Metap­ horice vero dicitur iustitia rectificatio partium hominis inter se veluti entitaiva. At non in hoc sensu dicitur apud nos iustificatio, quasi sit motus hominis ad has iustitias; sed dicitur motus ad iusti­ tiam in sensu biblico et coram Deo, quae est debita ordinatio partis superioris hominis sub Deo et partis inferioris hominis sub superiori et corporis sub anima, sicut erat in statu iusti­ tiae originalis, quae maxime seu formaliter consistebat in de­ bita ordinatione partis superioris animae sub Deo, modo quodam supernatural! et intimo, quod formaliter fiebat per gratiam sanctificantem, ut vidimus in tractatu de peccato originali. Per ordinem igitur ad hanc iustitiam dicitur iustifi­ catio in doctrina Ecclesiae et in theologia catholica. 389. b) Nomen «impius». Impius est non pius, sive su­ matur particula in negative, sive privative, sive contrarie; ma­ xime autem proprie sumitur contrarie, secundum vim verbi, lam vero pius, a pietate, est qui erga parentes et patriam, maxime vero erga Deum iustus et ordinatus est; «est enim 1 S. Thomas, hic, corpore. 2 IV Seni.. elisi 17, q. 1. art. 1, qla, I. ad3. 872 L. 11, Q. CXI1I: De iustincatjone impii pietas maxime iustitia adversum (= erga) deos», ut recte ait Tullius '. Pietas ergo est iustitia erga Deum, et consequenter importat rectum ordinem partis superioris hominis erga eum, et ita coincidit cum iustitia in ordine ad quam diceba­ tur iustificatio. Merito ergo Augustinus redebat sensum verbi «iustifica­ tio», quando in verbis supra citatis dicebat quod est qua ho­ mo «ex impio fit iustus». §n DE RE IUSTIFICATIONIS IMPII 390. a) Hac in re maxime enant protestantes negantes omnem iustitiam inhaerentem iustis, et consequenter putantes quod iustificatio, qua iusti nominamur, est mere externa et iuridica, quae consistit in favore extrinseco Dei sen in mera non imputa­ tione peccati et in imputatione iustitiae Christi. Consequenter, iuxta illos, peccata non tolluntur per gratiam, sed solum teguntur; non eradicantur, sed mere raduntur -in quo eis praeiverunt an­ tiqui euchitae, saeculo V incipiente 2-; non delentur, sed ope­ riuntur. Unde et per iustificationem homo non renovatur vere et interius, sed obicctive manet sicut prius. Et in nobis iustifica­ tio consistit in sola fide fiduciali qua firmiter et inhaesitanter nobis attribuimus iustitiam Christi veluti eam arripiendo, et qua creditus hac externa imputatione nos esse salvandos. 391. b) Huic errori fortiter se opposuit Concilium Tridentinum. Et quidem primo statuit fundamentum iustificatio­ nis nostrae in praesenti statu naturae lapsae esse renascen­ dam in Christo, secundo Adamo, cuius iustitia seu gratia nobis communicatur per meritum passionis eius, sicut fun­ damentum iniustiliae seu peccati fuit nativitas seu origo ex primo Adamo 3. Tullius Cicero De natura deorum, lib. I, cap. 41, edit, cit., t. II, p. 545. Cl J Riviere lustifîcation, apud «Dictionnaire de Théologie Catholi­ que», VIII, 2. col. 2105-2106. ‘ Concilium Tridentini m Ses. 6. cap. 3, Denz. 795. Cf. Ses. 5, can. 4-5, Denz. 791-792. Cap. I, Art. 1: Iusthtcatio itremissio peccatorlm 873 Secundo, ex verbis Pauli (Col 1, 13): «qui eripuit nos de potestate tenebrarum, et transtulit in regnum Filii dilectionis suae»; et loannis Apostoli: «nos scimus quoniam traslati su­ mus de morte ad vitam, quoniam diligimus fratres» (/ Ioan. 3, 14), descriptionem sumpsit iustificationis impii, quae est «translatio ab eo statu, in quo nascitur filius Adae, in statum gratiae et adoptionis filiorum (Rom. 8, 15) Dei, per secun­ dum Adam, lesum Christum Salvatorem nostrum» quae quidem translatio post promultatum Evangelium, non fit pri­ mo nisi per lavacrum regenerationis, quod est baptismus, in re vel saltem in voto 1 2. Tertio, post consideratas dispositiones ad iustificationcm, eam veluti definit dicens quod «non est sola peccatorum emissio, sed et sanctificatio et renovatio interioris hominis per voluntariam susceptionem gratiae et donorum, unde ho­ mo ex iniusto fit iustus, et ex inimico amicus, ut sit heres se­ cundum spem vitae aeternae (Tit. 3, 7)» 3. Imo et docet quod est effectus formalis gratiae habitualis, eo ipso quod docet hanc gratiam esse unicam causam formalem iustificationis. «Unica formalis causa -inquit, huius iustificationis- est iusti­ tia Dei, non qua ipse iustus est, sed qua nos iustos facit, qua videlicet ab eo donati, renovamur spiritu mentis nostrae, et non modo reputamur, sed vere iusti nominamur et sumus, iustitiam in nobis recipientes unusquisque suam, secundum mensuram quam Spiritus Sanctus partitur singulis prout vult (I Cor. 12, 11), et secundum propriam cuiusque dispositio­ nem et cooperationem» 4*. Quae iustitia, formaliter faciens seu causans nostram justificationem, est iustitia inhaerens seu informans, quae est ipsamet gratia habitualis, quam con­ sideravimus supra quaestione 110 \ Et consequenter damnat eiTores protestantes 6. 1 Concilium Trioentinum. Ses. 6, cap. 4, Denz. 796. 2 Ibidem. ’ Ibidem, cap. 7, Denz. 799. 4 ibidem, Denz. 799. ' Cf. Ibidem, cap. 7, Denz. 800. 6 Ibidem, can. 10-12, Denz. 820-822. Cl. quoque propositiones Lutheri damnâtes a Leone \ Bulla «Exurge Domine». Denz. 742; et maxime ipsum 874 L. II, 0. CXIII: DEIUSTIFïCATIONE IMPII 392. c) Quam veritatem luculenter docent Scripturae, quarum haec pauca testimonia in medium proferimus: «Se­ cundum multitudinem miserationum tuarum, dele iniquita­ tem meam; amplius lava me ab iniquitate mea, et a peccato meo munda me» «asperges me hyssopo et mundabor, lava­ bis me et super nivent dealbabor; averte faciem tuam a pecca­ tis meis, et omnes iniquitates meas dele; cor mundum crea in me, Deus, et spiritum rectum innova in visceribus meis» *12*; «longe fecit a nobis iniquitates nostras» «ego sum, ego sum ipse qui deleo iniquitates tuas propter me» 4*; «lavamini, mun­ di estote...; si fuerint peccata vestra ut coccinum, quasi nix dealbabuntur, et si fuerint rubra quasi vermiculus, velut lana alba erunt» Ί; «effundam super vos aquam mundam et mun­ dabimini ad omnibus inquinamentis vestris» 67 ; «et dabo vobis cor novum et spiritum novum ponam in medio vestri, et au­ feram cor lapideum de carne vestra et dabo vobis cor car­ neum» «quis Deus similis tui, qui aufers iniquitatem?» 8. In Novo Testamento Christus appellatur «agnus Dei qui tollit peccatum mundi» 9, mundans Ecclesiam, quam diligit, lavacro aquae in verbo vitae l0*12 , et «purgationem peccatorum faciens» ”, Unde et Petrus ad iudaeos dixit: «poenitemini igi­ tur et convertimini, ut deleamur peccata vestra» ,2. Et Apos­ tolus Paulus, enumerans plura crimina et peccata Corinthio­ rum, subiungit: «et haec quidem fuistis, sed abluti estis, sed sanctificati esis, sed iustificati estis, in nomine Domini Concilium Tridentinum. Ses. 5. caps. 4-5, Denz. 791-792; ei propositiones Baii damnatas a S. Pio v, Bulla «Ex omnibus afflictionibus», Denz. 1031 1033, 1042-1044; et Rosmini damnatas a Leonexhi, Denz. 1925. 1 Psalm. 50, 3-4. 2 Psalm. 50, 9. 11-12. ' Psalm. 102, 12. 4 Isaias, 43, 25. ' Isaias, 1, 16-18. 6 Ezgch. 36, 25. 7 E&ch. 36, 26. * Michaeas, 8, 18. ‘ h 9 loan. 1,29. ■ M 10 Eph. 5, 26. " Hebr. 1, 3. 12 .4(7. 4, 19. _ Cap. 1. Ari 1: Iustificatio li remissio peccatorum 875 nostri Ie.su Christi et in Spiritu Dei nostri» «et sanguis lesu Christi, Filii eius, emundat nos ab omni peccato» 12*. 393. d) Similiter et Patres, nominatim Augustinus, ex quo plures formulas accepit Concilium Tridentinum. «Dici­ mus ergo baptisma dare omnium indulgentiam peccatorum, ct auferre crimina, non radere, nec ut omnium peccatorum radices in mala carne teneantur, quasi rasorum in capite ca­ pillorum, unde crescant iterum resecanda peccata» ’. «Non per solam peccatorum dimissionem iustificatio ista confer­ tur, nisi auctoribus vobis. lustificat quippe impium Deus non solum dimittendo quae mala fecit, sed etiam donando carita­ tem ut declinet a malo et faciat bonum per Spritium Sanc­ tum» 4. «Ut intelligamus nihil aliud esse in Christo baptismum ni­ si mortis Christis similitudinem; nihil autem aliud mortem Christi crucifixi, nisi remissionis peccati similitudinem; ut quemadmodum in illo vera mors facta est, si in nobis vera re­ missio peccatorum; et quemadmodum in illo vera resurrectio, ita in nobis vera iustificatio» 5. «Sicut autem ista fides Christi (Rom. 3, 22) dicta est, non qua credit Christus, sic et illa iustitia Dei non qua iustus est Deus. Utrumque enim nostrum est; sed ideo Dei et Christi di­ citur, quod eius nobis largitate donatur» 6. «Iustitia -inquitDei manifestata est (Rom. 10, 3), non dixit: iustitia hominis vel iustitia propriae voluntatis, sed iustitia Dei, non qua Deus iustus est, sed qua induit hominem, cum iustificat impium» . 394. e) Analysis denique theologica ipsius conceptus iustificantionis impii hoc idem ostendit et confirmat. 1 / Cor. 6,11. 2 / loan. 1.7. ’ S. Augustinus Contra duas epistolas pelagianorum, lib. I, cap. 13, n 26. ML 44, 562. 4 Opus imperfectum contra Julianum, lib. II. cap. 165, ML 45. 1212. ' Enchiridion, cap. 52, η. 14, ML 40, 256. 6 De Spiritu et littera, cap. 9, η. 15, ML 44, 209. Ibidem, paulo ante. 2<ι 876 L. II, 0. CXHl·. De iustificatione impii lustificatio enim impii proprie et stricte, cum sit motus passive sumptus seu transmutatio a positiva impietate seu iniustitia -quae per peccatum habetur- ad positivam iusti­ tiam divinam supernaturalem seu gratiam sanctificantem nobis inhaerentem, denominari potest tum ex parte termini a quo recedit, hoc est, a remotione iniustitiae seu peccati; tum ex parte termini ad quem accedit et quem attingit, qui est iustilia superanturalis seu gratiae habitualis acquisitio, sicut et denominantur aliae mutationes. Attamen, «quia motus ma­ gis proprie et formaliter denominatur a termino ad quem quam a termino a quo» ’, eo quod terminus ad quem potior et positivus est, magis proprie et formaliter etiam haec trans­ mutatio hominis ab impietate ad pietatem denominari debet a termino ad quem quam a termino a quo. Et si quidem sumamus terminum a quo huius transmuta­ tionis, qui est peccatum seu iniustitia, duplex nomen sortiri potest, secundum quod vel formaliter consideretur ipse reces­ sus a termino a quo -et sic dicitur «remissio peccatorum», nempe tum originalis, si adsit, tum personalis mortalis, et quidem omnis, quia eadem est ratio oppositionis formalis omnis peccati mortalis ad graima Dei-; vel causaliter consi­ deratur iste recessus, et sic dicitur vocatio, non mere exte­ rior, quae de se inadaequata est, neque interior mere suffi­ ciens, quae non infallibiliter et de facto sortitur effectum recedenti a peccato, sed interior efficax, quae de facto et infa­ llibiliter excitat hominem lapsum vel dormientem peccato suo ut surgat et relinquat lectum peccati in quo iacebat 2, et veniat ad lucem Christi et gratiae Dei. Si vero sumamus terminum ad quem, tunc pluribus no­ minibus denominari potest pro pluralitate nominum quibus designatur iste terminus ad quem; appelatur enim et iustitia et gratia et novitas Christi et sanitas et nova creatura et filia- ' S. Thomas, hic, corpore. C( S. Γ110ΜΑΜ, /\ Serit., dist. 17, q. 1, art. I, qla. 2; et S. AlBERTUM Magnum. IVSent., dist. 17, an. 16, corp., t. 29, pp. 685-686. Cap. 1, Art. 1: Iustificatio υτ remissio peccatorum 877 lio divina; ct ideo appellari potest iustificatio, a iustitia; grati­ ficatio, a gratia; renovation novitate Christi; sanatio, a salute quam in Christo accipimus; recreatio, a nova creatura quam in Christo suscipimus; regeneratio vel deificatio, a filiatione divina quam participamus, et qua dii efficimur et filii excelsi, ut constat ex dictis quaestione 110. Attamen, inter ista diver­ sa nomina, usus invaluit ut iustificatio prae ceteris adhibere­ tur, quia magis formaliter indicat oppositionem ad impieta­ tem seu iniustitiam peccati a qua recedit. Elementum autem formale huius iustitiae -quae exigit rectificalionem totius hominis in se et sub Deo- est gratia sanctificans seu habitualis, et ideo vi gratiae habitualis haec iustitia formaliter facit iustificationem impii, dando ei for­ mam istius iustitiae. Et quia iustitia haec exigit et in radice habet omnia opera bona et perfecta novae vitae, ideo in des­ criptione glossae dicebatur: «consummatio bonorum ope­ rum», seu «bona operatio». Praedicta ergo glossa integraliter descripsit iustificatio­ nem impii tangens explicite utrumque terminum motus pas­ sivi, nemque terminum a quo recedit, cum dicitur: «remissio peccatorum», et terminum ad quem accedit, cum additur: «et consummatio bonorum operum», ut bene admimadvertit S. Doctor 1 et S. Albertus Magnus, qui optime ait: «Si autem (iustificatio) dicat ipsum fieri iustum... tunc... erit expulsio peccati et inductio iustitiae, sicut dealbatio est expulsio ni­ gredinis et inductio albedinis» 2. Attamen, cum elementum formale et primordiale sit in termino ad quem, ex eo formaliter sumi debet notio essentia­ lis justificationis. Et hoc fecit S. Doctor, camdem fere adhi­ bens formulam quam invenimus in Concilio Tridentino, nempe iustificatio impii est: «transmutatio qua aliquis trans­ mutatur a statu iniustiliae ad statum iustitiae per remissio­ nem peccati» '; vel etiam: «motus quo humana mens move- 1 S Thomas. /VSeitf., dist. 17, q l.art. l.qla. I. 2 S. Albertus Magnus. IV Sent.. dist. 17, an. 9. t. 29. p. 672a ’ S. Thomas, hic, corpore. 878 L. II, O. CXII1: De justificatione impii Cap. I. Art. 1: Iustificatio ut remissio peccatorum tur a Deo a statu peccati in statum iustitiae» *; «motus quo anima movetur a Deo a statu culpae in statum iustitiae» 12. Ipsa ergo iustificatio impii formaliter sumpta, cum in suo conceptu necessario debeat connotare iustificationem tum active tum passive sumptam, et aliunde ipsamet in seipsa obscurior sit, ab utraque hace acceptione denominari potest, scilicet tum a justificatione active sumpta, tum a iustificatione passive accepta, magis tamen a justificatione passive dic­ ta, eo quod magis accedit ad constitutionem eius intimam. Sed quia haec passiva iustificatio importat tum recessum a termino a quo, tum accessum ad terminum ad quem, et om­ nis motus vel mutatio magis proprie et formaliter denomine­ tur a termino ad quem, consequenter ab hoc termino est de­ nominanda. lam vero inter omnes adspectus termini ad quem nullus est tam appropriatus quam nomen «iustificatio impii», tum propter usum biblicum et ecclesiasticum, tum propter amplitudinem eius, in qua includuntur ceteri adspec­ tus termini ad quem, tum denique quia connotât contrarium eius quod est «impius», vel impietas, et sic vere apparet contrarietas eius. Ideo uno verbo definiri potest: «effectus formalis gratiae habitualis», quae per se dat formam seu esse divinum et per accidens -si subielum est impium positive- expellit eius iniustitiam per veram remissionem peccatorum. Quod valde exacte S. Albertus Magnus dixit scribens quod iustificatio formaliter «de impio facit pium et de iniusto justum» . * sed species quaedam peccati tantum. Ergo male ponitur in definitione justificationis: «remissio peccatorum», in plurali, idest omnium peccatorum. §ΙΠ SOLVUNTUR DIFFICULTATES 395. Obiectio prima. lustitia vel iustificatio formaliter ex­ cludit peccatum directe oppositum, quod est peccatum iniustitiae. Atqui peccatum iniustitiae non est omne peccatum, 1 I-Il, 113,5. 2 1-11,113.6. 1 S. Albertus Magnus. IV Sent., disi. 17. art. 23. t. 29. p. 692b. 879 396. Respondetur. Distinguo mai.: lustitia vel iustificatio excludit formaliter tantum peccatum ei directe contrarium, iustilia particularis, concedo; iustitia generalis, maxime iustitia in sensu biblico accepta, nego. Contradistinguo min.: Peccatum iniustitiae non est omne peccatum, sed solum species quaedam determinata peccati, prout iniustitia sumitur ut vitium particulare, concedo; prout sumitur ut vitium generale, maxime in sensu biblico, nego. Et nego consequens et consequentiam. Obiiciens non attendit diversam acceptionem iustitiae et iniustitiae ’. 397. Obiectio secunda. Denominatio debet fieri a potion seu principaliori. Atqui causa potior vel principalior justifica­ tionis seu remissionis peccatorum est fides et caritas, secun­ dum illud: «fide purificans corda eorum» 2, et: «universa de­ licta operit caritas» ’. Ergo remissio peccatorum potius debuit denominari a fide et caritate quam a iustitia. 398. Respondetur. Concedo mai.; distinguio min.: Potior vel principalior causa remissionis peccatorum est fides et ca­ ritas, non iustitia, sumpta iustitia pro virtute cardinali, con­ cedo; sumpta iustitia pro rectitudine universali morali, quae in forma et radice prima consistit in gratia habituali, nego. Et nego consequens et consequentiam. Minus enim adap­ tatur verbum «fides» aut «caritas» quam verbum «iustitia» ad designandam istam universalem rectitudinem, quia fides et caritas sunt essentialiter virtutes determinatae, sed iustilia potest designare virtutem universalem, imo et habitum entilativum, et in hoc sensu sumitur in praesenti. 1 Cf. praeter responsionem huius loci, De Ventate. 28, 1. obi 1-2. 2 Act. 15. 9. J Prov. 10. 12. 880 L. II, Q, CX111: Deiustificationeimpu 399. Obiectio tertia. Quod naturaliter praecedit justifica­ tionem non est ipsa justificatio. Atqui remissio peccatorum naturaliter praecedit iustificationem, quia est idem ac voca­ tio, quae ad distantem est et homo distat a Deo per pecca­ tum; vocatio autem naturaliter praecedit iustificationem. Er­ go iustificatio non est remissio peccatorum. 400. Respondeo. Concedo niai.; nego min. et distinguo eius probationem: Vocatio est idem ac remissio peccatorum, formaliter, nego; causaliter, concedo. Et nego consequens et consequentiam. Art. 2.-Utrum ad remissionem culpae, quae est iustificatio impii, requiratur gratiae infusio 401. Sumentes ergo iustificationem impii in sensu stric­ to et normali pro transmutatione adulti hominis a statu pec­ cati ad statum gratiae, necesse est eam intimius perscrutari, considerando singula elementa quae ad eam concurrere de­ bent, prout haec iustificatio consideratur in fieri, non in facto esse. lam vero constat quod iustificatio impii hoc modo sump­ ta est mutatio vel transmutatio quaedam, et ideo tot elemen­ ta necessario debent ad eam concurrere quot proportionaliter concurrunt in quocumque motu a contrario in contrarium. Atqui in quolibet motu concurrere debent quae­ dam ex parte moventis active, quaedam ex parte ipsius mobi­ lis passive et finaliter quaedam ex parte ipsius termini seu consummationis motus. Ergo et proportionaliter tria debent concurrere ad istam mutationem, quae dicitur iustificatio impii. Ut igitur ejus notio perfecte intelligatur, necesse est con­ siderare tum ea quae requiruntur ex parte moventis ad iusti­ ficationem seu active iustificantis, tum ex parte ipsius impii iustificandi, tum denique ex parte ipsius termini seu con­ summationis justificationis. Cap. I, Ari. 2: Gra hae infusio ad iustificationem 881 lam vero, ordine genetico, motus moventis praecedit mo­ tum mobilis, sicut et motus mobilis praecedit terminum eius. Ergo inter ista tria quae necessario concurrere debent ad motum justificationis, incipiendum est ab his quae requirun­ tur ex parte moventis, et de hoc est articulus 2. 402. Probatum est ergo supra, quaestione praecedenti, articulo 1, quod solus Deus est causa propria gratiae, per quam formaliter justificatur impius, ut constat ex articulo praecedenti. Consequenter solus Deus est qui proprie justifi­ cat impium active. Ideo ergo motus iustificationis causari de­ bet active ab ipso Deo justificante. lam vero, iustificatio impii ideoque et remissio peccato­ rum seu resurrectio a peccato potest considerari dupliciter: uno modo, in fleri, quod est via ad iustificationem seu in­ choatio resurrectionis a peccato; alio modo, in facts esse, quod est iustificatio ipsa perfecta et vera peccatorum remis­ sio seu resurrectio perfecta a peccato. Quam distinctionem proponit S. Doctor in actu exercito articulo praecedenti, ad 3 -iustificatio in fieri- et in hoc ipso articulo -iustificatio in facto esse-. Oportet ergo videre an re­ quiratur gratiae infusio et quaenam gratia ad hanc duplicem iustificationem. §1 ΛΝ REQUIRATUR GRATIAE INFUSIO AD IUSTIFICATIONEM IN FIERI 403. CONCLUSIO: Ad iustificationem in fleri seu ad in­ choandam resurrectionem a peccato requiritur absolute infu­ sio gratiae actualis. Est de fide catholica, contra semipelagianos, ut vidimus, quaestione 109, articulo 7. 404. Probatur. a) Ex doctrina Concilii Trident ini dicentis: «Declarat praeterea (Sancta Synodus) ipsius iustificationis exordium in adultis per lesum Christum praeveniente gratia sumendum esse, hoc est, ab cius vocatione, qua nullis eorum exsistenti- 882 L. Il, Q. CXIII: De iustificatione impii bus meritis vocantur, ut, qui per peccata a Deo aversi erant, per eus excitantem atque adiuvantem gratiam ad suam ipso­ rum iustificationem, eidem gratiae libere assentiendo et coo­ perando, disponuntur ita ut, tangente Deo cor hominis per Spiritus Sancti illuminationem, neque homo ipse nihil omni­ no agat, inspirationem illam recipiens, quippe qui ilam et abiicere potest, neque tamen sine gratia Dei movere se ad iustitiam coram illo libera sua voluntate possit» ’. Quibus verbis omnino consonant quae S. Doctor scripse­ rat articulo praecedenti, ad tertium: «Vocatio refertur ad au­ xilium Dei (= gratiam actualem) interius moventis et excitan­ tis mentem ad deserendum peccatum. Quae quidem motio Dei non est ipsa remissio peccati, sed causa eius». b) Ex ratione theologica. Incipere se movere ad iustifica­ tionem seu resurgere a peccato est incipere cogitare et velle salutariter. Atqui ad omne cogitare et velle salutare requiri­ tur gratia Dei actualis, ut patet ex quaestione 109, articuli 12. Ergo etiam ad iustificationem impii inchoandam requiri­ tur gratia Dei actualis. Sed, ut patet, haec gratiae actualis infusio non intrat ip­ sam esentiam justificationis in facto esse seu perfectae. §n AN REQUIRATUR INFUSIO GRATIAE AD IUSTIFICATIONEM IN FACTO ESSE 405. CONCLUSIO: Aci iustificationem impii in facto esse seu ad ipsam remissionem peccatorum per perfectam resurrectio­ nem a peccato, requiritur omnino infusio gratiae habitualis. Est de fide contra protestantes. 406. Probatur: a) Ex Concilio Tridentino docente quod justificatio impii, ultra remissionem peccatorum, includit 1 Concilium Tridestinvm Ses 6. cap. 5. Dcnz. 797. Cap. I, Art. 2: Gratiae infusio ad iustificationem 883 sanctificationem et renovationem interioris hominis ', et quod unica causa formalis eius -scilicet tum remissionis pec­ catorum, tum sanctificationis et renovationis interioris homi­ nis- est iustitia Dei, non qua ipse iustus est, sed qua nos iustos facit, et quam ab eo recipimus atque in nobis inhaeret 123. Re­ quiritur ergo ipsa gratia habitualis ad remissionem peccato­ rum, et quidem velati unica causa formalis. Et hoc est dicere quod gratia habitualis formaliter expellit peccatum ab anima impii quam iustificat. Unde et impii baptizantur in remissionem peccatorum, et idem Concilium anathemate damnat eum qui dixerit per hoc sacramentum baptismi seu per gratiam Christi quae in bap­ tismo confertur non tolli totum id quod veram et propriam peccati rationem habet, sed illud dici tantum radi aut non imputari ’. Et S. Pius V dannavit sequentem propositionem Baii: «in hominibus poenitentibus ante sacramentum absolu­ tionis et in catechumenis ante baptismum, est vera iustificatio, separata tamen a remissione peccatorum» 4. 407. b) Ex oppositione contrarietatis formalis inter pec­ catum originale vel mortale, et caritatem et visionem beatifi­ cam. Peccatum mortale et originale contrarie opponuntur ca­ ritati et visioni beatificae, et quidem oppositione immediata, cum importent amores contrarios. Atqui gratia habitualis est inseparabilis a caritate ex natura rei; et insuper, cum gratia habitualis sit semen gloriae, eadem radicaliter est oppositio ct incompatibilitas peccati cum gratia habituali et cum ipsa gloria. Formaliter ergo et necessario gratia expellit pecca­ tum, ct effectus formalis eius -licet per accidens- est formam istam peccati ab eodem subiecto expellere 5. 1 Concilium Tridentinum. Ses. 6, cap. 7, Denz. 799. Ibidem, Denz. 799-800. 3 Ibidem, Ses. 5, Denz. 791-792. 4 S. Pius v. Bulla IL\ omnibus afflictionibus, Denz. 1043. Cf. et Denz 1033. Cl. S. TilOMAM II-II. 24, 12. 884 L. II, 0. CXIII: De justificatione impii Propter quod gratia sanctificans omne peccatum mortale expellit, sicut et quodlibet peccatum mortale expellit gratiam et caritatem, ut docet idem Concilium Tridentinum '. Est er­ go incompatibilitas status gratiae cum statu peccati, et qui­ dem absoluta, ita ut nec de potentia Dei absoluta possit con­ trarium accidere, quidquid dicant Scotiis et Suarez. Et ideo merito Ecclesia damnavit sequentes propositiones Baii: «Ca­ ritas perfecta et sincera, quae est de corde puro et conscien­ tia bona et fide non ficta tam in catechumenis quam in poenitentibus potest esse sine remissione peccatorum. Caritas illa, quae est plenitudo legis, non est semper coniuncta cum remissione peccatorum» 12. Quod vel ex hoc etiam patet, quia per gratiam regenera­ mur in Christo et efficimur filii lucis, ut cum Paulo Apostolo docet Tridentinum 3; per peccatum vero efficimur membra diaboli et filii tenebrarum. lam vero, «quae est participatio iustitiae cum iniquitate?; aut quae societas luci ad tenebras? Quae autem conventio Christi ad Belial?» 4. Merito ergo S. Doctor concludit quod «non posset intelligi remissio culpae, nisi adesset infusio gratiae» 5. Itaque infusio gratiae habitualis intrat ipsam essentiam iustificationis in facto esse et remis­ sionis perfectae peccatorum 6. §111 SOLVUNTUR DIFFICULTADES ^31 408. Obiectio prima. In contrariis mediatis potest remo­ veri unum contrarium quin alliud contrarium inducatur. At­ qui status culpae et status gratiae sanctificantis sunt mediate tantum contraria, quia inter eos potest dari status medius, nempe status naturae purae vel status integritatis. Ergo po- 1 ·' ’ 4 Concilii m Tridentinum. Ses. 6. cap. 75, Denz. 808. S. Pius v. Bulla Ex omnibus afflictionibus, Denz. 1031-2. Concilium Tridentinum, Ses. 6. cc. 3, 4, 7, Denz. 795, 796, 800. II Cor. 6, 14-15. S. Thomas, hic.. * Alia videri possunt supra, quaestione 109, ad articulum 7; nam in re eadem quaestio hic et ibi versatur. Cap. I, Art. 2: GRATIAEtNFUSlO AD IUSTIFICATIONEM 885 test removeri status culpae quin inducatur status gratiae habi­ tualis, ideoque remitti possunt peccata sine infusione gratiae. 409. Respondetur. Distinguo mai.: In contrariis mediatis potest removeri unum contrarium quin inducatur aliud, quando ista contraria considerantur abstracte et secundum se in sua puritate, concedo; quando considerantur in subiecto non puro, sed in subiecto cum aliqua determinata conditione vel dispositione, nego. Contradistinguo min.: Status culpae et status gratiae sanc­ tificantis sunt mediate tantum contrarii, absolute et secun­ dum se sumpti, transeat; concrete prout dicuntur relate ad hominem lapsum, nego. Et nego consequens et consequentiam. Haec difficultas est quae movebat Scotum ad positionem suam de compabilitatc peccati cum gratia habituali, quia ip­ se tenebat positionem illam de Adamo condito sine gratia sanctificanti. Sed ad eam respondere possumus dupliciter. Primo, sim­ pliciter, negando hypothesim in qua nititur obiectio, quia re­ vera, ut in tractatu de peccato originali vidimus, homo condi­ tus luit in gratia, quae est pars formalis iustitiae originalis. Secundo, ad hominem, scilicet admissa hypothesi, negando contrarietatem illam esse mediatam relate ad hominem posi­ tive impium seu peccatorem, licet possit dari medium si ho­ mo consideretur mere secundum se. Ac revera, quando ho­ mo offendit Deum nequit peccatum remitti nisi Deus ipse pacatus reddatur peccatori, quod non fit sine speciali amore, ideoque et sine gratia; maxime si consideremus quod de fac­ to homo destinatus est ad ordinem supernaturalem, et conse­ quenter non potest dari verus status medius naturae purae '. 410. Obiectio secunda. Remissio culpae consistit formaliter in non imputatione divina. Atqui infussio gratiae non est 1 Cf. praeter litteram responsionis S. Thomae, quae clara est. De Venta­ te. 28. 2 ad 4. et Caietanum in h. I., n. 6. 886 L. II, Q. CXI1I: De justificatione impii mera non imputatio divina, sed plus addit. Ergo remissio peccati non fit formaliter per infusionem gratiae. 