DE HOMINIS BEATITUDINE IN I II SUMMAE THEOLOGIAE DIVI THOMAE COMMENTARIA (QQ. I-V) ■ cz: CONSEJO SUPERIOR DE INVESTIGACIONES CIENTIFICAS INSTITUTO DE FILOSOFIA “LUIS VIVES’’ OBRAS COMPLETAS de Santiago Ramirez, O. P. Edidôn preparada por Victorino Rodriguez, O. P. Tomos publicados: I. De Ipsa Philosophia in Uni­ versum. Pars prima. Notio Philosophiae. Pars secunda. Divisio Philoso­ phiae. Pars tertia. De proprietatibus Phi­ losophiae. (Dos volûmenes: 926 pags. Rûstica: 900 ptas. Tela: 1.000 ptas.) II. De Analogia. Pars prior. Theoria Analogiae. Pars altera. De usu Analogiae. (Cuatro volûmenes: L + 1.950 paginas. Rûstica: 2.000 ptas. Tela: 2200 ptas.) III. De Hominis Beatitudine. In I-II Summae Theologiae Divi Tho­ mae Commentaria (Qq. I-V.) Prolegomena. Lib. I. De hominis beatitudine in genere sive de ultimo fine to-1 tius humanae vitae in com­ muni. i Lib. II. De essentia metaphisica ! beatitudinis obiectivae. Lib. III. De essentia metaphisica beatitudinis formalis. I TV. De essentia phisica bea­ titudinis humanae. « Lib. V. De adeptione beatitudi­ nis. (Cineo volûmenes: LXXII + 2.480 pags. Rûstica: 2.500 ptas. Tela: 2.750 ptas.) ♦ * ♦ Santiago Ramirez, O. P. Su vida y su obra. Por Vicente Ma­ rrero. C348 pags. Rûstica: 200 ptas. Tela: 250 ptas. Decia rccientemente Pablo vi «que la actividad humana, hoy tan Intensa, tan compleja, tan avanzada, puede produdr por si mlsma desajustes y desôrdenes, porque carece de algo esendal, que es el fin. el cen­ tro, el porqué de su gran movimiento; carece de la auténtica nota, que hacc a la acciôn verdaderamente humana, y es la moralidad, la cienda del deber, la denda del bien, la dencia del verdadero fin... El hom­ bre moderno ha avanzado extraordinaria· mente en la denda de los medios; permanece, en cambio, inderto en la dencia de los fines y, toda vez que esta se conecta esendalmente con la religiôn, el proceso de desintegraclôn del pensamiento religioso y de la vida que procédé del mismo ha producido confusiôn en la condenda y en la actividad humana. Dios es el eje de la vida humana, de la vida humana orientada por el sentido moral, porque tiene razôn de fin; y la causa final, dice muy bien S. Tomâs. es la primera de las causas», (Aloe, del 10 de marzo de 1971.) El Papa apela très veces en esta breve alocuciôn al tratado de S. Tomâs sobre la felicidad. El mâs amplio y profundo estudio que se ha hecho sobre el fin de la vida huma­ na, a base de S. Tomâs, es la présente obra De hominis beatitudine, en clnco volûmenes, de Santiago Ramirez, cuyos très primeros libros tuvieron una primera ediciôn, pronto agotada, hace mâs de veinte anos. Unos amplios prolegômenos, Henos de sabiduria teolôgica. slrven de introducciôn a los tomos siguientes de Teologia Moral Especulatlva. Dios, fin de la vida humana, la capacidad de felicidad del hombre viador, la relatividad de los bienes de este mundo, la mûltiple participaciôn de la felicidad de Dios, la metafisica de la causa final y lo mâs intimo de la antropologia teolôgica, etc., son temas constantes de estos volûmenes de «ciencia de los fines». Precio del tomo ΙΠ: los dnco volûmenes En rûstica: 2.500 ptas En tcla: 2.700 ptas. Tela: 250 ptas. ÆP Λ EDICION DE LAS OBRAS COMPLETAS JACOBUS M. RAMIREZ, Ο. P. DE SANTIAGO RAMIREZ, Ο. P DE HOMINIS BEATITUDINE ΤΟΜΟ III IN III SUMMAE THEOLOGIAE DIVI THOMAE COMMENTARIA (QQ. I-V) ■ Editio CONSEJO SUPERIOR DE INVESTIGACIONES CIENTIFICAS praeparata a INSTITUTO DE Victorino Rodriguez, O. P. FILOSOFIA MADRID, 1972 VIVES” Nihil obstat: Imprimi potest: Imprimatur: Fr. Theophilus Urdanos, Ο. P. Fr. Armandus Bandera, Ο. P. Fr. Hyacinthus Hoyos, Ο. P. Provincialis Provinciae Hispaniae. Dr. Constantius Palomo. Vicarius Generalis. Salmanticae, 7 martii 1971. I Depôsiic Legal: M. 29.980-1971 (I) Impreso en Espana Printed in Spain b FEEHAN MEMORY ' 'n°ARY 3T. MARY OF THE Ml NARY MUNDELEIN, i· .· :lg * Sucesores de Rivadeneyra, S. A—Paseo de Onésimo Redondo, 26.—Madrid-8 NOTULA PRAEVIA EDITORIS Tractatum theologicum De hominis beatitudine ad Primam Secundae Summae Theologicae (qq. 1-5) S. Thomae con­ cinnatum edere incoeperat J. M. Ramirez abhinc triginta circiter annos. Etenim anno 1942 prodibat Matriti, apud Consejo Superior de Investigaciones Cientificas, tomus Primus continens prolegomena tria et primum totius operis librum De hominis beatitudine in communi; anno 1943, ibidem prodi­ bat tomus secundus de essentia metaphysica beatitudinis obiectivae; denique anno 1947, etiam apud C. S. I. C., publici iuris fiebat tomus tertius de essentia meta physica beatitudinis formalis. Auctor cogitaverat universum tractatum de hominis beatitudine in quinque Libros totque tomos distribuere, pro quinque quaestionibus S. Thomae de eodem subiecto. Deerant ergo duo libri, quartus scilicet de essentia physica beatitudinis (ad quaestionem quartam Primae Secundae), et quintus de adeptione beatitudinis (ad quaestionem quintam Primae Secundae). Tria illa volumina edita et evulgata summa cum laude ab omnibus accepta sunt, etiam a magistris theologis, qui nimirum non solum extensionem et profunditatem insolitam in commentando novaque adiungendo agnoscebant et admi­ rabantur, verum etiam singularem methodum theologicam positivo-speculativam maxime aestimabant, utpote deside­ ratum complementum textus Divi Thomae. Videsis, exempli gratia, iudicia critica J. Tonneau, apud «Bulletin Thomiste» 7 (1943-1946), pp. 7-45; R. Verardo, apud «Divus Thomas» Piacenza 46 (1943) 202-208; 51 (1948) 199-202, 52 (i949) 238-240; L. B. Gillon, apud «Angelicum» 20 (i943) I92-I95> t I L» VIII Notula praevia editoris T. Urdanoz, apud «Revista Espanola de Teologia» 3 (1943) 192-195; L. E. Palacios, apud «Revista de Filosofia» Madrid, 2 (1943) 623-628, 5 (1946) 163-166. Nec mirum ergo quod illa priora volumina cito exhausta fuerint novaque editio desideraretur. Hodie, D. d., possibile est et reeditio trium priorum voluminum et alia duo inedita in lucem prodere. Partes ineditae sequenti statu nobis relictae sunt: Liber quartus, correspondens quaestioni quartae S. Thomae, fere integer elaboratus erat ut typis mandaretur. Huiusmodi elaboratio pertingit ad articulum quintum inclusive «utrum ad beatitudinem hominis requiratur corpus». Quantum ex graphia, atramento et ordine editionis aliorum librorum coniici potest, mihi videtur Librum quartum, quoad hanc partem, conscriptum fuisse anno 1942-1943. Reliquae vero partes, scilicet articuli sextus, septimus et octavus quaestionis quartae, et tota quaestio quinta, non sunt retractatae, sicut priores, intuitu publicae editionis. Defuit tempus. Auctor tamen conservabat manuscriptum commentariorum scholarium cursuum praecedentium eodem de subiecto. Quae quidem expositio est brevior minusque accurata, sed lineamenta fundamentalia eadem sunt sicut essent in ultima elaboratione subsecutura. Tota ergo hac parte inedita inclusa, tractatus de hominis beatitudine com­ pletus evadet in praesenti editione. Historiam ergo totius tractatus De hominis beatitudine conspicientes, sequentia, notatu digna, animadvertimus: lacobus M. Ramirez sexies in Universitate Friburgensi Helve­ tiorum tractatum de hominis beatitudine explicavit, iuxta relationem fidedignam Decani Facultatis Theologiae, nempe semestribus hiemalibus 1926-1927, 1930-1931, 1934-1935, 1939-1940» 1942-1943. Age nunc: tomum primum, editum 1942, censurae traderat anno 1935; tomum secundum, edi­ tum 1943, censurae traderat mense martio 1942; et tomum tertium, editum 1947, censurae traderat mense iulio 1942. Sic ergo videtur quod tomus primus praeparatus est ad publicam editionem cursu 1934-1935, quando una simul exponebat Introductionem in Theologiam Moralem. Tomi - <-· ‘ .ii Notula I L praevia editoris IX vero secundus et tertius debentur definitive cursui 19391940. Denique, cursu 1942-1943 prosequi potuit praepara­ tionem tomi quarti, ut supra dixi. Sed, cuiusnam cursus est manuscriptum articulorum 6-8 quaestionis quartae et totius quaestionis quintae? Certo per­ tinent ad primum vel secundum cursum friburgensem, pro­ babilius ad secundum, idest ad cursum 1930-1931. Ediiio nostra sequentem structuram induit: quatuor priora volumina sunt reeditio tomorum primi, secundi et tertii prius editorum. Ob exigentias dimensionis voluminis edi­ tionis nostrae, tomus tertius partitur in duo volumina iuxta duas partes libri tertii. Quoad textum nulla modificatio occurrit; tantummodo adduntur nonnullae notae, et quidem intra signa parenthesis quadrata [ ], quae manuscriptae ab auctore inveniuntur in exemplari quo ipsemet utebatur. Quintum denique volumen congerunt partes usque an­ tehac ineditae, id est, Liber quartus correspondens quaestioni quartae Primae Secundae, et Liber quintus, correspondens quaestioni quintae D. Thomae. In hoc ultimo volumine praeparando attenduntur et textus originalis manuscriptus cum adnotationibus ad latus et chartulae nonnullae posterius scriptae et interpositae ab ipso auctore, qui denique mi­ nime potuit his adiunctis ultimam elaborationem exscribere. Salmanticae, 7 martii 1971. Victoriniis Rodriguez, Ο. P. > ? PRAEFATIO Norunt omnes quanti fecerit Ecclesia doctrinam S. Tho­ mae, quam suam propriam edixit esse 1. Aliunde vero constat eam plenis haustibus et incorrupte ebibi non posse, nisi in proprio fonte, iteratis vicibus, frequentetur; quod maxime obtinet, si Summa Theologica uti liber textus in praelectio­ nibus habeatur, «veteri more, qui nunquam excidere de­ buerat» 2. Hoc tamen opus, si quod unquam, indiget expositione et complemento. Expositione quidem, cum historica tum doctrinali. Historica eget expositione, non solum ut meritum S. Tho­ mae in rebus theologicis aequa lance ponderetur, verum et praecipue quia magna pars articulorum argumentorumque eius pendet ex historicis conditionibus, quae hodiernos lecto­ res, ob temporis distantiam, plerumque fugiunt: — eo vel magis, quod S. Doctor consuevit scribere modo quodam impersonali et intemporali, etiam quando versat quaestiones ad suam personam vel tempus directe pertinentes. At praesertim opus habet expositione doctrinali seu specu­ lativa. Est enim textus S. Thomae simul facilis et difficilis Facilis, quantum ad formam litterariam limpidam, bre- *11 1 Benedictus XV, Encycl. Fausto appetente, die 29 iunii 1921, A. A. S ., 192b P· 332; Pius XI, Encycl. Studiorum ducem, die 29 iunii 1923, A. A. S., 1923» p- 314. 2 Pius X, Motu proprio Doctoris Angelici, die 29 iunii 1914, A. A. S., I9M> P· 339- : XII Praefatio vem, firmam nihilque perplexi habentem; quo fit, ut unus­ quisque prima fronte sibi persuadeat se Thomam nullo ne­ gotio intellexisse. Turpiter tamen decipitur. Nam quoad rem dictam, Tho­ mas est valde difficilis. Ut enim scite animavertit Caietanus, «formalis sermo Doctoris nostri magnam recondit sensuum altitudinem*, quae paulatim animum pulsat lectoris dum eius lectionem repetit; ut vel ex eo patet, quod«eximii thomistarum vicies vel saepius* eam iterantes, «semper se novi aliquid percepisse afirmant» \ «Est enim, inquit alibi idem Caietanus, doctrina D. Tho­ mae, ex abysso Sapientiae salutaris hausta, adeo profunda, ut doctissimus quisque et summo ingenio praeditus ad intima eius pervenire cupiens, videat semper sibi immensum quod­ dam pelagus subtilitatis restare, quo conari possit» 12. Complemento etiam eget. Nam post mortem S. Doctoris plures haereses aut errores orti sunt, plura decreta et acta edidit Ecclesia, plures excitatae sunt controversiae inter theologos, quae ignorari omnino non possunt. «Hoc tamen libro commentando, ait Pius X, facilius erit ea omnia intelligere atque illustrare; nam post beatum exitum S. Doctoris, nullum habitum est ab Ecclesia Concilium in quo non ipse cum doctrinae suae opibus interfuerit»3. Hac ergo necessitate ducti, viri docti non pauci, saecu­ lorum decursu atque etiam nostris temporibus, plurimum adlaborarunt in exponendo hoc opere summo Aquinatis, partim quidem presse inhaerentes textui, partim vero, idque plerumque, incessu liberiori, cum magno religionis ac doc­ trinae catholicae emolumento. Attamen, ni multum nos fallit opinio, post tot tantosque labores, locus adesse potest novo commentario, maxime relate 1 Caietanus, Praefatio in expositionem Primae Partis Summae S. Thomae Aquinatis·, ad Card. Olivenum Carrafam, ed. Leon, t. IV, p. 4. 2 Caietanus, Epistola ad Decanum et Magistros Facultatis theologicae Heidelbergensis, de edendis commentariis Conradi Koellin, O. P., in I-IL Venetiis, 1589, in capite editionis. 3 Pius X, Motu proprio Doctoris Angelici, loc. cit, p. 339. XIII Praefatio ad Secundam Partem Summae, cuius rariora sunt commen­ taria quam in Primam et Tertiam Partem 1. Antiqui enim expositores, speculatione quidem eminen­ tes, ex una parte nimis neglexerunt historiam et positiva documenta, quibus Summa locupletari debebat; ex alia vero controversiis scholarum plus aequo indulgentes, prout ea ferebant tempora, non exposuerunt textum directe et per se, pro rei dignitate obiectiva, sed plerumque secundum cele­ britatem controversiarum, atque ideo eorum speculationes, potius quam in profundum textus et per se, in latus et per accidens divertebant. Aliunde autem moderni scriptores, qui de Secunda Parte Summae occupati sunt, partim quidem nimis horrescunt speculationes et antiquorum expositiones, ita ut vel ipsum nomen commentatoris eis odiosum sit; partim vero nimis a longe sequuntur textum, in praxim vel in historiam littera­ riam divertentes, aut etiam, quando historiam doctrinalem attingunt, saepius ab exteriori et superficie tenus, potius quam ab interiori et radicitus, veritatem aucupantur: — ut illos praeteream, qui simplici versione in linguas vernaculas sunt contenti. Videtur ergo utile novum moliri commentarium Summae Theologicae, in quo textus exponatur directe et per se, modo quodam systematico et ininterrupto, absque ulla controver­ siarum febri et sine ullo speculationis aut historiae horrore, 1 A. Michelitsch computum quendam fecit commentatorum in Sum­ mam Theologicam, scilicet: in in in in in I P.................... ......... I-II ............. ......... II-II ............. ......... III P............... ......... Suppi.............. ......... 218; 108; 89; 148; 9- (Commentatoren zur Summa theologiae des hl. Thomas von Aquin, p. 170. Graz und Wien, 1924.) Et licet series non sit omnino completa —alia enim plura ante et post annum 1924 addi possunt— fatendum est proportionem eorum in di­ versas Partes Summae theologiae exactam esse. Λ XIV Praefatio quin potius amico foedere omnibus utens, secundum quod ad veriorem et profundiorem textus intelligentiam expedire noscuntur. Itaque in animo est principales tractatus Secundae Parris Summae pro virili, quantum Dominus dederit, continuis illustrare commentariis, in usum praesertim illorum qui eam veluti textum praelectionum habent. Pauca tamen de agendi ratione addere non pigebit. Atque in primis, cetera non négligentes, primas partes speculationi tribuimus. Si enim commentarium debet re­ spondere textui, et hic est eminenter speculativus, illud ma­ xime debet speculationi incumbere. Dein, textus S. Thomae ex aliis locis explicite vel impli­ cite parallelis diligenter collegimus et adhibuimus ad Lit­ teram Summae illustrandam; nam per se notum est optimum interpretem uniuscuiusque Auctoris ipsummet esse. Commentatores vero quod attinet, eos maxima simul reverentia et libertate tractare curavimus, omni prorsus in­ vidia et fetichismo resecatis. Reverentiae testes erunt plures eorum citationes, quas de industria multiplicavimus, quandocumque eos recte dixisse comperuimus, eo fine, ut adolescentes illos cognoscere et diligere incipiant. Libertatis vero testificabunt eorum haud infrequentes correctiones. Neque enim commentatores, sed Thomam exponendum suscepimus. Semper tamen, ut verbis utar Tullii Ciceronis, «verum invenire volumus, non tanquam adversarium aliquem convincere»l. Qua in re animadvertere iuvat nos vices non genere S. Tho­ » neque alterius Scholae cuius­ mae, neque Scholae thomisticae, cumque —tantae enim arrogantiae non sumus—, sed expo­ nere conamur pro viribus, ex auxilio Dei, textum S. Thomae, sub nostra propria et exclusiva responsabilitate. — Quae dicta sint ut, si qui errores in nostram irrepserint exposi- 1 Marcus Tullius Ci ,H3 RO, I de Finibus, cap. 5, ed. Olivet, Opera, t. II, p. 106. Genevae, 1758. v i •V. - . ‘ 1 v W Praefatio XV tionem, non Thomae, non eius Scholae, non alii cuicumque, sed nostrae imbecillitati ex toto tribuantur. In gratiam tironum explicavimus nonnunquam notiones et terminos, qui, aliunde noti, merito supponerentur. Expe­ rientia tamen didicimus adolescentes, etiam optimae spei, his explicationibus elementariis indigere, ita ut expositor Sum­ mae cum Apostolo dicere possit: «sapientibus et insipientibus debitor sum»\ Hac etiam ratione usus sum sermone simplici, consueto tamen inter scholasticos theologos, licet quandoque minus latinus sit, ne labores duos afferrem tironibus, unum in rerum, alternum in verborum intelligentia, ut lepide Mel­ chior Canus dicebat2. Formam syllogisticam aliaque ad Philosophiam pertinen­ tia non erubui, sicut neque S. Thomas erubescebat. Equidem scio haec non esse Theologiam, sed Theologiae instrumenta. Instrumenta tamen. Unaquaeque scientia vel ars habet sua instrumenta. Quod si eis valedicat, ulterius procedere non potest. Exegeta iure quidem suo plurimum utitur grammatica, philologia, historia; haec enim omnia instrumenta sunt sensus litteralis textus sacri detegendi, quamvis Scriptura Sacra formaliter non sit grammatica neque philologia. Historicus utitur palaeographia, chronologia, descriptione et critica textuum aliisque ad veritatem et valorem documen­ torum determinandum, quibus tota historica narratio super­ struitur; quia haec sunt historiae instrumenta, licet formaliter historia non sint. Theologus similiter, cuius est explicare conceptus et veri­ tates revelatas, uti debet Logica aliisque Philosophiae partibus ad verum sensum formularum fidei exponendum et defen­ dendum. Se habet enim Philosophia ad theologum, sicut philologia ad exegetam et sicut palaeographia et chronologia et critica ad historicum. 1 Rom. I, 14. ' De locis theologicis, lib. II, prooem., ed. Cucchi, Romae, 1901, t. I ■ tl re XVI Praefatio Quod si exegetis et historicis licet suis uti instrumentis, cur theologo non licebit uti suis? An militem deridebis, eo quod ensem ferat? «Non enim sine causa gladium portat»1. Vere seipsum iudicaret, qui alios hac de causa condemnaret, ut verbis utar eiusdem Apostolia. Quare Leo XIII sollemniter docet: «requiritur Philoso­ phiae usus, ut Sacra Theologia naturam, habitum ingeniumque verae scientiae suscipiat atque induat»3. Et similiter Pius XI ad clerum cum saecularem tum regularem. Ad saecularem quidem scribit: «etenim id quod efficit ut hoc disciplinae genus vim scientiae veri nominis habeat, in eoque —ut desideratissimus decesor Noster, praeclare ait [Benedictus XV, Motu proprio de Romana S. Thomae Academia, 31 decembris 1914]— ‘plena sit, quantum per hu­ manam rationem licet, explicatio invictaque defensio traditae divinitus veritatis’, nihil est aliud nisi Philosophia Scholastica, duce et magistro Aquinate, in usum ipsius Sacrae disciplinae conversa»4. Regularem autem gravissime monet: «unde sequitur ex inscio imperitoque philosopho fieri nunquam doctum theologum posse»5. Rursus, Sacra Studiorum Congregatio, inter ordinationes de methodo docendi, hanc habet: «in quaestionibus speculativis sive Theologiae, sive Philosophiae, adhibeatur methodus quam scholasticam vocant, non neglecta, tam in proponendis argu- 1 Rom. XIII, 4. 2 Ram. II, 1. [Cf. S. Albertum M., in Epist. Dionysii, Epist 7, 2, dub. unie, t. 14, p. 910; Isent., prol. t, 25, p. 8]. 3 Leo XIII, Encycl. Æeterni Patris, die 4 augusti 1879, ed. Bonne Pres­ se. Paris, s. d., 11, p. 50. * Pius XI, Epistola Apostolica Officiorum omnium, ad. Card. Bisleti, de Seminariis et studiis clericorum, die i augusti 1922. A. A. S. 1922, p. 455. 5 Epistola Apostolica Unigenitus Dei Filius, ad Summos Moderatores Ordinum Regularium aliarumque Sodalitatum religiosorum virorum, die 19 martii 1924. A. A. S. 1924, pp. 144-145. Quod iam pridem dixerat Melchior Canus: «quasi posset quisquam, qui non idem simul et ratione et auctoritate nitatur, esse theologus!» (De Locis theologicis, lib. IX, cap. 9, n.° 1, ad i.um arg., ed. cit, t. II, p. I38.) Praepatio XVII mentis quam in afferendis, disputandis, solvendis difficulta­ tibus, forma syllogistica»1. Haec Sanctae Sedis praescripta sancte servare nobis cordi erit. Ac fidenter dixerim: velle Theologiam addiscere sine Philosophia, est velle Theologiam intelligere sine intellectu. Ultimum verbum addere liceat de Operis extensione. Commentarium sat prolixum me fecisse non diffiteor. At, ni multum fallimur, commentaria non sunt iudicanda ex eorum prolixitate aut brevitate, sicut neque ex vetustate aut novitate. Si vera, si solida, si profunda sunt, unquam erunt nimis longa, semperque nova erunt; sin autem falsa, si imbecilla, si superficialia, unquam erunt nimis brevia, sem­ perque erunt vetustissima. «Absit enim —inquit egregie S. Augustinus— ut multiloquium deputem quando neces­ saria dicuntur, quantalibet sermonum multitudine ac prolixitate dicantur»2. Qua de re perutile erit adolescentibus prae oculis habere sequentia verba S. Thomae: «sunt aliqui, qui omnia volunt sibi dici per certitudinem, idest per diligentem inquisitionem rationis; et hoc contingit propter bonitatem intellectus iudicantis et rationes inquirentis —dummodo non quaeratur certitudo in his in quibus certitudo esse non potest—: quidam vero sunt, qui tristantur si quid per certitudinem cum diligenti inquisitione inquiratur; quod quidem [contingit...] propter impotentiam complectendi, habent enim debilem rationem, unde non sufficiunt ad considerandum ordinem complexionis priorum et posteriorum»3. Et hi solent —ut scite animad­ vertit S. Doctor— priorum studium contemnere, eos super­ fluos ac interminabiles dicentes: simul tamen propriam 1 Sacra Congregatio de Seminariis et Studiorum Universitatibus, Ordina­ tiones ad Constitutionem Apostolicam Deus scientiarum Dominus, tit. III, ait 18, § III. A. A. S. 1931, p. 268. 2 Retractationes, prolog., n.° 2. ML. 32, 583-584. [Cf. In Ps. 32, serm. 2, n. 9]. 3 S. Thomas, Comment, in II Metaph., lect. 5, ed. Cathala, O. P., n·0 334Π’.—De Hominis* X 4 XVIII Praefatio «loquacitatem suam, inertiam et imperitiam approbare» \ Nam «solent homines loqui contra sententias non intellectas»: vel «quia nesciunt quando ille qui loquitur ad finem propo­ siti perveniet»; vel «quia ordinationem sermonum eius capere non possunt*2. Nostra ergo facimus haec aurea verba loannis a S. Thoma: «qui... sine ullo labore aut meditatione omnes suas difficulta­ tes in libro aliquo velit sibi exhauriri, et tamen prolixitatem omnem sustinere in legendo fastidiat, illam e Hieronymi verbis sententiam depromo, libro 2 Apolog. ad Rufinum [cap. 33, ML. 33, 476]: nemo cogitur legere quod non vult: ego petentibus scripsi, non fastidiosis; gratis, non invidis; studiosis, non oscitantibus* 3. Ceterum, Theologia universa nihil est aliud quam expli­ catio fidei, hoc est, verbi Dei, quae multifariam multisque modis fieri debet ut tantillum veritatis eius assequamur: 'X Index rerum syntheticus § I. Utrum unius hominis possint esse pluies ultimi fines naturales................... A. Praenotanda: sensus et status quaestionis................ 428 B. Quaestionis resolutio................................................... 430 C. Solvuntur difficultates................................................. 450 § II. Utrum unius hominis possint esse simul duo ultimi fines, unus naturalis et alius supernaturalis....................... 457 § III. Utrum unius hominis possint esse simul plures ίίϊϊι ultimi fines supernaturales................... 463 /}rt. 6. — Utrum homo omnia quae vult, velit propter ultimum 465 finem.................................................................................................. § I. Utrum homo omnia Illi quae vult in ordine naturali velit 466 propter ultimum finem naturalem..................................... 466 A. Praenotanda: sensus et status quaestionis............... 470 B. Quaestionis resolutio................................................... 478 C. Solvuntur difficultates................................................ § II. Utrum homo omnia quae vult in ordine supernatural!, 485 velit propter ultimum finem supernaturalem.................. CAPUT SECUNDUM DE UNITATE FINIS ULTIMI SIMPLICITER TOTIUS HUMANAE VITAE OMNIUM HOMINUM 491 Art. 7.— Utrum sit unus ultimus finis ominum hominum............. Bll § I. Utrum sit unus ultimus finis naturalis omnium ho­ minum ................. 491 491 A. Praenotanda: sensus et status quaestionis.................. B. Quaestionis resolutio.................................................. 493 501 C. Solvuntur difficultates............................................... § II. Utrum sit unus ultimus finis supernaturalis omnium «M 506 hominum................. CAPUT TERTIUM DE UNITATE FINIS ULTIMI SIMPLICITER OMNIUM AGENTIUM CREATORUM m· Art. 8. — Utrum in illo ultimo fine omnes aliae creaturae con­ veniant ................ S” § I. Utrum omnes aliae creaturae conveniant cum homine ■*»« in fine ultimo naturali............................................... 512 A. Praenotanda: sensus et status quaestionis 512 B. Qauestionis resolutio................................. 514 Index XXV rerum syntheticus Pàgs. .„ vΠ Utrum omnes aliae creaturae conveniant cum homine 3 in ultimo fine supernatural!............................. 527 537 Indices....................... I, index onomasticus.... II. Index biblicus.............. III. Index thomisticus.... · IV. Index rerum analyticus 539 551 555 569 5 SIGLA PRAECIPUA AAS.... = Acta Apostolicae Sedis. Mansi. .. = Ioannis Dominici Mansi. Sacrorum Concilio­ rum nova et amplissima collectio. ML....... = Patrologia Latina, ed. J. P. Migne. MG....... = Patrologia Graeca, ed. J. P. Migne. PO........ = Patrologia Orientalis, accurante R. Graffin et F. Nau. PS........ = Patrologia Syriaca, accurante R. Graffin. CSEL... = Corpus scriptorum ecclesiasticorum latinorum, editum consilio et impensis Academiae lit­ terarum Caesareae Vindobonensis. CB (Corpus Berolinense.) Die griechischen christlichen Schriftsteller der ersten drei lahrhunderte, herausgegeben von der Kirchenwâter-Kommission der Konigl. preuss. Akademie der Wissenschaften (zu Berlin). BGPHM. = Beitrâge zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters. SSL.......— Spicilegium Sacrum Lovaniense. BTh.. BTE.. FP.. = Bibliothèque thomiste. = Biblioteca de Teôlogos espaholes. = Florilegium Patristicum tam veteris quam medii aevi auctores complectens. XXVIII Sigla praecipua OT........ = Opuscula et Textus historiam Ecclesiae eiusque vitam atque doctrinam illustrantia. Denz. ... = H. Denzinger. Enchiridion symbolorum et de­ finitionum. DThC. .. = Dictionnaire de Théologie Catholique. B.—Si quando occurrunt citationes sine Auctore, semper intelliguntur esse S. Thomae; si quando vero sine Operis indicatione, semper intelliguntur esse Summae Theologicae. Modus citandi est huismodi, v. gr.: 7 Sent. d. 21, i, i, qla. 2 ad 3 = Scriptum super libro primo Sententiarum Ma­ gistri Petri Lombardi, distinctione vigessima prima, quaestione prima, articulo primo, quaestiuncula secunda, responsione ad ter­ tium argumentum. De Verity 10, 7 ad 4................ = Quaestio disputata de Veritate, quaestione deci­ ma, articulo septimo, responsione ad quartum argumentum. I, 37, 2 ad 3............................. = Summa theologiae, Prima Parte, quaestione trigessima septima, articulo secundo, respon­ sione ad tertium argumentum. I- II...........................................= Summa theologiae, Prima Parte Secundae Partis. II-11.........................................= Summa theologiae, Secunda Parte Secundae Partis. ΙΠ............................................ Summa theologiae, Tertia Parte. Suppi........................................ Summa theologiae, Tertia Parte, Supplemento. ΪΓ 3 * Ii h •i μ L«f 1. Priusquam ad Thomae textum exponendum acceda­ mus, operae pretium videtur esse nonnulla praemittere scitu necessaria, per modum introitus cuiusdam. Sunt autem triai i? Introductio generalis in universam Theologiam Mo­ ralem. 2. ° Introductio specialis in Thomae tractatum de homi­ nis Beatitudine. 3·° Bibliographia huiusce tractatus, praesertim Thomae commentatorum. 1 / iï y • ■:·// .* F ·?<* PROLEGOMENUM PRIMUM INTRODUCTIO GENERALIS IN UNIVER­ SAM THEOLOGIAM MORALEM «Ante scientiam oportet inquirere modum sciendi*. (S. Thomas, In Boetium de Trinitate, cap. 2, expositio textus). 2. Consueverunt artium scientiarumque doctores prae­ mittere introductionem quandam in singulas disciplinas tra­ dendas, ut addiscentes sciant quo et qua via pergere debeant, sicque paratiores reddantur studio ac labori viriliter aggre­ diendis et sustinendis usque ad perfectam disciplinae asse­ cutionem; «neque enim, ut est apud Quintilianum, prius contigere cursus potest quam sciverimus quo sit et qua perveniendum» \ 3. Et quidem merito. Est enim scientia proprie dicta motus rationis in veritatem capessendam; motus vero, ut in finem intentum ducat, debitam et ordinatam viam sequi debet, quam uno verbo methodum appellant (μέθοδος, a μετά, versus, ad; et όδός, via: = via ad; aequivalenter: directio, manuductio, introductio). Ante quanlibet ergo scien­ tiam cognosci debet propria methodus seu proprius modus 1 Quintilianus, Institutiones Oratoriae, lib. X, cap. 7, n.° 6, ed Spal­ ding. Paris, 1821-1824, t. IV, p. 180. I 6 Proleg. I.—Introductio in theologiam moralem eam rite investigandi et adsequendi, quemadmodum et ante iter arripiendum solet prudens viator certior effici de via per quam transire debet, ut ad optatum terminum perveniat; «melius namque it claudus in via, quam cursor praeter viam» \ «Nam qui in via claudicat, etiamsi parum proficis­ catur, appropinquat ad terminum; qui vero extra viam am­ bulat, quanto fortius currit tanto magis a termino elon­ gatur»2. 4. At pro diverso conceptu scientiae diversimode con­ cipitur eius introductio. Si nomine scientiae, ut apud plerosque modernos invaluit, intelligatur mera «inquisitio alicuius rei methodica, cuius fructus est unitas systematica omnium cognitionum, quae spectant ad certum idem obiectum»3, etiamsi ignoretur vel etiam negetur nexus causalis earum cognitionum inter se; hoc est, mera collectio et adunatio vel associatio factorum aut singularium critice verificatorum aut expertorum: — tunc introductio in aliquam scientiam esset collectio problematum ad idem obiectum pertinentium cum quadam eius historia et bibliographia et cum technica, quam vocant, laboris scientific!, quae complectitur techni­ cam experimentationis factorum vel comprobationis criticae alicuius documenti, technicam catalogationis, clasificationis aut collectionis eorum, ac denique technicam expositionis horum omnium per locutionem vel scripturam. 5. Si vero nomine scientiae intelligamus cognitionem rerum per proprias causas seu cognitionem conclusionum per demonstrationem, introductio in aliquam scientiam debet esse qua quis intrat vel intrare potest in cognitionem con­ clusionum eius. Intrat autem per propriam demonstratio­ nem, quia demonstratio est unica et infallibilis via perve­ niendi in cognitionem conclusionum ut reduplicative con­ clusiones sunt. Cum ergo tota vis demonstrationis consistat 1 S. Augustinus, Sermo 169 de Scripturis, cap. 15, n.° 18. ML. 38, 926 2 S. Thomas, In Evangelium secundum loannem, cap. 14, lect. 2 ed Marietti, p. 379 b. 3 H. Dieckmann, S. I.» De Revelatione Christiana, n.° 18 Friburgi Brisgoviae, Herder, 193°» P· lI« Cap. I.—Ratio introductionis in medio et in modo demonstrandi, introductio in scientiam nihil est aliud nisi cognitio modi demonstrandi, seu potius modi inveniendi medium demonstrationis eoque utendi de­ monstrando. Et hoc modo sumimus scientiam cum de Theologia morali loquimur, sicut eam sumebat S. Thomas, qui primus Theologiae applicuit conceptum aristotelicum scientiae presse dictae \ Non quod haec notio scientiae negligat experimentationem, criticam catalogationem, historiam, bibliographiam, technicam aliaque id genus bene multa, de quibus iure suo recentiores gloriantur; at haec omnia considerat potius ut materialia vel auxilia quaedam scientiae stricte dictae quam ut scientiam formaliter sumptam, quae in demonstratione conclusionum ex propriis causis reponitur. Qua in re semper prae oculis habendum est methodum essentialiter debere esse proportionatam et scientiae et scienti; ♦quia, ut egregie docet S. Thomas, modus, quo aliqua dis­ cutiuntur, debet congruere et rebus et nobis: nisi enim rebus congrueret, intelligi non possent; nisi congrueret nobis, nos capere non possemus»2. 