411. Respondetur. Distinguo mai.: Remissio culpae con­ sistit formaliter in non imputatione divina, quae sit mere ex­ terior et iuridica, sicut non imputatio humana, nego; quae sit vera non imputatio fundata in benevolentia misericordiosa et foecunda, causans et profundens gratiam in peccatore ex quo nominatur et est revera iustus, concedo. Nego min. et conclusionem. Obiectio tota nititur in anthropomorphismo quodam, pu­ tans quod non imputatio divina est sicut non imputatio hu­ mana. At inter eas est magna differentia, tanta scilicet quan­ ta est inter amorem divinum et amorem humanum, ut dictum est supra, quaestione 110, articulo 1. 412. Obiectio tertia, quae est instantia praecedentis. Sal­ tem ergo non potest esse remissio omnium peccatorum. Contraria enim nequeunt simul esse in eodem subiecto. At­ qui quaedam peccata sunt contraria, ut prodigalitas et illibe­ ralitas, quae nequeunt esse simul in eodem subiecto. Ergo neque remissio contraria potest simul esse in eodem, sed unum peccatum excludit alterum. 413. Respondetur. Concedo mai., distinguo min.: Quae­ dam peccata sunt contraria, ex parte conversionis, concedo; ex parte aversionis, nego; quia ex parte aversionis sunt con­ nexa. Et nego consequens et consequentiam. Patet solutio, quia remissio culpae est remissio offensae, quae se tenet ex parte aversionis. Ceterum peccata contraria possunt simul esse non actu, sed reatu. Unde ex omni parte obiectio deficit. Art. 3.-Utrum ad iustificationem impii requiratur motus liberi arbitrii 414. Impius iustificandus se habet veluti mobile motu iustificationis; et ideo oportet determinare duo: primo, neces­ Cap. I, Art. 3: Morus liberi arbitrii ad iustificationem 887 sitatem seu exsistentiam alicuius motus in iustificationem ex parte eius; secundo, hoc dato, quinam sint motus qui de fac­ to requiruntur; quod est aequivalenter determinare naturam vel essentiam talis motus. Ergo in hoc articulo tertio quaeritur de exsistentia motus liberi arbitrii ad iustificationem; duobus autem sequentibus, de natura eius. Quia ergo non videtur quod omnis peccator, quando jus­ tificatur, moveatur vitaliter ad iustificationem, ut patet in parvulis qui baptizantur et in perpetuo amentibus, ideo S. Doctor quaestionem ponit de necessitate talis motus ad iusti­ ficationem. Ut iam inde ab articulo primo diximus, in tota hac quaes­ tione loquimur exclusive de justificatione impii in aetate adulta et sui compotis, non vero de casibus aliis exceptionalibus. §1 SOLUTIO QUAESTIONIS 415. CONCLUSIO: Ad iustificationem impii adulti sui cons­ cii omnino requiritur motus liberi arbitrii. Est de fide catholica contra protestantes. 416. Probatur: a) Ex Concilio Trident ino docente quod adulti excitantur divina gratia praeveniente et adiuvante ut se convertant seu praeparent ad suam ipsorun iustificationem, et quod libera voluntate iustificationem suam recipiunt '. Quod S. Thomas efficaciter probat ex verbis Christi di­ centis: «Omnis qui audit a Patre et didicit, venit ad me» 2. Audire enim et discere important quemdam motum ex parte hominis audientis cl addiscentis; et plus adhuc venire, nam qui venit ad Deum movetur ad eum, et quidem voluntarie et libere, secundum vim verbi «venire». Et hac etiam de causa 1 Concilium Tridentinum. Ses. 6, cap. 5, 7, et can. 4. Denz. 797, 799, 814. 1 loan. 6, 4. 888 L II, Q. CX1II: De iustificatione impii S. Augustinus dixit phrasim suam celeberrimam: «qui fecit te sine te, non te iustificat sine te; ergo fecit nescientem, iustifi­ cat volentem» 417. b) Ex ratione theologica, quam hic affert S. Doctor. Deus movet omnia, tam in ordine naturali quam in ordine supernatural], secundum modum proprium uniuscuiusque; quia motio Dei pertinet ad divinam gubernationem, cuius non est naturas rerum destruere, sed conservare et perficere. Atqui modus proprius hominis adulti sui compotis est quod libere agat quidquid agit. Ergo proprium est Dei moventis li­ berum arbitrium hominis adulti sui compotis, tam in ordine naturali quam in ordine supernatural], ut libere eum se mo­ vere faciat ad bonum tum naturale tum supernaturale. Quod etiam constat ex dictis in tractatu de beatitudine, quaestione 5, articulis 1 et 7. Et ita etiam in fide habetur rationabile obsequium prop­ ter motiva credibili tat is, ut docet Concilium Vaticanum 1* 2. Praeterea, homo adultus libere peccavit propria voluntate; ergo et libere moveri debet ad iustificationem, sicut eadem est via, licet contraria directione, in unum contrarium et in aliiud contrarium oppositum. §11 SOLVUNTUR DIFFICULTATES 418. Obiectio prima. Contra factum non valet ratio. Atqui de facto quidam adulti iustihcantur sine motu liberi arbitrii, si­ cut Augustinus narrat de quodam suo amico qui, cum aegrota­ ret et sensu careret, baptizatus est nesciens et recreatus est. Er­ go ad iustificationem adulti non requiritur motus liberi arbitrii. 419. Respondetur. Distinguo mai.: Contra factum verum et bene comprobatum non valet ratio, concedo; contra factum non verum seu non bene stabilitum non valet ratio, nego. ' S. Augustinus Senno 169., cap. 11, ML 38, 923. 2 Concilii m Vaticanum i. Ses. 3, cap. 3. Den/,. 1789-1790. Cap. I, Art. 3: Motus liberi arbitrii ad iustificationem 889 Contradistinguo min.: De facto quidam adulti justifican­ tur sine motu liberi arbitrii, actuali et formali, cum de facto justificantur, concedo; virtuali, ex actu explicito et formali praecedenti et quando justificantur per sacramentum, nego. Et nego consequens et consequentiam. Revera, casus ille Augustini non offert difficultatem, eo quod ante aegritudinem se praeparabat ad baptismum, quem volebat suscipere; et haec motio liberi arbitrii virtualiter per­ severabat durante aegritudine. Unde libere et voluntarie baptizalus est, et consequenter justificatus. Propter quod et Con­ cilium Tridentinum asserit quod post Evangelium promulgatum nullus iustificatur sine lavacro regenerationis in re vel saltem in voto *. 420. Obiectio secunda. Inter dona quae, una cum gratia, recipiuntur in iustificatione, numeratur donum sapientiae. Atqui Salomon accepit donum sapientiae durante somno, cum scilicet non haberet usum rationis. Ergo et similiter gra­ tia ipsa potest adultus dormiens recipere absque ullo motu li­ beri arbitrii. 421. Respondetur. Concedo mai.; nego min. et conclusio­ nem. S. Thomas dat triplicem responsionem ad casum Salomo­ nis: a) negando factum prout supponitur ab obiiciente, quia Salomon non accepit donum sapientiae durante somno, sed solum in somno declaratum est ei quod accepturus erat sa­ pientiam, quam in vigilia concupierat; b) admittendo factum somnii, sed negando in sensu obiicientis, quia esset somnus propheticus, in quo vigit usus rationis, et non somnus natu­ ralis; c) etiam dato quod esset somnus naturalis et quod non esset motus liberi arbitrii, negando paritatem inter donum sa­ pientiae et caritatem, quia sapientia pertinet per se primo ad intellectum, non ad appetitum, et ideo infusio eius potest fie­ ri independenter et antecedenter ad motum appetitus seu li- 1 Concilium Tridentinum, Ses. 6. cap. 4. Denz. 796. 890 L. Il, Q. CXIIl·. Deiustificationeimpii w j w M js m m s a o i 'is beri arbitrii. Addi potest, d) ibi non agi de dono sapientiae, quod esset gratia quaedam gratum faciens, sed potius gratia gratis data, quae est sermo sapientiae; et haec gratia, cum non pertineat ad iustificationem potest infundi sine motu li­ beri arbitrii. Et haec responsio videtur esse magis ad rem, se­ cundum sensum litterae Scripturae. 422. Obiectio tertia. Eadem est causa productionis gra­ tiae et conservationis eius. Atqui gratia conservatur sine mo­ tu liberi arbitrii. Ergo et sine motu liberi arbitrii producitur seu infunditur. 423. Respondetur. Distinguo mai.: Eadem est causa pro­ ductionis gratiae et conservationis eius, eadem est causa pro­ prie dicta, concedo; eadem est causa improprie dicta, idest conditio ex parte subiecti gratiae, nego. Distinguo min.: Gratia conservatur in adultis sine motu li­ beri arbitrii, nego; in parvulis, concedo. Et nego consequens el consequentiam. Revera propria causa gratiae est solus Deus, qui et causât motum liberi arbitrii. Unde, cum conservatio non supponat transmutationem quam praesefert iustificatio, non datur pa­ ritas inter productionem gratiae eiusque conservationem. Sed neque omnino verum est quod gratia conservetur in adultis sine ullo motu liberi arbitrii. Verum est quidem quod «Deus sua gratia semel iustificatos non deserit nisi prius ab eis deseratur» sed simul exigitur quod bona operentur, ob­ servando divina mandata, si in gratia perseverare velint; quae quidem opera non fiunt sine usu liberi arbitrii2. Art. 4,-Utrum ad iustificationem impii requiratur motus fidei 424. Motus liberi arbitrii ad iustificationem est motus mobilis seu subiecti iustificationis, quod transmutatur de ' Conch ium Tridentini m. Ses. 6, cap. 11, Denz. 804. Ibidem, Denz 806. Cap. 1, Ari . 4: Necessitas fidfi ad idstificationi m 891 statu peccati ad statum gratiae. Consequenter iste motus es­ sentialiter debet respicere duos terminos eius, nempe termi­ num aci quem conversio fit, qui est Deus salvans seu iustificans, et terminum a quo aversio seu recessus fit, scilicet peccatum. Et quia motus accessus est ratio motus recessus, ideo oportet primo loco considerare naturam motus accessus ad ustitiam, ac deinde naturam motus recessus a peccato seu ab iniustitia, dc quo in articulo sequenti. Oportet ergo ab hoc motu ad iustitiam incipere, quia a Deo, sicut a causa prima et principali, procedit, qui trahit vel attrahit ad se peccatores ‘, et ideo motus attrationis ad Deum est naturaliter prior quam motus retractionis a peccato. §1 RESOLUTIO QUAESTIONIS 425. Requiri fidem ad iustificationem vel ipsi protestan­ tes dixerunt, male tamen intelligentes fidem requisitam, quam putant esse fiducialem, non verso historicam vel dogma­ ticam; quam doctrinam damnavit Concilium Tridentinum. 426. CONCLUSIO: Ad iustificationem impii requiritur actus fidei theologicae vivae seu formatae, qui includit actum humi­ litatis, timoris filialis et caritatis. 427. Probatur, a) Ex Concilio Tridentino. «Disponuntur autem -inquit- ad ipsam iustitiam, dum, excitati divina gra­ tia et adiuti, fidem ex auditu concipientes, libere moventur in Deum, credentes vera esse quae divinitus revelata et promis­ sa sunt, atque illud in primis a Deo justificari impium per gratiam eius, per redemptionem quae est in Christo lesu (Rom. 3, 24); et, dum peccatores se esse intelligentes, a divi­ nae iustitiae timore, quo utiliter concutiuntur, ad consideran- loan. 6, 44; Jerem. 21,3. V ffi® LUWiM WViS 892 L. II, Q. CXI1I: De iustificatione impii dam Dei misericordiam se convertendo, in spem eriguntur, fidentes Deum sibi propter Christum propitium fore, illumque tamquam omnis iustitiae fontem diligere incipiunt» '. Docet etiam Concilium quod sola fides -non formatanon sufficit ad iustificationem, licet ei iustificatio attribua­ tur; nam per lidem «ideo iustificari dicimur, quia fides est humanae salutis initium, fundamentum et radix omnis justi­ ficationis, sine qua impossibile est placere Deo et ad filiorum eius consortium pervenire» 2. «Nan fides, nisi ad eam spes accedat et caritas, neque unit perfecte cum Christo, neque corporis eius vivum membrum efficit. Qua ratione verissime dicitur fidem sine operibus mortuam et otiosam esse et in Christo lesu neque circumcissionem aliquid valere neque praeputium, sed fident quae per caritatem operatur» Quae fides usque adeo est necessaria ad iustificationem, ut Conci­ lium Vaticanum I energice asserat quod «nemini umquant si­ ne illa contingit iustificatio» 4. Fides ergo viva seu formata caritate est absolute necessaria ad iustificationem impii. 428. b) Ex Sacra Scriptura, ubi aperte haec omnia tra­ duntur. 1 ) Requiritur fides theologica, secundum illud: «sine fide impossibile est placere Deo; credere enim oportet acce­ dentem ad Deum quia est, et inquirentibus se remunerator sit» 5; «qui crediderit et baptizatus fuerit, salvus erit; qui vero non crediderit, condemnabitur» 6; «qui credit in eum (Filium Dei, Christum lesum), non indicatur; qui autem non credit, iam indicatus est» ; 2) Sola tamen fides non sufficit, iuxta illud: «Quid proderit, fratres mei, si fidem dicat quis se habe­ re, opera autem non habeat? Numquid poterit fides salvare eum?» s; «videtis quoniam ex operibus justificatur homo et Concilium Tridentinum. Ses. 6, cap. 6, Denz. 798. Ibidem, cap. 8, Denz. 801. Cf. can. 8, Denz. 818. Ibidem, cap. 7, Denz. 800. Concilium Vaticanum i Ses. 3. cap. 3, Denz. 1793. Hebr. 11,6. 6 Mc. 16, 16. 7 Ioan. 3, 18. ' Jac. 2. 14. ' ■’ 5 4 Cap. I, Art. 4: Necessitas fidei ad iustificationem 893 non ex fide tantum?...; sicut enim corpus sine spritu mor­ tuum est, ita et fides sine operibus motra est» '; «nam in Christo lesu neque circumcissio aliquid valet neque praepu­ tium, sed fides quae per caritatem operatur * 12*. 3) Sed debet es­ se fides formata, quae per caritatem operatur, ut modo audi­ vimus ex Paulo; quod et loannes Apostolus repetit dicens: «nos scimus quoniam translati sumus de morte ad vitam, quoniam diligimus, fratres: qui non diligit, manet in morte * \ De qua fide viva dictum est: «dedit eis potestatem filios Dei fieri, his qui cre­ dunt in nomine eius» 456; «iustificati ergo ex fide, pacem habea­ mus ad Deum per Dominum nostrum lesum Christum, per quem et habemus accessum per fidem in gratiam istam in qua stamus» ’; «credidit Abraham Deo, et reputatum est illi ad iustitiam * b. Quae ultima verba veluti explicat Jacobus, di­ cens: «Vis autem scire, o homo inanis, quoniam fides sine operibus mortua est? Abraham, pater noster, nonne ex operi­ bus iustificatus est, offerens Isaac filium suum super altare? Vides quoniam fides cooperabatur operibus illius, et ex operi­ bus fides consummata est? Et suppleta est Scriptura dicens: credidit Abraham Deo, et reputatum est illi ad iustitiam, et amicus Dei appellatus est» 7; «fide purificans corda eorum» 8. 4) Requiritur timor, secundum illud: «timor Domini expellit peccatum; nam qui sine timore est, non poterit iustificari» 910 ; 12 11 et humilitas, secundum illud: «Deus superbis resistit, humili­ bus autem dat gratiam» ,0; «cor contritum et humiliatum, Deus, non despicies» ". 5) Spes quoque necessaria est, secun­ dum illud: «Confide, fili, remittuntur tibi peccata tua» ‘2, et 1 2 ’ 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Jac. 2, 24 ct 26. Gal. 5, 6. / Ioan. 3, 14. Ioan. I, 12. Rom. 5, 1-2. Rom. 4, 3. Jac. 2, 20-23. Act. 15, 9. Ecrit. 1. 27-28. Jac. 4. 6. Psalm. 50, 19. Mtt. 9. 2; Mc. 2. 5. 894 L. II, Q. CXIII: De lUSTIFlCATIONE IMPII illud: «qui salvos facis sperantes in te» ‘; «spe salvi facti su­ mus» 1 2*. 6) Denique requiritur caritas, secundum illud: «uni­ versa delicta operit caritas» ’; «dimissa sunt ei peccata multa, quoniam dilexit multum» 4; «translati sumus de morte ad vi­ tam, quoniam dilligimus, fratres» 5. 429. c) Ratione theologica. Ad iustificationem impii re­ quiritur conversio perfecta ad Deum. Atqui conversio perfec­ ta ad Deum habetur per actum fidei formatae. Ergo ad iusti­ ficationem impii requiritur actus fidei formatae. Maior patet, tum ex auctoritate, tum ex ratione theologi­ ca: Ex auctoritate quidem, nam dicitur in Scripturis: «Con­ vertimini ad me, et salvi eritis» 6; «convertimini filii reverten­ tes, et sanabo aversiones vestras» 7; «quam magna misericordia Domini et propitiatio illius convertentibus ad se!» 8; «convertimini ad me, et ego convertar ad vos» 9; «acce­ dite ad eum et illuminamini» l0*; «appropinquate Deo et appro­ pinquabit vobis» ”. Unde et Concilium Tridentinum explicat motum iustificationis impii per motum conversionis eius ad Deum 12 seu per liberam motionem in Deum Ex ratione etiam, quia motus iustificationis est contrarius motui in pec­ catum seu iniustitiam. Atqui motus in peccatum seu in iniustitiam essentialiter includit duo, scilicet motum aversionis a Deo et motum conversionis ad creaturas. Ergo motus iustifi­ cationis seu ad iustitiam debet includere duo alia directe 1 2 ’ 4 • ’ 9 10 " 12 ” Psalm. 31, 10. Rom. 8, 24. Prov. 10, 12. Luc. 7,47. / loan. 3, 14. Isaias 45, 22. Jerem. 3, 22. Eccli. 17,28. Zach. 1, 3. Psalm. 33, 6. Jac. 4, 8. Concilium Tridentinum. Ses. 6, cap. 5, Denz 797 Ibidem, cap. 6, Denz. 798. Cap. I, Art. 4: Necessitas fidei ad iustificationem 895 contraria, nempe motum conversionis ad Deum et motum aversionis a bono commutabili. Et quidem haec conversio debet esse perfecta et absoluta, sicut c contrario fuit aversio peccaminosa; secus enim debe­ ret potius appellari inchoatio conversionis quam conversio. Minor etiam constat; nam conversio ad Deum incipit per primum motum superanturalem in Deum, qui est motus fidei theologicae, quae est prima virtus theologica, et ideo dicitur: «accedentem ad Deum oportet credere» l, et expresse hoc do­ cet Concilium Tridentinum, ponens in primo loco fidem 2, et affirmans quod «fides est humanae salutis initium, funda­ mentum et radix» \ Perficitur vero seu consummatur per su­ premum motum supernaturalem, qui est motus caritatis, et caritas est «vinculum perfectionis» 4. Requiritur ergo actus fi­ dei vivae seu formatae. Et hoc est quod conceptis verbis do­ cet S. Doctor tum hic, ad 1, tum in III, q. 88, art. 2, ubi ait uod primus motus liberi arbitrii in Deum est «actus fidei for­ matae». Et inde apparet cur motus iste, cum sit virtualiter multi­ plex, nempe fidei, timoris, spei, humilitatis et caritatis, deno­ minatura fide potius quam ab aliis, quia quandocumque mo­ tus aliquis potest pluribus attribui moventibus, quia natus est sequi ex pluribus, attribuitur ei quod primum est in serie et in quo virtualiter ceteri motus continentur, quasi in incipiente motum. Atqui fides est primus motus peccatoris se conver­ tentis in Deum et fides includitur in ceteris motibus timoris, spei, humilitatis et caritatis; et quando est formata seu viva hos omnes motus continet. Ergo optime motus iste conver­ sionis in Deum dicitur motus fidei vivae seu formatae 5. Qui quidem motus explicite debet esse motus fidei in Deum remuneratorem, secundum illud: «accedentem ad Deum oportet credere quia est et quia inquirentibus se renui- ' ? ’ 4 Hebr. 11,6. Concilii m Tridentini m. Ses. 6, cap. 6. Denz. 798 Ibidem, cap. 8, Denz. 801. Coi. 3, 14. ci. S. Thomam. IV Sent., dist. 17, q. 1, an. 3, qla. 3. 896 L. II, Q. CXIII: De iustificationeimpii nerator est» *, hoc est, in Deum iustum, qui bonis vitam ae­ ternam largitur, malis autem mortem aeternam. Cum ergo in conscientia impii se convertentis ad Deum apparet statini peccatum, statim post actum fidei sequitur actus timoris et humilitatis; at, cum apparet Deus ut misericors et salvator, maxime Deus incarnatus, illico surgit motus spei, et conse­ quenter etiam cari tatis. Explicite ergo semper requiritur actus fidei et actus caritatis, quia haec duo includuntur formaliter in eo quod dicitur: fides formata seu viva; implicite vero et emi­ nenter contineri possunt actus timoris et humilitatis et spei. Sed notandum est quod actus fidei, timoris et spei et quo­ dammodo initium actus caritatis per actum amoris qui inclu­ ditur in actu spei, si considerentur informes et mere saluta­ res, non sunt de ipsa essentia iustificationis veluti partes integrantes ipsam, sed solum sunt dispositiones positivae re­ motae ad justificationem; et hoc modo eos accipit Concilium Tridentinum quando loquitur de dispositionibus ad iustitificationem 12; sed quatenus considerantur ut vivi seu formati, intrant ipsam naturam iustificationis, ut idem Concilium do­ cet ’; et hoc secundo modo accipiuntur a S. Doctore in arti­ culo praesenti. §H SOLVUNTUR DIFFICULTATES 430. Obiectio prima. Denominatio debet fieri a potiori et principaliori. Atqui potior et principalior inter omnes motus liberi arbitrii ad Deum, est motus caritatis, non motus fidei. Ergo motus liberi arbitrii in Deum potius debuit denominari a caritate quam a fide. 431. Respondetur. Distinguo mai.: Denominatio debet lieri a potiori et principaliori, si simul sit etiam manifestius 1 Hehr. 11,6. 2 Conciuum Tidentinum. Ses. 6, cap. 6. Denz. 798. ' Ibidem, cap. 7, Denz. 800. Cap. I. Art. 4: NECESSITAS F1DEI AD iUSTIFTCATJONEM 897 seu notius et prius, concedo; si simul non sit manifestius, sed obscurius, nego. Contradis! inguo min.: Potior et principalior inter omnes motus liberi arbitrii in Deum est motus caritatis, non motus fidei, si sumatur motus fidei informis, concedo; si sumatur motus fidei formatae seu vivae, subdisiinguo: et est simul magis notus seu manifestus quam actus fidei, nego; et est si­ mul minus notus et manifestus, concedo. Et nego consequens et consequentiam. Revera, ceteris paribus, denominatio fieri debet a potiori et principaliori. Sed quia denominatio importat cognitionem quamdam, fieri etiam debet a notion et manifestiori, saltem a prius seu primo cognito. Obiiciens autem non attendit ad differentiam inter actum fidei informis et fidei formatae. Nam si sumatur fides infor­ mis, actus caritatis potior et principalior est, licet minus no­ tus quam actus fidei, quia saltem posterior est. At vero, si su­ matur actus fidei formatae, sicut revera sumimus in praesenti, iste actus est eiusdem dignitatis ac perfectionis ac actus caritatis, et insuper est naturaliter prior et notior. Unde merito ab actu fidei denominatur et non ab actu caritatis. 432. Obiectio secunda. In tantum requiritur actus fidei ad justificationem impii, inquantum ad eam requiritur cog­ nitio Dei, cum primus motus in Deum sit cognitionis. Atqui cognitio Dei haberi potest aliter quam per fidem, scilicet per demonstrationem ex creaturis, vel per donum sapientiae vel alia dona intellectualia. Ergo male ponitur quasi exclusive motus fidei. 433. Respondetur. Distinguo mai.: In tantum requiritur actus fidei ad justificationem, in quantum ad eam requiritur cognitio Dei, quaecumque et mere speculativa, nego: cognitio salutaris et affectiva una cum speculativa, concedo. Concedo min. et nego consequens et consequantiam. Ultra cognitionem Dei per fidem theologicam dari potest cognitio naturalis per demonstrationem, quae tamen non 898 L. II, 0. CXIII: De ivstificationeimpii S t .W ® O T W Sm LffiRAMK sufficit ad iustificationem, cum non sit salutaris; cognitio au­ tem ad iustificationem debet esse supematuralis et salutaris. Et quidem cognitio donorum Spiritus Sancti est supema­ turalis et salutaris, at nequii esse cognitio quae intrat ipsam essentiam iustificationis, quia necessario supponunt ipsum statum gratiae et consequenter ipsam fidem et caritatem. Prima ergo cognitio supematuralis et salutaris quae est cog­ nitio fidei, maxime quando est formata, est quae requiritur ad iustificationem; non autem cognitio donorum, eo vel ma­ gis quod cognitio per fidem se habet ad cognitionem per do­ na sicut principia ad conclusiones. Est ergo cognitio per do­ na Spiritus Sancti naturaliter posterior et specifice inferior cognitione fidei theologicae, ideoque ab ea nequit primo de­ nominari motus iustificationis *. 434. Obiectio tertia, quae est instantia praecedentis. Cog­ nitio Dei per fidem debet esse cognitio articulorum fidei. At­ qui ad iustificationem non requiritur cognitio omnium arti­ culorum fidei, eo quod articuli fidei per successionem temporum creverunt, et tamen ab initio homines justifica­ bantur. Ergo ad iustificationem impii non requiritur cognitio fidei. Semper ergo, necessitate medii, requiritur aliqua fides ex­ plicita Dei, at non semper fuit hac necessitate requisita fides explicita singulorum articulorum. Fides explicita Dei Remu­ neratoris et Salvatoris semper fuit requisita, et post promul­ gatum Evangelium requiritur insuper fides Salvatoris Christi seu mysterii Incarnationis et Redemptionis. Sed de hac re specialiter tractare pertinet ad tractatum de fide divina, Il-II, 2, art. 3-8. Art. 5.-Utrum ad iustificationem impii requiratur motus liberi arbitrii in peccatum 436. Consequenter oportet considerare naturam motus liberi arbitrii in contrarium iustitiae et gratiae Dei, nempe in peccatum, a quo recedere debet, ut iustitiam assequatur, hoc est motum recessus ab iniustitia hominis peccatoris. Recolere oportet quod hic agimus exclusive de iustificatione impii adulti, qui ideo non solum a peccato originali, sed et ab actuali personali, movetur ad gratiam Dei. Et quae­ ritur utrum requiratur necessario motus aliquis liberi arbitrii in peccatum, et quinam sit motus iste. §1 RESOLUTIO QUAESTIONIS 435. Respondetur. Distinguo niai.: Cognitio Dei per fidem debet esse cognitio omnium articulorum fidei, explicita, ne­ go; implicita, concedo. Contradistinguo min.: Ad iustificationem impii non est necessaria, necessitte medii, cognitio omnium articulorum fidei, explicita, concedo; implicita, nego. Et nego consequens et consequentiam. Hac in re oportet distinguere inter fidem explicitam et fi­ dem implicitam; inter omnes et singulos articulos fidei co­ llective, et quosdam fundamentales articulos; ac denique in­ ter necessitatem medii et necessitatem praecepti. 1 Cl. S THOMAM De Veritate, 29, 4 ad 8. 437. CONCLUSIO: Ad iustificationem impii omnino requiri­ tur motus liberi arbitrii in peccatum per dolorem et detestatio­ nem, hoc est, peractum poenitentiae infusae et formatae. 438. Probatur: a) Ex Concilio Tridentino docente quod, inter dispositiones ad iustificationem, inveniri debet «motus liberi arbitrii adversus peccata per odium aliquod et detesta­ tionem, hoc est. per eam poenitentiam quam ante bapstismum agi oportet» *. Postea addit quod iste motus includit «cessationem a peccatis et eorum detestationem aut corcon- 1 Concilii μ Tridentïnum, Scs. 6. cap. 6. Denz. 798. L. II, O. CXÏII: De iustificatione impii 900 tritum et humiliatum» '. Et quod requiritur «contritio caritate perfecta» 2. 439. b) Ex Sacris Litteris. David post peccatum suum dixit: «Confitebor adversum me iniustitiam meam Domino, ei tu remisisti impietatem peccati mei» \ Et orat: «Domine, ne in lurore tuo arguas me, neque in ira tua corripias me», et poenitentiam agit: «lavoravi in gemitu meo, lavabo per singu­ las noctes lectum meum; lacrymis meis stratum meum riga­ bo» 4; «secundum multitudinem miserationum tuarum, dele iniquitatem meam; amplius lava me ab iniquitate mea, et a peccato meo munda me; quoniam iniquitatem meam ego cognosco, et peccatum meum contra me est semper; tibi soli peccavi et malum coram te feci; ne proiicias me a facie tua, et spiritum sanctum tuum ne auferas a me; cor contritum et humiliatum Deus non despicies» \ Et Dominus apud Ezechielem ait: «Si autem impius egeni poenitentiam ab omnibus peccatis suis, quae operatus est, et custodierit omnia praecepta mea et fecerit iudicium et iusti­ tiam, vita vivet et non morietur... Et cum averterit se impius ab impietate sua, quam operatus est, et fecerit iudicium et iustitiam, ipse animam suam vivificabit; considerans enim et avertens se ab omnibus iniquitatibus suis, quas operatus est, vita vivet et non morietur» 6. «Nunc ergo dicit Dominus: con­ vertimini ad me in toto corde vestro in ieiunio et in fletu et in planctu, et scindite corda vestra et non vestimenta vestra, et convertimini ad Dominum Deum vestrum, quia benignus et misericors est, patiens et praestabilis super malitia» . «Numquid voluntatis meae est mors impii, dicit Dominus Deus, et non est ut convertatur a viis suis, et vivat?» a. «Si poenitenIbidem, cap. 14. Denz. 807. Ibidem, Ses. 14, cap. 4, Denz. 898. Ci. et cap. 1,4, Denz. 894, 897. Psalm. 31,5. Psalm. 6. 2. 7. Psalm. 50. 3-6, 13, 19. » Each. 18. 21.27-28. 7 Joel. 2, 12-13. 8 Ezech. 18. 23. 1 ’ ' 4 Cap. I, Art. 5: Aversio λ peccato is iisnncAnoM 901 Ham non egerimus, incidemus in manus Domini et non in manus hominum» loannes Baptista, qui venit parare vias Domini, dicebat turbis: «Poenitentiam agite», «facite ergo fructus dignos poe­ nitentiae» 1 23 456. Et ipse Christus ad iudaeos dixit: «Si poeniten­ tiam non egeritis, omnes similiter peribitis» ’. Similiter cum Petrus die Pentecostes sermonem ageret coram multitudine, eo audito, «compuncti sunt corde et dixerunt ad Petrum et ad reliquos Apostolos: quid faciemus, viri fratres? Petrus ve­ ro ad illos: poenitentiam -inquit- agite, et baptizetur unus­ quisque vestrum in nomine lesus Christi in remissionem pec­ catorum vestrorum, et accipietis donum Spiritus Sancti» \ Item Paulus narrat se missum esse a Deo ad gentes «ut ape­ riantur oculi eorum et convertantur a tenebris ad lucem et de potestate Satanae ad Deum, ut accipiant remissionem peccato­ rum» et quidem praedicabat «zælh.v a a iT . s t a o n ’i S 610. conclusio prima: Nullus potest sibi mereri de con­ digno primam gratiam habitualem. Est de fide contra pelagianos et semipelagianos. 611. Probatur. A) Auctoritate divina. Concilium Arausicanum II docet: «Nullis meritis gratiam praevenientibus debe­ tur merces bonis operibus, si fiant; sed gratia, quae non de­ betur, praecedit ut fiant» .** Clarius adhuc Concilium Tridentinum docet: «Cum vero Apostolus dicit iustificari hominem per fidem et gratis, ea verba in eo sensu intelligenda sunt, quem perpetuus Eccle­ siae Catholicae consensus tenuit et expressit, ut scilicet per fidem ideo iustificari dicamur, quia fides est humanae salutis initium, fundamentum et radix omnis iustificationis, sine qua impossibile est placere Deo et ad filiorum eius consor­ tium pervenire; gratis autem iustificari ideo dicamur quia ni­ hil eorum quae iustificationem praecedunt, sive fides sive ope­ ra, ipsam iustificationis gratiam promereatur. Si enim gratia est, iam non ex operibus, ut idem Apostolus inquit (Rom. 11, 6), alioquin gratia iam non est gratia» 2. Docet quoque idem Concilium quod opera nostra, sine gratia Dei habituali, «nullo pacto Deo grata et meritoria esse possuntn 3. Sacrae Scripturae id aperte tradunt. «Omnes sitientes ve­ nite ad aquas; et qui non habetis argentum properate, emite et comedite; venite, emite absque argento et absque ulla com­ mutatione vinum et lac» 4. «Iustificati gratis per gratiam ip­ sius» \ «Non ex operibus iustitiae quae fecimus nos, sed se- CoNCILlUM Arausicanum II. Denz. 191. Concilium Tridentinum, Ses. 6, cap. 8, Denz. 801. Ibidem, cap. 16. Denz. 809. Isaias 55. Î. Rom. 3. 24. 1019 612. B) Ex ratione theologica. Si homo posset mereri de condigno primam gratiam habitualem pro se, eam mereretur per opera praecedentia iustificationem, aut per opera conco­ mitantia aut per opera subsequentia ipsam iustificationem. Atqui per nulla ex his operibus potest eam sibi de condigno mereri. a) Non per opera praecedentia, tum ratione generali, quia principium meriti non cadit sub merito, gratia vero habitua­ lis prima est proprium principium radicale meriti de condig­ no, ut patet ex supra dictis; tum ratione speciali, quia vel es­ set quaestio de operibus hominis sani vel hominis lapsi: sani autem opera naturalia non sunt condigna gratiae habituali, eo quod sunt ordinis essentialiter diversi, nempe ordinis na­ turalis, ct ordo naturalis nullam habet proportionem positi­ vam ad ordinem supernaluralem; aegroti vero seu lapsi opera naturalia imperfectiora sunt, ideoque magis inadaequata, ct insuper adest ei positivum impedimentum peccati originalis et personalis. Quod si loquamur de operibus salutaribus pe­ ractis ex gratia actuali, cum ista opera sint solum dispositio imperfecta et remota, non vero dispositio ultima, non habent aequalitatem exigitivam gratiae habitualis, neque condignita- 1 777. 3. 5-7. • S. Augustinus, Epistola 194 ad Sixtum, cap. 3. n. 6. ML. 33. 876. 1020 L. il, Q. CX1V: Demerito tern moralem propter in feriori tatem proprii agentis seu ope­ rantis. Nullo ergo moodo et per nulla opera praecedentia iusti­ ficationem potest homo aut aliqua alia creatura mereri sibi pri­ mam gratiam habitualem "ST. U m VTNW EKSIT Y lA B R A R T F ^ b) Neque per opera concomitantia iustificationem, quae sunt actus conversionis perfectae in Deum per actum fidei formatae et actus perfectae aversionis a peccato per actum poenitentiae formatae, de quibus loquuti sumus quaestione praecedenti, quia isti actus, in genere causae formalis, ex quo sumitur ordo simpliciter, sunt naturaliter posteriores ipsi in­ fusioni gratiae habitualis et causantur ex gratia habituali iam iniacenti; non ergo possunt eam mereri, quia praemium est naturaliter posterius merito, hic autem est e converso, meri­ tum naturaliter posterius praemio. Unde iure S. Doctor ait quod «talis operatio est quidem meritoria, sed non gratiae quae iam habetur, sed gloriae, quae nondum habetur» 2. c) Neque per opera subsequent ia» etiam posteriori!ate tem­ poris, tum quia quod actu habetur, non meretur, cum non sit via seu potentia merentis ad illud, sed actus seu terminus, et hac de causa in patria non est meritum possibile; tum etiam quia nequii idem secundum idem esse simul causa et effec­ tus in eodem genere causae: meritum autem est causa praemii in genere causae efficientis moralis; aliunde, gra­ tia habitualis est causa meriti de condigno in eodem gene­ re causae, cum meritum de condigno sit effectus gratiae habitualis cooperantis. Si ergo prima gratia habitualis ca­ deret sub merito de condigno operum ivisti subsequentium, idem secundum idem et in eodem genere cau­ sae esset causa et effectus. Nullus potest sibi mereri merito de congruo primam gratiam habitualem per opera mere natu­ ralia seu honesta: potest tamen sibi de congruo mereri primam 613. CONCLUSIO SECUNDA: ' Cf. S. Thomam, 1-11. 112. 2 ad 1. 1 1-11, 112, 2 ad 1. Cap. 11, Art. 5: De merito primae gratiae sibi 1021 gratiam habitualem per opera mere salutaria praecedentia ius­ tificationem. 614. Probatur prima pars. Ubi nulla est positiva dispositio animae ad gratiam actualem vel habitualem, nulla est pro­ portio congruitatis ad gratiam. Atqui opera mere naturalia seu honesta nullam continent positivam praeparationem vel dispositionem ad gratiam, tum actualem, tum habitualem, ut vidimus supra, quaestione 109, articulo 6; sed in homine sa­ no solum est negativa dispositio, quae congruitatem nullam dicit. Ergo nullus homo vel angelus per opera sua naturalia mere honesta potest sibi de congruo mereri primam gratiam actualem neque habitualem. Qua in re S. Doctor senior re­ tractavit quae iunior tradiderat in II Sent., dist. 27, articulo 4 et 5 et alibi. 615. Secunda pars. Inter dispositiones positivas imper­ fectas ad formam et ipsam formam est quaedam proportio imperfecta, quae dicitur congruitas. Atqui opera salutaria per gratiam actualem facta sunt dispositiones quaedan positivae imperfectae ad iustificationem seu ad ipsam gratiam habi­ tualem primam, ut constat ex quaestione 109, articulo 6. Er­ go earum ad primam gratiam habitualem datur congruitas seu imperfecta proportio, atque ideo homo peccator seu non iustus per talia opera meretur de congruo sibi primam gra­ tiam habitualem. Et ratione huius congruitatis, quae magis et minus susci­ pere potest, valet axioma illud: facienti quod in se est viribus gratiae actualis, Deus non denegat primam gratiam habitua­ lem, ut vidimus supra, quaestione 112, articulo 3. Ut enim docet optime S. Thomas, «divinam bonitatem decet ut, ubi­ cumque dispositionem (positivam) invenit, perfectionem adicial» ’, et quidem multo magis quando ipsemet Deus hanc dispositionem facit, quam naturali ordine destinat ad gra- 1 IVSent., dist. 15, q. I. art. 3, qla. 4. 1022 L. Π. O CXIV: De merito tiam ipsam habitualem, nisi homo ipse propria culpa impe­ dimentum ponat. Non ergo per opera mere honesta, sed per opera salutaria homo non iustus potest de congn.10 sibi mereri primam gra­ tiam habitualem. § III \ xxish.ïïlî\.yni su ï O I ’ x s SOLVUNTUR DIFFICULTATES 616. Obiectio prima. Iustificatio est gratia habitualis pri­ ma. Atqui homo potest sibi mereri iustificationem, quia, ut Augustinus dicit, fides meretur iustificationem. Ergo homo potest sibi mereri gratiam primam habitualem. 617. Respondetur. Concedo mai; distinguo min.; Homo potest sibi mereri iustificationem, merito de condigno, nego; merito de congruo, suhsistinguo: per opera mere naturalia seu honesta, nego; per opera supernaturalia salutaria, ut est actus fidei informis et alii, concedo. Et nego consequens et consequentiam. Augustinus iunior putavit fidem informem posse mereri de condigno seu merito proprie dicto ipsam iustificationem seu gratiam primam; at postea talem doctrinam quae semipelagiana est, expresse retractavit. Et tamen verum est quod quodam merito de congruo po­ test homo non iustus per opera mere salutaria sibi mereri primam gratiam habitualem. At haec distinctio meriti theo­ logici in de condigno et de congruo non erat nota Augustino, sed adinventa fuit a theologis scholasticis post plura saecula. 618. Obiectio secunda. Qui est dignus gratia meretur eam ex condigno. Atqui omnis recipiens primam gratiam est dignus ea, quia Deus non dat gratiam nisi dignis, secundum illud: «nolite sanctum dare canibus» Ergo omnis homo po­ test sibi de condigno mereri primam gratiam. ' Mtt. 7, 6. Cap. Il, Art. 6: De merito primae gratiae alteri 1023 619. Respondetur. Distinguo mai.: Oui est dignus gratia meretur eam ex condigno, meretur aliam gratiam posterio­ rem ea qua factus est dignus merendi de condigno, concedo. Contradistinguo min.: Omnis recipiens primam gratiam est ea dignus sed factus dignus per primam gratiam operan­ tem, concedo; factus dignus sine gratia, nego. Et nego conse­ quens et consequentiam. Deus ergo semper dat gratiam dignis, quia dando gratiam eos dignificat, non quia praesupponat dignitatem aliunde. 620. Obiectio tertia. Homo apud hominem potest sibi mereri donum iam acceptum. Cum ergo Deus sit liberalior homine, multo magis homo poterit apud Deum sibi mereri donum prius accetpum, et sic potest sibi mereri primam gra­ tiam. 621. Respondetur. Distinguo antecedens: Homo apud ho­ minem potest sibi mereri donum iam acceptum, per alia bo­ na propria et non accepta, concedo per idem donum accep­ tum, nego. Et nego consequens. Quia homo omnia accepit a Deo, et multo magis in ordine supernatural!, in quo nihil ex propriis habet. Art. 6.-Utrum homo possit alteri mereri primam gratiam 622. Dato ergo quod homo peccator non possit sibi de condigno mereri primam gratiam habitualem, dubium surgit an homo iustus possit alteri peccatori mereri de condigno hanc primam gratiam, vel saltem de congruo. Itaque duae distinctiones sunt in hac re prae oculis ha­ bendae: prima, ex parte gratiae primae, quae potest intelligi tum prima actualis, tum prima habitualis, licet maxime intelligatur prima habitualis; secunda, ex parte meriti, an alteru­ tram vel utramque ex his gratiis possit homo iustus alteri peccatori mereri de condigno vel saltem de congruo. 1024 · JS DE MERITO EX CONDIGNO PRIMAE GRATIAE PRO ALIO ïiÆ IM V H ari X lIS a a A lN IY Cap. II, Art. 6; Di. merito primaegraiiae alteri L. 11, Q. CX1V: De merito 623. Evidenter homo peccator non potest pro altero pec­ catore mereri de condigno primam gratiam, cum non possti pro seipso eam mereri, ut articulo praecedenti dictum est. Tota ergo quaestio est de homine iusto, an possit eam de condigno mereri pro alio homine peccatore, ut convertatur et iustificetur. Sed homo iustus est duplex: alter, homo punis; alter, homo-Deus, Christus lesus. Quaestio ergo est duplex: prima, an Christus lesus possit de condigno mereri peccatoribus pri­ mam gratiam tum actualem tum habitualem; secunda, an etiam ceteri homines iusti possint talem gratiam de condigno peccatoribus mereri. Homo-Deus Christus lesus mere­ tur de condigno gratiam primam tum actualem tum habitua­ lem omnibus peccatoribus ut convertantur et iustificentur et glorificentur. 624. CONCLUSIO PRIMA: 625. Est de fide catholica. Concilium Tridentinum hoc saepe inculcat. «Verum -inquit-, etsi ille (Christus lesus) pro omnibus mortuus est, non omnes tamen mortis eius benefi­ cium recipiunt, sed ii dumtaxat quibus meritum passionis eius communicatur. Nam sicut revera homines, nisi ex semi­ ne Adae propagati nascerentur, non nascerentur iniusti, cum ea propagatione per ipsum cum concipiuntur propriam iniustitiam contrahant, ita nisi in Christo renascerentur, numquam justificarentur, cum ea renascentia per meritum passionis eius gratia, qua iusti fiunt, illis tribuatur» *. Et pos­ tea, loquens de causis justificationis, ait: «Meritoria autem (causa est) dilectissimus Unigenitus suus, Dominus noster lesus Christus qui, cum essemus inimici, propter nimiam ca- 1 Concilium Tridentinum. Ses. 6. cap 3, Denz. 795 1025 ritatem qua dilexit nos, sua sanctissima passione in ligno crucis nobis iustificationem meruit et pro nobis Deo Patri sa­ tisfecit» '. «Ita neque propria nostra iustitia ex nobis propria statui­ tur, neque ignoratur aut repudiatur iustitia Dei; quae enim iustitia nostra dicitur, quia per eam nobis inhaerentem justi­ ficamur, illa eadem Dei est, quia a Deo nobis infunditur per Christi meritum» 1 2*. Unde «si quis dixerit homines sine Christi iustitia, perquam nobis meruit, iustificari... A. S.» 5. Quae veritas per totum Novum Testamentum docetur fre­ quenter. «De plenitudine eius nos omnes accepimus, et gratia pro gratia; quia lex per Moysem data est, gratia et veritas per lesum Christum facta est» 4; «et non est in alio aliquo salus, nec enim aliud nomen est sub coelo datum hominibus in quo oporteat nos salvos fieri» 5; «sed per gratiam Domini lesu Christi credimus salvari» 6. «Sicut palmes non potest ferre fructum a semetipso nisi manserit in vite, sic nec vos nisi in me manseritis; ego sum vitis, vos palmites; qui manet in me et ego in eo, hic fert fructum multum, quia sine me nihil potestis fa­ cere» '. Quod autem hoc meritum sit universale pro omnibus ho­ minibus et quidem de condigno, docuit S. Pius X in sua Encyclica Ad diem illum, die 2 februarii 1904, «Ea tamen Beata Virgo Maria- quoniam universis sanctitate praestat coniunctioneque cum Christo atque a Christo ascita in huma­ nae salutis opus, de congruo ut aiunt promeret nobis quae Christus de condigno promeruit» 1 2 ·’ 843. 4 5 6 Ibidem, cap. 7, Denz. 799. Ci. et caps. 9-10, Denz. 802-803. Ibidem, cap. 16. Denz. 809. Ibidem, can. 10, Denz. 820. CL etiam can. 16. 32, 33, Denz 836, 842. loan. I. 16-17. Act. 4, 12. Act. 15. 11. loan. 15.4-5. * S. Pius X, Acta, edit, cit., t. I. p. 80. 1026 L. II. o. CXIV: De merito S t . W V H S W W E R S Ï T Ï IABR A RIF 626. Ratio est, quia meritum capitis derivatur ad omnia membra prout uniuntur capiti et ab eo vivificantur, sicut vis merendi derivatur a caritate ad alias virtutes eo quod est veluti caput et forma earum. Atqui Christus revera est caput nostrum, et quidem universale, omnium hominum quantum ad sufficientiam; et constat quod sua passione de condigno meruit omnes gratias tum actuales tum habitua­ les pro omnibus hominibus. Unde et de sanctificatione Beatae Mariae Virginis in sua immaculata conceptione de­ finitur factam fuisse «intuitu meritorum Christi lesu Salvato­ ris humani generis» *. Et S. Thomas optime docet quod «meri­ tum Christi est sicut radix omnium meritorum, a quo omnium merita efficaciam trahunt; unde est quodammodo sicut causa universalis» 1 2. 627. CONCLUSIO secunda: Nullus alius homo, licet sanc­ tissimus, praeter solum Christum, potest pro alio sive positive peccatore sive non, mereri de condigno primam gratiam actua­ lem vel habitualem. 628. Probatur. Conditio necessaria ad merendum pro alio de condigno primam gratiam est esse caput eius in ordi­ ne supernatural!. Atqui in ordine supernatural! esse caput aliorum est exclusivum privilegium Christi, quia «ipsum (et non alium) dedit (Deus) caput super omnem Ecclesiam» 3. Unde et Paulus de semetipso hoc negavit quando dixit: « Numquid Paulus crucifixus est pro vobis, aut in nomine Pauli baptizati estis?» 4. Cum ergo meritum aliorum iustorum de condigno sit pure personale, non est aliis communicabile. lure igitur Caietanus scribit: «Privilegium Christi est mereri aliis de condigno; ita quod sicut solus est caput Eccelsiae, ita solus potest mereri ex condigno pro aliis» 5. 1 3 4 5 Pius IX, Bulla Ineffabilis Dens, Denz. 1641. S. Thomas, // Sent., dist. 27, art. 6 ad 2. Eph. 1. 22. I Cor. 1,13. Caietanus. In III, q. 19, an. 4. n. 2. Cap. II. Art. 6: Dp: merito primae gratiae ai.tf.ri 1027 §n DE MERITO EX CONGRUO PRIMAE GRATIAE PRO ALIIS 629. Dato ergo quod nullus praeter Christum mereri possit pro aliis primam gratiam merito de condigno, riden­ dum est utrum merito saltem de congruo mereri possit. 630. CONCLUSIO: Merito de congruo unus iustus potest pro alio mereri prunam gratiam, tum actualem tum habitualem; sola tamen Beata Virgo potest hoc merito congrui universaliter mereri primam gratiam pro omnibus hominibus. 631. Probatur prima pars. «Congruum est, secundum amicitiae proportionem, ut Deus impleat voluntatem» iusti desiderantis et petentis iustificationem peccatoris, eo quod iustus implet voluntatem Dei. Atqui actus supematuralis cui positive congruum est ut effectum suum sortiatur, est meri­ torius de congruo. Ergo desiderium et oratio et alia opera iusti pro conversione peccatoris merentur de congruo talem conversionem ideoque et primam gratiam qua convertitur. Quod quidem tanto magis urget quanto iustus magis ius­ tus est et magis petit et operatur pro salute proximi, et quan­ to ipse proximus peccator magis adlaborat ut a peccato re­ surgat. Si enim peccator actus salutares faciat ex gratia actuali, faciendo quantum in se est, et iustus quantum potest urgeat Deum orationibus et sacrificiis ut convertat peccato­ rem, congruitas haec valde elevatur, et Deus exaudiet eam. Et hac ratione Ecclesia tribuit conversionem Pauli oratio­ nibus Stephani et conversionem Augustini orationibus et lacrvmis S. Monicae. Hoc meritum appellat S. Bonaventura meritum digni, quasi medium inter purum meritum de congruo et purum meritum de condigno. Neque S. Thomas in re dissentit, nam dicit expresse quod «est hic plus de ratione meriti quam ' quando aliquis dicitur sibi mereri (primam) gratiam ex con­ gruo» S. Thomas, Il Sent., dist. 27, art. 6 1028 L. II. O. CX1V: Di·: merito Ceile, multum valent orationes iustorum apud Deum, maxime orationes Ecclesiae, et propter hoc bene ait S. Doc­ tor: «Dominus donat aliquando veniam peccatoribus preci­ bus sanctorum, in quantum impetratur eis venia peccatorum et donum gratiae, quia homo potest mereri ex congruo alteri primam gratiam; alias pro nihilo oraret Ecclesia pro peccato­ ribus» ’. "ST. W V H S V N W E R S IT Y L.IBR A R T F^ 632. Secunda pars. Beata Virgo, cum sit mediatrix uni­ versalis omnium gratiarum distribuendarum, et insuper ma­ xime sancta et maxime orans pro omnibus veluti mater om­ nium, suis precibus et sacrificiis meretur de congruo omnes gratias pro omnibus hominibus, secundum illud S. Pii X: «Beata Virgo de congruo nobis promeruit quae Christus de condigno» 1 2*. §111 SOLVUNTUR DIFFICULTATES 633. Obiectio prima. Glossa dicit quod fides aliena valet ad sanandum interius et exterius.Atqui interior sanatio est per pri­ mam gratiam. Ergo fides aliena meretur primam gratiam. 634. Respondetur. Distinguo mai.: Fides aliena valet ad sanandum interius merito de congruo, concedo; merito de condigno, nego. Concedo min. et nego consequens et consequentiam. 635. Obiectio secunda. Orationes iustorum sunt efficaces secundum illud: «multum valet deprecatio iusti assidua» ’, et illud: «Orate, pro invicem, ut salvenimini» 4. Atqui efficacitas 1 ht I Tint., cap. 4. lecl. 2. edit, cit., p. 210b. S. Pit’s X. Encyclica Ad diem illum, die 2 februarii 1904, Acta. edit, cit.. 1.1, p. 80. ’'"■ J Jac. 5, 16. 4 Ibidem. Cap. II, Art. 7: Di merito reparationis post lapslm 1029 ad salutem est per meritum. Ergo iustus meretur alii primam gratiam. 636. Respondetur. Distinguo mai.: Sunt efficaces de con­ gruo, concedo; de condigno, nego. Contradistinguo min.; et nego consequens et consequen­ tiam. Unde et iustus innititur misericordia Dei ad postulan­ dam conversionem peccatoris, ut patet ex Daniele 9, 18. 637. Obiectio tertia. Eleemosynae ducunt nos ad gloriam coelestem. Atqui nequeunt ducere nisi per gratiam. Ergo eleemosynae merentur primam gratiam. 638. Respondetur. Distinguo mai.: Ducunt nos ad glo­ riam coelestem quatenus iusli eas recipientes orant pro no­ bis et merentur gratiam ex congruo, concedo; alio modo, ne­ go. Concedo min. et nego consequens et consequentiam. Art. 7.-Utrum homo possit sibi mereri reparationem post lapsum 639. Consequenter considerandum est utrum quis possit mereri sibi primam gratiam secundum quid, nempe recupe­ randam post lapsum. Videtur enim quod minus pro hoc me­ rito exigatur quam pro prima gratia simpliciter. Non est sensus utrum homo, post lapsum in peccatum, possit sibi mereri reparationem seu primam gratiam in hac nova serie, sed utrum homo iustus quandiu est in gratia, pos­ sit mereri sibi quod de novo reparetur si forte amittat gra­ tiam habitam peccando. RESOLUTIO QUAESTIONIS Homo iustus non potest sibi mere­ ri de condigno reparationem post lapsum. 640. CONCLUSIO PRIMA: 1030 L. II. Q. CXIV: Demerito S T . W V JIS UKPTEKSTTV L.ÏBR A B T F'Ï Propositio est de fide catholica. 641. Probatur. A) Auctoritate. Concilium Tridentinum in eadem linea ponit gratiam reparationis post lapsum et perseverantiam finalem; ait enim quod perseverantiae finalis munus «aliunde haberi non potest nisi ab eo qui potens est eum, qui stat, statuere, ut perseveranter stet, et eum qui cadit restituere» Atqui munus perseverantiae finalis non cadit sub merito de condigno; nam postquam idem Concilium ab­ solute docuit quod iustus mereri potest vere et proprie (= de condigno) gloriam et augmentum eius, addit conditionalem, quae sub merito non cadit: «si tamen in gratia decesserit» 2; et tamen si reparatio post lapsum caderet sub hoc merito, absolute poneretur praemium illud. Praeterea, reparationem post lapsum unice attribuit Con­ cilium merito Christi, applicato nobis per sacramentum poe­ nitentiae 3. Ergo nullo modo cadit sub merito nostro. Sacrae Scripturae hoc idem aperte tradunt. Legimus enim quod «si averterit se iustus a iustitia sua et fecerit iniquita­ tem secundum omnes abominationes, quas operari solet im­ pius, numquid vivet? Omnes iustitiae eius, quas fecerat, non recordabuntur; in praevaricatione qua praevaricatus est, et in peccato quod peccavit, in ipsis morietur» 4. «Melius enim erat illis non cognoscere viam iustitiae, quam, post agnitionem, retrorsum converti ab eo, quod illis traditum est sancto man­ dato» 5. 642. B) Ratione theologica. Unum contrarium expellitur ab eodem subiecto per aliud sibi directe contrarium. Atqui peccatum mortale, in quod labitur iustus, directe contrariatur operi meritorio praecedenti, quia peccatum mortale di­ recte contrariatur actui caritatis, cui maxime convenit meri- ' • 5 4 5 Concilii \i Tridentinlm, Ses. 6. cap. 13, Denz. 806. Ibidem, can. 32, Denz. 842. Ibidem, cap. 14, Denz. 807. Ezech. 18, 24. l Petr. 2, 21. Cap. il, Art. 7: De merito reparationis post lapsi.μ 1031 tum, ut patet ex dictis articulo 4. Ergo per demeritum perfec­ tum peccati mortalis tollitur meritum perfectum caritatis, quod ideo non amplius habet vim ad praemia subsequentia. Quia ergo motio divina, quae est causa propria meriti de condigno, interrumpitur per peccatum, manifeste homo ius­ tus non potest de condigno sibi mereri reparationem post lapsum. Merito de congruo homo iustus non potest sibi mereri reparationem post lapsum, si sumantur opera praecedentia iusti fonnaliter; si vero sumantur virtualiter, in dispositionibus bonis supematuralibus quas causaverant ex quibus, vi gratiae actualis praevenientis, disponatur ad novam iustificationem per opera salutaria subsequentia, tunc dici po­ test quod de congruo potest sibi mereri talem reparationem. 643. conclusio SECUNDA: 644. Probatur prima pars. Ubi habetur positiva et perfec­ ta indispositio ad gratiam, non habetur meritum de congruo ad gratiam, quia nulla est congruitas vel convenientia inter formam et perfectam positivamque indispositionem ad illam, sed potius e converso, magnum habetur demeritum. Atqui per peccatum mortale, prout actu consideratur et habitu ma­ net in reatu et macula, habetur positiva et perfecta indisposi­ tio ad gratiam, quia habetur perfectum impedimentum gra­ tiae. Ergo, ratione peccati subsequentis secundum se considerati, homo iustus per opera bona praecedentia non potest sibi mereri de congruo reparationem post lapsum. 645. Secunda pars. Sed opera bona peracta in statu gra­ tiae relinquunt quasdam dispositiones bonas in subiecto; aliunde, non per omne peccatum mortale amittitur fides et spes, sed solum per peccatum infidelitatis vel desperatio­ nis ’. Sublato ergo peccato mortali infidelitatis adhuc re­ manent in peccatore principia quaedam supernaturalia Concilii m Tridentimum, Ses. 6, cap. 15, Denz. 808. 1032 L. II. O. CXIV: De merito ST. u ra s U M W F R S IT Y RIBR ARIF'S. operum salutarium, ex quibus potest, auxiliante gratia Dei actuali, quae nulli denegatur, se positive disponere ad movam gratiam seu iustificationem; et sic, non vi operum praecedentium formaliter consieratorum, sed vi eorum virtualiter inspectorum in eorum effectu, atque insuper vi no­ vorum operum salutarium exinde maiori cum facilitate exercitorum, potest aliquo vero sensu sibi de congruo me­ reri reparationem post lapsum. Et in hoc sensu concordari possunt quae diversis locis tradit S. Doctor, nempe hic et in Aci Hebraeos, cap. 6, lect. 3; immo et quae diversi theolo­ gi docent. Haec autem nova resipiscentia facilior evadit quando ho­ mo iustus prius melior fuit, ita ut fortiores dispositiones con­ trarias in se causaverit; insuper, quando peccavit peccato fra­ gilitatis, non peccato malitiae. Facilius enim tunc redit ad vitam et congruentius Deus miseretur eius. §H SOLVUNTUR DIFFICULTATES 646. Obiectio prima. Opera salutaria informia sunt meri­ toria de congruo iustificationis. Atqui homo iustus post lap­ sum in peccatum et iam factus peccator, potest nihilominus opera quaedam salutaria informia elicere, nempe desiderium surgendi, et petitionem auxilii a Deo ut surgat. Ergo homo potest de congruo sibi mereri reparationem post lapsum. 647. Respondetur. Concedo totum. Revera, homo non po­ test de condigno suam reparationem mereri, bene vero de congruo in sensu dicto, quod S. Doctor in hac responsione non negat, sed potius aequivalenter asserit. 648. Obiectio secunda. Multo magis potest homo sibi mereri quam alii. Atqui iustus de congruo potest alii mereri primam gratiam, ut patet ex articulo pracedenti. Ergo multo magis homo iustus poterii sibi mereri primam gratiam post lapsum. / Cap. II. Art. 8: De merito augmenti gratiae 1033 649. Distinguo mai.: Multo magis potest homo sibi mere­ ri quam alii, ceteris paribus, concedo; secus, nego. Concedo min. et nego consquens et conequentiam. Revera, homo iustus pro alio suis bonis operibus potest mereri de congruo primam gratiam perfectiori modo quam peccator per opera salutaria sibi ipsi. Iustus etiam, per opera iustitiae facta in statu gratiae non meretur sibi reparationem post lapsum; at virtualiter remanere possunt principia quae­ dam supematuralia, ex quibus cum gratia actuali, possit in novos actus salutares prorrumpere hisque mediantibus me­ reri sibi de congruo talem reparationem, sicut et primam gratiam, quae, post naturam lapsam, semper est per modum reparationis. 650. Obiectio tertia. Qui meretur plus potest mereri mi­ nus. Atqui homo iustus ante peccatum suum merebatur vitam aeternam, quae maior est quam reparatio post lapsum. Ergo homo iustus potest sibi mereri reparationem post lapsum. 651. Respondetur. Concedo mai.; distinguo min.: Maior est vita aeterna quam reparatio post lapsum, materialiter et absolute considerata, concedo; relative ad hominem meren­ tem, nego. Et nego consequens et consequentiam. Secundum quantitatem absolutam maior est vita aeterna quam gratia viae, quae est gratia reparationis post lapsum; sed relative ad merentem non est idem, quia pro illa non sup­ ponitur impedimentum adaequatum seu totale, pro ista vero utique, ex peccato mortali superveniente. Unde apparet quod obiectio in aequi voco laborat. Art. 8.-Utrum homo possit mereri augmentum gratiae vel caritatis 652. Consequenter considerat S. Doctor meritum theolo­ gicum respectu gratiae secundae merendae, an scilicet se­ cunda gratia vel justificatio cadat sub merito theologico. 1034 L. II, O. CX1V: De merito §1 RESOLUTIO QUAESTIONIS S 'ï. w 653. CONCLUSIO: Homo iustus per quodlibet opus supernaturale in Deo factum meretur de condigno augmentum gra­ tiae habitualis. S. Bonaventure negavit hominem iustum posse mereri de condigno augmentum gratiae; concedit tamen esse meritum de congruo in summo congruitatis Idem docuisse videtur Thomas Waldensis, O.C., quem refert Zubizarreta 12*. Senten­ tia tamen contraria est de fide catholica. v n s xtntxtekstty libr artf^ 654. Probatur. A) Ex Concilio Tridentino. Docet enim quod homines iusti «per observationem mandatorum Dei et Ecclesiae in ipsa iustitia per Dei gratiam accepta, coopérante fide bonis operibus, crescunt atque magis iustificamur» Un­ de «si quis dixerit iustitiam acceptam non conservari atque etiam augeri coram Deo per bona opera», quae opera non so­ lum sunt signum iustificationis adaeptae, sed et ipsius au­ gendae causa, A.S. 4* . Et «si quis dixerit» iustificatum per bo­ na opera «non vere mereri augmentum gratiae... A.S.» s. Quod autem loquatur Concilium de omni et quolibet opere bono in cantate facto veluti meritorio vere et proprie seu de condigno augmenti gratiae, patet, tum quia nullam exceptio­ nem facit neque distinctionem ponit in operibus bonis, tum quia expresse dicit: «abundate in omni opere bono, scientes quod labor vester non est inanis in Domino (/ Cor. 15, 58)» 6, tum denique, quia inter haec opera meritoria ponit dare po­ tum aquae frigidae sitienti, quod quidem opus de se mini­ mum est 7. Unde et theologi admittunt quod quolibet opere bono facto ex caritate, licet sil valde remissum, iustus mere- 1 2 ’ 4 ς 6 7 S. BonAVENTURA, Il Sent., dist. 27, art 2, q. 2, t. II. p. 665a. Zubizarreta, De graiio. n. 320 p. 1>6 Concilium Tridentinum. Ses. 6, cap 10, Denz. boj. Ibidem, can. 24, Denz. 834. Ibidem, can. 32. Denz. 842. Ibidem, cap. 16. Denz. 809. Ibidem, cap 16, Dun/.. 