6. lam vero constat disciplinas theologicas, inter quas adnumeratur theologia Moralis, toto genere differre a disci- I * 1 Hac de re utiliter consuli potest M. D. Chenu, O. P., La Théologie comme science au XIIIe siècle, apud Archives d'histoire doctrinale et littéraire du moyen âge, t. II (1927), pp. 31-71. Simul tamen, et plus quam scientia presse sumpta, Sacra theologia est vera sapientia, immo et «maxima sapien­ tia inter omnes sapientias humanas, non quidem in aliquo genere tantum, sed simpliciter» (I 1, 6). Quapropter, non abusive, sed ex proprio munere ei con­ venit, non solum conclusiones deducere ex principiis per demonstrationem, sed etiam critice exponere seu explicare propria principia eaque ab impugnatoribus et corruptoribus defendere. Hoc enim addit sapientia supra meram scientiam (l-ii 57, 1; 66, 5; 1 1, 6 et 8). Quod si ita est, articuli 9-10, et simi­ liter articulus 1, non sunt «ruptura contextus» (p. 69); quin potius eos L P· 42°·] if 10 Proleg. I.—Introductio in theologiam «moralem in speculativis scientiis indigemus* unde et eam vocant in­ strumentum (όργανο v) philosophandi seu «adminiculum quod­ dam ad alias scientias» (ibid.), tradens potius modum recte philosophandi quam Philosophiam proprie dictam. Logicam ergo concipiunt veluti introductionem in Philosophiam realem12. 9. Et quidem, ratione istius pluralitatis essentialis sub toto scibili philosophico, distinguere coacti sunt geminam introductionem in Philosophiam realem: aliam, generalem, in universam Philosophiam, cuius est docere modum com­ munem seu methodum generalem philosophandi; aliam, specialem, in singulas Philosophiae partes, cuius est tradere proprium modum seu propriam methodum philosophandi uniuscuiusque partis Philosophiae realis. Generalem introductionem continent Logica Docens; spe­ cialem vero Logica Utens seu Applicata, quarum prima est logica in actu signato, secunda vero in actu exercito. Et haec est manifesta doctrina S. Thomae, ut apparet ex verbis sequentibus: «oportet quod homo instruatur per quem modum in singulis scientiis sint recipienda ea quae dicuntur; et quia non est facile quod homo simul duo capiat, sed, dum ad duo attendit, netarum capere potest, absurdum est quod homo simul quaerat scientiam et modum qui convenit scientiae. Et propter hoc prius debet addiscere Logicam quam alias scientias, quia Logica tradit communem modum proce­ dendi in omnibus aliis scientiis 3; modus autem proprius singu­ larum scientiarum in scientiis singulis circa principium tradi debet 4. 1 S. Thomas, In Boetium de Trinitate, q. 5, a. 1, ad 2. 2 Hac de re dignus est qui legatur Jacobus Zabarella, De Methodis libri quatuor. Opera Logica, pp. 70-174. Tarvisii, 1604. 3 «Ipsa [Logica] docet modum procedendi in omnibus scientiis* (In Boetium de Trinit., q. 6, an. 1. ad 3 secundae quaestionis); 'docet modum omnium scientiarum- (ibid., q. 5, art. 1, ad 3); 'modum scientiarum tradit» ( In Librum de Causis, lect. 1); «Logica docet modum totius Philosophiae» (In VI Ethic., lect. 7, n.° 1211). [Cf. S. Albertus Magnus, in Epist. 9 Dionysii, § 10, dub. ad 2, t. 14, p. 1003.] 4 II Metaph., lect. 5, n.° 335- Cap. I.—Ratio introductionis Rursus: «in parte Logicae, quae dicitur Demonstrativa [quaeque ideo vere et directe introducit in scientiam, sicut demonstratio efficaciter introducit in scientiam conclusionis, cum definiatur: syllogismus faciem scire], solum doctrina pertinet ad Logicam, usus vero ad Philosophiam [ = Metaphysicam] et ad alias particulares scientias, quae sunt de rebus naturae; et hoc ideo, quia usus Demonstrativae consistit in utendo principiis rerum, de quibus fit demonstratio, quae ad scientias reales pertinet, non utendo intentionibus logicis», quae potius pertinent ad usum Dialecticae 1. io. Quam doctrinam usu etiam comprobavit S. Doctor qui, praeter Logicam proprie dictam seu docentem, speciales fecit introductiones in singulas Philosophiae partes, nempe in Physicam tum generalem2 tum specialem, hoc est, in Phvsicam de motu locali3 et de motu alterationis 4 et de motu vitali5, in Philosophiam Aloralem seu Ethicam 6 et in Aletaphysicam7. «Peccant enim —ait ipse— qui uniformiter in omnibus Philosophiae partibus procedere nituntur 8. Eandemque consuetudinem posteriores philosophi imitati sunt, praesertim ultimis temporibus longas et latas intro­ ductiones quandoque scribentes in universam Philosophiam et in partes eius et in quascumque scientias. Ubi supremum critérium videtur esse: eo magis necessarias fore speciales introductiones, quo scientiae inter se magis distinguuntur vel separantur aut separatim evolvuntur. 1 IV Metaph., lect. 4, n.° 577. Vide I Poster., lect. 20, n.° 5. De Logica docente et utente legi possunt, inter alios, Joannes a S. Thomas, O. P. (Logica, II P., q. 1, art. 5, ed. Reiser, t. I, pp. 277-284), et Joannes iWarτΙνέζ DE Prado, 0. P. (Quaestiones Logicae, lib. I, q. 1, nis. 10-24, Compluti, 1655, pp. 5-10). 2 In I Physic., lect. 1, nis. 1-4. * In libros de Coelo et Mundo, prooem. S. Thomae, nis. 1-5. 4 In libros de Generatione et Corruptione, prooem. S. Thomae, nis. 1-2; in 1 Meteorologicorum, lect. I, nis. 1-3. ‘ In I de Anima, ed. Pirotta, lect. I, n.° I, In librum de Sensu et Sensato, lect 1, nis. 1-6. 4 In I Ethicorum, lect. 1, nis. 1-6. ‘ In XII bbros Metaph., prooem. S. Thomae. * In Boetium de Trinitate, q. 6, a. 2. Λ Proleg. I.—Introductio in theologiam moralem Art. 2.—De ratione «introductionis» in disciplinas theologicas : Sed relate ad disciplinas theologicas, longe alia fuit decursu saeculorum fortuna. Inde enim a Concilio Latera­ nensi IV praesertim (1215), quo omnibus christifidelibus adultis imposita est obligatio annuae confessionis faciendae proprio Sacerdoti (D. B. n. 437), vulgari coeperunt, ad nostra usque tempora, duo genera Operum theologicorum: aliud scientificum, speculativum, sublimius, pro frequentan­ tibus scholas theologicas; aliud simplex, practicum, inferius, pro sacerdotibus excipientibus christifidelium confessiones. Circa ea tamen coordinanda in ratione Theologiae, aliter se gesserunt antiqui theologi, aliter recentiores. APUD ANTIQUOS THEOLOGOS USQUE AD FINEM SAECULI XVI Antiquiores ergo et maiores theologi, ut Alexander Halensis, S. Albertus Magnus, S. Bonaventura et, praeser­ tim S. Thomas, putabant universam Sacram Theologiam esse scientiam essentialiter unam, utpote impressionem quandam vel sigillationem divinae scientiae, quae est una et simplex omniumx; quin immo, S. Thomas asserit hanc unitatem esse specificam specie infima vel atoma 1 2. Consequen1 Alexander Halensis, Summa theol., tract, introduct,. cap. 3. ad 4 et 5, ed. Quaracchi, 1924, L I, p. 7; S. Albertus Magnus, in I Sent., d. 1, a. 3: utrum, ipsa [Theologia] sit una vel plures, ed. Borgnet, t. 25, pp. 17-18; Summa theol., I. P., tract. 1, q. 3, memb. 2: utrum Theologia sit una vel plures, et qua unitate sit una si una est, ed. cit., t. 31, pp. 16-17; S. Bo­ naventura, in I Sent, prolog, q. 1, ad 3 et 4, ed. Quaracchi, 1882, t. I, p. 8; Breviloquium, P. I, cap. 1, ed. dt., L V, p. 210: S. Thomas, in I Seni. prolog., a. 2 et 5 ad 2; Summa theol., I 1, 3-4. 2 De hac enim unitate et indivisibilitate spedfica Theologiae loquitur S. Doctor in I i, 3-7, Per contrapositionem ad divisionem et pluralitatem essentialem Philosophiae; et notat eam esse magis unam quam ipsa Meta- Cap. I.—Ratio introductionis 13 ter, iuxta eos, Sacra Theologia non est genus quoddam sub se continens plures species scientiae, neque analogum quid sub se habens plura genera scibilia sicut erat scibile naturale vel philosophicum, sed est una tantum ratio formalis scibilis theologici pro tota Theologia et pro omnibus eius partibus, nempe divina revelatio; et ideo non est instituenda una , introductio generalis in universam Theologiam et totidem speciales in singulas partes eius, sed una et unica introductio proprie dicta sufficit pro tota Theologia et pro singulis eius i partibus, quia unus est modus sciendi et uniformis processus scientificus in toto scibili theologico qua tali, ut eleganter, more suo, expressit Melchior Canus hisce verbis: «quoniam quaestiones fidei et morum a theologo eadem via et ratione — ) ! physica, quae tamen est maxime una inter omnes scientias philosophicas: quin etiam comparat unitatem scientiae Theologiae cum unitate ipsiusmet Divinae scientiae, quae nedum una sed et unica est (I Sent, prol., a. 2 c.) specie et numero, dum nostra scientia Theologica est una specie tantum omnium theologorum. Ideo nervose scribit: «quando sunt multa scita quae cognoscuntur secundum unam rationem medii genere vel specie, tunc re­ ducuntur ad unam scientiam generalem vel specialem, sicut Metaphysica et Geometria; unde, si plura scita reducuntur in unum medium secundum numerum, illorum omnium non erit nisi scientia una in numero: et ideo scientia Dei est una numero omnium rerum, quia per unum medium sim­ plicissimum quod est sua essentia [una et unica numero] omnia cognoscit» (I Sent. d. 35, a. 2 ad 4). Et alio in loco: «Idea practica et speculativa in Deo non distinguuntur quasi duae ideae; sed quia, secundum rationem intelligendi, practica addit super speculativam ordinem ad actum: sicut homo addit supra animal, rationale; nec tamen homo et animal sunt duae res» (De Verit. 3, 3 ad 6). Ceterum, in modo et ratione unitatis, Theologia nostra omnino assimilatur Fidei nostrae Theologicae quae una specie atoma est apud omnes fideles, beet distincta numero (III Sent. d. 23, 2, 4 pia. 2; De Verit., 14, 12; Ad Ephes, cap. 4, lect. 2; II-II 4, 6): propter quod, eandem difficultatem movet S. Doctor contra unitatem specificam Fidei et Theologiae nostrae, eandemque affert solutionem. (Cf. ex una parte III Sent. d. 23, 2, 4 qla. 2 obi. 3 eiusque responsio, ex alia vero Summa theol. I 1, 3 obi. 2 cum eius r«P·) Immo S. Albertus Magnus arguit in favorem unitatis essentialis Theolo­ giae Sacrae ex absurdo quod necessario sequeretur ex eius negatione, quia essent nimirum *plures Theologiae subiectis, passionibus et principiis a se micem divisae* (Summa theol. I. P., tract. 1, q. 3, memb. 2, arg. 2 sed contra ed. dt., t. 31, p. 16 b). 14 Proleg. L—Introductio in theologiam moralem tractantur cum in disputationem Theologiae veniunt, id ambigendum non est, quae superiorum quaestionum [fidei] praecepta fuerint, eadem ad sequentes [morum quaestiones] pertinere. Haec enim est una res prorsus, ut non differat multum inter fidei decreta et iudicia morum; eaque est ex eisdem locis eademque propemodum forma tractanda»r. Propter quod S. Thomas hanc unicam introductionem fecit in prima quaestione totius Summae Theologicae, quae est de ipsa Sacra Doctrina, qualis sit et ad quae se extendat1. 13. Hac ergo de causa, maiora et minora Opera non considerabant veluti aliam et aliam theologiam specie distinc­ tam, sed ut unam eandemque, diverso licet modo proposi­ tam pro diverso eorum fine proximo et immediato: pro scholis enim et doctioribus magistris, modo magis amplo et exculto; pro ministerio pastorali, modo magis presso et simplici. Nec enim Summae Confesorum—quae et Summae Casuum et Summae de Paenitentia et simpliciter Paenitentialia quan­ doque audiebant3— aliud erant quidquam nisi Abbreviax\1elchior Canus, O. P., De locis theologicis, lib. XII, cap. 1, ed. ciL} t. III, p. 8. 2 Ii, prol. Qua in re S. Thomas, servata generum scibilium distantia, Aristotelem imitatur, qui Metaphysicae «prooemium praemittit, in quo duo tradit: primo quidem ostendit circa quid haec scientia versetur; secundo, qualis sit ista scientia» (Comment, in Metaphysicam Aristotelis, lib. I, lect. i, n.° i, ed. Cathala. Cf. etiam ibid., lect. 3, n.° 52, et lect. 4, n.° 69). Nulli enim scientiae naturali vel philosophicae similior est Theologia quam Phi­ losophiae Primae, quae etiam de Deo est, non tamen ut de proprio subiecto sicut Theologia Sacra sed solum ut dc principio subiecti (In Boetium De Trinitate, q. 5, a. 4 c.). Et hac de causa, modo inverso procedit utrobique in coordinatione duarum quaestionum prooemialium: in Metaphysica, as­ cendendo a materia (circa quae versatur) ad formam ( qualis sit) seu ab obiecto materiali ad formale; in Sacra Doctrina, descendendo a forma (qualis sit) ad materiam (ad quae se extendat) sive a formali ad materiale. Est enim inversus ordo procedendi Theologiae Sacrae et Philosophiae (Cf. in II Sent., prolog.; in Boetium De Trinitate, prologus S. Thomae; II Contra Gent., cap. 4; IV Contra Gent., cap. 1). 3 Circa huius generis Opera videri debet egregium studium J. DlETTERLE: Die Sunrmae confessorum (sive de casibus conscientiae) von ihren Anféngen an bis zu Silvester Prierias, apud Zeitschrift für Kirchengeschichte 24 (1903), ΡΡ· 353-374, 520-548; 25 (1904), ΡΡ· 248-272; 26 (1905), ρρ 58-81, 349-362; 27 (1906), ρρ. 70-79, ι66-ι88, 296-310, 431-4 ρ; 28 (1907), ρρ. 401-431. f Cap. I.—Ratio introductionis 15 tiones vel Compendia eiusdem moralis doctrinae Maiorum Operum de virtutibus et vitiis ac praeceptis Dei et Ecclesiae, una cum simplici quadam collectione canonum de impedi­ mentis et censuris ac paenis ecclesiasticis, quantum necesse erat vel utile pro ministerio paenitentiali rite exercendo. Haec igitur minora Opera, et erant, et habebantur, veluti Summulae quaedam canonico-morales simplices et practicae, confessionibus excipiendis aptatae, absque ullo disputatio­ num aestu aut sublimiori scientifico apparatu. 14. Neque tamen ea, quae ex Decretis assumebant, uti aliena reputabant a theologico instituto, sed ut propria vel appropriata; quia non mere contentiosa et fori externi assumebant, sed ea tantum quae ad mores christifidelium in­ formandos vel regulandos utcumque spectabant ideoque sub foro paenitentiali cadebant: ut videre est in Summa Raymundiana; et in Summa iuris canonici sive de casibus con­ scientiae, fratris Monaldi, O. F. M. (f c. 1280); et in Summa Morali S. Antonini \ qui sua fecit verba praeclarissima Augustini de Ancona circa intimam necessitudinem luris Canonici et Moralis Theologiae1 2, subdens: «est enim scientia 1 Hoc enim titulo S. Praesul inscripsit Opus suum, ut fidem facit eius MS. autographum quod referunt eius editores Mamachi et Remedelli in ed. Florentiae 1741. 2 «Distinctio unius scientiae ab alia non accipitur penes rem quae co­ gnoscitur, sed penes diversum modum sciendi; unde penes diversum modum considerandi Philosophus VI Metaph. posuit distinctionem scientiarum. Illa ergo eadem quae tractantur in Theologia recipiuntur in lure Canonico, et quae respuuntur ibi respuuntur et hic, ut Dist. 15, c. Sancta Romana. Differunt autem Theologia et Scientia Canonica in modo considerandi quantum ad quinque. Primo quidem, quia a Theologia determinantur illae materiae de divinis Sacramentis et aliis ac moribus fidelium modo subtili et quasi propter quid, eo tamen modo quo in Theologia assignari potest propter quid; in Jure autem Canonico, modo grosso et positivo et solum quia. Secundo, quia illa determinantur a Theologo principaliter propter veri­ tatis contemplationem; a Canonistis principaliter propter actionem et quaes­ tionum occurrentium solutionem. Tertio, quia a Theologis determinatur principaliter de cultu Dei et de his quae spectant ad integritatem fidei unius Dei; a Canonistis magis de mi- 16 Proleg. I.—Introductio in theologiam moralem Canonica quaedam practica Theologia** l; quo fit, ut non omnino abs re inscripta et vulgata fuerit saeculo sequenti a suo consodali Ludovico Rubeo hoc ampliori titulo: Eximii Doctoris B. Antonini Archiepiscopi Florentini, Ord. Praed., Summa Sacrae Theologiae, luris Pontificii et Caesareia. Ac eiusdem tenoris sunt aliae Summulae posteriores, verbi gratia, Summula Caietani, Ο. P.; Summa Aurea Bartholomaei Fumi, O. P. 3; De institutione sacerdotum qui sub Episcopis curam animarum gerunt sive Manuale clericorum nistrorum ordine et ecclesiasticorum negotiorum spectantium ad talem cul­ tum. Quarto, quia a Theologia determinantur canones qualiter piis opitulentur et defendantur contra impios; in lure Canonico quomodo opitulentur piis et defendantur contra impios. Quinio, quia a Theologo determinantur magis universaliter et in foro conscientiae, in quo agitur causa inter Deum et hominem; a Canonistis vero magis particulariter applicando ad particularia negotia in foro exteriori tudicii, in quo agitur causa inter hominem et hominem* (apud S. Antoninum, Summa Moralis, III P., lit. 5, cap. 3, ed. Venetiis, 1582, t. III, fol. 75 ra). 1 Summa Moralis, loc. dt., fol. 75 rb. 2 Venetiis, apud lunctas, 1582. 3 «Prolixum volumen nequaquam connexui-scribit auctor—, neque adeo breve aut mutilum ut opportuna ad animae salutem omiserim remedia; sed compendiosius, truncatis qui ad rem non fadebant apidbus, reiectis etiam multarum legum dtationibus ac variis doctorum opinionibus omissis, aliquibus tamen de sacrorum canonum capitibus, theologicis, necnon et physicis rationibus breviter collectis, nudam digestamque veritatem in ianuis patenter exposui... Suffidat enim sacris Sacerdotibus animarum curam gerentibus sinceram invenisse veritatem; qua reperta, paenitentem corri­ gere, instruere et iudicare valeant. Si qui autem ingenio praestantiores haec aliius repetere voluerint, dtatos in hoc volumine Doctores videant legantque. Sat itaque mihi sit animae negotium fideliter pertractasse, et imbecillioribus veluti edentulis pueris digestum cibum subministrasse» (Epistula nuncupatoria ad Catelanum Trivultium, Episcopum placentinum, ed Venetiis, 1596). Qua de causa, hoc Opus commendabatur a Joanne Maldonato uti textus praelectionum de casibus conscientiae pro scholis Sodetatis lesu: «Author, inquit, aut nullus explicandus, aut qui brevissimus erit vel clarissimus, ut Bartholomaeus Fumus* (Votum de ratione Theologiae docendae, quod exara­ vit uti membrum Commissionis pro Ratione Studiorum Sodetatis lesu redigenda 1584-1585, apud Monumenta Historica Societatis lesu, t. 9, p. 869, Matriti, 1901)· Cap. I.—Ratio introductionis Petri de Soto, 0. P.; et Institutiones Morales loannis Azor Unitas ergo essentialis et specifica scientiae theologicae hucusque intacta et incorrupta servata est. APUD THEOLOGOS RECENTIORES A SAECULO XVI USQUE AD MEDIUM SAECULUM XVIII LABENTE 15. Versus finem tamen saeculi xvi haec unitas labe­ factari coepit, prout saltem Dogmaticam et Moralem spectat2. 1 Joannes Azor rationem reddit sui Operis hisce verbis: «hos libros inscripsi Institutiones Morales, scriptores veteres imitatus, quorum quidam Divinas, alii Civiles, alii Oratorias institutiones utiliter posteris tradiderunt. In his ea breviter complector quae theologi, quae Canones et Leges, quae Pon­ tifiai et Civilis iuris interpretes, quae Summistae litteris prodiderunt de his quae pertinent ad conscientiam recte aut prave factorum* (Praefatio ad Lecto­ rem. Coloniae Agrippinae, 1602). Nimirum, ut habet prima Ratio Studiorum S. I. inter regulas Profes­ soris de casibus conscientiae, «neque argumenta pro et contra apparatu scholastico disponantur, sed per dubia vel conclusiones difficultas evolvatur, eo consilio ac ductu ut Confessorius infformetur, non Theologus* (Ratio atque institutio studiorum per sex Patres ad id iussu R. P. Praepositi Generalis deputatos conscripta. Romae, 1586. Nova ed. apud Monumenta Germaniae paedagogica, curante Carolo Kehrbach, Bd. V, p. 121. Berolini, 1887). Vel, ut habet textus secundae Rationis Studiorum anni 1599, «eo suam omnem operam atque industriam conferre studeat, ut peritos Parochos seu Sacra­ mentorum administratores instituat* (ed. MGP., loc. dt., p. 322). ! Antiqui theologi, terminos Aristotelicos in Theologiam assumentes, distinxerunt duas eius functiones, scilicet speculativam et practicam, quin tamen eas substantive redderent dicentes: Theologiam Speculativam et Theologiam Practicam. Hoc enim fecerunt posteriores theologi ex tractione similium formularum ordinis philosophici, ubi proprie distinguimus Phi­ losophiam Speculativam et Philosophiam Practicam. At, versus medium saeculum xvi, theologia Practica nominari coepit Positiva et Casistica —quam deinde, meliori flexione latina, appellaverunt Casuisticam—, quia de casibus conscientiae occupatur modo empirico et positivo, sicut de lure Canonico dicebat Augustinus de Ancona paulo supra relatus; Speculativa vero theologia vocari coepit Scholastica. Cuius novae i—De Hominis* 18 Proleg. I.—Introductio in theologiam moralem Cap. I.—Ratio Hoc enim tempore Gabriel Vazquez, S. I., scripsit Theolo­ giam Moralem, prout in Scholis tradi consueverat, ne excep­ ta quidem Secunda Parte Summae Theologicae S. Tho- - ·>.’· / t? i denominationis testes sunt Constitutiones Societatis lesu cum earum de­ clarationibus, Romae editae anno 1583, ubi haec terminologia veluti conse­ cratur (Cf. P. IV, cap. 5, § i, p. 130; cap. 12, § 1, pp. 159-160; cap. 14, § i, p. 166: «quae Positiva dicitur, quam Positivam vocant, quae Scholastica dicitur·). Tandem, saeculo XVI labente, theologia Practica seu Positiva vel Casuistica appellari coepit Moralis; Speculativa vero seu Scholastica, Dogmatica. Quis primus has novas formulas invexerit, nondum exploratum est. Primus, quem hucusque viderim uti formula: Theologia Moralis, est Joannes Maldonatus, S. I., qui in suo Voto de ratione Theologiae docendae, scripto arca annum 1584-1585, haec habet: «triplicem in Societate theologiam tra­ dendam esse Constitutiones dicunt: Scholasticam, Scripturam et Moralem, quam Positivam vocant» (Monumenta Historica Societatis lesu, tomo supra citato, p. 864; cf. ibid., p. 869: «in ea parte Theologiae, quae Moralis est·). Quo termino utuntur paulo post Henricus Henriquez, S. I., in sua Theolo­ giae Moralis Summa (Salmanticae, 1591), Suarezius, S. L, in tomo I de Sacramentis (Compluti, 1592. Cf. Summa rerum omnium quae in hoc tomo et in sequenti disputantur, ed. Vives, t. 20, p. XII), et Joannes Azor, S. I., in Opere cui titulus: Institutiones Morales; ac inde ceteri. Fatendum est tamen eandem fere denominationem inveniri iam apud S. Antoninum, O. P. (f 1459), et saeculo sequenti apud lacobum Almainum (t 1515). Titulus enim autographus Operis S. Antonini est Summa Moralis, sine dubio Theologica; ac ipsement narrat se maxime allectum fuisse studio Moralis Sapientiae, quae alia non est nisi Theologia (Summa, prologus I. P.). Pariter Almainus edidit Opus, cui titulus: Moralis non tam naturalia quam theologica in quatuor tractatus divisa (Parisiis, 1510). Primus etiam, quem hucusque invenerim uti formula: Theologia Dog­ matica, est alius theologus hispanus, Franciscus Suârez, S. I., circa annum 1592. Hoc enim anno in lucem edidit tomum suum tertium commentario­ rum in III P. Summae S. Thomae, qui est primus de Sacramentis, ubi scribit: «in quinque principalia capita totum opus distribuitur: de Sacra­ mentis in genere, de Baptismo, de Confirmatione, de Sacrosancto Eucha­ ristiae sacramento, de arcano Missae Sacrificio. Unaquaque ex his partibus in duas praecipuas dividitur: prior Specu­ lativa seu Dogmatica vocari potest; posterior Moralis et Practica·» (Summa rerum omnium quae in hoc tomo et sequenti disputantur, ed. Vives, t 20, p. XII). Quod ipse Suarezius conscius fuerit huius innovationis, videtur innuere verbis suis cum dicit: Dogmatica vocari potest. Iste enim modus loquendi est hominis primo utentis aliquo verbo. Ex quibus apparet quid cogitandum sit de hac notula historico-le.xico- introductionis 19 mae \ esse habitum scientificutn specie distinctum a Theo­ logia Dogmatica; quia multas continet conclusiones ex solis principiis naturalibus, idest iuris naturalis et civilis, deductas, quae extra ambitum Theologiae presse dictae vagantur et ad puram Philosophiam Moralem spectant. «Nihilominus tamen —addit— theologi nostri iure optimo de his rebus tractarunt > graphica Jul. Aug. Lud. Weigscheider: nisus nominis Theologiae Dogmaticae post Christophorum Math. Pfaff (Institutiones theologiae Dogmaticae et Moralis, Tübingen, 1720) et Buddeum (Institutiones theol. Dogmaticae, Lipsiae, 1724) demum invaluit. Primus illo usus est J. B. Reinhard, Theol. Altdorf, in: Synopsi theol. Dogmaticae 1659, quem secuti sunt Joachim Hil­ debrand Helmts, 1692, et J. W. Jaeger 1715« (Institutiones theologiae chrisliano-diogmaticae, scholis suis scripsit addita singulorum dogmatum historia et censura Jul. Aug. Lud. Weigscheider, Phil, et Theol. Dr. huiusque P. P. O. in Academia Fridericiana. Prolegomena, Sectio 2, §20, p. 42, nota b. Editio altera emendata et aucta. Halae, 1817). Ceterum, Dionysius Petavius, S. I., publici iuris fecerat sua Dogmata Theologica, Parisiis, 1644-1650, aequivalenter: Theologiam Dogmaticam, ut ea vocat Lud. Antonius Muratori: «abbastanza non puo commendarsi la sua Theologia Dogmatica1» (Riflessioni sopra il buon Gusto intorno le scienze e le arti, Parte II. cap. X, Venedis, 1708, citat, ab Ant. Zaccharia in sua Praefar, ad opus Petavii, ed. Vives, t. I, p. XVII, Parisiis, 1855). Verum est tamen inscriptionem: Theologia Dogmatica, non fuisse usi­ tatam usque ad ultimam partem saeculi xvn; cui mox successit formula: Theologia Dogmatica et Scholastica, ac postremo: Theologia DogmaticoScholastica, pro duplici genere quaestionum: fidei seu dogmatis [=quaestio Dogmatica], et scientiae fidei seu theologiae [ = quaestio Scholastica]. Cuius distinctionis meminit Joannes a S. Thoma, O. P., aliam appellans quaes­ tionem Scholasticam seu Metaphysicam, aliam Dogmaticam (Cursus Theol. in I-II, disp. 2, a. 3, nis. 6, 10 et 11, ed. Coloniae 1711, t. IV, p. 97a et 98a. Editio princeps: Compluti, 1645). Quo in sensu, admitti potest quod vulgo dici solet post Scheeben, quem recenter sequitur Martinus Grabmann (Die Geschichte der Katholischen Théologie, p. 1. Freiburg im Breisgau, 1933), denominationem scilicet: Theologia Dogmatica, primo apparuisse saeculo xvn. 1 Gabriel VAzquez, S. L, Commentariorum ac Disputationum in I. P. S. Thomae tomus primus, disp. 7, cap. 5, n.° 10, p. 39a, Compluti, 1598; Com­ ment. ac Dispp. in I-II S. Thomae tomus primus, Praefatio in totam I-II, p. 2: •porro autem Theologia nostra, quod spectat fere omnia quae in tota hac II. P. traduntur, practicam esse, iam supra notavimus I. P., disp. 8, cap. 6; quinimo multa, quae in ea a Theologis tractantur, sub eundem habitum 'I heologiaenon cadere, diximus etiam eadem I. P., disp. 7, cap. 5» (Compluti, 1599); item in I-II tomus secundus, Praefatio in tractatum de Legibus, nis. 2-3, p. 1-2 : Compluti, 1599). 20 Proleg. I.—Introductio in theologiam moralem [eo], quod oporteat virum theologum esse quoque moralem philosophum, ut sua Theologia aliis prodesse possit. Ex I quo etiam factum est, ut philosophia moralis in ea pane theologiae quae ad moralem pertinet, exactius tractata et magis illustrata fuerit quam a philosophis; atque adeo multa nostri theologi fide adiuti supra Aristotelem aliosque philo­ sophos adinvenerint, ut nihil iam, quod ad Moralem per­ tineat, desiderari possit» h 16. At haec Vazquezii opinatio merito reiecta et impug­ nata est nedum a thomistis, ut Gonzalez de Albelda et loanne a Sancto Thoma 1 2, verum et ab eius consodali Suarezio, reticito licet nomine Vazquezii. Ac revera, ut egregie argumentatur Suarezius, Theologia Sacra «non considerat haec moralia ut naturali lumine mani­ festantur, sed ut virtute continentur in principiis a Deo revelatis, atque ideo eadem est ratio totius Theologiae et huius partis, scÛicet divinum lumen et revelatio aut Prima Veritas qua­ tenus mediate aut per discursum applicatur conclusionibus in principiis fidei virtualiter contentis: in quo maxime diffen haec doctrina a morali Philosophia humana seu pure acqui­ sita» 3. Et alio in loco, relatis Vazquezii argumentis vel eis simi­ libus, subiungit: «haec tamen non magni momenti sunt, et umeo fere verbo diluuntur, considerando, sicut omnem paternita­ tem [Eph. 3, 15] ita omnem legislatorem a Deo derivari, omniumque legum auctoritatem in eum esse ultimo refundendam. Si namque lex sit divina, ab ipso proxime dimanat; sin humana, ab homine certe ut Dei ministro et vicario, ut testatur 1 Gabriel Vâzquez, tom. I in I. P., disp, 7. cap. 5, n.° 11, ed. cit, p. 39b. 2 Joannes Gonzalez de Albelda, O. P., Commentariorum et Disputa­ tionum in I. P. Angelici Doctoris D. Thomae tomus primus, disp. 3, quinta conclusio. n.° 51, Compluti, 1621; Joannes a Sancto Thoma, O. P., Cursus Theologicus, tom. I in I P., disp. 2, a. 7, nn. 6 et 9, pp. 376 a, 377 a, ed. Monachorum Soiesmensium, Parisiis, 1931. 3 Franciscus Suarez, S. I., prooemium in tractatus ad I-II D Thomae n.” 7; ed. Vives, t. IV, p. XIV. Opus posthumum. Editio princeps:* Lugduni^ 1628. Cap. I.—Ratio introductionis i 21 Apostolus ad Romanos [13, 4, 6]. Non immerito igitur, sub hac saltern ratione, omnium legum discussio est theologicae facultatis; nam, cum eius sit Deum ut legislatorem intueri Deusque sit universalis legislator vel suppositi immediatione vel virtutis, ut philosophi sermocinantur, eandem Doctrinam Sacrant universas leges attingere necesse est. Deinde theologicum est negotium conscientiis prospicere viatorum: conscientiarum vero rectitudo stat legibus ser­ vandis, sicut et pravitas violandis, cum lex quaelibet sit re­ gula si, ut oportet, servetur, aeternae salutis assequendae; si violetur, amittendae; ergo et legis inspectio, quatenus est conscientiae vinculum, ad theologum pertinebit. Tandem catholica fides non solum docet quatenus paren­ dum sit Deo supernaturaliter praecipienti, sed etiam quid natura vetet, iubeat vel permittat; et quatenus obediendum sit potestatibus sublimioribus, ut Paulus dixit [Rom. 13, 1-2], atque ideo quatenus parendum sit tum ecclesiastibus legibus tum laicis, ante oculos nobis ponit. Ergo ex his fidei funda­ mentis, theologi est colligere quid in hoc aut illo legum genere sit habendum» Et magis e propinquo premens argumentum Vazquezii, concludit: «Theologia... sub altiori ratione haec omnia complec­ titur; nam ius ipsum naturale considerat ut supernaturali ordini supponitur et ab illo firmitatem maiorem accipit; leges vero civiles solum, vel ut de earum honestate ac rectitudine per altiores regulas diiudicet, vel ut obligationes conscientiae quae ex illis oriuntur iuxta principia fidei declaret; sacros autem canones et Pontificum decreta ut conscientiam ligant et ad aeternam salutem dirigunt, tanquam sibi propria recognoscit et vindicat: ac subinde in omnibus his legibus primariam origi­ nem et ultimum finem sub divino lumine inquirit, quomodo scilicet a Deo ipso originem habeant quatenus potestas ad illas ferendas in Deo primarie exsistit et ab ipso ad homines aut naturali aut supernaturali via dimanet, et cum illis sem­ per influat et cooperatur. Ac denique declarat quomodo leges 1 Franciscus SuArez, proemium in tractatum de Legibus et Legislatore Deo; ed. cit., t. V, p. IX-X. Editio princeps: Conimbricae, 1612. Proleg. I.—Introductio in theologiam moralem omnes mensurae sint humanarum actionum in ordine ad con­ scientiam; et, consequenter, quantum ad meritum et demeritum aeternae vitae conferat t*l. 17. Haec invicta defensio sententiae traditionalis effecit, ut unitas essentialis Theologiae Sacrae adhuc fuerit retenta et conservata per totum saeculum xvn, non obstante Vazquezii insimulatione. Licet enim Quaestiones Morales practicae et Casus conscientiae agitari coeperint ac pertractari, non «ieiune et quasi summistice», Summistarum more, «sed pro Scholae dignitate, inquirendo, urgendo, rationes investigando, principia perscrutando et speculando»2: sive una cum Quaes­ tionibus Speculativis prout occassio textus Summae S. Thomae exponendi exigebat, ut facere consueverunt commentatores e thomistarum Schola, aemulantes Franciscum de Vitoria et Caietanum; sive Disputationibus separatis et a textu expo­ nendo plus minusve independentibus, ut facere incoepit Suarezius3, quem alii e Schola Societatis lesu imitati sunt, Cap. I.—Ratio 23 introductionis praesertim loannes de Lugo l; sive etiam Operibus specialibus ei separatis, ut Thomas Sanchez, S. I. 2, Martinez de Prado, 0. P.3, Salmanticenses, O. C. D. 4, et complures alii per totum saeculum χνπ et primam medietatem saeculi xvm: -unitatem tamen specificam Theologiae practicae et specula­ tivae sartam tectamque servaverunt theologi, saltem in ordine doctrinali et theoretico, quidquid fuerit de usu vel potius abusu Casuisticae apud nonnullos huius temporis theologos. Nimirum cogitabant has Theologiae partes esse adunatas in ratione scientiae, eas tamen pertractabant nonnulli tali cum separatione et independentia ac si revera essent scientiae penitus distinctae ac separatae. § III APUD THEOLOGOS MODERNOS A MEDIO SAECULO XVIII AD NOSTRA USQUE TEMPORA ·» 1 SuArez, op. et loc. cit., p. X-XL 3 Joannes de Lugo, S. I., De iustitia et iure, praef. Opera, ed. Venetiis, 1751, tl,p. i. Nam, ut ipsemet scribit alio in loco, «ad Scholasticum plane Theologum spectat aperire fontes et trutinare pondera rationum ex quibus Moralis doctrina cohaerenter ac suis magis quam alienis librata ponderibus deducatur» (De Sacramentis, praef., ed. cit., t. V, p. III). Et iam pridem Suarezius: «quanquam enim, inquit, in virtutum tracta­ tione Moralis doctrina et copiosior et praecipue intenta esse debeat, nisi tamen exacta cognitio speculatioque praecedat, non possunt fundamenta depre­ hendi a quibus doctrina moralis derivatur· (Prooemium et ratio totius Operis de Religione, ed. cit., t. XIII, p. 2). 3 Ita, cum Suarezius distribuisset in quinque partes principales Com­ mentarios et Disputationes suas in III P. D. Thomae, a quaestione 60 usque ad 83, subjungit: «unaquaeque ex his partibus in duas praecipuas dividitur. Prior speculativa seu dogmatica vocari potest. Posterior, moralis et practica». Ac dein, ad singulas descendendo, enumerat singillatim disputationes specu­ lativas et disputationes morales, quinquies sublineans distintionem partis moralis a parte speculativa (ed. dt., t. 20, p. XII. Cf. etiam p. 283 et 289; t 21, p. 442· Editio princeps: Compluti, 1592). Idemque repetit in trac posthumo de Virtutibus Theologias: ‘dividimus autem hunc tractatum Fide) in duas partes; unam speculativam, moralem alteram» (ed. dt., t. p. 7. Cf. ibid., p. 334); ac similiter tractatum de Spe (ibid., pp. 598, Editio princeps: Conimbricae, 1621). 18. At versus medium saeculum xvm scissura unitatis Theologiae Moralis et Dogmaticae, etiam ut scientiae et secundum principia, consummata est, quatenus sat bene multi 1 Lugo dividit disputationes suas de virtute Fidei divinae in scholasricas seu speculativas, morales seu practicas et polemicas seu controversiarum cumhaeretids (Tractatus de virtute Fidei divinae, initio, ed. cit., t. III, p. 1), eandemque divisionem retinet in tractatu de Sacramentis in genere (ed. dt, t. V, p. 1); in tractatu vero de Eucharistiae sacramento novam partem addit, scilicet exegeticam seu scripturisticam: «habet autem haec materia quatuor partes. Prima mere scholastica. Secunda pertinet ad controversias cum haereticis. Tertia ad quaestiones Scripturae Sacrae. Quarta denique ad theologum moralem et quaestiones circa casus conscientiae» (ed. cit., t. V, p. 119). 2 Thomas SAnchez, S. I. (f 1610). Opus morale in praecepta Decalogi. Matriti, 1613. 3 Joannes Martînez de Prado, O. P. (t 1668). Theologiae moralis mustiones praecipuae. Compluti, 1654-1656. 4 Collegii Salmanticensis fratrum Discalceatorum B. Alariae de Monte Carmdo primitivae observantiae, Cursus Theologiae Moralis. Matriti, i?O9> 1714, 1724- • · ' *·· I Cap. I.—Ratio introductionis 25 -I II theologiam moralem ». Proleg. I.—Introductio in ■ ■ theologi putaverunt Dogmaticam et Moralem esse theologias l specie distinctas in ipsa ratione scientiae. Hac enim tempestate, , ut scite animadvertit J. Scheeben, evenit, una cum disgregatione ac deiectione Theologiae Speculativae, aperta et completa dissectio Theologiae in plures disciplinas independentes ac plene autonomasl: Theologia Sacra non erat amplius scientia una, in sensu traditionali scholasticorum2, sed eius unitati suffecta est plurium scientiarum cumulatio sub nomine Encyclopaedia? Theologicae. 19. Revera, tot derisiones, criminationes, insultus hu­ manistarum, protestantium, iansenistarum, neophilosophorum, eruditorum ac litteratorum cuiusvis generis inde a tribus saeculis in theologiam Speculativam cumulati, effece­ runt ut haec non amplius aestimaretur sed locum cederet historiae et eruditioni. Quibusdam ergo tota Theologia sita esse videbatur in historica factorum narratione; ita sane ut, per hoc quod scirent quo anno celebratum fuerit hoc vel illud Concilium, quae haeresis in illo damnata, memoriterque retinerent aliquos Scripturae textus, theologos eximios apud vulgus se venditare solerent3. Ideo abstergendam dicebant Theologiam ab omni scholasticism! sorde: tum quoad eius formulas barbaras et incultas omnique sensu evangelico vacuas, tum praesertim quoad methodum et ipsam eius sub­ stantiam 4, buccis crepantibus conclamantes: nolumus subtilia, I-’.· 1 «Erst in der zweiten Hâlfte des 18 Jahrunderts Kommt, zugleich mit der Verstümmelung und Heralsetzung der Dogmati k, eine formliche Zerlegung der Théologie in eine Menge selbtstândiger und gleichberechtigter Îâa Jàcher vor· (M. Jos. Scheeben , Handbuch der Katholischen Dogmatik, Einleitung, n.° 2, t. I, p. 3. Freiburg im Breisgau, 1873). 2 «Die Théologie, dic sacra doctrina, hatte aufgchort, scientia una im Sinne der Scholastik zu sein* (Martin Grabmann, Die Geschichte der Ka­ tholischen Théologie, III Abschnitt, I Kapitei, p. 209. Freiburg im Breisgau, 1933)· 3 Ita fere huius generis theologos vivide depingit Card. Vincentius Got­ ti, O. P. Theologia scholastico-dogmatica, tract. I isagogicus, q. 1, dub. 3, n.° 22, t. I, p. 25 b. Bononiae, 1727. 4 Cf. A. M. Weiss, O. P. EI peligro religioso, cap. 6, nis. 13-14 et 26. pp. 212-213, 220-221: versio hisp. Hernândez Villaescusa. Barcelona, 1908. Horum hominum criminationes in theologiam Scholasticam vivide reprae- ___ ___ . .· sed utilia. Consequenter, supprimendas postulabant Scholas universitarias theologiae Speculativae \ quin etiam ablegan­ dam penitus ab Ecclesia omnem Dogmaticam theologiam, sentat Joannes Georgius Zumtobel in suis litteris ad Martinum Gerbert, 0. S. B., praesertim epistulis datis die 18 aprilis 1772 et 1779 (G. Pfeilschifter, Korrespondenz des Furstabtes Martin II. Gerbert von St. Blasien, I. Bd., n.° 492, pp. 494-506, Karlsrube in Baden, 1931; II. Bd., n.° 1.066, pp. 488-490, ibid., 1934), ubi, inter alia, haec referuntur: «actum fuit de Theologia Dogmatica imperantibus scholasticis; scholastici Dogmaticam extinxerunt; evacuata fuit lux Christi per scholasticos; argumenta ex aucto­ ritate contempserunt; scholastica fuit pura putaque philosophia peripatetica; ignorarunt ius naturae; Ciceronis officia praeferenda sunt plerisque Moralistis et Casuistis; de omni re in utramque partem disputarunt, et tandem ad Pyrhonismum disponunt» (op. cit., t. II, p. 489). Quibus similia, licet non adeo cruda, scripserunt J. A. Brandmeyer (Principia Catholica introductionis in universam Theologiam Christianam, § 349, p. 384. Rastadii, 1785), Stephanus Wiest, Ord. Cist. (Praecognita in Theologicam revelatam, § 77, p. 113. Ed. tertia, Ingolstadii, 1801) et Maurus Schenkl, O. S. B. (Ethica Christiana, t. I, § 45-49, pp. 63-71. Edit, secunda, Augustae Vindel, 1804). 1 «Supprimendas autumant Professuras eius partis Theologiae modernae, quae audit Speculativa» (Jos. Gautier, S. I. Prodromus ad Theologiam Dog­ matico- Scholasticam, dissert. 1, cap. i, art. 3, n.° 17, p. 11. Coloniae et Francofurti, 1756). Quos ita describit alio in loco idem Auctor: «magnus est, hac praesertim aetate critica numerus eorum qui, vel priorum fastidio depravati, vel novandi studio abrepti, vel nimia quaevis carpiendi scalpendique pru­ rigine, seque oculatiores ommibus aliis praecipue antiquis arbitrati ut aliquam ingenioli superioris hominisque supra vulgus sapientis famam aucu­ pentur, omni licet auctoritate publica omnique legitima missione destituti, in ipsius ut ita dicam generis humani reformatores ultro sese erigunt; scientias usque adeo mordaciter arrodunt, aut a naevis quos ipsi sibi illis velut in Sole maculas videntur detexisse, expurgare satagunt. Hi pariter morosi fastidiosique critici in ipsam Theologiam Scholasticam liventes oculos acutosque ungues coniiciunt; eam in omnibus circulis cum privatis tum publicis, dicteriis sarcasmisque proscindunt; eam vel penitus supprimendam clamitant tanquam inutilem ipsique Reipublicae nocivam, aut une maxima ex parte resecandam ac reformandam esse contendunt, etiamsi huiusmodi reformatio ad illos minime pertineat: imo nec ipsi illius cum optato fructu instituendae satis capaces sint, cum illorum permulti, vel sacrarium illud ne a limine quidem salutaverint, vel certe ipsius intima penetralia aut nunquam profundius subierint aut cursim dumtaxat obliquore oculo ins­ pexerint; neque proinde indolem, nexum aut habitudinem certarum, quas improbant, quaestionum cum quibusdam fidei nostrae dogmatibus seu hi man- 26 Proleg. I.—Introductio in theologiam moralem unice retentis Biblia et morali evangelica cum exegesi et theologia pastorali eis correspondentibus \ 20. Quodsi nonnihil speculationis adhuc retineretur, ut magis moderati permittebant, ea esset emendanda secundum methodum scientificam seu demonstrativam, idest mathema­ ticam, eo fere modo quo Christianus Wolf emendaverat feliciter speculationes philosophicas. Ita enim novi theologi sacro-imperiales reformare et emendare contendebant uni­ versam Theologiam ei aptando methodum mathematicam et spiritum eclecticum, sicut novi philosophi emendaverant Philosophiam universam —quin, et ipsum humanum in­ tellectum *12— secundum methodum mathematicam et eclec­ ticum spiritum, cuius supremam perfectionem attigerat Syn­ tagma wolfianum3: nam et Christianus Wolf, licet non 0 dis seu illustrandis seu adversus obtrectatores vindicandis, satis unquam perceperint» (op. cit., diss, i, cap. 3, art. 2, n.° 69, pp. 53-54)Ceterum Stephanus Wiest nominat Antonium Collinum, loannem Lockium et loannem Clericum seu Liberium de S. Amore inter eos «qui Theolo­ giam Systematicam reiiciendam ac proscribendam penitus existimarunt, gravi­ ter que in eam invecti sunt* (op. cit., § 75, p. 115). 1 Ita Auctor operis cui titulus: Ueber das Verahltniss der Katholischen Religion. Frankfurt und Leipzig, 1786 (cf. A.-M. Weiss, op. et loc. cit., n.° 13, pp. 212-213). A quo excessu non multum distabat reformatio Theolo­ giae, quam imperante losepho II, introduxit Stephanus Rauttenstrauch, O. S. B., anno 1774 (cf- Martin Grabmann, Geschichte der Katholischen Théologie, p. 209. Freibrug im Breisgau, 1933). ’ B. Spinoza, Tractatus de intellectus emendatione et de via qua optime in veram rerum cognitionem dirigitur (Opera, ed. J. van Vloten et J. P. N. Land, t. I, pp. 1-34. Hagae Comitum, 1903). Guil. Got. Leibniz ediderat quoque, anno 1694, opellam De Primae Philosophiae emendatione et de notione substantiae. De hac philosophiae emendatione et de philosophis eam emendantibus longe lateque loquitur Jac. Brucker in sua Historia critica Philosophiae, t. IV, II P., quae est De studio philosophiae eclecticae post renatas litteras, ubi in lib. I agit de restauratoribus philosophiae eclecticae universae, pp. 3-543; in II vero libro, de emendatione Philosophiae in singulis cius partibus, pp. 544-803. Lipsiae, 1744. Cui emendationi adhaeserunt, inter alios plurimos, Udalricus Weiss, O. S. B. (f 1763), ut testatur eius Liber de emendatione intellectus, et Benedictus Startler, S. I. (f 1797), in sua Philosophia methodo scientiis propria explanata, qui omnino wolfiani sunt. 3 Bruckero enim si credas, Christianus Wolf «per omnes philosophiae partes eundo, iustum dedit rerum omnium, quae sub hominis scientiam cadere Cap. I.—Ratio introductionis '21 primus \ optaverat egeratque ut Theologia revelata cum dogmatica tum moralis methodo mathematica traderetur; quo factum est, ut novi istiusmodi theologi Wolfium sibi imitandum proposuerint, prout revera ostendunt eorum Opera theologica, quae formam wolfianam omnino sapiunt ac redolent. Hoc expresse fatetur, inter alios, Joannes Adam Brand­ meyer (1746-1796) ad Wolfium nominatim appellans 2, qui possunt, corpus* (op. et loc. cit., p. 393); eumque appellat J. A. Brandmeyer «de omni genere scientiarum optime meritum» (op. cit., § 355, p. 393). 1 Missis tentaminibus Thomae de Bradwardine (f 1349) in opere De causa Dei adversus Pelagium et de virtute causarum ad suos Mertonenses, Nicolai de Cusa (1401-1464) in sua Docta ignorantia, et loannis Caramuel (1606-1682) in sua Mathesi audaci, adhibendi methodum geometricam in disciplinis theologicis; eam primus ex professo Theologiae applicavit Daniel Huetius (1630-1724) in sua Demonstratione evangelica (Parisiis, 1679), ut ipsemet fatetur: «Christianum dogma navo demonstrandi genere asserere pri­ mum institui» (Demonstratio evangelica, praefatio, p. VII., ed. Venetiis, 1754). Quae tractandi ratio, pluribus licet repugnantibus, ita vehementer pla­ cuit Samueli Pufendorfio ut putaret dissensiones catholicos inter et protes­ tantes facile vinci et tolli posse «si Theologia Christiana in formam iustae artis per continuas demonstrationes digestae adornetur; ut nempe praemissis necessariis definitionibus ac, si opus sit, postulatis, cum indubiis axiomatibus, capita Christianae religionis ad salutem necessaria, sufficientia et velut adae­ quata, ad modum propositionum mathematicarum demonstrentur» (Littera ad fratrem suum Esaiam Pufendorfium, data Holmiae, die 24 februarii 1631. In editione citata Demonst. evang., p. XVIII). Ideo invitandum optabat Autorem, ut universam Theologiam hac eadem methodo exornaret pro totius Christianae religionis emolumento (ibid., p. XIX). Qua invitatione accepta per manus Marchionis de Feuquières, Regis christianissimi apud Suecos legati, eidem rescripsit Huetius: «je ne vous dissimulerai point, Monsieur, que de traiter cette matière de la mesme mé­ thode dont je me suis servi dans le livre que je viens de publier ainsi que le propose Mr. de Pufendorf, j'y vois de très grandes difficultés et presque in­ surmontables, non seulement du costé du sujet, mais encore du costé des parties intéressées» (Littera Huetii ad Marchionem de Feuquières, data die 10 maii 1681. Ibid., p. XX). 2 Brandmeyer provocat ad Wolfium in suis «Horis Subsecivis [ = Horae subsicivae Marburgenses anni 1729-1731, quibus philosophia ad publicam privatamque utilitatem aptatur. 3 vol. Francofurti, 1729-1735] de usu me­ thodi demonstrativae in tradenda Theologia dogmatica et morali revelata» (op. cit., § 383 p. 428) idest «de usu cultioris Philosophiae in Theologia, de - ·✓>» 28 Proleg. I.—Introductio in theologiam moralem Cap. I.—Ratio introductionis saepe repetit Theologiam revelatam esse tradendam et con­ scribendam methodo mathematica saltem molliori1. Quid autem intelligat ipse per hanc methodum Theologiae appli­ catam, explicat consequenter hisce verbis: «methodus vero mathematica —alias demonstrativa, scientifica— est talis ve­ ritates theologicas ordinandi ratio, secundum quam in Theo­ logia non admittuntur termini technici vel ecclesiastici nisi accurate definiti, propositiones nisi rite determinatae ac de­ monstratae, eaque continuo praemittuntur principia unde sequentia intelligenda et demonstranda sunt. Methodus porro mathematica considerari potest i) ut stricta, quando nimirum veritates sequentes ex praecedentibus continua serie et lege necessaria deducuntur, ut veritatum fiat concatenatio nunquam interrupta, seu nonnisi una earum series; qualis est etiam methodus synthetica pura, seu accuratior, et sys­ tematica rigurosa: 2) ut minus stricta seu mollior, quacum convenit methodus synthetica mixta et systematica analoga» \ Qui vero «in tractanda Theologia utitur methodo mathe- quo argumento pererudite scripsit* eo in loco (ibid., § 349, p. 384)· Revera, ut ipsemet Wolf scribit in praefatione ad Theologiam Dogmaticam methodo scientifica pertractatam discipuli sui Henrici Wilh. Bernsau, «methodum demonstrativam [=mathem&ticam], quae nonnisi Logicae accurata applicatio est et recto usu operationum intellectus exercetur, ad Theologiam quoque revelatam transferri posse in Haris Subsecivis Marburgensibus monuimus, ibidemque ostendere coepimus quaenam observanda sint ut in tam arduo negotio nos satis cautos ac circumspectos praebeamus reliqua quae adhuc desiderantur addituri siquidem eas continuandi otium nobis superfuisset» (p. i. Halae Magdeburgicae, 1745). Et addit: «postquam ego Philosophiam methodo demonstrativa [=ma­ thematica] in systema veri nominis redigere coepi, non defuerunt alii qui institutum hoc imitati sunt in Jurisprudentia et ipsa quoque Theologia revelata. Quanvis vero non semper conatibus responderit successus, eorum tamen laudanda est voluntas: etenim in magnis, et voluisse sat est* (ibid. p. 4). Laudat vero discipulum suum quod «suum systema Theologiae Dogmati­ cae cum systimate nostro Philosophico connectere voluerit principiis philoso­ phicis quibus ad demonstrandum opus habuit inde petitis*; non dubitans «fore ut eius exemplo discant alii ad Theologiae studium animum appellentes, qua via sit eundum ut doctrinam solidam assequantur* (ibid., p. 6). 1 J. A. Brandmeyer, op. cit., § 418, p. 450. 1 Brandmeyer, op. cit., § 380, pp. 423-424. ■ 29 matica, est Theologus Rationalis, Pragmaticus, Systematicus, Humanista, nec potest esse Sectator (per definitionem); sed aliis omnibus iure merito praeferendus est» Hoc etiam, maiori cum claritudine, confessus est eius coaetaneus Stephanus Wiest, Or. Cist. (1748-1797), scribens: «postquam Philosophia Wolfiana in scholis caput erigere coepit, passim quoque haec methodus [= mathematica] ad Theologiam adplicata est»2. Testatur insuper quod mplures viri praestantissimi, quos inter eminet Daniel Huetius, me­ thodum hanc in tradenda Theologia adhibendam esse censuerunt»3, quibus et ipse consentit, licet quadam cum mo­ deratione 4. 1 ; Ibid., § 384, p. 429. Stephanus Wiest, Ord. Cist., op. cit., § 30, p. 50. Op. cit., § 76, p. 116. Nam «licet Theologia methodo mathematica pertractetur, non tamen propterea indolem disciplinarum mathematicarum induit» (§ 81, n.° 4, p.121); et ideo tirones monet «ne demonstrationibus, quae in scriptis theologorum nostra aetate passim occurrunt, nimium tribuant; et ne pedantismo demons­ trativo, ut ita loquar, facile decipiantur» (ibid., p. 120). Sed inter Wolfii eiusque methodo asseclas eminet Benedictus Stattler, S. I. (f 1797), cui «evidens est novam melioremque Metaphysicam in locum veteris confusae et obsoletae (idest, cuius saepe vix termini satis intelliguntur a discipulo philosophiam iam multo meliorem edocto) Theologiae etiam christianae et Scholasticae applicandam esse» (De locis theologicis, § 184, p. 210. Eustadii et Gunzburgii, 1781). Et ideo «mirum non est si Doctoribus protestantibus post Leibnizios, Wolfios, Baungartenios aliosque Metaphysicam puriorem impense excolentibus, catholici theologi illius neglectum veterem hodiedum praeseferentes vilescant» (ibid., § 183, pp. 209-210). Pro Stattler «cognitio mathematica in Philosophia summe necessaria est» (Philosophia methodo scientiis propria explanata. Logica, § 6, prooemium, p. 3. Augustae Vindelicorum, 1769); et inter regulas bene philosophandi hanc statuit: «mathesis cognitioni philosophicae continuo iungenda» (ibid., § 7, p. 4). Ac eadem methodus est applicanda Theologiae revelatae (De locis lheol.,§ 188-189, ed· cit., p. 215). Propter quod explicans titulum sui Operis, Demonstratio evangelica sive Religionis a Christo revelatae certitudo accurata nethodo demonstrata adversus theistas et omnes antiqui et nostri aevi philo­ sophos antichristianos, quin et contra iudaeos et mahumetanos, scribit: udemonstwionem Evangelican inscripsi exemplo Eusebii Caesareensis et Ulmi. Danielis Huetii, abricensis episcopi»; ac in ea conscribenda «methodum secutus ram qualem ipse in mea Logica non magis aliis quam mihi in primis pro lege statui· (Praefatio. Augustae Vindelicorum, 1770)· Proleg. I.—Introductio in theologiam moralrm Eiusdemque fere positionis est Martinus Gerbert, 0. S. B. » (1720-1793), in opella sua De recto et perverso usu Theologiae I scholasticae. Friburgi Brisgoviae, 1758 l2. 21. Consequenter divisiones Theologiae, quas antiqui vocabant partes eius quasi intégrales, nequaquam species, scholastici quidam huius temporis, ut losephus Gautier, S. I. (t Σ755)> ^cet recte sentientes quoad rem, minus caute appellare coeperunt partes aut species -. Quam aequivocationem amplius aggravavit eius confrater Henricus Kilber, S. I. (1710-1783), non solum loquens de partibus sive de speciebus Theologiae 3, verum etiam de speciebus proprie dictis; nam Sacram Theologiam acquisitam viatorum considerat veluti genus quoddam, quod «univers im dividere licet in Didacticam seu praeceptivam et in λ lysticam seu affectivam: quarum ista voluntatem in Deum movet ac dirigit, ideoque ascetis et spiritualis vitae magistris propria est; illa vero intellectum cognitionibus divinis imbuit, et hinc Scholarum doctoribus et sacrae sientiae magistris competit»4. Quae quidem rursus habet sub se plures species, quia «ratione materiae ac in partes quasi subiectivas 5 dividitur in Scripturalem [= Biblicam, Exegeticam], Dogmaticam, Polemicam, Moralem et Scholasticam»6*8. Eundemque loquendi morem secutus est 1 [Cf. Alfonsum Deissler, Fiirsabt Martim Gerbert von St. Blasi en und die Theologische ΛΙethode. München, 1940.] 2 Jos. Gautier, S. I., Prodromus ad Theologiam Dogmatico-Scholasticam, dissert, i, cap. 1, art. 2: «De Theologia speciatim positiva et scholastica, illius partibus aut speciebus; huius genuina notione, ac intimo nexu cum Dogmatica, (ed. cit., p. 4). 3 Henricus Kilber, S. L, Principia Theologica, disp. 3, cap. 2, art. I, n.° 226, 2 (Theologica Wirceburgensis, t. I. p. 429. Parisiis, 1880. Editio princeps: Wirceburgi, 1766-1771): «ex his Theologiae sive partibus sive speciebus*. 4 Henricus Kilber, op. et loc. cit., n.° 224, p. 427. 5 In terminologia scholasdca, quam hoc in loco sequitur Kilber, partes subiectivae alicuius habitus vel virtutis sunt eius species. «Partes autem stibiectivae virtutis dicuntur species eius diversae*, «sicut bos et leo sunt partes animalis» (S. Thomas, II-II 48, 1 c). 8 Kilber, op. et loc. cit., n.° 226, 2, p. 429. Cap. L—Ratio introductionis 31 Dominicus Schram, O. S. B. (1722-1797), cui partes istae Theologiae sunt «Theologiae variae species» T 22. At vero novi theologi eclectici et illustrati, ulterius procedentes omnique traditionis scrupulo sublato, species simpliciter nominabant Theologiae partes cum noviter in­ ventas tum antiquas renovatas et emendatas, quas non solum ab invicem distinguendas asserebant, verum et separandas ac separatim tradendas, praesertim Dogmaticam et Moralem. Ita Brandmeyer laude dignum reputat quod «theologia Polemica singularem locum, velut Disciplina separata, in Theologiae palaestra occupare coeperit»1 2; et Martinum Ger­ bert, O. S. B., extollit plurimum, eo quod theologiam Liturgicam, quasi «praecipuam Theologiae Christianae partem, ab aliis separavit, eamque peculiari tractatu elaboravit sub titulo: Principia theologiae Liturgicae quoad divinum officium, Dei cultum et sanctorum, Augustae 1759»3; ac similiter theologiam Mysticam, quam «peculiari tractatu theologico: Principia theologiae Mysticae ad renovationem interiorem et sanctificationem christiani hominis, edidit typis Prine. Monast. S. Blasii, 1758»4. Quod vero theologiam Dogmaticam et Moralem spectat, animadvertit eas credenda et agenda con­ tinere, «quae in tradenda Theologia, ordinis ergo, ab invicem separanda sunt». Et post pauca subiungit: «neque eorum con­ silium mihi quidem probatur, qui principia religionis theoretica ei practica in specie sic dicta inter se commiscenda, atque pos­ teriora ex prioribus tanquam corollaria deducenda esse pu­ tant; sed singula meliori ordine ac nexu in proprio collocanda loco, et speciali Disciplina tradenda esse iudico, quando in Systemate exhibenda sunt»5. i 1 Dominicus SCHRAM, Ο. S. B., Theologia Mystica, Dissert, proemialis, $ i, t.I, p. i. Parisiis, 1845. Editio princeps: Augustae Vindelicorum, 1774. Eius etiam est opus saporis omnino wolfiani, cui titulus: Compendium theo­ logiae Dogmaticae, Scholasticae et Moralis methodo scientifica propositum. Augustae Vindelicorum, 1768. J. A. Brandmeyer, op. cit., § 372, p. 413. 3 Op. cit., §370, p. 411. Op. cit., § 874, p. 417. Op. cit., § 371, p. 412. •ι .. vu 32 Proleg. I.—Introductio in theologiam moralem Quibus aliquod temperamentorum, more suo, posuit Wiest, retenta tamen specifica differentia inter theologiam Dogmaticam et Moralem. Locuturus enim «de divisione Theologiae revelatae et variis eius speciebus»\ notat divisio­ nes eius recenter introductas in theologiam Exegeticam, Patristicam, Symbolicam, Polemicam, Irenicam, Mysticam, Pastoralem, Liturgicam, Casuisticam, Homileticam, Catecheticam, Positivam, Scholasticam, Syntheticam, Problematicam, Historicam et si quae sint aliae, esse mere acciden­ tales 2: e contra, divisionem traditionalem in Dogmaticam et Moralem recognoscit uti essentialem et adaequatam. «Est enim, inquit, Theologia revelata cognitio erudita veritatum religionis, quae veritates versantur circa credenda et agenda; sed credenda docet Dogmatica, et agenda theologia Moralis. Igitur theologia Dogmatica et Moralis exhauriunt totam Theologiam, pluresque eius species proprie non dantur»3. Simul tamen animadvertit separationem theologiae Mo­ ralis a Dogmatica esse originis protestanticae. Prius enim non solum theologi catholici, verum etiam «protestantes pa­ riter coniungebant Dogmaticam et Moralem et uno nexu utramque tractabant, donec saeculo superiore demum, prae­ eunt e Georgio Calixto [1586-1656] celeberrimo Helmstasiensium Antecessore, separatae fuerint hae scientiae» 4. Quin etiam Maurus Schenkl, O. S. B. (1749-1816), Theologiam Moralem quod spectat, scribere non dubitavit: «saeculo demum nostro et praesertim, cum antehac necdum omnibus emendatior morum doctrina probari potuit, ultimis his annis multo acrior theologiam Moralem antiquis a naevis penitus expurgandi ardor plurimos accendit, mirumque pro­ fecit. Nam doctrina morum 1) inutilibus quaestionibus, pla­ citis aristotelicis et scholasticis tricis exilio mulctatis, a faece etiam inanium probabilitatum purgatur; 2) pluribus prag­ maticis veritatibus ditatur; 3) per uberiorem fontium et Stephanus Wiest, op. cit., cap. 2, p. 18; § 35, p. 53. Op. cit., ibid., § 13-35, PP· 18-54. Op. cit·, § 35, P· 53· Op. cit., § 16, p. 22. Cap. I.—Ratio introductionis 33 subsidiorum, imprimis autem cultioris philosophiae pracucae usum, maiora perfectionis capit incrementa; demum 4) a ce­ teris disciplinis separata et ab aliarum scientiarum laciniis libe­ rata, per concinniorem methodum commodioremque tum veritatum tum partium dispositionem in dies solidior cultiorque, et in speciale riteque coordinatum systema redacta, ad maiorem perfectionis gradum provehitur»1. Nam et inter impedimenta solidioris puriorisque theologiae Moralis recen­ seri debent «scientiarum [sacrarum] incommoda noxiaque per­ mixtio, et systematis ordinisque neglectus» 2. Atque ita emen­ datio theologiae Moralis saeculo xvn inchoata, feliciter con­ summata fuerit saeculo xvm labente 3. 23. Et inde, mediantibus istis theologis catholicis sacroimperialibus et eclecticis saeculi xvm vertentis, manavit consuetudo quorundam theologorum saeculi xix, immo et nostri temporis, separandi Moralem a Dogmatica et Mysti­ cam ab utraque, ac si essent totidem theologiae specie dis­ tinctae. Sic, ut nonnullos referam, Franc. Xav. Schouppe, S. J., loquitur «de Theologiae divisionibus seu speciebus»4; Dubi1 Hard, «de diversis Theologiae speciebus»5; Bulsano-Tux, O. Min. Cap., «de divisione Theologiae sive de Theologiae spedebus6; ac nostris diebus Jac. Heerinckx, O. F. M., scribit: «scholastici, exempli causa S. Bonaventura et S. Thomas, considerabant totam Theologiam ut scientiam unam, ut scientia ipsius Dei est, cuius Sacra Doctrina est velut quael 1 Maurus Schenlk, Ethica Christiana, tom. I introductionem et Ethicam Christianam universalem continens, § 48, p. 68. Augustae Vindelicorum, 1804. Edit, princeps: Ingolstadii, 1800. 1 Op. cit., § 49, p. 71. Cft § 46, p. 67. ’ Op. cit., § 46-48, pp. 66-69. 4 Franc. Xav. Schouppe, Elementa theologiae Dogmaticae, ed. 26, t. I, p. 6. Parisiis, s. d. 5 Dubillard, Praelectiones theologiae Dogmaticae ad methodum scholastium redactae, t. I, p. 7. Parisiis et Vesontione, 1884. 4 Albertus A Bulsano, O. M. Cap., Compendium theologiae Fundamen(du: ope scriptorum Rmi. Patris concinnavit Norbertus a Tux, eiusdem Ordinis, n.° 12, p. 8. Brixinae, 1890. 1-De Hominis· » Proleg. I.—Introductio in theologiam moralem dam impressio; ideo in suis Summis et Operibus Theolo­ gicis tum de dogmaticis tum de veritatibus moralibus tum de perfectionis principiis disseruerunt. Inferioribus vero aetatibus, ad maiorem studii et exposi­ tionis commoditatem, variae partes in Theologia distingui coeperunt. Ita doctrina Moralis practica a Dogmatica specu­ lativa separata fuit et specialem disciplinam constituit. Pari modo theologia Spiritualis [= Ascetica et Mystica], de­ currentibus temporibus, peculiaris facta est scientia practica, immo et ars a Dogmatica et Morali prorsus distincta»1. Cui positioni consentit ipse, addens quod «theologia Spiritualis, ut disciplina specialis a ceteris disciplinis theologicis distincta, docenda est» 2. Eiusdemque opinionis est Franciscus Naval, C. M. F.: «tenemos, inquit, por esencial o especifica la distinciôn entre las aludidas ciendas [= Dogmaticam, Moralem, Asceticam et Mysticam], y no simplemente modal, como quieren otros; a sernejanza de lo que ocurre en las dendas naturales»3. 24. Hoc autem semel dato, singulae species Theologiae non solum erant separatim tradendae, verum et specialibus ac omnino distinctis Introductionibus methodicis instruendae, eo modo quo fit cum aliis disdplinis philosophicis et humanis. Quod et revera contigit. Ex quo enim unitas specifica Theologiae disrupta fuit, tot introductiones omnigenae in Theologiam eiusque species conscriptae sunt, ut hoc tempus merito appellari possit Introductionum theologicarum aetas4. Speciminis gratia, liceat nobis referre nonnullas, missis 1 Jacobus Heerinckx, O. F. M., Introductio in Theologiam spiritualem Asceticam et Mysticam, cap. 7, an. 2, n.° 500, pp. 287-288. Cf. cap. 1, an. 2., n.° 28, pp. 24-25. Taurini-Romae, 1931. 2 Op. ciL, cap. 7, art. 2, η.® 502. p. 290. 3 I-RANCISCL'S Naval, C. M. F., Curso de Teologia Ascética y Mistica, ed. 4, Preliminares, n.° 4, pp. 16-17, nota 2. Madrid, 1926. 1 Quinimmo in pluribus studiorum Universitatibus fere tractabatur Introductio in Theologiam veluti specialis quaedam Disciplina, singulis annis separatim exponenda. Narrat siquidem Jos. Gautier «in pluribus Academiis celeberrimis novissime ac sapienter id esse a Suprema Potestate con­ stitutum, ut Theologiae Prolegomena sub cuiusvis anni scholastici exordium ab alienaro Sacrae Doctrinae Professore eiusdem disciplinae candidatos extxh Cap. L—Ratio introductionis 35 theologorum protestandum introductionibus, quae fere innu­ merae sunt, nam hic solum agimus de theologia Catholica nantur* (op. cit., Praefatio, fol. 4 r). Quem in finem ipse conscripsit Pro­ dromum suum. Saeculis tamen praecedentibus non deerant optimae Introductiones in Theologiam Sacram, quas solebant theologi proponere: sive initio Summarum Theologicarum, ut Alexander Halensis, S. Albertus Magnus, S. Thomas: sive commentando prologum Sententiarum Petri Lombardi, aut— inde a saeculo xvi— primam quaestionem Summae Theologicae S. Thomae; sive operibus specialibus vel tractatibus independentibus. Ita, verbi gratia, Herveus Natalis, O. P. (f 1323), in sua Defensa doctrinae D. Thomae, partim edita ab E. Krebs in Théologie und Wissenschaft nach der Lehre der Hochscholastik (Miinster, 1912); Joannes Gerson (f 1429), in sua epistula ad Petrum de Alliaco De reformatione Theologiae et in duabus aliis epistulis ad studentes collegii Navarrae (exstant in tomo I, ed. Operum Gersonii, Hagae Comitum, 1728); Conradus Wimpina (f 1531), De ortu, progressu et fructu [Sacrae] Theologiae, cum considerationibus, directionibus et cautelis in stu­ dio Sacrae Theologiae observandis (Lipsiae, 1495); [Lud. Carvajal, O. F. M. (1 1552), De restituta theologia liber unus (Coloniae, 1545). Alia ed. ab ipso auctore parata (Antuerpiae, 1548) sub titulo Theologicarum sententiarum liber imus; Iod Lorichius, Disputatio de Theologia ut scientia. Friburgi Brisgoviae, 1959;] Joannes Maldonatus, S. I. (f 1583), tum in sua oratione inaugurait De ratione studendi Theologiae (Opera varia theologia, ed. Pariiis, 1677, t. III), tum in Voto suo De ratione Theologiae docendae (ed. Monumenta Historica S. I., t. IX, Matriti, 1901), quae certe multo meliora sunt quam opella De­ siderii Erasmi (f 1536), Ratio seu mathodus perveniendi ad veram Theologiam (m L V Operum, ed. Basilea, 1540); Michael Rivera, O. P. (f 1597), De ratione studii theologici declamataciones sex (Coloniae, 1575); lacobus Gretser, S. I. (f 1625), in sua Disputatione de natura et usu Theologiae, habita in in­ clyta atque catholica ingolstadiensium Academia (Ingolstadii, 1587); prae­ sertim vero, Melchior Canus, O. P. (f 1560), hoc eodem saeculo xvi, in suo opere celeberrimo et imperituro De locis theologicis (Salmanticae, 1563): ac saeculo xvu, Dionysius Petavius, S. J. (f 1652), edidit Prolegomena in quibus de Theologia ipsa eiusque principiis ac natura disputatur (Dogmata Theologica, ed. Vives, in tomo I); Ludovicus Thomassinus, Cong. Orat. 71695), fusiori calamo scripsit De prolegomenis Theologiae (exstant in ed. Vives, t V Theologicorum Dogmatum); Christophorus Rasslor, O. S. B. 71675), natura Theologiae (Salisburgi, 1655); Bernardus Weibel, O. S. B. j 1699), De natura Theologiae et de existentia et essentia Dei (Salisburgi, 1664); Maximilianus van der Sandt, S. J. (f 1656), Prolegomena Theologiae Muticae (Coloniae Agrippinae, 1658); et Martinus de Esparza, S. J. T 1689), Prooemium de natura Theologiae (s. 1. et a., verisimiliter Romae, circa 1660). 