810. Car. II, Art. 8: Dr. mi.rho aegmevu gratiae 1035 turde condigno augmentum gratiae habitualis licet dispu­ tent de tempore vel momento quo tale augmentum de facto detur a Deo. 655. B) Sacra Scriptura hoc clare docet. «Veritatem fa­ cientes in caritate, crescamus in illo per omnia qui est caput, Christus» *2*; «iustorum semita quasi lux splendens procedit et crescit usque ad perfectum diem» «euntes de virtute in virtu­ tem» 4 et «ascensiones» in corde suo «disponentes» 5, «reno­ vantur de die in diem» 67 *91, 0procedentes «a claritate in clarita­ tem» Unde et iusto dicitur: «ne verearis usque ad mortem justificari» H, et: «qui iustus est, justificetur adhuc» «Om­ nem palmitem, qui fert filictum, purgabit eum, ut fructum plus afferat» '°. 656, C) Ratione theologica. Tantum extenditur vis meriti de condigno quantum extenditur molio gratiae habitualis coo­ perantis. Atqui motio gratiae habitualis cooperantis extenditur ad totum progressum augmentativum gratiae habitualis seu se­ minis divini usque ad terminum eius. Ergo vis meriti de con­ digno extenditur non solum ad terminum vitae gratiae, sed ad totam viam gratiae, ideoque ad totum augmentum eius. Maior patet quia meritum de condigno est effectus pro­ prius gratiae habitualis cooperantis. Sicut autem se habet sim­ pliciter ad simpliciter, ita tale ad tale et tantum ad tantum. Minor etiam constat, tum quia motio Spiritus Sancti, ex quo principaliter oritur vis merendi, extenditur ad totam vitam gratiae, cum sit agricola gratiae, ut pulchre ait Chris- 2 ’ 4 ' 6 7 * 9 10 S. Thomas, 1-11. 114, 8 ad 3. Eph. 4, 15. Prov. 4, 18. Psalm. 83, 8. Psalm. 83, 6. U Cor. 4, 16. 1! Cor. 3, 18. Eccli 18,22. Apoc. 22, 11. loan. 15,2. 1036 L. il, O. CXIV: Demerito Cap. II. Art. 8: De merito augmenti gratiae tus et incrementum perfectum dat 12*; tum quia gratia ha­ bitualis est semen gloriae, et semen istud habet virtutem ger­ minativam ad totum arborem spiritualem; tum denique quia influxus capitalis Christi in membra eius veluti vitis in palmi­ tes, pervadit totam vitam membrorum et palmitum usque ad perfectam fructificationem ’. augmentum gratiae habitualis eique de lacto datur in hac vi­ ta, redditur merces pro merito. Ergo non amplius debetur ei novum praemium, quod est vita aeterna; et sic meritum aug­ menti gratiae est contra meritum gloriae. 657. Confirmatur. Oui potest mereri quod est maius, me­ reri potest id quod est minus. Atqui homo iustus per sua ope­ ra bona in caritate facta mereri potest de condigno gloriam et augmentum gloriae 4, quae sunt quid multo maius et per­ fectius quam augmentum gratiae, sicut gloria est maior gra­ tia. Ergo a fortiori homo iustus potest de condigno mereri augmentum gratiae habitualis 5. 658. Accedit quod nulla est ratio excipiendi augmentum gratiae habitualis a merito condigni; nam prima gratia habi­ tualis excipiebatur, non ratione gratiae, sed ratione primae, quia principium meriti non cadit sub merito. Sublata ergo is­ ta ratione gratiae ut prima, et posita gratia .secunda, nullum est obstaculum pro vero merito de condigno. Et quia cum gratia et caritate necessario connectuntur omnes virtutes infusae et dona Spiritus Sancti, dicendum est consequenter quod iustus mereri potest de condigno aug­ mentum essentiale omnium virtutum infusarum et omnium donorum Spiritus Sancti. §H SOLVUNTUR DIFFICULTATES 659. Obiectio prima. Cui datur merces pro merito non debetur novum praemium. Atqui, si homo iustus meretur 1 ·’ 1 4 ‘ loan. 15, 1. II Cor. 3, 6-7. Concilium Tridentinum, Ses. 6, cap. 16, Denz. 809. Ibidem, can. 32. Denz. 842. S. Thomas, II Sent., dist. 27. art. 5, arg. 2 sed contra; I-II, 114, 8 ad 3. 1037 660. Respondetur. Distinguo mai.: Cui datur merces tota­ lis et adaequata, pro merito, non debetur novum praemium, concedo: cui datur merces partialis et inadaequata pro merito, non debetur novum praemium, nego. Contradistinguo min.: Si de facto datur augmentum gra­ tiae emeritae, redditur merces pro merito, adaequata et tota­ lis, nego; partialis et inadaequata, concedo. Et nego conse­ quens et consequentiam. Cum praemium sit terminus meriti, sicut datur terminus ultimus simpliciter et terminus secundum quid, ita etiam da­ tur praemium simpliciter tale, quod est vita aeterna, et prae­ mium secundum quid, quod est augmentum gratiae habitua­ lis. Obiectio ergo solum probat quod augmentum gratiae non est obiectum per se primarium meriti, quod verum est. 661. Obiectio secunda. Inter meritum et praemium dari debet aequalitas. Atqui gratia prima, quae est radix operis meritorii, non est aequalis gratiae secundae, quae est prae­ mium, sed minor. Ergo iustus ex gratia prima non potest de condigno mereri gratiam secundam. 662. Respondetur. Distinguo mai.: Inter meritum de con­ digno et praemium eius dari debet aequalitas, absoluta vel arithmetica, nego; proportionalis seu quasi geometrica, con­ cedo. Contradi.stinguo min.: Gratia prima non est aequalis gra­ tiae secundae, quantitate absoluta et in actu, concedo; quan­ titate proportionali et in virtute, nego. Et nego consequens et consequentiam. Gratia habitualis est semen gloriae et fons aquae vivae sa­ lientis usque ad vitam aeternam, ut saepius dictum est. lam vero, ad meritum de condigno ex mera condignitate non re- 1038 L. II, 0. CXIV: Demerito quiritur aequalitas absoluta cum praemio, quia secus nihil mereri possemus; sed sufficit aequalitas proportionalis seu virtutis, quatenus opus meritorium est eiusdem ordinis ac praemium redeendum. Obiectio ergo nimis probat, ideoque nihil probat. S T . L.OVJ1S U K W E R S ÏT V LJBRARTFS. 663. Obiectio tertia. Si iustus per quodlibet opus bonum mereretur de condigno augmentum gratiae, hoc augmentum slatim redderetur a Deo. Atqui non statim redditur a Deo cum videamus iustos iusta operantes per longum tempus et tamen non crescentes in iustitia sua. Ergo iustus per quodli­ bet opus bonum non meretur de condigno augmentum gra­ tiae. 664. Respondetur. Distinguo mai.: Si iustus per quodlibet opus bonum mereretur augmentum gratiae, hoc augmentum statim redderetur a Deo, si conditiones essentiales augmenti habituum dentur de facto, concedo; si non dentur de facto, nego. Contradistinguo min.: Non statim redditur tale augmen­ tum, propter defectum dispositionis necessariae ad augmen­ tum gratiae, concedo; propter defectum ipsius meriti, nego. Et nego consequens et consequentiam. Alia est conditio augmenti gratiae, alia est ratio meriti. Dispositio ad augmentum gratiae, sicut generatim dispositio ad augmentum cuiuscumque habitus, est per actum ferventiorem, ut patet ex tractatu de habitibus, quaestione 52, arti­ culo 3; et ita omnis actus dispositivus ad augmentum gratiae est actus meritorius eius, at non convertitur; eo quod causalitas meriti est mere moralis, dum causal itas dispositionis est physica, non tamen perfecti va ipsius augmenti, quod a solo Deo fit, sed prout est, nempe dispostitiva, Quod cuidem opti­ me vidit atque expressit S. Doctor in II Sent., dist. 27, articu­ lo 5 ad 2. Quia ergo actus remissi, hoc est, tepidi vel aeque ferventes, ac conditio gratiae habitae non habent dispositio­ nem exigitivam augmenti, ideo quando isti actus ponuntur, non statim ponitur augmentum; quando vero homo iustus Cap. II, Art. 9: Perseverantia finalis non mi reter 1039 prorrumpit in actus ferventiores, tunc statim Deus causal augmentum gratiae et virtutum in ipso. Art. 9.-Utrum homo possit perseverantiam mereri 665. Finaliter considerat S. Doctor an ultima gratia vi­ tae, quae est gratia perseverantiae finalis, mereri possit ab homine iusto. Ut patet ex dictis, supra quaestione 109, articulo 10, per­ severantia potest sumi dupliciter: uno modo pro virtute per­ severantiae, quae appellatur perseverantia potentialis; alio modo pro actu perseverantiae finalis, quae dicitur perseve­ rantia finalis actualis. lam vero constat ex hucusque dictis quod homo non potest mereri de condigno primam perseve­ rantiam potentialem, sed solum de congruo, sicut et primam gratiam habitualem ex qua connatural i ter et necessario ema­ nat; constat etiam quod homo iustus mereri potest de con­ digno augmentum perseverantiae potentialis seu virtutis per­ severantiae, eo modo quo potest mereri secundam gratiam habitualem seu augmentum eius. Sed de hac perseverantia non loquimur in praesenti, sed solum de perseverantia finali actuali. Unde S. Doctor in dis­ tributione articulorum magis clare quaesierat «utrum homo iustus possit sibi mereri finalem perseverantiam». Notat autem S. Thomas quod haec finalis et actualis per­ severantia potest sumi in duplici sensu, nempe pro perseve­ rantia gloriae iam habitae, quae perseverantia est inamissibilitas beatitudinis -et haec perseverantia cum sil proprietas quaedam gloriae, cadit sub merito de condigno iusti sicut et ipsa gloria-; alia vero est perseverantia finalis actualis gratiae seu viae, quae consistit in unione gratiae cum gloria seu cum morte corporali, ut dictum est quaestione 109, articulo 10, et de ista perseverantia finali unice loquimur in hoc loco. Quaeritur ergo utrum haec finalis perseverantia actualis, quae est ultima gratia, cadere possit sub merito de condigno iusti, vel saltem sub merito de congruo. 1 1040 L II. 0. CXIV: DE MERITO §1 RESOLUTIO QUAESTIONIS 666. CONCLUSIO PRIMA: Homo iustus non potest sibi mere­ ri de condigno perseverantiam finalem actualem. Est propositio de fide catholica vel saltem proxima fidei. 667. Probatur. A) Auctoritate. Concilium Tridentinum veluti conditionem essentialem obtinendi praemium vitae ae­ ternae ponit perseverantiam finalem actualem, quam tamen excludit a vero merito iusti; nam si eodem merito mereretur ipsa, haec conditio esset inutilis. Ait enim quod homo iustus vitam aeternam vere meretur, suo tempore reddendam, «si tamen in gratia decesserit», «si bene operetur usque in fi­ nem» ', et postea de novo repetit «si in gratia decesserit» 2. Est ergo actualis perseverantia finalis conditio necessaria ob­ tinendi de facto praemium vitae aeternae, sed quae non cadit ipsa sub hoc merito. Praeterea, Concilium ponit in eadem linea perseverantiam finalem et reparationem post lapsum: «quod quidem (perse­ verantiae finalis munus) aliunde haberi non potest nisi ab eo qui potens est eum qui stat, statuere, ut perseveranter stet; et eum qui cadit, restituere» ·’. Atqui nullus de condigno potest sibi mereri reparationem post lapsum, sicut neque primam gratiam habitualem, ut patet ex distis articulis 5 et 7. Ergo neque perseverantiam finalem actualem. Insuper, perseverantia finalis actualis dicitur magnum Dei donum; ergo non cadit sub merito, quia quod sub merito de condigno cadit, redditur ex iustitia, et non penitus datur ex misericordia, atque ideo non est ex omni parte donum 4. Un­ de iustus debet formidare et cum timore et tremore salutem suam operari 5. 1 ·’ ’ 4 ■ Concilii m Tridentini m, Ses. 6, cap. 16. Denz 809. Ibidem, can. 32. Denz. 842. Ibidem, cap. 13, Denz. 806. Cf. Concilii m Tridentini m, Ses. 6, can. 16. Denz. 826. Ibidem, cap. 13 et 16, Denz. 806, 810. Cap. 11, Art. 9: Perseverantia finalis non meretur 1041 Augustinus hanc veritatem specialiter vindicavit contra semipelagianos, concludens: «et inchoandi et usque in finem perseverandi, gratiam Dei non secundum merita nostra dari, sed dari secundum ipsius secretissimam eamdemque iustissimam, sapientissimam, beneficentissimam voluntatem» . 668. B) Ratione theologica, a) Argumento quia: Mereri de condigno perseverantiam finalem actualem est mereri de condigno impeccantiam finalem. Atqui nemo iustus potest sibi de condigno mereri impeccantiam finalem. Ergo nemo iustus potest sibi de condigno mereri perseverantiam finalem actualem 2. Maior constat ex ipsamet notione perseverantiae finalis actualis quae est coniunctio mortis cum statu gratiae seu si­ ne lapsu in peccatum post acceptam ultimam gratiam habi­ tualem. Quod si peccat, eo ipso non perseverat finaliter. Minor autem facile ostenditur, tum negative, tum positi­ ve. Negative quidem, quia nequit eam mereri per bona opera ante longum tempus peracta, nam secus meretur quis impec­ cantiam perlectam, eo quod mereretur non amplius peccare de cetero; post peccatum, enim, nemo potest sibi de condig­ no mereri reparationem, ut ex distis articulo 7 patet: ergo de­ beret eam mereri per ultimum opus bonum; sed hoc iam est ipsamet finalis perseverantia, et nihil est simul meritum et praemium. Nullo igitur modo potest iam sibi mereri, cum opera iusti adaequate et immediate dividentur per praece­ dentia et per ultimum opus. Positive etiam, quia cum finalis perseverantia non sit aug­ mentum gratiae, sed mera conservatio gratiae habitae, non indiget dispositione physica nova, ut de facto detur, sicut in­ diget augmentum gratiae. Ergo semel ac quis eam meretur, stalim daretur. Sed per omne opus bonum in gratia perac­ tum eam mereretur, sicut meretui augmentum gratiae et glo­ ria et augmentum gloriae. Ergo per quodlibet opus bonum a 1 S. Ai gi SUNOS, De dono perseverantiae. cap. 1 3. n. 33. ML 45, 1013. 2 S. Thomas, I-II, 114.9, sed contra. 1042 L II, Q. CXIV: DEMERITO aiis '<13Lùinîi skvqv is iusto factum, mereretur, statimque daretur; et sic omnes ius­ ti mererentur finalem perseverantiam eamque obtinerent. Quod falsissimum est, cum videamus plures iustos de novo peccare et damnari. Ergo perseverantia finalis actualis non potest 'cadere sub merito de condigno. 669. b) Ratione propter quid. Principium meriti de con­ digno non cadit sub merito de condigno. Atqui perseverantia finalis actualis pertinet ad principium meriti de condigno. Ergo perseverantia finalis actualis non cadit sub merito de condigno. Maior constat ex hucusque dictis; quod obiectum meriti est terminus seu effectus meriti, principium vero meriti est causa eius. Nequit autem idem secundum idem genus causae esse simul causa et effectus. Minor vero facile ostenditur. Perseverantia finalis actualis est effectus elicitus providentiae supernatualis specialis, quae dicitur praedestinatio, ut patet ex dictis supra, quaestione 109, articulo 10. Atqui iste effectus est gratia actualis efficacissima, quae nullo modo frustrari aut impediri potest. Ergo perseverantia finalis actualis pertinet formaliter ad exeeutionem infallibilem praedestinationis seu ad motionem actua­ lem divinam efficacissimam. Iam vero, motio divina efficacissima est principium gra­ tiae habitualis primae et conservationis eius et motus ipsius, cum ad operandum secundum gratiam datam requiratur di­ vina praemotio supernaturalis. Ergo et est principium operis meritorii. Onde perseverantia finalis actualis exclusive perti­ net ad principium meriti. Nullo igitur modo cadere potest sub merito de condigno. Duplici ergo ratione constat minor, scilicet tum quia per­ severantia finalis actualis est effectus proprius seu elicitus praedestinationis, quae est primum principium omnis gra­ tiae et omnis meriti atque ideo non cadit sub merito, sed est ante praevisa merita; tum etiam quia immediate pendet sicut ex causa propria et immediata ex gratia actuali efficacissima et omnino infrustrabili, quae gratia est principium omnium Cai·. II, Art. 9: Perseverantia finalis non merftlr 1043 gratiarum et omnis meriti. Quia ergo perseverantia finalis actualis pendet ex sola gratia actuali efficaci, dum meritum pendet simul etiam ex libero arbitrio et potest etiam compe­ tere non praedestinatis, manifeste consequitur eam non ca­ dere sub merito de condigno. 670. CONCLUSIO SECUNDA: Perseverantia finalis actualis potest cadere sub quodam merito de congruo hominis iustifi­ cati. 671. Probatur. Quandocumque habetur quaedam conve­ nientia seu congruentia inter perseverantiam finalem et ho­ minem eiusque opera, perseverantia illa de congruo meretur Atqui inter hominem iustum et perseverantiam finalem da­ tur quaedam convenientia obiectiva, sicut inter statum gra­ tiae et conservationem eius; aliunde, inter observationem mandatorum sat longam et continuam et finalem perseve­ rantiam, datur nova convenientia, cum se habeat ad illam si­ cut dispositio quaedam vel inchoatio. Ergo homo iustus, qui per longum tempus bene operatur et orat, de congruo mere­ tur finalem perseverantiam, sicut peccator per opera saluta­ ria merebatur de congruo iustificationem suam. Unde discussiones theologorum de hac re non videntur esse nisi de nomine. S. Thomas dicit quod possumus eam suppliciter impetrare, orando perseveranter. Hoc autem est aequivalenter eam de congruo mereri. Et propter hoc Augus­ tinus ait: «Hoc ergo Dei donum suppliciter emereri potest, sed, cum datum fuerit, amitti contumaciter non potest» *. Aliis verbis: maior est congruentia status gratiae ad con­ servationem cius, et conservationis diuturnae gratiae ad fina­ lem perseverantiam, quae est absoluta conservatio gratiae, quam congruentia operum mere salutarium ad primam iusti­ ficationem, quia magis conveniunt in suo ordine. Atqui ex convenientia operum mere salutarium ad primam gratiam 1 s. Augistims, De dono perseverantiae I'malis, cap 6, n. 10, ML 45. 999. L. Il, 0. CXIV: De merito habitualem dicitur quod peccator eam de congruo meretur. Ergo et similiter iustus, maxime quando per longum tempus gratiam conservavit et petit a Deo instanter finalem perseve­ rantiam, de congruo eam mereri potest. Neque est proprie loquendo oppositio inter veram impe­ trationem et meritum de congruo, cum ambo in misericordia Dei nitantur, sed oppositio est solum inter meritum de con­ digno et impetrationem. Unde Augustinus iungit impetratio­ nem et meritum. Gratias ergo actuales sufficientes ad perseverandum finaliter videtur quod de condigno mereri possimus, non gratias efficaces, bene vero de congruo; quia facienti quod in se est viribus gratiae habitualis et actualis sufficientis atque peten­ tis gratias efficaces ad perseverandum finaliter, Deus non de­ negat gratias istas neque finalem perseverantiam. Quia igitur contemplatio mystica actualis non habetur de facto absque gratia efficaci actuali, ideo proprie loquendo non cadit sub merito de condigno iusti, bene vero sub merito de congruo. Propter quod dicitur in Sacris Litteris: «petite et accipie­ tis, pulsate et aperietur vobis; omnis enim qui petit, accipit; et qui quaerit invenit, et pulsanti aperietur» '; «Omni enim habenti, dabitur et abundavit; ei autem qui non habet, et quod habet auferetur ab eo» 12. , ■baiuv ηήγτ xxisaai\ïM£\ siacn. · is 1044 §n SOLVUNTUR DIFFICULTATES 672. Obiectio prima. Quod iustus obtinet petendo, cadit sub merito iusti. Atqui iustus obtinet petendo a Deo perseve­ rantiam finalem. Ergo perseverantia finalis actualis cadit sub merito iusti. 1 Luc. 11.9-10. J Mtt. 25. 29. Cap. II. Ari . 9: Perseverantia finalis non meri n r 1045 673. Respondetur. Distinguo mat.: Quod iustus obtinet petendo cadit sub merito iusti, vel de condigno vel de con­ gruo, concedo; semper de condigno, nego. Concedo min. et nego consequens et consequentiam. Revera, quia obtinetur a Deo petendo et congruum est quod Deus exaudiat orationes et petitiones iustorum tum pro conversione peccatorum tum pro perseverantia ipsorum ius­ torum, sequitur quod iustus de congruo mereri valeat a Deo perseverantiam finalem actualem, modo explicato, imo ma­ gis quam conversionem aliorum peccatorum, vel quam pec­ cator conversionem suam. 674. Obiectio secunda. Qui potest mereri de condigno a Deo non posse peccare, a fortiori potest de condigno mereri non peccare de facto, quia plus est non posse peccare quam non peccare de facto. Atqui homo iustus meretur de condig­ no a Deo non posse peccare seu impeccabilitatem, quia me­ retur de condigno vitam aeternam, cuius proprietas est impeccabilitas. Ergo a fortiori homo iustus meretur a Deo de condigno impeccantiam seu non peccare de facto, atque ideo perseverantiam finalem actualem. 675. Respondetur. Distinguo mai.: Quando impeccabilitas et impeccantia considerantur secundum eamdem ratio­ nem seu conditionem, concedo: secus, nego. Concedo min. et nego consequens et consequentiam. Ratio patet ex dictis. Alia est conditio impeccabilitatis et impeccantiae in termino, ubi sunt quid normale et connaturale; alia in via, ubi sunt quid extraordinarium et miraculosum, propter vertibilitatem naturalem liberi arbitrii nostri. Nulla est ergo paritas, atque ideo ruit argumentum. Nulla est paritas, quia perseverantia gloriae habet rationem termini, sicut ipsa gloria; dum perseverantia gratiae habet rationem principii sicut gratia ipsa. Unde et prima gloria cadit sub me­ rito de condigno, non autem prima gratia, ut patet ex dictis articulis 3 et 5. 1046 L. 11, 0. CXIV: Demerito 676. Obiectio tertia. Qui meretur augmentum gratiae, mereri potest et perseverantiam in gratia, cum maius sit gra­ tiam augere quam gratiam mere conservare. Atqui homo ius­ tus dc condigno meretur augmentum gratiae habitualis, ut patet ex dictis articulo 8. Ergo homo iustus a fortiori mereri potest de condigno perseverantiam finalem. ST . LOOTS VTNWERSTTY LTBRABTF^ 677. Respondetur. Nego mai.; concedo min. et nego conse­ quens et consequentiam. Non datur paritas inter augmentum gratiae et perseve­ rantiam finalem, licet haec se habeat ad illum ut gratia ulti­ ma viae ad gratiam secundam vel intermediam; eo quod mu­ tatur sensus gratiae, cum gratia augenda est habitualis, perseverantia vero actualis est gratia actualis, licet gratia ha­ bitualis sit quae de facto perseverat. Sicut ergo praedestina­ tio non cadit sub merito praeterito vel praeviso, ita neque perseverant ici finalis, quae pendet sicut ex causa propria ex gratia Dei actuali efficacissima. At alia omnino est conditio augmenti gratiae. Unde non licet arguere ab uno ordine ad alium. Art. 10.-Utrum temporalia bona cadant sub merito 678. Denique, post considerationem obiccli directi et per se meriti theologici supematuralis, quod est bonum aliquod spirituale et supernaturale, considerandum est obiectum in­ directum et veluti per accidens eius, quod est bonum alterius ordinis, nempe bonum naturale et corporale vel temporale. Et hoc est quod S. Doctor considerat in articulo ultimo huius quaestionis. Nomine bonorum temporalium intelliguntur bona natura­ lia huius vitae, hoc est, bona quae sunt citra gratiam et glo­ riam, de quibus hucusque dictum est. Sunt autem haec bona naturalia duplicis categoriae: quaedam pertinent ad ipsam constitutionem naturae vel personae humanae, aut cum ea ne­ cessario connectuntur, ut naturales potentiae; alia vero sunt bona contingentia, quae scilicet adesse vel abesse possunt, Cap. II, Art. 10: De merito bonori mtfmporai.ii. μ 1047 salva natura vel persona humana, sive sint interiora, ut sani­ tas, scientia et alia id genus, sive sint exteriora, ut potestas, fama vel gloria et alia plura. lam vero constat quod bona naturalia necessaria seu data ab ipsa natura simul cum natura, non cadunt sub merito theologico nec naturali nec supematurali: non naturali, quia haec omnia sunt principium meriti theologici naturalis, cum pertineant ad principia actus humani boni. Atqui principium meriti non cadit sub merito. Neque sub merito theologico su­ pematurali, quia quod naturaliter est prius ipso merito su­ pematurali et naturaliter debetur, non cadit sub merito theo­ logico supematurali. Atqui haec bona naturalia necessaria naturaliter sunt priora merito supematurali et naturaliter de­ bentur, cum natura sit prior gratia, quae est principium me­ riti theologici supematuralis. Ergo haec bona naturalia nullo modo cadunt aut cadere possunt sub merito theologico. Ita­ que merito theologico apud Deum nemo potest sibi mereri quod sit creatus, quod habeat naturam humanam, quod sit persona humana, quod habeat corpus et animam et poten­ tias connaturales animae. Unde S. Doctor uno verbo ponit inter conditiones meriti theologici «quod id quod quis mereri dicitur sequatur ad minus ordine naturae ad ipsum meritum; et ideo gratia, quae est merendi principium, et alia naturalia, quae exiguntur ad meritum, sub merito non cadunt» Tota ergo quaestio est circa bona naturalia contingentia seu secundae categoriae, an cadant sub merito theologico su­ pematurali. Ut haec quaestio debito modo solvi possit, notandum est quod haec bona naturalia vel temporalia seu huius vitae tan­ tum, possunt considerari dupliciter: uno modo, absolute vel secundum propriam eorum substantiam, qua in tali vel tali specie boni temporalis constituuntur, puta boni interioris vel exterioris, boni corporis vel animae vel compositi ex utroque; alio modo, relative ad bona supernaturalia, quibus naturali- S. Thomas. Ill Sent., dist. 18. an. 4, qla. I. η 67. 1048 L. II, 0. CXIV: Dr merito ter subordinantur et a quibus imperari possunt, et hoc est ca considerare quoad modum supematuralem quem induere possunt ex parte ordinationis ad finem supematuralem. §1 RESOLUTIO QUESTIONIS 679. CONCLUSIO PRIMA: Bona naturalia seu temporalia considerata secundum meram suam naturalitatem vel sub­ stantiam tantum, directe cadunt sub merito theologico natura­ li, non sub merito theologico supematurali. 680. Probatur. Inter praemium seu mercedem et meri­ tum debet esse proportio ordinis. Atqui ista bona naturalia, absolute et secundum se sumpta, sunt ordinis naturalis quoad subtantiam et modum. Ergo respondere debent meri­ to hominis apud Deum naturali quoad substantiam et mo­ dum. Et sic homo in statu naturae purae et in statu naturae in­ tegrae, haec omnia bona de condigno naturaliter poterat me­ reri apud Deum; in statu vero naturae lapsae, si non omnia, quia non potest sine gratia totum bonum naturale morale perfecte facere, potest tamen aliqua, secundum quod plus vel minus bene operatur, saltem quantum ad substantiam operis honesti, et tunc potius de congruo vel etiam, merito, quod vo­ cant, interpretat ivo. Unde S. Thomas egregie scribit: «Deus recordatur bonorum quae quis fecit in statu peccati, non ut remuneret ea in vita aeterna, quae debetur solis operibus vi­ vis, idest ex caritate factis, sed remunerat temporali remuneratione. Sicut Gregorius dicit in homilia de divite el Lazaro quod nisi dives ille aliquod bonum egisset ct in praesenti sae­ culo remunerationem accepisset, nequaquam ei Abraham di­ ceret: recepisti bona in vita tua» '. «Quia frequenter, ut Gre­ gorius dicit (Moral, lib. V, cap. I), Deus in hoc mundo S. Thomas, III. 89, 6 ad 3. F Cap. 11. Ar i . 10: De merito bonorum temporalium 1049 remunerat cum qui praemium futurae gloriae non meretur, ut sic nullum bonum irremuneratum inveniatur» '. Quod autem S. Doctor pro homine in statu peccati, post lapsum, ponat solum meritum de congruo relate ad haec bo­ na proportionata, clarissime apparet ex ΙΙ-Π, 122, art. 5 ad 4, ubi ait quod est quaedam congru itas, si quis honoret paren­ tes suos, quod longaevus sit super terram. Et sic dicit etiam Augustinus quod Romanis, propter quasdam virtutes quas habebant, Deus contulit dominationem super multas gentes et copiam bonorum naturalium. Sic etiam homini plurimum laboranti intellectualiter, licet ob vanam gloriam et super­ biam, confertur magna fama vel divitiae vel honores, ab ho­ minibus, non tamen sine Dei providentia, ut in hac vita reci­ piat mercedem suam. 681. CONCLUSIO SECUNDA: Bona temporalia huius vitae, tum animae tum corporis, si considerentur ut sunt bona supernaturalia quoad modum ex parte finis, prout scilicet subser­ viunt bonis supernaturalibus quoad substantiam, cadunt sub merito de condigno supematurali hominis iusti. 682. Probatur. Haec bona temporalia prout subserviunt positive bonis supernaturalibus, quae directe cadunt sub me­ rito de condigno supematurali, comparantur ad obicctum di­ rectum et per se meriti theologici supematuralis, sicut dispo­ sitio vel proprietas accidentalis ad formam, vel sicut gloria accidentalis ad essentialem in termino. Atqui iustus de con­ digno mereri potest gloriam accidentalem, ut patet ex dictis articulo 3, et insuper accesorium sequitur ad principale se­ cundum naturalem legem. Ergo homo iustus de condigno merito theologico supematurali mereri potest bona tempora­ lia prout, secundum dispositionem supematuralem provi­ dentiae divinae supematuralis, subserviunt imperative ad bo­ na gratiae quae perse merentur. 