1 Adducuntur tantum Opera maiora, non articuli Commentariorum periodicorum. ■■r Proleg. I.—Introductio in theologiam moralem Cap. I.—Ratio introductionis arcanis. Augustae Vindelicorum et Friburgi Brisgoviae, 1757. Gerbert, Martinus. Apparatus ad eruditionem theologiSaeculo XVIII: cam, institutioni tironum Congregationis S. Blasii, O. S. B., in Silva Nigra destinatus. Augustae Vindelicorum et Fri­ Annatus, Petrus, Cong. Cler. doc. christ, (f >715)· 1715). burgi Brisgoviae, 1754. Apparatus ad Positivam theologiam methodicus. Parisiis, 1700. Gmeiner, Franc. Xaverius. Schema Encyclopaediae theo­ Brandmeyer, Joannes Adam (f 1796). Schema intro­ ductionis in universam Theologiam christiano-catholicam con­ logicae per terras Austriae haereditarias theologis primi anni tinens definitiones, axiomata, theoremata, consectaria et corolla­ primis hebdomadibus explicandae. Graecii, 1786. Julianus (= Giuliani), Josephus, S. J. (f 1716). Manuria una cum discursu proeliminari de origine, mutatione ac duciio ad theologiam Moralem qua, per dilucidam quaestio­ fatis Theologiae christianae. Heidelbergae, 1778. num ad eam spectantium explicationem, illius studium Brandmeyer, J. A. Principia catholica introductionis in mirifice facilitatur. Patavii, 1707. universam Theologiam christianam methodo demonstrativa academicis praelectionibus accommodata, Rastadii, 1785. Koehler, Gregorius, O. S. B. (f 1809). Anleitung zum Brandmeyer, J. A. Grundriss zur systematischen christlipraktischen Unterricht in der Pastoraltheologie. Moguntiae, 1789. chen Dogmatik. Passau, 1786. Concina, Daniel, O. P. (f 1756). Ad theologiam christia- ; Luydl, Corbinianus, O. F. M. (f 1778). Institutiones nam Dogmatico-moralem apparatus. Romae, 1751. theologiae Moralis christianae et evangelicae in partes quattuor Dupin, Ludovicus Ellies (f 1719). Méthode pour étudier tt dissertationes septem tributas, sive loci communes ac fontes, la Théologie, avec une Table des principales questions à in quibus morum doctrina ad Sancti Evangelii leges efformata examiner et à discuter dans les études théologiques et les haurienda est. Campidonae, 1771. principaux ouvrages sur chaque matière. Paris, 1716. Mannhart, Franc. Xaverius, S. J. (f 1773). Disserta­ Faure, Joannes Baptista, S. J. (+1779). Apparatus brevis tiones theologicae de indole, ortu ac progressa et fontibus Sacrae ad Theologiam et Ius Canonicum, complectens indicem hisDoctrinae, propositae in alma caesareo-leopoldina Universi­ torico-chronologicum conciliorum, paparum, antipaparum, tate oenipontana. Augustae Vindelicorum et Oeniponti, 1749. patrum et scriptorum ecclesiasticorum necnon haereticorum, OberthÜr, Franciscus (f 1831). Encyclopaedia et Methoet compendiosam luris utriusque praenotationem. dologia theologica. Salisburgi, 1786. Romae, 1751. O berthÜr, Franciscus. Theologische Encyclopaedic oder Fischer, Gerardus, S. J. (f c. 1790). Isagoge in theolo­ der theologischen Wissencheften Umfang und Zusammenhang. giam Dogmaticam. Augustae Trevirorum, 1787. Augustae Vindelicorum, 1828. Forckenbeck, Henricus Josephus, S. J. (f 1807). Intro­ O berthÜr, Franciscus. Méthodologie der theologischen ductio in universam Theologiam christiano-catholicam, continens ^issenchaften Uberhaupt und der Dogmatik insbesondere. Augus­ prima eius principia. Monasterii, 1786. tae Vindelicorum, 1828. Gautier, Josephus, S. J. (-J 1755). Prodromus ad Theolo­ Patuzzi, Joannes Vicentius, O. P. (t 1769). Prodromus giam dogmatico-scholasticam, ad usum praecipue candidato­ ad universam morum Theologiam, de Locis theologiae Moralis rum Sacrae Doctrinae. Coloniae et Francofurti, 1756. Gerbert, Martinus, O. S. B. (f 1790). Principia theo­ [in tomo I suae Ethicae christianae seu Theologiae Moralis] logiae Exegeticae: praemittuntur Prolegomena Theologiae chris­ Bassani, 1770. Pefzelt, Leopoldus, O. Min. Conv. (t 1806). Praecotianae universae; accedit Mantissa de traditionibus Ecclesiae 38 Proleg. I. Introductio in theologiam moralem gnita ad Theologiam dogmatico-historico-scholasticam. Oettingae, 1768. Prileszky, Joannes Baptista (f 1790). Theologicorum prolegomenorum libri duo in usum scholae theologicae conscripti. Viennae, 1761. PiTROFF, Franciscus Christophorus, Ord. crucif. (j- 1814). Anleitwig zur praktischen Gottesgelehrtheit nach dem Entwurfe der Wiener Studienverbesserung. Pragae, 1778. Rauttenstrauch, Stephanus, O. S. B. (f 1785). Anleitung und Grundriss der systematischen Théologie. Viennae, 1774. au Reebmann , Josephus, S. J. (f 1812). Prolegomena ad Theologiam scholasticam correctam pro usu candidatorum Theo­ logiae friburgensis in Helvetia. Friburgi Helvetiorum, 1779. Ruziczka, Evermodus, Ord. Praem. (f 1780). Isagoge in universam Theologiam Dogmaticam de religione naturali et revelata, Scriptura Sacra, traditionibus, Auctoritate Ecclesiae in rebus fidei et morum et tandem de ipsa Theologia. Olomuci, 1776. Scholliner, Hermannus, O. S. B. (f 1705). Introductio ad praelectiones theologicas. Ingolstadii, 1775. Scholliner, Hermannus. Dissertatio de nattera et variis divisionibus Theologiae [citatur a Brandmeyer, Principia catho­ lica introductionis in universam Theologiam Christianam, P· 393, quin tamen indicet locum et annum editionis. Hanc Dissertationem ipse non vidi]. Suppaur, Marcus, Ord. Minimorum (f c. 1733). Ostium theologico-thomisticum seu ingressus in scholastico-dogmaticam Theologiam iuxta Thomam Aquinatem. Pragae, 1733. Thomas, Corbinianus, O. S. B. (f 1767). Theologiae Dogmaticae prolegomena. Salisburgi, 1750. Vogl, Bertholdus. Prolegomena Sacrae Theologiae seu introductio in Theologiam scholastico-dogmaticam. Salisbur­ gi, 1743· Wiesner, Franciscus, S. J. 1797). Isagoge in Theolo­ giam universam encyclopaedica et methodologica, necnon me­ ditationibus quibusdam historicis, criticis ac paraeneticis instructa, et potissimum Theologiae candidatis accommodata Wirceburgi, 1778. Cap. I,—Ratio I introductionis 39 Wiest, Stephanus, Ord. Cist. (f 1797). Praecognita in Theologiam revelatam, quae complectuntur Specimen Encyclopaediae ac Methodologiae theologicae, sive Institutionum theologicarum tomus I. Edit, tertia emendata. Ingolsta­ dii, 1801. Wurz, Ignatius, S. J. (j· 1784). Prodromus isagogicus in Theologiam. Ratisbonae, 1773. Wurzer, Balduinus, Ord. Cist. (f 1809). Prodromus isa­ gogicus historico-critico-litterarius in Theologiam eclecticam regularem. Ratisbonae, 1773. Zaccaria, Franciscus Antonius, S. J. (f 1795). Disser­ tatio prolegomena ad Alphonsi Mariae de Ligorio Moralem Theologiam, de Casuisticae theologiae originibus, locis atque praestantia. Venetiis, 1757. : Saeculo XIX: Brenner, Fridericus von (f 1848). Versuch einer historisch-philosophischen Darstellung der Offerbarung ais Einleiting indie Théologie. Bamberg, 1810. Buchner, Aloysius (j· 1869). Encyclopaediae und Métho­ dologie der theologische Wissenschaft. Sulzbach, 1837. Czamler, Ambrosius Carolus (f c. 1806). Historia scienlificae theologiae Dogmaticae, quam ceu Prodromum ipsius Dogmaticae recensuit. Viennae, 1806. Dobmay, Martinus, O. S. B. (f 1805). Encyclopaedia et Methodologia [in tomo I suae Theologiae Dogmaticae, opus posthumum, ed. cura Th. P. Senestréy]. Solisbaci, 1807. Drey, Ioannes Sebastianus de f 1853). Einleitung in’s Studium der Théologie mit Rücksicht auf den vissenschaftlichen Standpunkt und das Katholische System. Tübingen, 1819. Hermes, Georgius (f 1831). Einleitung in die christkatholische Théologie. Münster, 1819. KlHN, HENRICUS. Encyclopaedic und Méthodologie der Théologie. Freiburg im Breisgau, 1892. Klee, HENRICUS (f 1840). Encyclopaedic der Théologie. Mainz 1832. TV. r? SB » Λ 40 Proleg. I.—Introductio in theologiam moralem Krawutzcky, Adam (f 1907). Einleitung in das Studium der katholische Mora lthéologie. Breslau, 1890. Kuhn, Ioannes von (f 1887). Encyclopaedic der theologisshe Wissenschaft. Mainz, 1840. Kuhn, Ioannes von. Einleitung in die Katholische Dog­ mati k [tomus I suae Katholische Dogmatik]. Tubingen, 1846. Leu, Josephus Brucardus (f 1S65). Allgemeine Théologie enthaltend die theologische Encyclopaedic und Apologetik. St. Gallen, 1848. Loo, Barnardus van, O. F. M. (f 1865). Introductio in theologiam Dogmaticam e variis auctoribus. Romae, 1859. Receveur, Franciscus Xaverius (f 1854). Introduction à la Théologie. Besançon, 1839. Schaezler, Constantinus (f 1880). Introductio in Sa­ cram Theologiam Dogmaticam, ad mentem D. Thomae Aqui­ natis [opus posthumum, ed. cura Thom. Esser, 0. P.]. Ratisbonae, 1882. Schrader, Clemens, S. J. (f 1875). De Theologia generatim commentarius, in Sacram Theologiam όδεγός. Pictaviis, 1874. Staudenmaier, Franciscus Antonius (f 1856). Encyclo­ paedic der theologischen Wissenschaften ais System der gesammten Théologie. Mainz, 1834. Thanner, Ignatius (f 1856). Encyclopaedist methodologische Einleitung zum akademisch-wissenschaftlichen Studium der positiven Théologie, insbesondere der Katholischen. Mün­ chen, 1809. Teplotz, Stephanus, Ord. Cist. (f 1877). Introductio tn Ethicam Christianam [fasc. 1 tomi primi suae Ethicae Christianae]. Pragae, 1831. Wirthmüller, Ioannes Baptista (j- 1905). Encyclopaedic der Katholischen Théologie, eine propaedeutische Einleitung in ihr Studium. Landshut, 1874. Saeculo X X: Bilz, J. Einfürung in die Théologie. Theologische Encvclo paedie. Freiburg im Breisgau, 1935. Cap. I.—Ratio introductionis 41 Breznay, Adalbertus. Clavis Theologiae Moralis seu In­ troductio in studium Ethicae Christianae scientificum. Friburgi Brisgoviae, 1914. Bucceroni, J., S. J. Commentarium de natura Theologiae Moralis. Romae, 1910. [Friederichs, I. Die Théologie spekulative und praktische Wissenchaft nach Bonaventura und Thomas von Aquin. Bonn. Ludwig, 1940.] Gardeil, Ambrosius, O. P. (f 1931). Le Donné Révélé el la Théologie. Paris, 1910. Garrigou-Lagrange, Reginaldus, O. P. De Revelatione per Ecclesiam Catholicam proposita: Prolegomena. Romae, 1918. Heerinckx, Jacobus, O. F. M. Introductio in theologiam spiritualem Asceticam et Mysticam. Taurini-Romae, 1031. Herbigny, Michael d’, S. J. La théologie du révélé. In­ troduction générale. Paris, 1921. Krebs, E. Théologie und Wissenschaft nach der Lehre der Hochscholastik. An Hand der bisher ungedruckten Defensa doctrinae Divi Thomae des Hervaeus Natalis. Münster i. Westfallen, 1912. Krieg, Cornelius. Encyclopaedic der theologischen Wissenschaften nebst Methodenlehre. Freiburg im Breisgau, 1910. Lozano, Sabinus M., O. P. Unidad de la Ciencia Sagrada y de la Vida Santa. Salamanca, 1921. Peterson, E. Was ist Théologie? Bonn, 1926. Poschmann, B. Der Wissenschaftscharakter der Katholischen Théologie. Breslau, 1032. Rabeau, Gaston. Introduction à Γétude de la Théologie. Paris, 1926. Schanz, P. VON. 1st die Théologie eine Wissenschaft? Stuttgart-Wien, 1900. Soiron, T., O. F. M. Heilige Théologie. Grundsatzliche Darlegungen. Regensburg, 1935. Stolz, A., O. S. B. Introductio in Sacram Theologiam (Manuale Theologiae Dogmaticae, fasc. 1). Friburgi Bris­ goviae, 1941. Szydelski, St. Prolegomena in Theologiam Sacram. Leopoli, 1020. 1 : Proleg. I—Introductio in theologiam moralem [WORONIECKI, H. Methodus et programma tradendi Theolo­ giam Moralem. Lublini, 1922.] Wysser, Paulus, O. P. Théologie ais Wissenschaft. Salz­ burg-Leipzig, 1938. ZieschÉ, Carolus. Über Katholische Théologie. Pader­ born, 1919. 25. At haec conceptio Theologiae Sacrae, univoca fere cum conceptu scientiarum philosophicarum vel pure huma­ narum, merito respuitur a maioribus et nobilioribus theolo­ gis, illius etiam temporis quo ruptura unitatis specificae Theologiae consummata fuit aut certe conservata. Sufficiat nobis in praesentiarum, ubi de re morali agimus, pauca afferre testimonia theologorum ultimi temporis de theologia Morali a Dogmatica non separanda. 26. R. Billuart, Ο. P. (f 1757) sententiam retinet traditionalem, docens Theologiam Sacram «esse simul specula­ tivam et practicam [seu Dogmatican et Moralem], quia attingit speculabilia et practica sub una et eadem ratione di­ vinae revelationis»l. Similiter loannes Laurentius Berti, O. S. A. (j* 1766) docet quod «Theologia sive Speculatrix [= Dogmatica] sive Moralis sive Polemica unus est habitus», quia «omnium theo­ logicarum veritatum idem est obiectum..., eadem principia, nimirum divinae revelationes»: iam vero «ex unitate subiecti atque ex unitate principiorum infertur unitas scientiae vel habitus»2. Haud secus Vincentius Penzi, Ο. P. (f c. 1774), qui recensitis Theologiae partitionibus, concludit: «his porro non distinctis quidem speciebus Facultas isthaec coalescit, sed potius in partes dispertitur» 3. 1 R. Billuart, Cursus theol. tom. I, dissert prooem., arc 7, p. 21. Cf. art. i, p. 3. Parisiis, 1895. 1 J. L. Berti, Opus de theologicis disciplinis, Prolegomena, cap. 4, propo­ sitio 4, p. 10. Romae, 1750. 3 V. Penzi, Theologiae rudimenta ex probatis auctoribus excerpta, lib. I, cap. 2, p. 2 b. Venetiis, 1766. ’ ’ Cap. I.—Ratio introductionis 43 Ncc dissentit Martinus Gerbert, O. S. B. (f 1793), cui placet «intimo foedere omnes Theologiae partes, quae mirum ni modum inter se nectuntur et mutuum usum praestant, con­ sociare» \ Quin etiam nonnulli theologi protestantes sententiae tra­ ditional! adhuc calculum adiiciebant, ut testantur haec verba Jo. David Heilmann: mon formarum sed partium divisionem hanc esse [in Dogmaticam et Moralem], inde facile intelligitur quod neutra Theologiae notionem totam, ne ex eorum quidem, qui in ea definienda aliam rationem tenent, sententia, expleat»12. 27. Eademque positio retinetur a pluribus theologis saeculi xix. Ita Franc. Leop. B. Liebermann (j· 1844), non obstantibus eius praeiudiciis in theologiam Scholasticam 3, animadvertit «arctissimum et intimum esse theologiae Specula­ tivae [= Dogmaticae} et Moralis nexum: neque ita utriusque fines constitui posse, ut non ea, quae speculatrix est, varia complectatur quae ad vitae praxim comparata sint, cum fidem efficere debeat non sterilem sed fructuosam; quemad­ modum et ea, quae practica dicitur, partem theoreticam habet, cum ex principiis certis, modo scientiis usitato, vivendi et agendi regulas deducat»4. Immo et contrariam sententiam vehementer impugnant, ut videre est in his quae scribit Pius van der Velden, O. F. M. 1 Martinus Gerbert, Apparatus ad eruditionem theologicam, epistula nuncupatoria, fol. 3 v. Augustae Vindelicorum et Friburgi Brisgoviae, 1754. De quo tamen, non sine quadam exaggeratione, dicit M. Jos. Scheeben quod «spricht aber bereits von der Scholastik, wie der Blinde von der Farben» (Dogmatik, t. I, § 52, n.° 1107, ed. cit., p. 457). 1 Jos. David Heilmann, Theol. Dr. et Prof. Ordinarius: Compendium theologiae Dogmaticae, Prolegomena, cap. 1, sect. 3, p. 4. Goettingae, 1761. ’ F. L. B. Liebermann suam facit descriptionem theologiae Scholas­ ticae quam dederant theologi eclectici et illustrati saeculi xvm, dum scribit: •quando vero artificiose magis quam theologice de divinis disserit, et nimia curiositate quaestiones sectatur subtiles magis quam utiles, altissimarum rerum omnium sinus penetrare cupiens, ut nihil sit cuius non velit rationem reddere, tunc Scholasticae [theologiae] nomen obtinet* (Institutiones theologicae, tom. I, Prolegomena, cap. 1, n.° 7, p. 3. Moguntiae, 1870). 4 Op. et loc. cit., n.° 6, p. 3. Proleg. I.—Introductio in theologiam moralem ‘Ft i'·* (t 1859): «arctissima est utriusque theologiae [= Dogmaticae et Moralis] connexio; siquidem ea, quae Moralis dicitur, radicem suam habet in Dogmatica. Propterea, nec desunt inter doctos quibus hodierna separatio haud parum displicet, cum sit hoc ipso Moralis a naturali radice sua avulsa. Neque negari potest quod theologi tum dogmatici tum morales falcem in messem alterius mittere saepissime cogantur, et nescio quam sentiant penuriam, praesertim moralistae, dum quaestio aliqua a suis est principiis examinanda»K Et concludit: were odiosum omne est divortium, si non et perniciosum: at quaelibet tempora suos habet mores ac suas quoque ineptias, quibus et inviti servire debent» (ibid.). Pariter Hilarius Parisiensis, O. M. Cap. (1831-1904): «huiusmodi vero divisiones, inquit, non sunt tot scientiae speci­ fice distinctae, sed tantum partes intégrales quibus integratur unum totum, una scientiae species; nam in his omnibus idem obiectum Theologiae universale consideratur, scilicet verbum Dei revelantis»12. Ac iure meritoque addit: «illi vero praecipue reprehen­ sione digni sunt, qui Moralem scientiam ita instituunt perinde ac si nullum Dogma exsisteret... Casuistae vero qui non deducunt Moralem scientiam ex fidei principiis, quod tamen constanter inculcat S. Alphonsus, non sunt theologi» 34 . Quapropter «hodierno nimiae divisionis scientiarum [theo­ logicarum] defectui remedium afferre maxime opportunum est; et ideo Theologia Universalis, quam incipimus, utiliter occurrit, cunctas Sacrae Doctrinae partes in unum redi­ gendo» *. Eodem modo M. Jos. Scheeben (f 1888) ait Dogmaticam 1 P. Van der Velden, Principia theologiae Moralis theoretice et practice exposita, tom. I, Introductio, § 2, p. 13. Parisiis et Lipsiae, 1875. * Hilarius Parisiensis, Theologia universalis, tom. I, Introductio, cap. 2, art. 1, § 1, n.° 2, p. CIV. Lugduni et Parisiis, 1868. 3 Op. et loc. cit., n.° 3, p. CV. 4 Op. et loc. cit., p. CVII. Quod clarius exprimit in Indice rerum, ubi ait: «unitas generalis in deversis Theologiae partibus (partes Theologiam integrantes); separatio theologiae Moralis et theologiae Dogmaticae vitanda» (Op. cit., p. 156). ' Cap. I—Ratio introductionis 45 et Moralem non ita facile separari posse in disciplinis theo­ logicis sicut Ethicam et Metaphysicam in philosophicis, quia theologia Dogmatica est plus quam mera fidei metaphysica x. Consentit Jos. Kleutgen, S. J. (f 1883), iuxta quem «Moralis doctrina cum Dogmatica multis in locis ita cog­ nata atque concreta est, ut divelli nisi violenter non possit, ut in quaestionibus de sacramentis, de gratia, de iustificatione et merito, de fine hominis et cetera; sed ea quoque, quae separari non incommode queunt, altera ab alteris illustrantur. Quare praestat secundum veterem morem u tram que in unum doctrinae corpus redigere»12. Similia tradunt Julius Didiot (f c. 1899) et Ludovicus de San, S. J. (f 1904), qui unitatem specificam theologiae Dogmaticae et Moralis nervose defendunt 3. «Licet autem —inquit de San— differentiae quae significantur hisce no­ minibus speculativum et practician, sint formales respectu scientiae humanae, respectu tamen scientiae Theologicae sunt pure materiales. Et hoc ideo, quia... Theologia sub eodem obiecto formali cognoscit tam operabilia quam speculabilia. Non nominant ergo Theologia speculativa [= Dogmatica] et Theologia practica [= Moralis] duas species scientiae Theolo­ gicae, sed ipsae sunt partes integrantes unam eandemque scien­ tiam Theologicam, quae per se est species scientiae specialis­ sima» 4. 28. Denique, saeculo nostro xx, post felicem sanae Theologiae restaurationem, abundant theologorum testimo­ nia pro hac unitate specifica theologiae Moralis et Dogma- 1 M. J. Scheeben, Dogmatik, I. Bd.; Einleitung, II, C, n.° 2, ed. cit., P· 4· 1 Jos. Kleutgen, Institutiones theologicae in usum scholarum, vol. I, introdua., q. 1, art. 7, n.° 37, p. 22. Ratisbonae, 1881. 1 Julius Didiot, Logique surnaturelle subiective, n.° 656, pp. 495-496. 2ème. ed. Paris, s. d. 4 L. DE San, Tractatus de Deo uno, tom. I, prooem. n.° 10, p. 17. Lo­ rarii, 1894. ) 46 Proleg. I.—Introductio in theologiam moralem ticae restituenda vel iam restituta conservanda b e quibus liceat nobis duo tantum in medium afferre. j Primum est Radulphi de Scorraille, S. J., qui, comparans antiquum morem Theologiae tradendae temporibus Suarezii usitatum cum noviter introducto hodieque in scholis servato, scribit: «ces traités [Suarezii] sur les vertus théologales, plus que tous les autres peut-être, offrent un exemple sensible de l’ancienne et traditionnelle méthode qui prévalu longtemps dans l’enseignement de la théologie scolastique. On ne sépa­ rait pas le dogme de la morale. Ainsi, dans ce volume de Suarez, aux thèses spéculatives sur les vertus de foi, d’es­ pérances et de charité, sont mêlées des thèses sur les devoirs qui s’y rapportent, sur les péchés qui leur sont opposés. De nos jours, on a cru simplifier et faciliter chaque étude en l’isolant. Ne l’a-t-on pas, au contraire, compliquée, en obligeant à par­ courir deux fois un même traité? Ne Γ a-t-on pas affaiblie, en faisant perdre l’habitude de rattacher les questions pratiques aux questions théoriques, les conséquences aux principes!1 La morale si fortement raisonnée, l’ascetisme si solide et si sûr des anciens, ne leur venaient-ils pas de leur formation plus logique, de l’unité et de la plénitude d’une théologie, qui ne présentait jamais le vrai à l’esprit, sans montrer aussitôt à la volonté le bien qui en découle?» 2. 1 Verbi gratia, Christianus Pesch, S. J., Praelectiones Dogmaticae, tom I, nis. 56-59, ed. 5, pp. 28-29, Friburgi Brisgoviae, 1915; L. Janssens, O. S. B., Summa theologica ad modum commentarii in Aquinatis Summam praesentis aevi studiis aptatam, tom. I, p. 3, Friburgi Brisgoviae, 1900; H. BUONPEXSIERE, O. P., Commentaria in I P. Summae theol. S. Thomae Aquinatis, q. sta i, a. 4, n.° 74, pp. 47-48. Romae, 1902; Jos. van der Meersch , Tractatus de Deo uno et trino, n.° 8, p. 6. Brugis, 1917; Ed. Hugon, O. P., Tractatus dogmatici, tom. I, quaest. prooemial., art. 3, pp. 17-23, Parisiis, 1920; Aem. Dorsch, S. J., Institutiones theologiae Fundamentalis, vol. I, Prolegomena, art· t, § 1, PP- 30-37, Oeniponte, 1916; R. Garrigou-Lagrange, O. P., De Revelatione per ecclesiam catholicam proposita, vol. I, Prolegomena, cap. I, art. 2, pp. 28-34, ed. 2, Romae et Parisiis, 1921; S. M. Lozano, O. P., L nidad de la Ciencia Sagrada y de la Vida Santa, pp. 3-6, Salamanca, 1921; V. Zubizarreta, C. D., Theologia Dogmatico-scholastica, vol. 1, Prolegomena, art. I, n.° 3, pp. 10-12, ed. 3, Bilbao, 1937. 5 R. de Scorraille, S. J., François Suarez, de la Compagnie de Jésus, d'après ses lettres, ses autres écrits inédits et un grand nombre de documents nouveaux, tom. II, pp. 385-386. Paris, 1911. Cap. I.—Ratio introductionis 47 Aliud testimonium est Ben. Henr. Merkelbach, Ο. P., qui sententiam traditionalem, semper inviolabiliter servatam a theologis Ordinis Praedicatorum, breviter exprimit ac ner­ vose defendit hisce verbis: theologia Moralis «non est species distincta sed tantum pars integralis et constitutiva scientiae theologicae; Theologia enim non complectitur plures scien­ tias sicut Philosophia, sed est scientia omnino una, quia habet unum subiectum: Deum, et unam rationem formalem (obiectum formale quo): revelationem: unde theologia Moralis est una et eadem scientia cum Dogmatica, quanvis sint alia et alia pars» Theologiae totalis \ Haec est vera doctrina, incunctanter amplectenda 2. ! 1 B. H. Merkelbach, O. P., Summa theologiae Moralis, tom. I, intro­ ductio, n.° 3, p. io. Parisiis, 1931. Qui etiam merito vocat infelicem, pro­ cessum seiungendi Moralem a Dogmatica, n.° 8, III, p. 19. Quod sane indi­ cium valet quoque de quorundam recentiorum conatu separandi theologiam, quam Kerygmaticam vocant, a theologia stricte scientifica Dogmatica et Morali. Qua de re videri potest A. Stolz, O. S. B., De «theologia Kerygmatita», Angelicum, 17 (1940), pp. 337-351. : Quam et oportebat instanter inculcare, non obstante eius perfecta evidentia. Mos enim separandi ac separarim tradendi Theologicam Dogma­ y ticam et Moralem relinquit in animo adolescentium —ac urinam adolescen­ tium tantum!— impressionem nimis vividam et profundam distinctionis quasi specificae utriusque, quam necesse erat radicitus evellere. E contra S. Thomas unitatem arguit Theologiae Dogmaticae et Moralis ex usu mis­ cendi in imo eodemque opere speculativa et pracrica, non solum apud Ma­ gistros theologos verum etiam apud ipsos Auctores Sacros. Ita enim scribit: •quae sunt diversarum scientiarum, distinctim et in diversis libris determinantur. Sed in Sacra Scriptura permixtim in eodem libro quandoque determinatur di modbus [= Moralis], quandoque de Creatore, quandoque de creaturis [= Dogmatica], ut patet fere in omnibus libris. Ergo ex hoc non diversificatur Scientia Sacra» (I Sent, prol., a. 2, arg. 2 sed contra). Revera in eodem Evangelio et in eadem Epistula permixtim traduntur credenda (= dogmatica) et agenda (= moralia), ut omnes norunt. Hodiernus igitur mos, qui utilitate quadam non caret, distinguendi Mo­ ralem a Dogmatica easque distinctis operibus ac distinctis scholis tradendi sic retinendus est, ut simul essentialis unitas ac nexus intimus utriusque firmiter conservetur. Nam, ut optime observat L. Janssens, O. S. B., «ex hac maiori connexione [traditionali] rei moralis cum re stricte dogmatica profluebant multa bona, a methodo hodierna vix plene compensanda* (Op. γη Proleg. I.—Introductio in 48 theologiam moralem 29. Ex quo ergo Theologia Moralis est eadem specie cum Dogmatica unaque essentia cum Theologia universa, eius specialis Introductio non est concipienda sicut concipi­ tur introductio in moralem philosophiam, neque est ita absolute necesaria —sed solum debet exhibere propriam et inmmediatam materiam circa quam versatur sub eadem ratione formali qua theologiae dogmaticae et totius theolo­ giae ut sic. 30. Nihilominus, quia modernis temporibus non solent theologi candidati hanc eminentem theologiae unitatem suffi­ cienter perspectam habere, quin potius nimis matarialiter considerare solent res theologicas, speciali cura tradenda est introductio specialis in theologiam moralem, non neglecta unitate specifica et connexione essentiali cum tota theologia sacra et cum omnibus suis partibus: eo vel magis quod, «quanvis ista scientia una sit, tamen de multis est et ad multa valet, secundum quae oportet modos eius multiplicare» \ 1 S. Thomas, in I Sent, prol., a. 5 ad 2. CAPUT SECUNDUM DE IPSA «INTRODUCTIONE» IN THEOLOGIAM MORALEM 1 31. Sub hac ergo restricta et modesta consideratione introductionis specialis in theologiam Moralem, tria sunt determinanda: 1. Natura vel essentia theologiae moralis. 2. Propria eius methodus. 3. Divisio ipsius in principales tractatus quasi in toti­ dem partes intégrales. Art. i.—De natura vel essentia theologiae moralis Essentia vel natura theologiae Moralis exprimitur eius propria definitione, quae est «oratio significans quod quid est»2. 1 Specimen introductionis cuiusdam specialis in Theologiam Moralem adumbravit, omnium fortasse primus, Chrysostomus Javelli, O. P. (f c. 1539), in opere suo posthumo, cui titulus: Divinae et Christianae moralis ftilowphiae Institutiones, in partes octo divisae (Venetiis, 1540), cuius tota prima pars est «de celsitudine ac veritate ipsius supra omnes disciplinas morales quae ex naturali ratione prodierunt»; ubi Theologiae Morali relate ad Moralem Philosophiam specialiter aptavit, amplificando, ea quae S. Thocas docuerat (I 1, 5) de universa Theologia relate ad omnes scientias philo­ sophicas. Potius tamen quam Introductio proprie dicta in Moralem Theoloest prima eius inchoatio et veluti tentamen quoddam. Recoli etiam ,UA1 Pisunt Praefationes ac disceptationes de Morali Theologia habitae in Metrot«-iana senensi, quas edidit Sebastianus Conti, S. J. (j- 1696), Senis, 1677. 2 S. Thomas, In II Poster., lect. 2, n.° 2; ex Aristotele, / Topicorum, αΡ· i, n.° 2: λόγον ό τό τί ήν είναι σημαίνων. *-D« Hominis* 50 Pholeg. I.—Introductio in theologiam moralem Distinguunt autem logici duplicem definitionem, scilicet nominalem et realem, quarum prima ducit ad secundam, iuxta illud S. Alberti Magni: «noniem nihil aliud est nisi implicita definitio; et definitio est nominis per singula explicatio*'. Cui Tullius Cicero concinit scribens: «patefactio quasi rerum opertarum, cum quid quidque sit aperitur, definitio est»1 2* ; «definitio est oratio quae id quod definitur explicat quid sit»s. Unde S. Augustinus egregie concludit: «cognitio nominis est cum ille cognoscitur cuius est nomen; non enim propter se nomen est, sed propter id quod significat*4. Quaerenda est igitur in primis definitio nominalis theologiae Moralis, postea definitio realis. DEFINITIO NOMINALIS THEOLOGIAE MORALIS Definitio nominalis est «ratio interpretativa nominis» seu «oratio exponens significationem nominis» vel etiam «sola nominis interpretatio»5. Haec autem interpretatio potest fieri duplici via, nempe via originis seu radicis, et tunc appella­ tur definitio etymologica, quae est «verbum ex verbo verilo­ quium» 6: —et via usus inter loquentes, quae vocari solet definitio vulgaris. Et quia humana verba sunt signa ad pla­ citum, non signa naturalia, manifestum est quod interpre­ tatio nominis maxime sumenda est ex usu loquentium. [Cf. De Verit. 4, 2, c. in fine.] 1 S. Albertus Magnus, I Etincarum, tract. 5, cap. 2, ed. Borgnet, Opera omnia, t. VII, p. 59 a. [Cf. Summa Theol, II p., trad. 10, q. 37, m. 2, t. 32, p. 414I. *e» Tullius Cicero, II de Finibus, cap. 2, ed. cit., t. II, p. 130. 3 Topica, cap. 5, ed. cit., t. I, p. 571. S. AUGUSTINUS, Enarratio in Psalmum IX, n.° II. ML. 36, 122. 5 :S. THOMAS, In II Poster., lect. 6, nis." 6-9. Caietanum II . — X- —Vide v.»ij, 2In Ζί 11 Poster., cap. 6, § Circa tertiam conclusionem, ed. Venetiis, 1519, fol. 89, coi. 4. e Tullius Cicero, Topica, cap. 8, ed. cit., t, I, d. Cap. Π— De ipsa A. «introductions* in theologiam moralem Definitio etymologica 34. Dictio haec: theologia moralis, continet duo nomina: aliud substantivum (theologia), aliud adiectivum (moralis). a) Nomine substantivo, θεολογία (a θεός = Deus, et λόγος = sermo), «significari intelligimus de divinitate ratio­ nem sive sermonem» \ Quidquid autem sit de diversis acceptionibus huius verbi apud auctores tum profanos tum sacros —qua de re consuli possunt eruditi12—, in terminologia ecclesiastica technica significat cognitionem seu scientiam propriam Dei, hoc est, Dei sub ratione propria deitatis; et quidem, non tam co­ gnitionem quam ipse Deus de seipso habet, quam cognitio­ nem quam nos habemus de ipso Deo. Et quia in cognitione maxime attendendum est medium cognitionis, potius quam res cognita vel finis propter quem cognoscitur, cognitio theologica seu theologia formaliter dicitur cognitio de Deo ut Deus est et ad Deum ordinata prout per divinam inspira­ tionem seu revelationem est nobis supernaturaliter communicata. Unde antiqui theologi cum Alexandro Halensi dicebant quod «doctrina sacra dicitur divina seu theologia, quia a Deo et de Deo et ductiva ad Deum»3. 35. Quia vero haec divina vel supernaturalis revelatio potest esse et formalis seu immediata, et virtualis seu me­ diata, formali autem respondet cognitio supernaturalis im­ mediata, quae est fides divina — nomen theologia strictis­ sime dicitur de sola cognitione supernatural! mediata seu discursiva, quae respondet divinae revelationi virtuali, et formaliter importat demonstrationem conclusionum de Deo 1 S. Augustinus, De Civitate Dei, lib. VIII, cap. i. ML. 41, 225. 1 Verbi gratia, J. Stiglmayr, Mannigfache von ^Théologie» und tTheolo/oi», apud Théologie und Glaube, XI (191), pp. 296-309; P. Batiffol, Theole-gia, Theologi, apud Ephemerides theologicae Lovanienses, V (1928), pp. 205220, et alii [J. Riviere, ^Theologia*, apud «Revue des sciences religieuses», 16 (1936), pp. 47-57]. 1 Summa theologica, ed. Quaracchi, 1924 sqq., t. I, n.° 2, ad obiecta, P-5b. 52 Proleg. L—Introductio in theologiam moralem Cap. h—De ex principiis ab ipso Deo immediate revelatis et per fidem aut per visionem intuitivam acceptis. Et haec significatio ratiocinationis seu discursus scientific! valde proprie con­ venit verbo λόγος quando in compositionem venit, ut in Psychologia, Cosmologia et aliis huiusmodi, eandemque retinet in composito θεολογία, prout adhibetur ab Aristo­ tele de theologia naturali*1 et a theologis catholicis de theo­ logia sacra vel supernatural!. 36. β) Adiectivum vero moralis a substantivo mos de­ rivatur. Undenam autem trahatur verbum latinum nios, incerta res est. Sunt qui illud derivant ex adverbio mox vel ex substantivo mora. Ita enim scribit Gulielmus Alvemus: «determinabimus tibi quae differentia sit inter habitus et mores, et dicemus quia mores sunt habitus ex quibus sine praemeditatione est frequentia operum, ut ait Avicenna; et exemplum de hoc est in hominibus, qui non solum sine praemeditatione, sed etiam sine meditatione et cordis appo­ sitione percurrunt psalmos vel alias narrationes, quibus assueti sunt. Mos igitur dicitur vel ab eo quod mox, hoc est, sine mora ex eo est operatio; vel verisimilius a mora, hoc est, longitudine assuefactionis. Unde vulgata acceptione pro eodem accipiuntur mos et consuetudo; unde idem est dicere secundum vulgatam intentionem: iuxta morem, quod: iuxta consuetudinem. Habitus ergo non statim ut est habitus est et mos, sed per moram transit in morem, ita ut vere dici possit quia mos est habitus morosus»2. 37. Sed haec potius videntur esse dicta ex sono vocis quam ex scientia philologica. Melius ergo dicitur quod nomen mos a modo ducitur vel potius a moderatione. Mode­ ratio enim, sicut et morigeratio, est reductio passionum et affectuum ad debitum modum seu mensuram, quasi ad iustum medium, in quo proprie consistit bonitas moralis. Et inde est quod temperantia —de qua veluti antonomastice 1 Aristôteles, V Metaph., cap. i, n.° 7, ed. Didot, II, 535, 9; X Metaph., cap. 7, n.° 6, II, 593, iGulielmus Alvernus, De Virtutibus, cap. 1. Opera omnia, Veneriis, 1581, p. 113, coi. 1-2. ipsa «introductione* in theologiam moralem dicitur moralitas— idem est ac mensuratio seu moderatio. Quod quidem Augustinus innuere videtur cum ait: «qui enim τρόποι graece dicuntur, et modi, et mores, latine inter­ pretari possunt»l. Unde et Quintilianus hanc differentiam ponit inter haec duo nomina: πάθος et ήθος, quod πάθος (passio) est proprie loquendo affectio concitata et vehemens, dum ήθος (mos) potius est affectio moderata, suavis, blanda, humana —non ferina—, amabilis et iucunda. Motus ergo appetitivus immoderatus est passio, moderatus vero est mos2. Et Tullius de Sexto Ausidio dicit quod erat «ita tem­ peratis moderatisque moribus, ut summa severitas summa cum humanitate iungatur»3. 38. Et vere, apud latinos, mos dicebatur modus agendi vel se habendi cuiuscumque rei, praesertim quando erat connaturalis seu ad modum naturae. Quo in sensu loquuntur clasici de moribus coelorum, de moribus siderum, de mori­ bus marium, hoc est, de modo proprio eis consentaneo sese movendi vel se habendi4. Principaliter tamen significat connaturalem modum agendi, qui est quidam modus sese movendi; et sic loquimur de moribus animalium, v. gr., leonum, canum, serpentum. Nihilominus, proprie loquendo, mos contradistinguitur a natura, et ideo importat maxime fre­ quentem et diuturnum modum agendi ex quo nata est sequi consuetudo similiter et uniformiter operandi, quae rursus mo­ rem agendi praecedentem confirmat. Unde Tullius notat quod consuetudo gignitur exercitatione seu usu repetito simi­ liter agendi5, et quod consuetudo naturae vim obtinet prop­ ter vetustatem6. Mos ergo est causa et effectus habitus. At praecipue mos dicitur uniformis modus agendi ex consue- » 1 Enarratio in Psalm. LXVII, n.° 7. ML. 36, 816. Vide De beata vita, nis. 32-33. ML. 32, 974-975. [Cf. R. Barcia, Sinônimos castellanos, p. 202]. 1 Institutiones Oratoriae, Hb. IV, cap. 2, nis. 8-13, ed. cit., t. II, pp. 438-443. 3 Epistol. ad Familiares, lib. XII, epist. 27, ed. cit., t. VII, p. 426. 4 Quorum nonnulla testimonia videri possunt apud Forcellini, To­ tius latinitatis Lexicon, v. Mos, ed. De-Vit., Prati, 1868. 4 De Oratore, lib. II, cap. 87, ed. cit., t. I, p. 3°ό· 4 De Inventione Rhetorica, lib. I, cap. 2, ed. cit., I, p. 3· .4 7 i l Proleg. I.—Introductio in theologiam moralem tudine vel habitu, qui est modus agendi acquisitus simul et connaturalizatus, quasi secunda natura. 39. Et inde est quod mos et consuetudo pro eodem summuntur apud latinos. Quod et significationi verbi graeci, ήθος, ex amussim respondet. Nam consuetudo, a consuescendo (augmentativo seu intensive verbi suescere), derivatur ex graeco ήθος, ex radice συεθ —unde έθ, latine suetum— et significat proprie habitum facultatis appetitivae ex longo et diuturno usu operandi acquisitum. Haec est enim diffe­ rentia inter virtutes intellectuales et virtutes appetitivas seu morales, ut notat Aristoteles, quod intellectuales causantur ex inventione vel ex doctrina, morales vero seu ethicae pro­ ducuntur ex repetito usu vel exercitio similia et similiter agendi \ Eidemque radici respondet nomen habitus (έξις), quod primo dictum est de ordine morali seu appetitivo —ubi quis bene vel male se habet aut se movet—, et postmodum ampliatum fuit ad ordinem intellectualem12. Per hunc autem habitum acquisitum moderatas habet homo affectiones et actus suos, ita ut agat quando et sicut vult —nam habitus est quo quis agit cum et sicut voluerit (I-II, q. 50, art. 5)—, cum perfecto dominio propriae acti­ vitatis, quod est agere ex voluntate perfecte deliberata, lure igitur S. Ambrosius dixit quod «mores proprie dicuntur humani»3; nam mores brutorum animalium et agentium na­ turalium nonnisi metaphorice tales appellantur seu aequivoce, ut notat S. Albertus Magnus 4. 40. Quae cum ita sint, merito antiqui classici latini ήθικήν φιλοσοφίαν verterunt: moralem philosophiam. Haec enim, «quia pertinet ad mores, quos ήθος illi vocant, nos eam partem philosophiae de moribus appellare solemus, sed decet augentem linguam nominare moralem» s. Et, post TulII Ethicarum, cap. i, nis. 1-3, ed. cit., II, 14, 32-45. \ idc Tullium Ciceronem, Epist. ad Atticum, lib. X, cap. 12, ed. cit., t. VIII, p. 417. 3 S. Ambrosius, In Lucam, prol., n." 8, ed. C. et H. Schenki. Vindobonae, 1902, CSEL, t. XXXII, p. 9, 4. In VI Ethicarum, tract. 4, cap. 3, n.° 71, dt., t. VII, p. 460 a Tullius Cicero, De Fato, cap. 1, ed. cit., t. III, p. i22 1 I Cap. π.—De ipsa «introductione* in theologiam moralem lium, Seneca \ Quintilianus1 2 et alii. Unde Augustinus, postquam narravit philosophos graecos in tres partes divi­ sisse philosophiam, «cuius una pars appellaretur physica, altera logica, tertia ethica», graecis nominibus, subdit: «qua­ rum nomina latina iam multorum litteris frequentata sunt, ut naturalis, rationalis, moralisque vocarentur» 3. 41. Quod si consuetudines seu habitus appetitivi non causentur ex actibus nostris naturalibus, sed a Deo supernaturaliter per infusionem, dummodo eorum usus voluntati suiaceat, recte dicuntur morales, non quidem a causa effi­ cienti, sed a causa formali et ab effectu. Et hoc modo vir­ tutes infusae appetitus circa media pleno iure et non per meram analogiam dicuntur morales 4; sicut et Philosophia moralis dicitur a more 5, licet sit habitus intellectualis et non causetur ex mera consuetudine; eo vel magis quod mos proprius dicitur de actu sequenti habitum, quam de actu habitum praecedente, utpote magis connatural! agenti et magis uniformiter et constanter exercito. Differenter tamen Philosophiae morali convenit esse moralis, nempe ex sola causa materiali circa quam, quia circa mores versatur. 42. Dicendum est ergo quod aliquis habitus potest dici moralis triplici sensu: primo, efficienter et formaliter, quia ex more seu consuetudine vel usu repetito causatur circa materiam et modum moralem, ut sunt virtutes morales acqui­ sitae; secundo, formaliter tantum, quia circa res morales cum modo morali versatur, licet ex more seu usu repetito non acquiratur, ut virtutes morales infusae; tertio, mere materialiter, quia solam materiam moralem considerat, abs­ trahendo a modo et usu morali quantum est de se, ut scientia 1 Epistol. Moral., libri XIV, epist. i [seu epist. 89 totius seriei], nis. 9-14, ed. cit., t. II, pp. 256-257. 1 Institutiones Oratoriae, lib. VI, cap. 2, n.° 8, ed. cit. t. II, p. 438. ’ De Civitate Dei, lib. XI, cap. 25, ML. 41» 338. 4 S. Thomas, Qq. Disp. De Virtutibus, q. 1, a. 10, ad 18. [Cf. Quodl. 12,22. ad. 3]. ‘ S. THOMAS, Scriptum super IV Sententiarum, d. 33, q. a. 2, qla. 3, id. 2. i 56 Proleg. I.—Introductio in theologiam moralem moralis philosophica et theologica, quae est virtus seu habitus intellectualis circa res morales. 43. Itaque, iuxta vim vocis, Theologia moralis non est scientia de divinis moribus seu de moribus ipsius Dei, eo sen­ su quo de moribus Dei locuti sunt Auctor Opusculi De divinis moribus (inter opera apocrypha S. Thomae, edit. Vives, t. 28, PP· 305-403) et Leonardus Lessius in opere De perfectioni­ bus moribusque divinis —nam «mores proprie dicuntur hu­ mani» ut dicit S. Ambrosius paulo supra citatus—, sed scientia morum humanorum ex divina revelatione procedens. Et quia «idem sunt actus morales et actus humani» (I-II 1, 3 c.), hoc est, actus procedentes ex voluntate deliberata cum co­ gnitione formali finis (ibid., a. 1 et 2) Theologia moralis, vi nominis, significat scientiam actuum humanorum ex divina revelatione procedentem. B. Definitio vulgaris 44. Definitio haec sumitur ex usu nominis, morale, apud auctores tum profanos tum sacros; — nam usus nominis, theologia, patet ex supra dictis. a) Ergo, apud philosophos, philosophia moralis est quae agit «de vita et moribus» hominum \ hoc est, de vita beata et de moribus quibus bene vivitur et ad beatitudinem per­ venire possumus, «quoniam omnis summa Philosophiae ad beate vivendum refertur, idque unum expetentes homines se ad hoc studium contulerunt»2. «Morum autem putabant studia esse et quasi consuetudinem, quam partim exercitationis assi­ duitate, partim ratione formabant; in quibus erat Philosophia ipsa»12 3. Unde, cum priores philosophi studiose siderum mag­ nitudines, intervalla cursusque inquirerent et cuncta coelestia, «Socrates, primus, Philosophiam devocavit e coelo, et in Tullius Cicero, I Academ., cap. 5, ed. dt., t. II, p. 87; I De oratore, cap. 15, t. I, p. 145· 2 II De Officiis, cap. 27, t. II, p. 163. 3 I Academ., cap. 5, t. II, p. 88. Cap. II.—De I ipsa «introductione» in theologiam moralem 57 urbibus collocavit et in domos etiam introduxit, et coegit de vita et moribus rebusque bonis et malis quaerere» \ Ab Aristotele vocatur Ethica, philosophia rerum huma­ narum: ή περί τά άνθρώπικα φιλοσοφία 2, hoc est, actionum humanarum, cum sit scientia practica3, non speculativa. Et sic, cum Philosophia divideretur in speculativam et practicam, materiam utriusque ponebant in definitione generali Philosophiae, nempe «rerum divinarum et humanarum scien­ tia» 1 *4. Per hoc ergo verbum «morale», philosophi intelligunt res humanas, hoc est, actiones humanas. Unde illud: nosce teipsum, γνώσθι σεαυτόν. 45. β) Similiter et apud auctores sacros. S. Augustinus, ut maximum ex Patribus afferam, Philosophiam speculati­ vam appellat contemplativam, practicam vero activam, quae, ut nomine ipso patet, est «ad agendam vitam, idest ad mores instituendos pertinet»5; unde «est pars moralis, quam graeco vocabulo dicunt ηθικήν, ubi quaeritur de summo bono, quo referentes omnia quae agimus et quod non propter aliud, sed propter seipsum appetentes idque adipiscentes, nihil quo beati simus ulterius requiramus»6. Attamen, potius quam in consideranda beata vita, maxime in actione versatur 7, hoc est, in usu potius quam in fructu seu fruitione 8, quia usus proprie loquendo est mos, et ideo appellatur «moralis propter usum»9. «Uti autem —apud eundem Augustinum— est quod in usum venerit ad id quod amas obtinendum referre, si tamen amandum est; nam usus illicitus abusus potius vel abusio nominandus est»10; et insuper «uti aliqua S3 , V Tuscullanarum Quaestionum, cap. 4, ed. cit., t. II, 1 Tullius Cicero p. 454. Videatur etiam S. Thomas, In I Metaph., lect. 10, n.° 152; De Spiri­ tualibus Creaturis, a. 10. ad 8. Ethica Nicom., lib. X, cap. 9, n.° 22, ed. cit., II, 130, 22-23. 3 I Metaph., cap. 1, n.° 4, II, 486, 25-26. Tullius Cicero, II De Officis, cap. 2, ed. cit., t, III, p. 327· De Civitate Dei, lib. VIII, cap. 4. ML. 41, 228. Ibid., cap. VIII. ML. 41, 238. 7 Ibid., lib. VIII, cap. 4. ML. 41, 228. 8 Ibid., lib. XI, cap. 25. ML. 41, 339. Ibid., col. 338. I) / De Doctrina Christiana, cap. 4, n.° 4. ML. 34s 20. * Λ8 Prolpg. L—Introductio in theologiam moralem re non potest nisi animal quod rationis est particeps»l, quia hoc supponit dominium supra id quo quis utitur et liber­ tatem utendi vel non utendi. Est ergo moralis scientia, se­ cundum S. Augustinum, de uti humano relato ad frui seu de actionibus humanis, hoc est, liberis prout ordinantur vel ordinabiles sunt ad summum bonum, quod est ultimus finis totius humanae vitae, nam «usus fructu diiudicandus est»2. Neque tamen est vera beatitude aut recta via ad beatitudinem illa quam diversae philosophorum sectae invenire conati sunt, sed illa quam Deus revelatione, nobis ostendit3, quia ipse Deus est via et veritas et vita: «— quaerebas qua ires? — ego sum via; quaerebas quo ires? — ego sum veritas i et vita; — non errabis quando is ad illum per illum» *. Beatum enim hominem non facit ipse homo, ut philosophi dixerunt sed solus Deus, qui fecit illum; est ergo béatitude «donum Dei»”. Unde theologia moralis est, iuxta S. Augustinum, dc moribus humanis supernaturalibus prout in divina revela­ tione traduntur; «non autem praecipit Scriptura nisi carita­ tem, nec culpat nisi cupiditatem, et eo modo informat mores hominum»Ί. Et eloquenter concludit: «quid amplius dc moribus dis­ putem? Si enim Deus est summum hominis bonum, quod negare non potestis, sequitur profecto quoniam summum appetere est bene vivere, ut nihil sit aliud bene vivere quam toto corde, tota anima, tota mente Deum diligere: a quo exsistit ut incorruptus in eo amor atque integer custodia­ tur, quod est temperantiae; et nullis frangatur incommodis, quod est fortitudinis; nulli alii serviat, quod est iustitiae; vigilet in discernendis rebus, ne fallacia paulatim dolusvc 1 S. Augustinus, Uber 83 quaettionitm, q. 30. ML. 40, 19. ’ De Civitate Dei, lib. XI, cap. 25. ML. 41, 339. 8 De Civitate Dei, lib. II, cap. 7, ML. 41, 52; Sermo 150 de Scripturit, cup. 8, nis. 9"10» ML. 38, 812-814. Epist. 155, cap. r, n.° 2. ML. 33, 667. 4 Sermo 150 de Scripturit, cap. 8, n.° 10, ML. 38, 813-814. b Epistola iss, cap. 1, n." 2. Ml.. 33, 667; Epistola 186, cap. 11, n.° 37, ML. 33, 830. * Sermo r50, cap. 7, n.° 8. ML. 38, 812. 7 111 De Doctrina, cap. 10, n.° 15. ML. 34, 7I * i' · Cap. II.—Dl! ipsa «INTRODUCTIONE* in theologiam MORALEM 59 subrepat, quod est prudentiae. Haec est hominis una per­ fectio, quae sola impetrat ut veritatis sinceritate perfruatur; haec nobis Testamento utroque concinnitur; haec nobis hinc atque inde suadetur»l. 46. Et simili modo loquuntur alii Patres, ut Clemens Alexandrinus, Origencs, Chrysostomus, Rasilius et Ambro­ sius, qui de moribus hominum supernaturalibus in ordine ad supcrnaturalcm bcatitudinem copiose disseruerunt. Nec mirum, quia in Prologo libri Ecclesiastici dicitur hunc librum scriptum esse pro illis qui volunt «discere quemadmodum oportet instituere mores» et «qui secundum legem Domini proposuerint vitam agere». Mores ergo in Sacra Scriptura considerantur secundum legem divinam quae est lex supernaturalis ordinans actus humanos ad vitam aeternam scu bcatitudinem supernaturalem. 47. Idcmque sensus verbi, moralis, transivit ad magnos theologos medii aevi. Nam proportionalitcr ad philosophiam moralem —licet in alio ordine— ponunt theologiam mo­ ralem2, cui directe respondent libri morales Sacrae Scrip­ turae ct sensus moralis eiusdem 3; nam sensus moralis est ♦secundum quod ea quae in Christo sunt facta vel in his quae Christum significant, sunt signa eorum quae nos agere debemus»4, ex cis procedendo «ad instructionem morum»r’, quasi ordinantes veritatem Scripturae «ad recte operandum» °. Vulgari ergo hac acceptione, theologia moralis nihil est aliud quam Scientia moralitatis christianae, hoc est, vitae humanae agendae ad exemplum vitae ipsius Christi, secundum quem actus nostri reformari debent scu, ct in idem redit, Scientia ordinationis totius humanae vitae ad bcatitudinem mpernaturalem ex divina revelatione procedens. 1 De moribus Ecclesiae Catholicae, lib. I, cap. 25, n.° 46. ML. 32, 1330IJJI. Vide Epistolam ad Volusianum, epist, 137, cap. 5, n.° 17. ML. 33, 524. ’ S. THOMAS, In Evangelium loannis, prolog., p. 3, ed. Marietti, Taurini, 1912. 1 S. Thomas, In Evangelium Matthaei, cap. II, 11, ed. cit., p. 37 a· S. Thomas, Summa theolog., I, 1, 10. S. THOMAS, Scriptum super I Sentent., prolog., a. 5. S. Thomas, Quodlib. VII, a. 15. S. Thomas, Quodlib. VII, a. 15, ad 5. J* 60 Proleg. I.—Introductio in theologiam moralem DEFINITIO REALIS THEOLOGIAE MORALIS 48. Cum theologia moralis sit scientia quaedam ideoqua habitus quidam intellectualis, definitio eius essentialis sumi debet ex ordine ad proprium obiectum ipsius; nam habitus specificantur et, consequenter, definiuntur ex eorum pro­ prio obiecto, ad quod dicunt relationem transcendentalem. 49. Est autem triplex obiectum alicuius potentiae vel habitus, scilicet obiectum pure materiale, obiectum pure formale et obiectum partim materiale et partim formale, quasi mixtum ex materiali et formali. Obiectum pure materiale est res obiecta ut est res, et appel­ lari etiam solet obiectum pure terminativum. Obiectum pure formale est ratio rei obiectae ut est obiecta, et vocari etiam consuevit obiectum pure motivum, cum sit essentialiter et exclusive medium seu modus quo res attin­ gitur ab habitu per suum actum, et hac de causa dicitur quoque obiectum formale quo. Obiectum denique partim materiale et partim formale est ratio rei obiectae ut est res, atque ideo est primum quod directe attingit habitus per actum suum; qua de causa nominari solet obiectum primarium, vel etiam subiectum attributionis, aut denique obiectum formale quod. Hoc ergo obiectum dicitur quasi mixtum ex materiali et formali —non quod misceatur ex pure materiali et ex pure formali, cum haec immiscibilia sint—, sed quatenus, comparatum ad pure for­ male, est aliquo modo materiale, simulque est quodammodo formale si comparatur cum pure materiali; et ideo simul est motivum et terminativum, quanvis non ex aequo, sed est terminativum per prius, quia per se primo terminat actum habitus, et nonnisi per posterius est motivum quia per se secundo movet ad attingendum obiectum mere materiale vel secundarium. Quod in propria eius definitione indicatur, qua dicitur ratio rei obiectae ut res esl; nam eo ipso quod est Cap. II.—De ipsa «introductione·» in theologiam moralem 61 ratio rei obiectae, est formale; eo autem ipso quod haec ratio rei obiectae est ut res est, et non ut obiecta, est materiale. 50. Et huic triplici obiecto habitus vel potentiae similis est quodammodo distinctio obiecti potentiae sensitivae, quod est sensibile, in proprium, commune et per accidens; nam sensibile proprium est sensibile per se primo, quasi obiectum formale quo seu pure motivum; sensibile commune est sensi­ bile per se secundo, quasi obiectum formale quod, per prius terminativum et per posterius motivum; sensibile per acci­ dens est mere terminativum et nullo modo motivum, quia nonnisi per aliud sentiri potest. Unde et S. Thomas obiectum formale potentiae vel habitus appellat obiectum per se, dum obiectum pure materiale vocat obiectum per accidens K Ut ergo inveniatur propria et essentialis definitio theolo­ giae moralis, determinari debet hoc triplex obiectum, sci­ licet pure materiale, formale quod et formale quo. A. De obiecto materiali theologiae moralis 51. Obiectum materiale theologiae Moralis sunt res circa quas versatur consideratio eius, quae ideo appellantur ma­ teria eius circa quam. Sicut ergo relate ad virtutes stricte morales distinguimus duplicem materiam circa quam, nempe proximam, quae sunt passiones vel operationes regulandae per proprium medium virtutis; et remotam, quae sunt obiecta passionum vel operationum 2; —ita etiam relate ad habitum intellectualem theologiae moralis distinguere possumus du­ plex obiectum materiale, scilicet obiectum materiale pro­ ximum, directum seu immediatum, quasi materiam proxi1 Quaest. Disp. De Caritate, a 4.—Longius haec exponuntur in tractatu de Fide (II-II, I, 1). Videantur etiam S. Thomas, De Malo, 2, 2 ad 5 et 11; Joannes a S. Thoma, Cursus Philosophicus, Logica, II P., q. 21, a. 4, ed. Reiser, L I, pp. 670-679. Cursus Theologicus, In I-II, disp. 1, a. 3, n.° 20. Cdoniae, 1711, p. 27; Salmanticenses, De ultimo fine, disp. 1, dub. 3, § i» tà. 27-32, ed. Palmé, t. V. pp. 18-21; Lerma, Summul., lib. I, cap. a, n.° 2, fp. 2-3. Compluti, 1663. 1 Vide In IV Ethicorum, lect. 1, n.° 652. Proleg. I.—Introductio in theologiam moralem mam circa quam; — et obiectum materiale remotum, mediatum et quasi indirectum, ad instar materiae remotae circa quam. Et quidem materia proxima seu immediata est quasi materia propria circa quam versatur consideratio theologiae moralis, dum materia remota est potius quasi materia appropriata. Et quia obiectum remotum dicitur per ordinem ad ob­ iectum proximum, ideo a consideratione obiecti proximi incipiendum est. α) De obiecto materiali proximo Obiectum materiale proximum est subiectum imme­ diatum formae quam potentia, habitus vel actus per se attin­ gunt in re obiecta. Et quia ratio quam theologia moralis per se considerat est mor alitas formalis supematuralis —ut ostendetur postea—, obiectum materiale proximum seu pro­ prium theologiae moralis debet esse subiectum immediatum moralitatis formalis supematuralis. 53. Sed notandum est quod subiectum potest esse triplex. Primo, subiectum inhaesionis tantum et non praedicationis, nempe subiectum alicuius formae seu realitatis accidentalis, quae tamen de eo demonstrari aut cognosci non potest; secundo, subiectum praedicationis tantum seu attributionis ei non inhaesionis, idest substantia omnino simplex et prima, quae est substantia divina, in qua nullum accidens subiectari realiter potest, licet propter eminentiam eius et propter imperfectionem intellectus nostri, distinguamus virtualiter inter Deitatem et attributa eius, et ideo Deus est subiectum attributionis seu praedicationis tantum; tertio, subiectum in­ haesionis et praedicationis simul, sicut substantia creata cui realiter inhaerent proprietates eius accidentales de ea de­ monstrabiles \ 54. Hic autem loquimur de subiecto tum praedicationis tum inhaesionis et praedicationis simul. Subiectum praedi- S. Thomas, Scriptum super I Sententiarum, prol. a. 4, ad 1. Cap. II,—De ipsa «introductione·» in theologiam moralem 63 talionis primum et principale totius theologiae moralis est Deus sub ratione Deitatis, quatenus sub hac formali ratione Deus est ultimus finis proprius creaturae intellectualis, veluti proprium obiectum beatitudinis eius supematuralis; et ita Deus ut finalizans seu beatificans supernaturaliter se­ cundum propriam rationem deitatis, est primum et princi­ pale subiectum attributionis seu praedicationis totius ordinis moralis creati, hoc est, actuum intellectus et voluntatis quibus est attingibilis formaliter ut Deus, sive ut amplec­ tendus sive ut respuendus. Cum quo tamen stat quod subiectum secundarium prae­ dicationis sit ipsa creatura operans, quia non est ipsa quae principaliter ordinat suos actus ad Deum sub ratione deitatis, sed secundario et sub Deo principaliter ordinante; nam sub consideratione et praedicatione theologiae non cadit secun­ dum rationem propriae naturae vel essentiae, sicut sub consideratione philosophi, sed secundum rationem formalem < creaturae Dei E Formalis ergo praedicatio theologica semper habet Deum pro subiecto proprio; quod si ponat ut sub­ iectum creaturam, erit praedicatio materialis tantum et non. dum explicite et formaliter resoluta in proprium eius sub­ iectum scientiae. Itaque idem est subiectum praedicationis theologiae moralis et dogmaticae seu totius theologiae sacrae. 55. In quo apparet radicalis differentia Theologiae moralis a morali Philosophia. Nam subiectum primum et principale praedicationis Ethicae est homo voluntarie seu deliberate agens propter finem ultimum naturalem, qui Deus quidem est, at non sub propria ratione deitatis, sed sub ratione Primae Causae creantis et providentis omni creaturae in ordine naturali. 56. Modo ergo inverso se habent ordo praedicationis formalis theologiae moralis et ordo praedicationis formalis philosophiae moralis; nam in praedicatione theologica, Deus ut Deus est primum subiectum praedicationis formalis, dum homo est secundarium et ultimum, et sic prima veritas 1 Vide S. Thomam, II Contra Gentiles, cap. 4. 64 Proleg. L—Introductio in theologiam moralem moralis revelata et prima conclusio moralis demonstrata est quod Deus ut Deus est ultimus finis seu beatitudo nostra obiectiva; — at in praedicatione philosophica ipse homo ut homo, hoc est, ut agens ex voluntate deliberata, est primum et principale subiectum praedicationis formalis ethicae, et bonitas vel malitia vel indiferentia, idest moralitas naturalis primo demonstratur de eo sic agente, — dum Deus, et quidem non sub formali ratione Dei, sed sub materiali ratione Pri­ mae Causae, est subiectum ultimum, quia sub hac ratione Primae Causae est attingibilis ut finis cognitione et amore naturali. Et hac de causa Deus ut Deus, hoc est, sua propria deitate beatificans hominem, explicite ponitur in primo trac­ tatu theologiae moralis Summae theologicae; sed in Philo­ sophia morali Aristotelis solum implicite ponitur initio trac­ tatus sub ratione Summi Boni, et nonnisi explicite ponitur in fine, et quidem sub ratione Primae Causae totius universi, et non sub ratione propria Dei\ 1 Unus Iacobus Maritain identificavit obiectum formale quod seu primum subiectum attributionis Theologiae Moralis et Philosophiae moralis Christianae (De la Philosophie Chrétienne, p. 116, Paris, 1933)· De doctrinis moralibus D. Maritain videri potest J. M. Ramîrez, in Bulletin Thomiste, 12 (1935), pp. 423-432, et in Divus Thomas Frib., t. 14 (1936)5 PP· 87-122; 181-204. Distinctionem theologiae moralis a morali philosophia egregie expendit Card. Gonzâlez, O. P., hisce verbis: «para reconocer que la filosofia moral es cosa muy distinta de la moral teolôgica o cristiana, basta tener présente: i.°, que el sujeto propio de la moral filosôfica es el hombre, es decir, el individuo humano considerado simplemente como un ser inteligente y libre criado por Dios y destinado a El como a ùltimo fin de toda création; mientras que el sujeto propio de la moral teolôgica es el cristiano, o sea, el hombre elevado gratuitamente por Dios al orden sobrenatural desde su creaciôn, regenerado y restaurado por Cristo y en Cristo de la caida original, y desti­ nado a un fin cuyos medios y cuya posesiôn superan las fuerzas de la naturaleza humana. 2.0, los prinetpios que sirven de base a las investigationes tientificas y deductiones prâcticas en la moral cristiana son revelados o derivationes inmediatas de éstos; los principios de la moral filosôfica son verdades maturales conocidas con certeza y evidentia por la razôn pura. 3.0, los preceptos, mâximas y réglas de la moral filosôfica traen su origen y su sanciôn de la ley natural, en la cual radican originalmente; los preceptos, Cap. Π.—De ! , i . . ipsa «introductione» in theologiam moralem 65 57. Subiectum autem inhaesionis et, consequenter, prae­ dicationis immediatae, est multiplex, licet cum ordine ad unum primum. Subiectum ultimum seu quod inhaesionis moralitatis for­ malis supernaturalis est persona creata moraliter et supernaturaliter operans, hoc est, creatura tum intellectualis (an­ gelus) tum rationalis proprie dicta (homo); quia in hoc ordine morali supernatural! homo est sicut angeli Dei (Matt., XXII, 30), utpote destinatus ad eandem beatitudinem supernaturalem cum mediis specifice iisdem. Eiusdem ergo moralitatis supernaturalis specificae susceptivi sunt homo et angelus. 58. In quo differt Theologia moralis tum a Psychologia lum a Philosophia morali. A Psychologia quidem, quia subiectum ultimum seu oyod Psychologiae est partim magis partim minus amplum quam subiectum theologiae moralis. Magis amplum deorsum, quatenus Psychologia considerat uti propriam materiam omne corpus animatum seu mobile motu vitali, et ideo non solum hominem considerat, sed etiam bruta animalia et plantas, licet principaliter consideret hominem; — at moralis Theolo­ gia nullo modo considerat ut propriam materiam viventia irrationalia, quae non sunt capacia attingendi ipsum Deum sub ratione Dei. — Minus tamen amplum sursum, quatenus Theologia moralis considerat et hominem et angelum veluti propriam materiam; dum Psychologia non considerat an­ gelum, quia non est corpus mobile motu vitali, sed solum hominem. 59. In hoc etiam differt a Philosophia Morali, quae ho­ minem tantum considerat uti propriam materiam et nullo modo angelum, quem naturali ratione certo cognoscere non 'liemus. Neque tamen eadem ratione homo cadit sub con- □amas y regias pertenecientes a la moral teolôgica traen su origen y reciben π fuerza y vigor de la ley divina, y principalmente de la promulgada por ’wicrijto». (Filosofia Elemental, t. II, lib. 7, cap. preliminar, § III, p. 3^3· Madrid, 1873. Similia, brevius contracta, habet in sua Philosophia Elemen' üra, t II, pp. 207-208. Matriti, 1877.) -te Bominis· f T* j 66 Proleg. I.—Introductio in theologiam moralem sideratione theologiae et philosophiae moralis ut subiectum quod moralitatis: nam sub philosophia morali cadit ut sub­ iectum quod moralitatis naturalis, ideoque ut animal rationale; sed sub theologia morali cadit ut subiectum quod moralitatis supernaturalis, quae est propria filiorum Dei, atque ideo consideratur ut est filius Dei, secundum illud: «si filii, et heredes, heredes quidem Dei, coheredes autem Christi, si tamen compatimur, ut et conglorificemur» (Rom. VIII, 17). 60. Subiectum intermedium quo inhaesionis moralitatis formalis supernaturalis sunt potentiae animae vel angeli elicitivae actuum formaliter supernaturalium; quae quidem sunt potentiae spirituales, scilicet intellectus et voluntas, et insuper appetitus sensitivus concupiscibilis et irascibilis, non autem potentiae sensitivae apprehensivae neque po­ tentiae vegetativae. Ordine tamen quodam, quia primo est voluntas, deinde intellectus practicus et speculativus ac finaliter appetitus sensitivus. Nam voluntatis est formaliter bonum et malum, quae sunt species moralitatis et, per or­ dinem ad voluntatem, ipse intellectus praesentans ei pro­ prium obiectum, per modum conditionis formalis sine qua non; per participationem vero a voluntate et intellectu, ipse appetitus sensitivus, qui potest esse humanus, idest rationa­ lis, per participationem intrinsecam seu formalem, licet ana­ logam. Maxime tamen potentiae spirituales, quae capaces sunt attingendi ipsum Deum sub ratione deitatis; nam appe­ titus sensitivus solum potest attingere formaliter bonum vel malum creatum, quod habet rationem medii. Unde S. Tho­ mas merito scribit: «nullus motus ponitur in genere moris, nisi habita comparatione ad voluntatem, quae principium est moralium...·, et ideo ibi incipit genus moris ubi primo domi­ nium voluntatis invenitur»1. 61. In quo de novo apparet differentia Theologiae mo­ ralis a Psyshologia et a morali Philosophia. A Psyshologia quidem, tum sursum, quia psychologia considerat tantum ut propriam materiam intellectum et 1 S. THOMAS, Scriptum super II Sententiarum, d. 24, q. 3, a. 2. Cap. II—De ipsa «introductione» in theologiam moralem 07 luntatem humanam et nullo modo angelicam, quam etiam considerat theologia moralis; tum etiam deorsum, quia psychologia considerat omnes potentias animae, etiam sensi­ tivas apprehensivas interiores et exteriores, et vegetativas, quas moralis theologia non considerat ut subiectum quo mo­ ntais supernaturalis; — tum denique ratione ordinis con­ siderandi, quia psychologia considerat eas secundum ordi­ nem quo se habent ad ipsam essentiam animae, a qua fluunt, et sic primo est intellectus, deinde voluntas, postea sensus interni et externi, et consequenter appetitus sensitivus, ac finaliter potentiae vegetativae, — sed theologia moralis eas considerat potius secundum ordinem ad actus attingentes bonum supernaturale, hoc est, finem et media ad finem, et ideo aliter ordinat eas, ut dictum est. Ab Ethica etiam differt ex hoc capite; quia Ethica primo considerat voluntatem, deinde intellectum practicum et pos­ tea appetitum sensitivum, relicto intellectu speculativo, qui tamen consideratur a theologia morali, quia in eo subiectatur fides theologica quae est per se secundo practica. 