1 // Sent., dist. 27, art. 4, in fine corporis. 1050 L U, Q. CXIV: Dt merito Propter quod in Sacris Litteris legimus: «Pietas ad omnia utilis est, promissionem habens vitae quae nunc est et futu­ ra» «timentes autem Dominum, non minuentur omni bo­ no» *; «non vidi iustum derelictum» \ «Nolite ergo solliciti esse dicentes: quid maducabimus aut quid bibemus aut quo operiemur? Haec enim omnia gentes inquirunt. Scit enim Pater vester quia his omnibus indigetis. Ouerite ergo primum regunum Dei et iustitiam eius, et haec omnia adiicientur vo­ bis» 4. Unde Ecclesia orat: «Protector in te sperantium Deus, si­ ne quo nihil est validum, nihil sanctum, multiplica super nos misericordiam tuam, ut te rectore, te duce, sic transeamus perbona temporalia ut non amittamus aeterna» §n SOLVUNTUR DIFFICULTATES 683. Obiectio prima. Td cadit sub merito theologico quod a Deo promittitur reddendum ut merces. Atqui Deus promissit reddeda bona temporalia veluti mercedem por bonis ope­ ribus populi sui, ut patet Deut. cap. 28. Ergo bona tempora­ lia cadunt sub merito theologico. 684. Respondetur. Concedo niai.; distinguo min.: Deus promissit reddenda bona temporalia pro bonis operibus po­ puli sui, secundum se, seu mere materialiter considerata, ne­ go; prout subserviunt bonis spiritualibus figurandis vel etiam aliquo modo adiuvandis, concedo. Et nego consequens et con­ sequentiam. Revera, ea quae habentur in Antiquo Testamento sunt fi­ gura eorum quae in Novo Testamento vel in futura vita eve­ nient. Et sic sub abundantia bonorum temporalium quae a 1 2 5 4 ‘ 1 Tint. 4,8. Psalm. 33, II. Psalm. 36. 25. Mtt. 6, 31-33. Dominica I post octavam Trinitatis. Cap. 11, Art. 10: DE MERITO BONORUM TEMPORAULM 1051 Deo promittuntur populo suo, figuratur copia bonorum gra­ tiae effundendae in Novo Testamento et gloriae superabun­ danter tribuendae in futura vita. Non ergo directe et veluti elicitive cadunt haec bona sub merito supernatural!, sed indi­ recte et imperative. 685. Obiectio secunda, quae est instantia praecedentis. Illud directe cadit sub merito theologico quod a Deo alicui retribuitur pro aliquo servitio peracto. Atqui Deus quando­ que retribuit bona temporalia quibuscam hominibus pro ali­ quo servitio ei facto, ut patet de obstetricibus et Rege Babvlonis '. Ergo bona temporalia cadunt directe sub merito theologico. 686. Respondetur. Concedo niai.; distinguo min.: Deus re­ tribuit bona temporalia quibusdam peccatoribus pro aliquo servitio, veluti pro merito theologico supernatural!, nego; ve­ luti pro merito theologico naturali, subdistinguo; perfecto seu de condigno, nego; imperfecto seu de congruo vel etiam mere interpretative, concedo. Et nego consequens et conse­ quentiam. Ratione ergo dicta, Deus misericorditer et largiter prae­ mia temporalia illis contulit, non quidem quasi ea meruerint merito supernatural!, sed solum merito naturali ex quadam bonitate operis quantum ad solam substantiam tantum, et ideo est ibi aliquod meritum de congruo vel potius mere interpretativum. 687. Obiectio tertia. Ita se habet bonum opus ad meri­ tum sicut malum opus ad demeritum. Atqui propter mala opera quidam puniuntur in hoc mundo poenis temporalibus, ut patet de Sodomitis, Gen. 19. Ergo et pro bonis operibus quidam praemiari debent a Deo in hac vita bonis temporali­ bus. 1 Exod. 1.2\.Ezech. 29, 18-20. n 1052 L. II. 0. CXIV; Demerito S T . CO UTS U N IV E R S IT Y L IB R A R IE S 688. Respondetur. Concedo mai.; distinguo min.: Propter mala opera quidam puniuntur in hac vita poenis temporali­ bus, aut vindicalivis aut medicinalibus, concedo; semper vindicativis, nego. Et nego consequens et consequentiam. Revera, mala temporalia quae quandoque a Deo infligun­ tur in hac vita pro quibusdam peccatis individuorum vel po­ pulorum, aliquando sunt ad modum poenae vindicativae, ut accidit impiis reprobatis seu non praedestinatis; aliquando vero sunt solum ad modum poenae medicinalis, ut peccatori­ bus quos Deus vult salvare vel iustis quos amplius vult purifi­ care; nam etiam mala temporalia, maxime corporalia, ca­ dunt imperative sub divina praedestinatione, ex qua fit ut «diligentibus Deum omnia cooperentur in bonum» '. Quia ergo bona ista temporalia vel etiam mala non ca­ dunt directe sub providentia divina supernatural!, sub qua cadit directe meritum theologicum supernaturale, ideo non semper habetur adaequatio et correspondentia inter merita vel demerita supernaturalia et inter bona vel mala tempora­ lia, sed quandoque ibi mutuo aliquo modo respondent, quan­ doque vero modo omnino inverso se habent «secundum oc­ cultam rationem divinorum indiciorum, quae maxime futuram remunerationem respiciunt», et quidem supernaturalem 12. Et hac ratione haec bona temporalia non sunt petenda a Deo absolute, sed conditionate, scilicet si expediunt ad gra­ tiam et gloriam vel secundum quod expediunt ad salutem ae­ ternam 3. Et haec dicta sufficiant pro toto tractatu de gratia Dei. 1 Roni. 8. 28. 2 Ci. S. Thomam. 11-11, 122, 5 ad 4. » 11-11,83,6. INDICES Pâg. Index rerum synthclicus ................. VII I. Index onomasticus................... 1055 II. Index biblicus ........................... 1061 III. Index thomisticus .................... 1069 IV. Index analyticus ...................... 1077 I. INDEX ONOMASTICUS Abaelardus, 34, 35, 461. Adamus, 4, 38, 96, 97, 108, 174, 179, 185, 194, 309, 553, 568. Adan de Mariscos, 84, 85. Aegidius Romanus, 362, 826. Alanus de Insulis, 967, 988. 137, Albertus Magnus 172, 175, 177, 179, 180, 183, 185, 242, 243, 244, 309, 343, 344, 345, 346, 358, 411, 412, 425, 426, 428, 430, 464, 465, 466, 510, 544, 617, 623, 699, 864, 865, 870, 876, 877, 934, 938, 963, 971, 987. Alexander Halensis, 87, 177, 340, 342, 344, 345, 425, 430, 488,617. Alexander VIII, 44, 126, 766, Alfonsus de Ligorio (S.), 370. Alvarez, Didacus, 123, 198, 234, 253, 260,290,415. Amauriani, 461,640. Ambrosius (S.), 338, 467, 636, 639,665. Andreas de Navarra, 858. Anselmus (S.), 3. Araujo, 292. Arintero, 648. Aristoteles, 18, 207, 599, 719 Arminiani, 31. Arrubal, 201. Arrius, 638. Athanasius (S.), 635. 172, 310, 169, 181, 277, 347, 427, 467, 869, 878, 183, 428, 831. 213, 599, Augustinus (S.), 3, 10, II, 12, 18, 19, 22, 23, 25, 26, 27, 29, 30. 33, 84, 116, 132, 141, 164, 209, 223, 236, 237, 307, 308, 319, 320, 337, 340, 370, 380, 383. 391, 392, 396, 400, 401, 418, 428, 432, 433, 437, 439, 441, 449, 450, 492, 493, 494, 495, 496, 497, 498, 501, 505, 508, 526, 543, 509, 523, 524, 546, 547, 553, 560, 561, 563, 565, 569, 600, 616, 637, 638, 640, 665, 666, 691, 699, 706, 729, 741, 746, 747, 749, 764, 797, 810, 813, 859, 870, 875, 888, 933, 936, 941, 964, 971, 983, 986, 1019, 1024, 1025, 1041, 1043. Aureolus, 252, 615, 804. A verroes, 98. Avicenna, 83, 94. Baconthorp, 593. Baius, 40, 42, 43, 44, 109, 124, 129, 162, 233, 304, 306, 393, 457,512,874. Bal mes, 144. Banez, 77. 135,192, 193, 202, 224, 254, 296, 670. Basilius (S.), 324, 599, 635, 665. Bastida, 201. Bautain, 71,87. Bautru, 45, 92 Bebelli. 124 Beltran dc Heredia, V., VI 1056 Bcguardi et beguinae, 45, 79, 511, 513. Beraza, 26, 50, 338, 361,472, 532, 589, 595, 649, 765, 774, 778, 783, 826, 829, 852, 961. Bernardus (S.), 3, 175, 181, 183, O. Berti, 124. Billot, 49, 136, 234, 252, 255, 361, 782, 804, 826, 831,832. Billuart, 198, 361. Boetius, 179, 411. Bonald, 87. Bonaventura (S.), 86, 87, 138, 181, 182, 183, 202, 243, 244, 245, 310, 320, 342, 344, 345, 382, 413, 425, 428, 430, 458, 466, 473, 494, 508, 510, 546, 616, 624, 804, 825, 858, 863, 938, 963, 968, 969, 989, 1034. Bonifacius, 26, 34. Bonnetty, 45, 91,92. Bozitkivic, 616. Cahasilas, 666. Caesareus (S.), 34. Caietanus, 3, 48, 49, 53, 70, 74, 81, 98, 108, 121, 128, 134, 136, 140, 168, 171, 192, 193, 202, 219, 252, 290, 306, 308, 336, 361, 367, 369, 410, 470, 477, 488, 489, 653, 656, 657, 658, 664, 669, 696, 697, 726, 805, 826, 885, 906, 913, 923, 942, 955, 965, 983, 991, 996, 1002, 1026. Calvinus, 38, 39, 765. Cano, 202, 252, 253,254. Capreolus, 121, 123, 202, 250, 251, 254, 360, 363, 359, 470, 481, 488, 621, 668, 669, 670, 687,804. Carranza, 619, 858. Cassianus, 27, 30, 31. 112, 113, 124, 358, 359, 437. Catharinus, 846. Cathechismus Romanus, 425, 427, 445, 452, 456, 597, 598, 620. Cavallera, 621, 642, 678. Chenu, D. 758. Cicero, 324, 543, 872, 952, 972. Claudius Marius, Victor, 953. Clemens Alexandrinus, 635, 638. Index Indices Clemens VIII, 200, 212, 287, 474. 499. Clemens XI, 44, 93, 129, 328, 766, 977, 1010. Coelestinus (S.), 22, 26, 27, 112, 1 13, 114, 221, 235, 284, 319, 322, 330, 331, 333, 388, 389, 394, 398, 423, 424, 439, 440, 454, 515, 555, 692, 731, 745, 746, 863, 975, 986. Concilium Arausicanum II, 31, 164, 235, 239, 278, 284, 305, 319, 322, 330, 332, 333, 334, 336, 388 , 389 , 394, 397 , 407, 423 , 439 , 514 , 517, 551, 557, 31, 106, 114 , 692 , 693 , 707, 746, 766, 863, 975, 1016, 1018. Concilium Carisiacum, 36, 707, 731,742,766. Concilium Carthaginense, 26, 221, 234 , 278 , 284, 382 , 439, 440, 449 , 516 , 518 , 692, 742, 863. Concilium Coloniense, 130. Concilium Constanliense, 38, 125. Concilium Diopolitanum, 26. Concilium Ephesinum, 26. Concilium Florentinum, 959, 976, 1005. Concilium Lateranense IV, 640, 975. Concilium Lugdunense II, 959, 976. Concilium Milevitanum, 26. Concilium Moguntinum, 596. Concilium Senonensc, 35. Concilium Tridentinum, 4, 39, 113, 114, 125, 163, 164, 165, 239, 240, 279, 305, 321, 322, 328, 334, 335, 336, 365, 374, 384 , 388 , 389 , 394, 397 , 398, 407, 423, 424, 427, 454, 455, 489, 512, 513, 514, 515, 516, 517, 528, 551, 555, 556, 562, 564, 581, 588, 590, 595, 596, 602, 604, 605, 609, 614, 619, 620, 649, 685, 686, 687, 688, 692 , 707 , 729 , 731, 732 , 734, 742, 745, 746, 747, 748, 749, 750 , 752 , 757 , 767 , 793 , 795, 799, 801, 802, 811, 813, 816, 817, 818, 830, 839, 843, 845, 846, 847, 849, 851, 855, 858, 863, 867, 872. 873, 874, 882. 883, 884, 887, 889, 890, 892, 894, 895, 896, 899, 900, 902, 904, 914, 928, 958, 960, 963, 964, 965, 975, 976, 986, 989, 990, 991,992, 997, 1000, 1002, 1005, 1009, 1010, 1017, 1018, 1030, 1031, 1034, 1036, 1040. Concilium Valentinum, 38, 766. Concilium Vaticanum I, 36, 45, 63, 64, 65, 67. 69, 72, 74, 75, 93, 115, 119, 185, 140, 146, 147, 148, 217, 279, 288, 302, 365, 506, 507, 591, 597, 598, 606, 614, 642, 643, 687, 693, 729, 742. 767, 803, 816, 849, 888, 892, 941,977. Concilium Viennense, 79, 288, 513, 590, 594, 595, 620, 812, 844, 958. Contarini, 975. Cvprianus (S.), 28, 337, 636, 983, 986. Cyrillus Alexandrinus, (S.), 600, 636, 666. Cyrillus Hierosolomitanus (S.), ' 29. Damascenus (S.), 324. De Monte, 851. Del Prado, N„ 3, 8, 44, 49, 253, 361, 370, 471, 70, 767, 774, 829, 832, 834, 835. Del Val, 50. Denifle, 35, 91,362, 826. Deza, 470, 804. Dinkelsbukl, 805. Dionysius Cartusianus, 175, 185, 251. Dionysius, Pseudo, 636. Dominica I P O.T., 1050. Dominica II P.O.E., 442. Dominica 11 post Pentecostem, 858. Dominica III Adv., 745. Dominica IV P.O.E., 443, 556. Dominica IV P.O.P., 745, 767. Dominica V post Pentecostem, 167. Dominica X post Pentecostem, 936. Dominica XII P.O.T., 557 Dominica XIII P.O.T., 557. Dominica XVI P.O.T., 767. Dominica XVII P.O.T., 767 onomasticls 1057 Dominica infra ON. 751. Dominica Quadragesimae, 444. Dominica Quinquagesimae. 444. Dominica ultima P O.T., 750. Dorzaz, 648, 649. Dummcrmuth, 763. Durandus, 253, 362,368,473, 504, 531,615,804,988. Duval, 554. Echardus, 640. Emesias Calvinianus, 39. Epiphanius (S.), 666. Esparza, 647. Estius, 471. Eumonius, 638. Faustus Rhegiensis, 30. Feltrinus, 649. Feria II hebd. II Q., 744. Feria II hebd II Q., 444. Feria II hebd. IV Q„ 444. Feria III hebd. II Q., 731. Feria III hebd III Q., 444. Feria III hebd. Passionis, 732. Feria III hebd. IV Q.. 457. Feria IV hebd I 0, 745. Feria IV hebd. II Q., 444. Feria IV hebd. Ill Q., 444 Feria IV hebd. IV Q, 333. Feria V hebd. IV Q., 445. Feria V hebd Passionis, 732. Feria VI hebd. Ill Q.. 444. Feria VI in Parasceve, 768. Ferrariensis, 470, 481,804. Festum Inventionis S. Crucis, 732. Festum Pentecostes, 732. Festum SS. Cordis lesu, 732. Froget, 650. Fronschamcr, 45. Fulgentius (S.), 34, 69, 707, 971 Gabril Biel, 253, 362, 473. Gamerius de Rochefort, 141, o40 Garrigou- Lagrange, 293, 298. Gaspar de los Reyes, 858. Gelasius, 26. Gcnnadius, 30. Gilson, 84. 85, 87. Godofridus de Fontibus. 615 Godoy, 109, 197, 429. Gonet. 197, 471,650. Gonzalez de Abelda, 650. 1058 Indices Gotti, 168, 198, 589, 676. Gottschalk, 141,707. Goudin, 214, 371,471,577. Grabmann, 3. Gregorius Ariminensis, 124, 202, 473. Gregorius Magnus (S.), 78, 209, 450. Gregorius Nyssenus (S.) 635. Gregorius Nazianzenus (S.), 338, 666. Gregorius VIII, 44. Gregorius XVI, 71,72, 77. 92. Guidonis, 358. Guillelmus Alvemus, 84, 85, 175, 178, 179, 182, 183, 209, 218, 343, 405, 462, 463, 804, 956, 966,971,987,979. Guillelmus Autissiodorensis, 172, 177, 185, 189. Guillelmus a S. Theodoro. 580. Guillelmus de Toco, 358. Gundisalinus, 84, 85. Gunther, 35, 45. Hannibaldi, 4Ί3. Hefner, 851. Hemicus Gandavensis, 615, 763, 804. Heris, 203. Hermes, 95. Hieronymus (S.), 22, 131, 240, 267, 268, 338, 433, 447, 527, 599, 638, 666, 769. Hilarius Diaconus, 104. Hilarius (S.), 33, 324, 406, 553. Hilbcrtus Cenomanensis, 864. Hincmarus, 141. Hippocrates, 96. Hocedez, 362. Husilae, 38. Hyppognosticon, 142. Ignatius Martyr (S.), 634. Innocentius I, 236, 440. Innocentius III, 44, 594, 595. Innocentius X, 34, 42, 239, 512, 551,766,961. Innocentius XI, 281, 455, 513, 641,831. Irenaeus (S.), 634, 638, 665. Isidorus (S.), 952, 953. Isidorus Pelusiota. 324. Index onomasticus Jacobus Metens is, 615, 619. Jacquin, 21. Jansenius, 40, 42, 43, 44, 109, 124, 512, 765. Jansens, V, 50, 719. Jaroszeivicz, 549. Joannes a Sancto Thoma, 13, 49, 50, 52, 80, 169, 254, 292, 293, 662. 701,806,947. Joannes Chrysostomus (S.), 29, 245, 324, 446, 639, 666. Joannes Consilii, 846, 858. Joannes de Mirecuria, 35, 90, 455. Joannes Hus, 124. Joannes de Utino, 858. Joannes Vincentius Asturicensis, 589. Joannes XXII, 640. Jovinianus, 511. Jugie, 666, 844. Julianus Eclanensis, 22, 132. Kleutgen, 597, 643, 666. Koellin, 13, 49, 251, 252, 287, 471,804, 826, 944, 947. Kuhn, 35, 580, 595. Laltousse, 255. Lagrange, 132,308. Lainez, 846. Lamennais, 87. 88. Landgraf, 340, 580. Lange, 14, 44, 48, 50, 115, 285, 361, 362, 470, 474, 504, 593, 636, 774, 826, 830, 851, 989. Laurent, 804. I Leo Magnus (S.), 666, 798. Leo IX, 707, LeoX, 125,328,873,975. Leo XIII, 37, 130, 188, 767, 788, 874. I Lcrchcr, 20, 202. Lessius, 649. Lutherus, 38, 125, 142, 328, 363, 765, 873. Marin Sola, 832. 1 Marius Mercator, 141,629. Marsilius, 202. H Martelli, 686. Massarclli, 990. Maximus Confessor (S.), 636. Matthaeus de Aquasparta, 594. Mazochius, 606, 649. Mazzella, 12, 50. Medina, B., 197, 234, 254, 269, 290. 329, 363, 415, 564, 718, 806. Melanchton, 39, 40. Methodius (S.), 639. Michael Paleologus, 976. Missa pro morientibus, 577. Molina, 122, 197, 201, 202, 203, 228, 255, 270, 327, 376, 474, 477, 499, 506, 532, 533, 826, 828 Molinos, 512, 513, 641. Monica (S.), 1027. Montanistae, 395. Morinus, 595, 600. Moyses, 3. Nevent, 204. Nicolaus de Lyra, 988. Nicolaus de Ultricuria, 88, 90. Noris, 124. Novatianus, 395, 971. Ockant, 202, 362, 473. Officium B.M.V., 732. Officium SS. Sacramenti, 457. Origenes, 22, 324, 635. Palmieri, 255. Paludanus, 252, 804. Paquet, 49, 947. Pascual, R., 135. Paulus V., 203, 255. Pêgues, 471. Pelagius, 22, 23, 24, 25, 41, 42, 244, 303, 305, 309, 410, 508. Perez. Muniz, VI. Perrone, 234. Pesch, 50, 202. Petavius, 648, 649. Petins Calo 358, 558. Petrus Cantor, 174. Petrus Chrysologus (S.), 637. Petrus de Aliaco, 202. Petrus de Alvernia, 619. Petrus ile Tarantasia. 362, 458. Petrus de Trabibus, 84. Petrus Lombardus, 5, 173, 309, 464, 510, 580,870. Petrus Joannes Olivi, 594. Petrus Pictaviensis, 173, 864 Philiputius, 649. 1059 Pistorienses, 40, 44, 124, 129. Pius V.(S.), 40, 41,42, 43, 44, HO. 129, 133, 139, 162, 231, 239, 305, 393, 407, 438, 457, 596, 874, 883, 884,960. Pius VI, 44, 127, 130, 231. 332. Pius IX. 66,91,92, 1026. Pius X (S.), 36,72, 77,78.91,93, 902, 990,1025, 1028. Pius XI, 78. Plato, 179, 411,412. Possidius, 141. Pracdestinatiani, 38, 461. Praefatio Missae tempore pascha­ li, 751, 972. Praepositinus, 177, 309, 987. Prosper (S.), 28, 32. 433, 526. Prosper Pseudo, 27. Prudentius, 141. Quesnel, 40, 43. 44, 92, 124. 129, 328, 766. Quintilianus, 424. Rahner, C., VI. Ramière, 648, 650. Remigius, 141. Richardus Canomanus, 858. Richardus de Mediavilla, 675. Ripalda, 124, 134, 255, 290, 291, 361,718,719. Rituale Romanum, 557, 795. Rivière. 324. 805, 872, 971. 975. 989. Robertas Belarminus (S ). 145, 203, 214, 474. 532, 533, 718. 719, 983. Robertus Grosseteste, 84, 85. Rodriguez, V., VI. Rolandus Bandinelli, 967. Rosmini, 45, 874. Rousselot, 173. Rufinus, 22. Sabnanticenses, 12, 50, 52. 81. 198, 203, 234. 251, 254. 276. 283, 291, 292. 294. 295. 361, 430. 470, 471, 484, 498. 533, 650. 701, 719, 806. 829, 832, 952. 973, 974. Salmeron, 846. Satolli. 49, 947. Schechen, 3, 648. Schiffini, 214, 251, 361,737. fejUMVHSIT. AXISHSLAINA SlfYOT. ‘XS 1060 Indices Scorraile, 203, 475. Scotus, 202, 263, 362, 473. Seneca, 359, 390. Serra, 169, 170, 533, 534. Seripando, 649. Sestina, 649. Simon Tomacensis, 309, 462, 546, 967. Simonin, 177. Socrates, 411. Solis, A., 649. Soto, D., 3, 21, 134, 144, 202, 252, 308, 361, 477, 489, 533, 804, 842, 844,858. Stattler, 580, 595. Stegmuller, 455. Stephanus (S.), 1097. Stoici, 411. Stufler, 361,532. Suarez, F., 48, 58, 81, 122, 191, 203, 234, 254, 276. 283, 285, 291, 292, 430, 475, 477, 533, 589, 593, 718, 719, 806, 813, 830. Symbolum Athanasianum, 976. Synave, 98. Synodus Dordracena, 765. Tapia, Petrus, 11. Tertulianus, 983. Theodorus Mopsuestenus. 22. Thery, 644, 648. Thomasinus, 648, 649. Thomas Waldensis, 1034. Tuyaerts, 806. Ulricas de Argentina, 185. Val, H., 124. Valencia, 474. Valentinus, 30. Varro, 543, 952. Vazquez, 124, 203, 475, 595, 7, 18. Vega,202,554. Veni, Sancte Spiritus, 10, 557. Ventura de Raulica, 91. Vicliff, 988. Vincentius de Luna, 846. Vincendus Lerinensis, 30. Vitoria, 78, 202, 252. Waffebaert, 648. Wetter, 19. Wiceburgenses, 255, 647. Wiggers, 203, 211. Zachaeus, 30. Zosimus, 26, 519. Zubizarreta, 50, 1034. II. INDEX BIBLICUS 177 / Genesis 1,21 ... 1,26-27 6, 12 8,21 50, 19 Exodus 1,21 15, 2 Leviticus 19, 18 809 683, 658 809 502 502 501 979 771 1051 131 529 166 Deutoronomium 3,5 ...... 10. 12-13 30, 11-14 30, 16 ... 30, 19 .. 30,20 .. 166 171 240 171 773 171 Numeri cap. 22-24 679 I Regum 816 II Regum 8, 58 773 ............................ A 7A 't ........ ....... JO, ...... .......... 11 Esdras 4, 1 ' ...... Esther 360 31 ... bi .......... 451 ..... 771 Liber Job 9, 20-21 14,4 27, 5-6 36, 26 856 796 848 67 Liber Psalmorum 6.2 ... 6.3 ... 6,5 ... 6. 7-12 900 399 404 900 745 453 383 559 745 444 741 978 856 705 706 13, 1-3 16.5 . 16. 15 17. 29 17, 30 18.5 18, 12 18. 13-14 20, 4 22. 46 399, 355. 740. 383 527. Indices 1062 ST. TLOVTLS VJT3TV"E"RSTTY L IB R A R T F ^ 24, 17 et 20 26.9 ......... 29,3 ......... 31.5 ......... 31, 10 ....... 380, 383, 33.6 ......... 33, 11 ...... 33,16 ...... 35. 10 ....... 36, 7-8 ..... 380, 773, 36,23 ....... 36,25 ....... 36,27 ....... 404, 40.5 ......... 43.6 ......... 50, 3-6 .... 399, 874, 50.9 .................... 399, 50, 13 .............................. 50, 12... 399, 584, 809. 50, 19 .................. 893, 52,41 . 61.8 ... 66,2 ... 40, 70.9 ... 76, II . 397, 78.8 ... 78.9 ... 80, 11 . 81.6 ... 83, 6 ... 83, 8 ... 83, 12 , 84, 5 .., 90. 11 93, 10 102, 3 103, 18 106, 20 113, 3 118,32 118.36 126, 2 129, 39 142, 2 144, 9 146, 3 444 741 730 894 894 894 1050 564 84 493 819 1050 924 730 740 900 874 900 874 900 706 404 745 559 772 706 741 770 634 1035 1035 797 380 564 112 729 530 729 771 773 773 741 444 400 522 936 729 ! iber Proverbiorum 1,20-23 .......... 1,24 ................ 2, 19 ................ 4, 18 ............... 320, 8,35 ............... 770 769 401 1035 334 10, 12 ....... 879, 894, 11, 18 ............................... 14, 9 ................................. 14, 11 ............................... 14,33 ............................... 16,4 ................................. 16, 11 ............................... 17, 15 ............................... 19, 17 ............................... 20,9 ..................... 521, 21, 1 ................................. 28, 25 ............................... 28, 14 ............................... 903 979 493 404 729 793 816 862 981 856 772 729 856 Canticum Canticorum 4,8 ................................... 5,2 ................................... 5.5 ................................... 8.6 ................................... 319 773 773 604 Sapientia 3,5 ....................... 982, 4, 10-15 .......................... 5, 16-17 .......................... 6,8 ................................. 8.21 ................................. 9, 14-16 ..... 96, 452, 526, 10.21 ............................... 11,21-23 990 565 979 840 237 488 209 442 772 ........................ Ecclesiasticus I, 27-28 .......................... 2,22 ................................. 3,33 ................................. 5,5 ................................... 7, 14 ................................. 7,21 ................................. 7,30 ................................. 9, 1 ................................... 9, 5 ................................... 9, 10 ................................. II, 3 ................................. 15, 14-18 ............ 509, 16,15 ............................... 17,28 ............................... 18,22 ....... 958, 979, 19. 1 ................................. 31,8 ................................. 31, 10 .............................. 33, 1 ................................. 42,2 ................................. 51, 38 893 901 423 856 509 521 728 856 959 959 959 773 979 894 1035 858 773 773 444 862 979 ........................ Index Isaias 1, 16-18 ........................... 5, 1-7 ............................... 5,23 14,27 26, 12 ............................... 40, 10 ............................... 43,25 796, 45,22 53.5 ................................. 55, 1 ..................... 769, 62, 11 ............................... 64.6 ......... 371, 404, 65, I ................................. 65,2 Jeremias 3,22 7, 13 ................................ 10.23 ............................... 13.23 ............................... 21.3 ................................. 31, 1 ................................. 31.3 ................................. 31, 16 ............................... 31,18-19 ............ 380, Lamentationes 5,21 874 769 862 772 690 979 874 894 730 1018 979 466 333 769 894 769 383 466 891 773 746 979 772 355, 356, 380 404, 418,819 Ezechiel 6 ....................................... 240 18,21 900 18.23 .............................. 900 18.24 ............................. 1030 18,27-28 ........................ 900 29, 18-20 ............ 131, 1051 36,25-26 . 582, 772, 874 764 36,27 Daniel 4.24 ................................ 131 Osee 13,4 13,9 ................................ 796 832 Joel 2, 12-13 ......................... 900 Amos 3, 12 ................................ 8,6 bibi.icds Zacharia 1,3 1063 271, 816, 894 Michaea 8, 18 .......................... 874 Baruch 2,31 ............................... 772 Matthaeus >,21 ............................... 399 3, 8 ...................... 816, 901 4, 17 .............................. 916 5, 10 ............................... 314 5,11-12 ... 313, 314, 979 5, 17 ............................... 235 5, 19 ............................... 520 6, 1-6 ............................ 980 6, 12-13 ... 445, 521, 522 6, 16-18 ...................... 980 6,31-33 ....................... 1050 7,6 1022 7,21 9 7,22-26 ............. 222, 680 7,24 9 7, 26................................. 9 10, 1-8 .......................... 713 10,22 559 10,37 ............................ 166 10,40-42 ...................... 981 11, 20-23 ...................... 770 11.25 ............................ 68 11, 27 ............................ 68 11.28 ............................ 770 11.29 ............................ 794 11.30 ............................ 339 14, 2 .............................. 816 16.26 ............................ 934 16.27 ............................ 980 18, 15 ............................. 508 19. 16-19 ...................... 223 19, 17 ...... 225, 312, 519 551, 982 20,2 ................... 964, 980 20,4 980 20, 9 ............................... 980 21,33-46 ...................... 769 22.37- 39 ....................... 166 22,40 ............................. 160 23.37- 38 ....................... 770 24. 13 ............................. 559 25, 14 ............................. 344 25, 15 ................. 837, 839 Indices 1064 A X I S U a A lN -il S IX 1O T 25,21 .............................. 982 25,29 ............................. 1044 25,34-35 ........................ 982 26,41 .................. 445, 521 26,28 .............................. 760 Marcus 2, 5 .................................. 9,23 ................................ 9,40 ................................ 14,37 .............................. 16, 16 .............................. 16, 17-18 ........................ 16,20 .............................. 893 741 962 447 892 713 690 Lucas 1.28 ................................ I, 79 ................................ 3,8 ................................... 5.21 ................................ 6,35 ................................ 7.47 ................................ 7.48 ................................ 9,62 ................................ 10, 1 ................................ 10, 17-20 ........................ 10,30-37 ........................ 10.42 .............................. II, 1 ................................ 11.9- 10 ......................... 11.10- 13 ........................ 11.21 ............................. 11.28 .............................. 13,5 ................................ 13.43 .............................. 14, 12-14 ........................ 14, 26 .............................. 14,33 .............................. 16, 10 .............................. 16.22 .............................. 18, 13-14 ........................ 19,2-9 ............................ 19, 10 .................. 235, 19,13 .................. 740, 19, 15 .............................. 20,35 .................. 982, 22,21-32 ............ 445, 847 745 901 797 981 894 848 904 721 721 131 848 521 1044 208 452 222 901 848 978 166 166 344 969 131 131 399 959 959 990 559 Joannes 1,9 ......................... 83, 770 1, 12 .. 583,599, 633,638 770, 811, 893 1, 13 ................................ 811 1, 16 ................................ 307 1, 16-17 ......................... 1, 17 ................................. 1, 18 ................................. 1.29 ..................... 399, 3, 18 ................................. 3, 19 ................................. 3,27 ................................. 4, 10 ................................. 4, 13-14 .............. 582, 4.24 ................................. 5.24 ................................. 5.29 ................................. 6.4 ....................... 773, 6,44 ......... 319, 436, 773, 825, 6, 55 ................................. 6,65-66 .......................... 8.4- 10 ............................. 8,36 ................................. 8.46 ................................. 8.47 ................................. 9.4 ................................... 10, 10 ............................... 10,27-29 ........................ 11,49-52 ........................ 12,36-46 ........................ 13, 11 ............................... 13,35 ............................... 14.2 ................................ 14, 13 ............................... 14, 15 ............................... 14,21 ................... 171, 14.23 ............................... 14.24 ............................... 15, 1 ................................ 15.2 ................................ 15.4 ................................. 15.4- 5 ........................... 15, 5 ......... 112, 113, 336, 633, 15,9 . 552, 15, 13, 15, 14 ............................... 16, 33 ............................... 17, 3 ................... 1001, 17. 11 .............................. 17, 15 .............................. 18, 14 ............................... 