62. Attamen, forma moralitatis non afficit immediate ipsam potentiam operativam, sed potius actum vitalem psy­ chologicum eius, quia moralitas est forma actus potius quam forma agentis, nisi mediante actu. Ideo ergo quasi subiectum immediatum quo moralitatis supernaturalis intrinsecae sunt actus humani in esse psychologico considerati. Et quidem primo et principaliter actus eliciti seu interiores ipsius vo­ luntatis circa ipsum finem et inde circa media, postea actus exteriores seu imperati eius, tum intellectus practici et spe­ culativi, tum appetitus sensitivi. In quo rursus apparet nova differentia inter Theologiam moralem et Psychologiam ex una parte, et inter Theologiam moralem et Ethicam ex alia. Nam Psychologia considerat istos actus non materialiter ut subiectum, sed formaliter ut terminum vitalem τοϋ esse vivi, ex quo sumitur immediate specificatio potentiarum et determinatio propriae naturae viventis; moralis vero Theolo­ gia considerat eos essentialiter ut subiectum immediatum formae moralitatis. kirti «S» - 68 Proleg. I.—Introductio in theologiam moralem Similiter Ethica eos considerat in esse naturali psycho­ logico tantum; sed Theologia moralis sumit veluti propriam materiam formae moralis supernaturalis perfectissimae τό esse psychologicum supernaturale horum actuum, licet esse naturale psychologicum possit induere moralitatem quandam extrinsecam supernaturalem, quae potius est virtuahs quam formalis. Ut taceam quod sive Psychologia sive Ethica solum considerant actus humanos, dum Theologia moralis etiam considerat actus angelicos. Constat ergo ex ipso obiecto materiali proximo et proprio differentia radicalis inter Theo­ logiam moralem et Ethicam ac Psychologiam. 63. Denique, ex parte istius materiae proximae seu propriae circa quam, apparet differentia theologiae Moralis a theologia Dogmatica. Tota enim materia theologiae sacrae, quae est tota doctrina divinitus revelata, distribuitur in duas portiones principales, scilicet in res fidei, hoc est, credendas seu cognoscendas fide divina, — et in res morum, hoc est, in res agendas seu operandas a nobis. Et inde usitata locutio: de fide et moribus, de fide et operibus, de credendis et agendis. Quae quidem formulae e Scripturis sumuntur, ubi nitida distinctio traditur inter fidem et opera, v. gr.: «estote factores verbi et non auditores tantum» (lac. I, 22); sicut enim corpus sine spiritu mortuum est, ita et fides sine operibus mortua est» (ibid., II, 26). Et de Christo lesu, qui erat perfectissimus Doctor et Theologus, dicitur quod «coepit facere et doce­ re» (Act. I, 1), et non sicut pharisaei qui docebant, vel po­ tius dicebant, e non faciebant (Mtt. 23, 3). 64. Et inde ad Patres transierunt tum graecos tum latinos. Ita S. Cyrillus Hierosolymitanus apprime distin­ guit in Christiana religione pia dogmata et bonas actiones: «ratio divini cultus in his duobus constat, piis dogmatibus et actiombus bonis; neque doctrina sine operibus bonis accepta Deo, neque opera respicit Deus a religiosis dogmatibus seiuncta» Pariter S. Gregorius Nyssenus, exponens verba Christi (Mtt. 28, 19-20): euntes ergo docete omnes gentes, bapti1 Catech. 4» 2, MG. 33, 455· Cap. II.—De ipsa «introductione» in theologiam moralem 69 zantes eos in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, docen­ tes servare omnia quaecumque mandavi vobis, scribit: «Chris­ tus divisit in duo rempublicam Christianorum, in moralem partem et in dogmatum intelligentiam: εί$ τε τό ήθικόν μέρος και εις τήν δογμάτων άκρίβειαν; dogma salutis in forma baptismi, vita nostra salutaris in mandatorum observatione» Inter latinos vero eminet S. Augustinus, qui et specialem librum edidit De fide et operibus2; et alibi conceptis verbis scribit: «quis ignorat in scripturis sanctis, idest, legitimis, propheticis, evangelicis et apostolicis, auctoritate canonica praeditis, quaedam sic esse posita ut tantum scirentur et cre­ derentur, ut est: quod in principio fecit Deus coelum et terram (Gen. I, i) et quod in principio erat Verubm (Ioan. I, i), et quaecumque facta divina vel humana tantummodo cognoscenda narrantur; — quaedam vero sic esse iussa ut ob­ servarentur et fierent, vel prohibita ne fierent, ut est: honora patrem et matrem (Exod. XX, 12), et: non maechaberis» (Mtt. XV, 4) ? 3. 65. Et similiter ex Patribus ad theologos. Ita S. Thomas dicit quod «veritas, quam Sacra Scriptura tradit, ad duo ordinatur, scilicet ad recte credendum et ad recte operandum» 4; et addit quod sensus Scripturae, quando ordinatur ad recte operandum, est sensus moralis (Ibid). Et quidem antiqui theologi hanc partem sacrae theologiae, quae est «de moribus hominum»5 vel «de actibus humanis»6 appellant «scientiam moralem»7 seu «moralem consideratio­ nem» theologicam; vel «tractatum moralium»8; quod equivalenter est nominare «theologiam moralem»9. Epist. 24, ad Heraclianum haereticum, MG. 46, 1089 a. ML. 40, 197-230. Speculum, praefat. ML. 34, 887-889. < Quodlib. VII, a. 15. [Cf. I Sent, d. 33, 5 arg. 1, sed contra; Quodl. 4. ΙΟ.] 1 Summa theol., I i, 3 obi. 2; 7 obi. 2. Ibid., a. 4, Sed contra, et corp. art. Ibid., obi. 2 et Sed contra. [Cf. I-II, 18, 3, obi. 2, et resp.]. I 83, 2 ad 3. MI 6, prolog. 70 Proleg. I— Introductio in theologiam moralem 66. Frequentius tamen eam vocant scientiam seu theo­ logiam practicam, quia est de agibilibus ab homine \ per contrapositionem ad aliam partem, quae est de Deo secun­ dum se et de creaturis in quantum sunt opus DeiI2. Nonnunquam tamen S. Thomas credenda nominat ex­ plicite dogmata fidei, agenda vero doctrinam morum; quod est fere, aequi valenter tamen, doctrinam Christianam distin­ guere in dogmaticam et moralem. Ita enim scribit: «quicum­ que docet, aut docet res, aut docet verba. Quando praedica­ mus fidem et mores, docemus res; quando exponimus Scrip­ turam, docemus verba... Rerum autem cognitio necessaria est ad duo, scilicet ad cognitionem Veritatis [divinae] et ad usum operationis» 3. Et alio in loco: «tria ergo annuntiare debemus de divinis, scilicet opera iustitiae, dogmata Veritatis et beneficia divinae misericordiae» 4. Haec tamen denominatio theologiae dogmaticae et moralis non fuit explicite proposita nisi a theologis saeculi XVI ver­ tentis, ut supra ostensum est (pp. 11-13, n. 15). Ergo propria materia theologiae moralis sunt actus huma­ ni seu morales tantum et reductive actus angelorum viato­ rum; cetera vero, quae in sacra theologia considerantur, ut Deus ipse et creaturae Dei ut sunt effectus exclusivi Dei, pertinent ad theologiam speculativam seu dogmaticam. 67. Itaque, materia seu obiectum materiale proximum theologiae Moralis sunt actus humani et maxime actus hu­ mani supematurales quoad substantiam, qui sunt actus pro­ cedentes ex voluntate deliberata hominis elevata et mota per gratiam Dei actualem vel habitualem, proportione servata ad materiam propriam philosophiae moralis, quae «non est circa operationes bovis vel asini, sed hominis, non in quantum ani­ mal, sed in quantum homo», seu: «eligibile», quod est circa ope­ rationes humanas, egrediens a voluntate deliberata, est sub- 3 XAV« / I I, 3 obi. 2; 4 Sed contra et corp.; 7 obi. 2. In Psalm. 48, n.° 2, ed. Vives, t. 18, p. 527. In Psalm. 39, n.° 5, p. 477· [Cf. In I Decretalem, c. i; De Verit., 12, 2.1 V. · f » / Cap. II.—De , ; l 1 I ipsa «introductione* · ■ a A- in theoiogiam moralem 71 iectum huius scientiae, de quo determinatur in qualibet parte eius, et hic dicitur mos humanus» h Alibi etiam dicit quod philosophia moralis est «circa agibilia humana» 2. «Dico autem operationes humanas, quae procedunt a voluntate ho­ minis secundum ordinem rationis; nam, si quae operationes in homine inveniuntur, quae non subiacent voluntati et rationi, non dicuntur proprie humanae, sed naturales [seu hominis — non humanae, I-II, i, i c.], sicut patet de operationibus animae vegetativae, quae nullo modo cadunt sub considera­ tione moralis philosophiae»3. «Moralis igitur consideratio... est humanorum actuum», sicut propriae materiae vel obiecti materialis proximi4, seu «scientia moralis est de actibus vo­ luntariis..., quos voluntas non ex necessitate producit», sed libere5, hoc est, de actibus humanis liberis; «est ergo scientia activa [= agibilium] ex qua instruimur ad recte exercendum operationes, quae actiones dicuntur, sicut est scientia moraΙώ6. β) De obiecto materiali remoto 68. Obiectum materiale remotum Theologiae moralis est omne id quod sive per modum finis seu obiecti sive per modum agentis, hoc est, sive quoad specificationem sive quoad exercitium, influere potest in actum humanum seu l voluntatis deliberatae. Quia ergo voluntas est facultas spiri­ tualis seu inorganica, virtus eius extenditur ad omne ens secundum quod aliquo modo potest habere rationem boni vel mali ab intellectu practico apprehensi; et sic omne ens, 1 S. Thomas studens, in redactione scholari expositionis S. Alberti Magni super Ethicam Aristotelis, apud A. Pelzer: Le cours inédit d'Albert h Grand sur la Morale à Nicomaque, recueilli et rédigé par Saint Thomas. Reçue Nioscolastique de Philosophie, 24 (1922), pp. 481 et 493. 1 In Boetium De Trinitate, q. 6, a. I, qla. i, ad 4. S. Thomas, In I Ethic., lect. 1, n.° 3. I-II, 6, prol. In I Ethic., lect. 3, n.° 35. In XI Metaph., lect. 7, n.° 2253. *s r ê : -·. -·· ·:■· Proleg. L—Introductio in theologiam moralem tam corporale quam spirituale, tam naturale quam supernaturale, cadere potest sub actu voluntatis, et consequenter sub consideratione Theologiae moralis. Imo et ipsum ens rationis in quantum cadit sub actu reflexo intellectus speculativi qui, quoad exercitium, cadit sub dominio voluntatis, eo ipso cadit sub consideratione Theologiae moralis. Unde et theo­ logus moralis agit de studiositate et de curiositate, quae versari possunt circa omne ens, etiam rationis \ 69. Et quidem, non solum secundum rationem quandam indirectam et remotam, sed etiam secundum rationem proximam et directam. Caritas enim, cuius actus maxime cadit sub consideratione theologiae moralis, immediate et directe ferri potest in omne bonum, ad illud amandum propter Deum amore amicitiae vel, saltem, amore concupi­ scentiae; et consequenter, in omne malum odio habendum odio abominationis vel inimicitiae2. Similiter cupiditas cari­ >Ι>Γιι tati opposita abuti potest omni ente ad offendendum Deum, secundum illud: «nullum pratum sit, quod non pertranseat luxuria nostra» 3, quia luxuriosus in omnibus invenit saporem; et sic videmus quod homines depravati abutuntur omnibus ad peccandum, scilicet die ac nocte, calore et frigore, aestate et hieme, coelo et terra, divinis et humanis rebus, prosperi­ tate et miseria, divitiis et paupertate. Unde S. Thomas II erito scribit: «nihil est quo humana malitia non possit abuti, quando etiam ipsa bonitate Dei abutitur, secundum illud (Rom. II, 4): an divitias bonitatis eius contemnis?»4. 70. Sub hoc ergo respectu, etiam potentiae mere sensi­ tivae, imo vegetativae, cadunt sub consideratione Theologiae moralis, prout earum actus et obiecta aliqualiter possunt influere, saltem per viam obiecti, in actum voluntatis. Unde et theologus considerare debet qualitates ciborum et potuum eorumque influxum in vitam vegetativam hominis, quae 3 II-II, qq. 166-167. II-II, 25. Sap., II, 8. III, 3, 8 ad i. Cap. IL—De i b ipsa «introductione* in theologiam moralem 73 redundantiam quandam habere potest in vitam sensitivam, et consequenter, in vitam rationalem. 71. Pariter, sub consideratione Theologiae moralis cadit et angelus et diabolus, prout fovet ad serviendum Deo aut tentât ad peccadum. Deus etiam cadit sub consideratione eius secundum quod movere potest voluntatem quoad speci­ ficationem et exercitium actus per gratiam et inspirationen suam. 72. Itaque ex parte obiecti materialis remoti eadem est materia theologiae Moralis et theologiae Dogmaticae, scilicet omne omnino ens; at differt Theologia moralis a morali Philo­ sophia etiam in hoc sensu, quia supernaturalia non cadunt sub Philosophia morali sicut nec sub ratione et voluntate naturali, at naturalia cadunt etiam sub Theologia morali. Est ergo theologia Moralis immensae amplitudinis obiectivae, magis quam ipsa Metaphysica vel Logica, quae tamen dicuntur et sunt scientiae communes, sed intra ordinem natu­ ralem tantum; nam usus earum in ordine supernatural! perti­ net proprie ad sacram Theologiam. B. De obiecto formali «quod» theologiae moralis 73 · Obiectum formale quod theologiae moralis est ratio jormalis quam directe considerat in suo obiecto mere mate­ riali; est enim universaliter obiectum formale quod scientiae ratio rei objectae ut res est, et quam primo et directe scientia considerat in obiecto pure materiali. Hoc autem est moralitas formalis supernaturalis, hoc est, divina seu stricte theologica; vel etiam Deus ut, sub propria ratione deitatis \ est proprium obiectum et finis actuum humanorum supernaturalium, nem­ pe primum et proprium principium formale totius ordinis moralis supernaturalis. 74. Nam Theologia moralis, ut moralis, habet pro obiec­ to formali quod moralitatem; ut theologia, habet Deum sub 1 *Divinitas significatur in Deo ut habens se ad Deum per modum ausae formalis» (De Verit., 23, 1 ad 3). : 74 Proleg. I.—Introductio in theologiam moralem ratione deitatis ut rationem formalem quam considerat primo et per se in obiecto materiali. Et quia supernaturale intrin­ secum seu formale dicitur essentialiter per ordinem ad ipsam deitatem ut deitas est, merito dictum est quod obiectum formale quod Theologiae moralis est moralitas supernatural intrinseca seu formalis, quae est moralitas ordinis essentiali­ ter divini et solum cognoscibilis per revelationem. Idem ergo sunt moralitas supematuralis, moralitas divina et mora­ litas theologica. 75. Sed haec indigent uberiore explicatione, ne appareant ut pura circumloquutio eiusdem quod explicandum erat. Ergo moralitas est ordo seu relatio vel proportio conformitatis aut difformitatis, commensurationis aut incommensurationis, coadaptationis aut inadaptationis actus humani cum beatitudine, quae est proprius et ultimus finis totius huma­ nae vitae; nam «bonum et malum [seu bonitas et malitia, quae sunt propriae species seu modi essentiales moralitatis] dicuntur per comparationen ad finem» proprium hominis agentis, qui est beatitudo \ Sane, beatitudo seu finis ultimus totius humanae vitae habet rationem essentialem boni, hoc est, boni per essentiam seu optimi; actus vero humani solum habent rationem boni per participationem 1 2, cum essentiali­ ter habeant rationem medii ad talem finem. Ideo igitur tota bonitas vel malitia eorum consistit in ordine seu relatione vel proportione conformitatis aut difformitatis, commensu­ rationis aut incommensurationis, coadaptationis vel inadap­ tationis ad ultimum finem totius humanae vitae, qui est beatitudo. 76. Quod si haec beatitudo sit naturalis, nempe Deus ut est auctor et finis naturae, ordo iste constituit moralitatem naturalem seu philosophicam; sin auten beatitudo haec sit supematuralis, id est Deus ut Deus est seu ut est auctor et finis gratiae, talis ordo constituit formaliter moralitatem supematuralem seu theologicam. Unde S. Thomas conceptis verbis ait quod bonum in actibus humanis consistit in quo1 De Potentia, 3, 6 ad 12. « I-II, 18, i. Cap. IL—De ipsa ^introductions in theologiam moralem dam ordine et malum in quadam deordinatione \ et universitaliter asserit quod «ordo actionum voluntariarum [hoc est, humanarum] pertinet [formaliter] ad considerationem mora­ lis philosophiae», et consequenter, moralis theologiae; ordo quidem, «ad invicem», sed maxime «ordo ad finem» ultimum totius humanae vitae2, ita quod «subiectum moralis Philo­ sophiae est operatio humana ordinata in finem» ultimum naturalem; et similiter subiectum Theologiae moralis est operatio humanae ordinata in ultimum finem supernaturalem, qui est aeterna beatitudo 3. 77. At haec moralitas, sicut et voluntarietas actus hu­ mani, non stat in aliquo indivisibili, sed latitudinem magnam habet, et dicitur de diversis actibus diversimode, hoc est, secundum prius et posterius seu analogice; nam bonitas et malitia, sicut veritas et falsitas, et entitas et nihilum, analo­ gica sunt. Primo ergo et principaliter moralitas et volunta­ rietas dicuntur de actibus formaliter seu intrinsece voluntariis, qui scilicet voluntarii sunt et quoad exercitium et quoad specificationem, quibus ideo convenit moralitas formalis seu intrinseca, et isti sunt actus interiores seu eliciti voluntatis, maxime actus voluntatis circa ipsum finem directe; secunda­ rio vero et per participationem dicuntur de actibus volunta­ riis quoad exercitium tantum et non quoad specificationem, ut sunt actus imperati a voluntate et eliciti ab aliis potentiis, quibus convenit voluntarietas et moralitas virtualis tantum. Inter quos tamen est differentia; nam quaedam potentiae, ut ratio et appetitus sensitivus, imperantur politice seu libere, et ideo actus earum participant moralitatem virtualiter in­ trinsece; aliae vero, ut sensus externi et membra corporis, imperantur despotice, atque ideo earum actus solum partici­ pant moralitatem virtualiter extrincese seu mere denomina­ tive 4. 2 IMI, 125, i. In I Ethicor., lect. 1, n.° 2. Ibid., n.° 3. MI 20, 3 c. et ad 3; 74> 2 ad 3· 76 •* Proleg. I.—Introductio in theologiam moralem 7S. Est ergo haec forma moralitatis analoga analogia attributionis, intrinseca quidem quantum ad supremum ana­ logarum, cuius est constitutiva in esse suo formali; sed, quantum ad cetera analogata inferiora, quandoque intrinseca, quandoque mere extrinseca et denominati va. Simpliciter igitur et absolute et formaliter loquendo, moralitas est ordo supremi analogati, hoc est, actus interioris eliciti ipsius voluntatis circa finem totius humanae vitae; huic enim actui convenit ordo seu commensuratio directa et prima ad beatitudinem seu ultimum finem, per modum cuiusdam adaequationis, sicut iudicio primo seu immediato convenit formaliter et primo veritas, quia ei primo et maxime convenit adaequatio rei et intellectus. 79. Et quidem in ordine naturali vel philosophico haec ordinatio seu proportio actus humani cum fine ultimo dici­ tur honestas. xActus ergo maxime commensuratus fini ultimo, sicut est dilectio efficax Dei super omnia ut est auctor naturae, est actus maxime honestus; et ideo honestatem eius seu moralitatem primo et per se considerat Philosophia mora­ lis, quasi explicitam reddens honestatem appetitus naturalis beatitudinis. 80. Sed actus mere honestus non est proportionatus fini ultimo supematurali; atque ideo neque ex se efficaciter ordi­ natus. Ideo ergo moralitas intrinsece supematuralis est quae constituit formaliter actum humanum proportionatum seu commensurarum beatitudini supematurali, quae quidem pro­ portio est ratio actus salutaris, hoc est, ducens ad salutem aeternam, quae est aeterna beatitudo. 81. Actus tamen salutaris non stat in indivisibili, sed magis et minus suscipit. Nam alius est actus intrinsece qui­ dem supematuralis, et imperfecte salutaris, utpote informis, et consequenter non condignus gloriae adipiscendae, ut est actus fidei et spei in peccatore, qui tantum potest de congruo appellare salutem primam (gratiam) et secundam (gloriam), et ideo vocari solet actus mere salutaris,’ — alius vero est actus perfecte salutaris et condignus beatitudinis adipiscendae, qui vocatur actus meritorius de condigno vitae aeternae. Ratio CAP> p,—De ipsa «introductione» in theologiam moralem 77 ergo actus meritori est forma propria et prima moralitatis intrinsece supematuralis. 82. Iam vero meritum convenit primo et per se actibus elicitis caritatis, secundario vero et per participationem in­ trinsecam actibus aliarum virtutum supematuralium secun­ dum quod imperantur et formantur a caritate; et inter actus elicitos a caritate, maxime convenit ratio meriti actibus eius circa principale obiectum, quod est Deus ipse sub ratione propria deitatis, secundum quam est nostra beatitudo supernaturalis obiectiva et, postmodum actibus circa obiecta secun­ daria, quae sumus nos et proximus. Moralitas ergo supernaturalis seu divina, quam per se primo considerat Theologia moralis, est moralitas actus eliciti caritatis circa ipsum Deum, quia hic actus est formaliter et maxime ordinatus, proportio­ natus, commensuratus seu adaequatus ipsi Deo ut Deus est1. 83. Et vere ipsa deitas includitur formaliter in ipso actu elicito caritatis erga Deum, tum quia est proprium et formale eius obiectum, utpote virtus formaliter theologica; tum quia caritas est essentialiter amicitia cum ipso Deo, atque ideo formaliter communicat cum propria vita Dei et omnia omnino ad Deum refert ut ad proprium finem cuius gratia et cui, hoc est, sicut ad proprium et principale subiectum, sub quo, secundario, ponitur ipse diligens caritative. Et hac de causa caritati convenit ordinare totam humanam activitatem ad vitam aeternam, sicut supremo duci et reginae totius vitae supematuralis, quia proprius actus eius est prin­ cipium primum immanens totius ordinationis supematuralis in Deum2. Unde et caritas est forma et vita omnium virtu­ tum et actuum earum, quia eos efficaciter commensurat et introducit in vitam aeternam; et hic modus seu formatio caritatis est ultima forma et perfectio moralis ceterorum actuum honestorum et mere salutarium. Propter quod haec formatio seu ordinatio ceterarum virtutum a caritate consti­ tuit eas formaliter in genere moris stricte theologici3, quia 1 [Cf. De rationibus fidei, c. 5.] 1 I-II, 114, 4; II-II, 26, i. 5 De Veritate, 14, 6 ad 1. Proleg, I.—Introductio in theologiam moralem theologus formaliter considerat virtutes et actus earum ut sunt meritorii vitae aeternae, utpote media adaequata et proportionata fini E Et ideo S. Augustinus profundissime scribit: «hic [in praecepto caritatis] Ethica [continetur], quoniam vita bona et honesta non aliunde formatur quam cum ea quae dili­ genda sunt, quemadmodum diligenda sunt, diliguntur, hoc est, Deus et proximus»1 2. Quibus ex amussim respondent haec verba S. Thomae: «caritas autem, qua nos Deum diligimus, dicitur in cordibus nostris diffusa, idest quia ad omnes mores et actus animae perficiendos se extendit; nam, ut dicitur I Cor. 13, 4-7, caritas patiens est, benigna est, et cetera»3. Ac Bene­ dictus XV ait quod omnis vis Christianae vitae in caritate consistit, utpote Christianae vitae ratio ac forma 4. 84. Dicendum est ergo quod actus elicitus caritatis circa ipsum Deum, qui est primus et principalis actus eius, est proprium et primum subiecttnn moralitatis intrinsecae supematuralis, cui primo et per se convenit moralitas formalis supernaturalis. In quo sensu convenit Theologiae morali id quod Durandus dicebat de theologia ut sic, quam putabat mere practicam seu affectivam vel moralem, scilicet quod proprium subiectum eius est «actus meritorius vel actus [perfecte] sa­ lutaris seu ordinabilis ad beatitudinem» supematuralem °. Vere ergo dictum est quod obiectum formale quod theologiae De Verit., 14, 6 ad 5; a. 5, in fine corp. Epistola 137 ad Volusianum, cap. 5, n.° 17. ML. 33, 524. 3 In Epist. ad Rom., 5, 5, lect. 1, ed. Marietti, p. 68 b. 4 Encyclica Pacem, die 23 maii 1920. A. A. S., 1920, p. 210. Durandus, In I Sent., prol., q. 5, Lugduni, 1533, fol. 6, coi. 4 et fol. 7, coi. i. Qua etiam ratione Godefridus de Fontibus (f c. 1306), ad ques­ tionem «utrum ponens Deum dilectum esse subiectum Theologiae in hoc dicatur ponere illam dilectionem esse subiectum·, respondet: «si dicatur Deus sic esse subiectum in Theologia, ista erit scientia practica et quasi moralis, non speculativa·. (Quodlib. XI, q. 1, ed. J. Hoffmans, Les Philo­ sophes Belges, t. V, p. 2 circa finem, Louvain, 1932.) Quam quidem positionem licet ipse non teneat, docet tamen recte quod 'moralta considerantur a theologo in quantum per ea potest quis contemplationem beatam per modum meriti·, (Quodlib. XIII Cap. II.—De ipsa «introductione- in theologiam moralem 79 moralis est moralitas supernaturalis formalis seu caritativa; vel etiam ipsa deitas prout est formaliter attingibilis opera­ tione morali meritoria; aut etiam Deus sub ratione deitatis prout formaliter cadit sub actu caritatis ut beatitudo super­ naturalis obiectiva. 85. Ex quo apparet idem esse obiectum formale «quod» theologiae Moralis et theologiae Asceticae et theologiae Mysti­ cae, quia idem specie est actus moralis seu salutaris, hoc est, actus caritatis erga Deum, quem primo considerat theologia Moralis et Ascetica et Mystica; et solum differunt modaliter seu accidentaliter, quatenus a theologia Morali simpliciter dicta consideratur hic actus caritatis in toto suo processu, nempe ut incipiens, ut proficiens et ut perfecta, licet specia­ liter soleat casuistica insistere in caritate incipiente utpote tractans de licito et illicito, idest de compatibili vel incompatibili cum caritate incipiente; — Ascetica vero specialiter con­ siderat caritatem proficientem, et Mystica caritatem perfec­ tam;—non tamen exclusive. Unde et ipse S. Doctor scribit: «activi a contemplativis distinguuntur, quanvis et contem­ plativi aliquid agunt et activi aliquid contemplantur ali­ quando» E Errant ergo qui inter theologiam Moralem et Asceticam et Mysticam ut scientias statuere conantur differentiam essen­ tialem ex parte obiecti primarii, sicut erraret qui specifice distinguiret Psychologiam pueritiae, adolescentiae et virilita­ tis eiusdem hominis. 1 C. De obiecto formali «quo» theologiae moralis 86. Obiectum formale quo theologiae moralis est ratio rei obiectae considerationi eius ut obiecta est, et appellatur principium cognoscendi vel etiam medium aut modus attin­ gendi theologiae propriam materiam moralem et moralitatem supematuralem. Haec autem ratio est revelatio divina obiectiva mediata seu virtualis, hoc est, medium deducendi con1 S. THOMAS, Scriptum super IV Sententiarum, d. 21 1, a 2. qla. 2 c. .1 i SO Proleg. I.—Introductio in theologiam moralem clusiones implicitas in explicite revelatis per veram demons­ trationem seu discursum secundum causalitatem. Haec enim cognitio per studium habetur seu adquiritur ex principiis immediate revelatis, adhibito instrumentaliter lumine rationis naturalis 1. Nam, ut profunde ait Caietanus, «deitati respon­ det una tantum ratio adaequata obiecti ut obiectum est, et haec est lumen divinum»2, quia deitas nonnisi a Deo natura­ liter cognosci potest. 87. Propter quod S. Thomas ait quod virtutes merito­ riae possunt dupliciter considerari: uno modo, ut sunt a nobis cognoscibiles, et sic earum forma est fides theologica, quia nonnisi per fidem sunt nobis in hac vita cognoscibiles, — et si loquamur de cognitione scientifica, earum forma est Theologia sacra, quae est Theologia moralis; alio modo, ut, operativae meritorum, et tunc earum forma est caritas 3. Sunt ergo fides et Theologia moralis forma totius materiae moralis per modum luminis seu in esse cognoscibili consideratae. 88. Alibi etiam docet quod Theologia moralis pertinet ad rationem superiorem secundum quod inhaeret rationibus divinis consulendis, quae sunt regula temporalium per nos disponendorum et agendorum; dum, e contra, moralis Philo­ sophia pertinet ad rationem inferiorem, prout inhaeret tem­ poralibus seu creatis rationibus quibus agenda regulat. Quae quidem, licet quandoque versentur circa eandem materiam regulandam, medio tamen diverso fit, nempe medio divino vel medio humano. Distinguuntur siquidem maxime istae rationes «secundum media unde ratiocinatio sumitur. Ratio enim inferior consiliatur ad electionem tendens ex rationibus rerum temporalium, ut quod aliquid est superfluum vel dimi­ nutum, utile vel honestum, et sic de aliis conditionibus, quas moralis philosophus pertractat; superior vero consilium sumit ex rationibus aeternis vel divinis, ut quia est contra L Summa theol., I, 1, 6 ad 3. In I, i, 3, n.° 9. 3 De Cantate, 3 ad 11. Cf. J. M. RamIrez, De spei christianae fideique divinae mutua dependentia, pp. 68-71. Friburgi Helvetiorum, 1940. Cap. II.—De ipsa «introductione** in theologiam moralem 81 praeceptum Dei vel eius offensionem parit vel aliquid huiusmodi» \ quas considerat theologus moralis. ♦Et si quidem deliberatio rationis sumitur ex aliquibus rationibus temporalibus, puta quod aliquid sit utile vel in­ utile, decens vel indecens secundum opinionem hominum, dice­ tur esse peccatum in ratione inferiori; si vero deliberatio fiat per rationes aeternas, puta quia est concordans vel discordans a praecepto divino, dicetur esse peccatum in ratione superio­ ri^. Haec enim distinguuntur secundum medium regulandi, scilicet ex ratione divina, quae nobis innotescit per revelatio­ nem, et ex ratione humana 3. Exempli gratia, «synderesis hanc proponit: omne malum est vitandum; ratio superior hanc assumit: adulterium est malum, quia lege Dei prohibitum; ratio inferior assumeret illam, quia est ei [rationi] malum, quia iniustum sive inho­ nestum» 4. 89. ExpEcans autem rationem peccati seu mali moralis scribit: «ad rationem peccati duo concurrunt, scilicet actus et ipse defectus, ex quo ratio mali incidit. Defectus autem ille qui causât rationem mali in peccato, ut dictum est, est defectus rectitudinis in actu per quem dirigebatur in finem. Finis autem rationalis naturae ultimus, quem praecipue theolo­ gis considerat, est ipsa beatitudo aeterna, ad quem finem lex divina nos dirigit sicut instruens et iustitia sicut in illum inclinans»5. Et hoc ideo, quia «a theologis consideratur pecca­ tum praecipue secundum quod est offensa contra Deum; a philosopho autem morali secundum quod contrariatur rationi; et ideo Augustinus [utpote theologus] convenientius definit peccatum ex hoc quod est contra legem aeternam [quae est ratio Dei], quam ex hoc quod est contra rationem [huma­ nam], — praecipue cum per legem aeternam regulemur in multis quae excedunt rationem humanam, sicut in his quae 1 1 ’ ‘ * S. Thomas, Scriptum super II Sententiarum, d. 24, 2, 2. De Malo, η, 5. Ibid., ad ii. II Sentent., d. 24, 2. 4. Vide De Vent., i6, 1 ad 9. II Sent., d. 35, a. 2. Hominis* Μ·Β··Βη 82 Proleg. I.—Introductio in Cap. II,—De ipsa «introductione» in theologiam moralem theologiam moralem I stint fidei» 1, hoc est, in supernaturalibus, quae sunt propria materia rationis superioris et legis aeternae et consequenter Theologiae moralis: dum e contra naturalia vel temporalia, quae sunt materia propria rationis inferioris et Philosophiae moralis, sunt solum materia indirecta et appropriata seu per accidens rationis superioris et Theologiae moralis. Unde idem S. Doctor ait: «ratio superior habet actum circa aliquam materiam directe [et per sej, scilicet circa rationes aeternas, et circa aliquam materiam indirecte [et per accidens], scilicet circa rationes temporales, de quibus indicat secundum rationes aeternas» 90. Constat ergo quod proprium obiectum formale quo theologiae moralis est divina revelatio mediata seu virtualis, hoc est, idem omnino ac obiectum formale quo Theologiae Dogmaticae et Theologiae Asceticae et Mysticae prout sunt scientiae, id est vera Theologia. Unde Theologia viatorum est una scientia specie atoma; sed toto genere differt a Philosophia, eademque proportione differt Theologia moralis a Philosophia morali 3. 91. Attamen, ex parte istius obiecti formalis «quo» differt essentialiter Theologia moralis a synderesi, sapientia et prudentia infusis. Nam synderesis supernaturalis, quae est ipsa fides theologica quatenus practica, et similiter donum sapientiae et prudentia infusa, iudicant de moralitate supernatural! actuum humanorum ex lumine divino immediato et quidem per modum inclinationis seu instinctus; dum e contra Theolo­ gia moralis iudicat de eadem materia ex lumine divino media­ to seu virtuali et quidem per modum cognitionis speculativae 83 quoad modum cognoscendi *; unde et illae non sunt discur­ sive, dum Theologia moralis est essentialiter discursiva. 92. Itaque, ex omnibus hucusque dictis, definitio essen­ tialis Theologiae Moralis potest hoc modo formulari: scientia ordinis actuum humanorum in beatitudinem supernaturalem ex revelatione virtuali procedens. 93. In qua quidem formula exprimitur genus proximum et differentia ultima Theologiae Moralis. Genus proximum indicatur cum dicitur scientia, quae est habitus discursi vus seu conclusionum, non principiorum; in quo differt a fide et a dono sapientiae et scientiae et consilii et a prudentia infusa, quae non sunt habitus discursivi. Et est scientia simpliciter practica, hoc est, quoad obiectum et finem, licet sit speculativa secundum quid. Quod optime ex­ pressit Capreolus his verbis: «scientia moralis est speculativa quoad modum, sed quoad finem est practica: procedit enim modo speculativo definiendo, dividendo, universalia praedi­ cata considerando, — sed finis eius est non solum ut sciamus, sed ut boni efficiamur, et ideo est simpliciter practica» 2. 94. Ultima vero differentia indicatur ex propio obiecto eius; materiali quidem, cum dicitur: Actuum humanorum, nam actus humani sunt propria materia moralis considera­ tionis;—formali quod, cum additur: ordinis actuum humano­ rum in beatitudinem supernaturalem, ubi indicatur moralitas divina vel supernaturalis, quia moralitas est ordo actus humani in finem ultimum totius humanae vitae, et moralitas supernaiuralis est ordo eius in finem ultimum supernaturalem, qui est beatitudo aeterna obiectiva ut connotât formalem, nempe est Deus ipse sub ratione deitatis ut connotât primum principium moralitatis supernaturalis; — denique, formali quo, cum subiungitur: ex divina revelatione virtuali procedens, ubi indicatur modus seu medium cognitionis eius, quod est propria forma obiecti ipsius in esse obiecti seu scibilis theo­ logici. i , > ! 