1025 814 68 874 892 770 336 II 1002 321 321 981 824 746 891 301 337 453 397 453 857 959 582 772 679 634 848 847 1006 514 191 1012 239 171 1036 1035 552 1025 114 690 1015 960 452 1012 559 521 679 Actus Apostolorum 2,4-21 .................. 773 2,37-38 .......................... 901 4, 12 ............................... 1025 4, 19 ................................. 874 8,51 ................................ 770 1065 Index bihijcus 9 4 ................... 1003 9:3-6“740 9, 18 ............................. 740 12,7 ............................. 739 13 7 ............................. 131 15:9 .................. 879, 893 15, 11 ............................. 1025 16, 14 ................ 335, 772 17,28 465 Ad Romanos 1, 17 .............................. 2,4-5 ............................ 2,6-8 ............................ 2, 11 .............................. 2, 13 ................ 222, 2,14-15 ........................ 2,21-23 ........................ 2,29 .............................. 3,20-24 ........................ 3.22 ................... 334, 3,24 ..... 334, 335, 676, 703, 811, 4.3 ................................ 4.4 ................................ 5, 1-2 ............................ 6.4 ................................ 6, 11 .............................. 6.22 .............................. 6.23 ... 7, 238, 582, 622 771 981 638 1015 223 236 592 399 336 336 1018 893 981 893 583 583 794 794 1008 7.6 ................................ 592 7.7 ................................ 237 7, 18 .............................. 512 7, 18-19 ........................ 109 8.9 ................................ 593 8, 14-17 ... 599, 635, 750 1003 8. 17 ....... 960, 982, 1007 8, 18 ............................ 1007 8,24 894 8.26 ................... 741, 1052 8, 26-27 .......................... 337 8.28 690, 1052 8, 29 ............ 584, 599, 633 656, 665, 794 8.30 ............................. 355 8.31 ............................. 456 8,31-39 ............. 456, 604 9, 1 1-20 ........................ 811 9, 16 ............................. 690 9, 19 ............................. 772 9, 22-23 ............... 397, 793 10, 16 ................ 109, 771 10,20-21 ..................... 10.20 ................. 333, 11.6 . 18, 334, 453, 11, 17 ............................ 11, 33-34 ............. 68, 11,35 ................. 987, 12.6 .............................. 12, 13 ............................ 12.21 ............................ 13, 14 ............................ 13,11-14 ...................... 15, 17 ........................... 771 771 676 633 633 992 840 319 423 811 740 793 / ad Corinthios 1,7-8 ..................... 559 1, 13 ............................ 1026 2, 1-11 ................. 68, 1012 2,6-10 .................. 1. 1099 3, 6-7 ........................... 106 3.8 ................................. 980 3.9 ............................... 811 3, 16 ................................ 340 4, 4 .................................. 856 4,7 .......... 114, 332, 336 4, 16 ................................ 794 6, 11 ............................... 875 7, 10 ............................... 901 9,24-25 .......................... 978 10, 12 ................ 445, 520 10, 13 ...... 423. 520, 455 10.31 ........................... 962 11, I ............................. 794 12.3 .......... 94. 336, 337 12,4-8 ...... 677, 678. 680 713, 714 12, 11 ................ 714, 840 12.31 ........................... 722 13, 1-7 ......................... 722 13, 13 ...... 621. 678. 1010 13,8-13 ....................... 722 13,23 961 15.3 ............................ 1015 15, 10 ... 10. 114, 332, 690 15,41 .......................... 1006 15,45-49 .... 2, 599, 638 15,49 ...... 584. 633, 663 15, 58 ........................... 979 // ad Corinthios 1,22 ........ 583, 592, 635, 3, 3 ............................... 3,5 . 106, 112, 113, 356, 690, 598 1002 593 337 764 Indices 1066 *. ST L O U IS 337, 1036 I **■ 638 635, 3, 18 ........ 633. 665, 1035 1012 4,8 ....................... 1035 4, 16 ..................... 982, 1008 4, 17 .. 314, 711, 598 5,5 ....................... 959, 981 5, 10 .................. 809 5, 17 .. 584, 626, 658, 979 6, 13 .................... 884 6, 14-16 ............... 519 7, 19 .................... 112 8, I ...................... 793 8,23 .................... 981 9, 6 ...................... 856 840, 10, 13-18 ........... 455 446, 10, 7-10 ............. 848 12,9 ........ 761, 764, 1003 13,3 ................... 520 13,7 ................... TJTSJTXTETtSITY L IB R A R T F ^ Ad Galatas 2.20 ................... 634, 1003 235 2.21 ............................. 1003 3, 1 .............................. 3, 26-27 ... 599, 633, 665 81 1 634 ... 599, 4, 1-7 ....... 663, 811 4, 19 1015 893, 1012, 5,6 .. 634 5,25 981 6, 8 .. 959 6, 10 809 584, 658, 6, 15 400 12, 12 Ad Ephesios 0 ............. L ........... 598, 1, 14 ........ 1L T? ........... L & ........... -. J ° ........ L, / ............ Λ o ............ 7 10 IV ...... . 793 665 634, 1002 1026 337 337, 388 337 337 583, 626 633 840 3, / ............ 1035 4, »3 .......... 4,23-24 ... 665, 809, 81 1 740 388, 740 q 14 ......... 811 5,24 ......... ........... 874 3, . ........ 445, 455, 520 6, 10-19 ... 964 ............. 424 1 1 ............. 964 6, 12 ................. 423 Ad Philippenses 1, 5-6 ............................ 1,6 . 355, 359, 690, 1,21 .............................. 1,29 .............................. 2, 12-13 ........................ 2, 13 ........ 109, 115, 383, 520, 690, 697, 3,5-8 . 3. 13-14 4, 13 .·· ..... 240, Ad Colossenses 1 17 ................ ... h ........... U3 .............. 11 13 ......... 2, 12 » 13 3, 1-2 ............. . 31 3, y ................. 7 in ........ 3,23-24 ......... 337 697 634 337 337 334 772 793 135, 166 978 455, 690 990 638 660 388 388 388 664 665, 811 811 895 978 982, I ad Thessalanicenses 5, 19 .............................. 5,23 .............................. 750 559 77 ad Thessalanicenses 1,4-5 ............................ 1.5 ................................ 2, 16-17 ........................ 982 990 559 1 ad Timotheum 1, 13 2,4 ........ 354, 373, 337 771 Il ad Timotheum 1,6-8 1,9 2. 1 2.3 2,5 4, 6-8 .. 452, ......... 740, ............. ............. ............. ..... 451, ............. 848, 959, 749 306 690 978 978 977 ■P·· Index zk/ Titum 306, 404 399 652 583, 598 626, 665 794, 1019 Ad Hebraeos 660, 2, 17-18 6, 10 ... 10,35 . 979, 334, 892, 896, 11, 26 11. 31 12, 15 Jacobus 1, 12 451, 964, 1, 14-15 1, 21-25 2, 10-11 2, 14 ... 2, 20-23 2,24 ... 2,26 ... 3, 8 978, 1012 446 336 221 9 222 892 893 893 893 494 893 894 1028 4,8 5, 16 / Petri 1, 23 2,24 874 446 981 978 895 979 979 131 771 7, 663 730 633 BIBLiCUS 5,9 ..... ...... 5, 10 ... 1067 423, 445. 520 455, 460 // Petri 1,4 .... 368, 584, 599, 626 634. 652, 656, 794 1, 10 ... ......... 552 2.9 ..... ........ 446 2,21 ... ...... 1000 3, 15-16 ........ 1 / Joannis 1,7 ...... 1.8 ...... 1,9 ...... 2,3-4 .. 2,25 .... 3, 1 ...... 3,2 ...... 3, 9 ...... 3, 18 .... 3,27 .... 4, 1 ...... 4,7 ....... 4,9 ....... 4. 10 .... 4,20 .... 5,3 ...... ........ ........ ....... 221, ....... 599, 633, 7. 171, ....... ....... 112, ...... ...... ...... ...... 875 522 83 760 964 645 665 633 520 336 854 164 633 711 171 239 Apocalipsis ..... 793 1 8 ..... 901 *·? · 5 ········ 2, 10 ..... ... 451, 551, 978 .... 978 2. 17 ..... .... 982 3,4 ....... .... 446 3, 10-11 .... 551 ! 11 3,20 .. 354, 740, 771, 773 .... 982 7, 14-15 . 22, 11-12 ............ 980, 1035 in. INDEX THOMISTICÜS Commentaria in Scripturam sacram In Job 14, lec. 1 .............. In Librum Psalmorum In Psal. 6, n. 2 .............. In Psal. 6, n. 3 .............. In Psal. 24, n. 8 ........... In Psal. 30, n. 3 ........... In Psal. 31, n. 7 . 529, In Psal. 36, n. 3 ........... In Psal. 36, n. 17 ...380, In Psal. 37, n. 3 ........... In Psal. 50, n. 6 . 399, 797 405 404 978 530 539 494 383 209 808 In Jerem. 31, n. 5 380 hi Mtt. 5,6 .................................. 6, 13 ................................ 25 .................................... 25, 15 .............................. 26,28 .............................. 221 469 356 839 760 hi Joannem 1, lec. 6 ........................ 14,lec. 4 ........................ 20, lec. 3 ........................ 355 324 355 hi Ad Rom. Prol ................................. I, lec. 3 ........................ 5, lec. 5 ........................ 6, lec. 4 ........................ 8, lec. 3 ........................ 2 682 760 308 750 8, 8, 9, 10, 13, lec. 4 lec. 6 lec. 3 lec. 2 lec. 3 ....................... 1008 ........................ 761 ........................ 151 ........................ 356 ........................ 744 hi 1 Cor 68 2, lec. 1-2 .................... 647 8, lec. 1 ........................ 10, lec. 3 ........................ 530 12, lec. 1 ........................ 468 12.lec. 2 ........................ 717 10 15, lec. 1 ........................ hi Π Cor. 12, lec. 3 ............ 456, 761 hi Ephesios 1, lec. 2 2, lec. 7 3, lec. 2 5, lec. 5 hi Ad Phlip. 676 400 761 400 136 hi 1 Tes. 5, lec. 2 750 hi 11 Tes. 2,lec. I 646 hi I Tim. 2, lec. I 4, lec. 2 760 1028 In // Tim. 1 ................................... 3 ................................... 749 306 r·.- Indices 1070 In Ad Hebr. ........ 2 ....... 970 .......... 469 1 *V Ivl · J ..··< 12. lec. 3 .. 355, 504, 775 ............ 369 15. lec. 1 .... 70 In Symbolum Apost, cap. I Expositio orationis dominicae, pct. sexta ............... COMENTARIA IN ARISTOTELEM S T . L O U IS U N IV E R S IT Y L T B R A R T F^ In De anima Lib. I, lec. 10 ............... Lib. HI, lec. 9 .............. 102 108 In VII Ethic, lec. 7 ........... 544 In Libros Physic Lib. I, lec. 11, 13 ......... Lib. II, lec. 2 ................ Lib. II, lec. 5 ................ 688 652 688 In V Metaphysic, lec. 1 ..... 791 In II De coelo et mundo, lec. 18 ..................... 646 Commentarium in Librum de Causis lec. 18 .......................... 803 Scriptum super sentenths Pedri Lombardi In Librum Primum d. 14, q. 3 .................... 807 d. 17, q. I, a. 3 ............ 351 d. 17, q. 1, a. 3 adI .... 351 d. 17. q. 1. a. 3 ad3 ... 351 d. 17, q. 1, a. 4 .. 246, 251 842 d. 17. q. 2, a. 2 ............ 807 d. 17, q. 2. a. 3 .. 241, 351 d. 40, q. 1. a. 2 ............ 776 d. 43, q. 1, a. 2 ............ 651 d. 46. q. 1 .................... 775 In librum secundum d. 3, exp textus ........... d. 3. a. 18 ad 5 ............ d. 3, a. ultimo ad 1 ..... 349 243 180 d. 4, a. 3, arg. 4 sed contra............................. 349 d. 5, q. 2, a. I .... 321, 351 381 d. 5, q. 3, a. 1 .............. 349 d. 5, q. 3, a. 1 ad 1 ...... 349 d. 17, q. 2, a.1 ............ 83 d. 20, q. 2, a.3 ad 5 ..... 467 d. 21, q. I, a.1 ............ 427 d. 21, q. 1, a. 1 ad 2 ..... 428 d. 24, q. l.a. 4 .. 422, 468 d. 25, expos, textus ..... 467 d. 26, a. 2 ..................... 807 d. 26, a. 2 ad 3 ............ 608 d. 26, a. 3 .......... 625, 670 d. 26, a. 4 . 617, 623, 813 d. 26, a. 4 ad 5 .. 668, 670 d. 26, a. 5 . 690, 693, 702 d. 26, a. 5 ad 4 .. 693, 698 d. 26, a. 6 ad 2 .. 702, 710 d. 26, a. 6 ad 5 ............ 755 d. 26, a. 5 obj. 1 . 690, 702 d.27, a. 3 . 969, 970, 984 989 d. 27, a. 3, arg. 2 sed contra ............................. 991 d.27, a. 4 . 353, 371, 1049 d. 27, a. 4 ad 5 ........... 353 d. 27, a. 5 arg. 2 ......... 1036 d.27, a. 6 ...................... 1027 d. 27, a. 6 ad 2 .. 970. 1026 d. 27, a. 6 ad 5 ............ 359 d. 28, divisio textus .... 21 d. 28, expostio litt ...... 410 d. 28, a. 5 arg. 2 sed contr ............................. 95 d. 28, a. 1 .. 21, 107, 277 310 d. 28 a. 1 ad 1 ............. 106 d. 28, a. 1 ad 4 ............ 243 d.28, a. 2 . 248, 467, 468 d. 28, a. 2 ad 1 ............ 467 d. 28, a. 3 .......... 245, 422 d. 28, a. 3 ad 2 ............ 246 d. 28, a. 3 ad 5 ............ 245 d. 28, expositio textus ................ 243, 247 d. 28, a. 3 arg. 2 sed contra ........................... 240 d. 28, distrib. art ......... 320 d. 28, a. 3, obj. 6 ......... 422 d.28, a. 3 ad 6 ............ 422 d.28, a. 4 .......... 358, 359 381, 422 INDEX THOMISTÏCUS ad 2-4 .......... ad 4 .. 352, obj. 4 ........... .... 12, 57, 86, 87, d. 29, expos, textus ...... d. 29, q. 1, a. 2 ad 2 .... d. 29, a. 3 ....................... d. 29, a. 4 ad 1 ............. d. 30, expos, textus ..... d. 41, expos, textus ...... d. 41, q. 1 a. 2, arg. sed contra ...................... d. 41, q. 1, a. 2 .. 138, d. 28, a. 4 d. 28, a. 4 d. 28, a. 5 d.28, a. 5 In librum tertium d. 13, a. 4, qla. 1 .......... d. 18, a. 2 . 958, 962, 970, d. 18, a. 4, qla. 4 ......... d. 19, a. 2 ....................... d. 23, q. 3, a. 2 ............. d. 23, q. 3, a. 3 qla. 2 .. d. 28, a. 5 ....................... d. 29, q. 1, a. 3 ............. d. 31, q. l.a. 3 .. 432, d. 31, q. 1, a. 4, qla. 1 . d. 31, q. 1, a. 4, qla, 1 ad 4 ................................ d. 34, q. I, a. 1 ♦♦♦·. * ....... * d. 34, q. 1, a. 1 ad 2 .... d. 36, a. 2 ad 2 ............. d. 36, a. 6 ........... 242, d. 41, q. 1, a. 1, a. 2 .... lu librum quartum d. 1, q. 1, a. 4, qla. 5 ad 2 ................................ d. q. 1, a. 2 .................... d. 5, q. 1, a. 3, qla. I ... il. 5, q. 2, a. 2, qla. 3 ... d. 9, q. 1. a. 3, qla. 2 ... d. 14, q. 1, a. 4, qla. 1 . d. 15, q. 1, a. 3, qla. 4 . 969, 970, d. 17, q. 1, a. 1, obj. 2-3 . d. 17, q. 1, a. 1, qla. 1 ad 3.................................. d. 17, q. 1, a. 1, qla. 1 . d. 17, q. 1, a. I, qla. 2 . d. 17, q. 1, a. 2, qla. I ad 1 .................... 353, d. 17, q. 1, a. 2, qla, 2 ad 2 ................................ 359 359 105 65 94 531 247 349 432 21 245 131 226 915 969 984 1047 760 242 242 63 167 458 353 353 297 297 246 245 110 755 807 3 755 858 545 956 1021 869 871 877 876 359 359 d. 17, q. 1, a. 2, qla, 2 ad 4 ............................... d. 17. q. 1, a. 3, qla. 3 . d. 17 q. 1, a. 4, qla. 2 . d. 17, q. 1, a. 4, qla. 1 . d. 17, q. 1, a. 5, qla. 1 d. 17, q. 1, a. 5, qla. 1 ad 1 ............................... 1071 352 895 915 918 807 938 Quaestiones disputatae De veritate 6.1 ................................. 776 6,2 ................................. 352 10, 10 ............................. 842 10. 10 ad I ........ 246. 251 14, 10 ad 5 .................... 352 14, Il ad 2 ............ ....... 352 18, 1 ad 4 ..................... 246 97 18, 4 ad 3 ...................... 22, 5 ad 7 ...................... 468 23,2 ............................... 775 23, 7 ad 8 ...................... 138 23, 12 ad 16 ................. 250 24. 1 ad 2 . 247, 252, 353 24. 1 ad 10 ................... 468 24, 1 ad 12 ...... ~.......... 468 24,4 ........ 107, 109, 111 140, 289, 290 24, 5 ............................... 358 24, 12-13 ........... 422. 483 24, 12, arg. 7 sed contra .......................... 508 248 24, 14 ad 7 ................... 24, 14-15 ....................... 359 24, 15 ...... 321, 323, 370 27, 1 ad 2 ...................... 684 27,2 ............................... 612 27, 2 ad 6 ...................... 668 27. 3 ad 9 ..................... 807 27, 4 ad 15 .................... 807 27,5 ............................... 746 27, 5 ad 2 ...................... 701 27. 5 ad 3 ...................... 531 27, 5 ad 7 ...................... 701 27, 5 ad 12 ........ 755, 803 27, 5 ad 15 .................... 755 27,6 ............................... 625 27. 6 ad 3 ...................... 632 879 28, 1. obj. 1-2 .............. 28, 1 ad 1 ...................... 403 28, 1 ad 7 ...................... 403 28. 2 ad 4 ...................... 885 28,7 .................... 807, 9|0 Indices 1072 28,8 28, 9 29, 4 29,6 29, 7 29, 7 915 917 898 795 760 760 ............................. ad 8 .................... ad 8 .................... ............................. ad 4 .................... ad 8 .................... De potentia 3,7 ............................... 3, 8 ad 3 ....................... 3, 8 ad 4-5 ................... 781 808 808 De malo 2, 5 ad 7 ............ 188, 286 469 3, 1 ad 9 ...................... Q. D. de anima a. 5 .......................... 86 De virtutibus 1,1 ad 2 ............ 969, 970 De caritate 1 ad 22 .............. 366, 608 Quaestiones quodlibetatales I,a. 3 ........................... I, a. 7 ........ 56, 321, I,a. 8 ........................... I, a. 8 ad 3 .................. IV, a. 18 ...................... VI, a. 6 ........................ VIII, a. 14 .................... 251 355 344 182 76 242 251 Opuscula De ente et essentia, cap. 1 . Contra errores graecorum, Proem ........................ 652 89 Summa contra gentiles Liber I 4 ................................... 3-9 ....................... 63, 99 70 Liber II 85 ................................. 86 Liber III 146 ............................... 147 ............................... 396 316 149 .......... 354, 366, 369 150 ..................... 586, 601 155 ........................ 601 157 ........................ 56 159-160 .............. 504, 508 Liber IV 1 ............................ 52 .......................... 80 98 Summa theologiae Prima Pars 1, 1 ad 3 ....................... 76 3,3 ................................ 799 4, 3 ............................... 647 7, 3 ad 3 ....................... 187 12.4 .............................. 70 12.5 ..................... 79, 664 13, 10 ............................ 647 13, 18, 3 ....................... 660 19, 6 ad 1 ..................... 764 20.2 .............................. 585 21.4 .............................. 987 22.3 .·............................. 682 20 23. 2 ad 4 ..................... 23.5 .............................. 356 29, 5 ad 4 ..................... 651 35, 1 .............................. 660 35.2 .............................. 664 35, 2 ad 3 ..................... 661 44.3 ............................... 659 45, 1 .............................. 808 45, 1 ad 1 ..................... 808 45.6 .............................. 651 45.7 .............................. 660 45, 6 ad 3 ..................... 651 64 54, 1 .............................. 60, 1 ad 3 . 182, 814, 195 60.5 .. 177, 182, 184, 190 60, 5 ad 3 ..................... 183 62, 2 ................... 168, 356 62, 2 ad 2 .... 119, 147 , 316 372, 738 62, 2 ad 3 .......... 325,’ 350 373, 833 62, 3 ad 3 ..................... 357 62.4 .............................. 310 62.6 .............................. 183 63.4 .............................. 183 63, 7 ad 3 ..................... 190 64, 1-2 ................. 72, 190 75 Prol............................ 613 47 82, 1 ............................. 1073 Inijex thomîsticus 93, 1-2 ................. 660, 93, 1-4 ................. 660 94, 3 ad 3 ....................... 95, 1 ............................ .. 95.3 ......... 121, 258, 95( 4 ................................. 95.4 ad 1 . 118. 119, 101, 1 ............................... 101, 1 ad 3 .. 96, 97, 103.6 ............................... 105,3 ............................... 105,3-5 .............. 601, 105,7-8 .......................... 105.7 ............................... Prima Secundae 1.4 obj. 3 ....................... 1.5 ................................... 3,4 ................................... 5, 5 ....................... 366, 5,7 ....................... 357, 6 Pro!. 56 ....................... 6, 1 ad 1 ......................... 6, 1 ad 3 ......................... 6.4 ................................... 9.4 ....................... 154, 9, 6 ad 3 ............. 357, 21, Pro! ........................... 21,3-4 ................. 957, 26,3 ................................ 49.2 ................................. 49, 2, ad 3 ................. 49.3 ................................ 49.4 ................................ 50, 1 ...... 194, 50,5 ...... 270, 51.3 ...... 51.4 ...... 51.4 ad 3 840, 52,3 ...... 53,3 ................................ 54, 1-3 ........................... 55, 3-4 62, 1-2 63,2 ......... 266, 273, 63, 2 ad 2 . 469, 228, 63.4 ... 65.2 ... 68, 8 ... 264. 71.2 ... 262, 71.4 ... 71, 5 ad 71,6 ... 661 661 96 350 258 536 372 97 121 682 100 799 298 937 713 213 910 357 366 154 154 154 370 781 957 984 167 604 689 126 626 626 917 917 288 282 1006 386 282 623 249 139 275 478 269 139 614 266 419 961 427 73.2 ....................... 74, 3 ad 2 ............. 82, 1 ....................... 82, 1 ad 3 ............. 82.3 .................... 83.3 ...................... 83.8 ...................... 85, 1-2 ................ 85.3 ...................... 89.3 ...................... 89,6 ...................... 89, 6 Sed contra .. 89, 6 ad 3 ........... 89.9 ...................... 99, 1 ad 2-3 ......... 100.4 .................... 100.9 .................... 100.10 .................. 100,9-10 ............. 100, 10 ad 3 ........ 100,12 ................. 106, 2 ad 3 .......... 106.5 ................... 109, Distri. art...... 109, 1 .. 81, 100, 109,2 ...... HO109.2 ad 1 .......... 109, 2 ad 3 .......... 109.3 .................... 109, 3 ad I .· 161, 109.4 ............... . 109,4-5 ...... 9, 109.5 ........... . 109.6 ...... 225. 109, 6 obj. 2 ......... 109.7 ...... 391, 109, 7 ad 2 ........ 109, 7 ad 3 .......... 109.8 ..... ............ 109, 10,sed contra 109. 10 .... 546, 109. 10 ad 3 ........ 110. 1 ................... 110. 1-3 ............. 110.2 .................... 110, 2 ad 2 ........ I 10, 2 ad 3 .......... 110.3 ................. 110, 3 obj. 3 ........ 110.4 ...... 626. 110. 4 ad I ......... 110,4 ad 3 .......... 110, 4 ad 4 ......... ..... ..... ..... ..... 185, ..... ..... 127, ..... ..... ..... ..... 186, ...... ...... ...... ...... ...... ...... ..... . 836 489 328 207 207 128 207 943 98 259 357 214 271 196 160 298 227 286 219 302 8 ...... 761 9 320, 422 102, 152 139, 272 .. 153 ...... 128 .... 207 195, 299 ..... 699 249. 310 102. 141 320. 323 746 323 422, 405 392, 405 393 469, 490 174 550. 561 569 920 652, 933 289 589, 591 808 611. 652 604 651. 652 813 662 662 Indices 1074 .......... 111. 1 ad 2 . ......... 20, 111, 1 ad 3 . ................. ........... Ill 111. 2 ad 2 . ....... 698, 111.2 ad 3 . ................. 111, 2 ad 4 . ................. 111. 3 ad 2 . .............. 111,5 ......... .................. 646, 653, 112, 1 ...... 321, 323, 112,2 ...... 385, 808, 112, 2 ad 1 . ....... 808, 1005, 323, 112,3 ................ 112, 3 ad 3 ................... 112,2-3 ..... .................. 871, 876, 113, 1 ...... .................. 113 2 113,3 ad 1 .................. 113,5 ........ ................... 113,6 ........ ................... 113,7 ad 1 ................... 113,9 ........ ................... 113, 9 ad 1 ................... 113,9 ad 2 ............ 3, 299, 808, 113, 10 .... 111 I 114, 1 ........ ................... 114,2 ........ ................... 347, 114,3 ................ 114,3-4 .... ................... 114, 3 sed contra ........ 114,5 ad 1 .................. 114,5-6 ....................... 1035, 114,8 ad 3 ...... 114, 9 sed contra ....... 682 675 724 696 699 752 761 710 298 739 377 822 818 1020 825 823 357 877 884 926 878 878 915 808 3 934 940 941 952 360 989 504 1001 9 326 1036 1041 Secunda Secundae 1, 1 ............................... 297 1.2 ............................... 20 1.4 ad 2 .............. 64. 72 5.2 ...................... 54, 72 5.4 ............................... 836 5, 5-7 ........................... 7 5,6-8 ........................... 119 6, 1 ...................... 74, 287 10.4 ........ 108, 126, 139 16. 1 ............................. 160 17.2 ............................. 297 17.3 ............................. 180 18.3 ............................. 297 22, I ............................. 160 23, I ............................. 297 23, 2 ............................. 23, 3 ad 3 .................... 23,7 .... 9, 10, 126, 263, 23, 7 ad 3 ..................... 24, 1 .............................. 24, 1 ad 3 ..................... 24,2 .............................. 24,2-3 .......................... 24,3 .............................. 24, 3 ad 2 ..................... 24,4 .............................. 24. 8 obj. 1 ................... 24,9 ................... 711, 24, 11 ad 2-3 ................ 24, 12 ............................ 25, 1 .............................. 26, 2-3 .......................... 26,3 ........ 195, 206, 27, 3 .............................. 33, 2 ad 1 ..................... 44, 1-2 .......................... 44, 2 ad 3 ..................... 44,4 ad 1 ..................... 45, 1-5 .......................... 57, 2 ad 3 ..................... 81, 1 .............................. 81,3 .............................. 81,4-6 .......................... 82, 1 ad 1 ..................... 83,6 ............................. 83, 15 ad 3 ................... 83. 16 ............................ 122, 5 ad 4 .................. 128, art. unico ............. 136, 5 ............................ 137, 2 ad 2 ................... 137, 3 ............................ 137 4 ..................... 138, 1-2 ........................ 171, Prol......................... 171,2 ad 3 ................... 176, 2 ad 4 ................... Tertia Pars. 1.2 ................................ 1, 2 as 2 ........................ 2, 10 ad 1 ..................... 3,8 ................................ 6.2 ................................ 7, 1 ................................ 7. 13 ad 3 .......... 753, 8, 1-2 ........................... 8.5 ............................... 139 608 160 414 140 911 190 297 357 836 652 711 713 751 458 883 297 167 217 184 509 206 160 286 160 224 195 195 195 195 1052 365 371 1052 543 545 544 544 545 544 713 289 719 47 970 653 664 813 753 935 600 753 Inüfx thomistîcüs 753 8, 5 ad I 97 12, 1 ad 3 lit 753, 13,2 ..... 800 19, 1 ad 1 802 19,3-4 .. 19,4 .............................. 802 19,9 ............................. 48, 1 .............................. 802 56.2 .............................. 751 653 62, 1 ............................. 754 62.2 ............................. 62, 6 ad 3 ..................... 458 63, 2 sed contra .......... 603 755 65, 1 .............................. 580 69,6 ............................. 69,8 ..... 70,4 ..... 72, 4 ad 3 72,9-10 79.6 ..... 86, 1 ..... 89.6 ad 3 1075 357 458 456 756 456 457 396 1048 Supplementum 79, 1, arg. 2 ................. 389 83,3 ........................... 217 93,3 ........................... IWb 96 .............................. ’007 INDEX RERUM ANALYTICUS IV. Paginae ........................................................................... V ....................................................................... VII Introductio ................................................................................................ A. Momentum tractatus De Gratia .............................................. B. Modus tractandi de gratia ........................................................ C. Difficultas tractatus ................................................. D. Divisio Tractatus ........................................................................ E. Bibliographia .............................................................................. F. De nomine gratiae ..................................................................... G. Haereses circa gratiam Dei ...................................................... 1 1 4 12 13 16 17 20 Notula Index praevia editoris rerum syntheticus LIBER PRIMUS DE NECESSITATE GRATIAE (Ad Q. C1X D. Thomae) · Praenotanda .................................. 47 ................................. 61 Art. 1. Utrum homo sine gratia aliquod verum cognoscere possit § I De necessitate gratiae ad cognoscendas veritates ordinis supernaturalis ................................... A. Explicatio terminorum quaestionis .................... B. Errores ..................................................................... C. Solutio quaestionis ................................................. 61 de sensu et divisione quaestionis Sectio prima. De necessitate gratiae in generi Aliqualis gratia supernaturalis est simpliciter seu physice necessaria omni inte­ llectui creato ut cognoscere possit veritates ordi­ nis stricte supernaturalis ............................. 67 conclusio prima: 62 62 65 67 Indices 1078 Ad cognitionem mere specu­ lativam exsistentiae harum veritatum supernaturalium, per se sufficit sola gratia externae re­ velationis prout in verho exteriori et in signo miraculoso vel supernaturali manifestatur; ad melius tamen et facilius pro homine in statu naturae lapsae, expedit addere alias gratias inte­ riores vel etiam exteriores persuassionis et doc­ trinae ................................................................. 