1 Summa theol., I-II, 71, 6 ad 5. 2 De Verit., 15, 5. 3 I i, i ad 3. Differentiam inter Philosophiam Moralem et Theologiam item Moralem perspicue ostendit Robertus Kilwardby, O. P. (f 1279), hisce verbis: «differt etiam ab Ethica [Theologia] quia illa agit de moribus consuetudine acquisitis et virtutibus; haec de illis quae a solo Deo dantur: illa ad pacem terrenae civitatis omnia ordinat in hac vita; haec ad coelestem in futura: illa exteriores mores componit et ordinat; haec interiores: illa secun­ dum hominum doctrinam; haec secundum divinam* (De natura Theolo­ giae, 6, pp. 48, 20-26, ed. F. Stegmüller, Münster i. West., 1935). 1 Capreolus, Defensiones... in I Sent., d. 35, q- 2, a. 2, ad 1 tertiae seriei obiectionum Aureoli contra primam conclusionem, ed. Paban-Pègues, Turonibus, 1900, t. I, pp. 402-403. k :« 84 I 7» <51 Proleg. L—Introductio Cap, in theologiam moralem 95. Sicut ergo Theologia Dogmatica inhaeret rationibus divinis supernaturalibus conspiciendis ad credendum et scien­ dum, ita Theologia Aloralis inhaeret eisdem rationibus con­ sulendis ad amandum Deum et agendum secundum ipsum. Propter quod, sicut Theologia Dogmatica appellatur scientia fidei, hoc est, credendorum, ita Theologia Moralis vocari potest scientia caritatis, hoc est, agendorum, quorum forma moralis seu meritoria est caritas. Unde Augustinus profunde scribit: «non autem praecipit Scriptura nisi caritatem, nec culpat nisi cupiditatem, et eo modo informat mores hominum» -. Et S. Thomas: «theologus [moralis]—inquit—considerat ac­ tus humanos secundum quod sunt meritorii vel demeritorii» de condigno vitae aeternae, hoc est merito supernatural!, quod per se primo correspondent caritati— seu coram Deo, quatenus Deus est ultimus finis stipernaturalis homi­ nis s. lure igitur Leo XIII docet: «lesu Christi regnum a divina caritate vim et formam sternit; diligere sancte atque ordine, eius est fundamentum et summa» 4. 96. Hanc notionem realem et essentialem theologiae Mora­ lis S. Thomas docuit pluribus formulis, quarum praecipuas indicare iuvat. Prima formula est quod Theologia Moralis est scientia practica «de actibus humanis, de quibus agit secundum quod per eos ordinatur homo ad perfectam Dei cognitionem, in qua aeterna beatitudo consistit»5; «theologus [moralis] considerat actus humanos secundum quod per eos homo ad beatitudinem [supematuralem] ordinatur»6. Hoc autem idem est ac di­ cere quod Theologia Moralis est scientia practica ordinationis actuum humanorum in Deum ut Deus est, nempe ut est obiectum beatitudinis supernaturalis: est ergo scientia mora- I III De Doctrina Christiana, cap. 10, n.° 15. ML. 34, 72. 2 I-II, 7, 2; 114, 4. 3 I-II, 21, 4. Encyclica Tametsi futura prospicientibus, die 1 novembris 1900, ed. cit., L VI, p. 156. [Cf. Vitas fratrum, II, p., c 26 1 5 I, i, 4e 1-11,7,2. II,—De ipsa «introductione» in theologiam moralem 85 litatis supernaturalis seu divinae humanorum actuum; seu scientia de homine secundum quod per actus suos supernaturales ordinatur in Deum, vel prout est voluntarie agens propter finem ultimum supematuralem 97. Secunda formula est quod Theologia Moralis agit de 1 Deo secundum quod «specialiter est finis rationalis creaturae» 12. Quae quidem formula est convertibilis cum praecedenti, quia idem est dicere quod homo habet Deum ut Deus est veluti finem ultimum supematuralem, et dicere quod Deus, ut > Deus, est specialiter, hoc est, secundum propriam speciem vel i naturam Dei, finis ultimus creaturae rationalis, quae homo est. Deus quidem est ultimus finis omnium creaturarum, non tamen secundum rationem propriam et quasi specificam Dei, sed secundum rationem communem boni seu esse, quod con­ venit Primae Causae omnium rerum 34 ; sed creaturae rationa­ lis seu hominis est finis ultimus sub ratione propria et speci­ fica Dei, secundum quam est obiectum formale beatitudinis supernaturalis, qua cognoscitur et amatur prout in se est. Unde ipse S. Doctor ait: «homo et aliae rationales creaturae consequuntur ultimum finem cognoscendo et amando Deum [secundum propriam rationem deitatis]; quod non competit aliis creaturis, quae adipiscuntur ultimum finem in quantum participant aliquam similitudinem Dei, secundum quod sunt vel vivunt vel cognoscunt»4. Itaque «intellectuales creaturae aliquo specialiori modo ad ipsum Deum] pertingunt, scilicet per propriam operationem intelligendo ipsum» et «ad ipsam substantiam eius» pertingendo 5. Merito ergo loannes a S. Thoma sensum huius formulae S. Thomae reddidit dicens quod Deus «ut beatitudo finalizans» secundum propriam rationem deitatis, est propria 1 1 1 4 Vide In I Ethic., lect. i, n.° 3. 1,2, prol. I,44, 4> I-H, i, 8. MI,i,8. III Contra Gentiles, cap. 25. [Cf. etiam II Sent., 1, 2. c. in fine]. 86 Proleg. I.—Introductio in theologiam moralem materia theologiae moralis, idest «ut assequibilis et fruibilis per actus intellectus et voluntatis» creaturae rationalis ’. 98. Tertia formula est quod Theologia Moralis importat «considerationem ultimi finis humanae vitae et virtutum ac vitiorum)-. In qua exprimitur directe propria materia seu obiectum scientiae moralis theologicae. Nam totus ordo mo­ ralis supematuralis reducitur ad finem ultimum totius huma­ nae vitae et ad viam qua pervenitur ad illum [viam virtutum] vel ab eo receditur [viam vitiorum] 123. Terminus ergo et via sunt quasi partes intégrales totius considerationis theologiae moralis. 99. Quarta formida, magis perfecta et accurata, est quod Theologia Moralis agit «de motu rationalis creaturae in Deum4, hoc est, de reditu creaturae rationalis in ipsum Deum prout Deus est; qui quidem reditus fit per actus humanos supernaturales et maxime per actus meritorios de condigno vitae aeternae, qui sunt actus caritatis 5. too. Revera, ut vidimus, moralitas est passio quaedam seu proprietas actus seu motus, non essentiae vel substan­ tiae; et quidem motus non cuiuscumque agentis, sed agentis per liberum arbitrium, quod maxime convenit homini seu creaturae rationali et inde creaturae intellectuali, quae est angelus viator. Ideo ergo profundissime et exactissime mate­ ria propria theologiae moralis assignata est cum dicitur: «de motu creaturae rationalis». —Forma vero huius motus seu actus voluntarii, quae est eius moralitas supematuralis vel divina, indicatur cum additur: «in Deum», sicut in ultimum finem supernaturalem. Ubi optime significatur ordo causalitatis finalis supematuralis, qui est ordo moralis: in Deum; per contrapositionem ad ordinem causalitatis efficientis: a Deo, qui non est ordo moralis, sed dogmaticus, et potius 1 Joannes a S. Thoma, Isagoge ad D. Thomae theologiam, ed. Solesmensis, 1931, *· L P- 146. 2 Summa theol., III, prol. 3 Vide I-II, 1, prol., et 6, prol. * I, q. 2, prol. 5 Cf. Scriptum in III Seni., dist. 1, divisio textus, ed. Moos, n.° 7. BBMPI ui ; Cap. II.—De ipsa «introductione* in theologiam moralem 87 habet rationem simplicis effectus quam motus, quia creatio non est motus. ιοί. Motus igitur creaturae rationalis in Deum ut Deus est, est motus conversionis in Deum ut est nostra beatitudo obiectiva supematuralis, in quo tota bonitas supematuralis actionis nostrae consistit, secundum illud Augustini: «tota eius [hominis] actio bona est converti ad eum a quo factus est, et ab eo iustus, pius, sapiens, beatusque semper fieri»1. 102. Haec autem conversio seu iste motus in Deum maxime consistit in actu caritatis, quia, ut S. Augustinus pul­ cherrime dicit, quando nobis praecipitur: «accedite ad eum» (Psalm. 35, 5), «animo dictum est, non vehiculo, affectibus dic­ tum est, non pedibus»2. Itaque, ad Deum accedimus «fide sectando, corde inhiando, caritate currendo. Pedes tui, caritas tua est. Duos pedes habeto, noli esse claudus. Qui sunt duo pedes? Duo praecepta dilectionis, Dei et proximi. Istis pedi­ bus curre ad Deum, accede ad illum»3. } Quibus ex amussim respondent haec verba S. Thomae: •vita aeterna in Dei fruitione consistit; motus autem humanae mentis ad fruitionem divini boni est proprius actus caritatis, per quem omnes actus aliarum virtutum ordinantur in hunc finem, secundum quod aliae virtutes imperantur [= moven­ tur] a caritate»4. 103. Optime igitur et formalissime dictum est: de motu, potius quam: de actu, quia actus proprie dicitur de motibus ' intellectus et aliarum facultatum cognoscitivarum, sed motus formalissime dicitur de actu facultatis appetitivae [= appe­ titio, impetus] et maxime de ipso actu voluntatis. Cum ergo actus caritatis sit maximus actus voluntatis et maxime volun­ tarius 5 et maxime ordinatus et proportionatus Deo ut ultimo ► 1 De Genesi ad literam, lib. VIII, cap. 12, n.° 25. ML. 34 382. 1 Enarratio in Psalmum 144, n.° 3. ML. 37, 1871. ’■ Enarratio in Psalmum 33, serm. 2, n.° 10. ML. 36, 315. [Cf. Serm., 11,0. IJ; Enar. in Ps. 5g, II, n.° 1] ‘ I-II, 114, 4, Cf. 109, 3 ad 1; I, 62, 2 ad 3. 5 IMI, 23, 2. [Cf. De rationibus Jidei, cap. v, III Sent., 23, 2, 2, qla. 2, «.· 149; In ad Rom., c. 4, lect. 1; Injoannem, c. 6, lect. 3, II-II, 2, 2; S. AugusTNCM, In In. tract. 29] 88 /’λ* ·< Proleg. I.—Introductio in theologiam moralem fini supernaturali, iure totus motus creaturae rationalis in Deum et consequenter tota moralitas supernaturalis conti­ netur in actu caritatis erga Deum. Unde et per caritatem maxime erat definienda Theologia Moralis. 104. Quinta formula est quod theologia moralis agit de homine viatore secundum quod est imago Dei1. Quae quidem formula videtur esse perfectissima et profundissima omnium. 105. Ut ergo eius vis plenius appareat, notandum est quod imago Dei in homine potest esse duplex: prima, quasi ontologica seu in essendo, quae consistit in propria eius natura intellectuali; nam Deus, utpote vivens, est quasi in specie vi­ ventis intellectualis, cum sit formaliter intelligens, et ideo, ex hoc ipso quod homo secundum animam eius est intellec­ tualis naturae, est quasi in specie Dei et imago eius, docente S. Thoma: «essentia animae pertinet ad imaginem, prout repraesentat divinam essentiam secundum ea quae sunt pro­ pria intellectualis naturae»x; — secunda, quasi psychologica seu in operando, quae consistit in operando ad similitudinem Dei operantis operatione propria et quasi specifica. Non enim solum dicitur imago Dei quando aliquid fit et est ad simili­ tudinem specificam Dei, sed etiam quando operatur ad eius specificam similitudinem x. 106. Utraque insuper imago potest esse duplex: una, naturalis seu creationis; alia, supernaturalis, quae quidem, si sit inchoata et adhuc imperfecta, dicitur imago gratiae seu simplicis recreationis; si vero sit perfecta et consummata, dicitur, imago gloriae vel similitudinis 1. 107. Imago ontologica seu entitativa non cadit directe sub consideratione theologiae Moralis, sed Dogmaticae, cum sit operatum solius Dei et ex se non sit immediate operativa; at imago operativa vel psychologica directe cadit sub morali consideratione, quae est de motu creaturae rationalis. Non 1 I-II prol. 2 I, 93, 9 ad 2. Vide etiam ibid. 2, et 18, 3; II Sent., d. 16, I, T, 2. 3 Vide Scriptum super III Sent., d. 27, z, 4, qla. 3 ad i, ed. Moos, n.° 177; De Caritate, 3 ad 6. 4 L 93, 4- Cap. II.—De ipsa «introductione· in theologiam moralem 89 tamen proprie loquendo imago supernaturalis gloriae, quia non habet rationem moius, sed puri termini. Solum ergo pro­ fit cadit sub morali consideratione imago operativa viae, et quidem imago supernaturalis seu recreationis directe et per se, dum imago naturalis seu creationis solum cadit sub con­ sideratione theologica morali indirecte et quasi per accidens. 108. Revera, quando Deus dixit: «faciamus hominem ad imaginen et similitudinem nostram», hanc imaginem explicat per similitudinem dominii et libertatis utendi viventibus infe­ rioribus et ceteris creaturis corporalibus, nam subdit Scrip­ tura: «et praesit piscibus maris et volatilibus coeli et bestiis universaeque terrae, omnique reptili quod movetur in terra» (Gen. I, 26); —hoc est, per imaginem dynamicam seu operativam. Et ideo hanc rationem dominii seu potestatis et libertatis operandi, quam homo habet, posuit S. Thomas ut formale imaginis considerandae a theologo morali. Sicut enim Deus ex eo quod operatur ad extra per intellectum et voluntatem et non per modum naturae, cum pleno dominio et libertate operandi condidit res, — ita etiam homo, eo ipso quod est intellectualis naturae, operatur propter finem totius humanae vitae per intellectum et voluntatem suam et non per modum necessarium naturae, hoc est, cum pleno dominio et libertate . operandi vel non operandi hoc vel illud, sic vel aliter. Est ergo propria materia theologiae Moralis imago dynamica seu ' operativa Dei in homine viatore; et ideo theologia Moralis non agit de homine secundum essentiam suam, neque etiam directe de anima secundum eius essentiam aut potentias mere apprehensivas seu cognoscitivas et earum habitus et actus, sed proprie de actibus et habitibus appetitivae panis, maxime de actibus et habitibus appetitus superioris, qui est voluntas \ l per quam homo directe et immediate est dominus suorum actuum et liber in operando2; quod S. Doctor expressit, dicens: «restat ut consideremus de eius [Dei] imagine, idest de homine, secundum quod et ipse [sicut Deus] est suorum I, 84, prol. I-II, i, 1; I, 18, 3. F VO Proleg. I.—Introductio in theologiam moralem operum principium, quasi liberum arbitrium habens et suo­ rum operum potestatem*1. Et hoc ipsum conceptis verbis indicaverat S. loannes Damascenus, ad quem appellat S. Doctor; nam scribit: «quod enim dicitur: ad imaginem, hoc vis intelligendi arbitrique libertas significatur; quod autem: ad similitudinem, virtutis [== potentiae seu dominii], quantum fieri potest, expressa similitudo notatur»2. 109. Et quia imago Dei primo et principaliter consistit in actibus supematuralibus circa ipsum Deum, hoc est, in actibus virtutum theologicarum, maxime caritatis, — et non­ nisi secundario et ex consequenti in potentiis et in habitibus seu virtutibus, «prout scilicet in eis actus virtualiter exsis­ tunt» 3, —consequenter theologia Moralis per se primo con­ siderat, uti propriam materiam, actum caritatis erga ipsum Deum. no. Verum quidem est quod actus beatifici exprimunt imaginem operativam perfectissimam Dei operantis ad intra operatione personali, quia eam exprimunt et quantum ad proprium obiectum (Trinitatem clare et intuitive visam et summe amatam) et quantum ad modum operandi, scilicet ma­ xime voluntarie, at non libere 4; — sed isti actus sunt ultra morales, cum sint terminus ultimus totius moralis activi­ tatis, et pertinentes ad purum frui, non ad uti; et ad puram contemplationem, non ad actionem. Remanent ergo actus supematurales viae, praesertim actus theologici circa ipsum Deum, qui ex una parte exprimunt Deum ipsum ex parte obiecti et ex alia modum liberum operandi, qui est ad extra; nisi enim essent circa ipsum Deum, non exprimerent formaliter Deum ipsum, atque ideo non essent imago Dei: — nisi autem essent plene voluntarii et liberi, non essent morales. Utroque igitur modo imitantur Deum operantem: objective, 1 I-II, prol. Vide I-II, 3, 5 ad 1. 2 S. Joannes Damascenus, De Fide Orthodoxa, lib. II, cap. 12. MG. 94, 920. 3 I, 93, 7 et 8. ■* I, 41» I"H> 4> 4· Op. il—De ipsa ^introductions* in theologiam moralem 91 Deum operantem ad intra; modaliter, Deum operantem ad extra. Modaliter solum, possunt ipsum imitari actus morales naturales; obiective tantum, actus supernaturales beatifici; sed complete et adaequate, actus supernaturales viae, maxime actus virtutum theologicarum 4. m. Et hoc erat quod S. Doctor intendebat significare in prologo totius theologiae Moralis. Unde Conradus Koellin exacte perspexit sensum S. Thomae, quem reddit his verbis: «quia in homine consideratur imago Dei imperfecta, quam in sui creatione accepit, — consideratur quoque imago per­ fectior atque perfectissima, videlicet recreationis et glorifica­ tionis: — et de prima quidem imagine in I P. satis tractatum est, —ideo, ut Doctor Sanctus innueret de qua imagine hominis consequenter tractaturus esset, subiunxit: «secun­ dum quod et ipse suorum operum est principium», et quod sit illud, exprimit subdens: «quasi liberum arbitrium habens et suorum operum potestatem». — Nec enim de quibuscum­ que operibus hic agitur, sed de operibus virtutum infusarum, quae imaginem recreationis efficiunt atque ad imaginem glorifi­ cationis perducunt. — Esto enim in hac parte Summae de tirtutibus acquisitis quandoque mentionem habeat, non tamen ibi sistit, sed in famulatum divinarum virtutum ad­ ducit» 2. Et ita imaginem creationis considerat ut elevatam et ordinatam ad imaginem recreationis, cuius moralitas consis­ tit essentialiter in ordine ad imaginem glorificationis adipi­ scendam. 1 [Cf. Missale Rom., Dom. IV post. Pascha, secreta]. ! Conradus Koellin, Comment in I-II, prol. Venetiis, 1589, p. 1, coi. i. Quo etiam in sensu Gonzâlez de Albelda rectissime dixit: «aliter agit de virtutibus moralibus philosophus moralis et aliter theologus. Nam philoso­ phus moralis agit de illis ut habent pro regula rectam rationem naturalem et quatenus disponunt ad finem [ultimum] naturalem; at vero theologus agit de illis per ordinem ad regulam supernaturalem et prout ex directione fidei et caritatis disponunt in ordine ad finem [ultimum] supernaturalem; ergo alia ratione ad theologum pertinent» (In I P. Summae thcol. q. 1, a. 3, disp. III, n.° 51, p. 32. Compluti, 1621). [Cf. etiam S. Albertum Magnum, in Epist. 9. Dionysii, § 10, dub. ad 4, t. 14, p. 1004; Summa theol., I. P., tract, i, memb. 3, t. 31, p. 18 b.] --5? ■ V» / i 92 Proleg. I.—Introductio in theologiam moralem 112. lam vero exemplar respectu exemplati seu imagi­ nis eius exercet triplex genus causalitatis, scilicet efficientis, finalis et formalis. Idea enim practica seu exemplar est principium actionis et imago efficienter debet procedere ab exemplari x, quasi ab eo expressa; similiter habet rationem finis, quia tota eius perfectio consistit in accessu ad exemplar imitandumi2, «sicut si dicamus quod Hercules est finis ima­ ginis, quae fit ad eum representandum» 3; sed maxime habet rationem formae, non quidem informantis seu intrinsecae, sed regulantis et terminantis, cum essentialiter sit «forma secundum quam aliquid formatur>4. Unde et reducitur ad genus causae formalis potius quam ad genus causae efficien­ tis vel finalis 5. 113. Cum ergo consideratio moralis theologica reducatur ad considerationem hominis prout est imago supernaturalis recreationis Dei, et haec ratio imaginis per se primo respiciat causalitatem exemplarem Dei, hoc est, formalem regulativam et terminativam; formalis vero causa directe respiciar essentiam vel formam exemplaris, — consequens est quod Deus secundum propriam rationem deitatis sit ratio formalis quam per se primo theologia Moralis considerat. Ideo igitur propria materia theologiae Moralis tota involvitur et pene­ tratur deitate sub triplici genere causae efficientis primae, finalis ultimae et exemplaris. Et cum maxime resolvatur in exemplarem, non exit formaliter limites causalitatis formalis seu ipsius deitatis secundum se. Quod quidem triplex genus causae iterum maxime relucet in actu principali caritatis, quo Deum propter seipsum diligimus6. Ideo profunde I» 93, I. 2 De Vent., 3, 1. 3 I, 103, 2 ad 2. De Verit., 3, I. i Vide Jo.annem A S. Thoma, Cursus Philosophicus, Philosophia Natu· ralis, I P., q. 11, a. 3 ad 3. ed. Reiser, t. II, pp. 245-247; Cursus Theologicus, In I, q. 15, disp, i, nis. 17-28, una cum S. Thoma in Script, super III Sent., d. 27, 2, 4, qla. 3 ad 4, ed. cit., n.° 183. 6 II-II, 27, 3. Vide eüam I Sent., d. 48, 1, 2; De Verit., 23, 7; I-II, 19, 10, ubi haec habet, «est et alius modus conformitatis secundum rationem causae formalis, ut scilicet homo velit aliquid ex caritate, sicut Deus vult; — et ista π,—De ipsa «introductione* in theologiam moralem 93 Augustinus dixit quod «non per corporalem altitudinem, sed per spiritalem, hoc est, incorporalem similitudinem, ad Deum debemus ascendere» \ et illuc pervenientes «ex ipso et per ipsum et in ipso beati» erimus2. Et hoc idem, ad rem quod attinet, videtur tradidisse thomista optimus, Herveus Natalis, hisce verbis: «practicum morale, prout pertinet ad theologiam, habet considerari se­ cundum attributionem ad obiectum speculabile [theologicum, quod est Deus sub ratione deitatis]. Et ex hoc sequitur ulterius quod ad unam scientiam pertinet speculabile et practicum morale speculabile theologiae, quia una est ratio considerandi alterum, scilicet speculabile est ratio conside­ randi practicum. In parte autem theologiae, quae est practica, quae considerat actum virtuosum ut est ad honorem Dei..., potissimum est dilectio Dei, non qua diligitur ut commodum nostrum sed qua diligitur secundum se amore amicitae», quae caritas est3. 114. Quae quidem profunda notio theologiae Moralis non solum est S. Augustini et S. Thomae, sed etiam ipsius Sacrae Scripturae. Nam tota moralitas supernaturalis, iuxta Sacram Scrip­ turam, reducitur ad imitationem Dei et Christi eius, maxime per opera caritatis; quod est reducere moralitatem Christia­ nam ad imaginem operativam Dei in caritate. Sic enim docebat lesus: «ego autem dico vobis, diligite inimicos ves­ tros, benefacite his qui oderunt vos et orate pro persequen­ tibus et calumniantibus vos, ut sitis filii Patris vestri qui in coelis est, qui solem suum oriri facit super bonos et malos et pluit super iustos et iniustos. Si enim diligitis eos qui vos diligunt [tantum], quam mercedem habebitis?; nonne et etiam conformitas reducitur ad conformitatem formalem, quae attenditur ex ordine ad ultimum finem, quod est proprium obiectum caritaris». ' De Civitate Dei. lib. IX, cap. 18. ML, 41, 272. 1 De Trinitate, lib. VI, cap. 5, n.° 7. ML. 42, 928. ’ Herveus Natalis, O. P., Defensa doctrinae S. Thomae, a. 37. E. Krebs in Théologie und Wissenchaft nach lehre der Honchscholastik, p. no. Münster in Westf, 1 a 12. 4 Proleg. I.—Introductio 94 in theologiam moralem ethnici hoc faciunt? Et si salutaveritis fratres vestros tantum, quid amplius facitis?; nonne et ethnici hoc faciunt? Estote ergo vos perfecti sicut et Pater coelestis perfectus est» (Mt. V, 44-48). Et in fine vitae suae rogabat Patrem non solum pro disci­ pulis praesentibus, sed etiam pro omnibus futuris «qui credi­ turi sunt per verbum eorum in me, ut omnes unum sint, sicut tu Pater in me et ego in te, ut et ipsi in nobis unum sint...; ut sint unum, sicut et nos unum sumus... et sint consummati in unum...; ut dilectio, qua dilexisti me in ipsis sit et ego in ipsis» (Ioann. XVII, 20-26). Haec enim unitas est effectus formalis caritatis. Similiter et Apostolus: «estote autem — inquit — invicem benigni, misericordes, donantes invicem sicut et Deus in Christo donavit vobis; estote ergo imitatores Dei, sicut filii carissimi, et ambulate in dilectione, sicut et Christus dilexit nos et tradidit semetipsum pro nobis oblationem et hostiam Deo in odorem suavitatis... Ut filii lucis ambulate; fructus enim lucis est in omni bonitate et iustitia et veritate» (Ephes. rv, 32; V, 1-2, 8-9). 115. Quia ergo non solum nominamur, sed et vere sumus filii Dei (I Ioann. III, 1) et «ad filium pertinet patrem imi­ tari» 1 «cum bonorum filiorum sit imitari patres»2, eo quod filius naturaliter est imago patris sui 3, tota moralitas nostra supematuralis vel theologica fundamentaliter consistit in filia­ tione nostra divina supematurali, quae consistit in gratia sanctificante et est imago supematuralis entitativa Dei ut Deus est, sed formaliter sita est in imitatione caritatis Dei, hoc est, in imagine operativa supematurali, prout maxime relucet in actu cantatis erga Deum, qui est proprius actus filii Dei. Ut ergo filii Dei, debemus diligere Deum, et imitari Deum diligendo proximum, sicut et ipse Deus proximum nostrum et nos dihgit. Et ideo S. Thomas profunde scribit: «inter alia vero, praecipue, qui se Dei filium recognoscit, 1 2 3 S. Thomas, Ad Ephes., cap. V, lect. t, ed. Marietti, p. 61 b S. Thomas, I Cor, cap. V, lect. 4, ed. cit., p. 262 b I, 35j 2 ad 3; 93, 1 ad 2. Cap. II.—De ipsa «introductione* ' . ) in theologiam moralem 95 debet in caritate Dominum imitari, secundum illud Eph. 5, i: imitatores Dei estote sicut filii carissimi, et ambulate in dilectione. Dei autem dilectio non privata est sed communis ad omnes: diligit enim omnia quae sunt, ut dicitur Sap, 11, 3; et specialiter homines, secundum illud (Deut, 33, 3): dilexit populos»Itaque debemus ambulare in dilectione ut filii lucis, et agere ut Deus, cum simus veri dii, utpote veri filii Dei, secundum illud; «ego dixi: dii estis et filii excelsi omnes» (Psal. 81, 6). Si ergo dii, ut dii et ut Deus agere debemus; «J’·.*· PROLEGOMENUM SECUNDUM INTRODUCTIO SPECIALIS IN TRACTA­ TUM DE HOMINIS BEATITUDINE 175. Acturi ergo de hominis beatutidine, utile videtur quaedam breviter praelibare de momento, de difficultate ac de divisione considerationis huius. Ut enim scite animad­ vertit, S. Thomas, «qui facit prooemium, tria intendit: /mo, ut auditorem reddat benevolum; secundo, ut reddat docilem; tertio, ut reddat attentum. Benevolum quidem reddit, ostendendo utilitatem scientiae; docilem, praemit­ tendo ordinem et distinctionem tractatus; attentum, attes­ tando dificultatem tractatus» \ 1 Comment, in I De Anima [reportatio Reginald! de Piperno], lecU b n.° 2, ed. Pirotta, O. P. Taurini, 1925. CAPUT PRIMUM MOMENTUM TRACTATUS DE HOMINIS BEATITUDINE 176. Quanti sit momenti tractatus de hominis beatitu­ dine in re cum philosophica tum theologica ita omnibus per­ spicuum est, ut pluribus efferri non egeat. Nonnulla tamen innuere non pigebit. Art. i.—Momentum eius in re philosophica 177. In disciplinis quidem philosophicis; nam, ut eleganter scribit Ludovicus Granatensis, «philosophi olim, qui se hu­ manae vitae magistros profitebantur, nulla in re maiori studio elaboraverunt quam ut intelligerent qua in re felicitas et ultimus finis, hoc est, summum hominis bonum situm esset; intelligebant enim, ignorato fine, nihil in vita constitui recte posse; eo autem explorato, facile esse homini actiones suas omnes ad eum finem, tanquam ad scopum, dirigere» \ 178. Sane, beatitudo est anima totius Philosophiae simul­ ae fastigium totius speculationis rationalis et supremum prindpiitm totius ordinis moralis naturalis. 179· Est motivum supremum philosophandi, quia beatitudo consistit in possessione veritatis universalis, cuius cognitio 1 Ludovicus Granatensis, O. P., Candido Lectori, in editione Compendii Spintualis Doctrinae Bartholomaei de Martyribus. Parisiis, 1601. Idem docet in opere celeberrimo Introducciôn del Simbolo de la Fe, I. P., cap. 1, ed. J. Cuervo, O. P., t. V, p. 23. Madrid, Ι9°8· 124 Proleg. Π.—Introductio in tractatum de beatitudine ' est finis totius philosophiae \ sicut est finis intellectus huma- l ni, qui eam appetit «sicut materia formam»12. 180. Et vere, ut S. Augustinus ait, «ipsum nomen philosophiae si consideretur, rem magnam totoque animo appetendam significat, siquidem philosophia est amor stu­ diumque sapientiae»3: sapientia autem «mihi videtur esse j rerum humanarum divinarumque, quae ad vitam beatam I, pertineant, non scientia solum, sed etiam diligens inquisitio»4, qua «ardenter et instanter», «totis animae viribus» eam dili­ gamus et perquiramus 5; hoc enim significat studium, scilicet «animi assidua et vehemens ad aliquam rem applicata magna cum voluptate occupatio»6. Est ergo béatitude «philosophiae portus»7, quo omnes recte philosophantes appellere nituntur, et «propter quam omnium philosophorum invigilasse ac laborasse videtur industria»8; «quandoquidem nulla est ho­ mini causa philosophandi nisi ut beatus sit»9. Unde et eloquenter concludit: «communiter omnes philosophi studen­ do, quaerendo, disputando, vivendo appetiverunt apprehen­ dere vitam beatam: haec una fuit causa philosophandi»1011 . Quod si quis beatitudinem non quaereret, eo ipso a philoso­ phia excidit: «quamobrem, quae nullum boni finem sectatur, nulla philosophiae secta dicenda est» u. lure igitur Tullius, a quo S. Augustinus tam vehementer concitatus est ad phi­ losophandum, scribit: «omnis summa philosophiae ad beate vivendum refertur, idque unum expetentes homines se ad hoc studium contulerunt»12. 1 In II De Coelo et Mundo, lect. 18, n.° 4 in fine. 2 In I Metaph., lect. 1, nis. 2-4. 3 De Moribus Ecclesiae Catholicae, lib. I, cap.. 21, n.° 38. ML. 32, 1327. * Contra Academicos, lib. I, cap. 8, n.° 23. ML. 32, 917. 5 De Trinitate, lib. IX, cap. 12, n.° 18. ML. 42, col. 972; De maribus Ecclesiae Catholicae, lib. I, cap. 17, n.° 31. ML. 32, 1324. 8 Tullius Cicero, De Inventione Rhetorica, lib. I, cap. 25, ed. 1.1, p. 28. 7 S. Augustinus, De beata vita, n.° 1. ML. 32, 958. 8 De Civitate Dei, lib. VIII, cap. 3. ML. 41, 226. 9 Ibid., lib. XIX, cap. 1, n.° 3. ML. 41, 623. 10 Sermo 150, cap. 3, n.° 4. ML. 38, 809. 11 De Civitate Dei, lib. XIX, cap. 1, n.° 3. ML. 41, 623. 12 De Finibus, lib. II, cap. 27, ed. cit., t. II, p. 163’ Cap. I.—Momentum tractatus de hominis beatitudine 125 Quam doctrinam S. Thomas conceptis verbis approbat suamque facit \ Quin etiam vel ipse Kant exoptat ut haec idea Philosophiae conservetur2. 181. Est etiam culmen totius speculationis et actionis philosophicae. Nam «cum studium sapientiae in actione et contemplatione versetur, unde una pars eius activa, altera contemplativa dici potest, quarum activa ad agendam vitam, id est, ad mores instituendos pertinet, contemplativa autem ad conspiciendas naturae causas et sincerissimam veritatem» 3, in utraque parte quaestio de beatitudine primatum tenet. Equidem philosophiae «duplex quaestio est: una de anima, altera de Deo; prima efficit ut nosmetipsos noverimus, altera ut originem nostram; illa nobis dulcior, ista carior; illa nos dignos beata vita, beatos haec facit; prima est illa discentibus, ista iam doctis»4. In his duabus quaestionibus tota philosophia consistit: ♦Deum et animam scire cupio. Nihil plus? — Nihil omnino» 5: — «noverim me, noverim te» 6. 182. Et sane, cum beatitudo sit ultimus finis, eius con­ sideratio est terminus ultimus speculationis philosophicae. Si enim finis est causa causarum, ultimus finis est suprema ratio causalis quarumcumque causarum; et ideo consideratio ultimi finis est maxime propria Sapientiae seu Primae Philo­ sophiae 7. Et cum Deus sit non solum Prima Causa efficiens omnium rerum, verum et praecipue ultimus finis totius uni­ versi, tota philosophia speculativa ordinatur ad cognitio­ nem Dei sicut ad finem, quae ideo est supremum fastigium speculationis naturalis8. Et ratione huius ordinationis ad 1 In Boetium De Trinitate, q. 5, a. 1 ad 4. 2 Kritik der praktischen Vernunf, versio hispana E. Minana et M. Morente, I P., lib. II, cap. 1, p. 200. Madrid. 1913. 2 S. Augustinus, De Civitate Dei, lib. VIII, cap. 4. ML. 41, 228. 4 S. Augustinus, De Ordine, lib. II, cap. 18, n.° 47. ML. 32, 1017. * S. Augustinus, Soliloq., lib I, cap. 2, n.° 7. ML. 32, 872. * Ibid., lib. II, cap. 1, n.° 1. ML. 32, 885. ’ I Contra Gentiles, cap. 1; XI Metaph., lect. 1, n.° 2156; XII Metaph., lect. 12, nis. 2629-2630: I Ethicor., lect. 2, n.° 31; II-II, 47i 2 corP· 8 Scriptum super I Sent., prolog., a. I.; I Contra Gentiles, cap. 4; In Bcitium De Trinitate, q. 3, a. 1. X era» ■ J Cap. i,—Momentum tractatus de mominis beatitudine Proleg. II.—Introductio 127 in tractatum de beatitudine *. frf naturalem beatitudinem, singulae scientiae speculativae sunt totidem participationes — pro modo et gradu attingendi veri­ tatem — perfectae beatitudinis L Itaque speculatio philoso­ phica non est perfecta et consummata in suo genere, usque dum resolvatur in cognitionem obiecti beatificantis. Unde illud poetae: «felix qui potuit rerum cognoscere causas»12. 183. Quod autem ultimus finis humanae vitae sit supre­ mum principium et norma totius ordinis moralis, ex supra dictis patet 3. Et quia «principium videtur esse plusquam dimidium totius»4, ideoque «multum auxilium confert ad totam vitam humanam»5, «maxime oportet ipsum bene de­ terminare» 6; panus enim error in optimo principio magnus et pessimus in fine 7. Quod si nonnullis aliquando profuit errare in via pedum, nulli tamen unquam profuit errare in via morum, ut lepide aeque ac profunde dicit S. Augus­ tinus 8. Ergo «cuilibet in beatitudinem tendenti necessarium est cognoscere in quibus beatitudinem quaerere debeat et qua­ liter» 9. Haec est summa quaestio totius philosophiae et totius humanae vitae: «in genere humanorum actuum causa altissima est finis communis toti humanae vitae»10. 