71 conclusio secunda: Ad cognitionem affectivam seu piam et salutarem exsistentiae harum verita­ tum, non sufficit sola gratia externa revelatio­ nis, sed requiritur insuper pro omni statu natu­ rae humanae gratia quaedam interior illumi­ nans intellectum, que dicitur lumen fidei... 73 conclusio tertia: ST. Ad cognitionem aliqualem speculativam essentiae harum veritatum supernaturalium, secundum quod sub quadam obs­ curitate et imperfectione haberi potest in hac vita, non est per se necessaria nova gratia su­ pernaturalis praeter lumen fidei infusum, sed per se sufficit ratio naturalis rite exculta, positi­ ve subserviens fidei; ad melius tamen et facilius, valde convenietis est novas illustrationes supernaturales addere, quae maxime spectant ad do­ num intellectus et sapientiae ........................ 74 1LOVJTS conclusio quarta: U N I V E R S I T Y L I B R A R T F 'Î Ad cognitionem affectivam et quasi experimentalem essentiae harum verita­ tum supematurahum, secundum quod in hac vita dum peregrinamur a Domino, haberi po­ test, necessaria est gratia interior superaddita lumini fidei, quae est lumen infusum donorum Spiritus Sancti, maxime doni intellectus et doni sapientiae 78 conclusio quinta: conclusio sexta: Ad cognitionem et nudam visio­ nem spéculâtivopracticam harum veritatum supematuralium in seipsis, necessaria est ulterius quaedam gratia interior suprema, que dicitur lumen gloriae.................................................... 79 § II. De necessitate gratiae ad cognoscendas veritates or­ dinis naturalis ............................................... 80 A. Explicatio terminorum ........................................... B. Errores ......................................................................... C. Solutio quaestionis ................................................. 80 82 92 conclusio prima: Gratia supernaturalis non est homini necessaria ad cognoscendam aliquam veritatem ordinis naturalis sive speculativam sive practicam ................................................. 92 Index rerum analyticus 1079 conclusio secunda: Homo potest sine auxilio gratiae supernaturalis cognoscere omnes veri· lates speculativas et practicas naturaliter cog­ noscibiles singillatim seu distributive conside­ ratas ............................................................... 95 Unus homo solus, in statu naturae lapsae, non potest omnes istas veritates collective cognoscere per solas vires naturales . 95 conclusio tertia: Homo in statu naturae inte­ grae et purae poterat per vires naturales faciliter cognoscere summam veritatum speculativarum et practicamm, quae sunt ei necessariae ad vitam moralem rite agendam; at in statu natu­ rae lapsae neutras veritates poterat congruenter cognoscere per solas vires naturales, atque ideo in hoc statu est ei moraliter necessaria divina revelatio ut has veritates circa Deum et vitam moralem degendam debito modo cognos­ cat ................................................................... 97 conclusio quarta: § III. De dependentia hominis a Deo in intelligcndo......... 99 Intellectus humanus —et idem valet de quocumque creato intellectu— in intelligendis veritatibus ordinis naturalis per vires naturales, pendet a Deo quantum ad duo, scili­ cet quantum ad formam seu potentiam natura­ lem qua potest intelligere, et quantum ad motio­ nem qua actu intelligit seu applicatur ad actu intelligendum .............................................. conclusio prima: conclusio secunda: Intellectus humanus —ideo· que et quicumque creatus intellectus —in intelligendis veritatibus ordinis supernaturalis per vires supematurales gratiae, dependet a Deo quantum ad duo, scilicet quantum ad formam vel habitum supernaturalem quo potest intelli­ gere, et quantum ad motionem qua actu intelli­ git secundum illam formam ........................ 100 Omnis intellectus creatus, quantumcumque perfectus forma seu actu pri­ mo idest potentia vel habitu, tam in ordine na­ turali quam in ordine supernaturali. indiget physice praemoveri a Deo ad singulos actus ac­ tualis intellectionis ..................................... 101 conci usio tertia: § IV. Ad difficultates articuli ................................................ An' 2. Utrum homo possit velle et facere bonum absque gratia . § * I. Sensus terminorum ac quaestionis ............................ 104 107 108 1080 Indices § II. § III. ST ?. IL O V JIS U N IV E R S IT Y L IB R A R T F ^ Î IV. De necessitate gratiae ad actus salutares seu ad bona supernatural ia volenda et operanda .. conclusio: Gratia Dei interior est physice et abso­ lute necessaria omni voluntati creatae in quo­ cumque statu ad actus salutares appetendos et exercendos ................................ Index rerum analyticus 1081 Humana voluntas —et quae­ cumque alia voluntas creata-pendet a Deo in volendo et operando bonum supematurale seu salutare quantum ad duo, scilicet quantum ad formam gratiae elevantis qua potest velle et ope­ rari illud, et quantum ad motionem qua actu vult et operatur bonum illud secundum formam 149 gratiâe............................................................ conclusio tertia: Omnis voluntas creata quantumcumque sit perfecta potentia naturali et ha­ bitu naturali aut supernatural! ad volendum et operandum bonum honestum naturale ve/ su­ pematurale aut meritorium, indiget praemoveri physice a Deo ad omnes et singulos actus ac­ 151 tualis volitionis et operationis.................... 152 Ad difficultates articuli conclusio secunda: De necessitate gratiae ad actus ethice bonos seu ad bonum morale naturale virtutis acquisitae ............. 120 A. Pro humana voluntate in statu naturae integrae 120 conclusio: Homo in statu naturae integrae potest per proprias vires naturales sine auxilio gratiae, et quidem potentia non solum physica, sed et morali seu expedita et facili, velle et facere to­ tum bonum morale naturale seu virtutis adqui120 § V. B. Pro humana voluntate in statu naturae purae ... 122 Sectio secunda; De necessitate gratiae in specie conclusio: Homo in statu naturae purae sine 159 auxilio gratiae potest physice velle et facere to­ Caput I: De necessitate gratiae contra haeresim pelagianam tum bonum morale naturale, difficulter tamen, • Utrum homo possit diligere Deum super omnia ex solis et ideo ad melius et facilius indiget gratia robo­ Art. 161 rante ..... ........ naturalibus sine gratia ................................................. 122 162 I. De necessitate gratiae ad amorem salutarem Dei ... C. Pro humana voluntate in statu naturae lapsae .. 123 conclusio: Gratia Dei interna est physice ne­ conclusio prima: Non omnia opera peccatorum cessaria omni voluntati creatae ad elici­ et infidelium sunt peccata ............................ 124 endum actum salutarem amoris Dei super om­ 120 conclusio secunda: Homo in statu naturae lapsae nia ............................................................... potest potentia physica velle et facere totum bo­ 165 • De necessitate gratiae ad amorem Dei naturalem ... num morale naturale seu virtutis acquisitae, II 165 non autem potest potentia morali et expedita A. Explicatio terminorum ..................................... nisi a Deo sanetur per gratiam medicina­ B. De dilectione naturali Dei in statu naturae inte­ lem ..................................................................... 172 127 grae ............................................................ 172 conclusio tertia: Homo in statu naturae lapsae a) Problema ................................................... 173 potest potentia etiam morali et sine gratia ali­ b) Solutiones ................................................. 185 quod bonum morale naturale velle et facere .... c) Solutio Sancti Thomae .............................. 129 D. Corollaria .............................................................. conclusio prima: Homo in statu naturae integrae 145 potest potentia physica et morali diligere Deum De dependentia hominis a Deo in volendo et operan­ propter se et super omnia ex solis viribus natu­ do bonum ............................................................ ralibus sine gratia, et quidem amore efficaci ef­ 148 185 fectivo simpliciter ............................................. conclusio prima: Voluntas humana —et idem valet de quacumque creata voluntate— in volen­ conclusio secunda: Haec naturalis dilectio do et operando bonum morale naturale seu ethi­ Dei differt essentialiter a dilectione cari­ 189 cum, pendet a Deo quantum ad duo, scilicet tatis ............................................................... quantum ad formam seu potentiam naturalem, C. De dilectione naturali Dei in statu naturae pu­ qua potest velle et agere, et quantum ad motio­ 196 nem qua actu vult et operatur .......................... rae ............................................................. 148 CONCLUSIO: Homo in statu naturae purae potest non solum potentia physica, sed etiam potentia morati, ex propriis viribus sine gratia. Deum di­ ligere super omnia amore naturali efficaci Indices 1082 § ‘1 S A J L IS ^ L S L iV L iS L C X S L T k O T . ^ > ^ J L i£ V î ia iT L III. 4. Art. affectivo et aliqualiter effectivo, licet non perfec­ te et omnino effectivo .......................................... 198 D. De dilectione naturali Dei in statu naturae lapsae .............................................................. 200 conclusio: Homo in statu naturae lapsae potest potentia physica propriis viribus diligere Deum super omnia ut auctorem et finem naturae di­ lectione absoluta et efficaci; at potentia morali non potest sine auxilio gratiae sanantis .... 204 Solvuntur difficultates ................................................. 216 Utrum homo sine gratia per sua naturalia legis praecepta implere possit ......................................................... 219 § I. Praenotanda de sensu et statu quaestionis................ 219 A. Sensus quaestionis ............................................... 220 1. De origine formulae «implere legis prae­ cepta» ........................................................ 220 2. De sensu formulae «implere legis prae­ cepta» ........................................................ 221 B. Divisio quaetionis.................................................. 232 § II. De necessitate gratiae ad impletionem legis divinae secundum fidem ............................................ 232 conclusio prima: Homo prout nunc invenitur de facto non potest sine gratia Dei interiori servare totam legem divinam sensu perfecto et completo per totam vitam ............................. ................ 233 conclusio secunda: Homo, etiam lapsus, per gratiam Dei potest perfecte servare totam legem divinam ........................................................... 238 § III. De necessitate gratiae ad impletionem divinae legis secundum theologiam ................................... 241 A. Historia quaestionis ............................................ 241 B De necessitate gratiae ad observanda praecepta naturalia divinae legis ........................................ 256 1. De impletione legis naturalis in statu natu­ rae integrae .............................................. 256 conclusio: Homo in statu naturae integrae potest per proprias vires sine gratia omnia praecepta legis naturalis observare perfecte, scilicet tum quoad substantiam operis tum quoad omnem modum virtuosum naturalem et per totam vi­ tam ................................. ............................. 257 2. De impletione legis naturalis in statu natu­ rae purae.................................................. 258 conclusio: Homo in statu naturae purae potest etiam totam legem naturalem per vires naturales observare quoad substantiam et modum Index rerum analytjcus 1083 virtuosum connaturalem, licet non ita perfecte et indeficienter sicut in statu naturae integrae 259 3. De impletione legis naturalis in statu natu­ rae lapsae...................................................... 261 a) In statu naturae lapsae ut sic................ 263 conclusio prima: Homo in statu naturae lapsae non potest sine gratia sanante perfecte observa­ re omnia praecepta legis naturalis quantum ad omnem modum connaturalem eis debitum, ne­ que etiam totam collectionem praeceptorum le­ gis naturalis quoad substantiam per longum tempus ............................................................ 263 conclusio secunda: Homo in statu naturae lapsae non potest moraliter diu observare aliqua prae­ cepta naturalia legis divinae, scilicet specialiter difficilia quoad substantiam operis, per pro­ prias vires sine gratia ................................... 268 conclusio tertia: Homo in statu naturae lapsae potest moraliter implere quoad substantiam operis et etiam quoad modum connaturalem sibi proportionatum servare per aliquod tem­ pus, imo et diu, aliqua praecepta facilia legis naturalis sine auxilio gratiae Dei.............. 269 b) De impletione legis naturalis secun­ dum diversas conditiones hominis lapsi in specie .......................................... 270 conclusio prima: Homo lapsus solo peccato origi­ nali, cum primum ad usum rationis perfectum venerit, non potest sine gratia servare totam le­ gem naturalem quoad modum virtuosum sibi connaturalem, neque etiam per breve tempus quoad substantiam operis ................................. 270 conclusio secunda: Fidelis peccator habituatus per proprias vires naturales sine novo auxilio gratiae non potest observare rotam legem natu­ ralem, etiam quoad substantiam operis, per lon­ gum tempus, sed sat cito et frequenter de novo peccat.............................................................. 271 conclusio tertia: Peccator fidelis non liabitna­ tus, quin potius paulo ante perfecte habituatus ad bene et laudabiliter operandum, potest per se loquendo adhuc observare praecepta legis natu­ ralis per longum tempus sine gratia Dei; per ac­ cidens vero, ratione praecepti supematuralis adimplendi, non potest ea observare per longum tempus ............................................................ 273 conclusio OUARTA: Homo lapsus peccato originali et personali, sed nondum habituatus ad pecca­ tum neque ad virtutem, poterii per parum tem­ poris negative observare praecepta legis natura­ lis, non peccando, sed frequenter et sat cito sol­ vet aliqua praecepta legis.............................. 274 Indices 1084 Homo lapsus peccato originali et personali et tamen ditatus aliquali virtute ac­ quisita, potest diutius observare praecepta legis naturalis quoad substantiam operis, licet non per multum temporis sine novo peccato ....275 conclusio sexta: Homo lapsus peccato originali et personali simulque habitu vitioso peccandi laborans, non potest observare praecepta legis naturalis nec per breve tempus, sed cito et fre­ quenter peccat contra aliqua vel contra omnia praecepta ....................... 276 De necessiate gratiae ad observanda praecepta supernaturalia legis divinae ................... 277 1, De observatione legis supernaturalis quoad modum meritorium ..................... 277 conclusio: Nec homo nec angelus observare possunt per proprias vires naturales praecepta supernaturalia legis quoad modum meritorium, in quocumque statu inveniatur homo .............. 277 2 De observatione legis supernaturalis quoad solam substantiam boni operis .............. 278 conclusio prima: Nec angelus nec homo in quo­ cumque statu potest per proprias vires naturales sine gratia interiori elevante observare praecep­ ta supernaturalia legis divinae quoad substan­ tiam actus directe et per se praecepti.......... 281 conclusio secunda: Homo, etiam lapsus, potest per proprias vires sine interiori gratia Dei elicere per potentias vel virtutes naturales acqui­ sitas quoad meram substantiam operis, quae­ dam opera indirecte et per accidens praecepta in lege supematurali, scilicet quosdam actus imperatos virtutum supematuralium, exercen­ dos seu acquirendos per potentias vel habitus naturales ................................................................. 288 Excursus de mente S. Thomae in II-II, 171, 2 ad 3 ................................................................. 289 conclusio quinta: à ± is h ïïl z v l n .q s iq o t l x s C. IV. § Art. Solvuntur difficultates 300 V. Corollaria ex hucusque dictis ................................... 301 Utrum homo possit mereri vitam aeternam sine gratia .. 304 Homo sine gratia habituali elevante nullo modo potest mereri vitam aeternam ...... Solvuntur difficultates ........................................ 304 312 .. 317 Utrum homo possit seipsum ad gratiam praeparare per seipsum absque exteriori auxilio gratiae .......... 317 5. CONCLUSIO: Caplt II De Art. 6. necessitate gratiae contra haeresim sf.mipelagianam Index § § Π. rerum analyticus 1085 Status quaestionis ...................................... Λ. Formula quaestionis .................................... B. Sensus formulae ....................................... Positio quaestionis ......................................... 319 319 322 326 De necessitate gratiae pro praeparatione positiva ad gratiam habitualem ........................................ A. De necessitate huius gratiae secundum fidem catholicam .............................................................. 327 Homo lapsus non potest per proprias vires sine auxilio gratiae interiori praevenientis seipsum positive praeparare ad gratiam habi­ tualem suscipiendam .................................. B. De necessitate huius gratiae secundum scien­ tiam theologicam ................................................... 1. Quomodo gratia sit necessaria ut homo praeparetur ad gratiam habitualem............. o) Expositio historica theologiae huius quaestionis ......................................... β) Solutio speculativa huius quaestionis .... 2. Quomodo gratia Dei interior sit necessaria ut homo praeparetur ad gratiam habitualem conclusio prima: Gratia Dei interior requisita pro praeparatione ad gratiam sanctificantem nequit esse gratia habitualis, sed solum potest esse gra­ tia actualis ......................................... ........ conclusio secunda: Gratia actualis praeparativa liberi arbitrii ad iustificationem est gratia prae­ veniens seu operans ..................................... conclusio tertia: Ut haec dispositio ad gratiam dari possit ex parte liberi arbitrii requiritur om­ nino gratia sufficiens; ut autem de facto detur requiritur insuper gratia efficax ................. 328 CONCLUSIO: III. De necessitate gratiae pro praeparatione positiva ad gratiam actualem .................................................... conci usio prima: Ad primam gratiam actualem nulla datur nec dari potest praeparatio posi­ tiva ................................................................ conci usto SECUNDA! Ad gratiam actualem suhsequentem seu post primam dari potest praepara­ tio positiva, non quidem ex solis viribus liberi arbitrii, sed e.v gratia actuali praeveniente seu prima .............................................................. CONCLUSIO tertia: Gratia actualis sufficiens po­ test esse dispositio quaedam positiva, sed madaequata ad gratiam actualem efficacem ... Solvuntur difficultates 329 339 340 340 363 372 372 374 375 375 376 378 378 379 Indices 1086 Utrum homo possit resurgere a peccato sine auxilio gratiae....................................................................... 385 ^ ^ in v a a ii A X is u a M u n s ic ic r i x s Ari. 7. § I § II De necessitate gratiae ad resurrectionem salutarem a peccato............................................................................... 395 A. De necessitate gratiae pro resurrectione salutari perfecta ......................................................................... 395 conclusio: Gratia Dei habitualis est physice necessaria homini ut possit a peccato resurgere resurrectione salutari perfecta ............................ 396 B De necessitate gratiae pro resurrectione salutari imperfecta ............................................................ 405 conclusio: Gratia Dei actualis est physice nece­ ssaria homini ut possit a peccato resurgere re­ surrectione salutari imperfecta ................... 406 § III. De necessitate gratiae pro resurrectione mere mora­ li seu naturali a peccato .................................................. conclusio: Homo lapsus non potest potentia morali per proprias vires naturales sine gratia sanante perfecte resurgere ad bonitatem natura­ lem; potest tamen imperfecte et partialiter resur­ gere ad quamdam bonitatem naturalem per pro­ prias vires sine gratia ....................................... § Art. Status quaestionis ............................................................. 410 413 Solvuntur difficultates ..................................................... 417 Utrum homo sine gratia possit non peccare ..................... 420 Sensus terminorum ac quaestionis .............................. Λ. Explicatio terminorum ............................................. B. Positio quaestionis .................................................... 421 421 436 IV. 8. 387 § I § II. De necessitate gratiae ad vitandum peccatum se­ cundum fidem .................................... 437 conclusio prima: Homo lapsus non potest per proprias vires sine gratia vitare omnia peccata et vincere omnes tentationes victoria salutari seu perfecta .........................................................438 conclusio secunda: Homo lapsus cum auxilio gratiae interioris potest vitare quodeumque pec­ catum et vincere quamcumque tentationem re­ sistentia et victoria perfecta ............................. 454 § III. De necessitate gratiae ad vitandum peccatum se­ cundum theologiam ..................................... .... A. De necessitate gratiae ad salutariter vitandum peccatum secundum theologiam ................... 1 De genere vel modo necessitatis gratiae ...... 458 459 459 Index rerum analyticus Ad salutariter vitandum peccatum necessaria est gratia Dei interior necessitate physica et absoluta et non solum necessitate morali relativadad hominem lapsum ................ 1087 conclusio: 329 De natura gratiae quae requiritur................ 459 conclusio prima: Ad meritorie resistendum tentationibus requiritur gratia habitualis ......... 460 2. conclusio secunda: Ad mere salutariter resisten­ dum citra meritum, sufficit gratia actualis ...... B. 460 De necessitate gratiae ad mere honeste vitan­ dum peccatum ................................................. 460 1. Expositio historico-critica doctrinae theolo­ gorum ................................................................ 461 a) Ante Concilium Tridentinum .................. 461 β) Post Concilium Tridentinum .................. 473 2. Solutio specualativa et scienlifica quaestio­ nis ............................................................... 476 a) De necessitate gratiae ad vitanda pecca­ ta contra legem supernaturalem ........... 477 conclusio prima: Gratia Dei interior est physice necessaria tam angelis quam homini in quo­ cumque statu ad vitandum quodeumque pecca­ tum contra virtutes infusas seu contra praecep­ ta supematuralia legis divinae... ................ 477 conclusio secunda: Ad vitanda peccata contra praecepta supematuralia caritatis, donorum Spiritus Sancti et virtutum moralium infusa­ rum, necessario requiritur gratia sanctificans; ad vitanda vero peccata contra praecepta supemturalia fidei et spei, sufficit gratia actua­ lis, et normaliter habitus infusus illarum virtu­ tum ................................................................ 480 β) De necessitate gratiae ad vitanda pecca­ ta contra legem naturalem ............ 482 conclusio prima: Homo in statu naturae integrae potest per proprias vires naturales sine gratia supematurali vitare omnia omnino peccata contra legem naturalem per totam vitam, et om­ nes omnino tentationes contra legem naturalem vincere et superare victoria mere honesta ... 482 conclusio secunda: Homo in statu naturae purae potest per proprias vires vitare omnia et singula peccata contra legem naturalem et resistere et vincere omnes tentationes, etiam graves, resis­ tentia mere honesta, attamen cum difficultate sine gratia Dei roborante ........................... 483 conclusio tertia: Homo in statu naturae lapsae potest potentia physica vitare omnia et singula Indices 1088 ST?. T .O V JT S peccata mortalia contra legem naturalem sine gratia, sed non potest omnia collective et per longum tempus potentia morali, nisi sanetur per gratiam habitualem ..................................... 485 conclusio quarta: Homo in statu naturae lapsae potest morali ter per propias vires naturales sine gratia sanante vitare aliqua peccata mortalia contra legent naturalem et honeste resistere levi­ bus quibusdam tentationibus; non potest tamen sine gratia sanante vitare singula peccata mor­ talia neque honeste resistere gravibus tentatio­ nibus ....................................................................... 491 conclusio quinta: Homo lapsus solo peccato ori­ ginali non potest diu esse sine aliquo peccato mortali, nisi cito sanetur per gratiam ....... 500 conclusio sexta: Homo fidelis, qui tant condona­ tum habet peccatum originale, potest relabi in peccatum personale. Et quidem potest accidere quod hic et nunc non rueret nisi in unum solum peccatum mortale, et tunc si ex vita anteacta habebat acquisitas virtutes, poterit adhuc cum quadam facilitate nova peccata mortalia vitare, eo vel magis quod cum fide et spe quas retinet habet plures gratias actuales; si vero erat recidi­ vus et consuetudinarius vel in plura peccata labitur ita ut habitum vitiosum contrahat, semper in plura et plura peccata labetur et quidem maiori faci­ 501 conclusio septima: Qando vero homo non habet in se fidem neque aliud principium vitae supernaturalis et aliunde plura peccata mortalia conmisit, ita ut nullam veram virtutem habeat, et tamen plura vitia acquisierit, tunc est in mise­ rrima conditione morali, nam pro illo peccare est sicut respirare et nulli nec minimae tentationi resistit, nisi forte per tentationem contra­ riam. Et vere est totaliter servus appetituum suorum .........................................v.·.............^.... 502 U N IV E R S IT Y IT B R litate § § IV V. 9. Ari. § l Corollarium de dispositione negativa ad gratiam .... 502 Solvuntur difficultates ..................................................... 507 Utrum ille qui iam consecutus est gratiam, per seipsum possit operari bonum et vitare peccatum absque alio auxi­ lio gratiae ............................................................... 510 Necessitas gratiae pro conservatione iustitiae accep­ tae secundum fidem ......................................... conclusio: Homo iustus indiget auxilio gratiae ad consecandam iustitiam semel acceptam, idest ad bonum prosequendum et malum vitan­ dum ................... 511 512 Index rerum § II. § III. 1089 Necessitas gratiae pro conservatione iustitiae accep­ tae, secundum scientiam theologicam ....... 530 Λ. Ex parte gratiae quae requiritur ......................... 530 B. Ex parte necessitatis gratiae requisitae ............ 535 Solvuntur difficultates ................................................. 537 Utrum homo in gratia constitutis indigeat auxilio gratiae ad perseverandum ........................................... 542 10. Art. analyticus Status quaestionis ......................................................... A. Sensus formulae perseverare in bono gratiae .... B. Divisio quaestionis ................................................ § II. HI. IV. De necesssitate gratiae ad perseverantiam finalem mere potentialem .......................................................... conclusio: Ad perseverantiam finalem mere et vere potentialem requiritur et sufficit gratia habitua­ lis una cum gratia actuali sufficienti ....... 542 542 549 549 550 De necessitate gratiae ad perseverantiam finalem actualem ..................................... ................................... A. Pro homine lapso .................................................. conclusio prima: Perseverantia finalis activa tum continuationis per longum tempus, tum mere consummationis pendet ex speciali dono Dei seu ex gratia actuali efficaci ............................ conclusio secunda: Perseverantia finalis actualis mere passiva est magnum donum Dei, pendens ex speciali gratia actuali Dei ...................... B. Pro angelis et homine innocenti .......................... conclusio: Perseverantia finalis activa pro bonis angelis perseverantibus est eiusdem rationis vel essentiae ac perseverantia finalis activa homi­ num reparatorum finaliter active perseveran­ tium et consequenter indiget speciali auxilio ef­ ficaci Dei ad finaliter active perseverandum .... 566 Solvuntur difficultates ................................................. 567 552 554 565 566 LIBER SECUNDUS DE GRATIAE ESSENTIA. CAUSA ET EFFECTU (Ad QQ. CX-XVJV) Qi AES1IO CX. Dl GRATIA DEI QUANTUM Al) EIUS I SSENTHM 577 Capi 579 I I: Dl ESSENTIA GRATIAE QUATENUS EST ENS QUODDAM Utrum gratia ponat aliquid in anima ............................... conclusio: Gratia Dei qua iustificatur homo est quid reale creatum in eo exsistens .................... 580 581 Indices 1090 Ari. Utrum gratia sit qualitas animae ....................................... 2. ST. § TLOXJTS Art. 589 I. Resolutio quaestionis ....................................................... 589 conclusio prima: Gratia Dei non est substantia 589 sed accidens ................................................ conclusio secunda: Gratia non est accidens ordi­ nis corporei, sed ordinis spiritualis ........... 592 conclusio tertia: Gratia Dei nequit esse fonnaliter seu per se primo in categoria relationis .... 593 conclusio quarta: Gratia Dei est fonnaliter vel 594 reductive in praedicamento qualitatis ....... conclusio quinta: Gratia sanctificans est in prima specie qualitatis, et quidem est habitus proprie 603 loquendo, et non mera dispositio ................ II. Solvuntur difficultates ..................................................... 606 Utnmi gratia sit idem quod virtus ..................................... 609 3. 609 Resolutio quaestionis ....................................................... conclusio: Gratia habitualis differt realiter et 610 essentialiter a virtute infusa ......................... § I. U N IV E R S IT Y L IB R A R IE S II. Solvuntur difficultates ..................................................... § Art. Utrum gratia sil in essentia animae sicut in subiecto, an aliqua potentiarum ......................... 4. I. § II. § 621 Resolutio quaestionis ....................................................... conclusio: Gratia habitualis est in ipsa essentia animae, prout contradistinguitur a potentiis eius, sicut in subiecto proprio seu immediato quo 625 Solvuntur difficulates ...................................................... 628 Caput II: De essentia gratiae quatenus est ens divinum 633 Art. 1. De essentia gratiae, quatenus est ens divinum, secundum doctrinam fidei ....................... A) In Sacris Litteris ....... B) Apud Sanctos Patres . C) Magisterium Ecclesiae Art. 2. De essentia gratiae, prout est ens divinum, expositio theologica ........................ § 1 § II. 633 633 634 640 De essentia gratiae prout est deificatio quaedam animae ....................... De essentia gratiae prout est recreatio vel renovatio imaginis supematuralis Dei in anima iusti A. Notiu imaginis Dei ............. 658 659 Index rerum analyticus B. C. D. Qi aestio CXI: De Caput I: De 1091 Divisio imaginis Dei ............................................. De imagine Dei naturali in homine ................... De imagine supernatural! Dei in homine .......... 660 661 662 ..................................................... 673 S. Thomam ................................... 675 divisione gratiae divisione gratiae apud Utrum gratia convenienter dividatur per gratiam gratum facientem et gratiam gratis datam ................................... I. Sensus quaestionis......................................................... II. Solutio quaestionis ........................................................ conclusio: Divisio gratiae in gratiam gratis datam et in gratiam gratum facientem est conveniens seu bona divisio ......................................... III. Solvuntur difficultates ....................................... „....... 1- Art. § § § 675 675 679 679 683 Utrum gratia convenienter dividatur per operantem et coo­ perantem ............. .............................................. 685 § I. De divisione gratiae gratum facientis in actualem et habitualem ...................................................... 685 conclusio: Gratia gratum faciens vel sanctificans immediate et adaequate dividitur in gratiam ac­ tualem et gratiam habitualem veluti in species distinctas ..................................................... 687 § II. De divisione gratiae gratum facientis in operantem et cooperantem ............................................. 689 A. De formula «gratia operans et cooperans» ...... 690 B. De ipsa divisione gratiae in gratiam operantem et gratiam cooperantem ...................................... 693 I. De divisione gratiae actualis in operantem et cooperantem ............................................. 694 conclusio: Convenienter dividitur gratia actualis in gratiam operantem et cooperantem, non quidem divisione formali specifica in propria ratione gratiae, bene vero divisione materiali psychologica in suo termino vel effectu psycho­ logico ............................................................ 694 2. De divisione gratiae habitualis in operantem et cooperantem ........................................ 701 conclusio: Gratia habitualis convenienter distin­ guitur in operantem et cooperantem, non tamen divisione univoca, sed analoga, analogia ordi­ nis effectuum .................................................... 701 § III. Solvuntur difficultates ................................................. 702 Art. Art. § 2. 3. Utrum gratia convenienter dividatur in praevenientem et subsequentem .............................................. I. De formula divisionis gratiae in praevenientem et subsequentem ................................................. 705 705 Index rerum Indices 1092 III. § 4. Ari. § Solvuntur difficultates .................................................... II. 5. ■ L .O T J T S § 710 711 714 Solvuntur difficultates ...................................................... 719 Utrum gratia gratis data sit dignior quam gratia gratum faciens ...................................................................... 712 Solutio quaestionis .......................................................... CONCLUSIO: Gratia gratum faciens est multo exce­ llentior quam gratia gratis data .................. Solvuntur difficultates ...................................................... II. rT N W T E T tS IT Y L T B R A H î F ^ § II. I. II. 724 727 I. De distinctionibus propriis gratiae actuali vel gratiae ha­ 752 bituali ................................................................. 721 De distinctionibus communibus gratiae actuali et habi­ tuali ......................................................................... § 2. 721 727 1. Art. § Caput II: Dr. aliis divisionibus gratiae apud posteriores theo­ logos .......................................................................... Art. De divisione gratiae actualis in excitantem et adiuvantem ......................................... 743 1. De divisione gratiae actualis in exci­ tantem et adiuvantem relate ad actus mere salutares, disponentes ad justifica­ tionem ........................................................ 744 2. De divisione gratiae actualis in exci­ tantem et adiuvantem relate ad actus meritorios subséquentes ad justificatio­ nem impii ................................................. 749 b) De divisione gratiae habitualis in excitan­ tem et adiuvantem ................................. 751 708 Solutio quaestionis .......................................................... I. § De distinctionibus gratiae communibus gratiae actuali et habituali, per prius tamen convenientibus gratiae habituali ................................................. 728 A. De formula «gratia sanans» et «gratia ele­ vans» ............................................................................. 728 1. De formula «gatia sanans» et «gratia ele­ vans» ............................................................... 728 2. De ipsa divisione gratiae in sanantem et ele­ vantem ........................................................... 732 a) De divisione gratiae habitualis in sanan­ tem et elevantem ........................................ 733 b) De divisione gratiae actualis in sanantem et elevantem ................................................ 735 B. De divisiones gratiae in gratiam Dei et gratiam Christi .................................................................. 738 De distinctionibus gratiae communibus gratiae ac­ tuali et habituali, per prius tamen convenientibus gratiae actuali .................................................... A. De formula «gratia excitans» et «gratia adiuvans» .......... B. De ipsa divisione gratiae in excitantem et adiuvantem ........................................................................ 1093 a) Ut rum gratia gratis data convenienter ab Apostolo divi­ datur ........................................................................ 713 I. § Art. De ipsa divisione gratiae in praevenientem et subsequentem ................................................................. 70g A. De divisione gratiae actualis in praevenientem et subsequenlem ......................................................... B. De divisione gratiae habitualis in praevenientem et subsequentem ......................................................... II. § analyticus 739 739 747 De distinctionibus propriis soli gratiae habituali . A. De distinctione propria gratiae habituali Christi B. De distinctione propria gratiae habituali re­ demptorum ..................................................... 752 753 754 De distinctionibus propriis soli gratiae actuali ....... 756 A. Gratia interna et gratia externa ........................ 756 758 B. Gratia sufficiens et gratia efficax ....................... 1. De formula divisionis gratiae in «sufficien­ tem» et «efficacem» ............................... 758 2. De ipsa divisione gratiae in «sufficientem» 764 et «efficacem» ................................................ a) De exsistentia divisionis gratiae in suffi­ 764 cientem et efficacem ........................ b) De natura vel essentia divisionis gratiae 777 in sufficientem et efficacem .................... conclusio prima: Divisio gratiae in sufficientem et 777 efficacem est realis ............................................ conclusio secunda: Divisio gratiae actualis in suf­ ficientem et efficacem est intrinseca seu ex parte ipsius gratiae, et non solum extrinseca ex parte effectus eius ................................................ 778 conclusio tertia: Divisio gratiae actualis in suf­ ficientem et efficacem est essentialis, et non so­ lum mere gradualis gradu accidentali ....... 779 c) De sibdivisionibus tum gratiae sufficien­ tis tum gratiae efficacis 782 Caput III: Divisio completa et systi maika gratiae 785 Quaestio CX1I De causa gratiae 791 Art. 1. I Utrum solus Deus sit causa efficiens gratiae . 793 De ipsa causa efficienti gratiae habitualis 794 Indices 1094 De causa efficienti physica gratiae habitualis .... A. 708 795 De causa physica principali gratiae ........... conclusio: Causa propria et principalis gratiae est 795 solus Deus .............................. 800 2. De causa physica instrumental! gratiae ..... conclusio: Causa physica instruntentalis coniunc­ ta gratiae est humanitas Christi; causa vero physica instruntentalis separata eiusdem gra­ 800 tiae sunt sacramenta Novae Legis ................... 801 B. De causa efficienti morali gratiae habitualis .... 1 De causa efficienti meritoria gratiae habi­ 801 tualis ........................... conclusio: Causa meritoria principalis gratiae est Christus homo; causa meritoria secundaria est 802 Beata Virgo ............................ 2. De causa efficienti suasoria gratiae habi­ 802 tualis .......................... 803 II. De modo quo causatur gratia habitualis .................. conclusio: Gratia educitur supematuraliter a Deo 809 ex potentia ohedientiali animae .................. 814 III. Solvuntur difficultates ........................ 1. S T . L O U IS U N IV E R S IT Y L IE R § § 2. Utrum requiratur aliqua praeparatio sive dispositio ad Art. I. De § A. B. De II 815 gratiam ex parte hominis .......................... ipsa dispositione vel praeparatione ad gratiam 815 secundum se ................................................... ;..... 816 De exsistentia alicuius dispositionis ad gratiam 817 De natura vel essentia dispositionis ad gratiam 818 propria causa efficienti dispositionis ad gratiam § 819 III. Solvuntur difficultates ....................... § Utrum necessario detur gratia se praeparanti ad gratiam, 3 Art. 821 vel facienti quod in se est ....................... De sensu axiomatis «facienti quod in se est Deus non 822 denegat gratiam», apud Sanctum Thomam ............ I § § § Solvuntur difficultates 111 4. Art De sensu axiomatis «facienti quod in se est Deus non denegat gratiam», apud alios theologos .................... II Utrum gratia sit maior in uno quam in alio I. § 11 De facto et natura inaequalitatis gratiae A De facto inaequalitatis gratiae ...... B. De natura inaequalitatis gratiae ... De propria causa inaequalitatis gratiae 826 833 835 836 836 838 839 Index rerum analytic! s 1095 Causa prima ct principalis inaequalita­ tis gratiae initiatis apud diversos iustos est vo­ luntas Dei largientis gratiam; causa vero secun­ da et subordinate vel secundaria est inaequali­ tas praeparationis ad gratiam ex parte hominis iustifteandi ................................................... 839 conclusio: III. An. 5. Solvuntur difficultates ................................................. 840 Utrum homo possit scire se habere gratiam ................... 842 An homo iustus necessario debeat scire se habere 843 gratiam .................................................................... I. An homo iustus scire possit se habere gratiam habi­ tualem ............................................................................. A. Doctrina fidei circa cognitionem status gratiae . B. Doctrina theologica circa cognitionem status gratiae ................................................................. .. conclusio: Certitudo absoluta vel infallibilis, citra certitudinem fidei divinae, status gratiae dari nequit .......................................................... II. III. Solvuntur difficultates ................................................ Quaestio CXIII: De iustificatione impii Introductio ................ Caput I: De ipsa iustificatione impii secundum se 852 853 858 861 861 869 Utrum iustificatio impii sit remissio peccatorum 869 De nomine «iustificationis impii» ................ 870 II. De re iustificationis impii .............................. 872 HI. Solvuntur difficultates .................................... 878 An. An. 844 847 Utrum ad remissionem culpae, quae est iustificatio impii, 880 requiratur gratiae infusio .......................................... 2. An requiratur gratiae infusio ad iustificationem in fieri ................................................................................. conclusio: Ad iustificationem in fieri seu ad in­ choandam resurrectionem a peccato requerifur absolute infusio gratiae actualis ................. II. III. 881 881 An requiratur infusio gratiae ad iustificationem in facto esse ........................................................................ conclusio: Ad iustificationem impii in facto esse seu ad ipsam remissionem peccatorum per per­ fectam resurrectionem a peccato, requiritur om­ nino infusio gratiae habitualis 882 Sol vu n t u r d i fficu 11 a t es 884 882 Indices 1096 Ari. 3. Utrum ad iustificationem impii requiratur motus liberi arbitrii ...................................................................... I. Solutio quaestionis ...................................................... conclusio: Ad iustificationem impii adulti sui conscii omnino requiritur motus liberi arbitrii oo/ II. Solvuntur difficultates ................................................ 888 Utrum ad iustificationem impii requiratur motus fidei ... 890 § § Art. 4. 887 L O U IS U N IV E R S IT Y L IB R A R T F ^ § I. Resolutio quaestionis .................................................. 891 conclusio: Ad iustificationem impii requiritur actus fidei theologicae vivae seu formatae, qui includit actum humilitatis, timoris filialis et ca­ ritatis ................................................................. 891 § II. Solvuntur difficultates ................................................ 896 Utrum ad iustificationem impii requiratur motus liberi arbitrii in peccatum .......................................................... 899 5. Art. 899 I. Resolutio quaetionis.................... conclusio: Ad iustificationem impii omnino requi­ ritur motus liberi arbitrii in peccatum per dolo­ rem et detestationem, hoc est, per actum poeni­ 990 tentiae infusae et formatae .................... 903 Solvuntur difficultates ................. II. 6. Art. Utrum remissio peccatorum debeat numerari inter ea quae requiruntur ad iustificationem impii .... 905 905 § I. Resolutio quaestionis .................. Remissio peccatorum debet connume­ rari inter ea quae requiruntur ad iustificatio­ 905 nem impii ................... 906 Solvuntur difficultates conclusio: II § 7. Art. § § Art. Utrum iustificatio impii fiat in instanti vel successive .. I. II. 8. 908 Resolutio quaestionis .................................................. conclusio: Nullus est ordo temporis inter partes iustificationis impii consideratas veluti consti­ tutivas eius seu intrantes in ipsam substantiam iustificationis: potest tamen adesse ordo tempo­ ris si considerentur ut merae dispositiones ad iustificationem seu ut via ad iustificationem .. 909 Solvuntur difficultates ................................................ 915 Utrum gratiae infusio sit prima ordine naturae inter ea quae requiruntur ad iustificationem impii ..................... 918 909 Index rerum analyticus 1097 De naturali ordinc generationis seu causalitatis mate­ rialis inter ea quae concurrunt ad iustificationem .. 919 De naturali ordine perfectionis seu causalitatis for­ malis inter ea quae concurrunt ad iustificationem ... 921 Solvuntur difficultates ................................................. 924 Art. Complementarius: de divisione iustificationis ........................ 925 § I. II. § § Capi Ill. II: De comparatione i ................................................................... 931 Utrum iustificatio sit maximum opus Dei ..................... 931 divinis 9. Art. justificationis impii cum aliis operibus § I. Dc comparatione iustificationis cum opere naturali creationis ......................................................... 932 conclusio prima: Ex parte modi causandi, maius est opus creationis quam opus iustificationis impii ............................................................. 932 conclusio secunda: Quantum ad rem factam seu substantiam facti materialiter sumptam maius est etiam opus creationis quam opus iustifica­ tionis; formaliter vero acceptam, secundum propriam rationem specificam et ordinem entis, maius est opus iustificationis quam opus crea­ tionis .............................................................. 932 § II. De comparatione iustificationis impii cum aliis openbus ordinis supcrnaturalis quoad substantiam . 934 Λ. Comparatio iustificationis cum operibus supernaturalibus quoad substantiam ad Christum per­ tinentibus ........................................................ 934 B. Comparatio iustificationis impii cum operibus supcmaturalibus quoad substantiam ad ceteros homines pertinentibus ................................... 935 Utrum iustificatio impii sit opus miraculosum ............. 10. Art. § § I. Solutio quaestionis ....................................................... 938 conclusio prima: Iustificatio impii pure formaliter considerata numquam est opus miraculosum proprie dictum............................................... 938 conclusio SECUNDA: Iustificatio impii materialiter et quasi integraliter sumpta quandoque est miracidos a, quandoque non ............................ 939 II. Solvuntur difficultates ................................................... Quaestio CXIV: De merito .................................................................. Introductio ............... Caput I: Di 937 merito theologico supernatural! in generi 945 947 947 ................. 951 Indices 1098 Art. praevius: De notione et divisione merit i theologici supematu­ § I § II. 951 ralis ................................ 951 De formula «meritum theologicum supematurale» . 954 De ipsa re meriti theologici supematuralis.............. 954 A. De essentia meriti theologici supematuralis .... 965 B. De divisione meriti theologici supematuralis .... a) Historia divisionis meriti theologici super966 naturalis.................................................-....... b) De ipsa divisione meriti supematuralis se­ 972 cundum se considerata ........................... 974 Utrum homo possit aliquid mereri a Deo ........................ 974 I. De ipso facto meriti supematuralis apud Deum ..... conclusio: Homo iustus per opera bona supematuralia revera meretur apud Deum merito su­ 975 pernatural! .............................. II. De modo meriti theologici supematuralis hominis 985 iusti apud Deum .......................... 991 III. Solvuntur difficultates ................................................ Art. § § § 1. Caput II: De merito theologico supernaturali in specie Art. 2. Utrum aliquis sine gratia possit mereri vitam aeternam . 995 996 997 § I. Resolutio quaestionis ......................... conclusio: Sine gratia habituali coopérante nulla creatura in quocumque statu potest mereri vi­ tam aeternam; seu opus meritorium vitae ae­ ternae est effectus proprius gratiae habitualis 997 cooperantis ........................... 998 § II. Solvuntur difficultates ......................... Art. 3. Utrum homo in gratia constitutus possit mereri vitam 999 aeternam ex condigno .......................... 1000 § I De merito ex condigno gloriae essentialis ................ conclusio prima: Homo iustus mereri potest ex 1000 condigno gloriam essentialem ..................... conclusio secunda: Homo iustus meretur de con­ 1004 digno primam gloriam conclusio tertia: Homo iustus per opera sua supematuralia peracta post iustificationem mere­ tur de condigno gloriam essentialem secundam 1005 seu augmentum gloriae essentialis............. § 11. De merito ex condigno gloriae accidentalis ............. 1006 § 111. Solvuntur difficultates .............................................. 1007 Index rerum analyticus Art. Utrum gratia sit principium meriti principalius per cari­ tatem quam per alias virtutes ......................... 1009 4. I. § § § Art. 1010 Solvuntur difficultés.................................................... 1013 Utrum homo possit sibi mereri primam gratiam .......... 1015 De merito primae gratiae actualis ............................ conclusio; Prima omnino gratia actualis nullo modo cadit sub merito eam recipientis .......... 1016 De merito primae gratiae habitualis......................... conclusio prima: Nullus potest sibi mereri de con­ digno primam gratiam habitualem................. conclusio secunda: Nullus potest sibi mereri meri­ to de congruo primam gratiam habitualem per opera mere naturalia seu honesta; potest tamen sibi de congruo mereri primam gratiam habi­ tualem per opera mere salutaria praecedentia iustificationem ................................................. 1017 1021 Solvuntur difficultates .................................. 1022 I. II. § § Resolutio quaestionis ..................................... conclusio prima: Gratia habitualis causai actum meritorium per omnes virtutes infusas........... conclusio secunda: Istae tamen virtutes non sunt ex aequo meritoriae vitae aeternae, sed secun­ dum prius et posterius, ita quidem ut vis me­ rendi attribuatur caritati veluti primo et supre­ mo analogato, aliis vero secundum prius et posterius prout ordinem dicunt ad caritatem . II. 5. Art. 1099 III. Utrum homo possit alteri mereri primam gratiam ......... 6. 1010 1011 1016 1018 1024 § I De merito ex condigno primae gratiae pro alio....... 1024 conclusio prima: Homo-Deus Christus lesus mere­ tur de condigno gratiam primam tum actualem tum habitualem omnibus peccatoribus ut con­ vertantur et iustificentur et glorificentur ... 1024 conclusio secunda: Nullus alius homo, licet sanc­ tissimus, praeter solum Christum, potest pro alio sive positive peccatore sive non, mereri de condigno primam gratiam actualem vel habi­ tualem ........................................................... 1026 § II. De merito ex congruo primae gratiae pro aliis........ 1027 conclusio: Merito de congruo unus iustus potest pro alio mereri primam gratiam, tum actualem tum habitualem; sola tamen Beata Virgo potest hoc merito congrui universaliter mereri pri­ mam gratiam pro omnibus hominibus ..... 1027 § ΙΠ. Solvuntur difficultates ................................................ 102S Indices H 7. Art. Utrum homo possit sibi mereri reparationem post lapsum...................................................................................... Resolutio quaestionis ................................................. conclusio prima: Homo iustus non potest sibi me­ reri de condigno reparationem post lapsum .... conclusio secunda: Merito de congruo homo ius­ tus non potest sibi mereri reparationem post lapsum, si sumantur opera praecedentia iusti formaliter; si vero sumantur virtualiter, in dis­ positionibus bonis supernaturalibus quas causaverant ex quibus, vi gratiae actualis praeve­ nientis, disponatur ad novam iustificationem per opera salutaria subsequentia, tunc dici po­ test quod de congruo potest sibi mereri talem reparationem ......................................................... I. § I II. Solvuntur difficultates ................................................ § Ο 8. Art. Z 9. Art. 3) > 1031 1032 Solvuntur difficultates ............................................... 1036 Utrum homo possit perseverantiam mereri ....................... 1039 § I. Resolutio quaestionis ................................................. 1040 conclusio prima: Homo iustus non potest sibi me­ reri de condigno perseverantiam finalem actua­ lem .................................................................... 1040 conclusio secunda: Perseverantia finalis actualis potest cadere sub quodam merito de congruo hominis iustificati ............................................ 1043 § II. Solvuntur difficultates ............................................... 1044 Utrum temporalia bona cadant sub merito ..................... 1046 F 3 1029 Utrum homo possit mereri augmentum gratiae et cari­ tatis .......................................................................... 1033 III. § Μ Η 1029 I. Resolutio quaestionis .................................................. 1034 conclusio: Homo iustus per quodlibet opus super­ naturale in Deo factum meretur de condigno augmentum gratiae habitualis ..................... 1034 § Λ 5) ’Λ 1029 10. Art. § I. Λ § II Resolutio quaestionis ................................................. 1048 conclusio prima: Bona naturalia seu temporalia considerata secundum meram suam naturali­ tatem vel substantiam tantum, directe cadunt sub merito theologico naturali, non sub merito theologico supematurali .............................. 1048 conclusio secunda: Bona temporalia huius vitae, tum animae tum corporis, si considerentur ut sunt bona supematuralia quoad modum ex parte finis, prout scilicet subserviunt bonis su­ pernaturalibus quoad substantiam, cadunt sub merito de condigno supematurali hominis iusti 1049 Solvuntur difficultates .............................................. 1050 ··> BX 1749 .T6 R3 1992 v.2 Ram irez, Santiago Mar ia. 445234 De gratia dei ST. LOUI DIVERSITY LIBRARIES OBRAS COMPLETAS de Santiago Ramirez, O.P. Ediciôn preparada per Viclorino Rodriguez, O.P Tornos puhlicados: I. De ipsa philosophia in lniversl m (Dos volûmenes. 926 pp.) II. De III. De hominis IV analogia (Cuatro volumenes, 2000 pp i βεατγπ dinf (Cinco volumenes, 2552 pp) De ACTIBIS HV MANIS (Volumen de 642 pp ) V. De passionibi s animae (Volumen de 556 pp) \ 1 De ΗΑΒΓΠΒΙ S IN COMMl Nl (Dos volûmenes, 830 pp 9 VII. De donis Spirites Sancti deck VITA MYSTICA (Un volumen. 606 pp.) VIII De vitiis FT PECCATIS (Dos volûmenes, 916 pp.) De gratia dei (Dos volûmenes. 1100 pp I Uni vers iluJ^dery, Inc. Si. louis, MO ‘>-96