1 Ι-Π, 3, 6. 2 Virgilius, Georg., lib. II, v. 490, ed. H. Goelzer, Collect. G. Budé, p. 86. Paris, 1925. Vide S. Augustinum, Enchiridion, cap. 16, n.° 6. ML. 40, 239. 3 Unde Leo XIII docet: «de officiis loquimur, quae a naturali honestate ducuntur.—Mundi enim opifex idemque providus gubernator Deus; lex aeterna naturalem ordinem conservari iubens, perturbari vetans; ultimus hominum finis multo excelsior rebus humanis extra haec humana hospitia constitutus, hi fontes, haec principia sunt totius iustitiae et honestatis* (Encycl. Humanum genus, die 20 aprilis 1884. Acta Leonis XIII, edit La Bonne Presse JParis, s. a., t. I, p. 256). 4 In I Ethicor., lect. 11, n.° 138. 5 Ibid., lect 2, n.° 23. 8 Ibid., lect. 12, n.° 139. 7 In I De Coelo et Mundo, lect. 9, n.° 4; II-II, 47, 1 ad 3; De ente et essentia., prolog., ed. L. Baur, p. 11, Münster in Westf., 1926. 8 Enchiridion, cap. 17, n.° 5, ML. 40, 239. 9 In Boetium De Trinitate, q. 3, a. 1 ad 1. 184. Quod vel ipsi philosophi gentiles eloquenter tradi­ derunt: «Facit igitur Lucius noster prudenter —ait Tullius— qui audire de summo bono potissimum velit. Hoc enim constitu­ to in philosophia, constituta sunt omnia. Nam ceteris in rebus sive praetermissum sive ignoratum est quidpiam, non plus in commodi est quam quanti earum rerum est in quibus neglec­ tum est aliquid: summum autem bonum si ignoretur, vivendi rationem ignorari necesse est. Ex quo tantus error consequi­ tur ut, quern in portum se recipiant, scire non possint. Cognitis autem rerum finibus, cum intelligitur quid sit et bonorum extremum et malorum, inventa est vitae via conformatioque vitiorum» L «Nam omnis ratio vitae defini­ tione summi boni continetur», de qua qui errant, de omni ratione vitae errant2. Sicut ergo «nemo, quanvis paratos habeat colores, similitudinem reddet, nisi iam constet quid velit pingere», et qui sagittam vult mittere scire debet quid petat ille, et igno­ ranti quem portum petat nullus suus ventus est, ita nemo disponet singula nisi cui iam vitae suae summa proposita est3. «Decernatur itque et quo tendamus et qua», et primo quidem «quid sit quod appetamus, tunc circumspiciendum qua contendere illo celerrime possimus»4; ita ut «quotiens quid fugiendum sit aut quid petendum voles scire, ad sum­ mum bonum et propositum totius vitae tuae respice: illi enim consentire debet quidquid agimus»5. 185. lure igitur cum Tullio concludere possumus «duo esse haec maxima in philosophia, indicium veri et finem bonorum; nec sapientem posse esse qui aut cognoscendi initium ignoret aut extremum expetendi ut, aut unde proficis­ catur aut quo perveniendum sit, nesciat: haec autem habere dubia his ita confidere ut moveri non possint, abhorrere a sapientia plurimum»6. Tullius Cicero, De Finibus, lib. V, cap. 6, ed. cit., t. II, p. 251. Tullius Cicero, II Academicorum, cap. 43, ed. cit., t. II, p. 71. Seneca, Epist. 71, nis. 2-4, ed. Teubner, Lipsiae, 1872, t. III, p. 163. Seneca, De Vita beata, cap. 1, nis. 1-2, ed. cit., t. I, p. 140. Seneca, Epist. 71, n.° 2, ed. cit., t. III, p. 163. e Tullius Cicero, II Academicorum, cap. 9, ed. cit., t. II, p. 21. hi £ 128 Proleg. II.—Introductio in tractatum de beatitudinb Art. 2.—Momentu Cap. I.—Momentum tractatus de hominis beatitudine huius tractatus in re theologica [I 186. Sed momentum tractatus de hominis beatitudine principaliter apparet in disciplinis theologicis. Est enim beatitudo supematuralis propria ratio essendi totius Theologiae sacrae, apex et consummatio totius scientiae theologicae ac primum principium totius ordinis moralis super­ naturalis. 187. Est motivum et ratio prima essendi totius Theologiae, quia tota Theologia sacra pendet ex revelatione supernatural! sicut ex proprio principio \ lam vero ratio seu causa adaequata cur supematuralis revelatio sit nobis simpliciter et absolute necessaria, est «quia Deus ex infinita bonitate sua, ordinavit hominem ad finem supernaturalem, ad participanda scilicet bona divina, quae humanae mentis intelligentiam omnino superant, si quidem oculus non vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascendit, quae praeparavit Deus iis qui diligunt illum»2. Finem enim oportet esse praecognitum hominibus qui suas intentiones et actiones debent ordinare in finem; qui tamen, utpote simpliciter supernaturalis, cognosci non potest nisi Deo revelante3. Quia ergo Deus destinavit hominem ad beatitudinem supernaturalem, cognitionem supernaturalem eius dedit ei per revelationem, quazm fide suscipimus 4, quae radix est totius scientiae Theol ogcae. 188. Est ultima consummatio et resolutio totius Theologiae: tum quia beatitudo supematuralis consistit in visione faciali et intuitiva divinae essentiae seu deitatis, quae est obiectum formale quod Theologiae, et omnis scientia consummatur in visione quidditativa proprii obiccti; — tum etiam quia TheoGregorius IX, Epist. Ab Aegyptiis, ad theologos parisienses, Denz., nis. 442-443; Conc. Vaticanum, Denz., n.° 2120; Pius X, Encycl. Commu­ nium rerum, dic. 2i aprilis 1909, Denz., n.° 2120; S. Thomas, Summa theol., I> i, 7· 3 Concilium Vaticanum, Denz., n.° 1786. 3 I, q. i, a. 1; Conc. Vaticanum, Denz., n.° 1795. 4 Concilium Vaticanum, Denz., n.° 1789. 1 ' 1 ; i . ’ i [ 1 ' 129 logia nostra est scientia subalternata scientiae Dei et beato­ rum, quae essentialiter est scientia beatifica, et ultima per­ fectio scientiae subaltcrnatae consistit in resolutione eius in scientiam subalternantem evidenter perspectam et non solum creditam \ ut possit habere statum scientiae2. Et hac de cau­ sa omnis cognitio supematuralis viae, sive per fidem theolo­ gicam, sive per dona Spiritus Sancti, sive per scientiam theologicam stricte dictam, dicitur inchoatio quaedam, prae­ libatio vel anticipatio vitae aeternae in nobis, quae est beati­ tudo supematuralis, ad quam tota Theologia ordinatur 3. Sicut ergo caritas, cum sit essentialiter amicitia quaedam ad Deum, quae postulat praesentiam amici, erit in statu suo connatural! in patria; — ita etiam Theologia sacra, cum sit essentialiter scientia, quae evidentiam exigit, solum erit in suo statu connatural! et perfecto quando in visionem facia­ lem Dei transformabitur, evacuata obscuritate fidei. 189. Quin immo et in Theologia nostra viatorum, ex consideratione ultimi finis supematuralis magna pars intelligentiae et explicationis dogmatum trahitur, quae maxime pendet «e mysteriorum ipsorum nexu inter se et cum fine heminis ultimo»4. Revera, omnia opera Dei ad extra, cum naturalia tum supematuralia, ordinantur ad beatitudinem supernaturalem .reaturis rationalibus conferendam. Et sic, ex fine ultimo supernatural! intelligentur et explicantur opera creationis et elevationis et redemptionis et iustificationis, quae natura sua ordinantur ad opus glorificationis; eoque ipso explicatur etiam providentia et gubernatio divina supematuralis, quae -St ratio transmissionis creaturae rationalis eiusque exeeutio ’ 1 Cf. I, q. i, a. 2. ’ Caietanus, In II-II, 1, 5, n.° 2. ’ I, I, 4; I-II, 69, 2; II-II, 4, i, Unde et in Universitate Salmanticcnsi, 5uPta portam Aulae Theologiae habetur sequens inscriptio: «Theologiae -aerae qua, rerum divinarum cognitione hominum mentes imbutae, terrena spiciant, coelum votis petant, beatamque iam nunc incipiant vivere vitam.* * Concilium Vaticanum, Denz., n.° 1796. Homfnh· Γ8 L 130 Proleg. II.—Introductio Cap. I.—Momentum in tractatum de beatitudine in finem vitae aeternae 1. Unde et Concilium Tridentinum docet quod causa finalis iustificationis est «gloria Dei et Christi ac vita aeterna» seu beatitudo a. Haec autem omnia maiorem partem continent Theologiae sacrae. 190. Est etiam beatitudo supernaturalis supremum prin­ cipium et prima regula totius ordinis moralis supernaturalis. Ut enim eleganter et profunde docet Leo XIII, «Deum spectare atque ad ipsum contendere, suprema lex est vitae hominum qui, ad imaginem conditi similitudinemque divinam, natura ipsa ad auctorem suum potiundum vehementer inci­ tantur» 3. «Atque hanc omnino esse humanae constitutionem vitae, hanc legem supremam, huc tanquam ad finem omnia referenda: ut a Deo profecti, ad Deum aliquando revertamur. Ex hoc initio et fundamento recreata revixit conscientia dignitatis humanae, sensum fraternae omnium necessitudinis excepere pectora: tum officia et iura, id quod erat conse­ quens, partim ad perfectionem adducta, partim ex integro constita simulque tales excitatae passim virtutes, quales ne suspicari quidem ulla veterum philosophia potuisset. Quamobrem consilia, actio vitae, mores, in alium abiere cursum: cumque Redemptoris late fluxisset cognitio, atque in intimas civitatum venas virtus eius, expultrix ignorantiae ac vitio­ rum veterum promanasset, tum ea est conversio rerum con­ secuta quae, Christiana gentium humanitate parta, faciem orbis terrarum funditus commutavit» 4. Et Pius XI magnis laudibus S. Augustinum extollit eo quod vehementer elaboravit «ut mortales omnes perdiscerent persuasumque haberent quis esset idemque supremus sibi praestitutus finis quaeque unice ad veri nominis beatitudinem sibi via muniretur». Adductoque effato celeberrimo: fecisti 1 1,23, i2 Denz., n.° 799. 3 Encyclica Sapientiae Christianae, die 10 ianuarii 1890. Acta Leonis XIII, ed. dt., t. II, p. 262. Encyclica Tametsi futura prospicientibus, die 1 novembres 1900. Acta, ed. dt., t. VI. p. 152. tractatus de hominis beatitudine 131 nos, Domine ad te, et inquietum est cor nostrum donec requiescat in tc, subiungit «haec verba totius summam sapien­ tiae complectere» \ Unde et alibi concludit: «quaelibet doctrina atque institutio, perinde ut omnis hominum actio, ex ultimo fine necessario pendet»2. 1 1930, ■ >930, Encyclica Ad salutem humani generis, die 20 aprilis 1930. A. A. S., p. 207-208. Encyclica Divina illius Magistri, die 31 decembri 1929. A. A. S., p. 54. CAPUT SECUNDUM DIFFICULTAS TRACTATUS DE HOMINIS BEATITUDINE 191 Sed haec quaestio tam difficilis est quam momentosa. Xam determinato de vera hominis beatitudine naturali, sup­ ponit praeviam eamque certam et probatam cognitionem exsistentiae Dei personalis ab homine et mundo distincti eiusque providentiae super omnes res actionesque humanas, ac insuper spiritualitatis ac immortalitatis animae nostrae eiusque originis a Deo per creationem; tunc enim solum scire possumus nostram beatitudinem naturalem in solo Deo naturaliter cognito et amato consistere, et quidem post hanc vitam mortalem. At haec omnia, historia philosophiae teste, nullus philoso­ phorum perfecte cognovit, cum tamen, ut ex supra dictis patet, toto suo conatu in hanc quaestionem solvendam incu­ buerint; quia et ea multa, quae praerequiruntur cognoscenda, . non est facile scire \ imo et quaedam impossibile est scire, nam «felicitas alterius vitae —etiam naturalis— omnem inves­ tigationem rationis excedit» 2. «Et hoc etiam —addit S. Doc­ tor— aperte ostenditur ex ipsis philosophis, qui per viam rationis finem humanae vitae quaerentes et modum perve­ niendi in ipsam non invenientes, in errores multiplices et turpissimos inciderunt, adeo sibi invicem dissentientes ut 1 S. Thomas, In Boetium De Trinitate, q. 3, a. 1 ad 3. 1 In I Ethicor., lect. 9, n.° 113. ■ •c 134 Proleg. II.—Introductio in tractatum de beatitudine cap. II,—Difficultas tractatus de hominis beatitudine 135 vix duorum aut trium esset de his per omnia communis una arduitate possunt aliqualem eius notitiam internam sibi pro­ sententia» *. curare, et, cum aliis explicare pertentant, quasi balbutientes Quod singillatim ostendit in III Contra Gentiles, cap, 23- potius quam expedite loquentes, mysterium hoc altissimum 48; et post hanc longissimam discussionem, concludit: «in reserantJ; est enim beatitudo supernaturalis «vita sub Deo, quo satis apparet quantam angustiam patiebantur hinc inde vita cum Deo, vita de Deo, vita ipse Deus» clare et intuitive eorum praeclara ingenia. A quibus angustiis liberabimur si visus2, omnem naturalem psychologiam, etiam angelicam, ponamus..., hominem ad veram felicitatem post hanc vitam transcendens, quam non licet homini loqui 3. pervenire posse, anima hominis immortali exsistente»1 2. 192. Et inde moralis necessitas revelationis harum verita­ S. Gregorius Magnus, Moral., lib. V, cap. 36, n.° 66. ML. 75, 715. tum naturalium 3* , «ut ab omnibus expedite, firma certitudine 2 S. Augustinus, Sermo 297, cap. 5, n.° 8. ML. 38 1363. et nullo admixto errore cognosci possint»; eo vel magis quod, II Cor., XII, 4. de facto, homo evectus est ad ordinem supernaturalem et : destinatus ad supernaturalem beatitudinem. Quo in sensu Auctor opusculi, Expositio in Symbolum Apostolorum, quod inter opuscula S. Thomae circumferri solet, plastice ait quod 1 «nullus philosophorum ante adventum Christi cum toto conatu suo potuit tantum scire de Deo et de necessariis ad vitam aeternam, quantum post adventum Christi scit una vetula per 193. Et multo maior est difficultas relate ad beatitudinem supernaturalem, quam «oculus non vidit nec auris audivit nec in cor hominis ascendit» (I Cor., II, 9), atque ideo non­ nisi revelata divinitus innotescere nobis potest. Imo, cum sit mysterium supematurale in Deo absconditum, suapte natura intellectum creatum sic excedit, ut etiam revelatione tradita et fide suscepta, ipsius tamen fidei velamine contecta et quadam quasi caligine obvoluta manet, quandiu in hac vita peregrinamur a Domino 5. 194. Soli ergo beati adaequate sciunt quid est beatitudo supernaturalis; at viatores theologi magna cum difficultate et In Boetium De Trinitate, q. 3, a. 1 ad 3. /// Contra Gentiles, cap. 48.—Videatur etiam Encyclica Aeterni Patris, die 4 augusti 1879. Acta Leonis XIII, ed, cit. L I, pp. 54-56. 3 Concilium Vaticanum, Denz., n.° 1786. 1 Opusculum Expositio tn Symbolum Apostolorum, cap. 1, ed. Vives. L XVII, p. 203. 5 Concilium Vaticanum, Denz., n.° 1796. 1 KHMI * · CAPUT TERTIUM DIVISIO TRACTATUS DE HOMINIS BEATITUDINE 195. Primo intuitu videretur quod hic tractatus esset dividendus secundum divisionem propriae eius materiae, hoc est, humanae beatitudinis. Dividitur autem humana beati­ tudo primo et per se, et quidem divisione formaliter theolo­ gica, in beatitudinem naturalem et beatitudinem supematuralem; nam solus theologus, ut talis, cognoscit exsisten­ tiam beatitudinis supematuralis. Consequenter tractatus de hominis beatitudine divideretur per se in tractatum de beatitudine naturali et de beatitudine supematurali eius. 196. Et primo quidem deberet considerari beatitudo supematuralis, quae est propria et exclusiva theologi; ac dein beatitudo naturalis, qualis conveniret homini in statu naturae purae, ubi cum philosopho aliqualiter coincideret, eum tamen complendo et perficiendo ex alto divinae reve­ lationis, eo vel magis quod philosophi deficientes inventi sunt in hac consideratione, ut paulo supra dictum est; et sic esset extensio quaedam Theologiae ad materiam difficilem philosophicam, connexam tamen cum propria materia theologica, ut eam perpoliret et iudicaret lumine suo altiori et profundiori. 197. Et hoc modo videntur concepisse rem quidam theologi, v. gr. Petrus de Godoy, qui totam materiam de hominis beatitudine dividit in duos tractatus, in quorum primo r i ; 138 Proleg. II.—Introductio in tractatum de beatitudine agit de baetitudine supernatural!, et in secundo de naturali ! beatitudine hominis x. 198. Sed S. Thomas, qui huius distinctionis saepe me­ minit 1 2, noluit separatim agere in theologia Sacra de beati­ tudine hominis naturali et supernatural!, sed de una beati­ tudine supernaturali tantum, ad quam omnes homines de facto destinati sunt, eo ipso quod tota humanitas evecta est ad ordinem supernaturalem. Noluit ergo agere de beatitu­ dine possibili et hypothetica, quae conveniret homini si con­ ditus et relictus esset in puris naturalibus, sed de beatitudine reali, secundum actualem ordinem divinae providentiae. Aliunde beatitudo naturalis, de qua loquuti sunt philo­ sophi, qui ignorabant realem statum humanae naturae, nempe realem statum naturae lapsae et naturae elevatae et reparatae, non erat ex professo consideranda a theologo, cuius non est difficultates mere philosophicas solvere, sed potius notandae erant eorum angustiae et difficultates —quae revera debentur statui naturae lapsae—, ut melius suaderet exsistentiam ordinis supernaturalis et veritatem doctrinae catholicae de unica beatitudine vera et perfecta, quae est supernaturalis beatitudo. 199. Qua in re S. Thomas, pro more suo, apprime distinguens ordinem naturalem et ordinem supernaturalem, utrumque tamen amico foedere consociavit et veluti compenetravit, utens veritate philosophica partiali de beatitudine naturali eamque complens et elevans, ad maiorem illustra­ tionem beatitudinis theologicae vel supernaturalis, quam directe intendebat explicare. Et sic, dum formaliter solvit problema de beatitudine supernaturali, eminenter solutas relinquit philosophorum et totius humanitatis anxietates et angustias. Simul ergo utrumque problema solvit, quod in re intimo nexu coniunctum est. 1 Petrus de Godoy, O. P., Disputationes theologiae in I-II D. Thomae. Venetiis, 1696. 2 Verbi gratia, De Verit., q. 14, a. 2; q. 27, a. 2; I, q. 23, a. i; q. 62, a. i et, 4; I-Π, q. 3. a. 2, ad 4 et 6; q. 109, a. 5, et alibi passim. Cap. IU.—Divisio tractatus de hominis beatitudine 139 200. Sicut in tractatu de Deo uno simul iungit quae sola ratio naturalis de Deo scire potest cum his quae sola revelatione innotescunt —ne tractatus mancus esset, simulque ut vitarentur repetitiones inutiles—; et in aliis tractati­ bus, v. gr. de creatione et de gubernatione, de actibus hu­ manis et de virtutibus, de lege et gratia, ubi de eius neces­ sitate ad actus mere honestos et ad actus salutares simul tractat, utrosque tamen accurate distinguens, quia revera in praesenti oeconomia divinae providentiae una eademque est gratia sanans et gratia elevans. Et sicut est gratia, ita quoque est gloria seu beatitudo supernaturalis, quae simul eademque re est elevans hominem ad vitam aeternam et sanans ad omni imperfectione beatitudinis naturalis quam philosophi adumbrarunt. 201. Una igitur cum sit beatitudo vera et perfecta, quam theologus considerat, divisio tractatus sumi debet non ex materia, sed ex modo eandem rem considerandi, qui quidem debet esse conformis scientiae consideranti, hoc est, theolo­ giae Morali. Cum ergo theologia Moralis, prout a mere Dogmatica seu speculativa distinguitur, eandem rem considerare debeat et in genere et in specie, ratione dicta in Introductione gene­ rali ad Moralem theologiam (nn. 171-174), consequens est ut tractatum de beatitudine supernaturali hominis dupliciter consideret: primo, in genere seu in abstracto, prout rationem habet finis ultimi (q. 1); secundo, in specie seu in concre­ to, prout formalem et propriam rationem induit beatitu­ dinis (q. 2-5). 202. Quantum vero ad hanc secundam considerationem, notant Salmanticenses \ post Conradum Koellin 2, beatitudinem formaliter esse «actum secundum; medium proinde inter potentiam et obiectum; et quia ordine doctrinae et cognitionis obiectum praecedit actum et actus potentiam..., ideo D. Thomas de his tribus, scilicet de beatitudinis obiec- 1 In I-II, q. 2, prolog., ed. cit., t. V, p. 189 b. 1 In h. I., cd. cit., p. 19 a· 1 140 Pro leg. II.—Introductio in tractatum de beatitudine to, de eius essentia una cum comitantibus et sequentibus, et de potentia sive facultate perveniendi ad illam, per quatuor sequentes quaestiones disseruit», hoc modo: de obiecto beatitudinis seu de beatitudine obiectiva (q. 2); de actu beatifico seu de beatitudine formali, tum primario seu principaliter (q. 3), tum secundario et quasi instrumentaliter (q. 4); et de potentia seu quasi facultate beatitudinem adipiscendi (q. 5). 203. Quae quidem, licet verisimilia sint et proportionata modo tractandi de virtutibus, v. gr.: de fide (II-II, 1-7), cui succedit visio beatifica, pace tantorum virorum crederim hanc non esse germanam interpretationem textus S. Thomae. Primo quidem, quia actus beatificus non est nudae poten­ tiae, sed potentiae ditatae habitu; habitus autem in ordine supematurali se habet loco potentiae, cum ab eo sit totum posse agendi supematuraliter, tum quoad substantiam ope­ ris, tum quoad modum agendi virtuosum, cui naturalis po­ tentia subordinatur, ut in tractatu de habitibus uberius ostendetur: deberet ergo potius de habitu quam de potentia tractari, hoc est, de lumine gloriae, quod est habitus elicitivus actus beatifici, ut parallelismus cum tractatu de fide, cui succedit visio, esset completus. Secundo, quia de potentia, cui inseritur habitus beatificus, non agit in quaestione quinta, sed in tertia. Quod si in quaestione quinta loquitur de assequibilitate beatitudinis, quasi de possibilitate adeptionis eius, haec tamen possibilitas non est potentia cui proprie coordinantur actus et obiectum, sicut est potentia animae. 204. Aliter ergo dicendum est quod S. Thomas in hoc tractatu de hominis beatitudine in concreto imitatus est modum agendi Aristotelis circa beatitudinem naturalem, quan­ tum parallelismus theologicus beatitudinis supematuralis cum beatitudine naturali permittebat. Quaesivit autem Aristoteles duo circa beatitudinem natu- ; ralem: primo, naturam seu definitionem eius, tum ex parte obiecti tum ex parte subiectix; secundo, causam efficientem Cap. HI.—Divisio tractatus de hominis beatitudine 141 assecutionis eiusl, ut ipsemet S. Doctor indicat, exponendo Aristotelem2. Et similiter S. Thomas in hoc tractatu agit, primo, de essentia vel natura beatitudinis, tum ex parte obiecti (q. 2), tum ex parte subiecti (q. 3-4); ac dein de eius propria causa efficienti (q. 5) —vel meritoria—, nam meritum reducitur ad causam efficientem 3. 205. Patet autem diligenter consideranti et conferenti has tres quaestiones de essentia humanae beatitudinis (qq. 24), S. Doctorem agere in quaestione quarta de his omnibus quae quomodolibet concurrunt ad perfectam hominis beati­ tudinem, non solum ex parte subiecti (Cf. aa. 1-6) verum etiam ex parte obiecti (Cf. 11. 7-8); dum e contra, in secunda et tertia, unice loqui de primo et summo ad eam concurrente, aut ex parte solius obiecti (q. 2), aut ex parte unius su­ biecti (q. 3). Quod quidem est aequivalenter distinguere essentiam metaphysicam et essentiam physicam nostrae beatitudinis; ita sane, ut dicere possimus S. Thomam agere in quaestio­ nibus secunda et tertia de essentia metaphysica beatitudinis cum obiectivae seu materialis (q. 2) tum subiectivae seu formalis (q. 3); in quarta vero de utriusque beatitudinis essentia physica. Quae omnia, claritatis gratia, sequenti possunt exhiberi tabella: 1 Ibid., cap. 9. ’ In I Ethicor., lect. 4, n.° 43; lect. 14, n.° 165. ’ De Verit., 29, 6. Proleg. II.—Introductio in tractatum de beatitudine in genere seu in abstracto, sub communi ratione ultimi finis totius humanae vitae (q. i). i) ex parte obiec­ ti — de essentia metaphysica beatititudinis obiectivae PROLEGOMENUM TERTIUM a) presse seu materialis seu meBIBLIOGRAPHIA TRACTATUS DE taphy2) ex parte subiecHOMINIS BEATITUDINE* 1 sica ... de essentia tl A) natu­ metaphysica beati­ ra vel tudinis obiectivae 206. Litteratura, quam vocant, tractatus de beatitudine II) in spe­ essentia seu formalis (q. 3.) . est immensa. Nostrum non est in praesenti exarare opus bicie seu in bliographicum completum de hac re, sed ea tantum indicare concreto, b) large dicta seu physica = de opera quae ipsi propriis oculis perspeximus et comperuimus sub pro­ essentia physica beatitudinis cuiusdam fore utilitatis tironibus volentibus serio incumbere pria ra­ integratis seu obiectivo - sustudio huius tractatus 2. tione bea­ biectivae (q. 4.) Speciali cura operam dedimus bibliographiae Commen­ ti tiidinis: tatorum istius tractatus prout habetur in Summa theologica; de eius.. B) causa quasi efficienti vel meritoria = de hoc enim postulat propria indoles expositionis commentariae, assequibilitate beatitudinis integratis, sci­ quam suscepimus: quaedam tamen adiecimus ex Philosophis licet obiectivae et formalis (q. 5). et ex Patribus Ecclesiae, secundum quod expedire novimus ad melius cognoscendos et illustrandos fontes doctrinae S. Thomae. § I PHILOSOPHI Abad, Luis. Sentido psicolôgico de la feticidad, y otros ensayos. Madrid, 1934. Academicorum philosophorum index Herculanensis, ed. S. Mekler. Berolini, 1902. Acciaioli, Donatus (1429-1476). Aristotelis ad Nicomaa· 1 Indicantur solum opera edita. 1 [Cf. Caietanu.m, In Porphy, p. 66 ad. 1.] 144 § I,—Philosophi Pkoleg. III.—Bibliographe tractatus de beatitudine 145 chum de moribus libri decem, ex optima versione loannis Amarelli, Gregorius. Epicureismus confutatus. NeapoArgyropyli Byzantini, cum commentariis. Matriti, 1772. ii, 1771· Afzelius. Dissertatio summi boni notitiam exponens. Hol- ! Antipater Tarsensis (c. 150 a. Ch.). Moralia, apud Stoicorum veterum fragmenta, ed. J. Arnim, Lipsiae, 1921, miae, 1838. vol. HI, nn. 51-67, pp. 251-258. Aguirre, Iosephus Saenz de, O. S. B. (1630-1699). Architas Tarentinus (c. 430 a. Ch.). Fragmenta moralia, Philosophia moralis ab Aristotele tradita decem libris ethicorum ad Nicomachum..., nunc perpetuo commentario litterali et apud Fragmenta philosophorum graecorum, ed. Mullach. Paris, 1860-1881, t. I, pp. 533-564· scholastico plenissime illustrata. Salmanticae, 1675. Arintero, Ioan. G., O. P. (1860-1928). La Providenda — De Virtutibus et Vitiis disputationes ethicae, in quibus y la Evolution. 2 vol. Valladolid, 1904. accurate disseritur quidquid fere spectat ad philosophiam Aristoteles (384-322 a. Ch.). Ethica Nicomachea, lib. I, moralem ab Aristotele traditam decem libris Ethicorum ad II et X, ed. F. Susemihl et O. Apelt. Leipzig, 1912. Nicomachum. Salmanticae, 1677. — De arte Rhetorica, lib. I, cap. 5, ed. A. Roemer. Leip­ Albertus Magnus, S. O. P. (1193-1280). Ethicorum libri decem, ed. Borgnet, Opera Omnia, t. VII. Paris, 1891. zig, 1914· Arleth, E. Bios τέλειος m der Aristot. Ethik., apud — De intellectu et intelligibili, ed. cit., t. IX, pp. 477-525. Archiv für Geschichte d. Philosophie, t. II (1889), pp. 13-21. Alfarabi (c. 870-950). De intellectu et intellecto, ed. Et. Arnim, Hans von. Arius Didymus, Abriss der peripatetisGilson, apud. Archives d'histoire doctrinale et littéraire du che Ethik. Wien, 1926. moyen-âge, t. IV (1930). pp. 108-126. [Cf. ibid., pp. 151-158. — Nochmals die Aristotelischen Ethiken ( G egen W. Jaeger L. Massignon: Notes sur le texte original arabe du De Intel­ zur Abuehr). Wien, 1929. lectu d'Alfarabi.} — Die Entstehung des Gotteslehre des Aristoteles. Wien, — Catâlogo de las ciendas, ed. y trad, castellana por A. Gonzalez Palencia, cap. 5, pp. 112-113; 167-168, Ma­ 1931. drid, 1932. Arnou, R., S. I. Autour d'Avicenne. Gregorianum, t. 10 (1029), pp. 125-147. — Liber exerdtationis ad viam felidtatis, ed. H. Salman, O. P., apud Recherches de Théologie andenne et médiévale, 12 — Le desir de Dieu dans la Philosophie de Plotin. Paris, 1021. (1940), pp. 33-48. Algazel (1058-11 ii). Metaphysica, II P., tract. 4, cap. 5, Asin palacios, Miguel. El filosofo zaragozano Avempace. et tract. 5, caps. 1-3. pp. 172-186. Edit. J. T. Muckle, Revista de Aragon, 1901. C. S. B. Toronto, 1933. — Dante y el Islam. Madrid, 1927. — El Islam cristianizado. Madrid, 1931. — Jctisad o El justo medio de la creenda, trad. AsÎN Pala— La espiritualidad de Algazely su sentido cristiano, 4 vol. cios, I. P., prop. 9, pp. 110-126; II P., trat. 1, prop. 7, Madrid, 1934-1941. pp. 193-194. Madrid, 1929. Al-Kindi (t c. 873). Liber de quinque essentiis, ed. Albi­ I — Vidas de santones andaluces. Madrid, 1933. Aspasius (c. i 30-150). In Ethica Nicomachea quae super­ nus Nagy, apud Beitràge zur Geschichte der Philosophiae des Mittelalters, Bd. II, Heft. 5. Münster in Westf., 1897. sunt commentaria, ed. G. Heylbut, apud Commentaria in Allora Colonna. La conquête de la vérité en ce qui Aristotelem graeca, vol. XIX, I. Berolini, 1889. concerne les problèmes de la destinée et de la douleur humaine. —Aristotelis Stagiritae Moralia Nicomanchia, cum Eus tra­ Paris, 1926. in, Aspasii, Michaelis Ephesini nonnullorum que aliorum 10.—De Hominis· Μ ■■■■■■■■ 146 Proleg. HI.—Bibliographia tractatus de beatitudine graecorum explanationibus, nuper a loannc Bernardo Feliciano latinitate donata et cum antiquo codice collactione suae inte­ gritati restituta. Paris, 1543. Aureum Pythagoreorum carmen, apud Fragmenta phil. graecorum, ed. cit., t. I, pp. 193-199; cum Hieroclis com­ mentariis, ibid., pp. 416-484. Averroes (1126-1198). Aristotelis Stagiritae Ethicorum libri decem cum Averrois Cordubensis exactissimis commentariis. Lugduni, 1542. — Opiisculo de la union del entendimiento con el hombre, trad. N. Morata, O. S. A. El Escorial, 1923. [Vide La Ciudad de Dios, t. 134 (1923), pp. 137'147; 202-303.] — Libellus seu Epistola Averrois de connexione intellectus abstracti cum homine, Calo Calonymos Hebraeo Neopolitano Medico interprete. Opera, ed. Venetiis, 1560, t. X, fol. 358 V.-360 r. — Tractatus de animae beatitudine. Opera, ibid., fol. 353 r.-357 v. Avicebron (1020-1070). Fons vitae, ex arabico in latinum translatus ab loanne hispano et Dominico Gundissalino, ed. Cl. Baeumker, apud Beitrage zicr Geschichte der Philoso­ phie des Mittelalters. Bd. I, Heft. 2-4. Münster in Westf., 1892-1895. Avicenna (980-1037). Metaphysica, tract. VIII, cap. 67; tract. IX, cap. 1-4, fol. 99 V.-105 r. Venetiis, 1508. — De intelligentiis, ed. cit., fol. 64 V.-67 v. — Compendium Metaphysices, ed. et trad. N. Carame, lib. II, tract. I, cap. 1, pp. 226-242. Romae, 1926. — De Anima, P. V. caps. 5-6, fol. 25 r.-26 v. Venetiis, / 1508. c I _Philosophi 147 Bignone, E. Introduzione a «Le Trachinie*. Nuove ricerche sulla formazione filosofica di Epicuro. I. Epicuro e «VEudemoi e il «Protrettico* di Aristo tile. Lectiones cpicureae. Attena e Roma. Nuova Serie, t. 13 (1932), PP- 143-179. Serie III, 1 (1933), PP· 13-62; 110-113. — Studi critici sui testo di Epicuro. Studi italiani di filologia classica, N. S., t. 10 (1933), pp. 71-118. Blasius a Conceptione, C. D. (1603-1694). Philosophia Moralis in tres libros divisa, Parisiis, 1647. Blum, P. Wie beurteilt Aristoteles im I. B. der Nikom. Ethik die Piatos ideenlehre. Berlin, 1859. Boethius, Anicius Manlius Severinus (480-c. 526). Consolationis philosophiae libri quinque, ed. Weinberger, apud Corpus Scriptorum ecclesiasticorum latinorum, vol. 67. Vindobonae, 1934. Boetius de Dacia (saec. xm). De summo bono sive de vita philosophi, ed. M. Grabmann, apud Archives d'histoire doc­ trinale et littéraire du moyen âge, t. 6 (1931), pp. 287-317. Borne, Etienne. Du bonheur et de la beatitude, apud Revue de Philosophie, t. 35 (1945), PP· 436-450. Brehier, E. Chrysippe, Collect. Les grandes philosophes. Paris, 1910. Brochard, V. Les sceptiques grecs2. Paris, 1923. sa , Walter. Aristoteles. Frankfurt, 1935. Brôcker Buridanus, J. (1300-1358)· Quaestiones in decem libros ethicorum Aristotelis. Paris, 1500. Burleus Gualterus (1275-1343). Expositio super libros ethicorum Aristotelis. Venetiis, 1500. Burnet, J. The Ethica of Aristotle. London, 1900. Camerarius, Joachim, Palepergensis (1500-1574). EthiBayô, E. Els escolastics i la Teodicea d'Alfarabi. Crité­ torum Aristotelis Nicom. explicatio accuratissima. Francofurrium 4 (1928), pp. 292-298. Û, 1578. Bannes, J. Platon. Berlin, 1935. Cano, Ioannes (f 1705). Commentaria et Tractatus in X Berriozabal, Juan Manuel. La fehcidad del pensamientcr. ' libros Ethicorum Aristotelis. 4 vol. in folio. Salmanticae, 1680Madrid, 1866. 1 1682. De beatitudine loquitur, in t. I, lib. I, pp. 1-780. Biehl, W. Aristotelis de beatitudine humana doctrina. MarCARRA DE Vaux. Avicenne, Collect. Les grandes philosophes. burgi, 1858. Paris, 1900. JÇ * * I ·< I 148 Proleg. III.—Bibliographia tractatus de beatitudine — Gazali, ibid. Paris, 1902. — Les Penseurs de l'Islam, 5 vol. Paris, 1921-1926. i — La Philosophie illuminative d'après Suhratcardi, apud Journal Asiatique, 1902. I Cathrein, V., S. I. (t 1931)· Moralphilosophie, t. I, pp. 103-153. Freiburg in Br., 1911. — De naturali hominis beatitudine, apud Gregorianum, t. XI (1930), pp. 398-409· Celaya, Ioannes de (j· 1558). Aurea expositio... in decem libros Ethicorum Aristotelis, Argyropilo Byzantino traductore, cum quaestionibus atque dubiis varias difficultates morales et theologicas enodantibus. Parisiis, 1523. Cicero, Marcus Tullius (106-43 a. Ch.). De finibus bonorum et malorum libri quinque, ed. Olivet, Genevae, 1753, Opera, t. II, pp. 100-284. — De officiis libri tres, t. III, pp. 252-417. — Tuscullanarum quaestionum libri quinque, t. II, pp. 285-494. — Academicorum libri duo, t. II, pp. I-99— De legibus libri tres, t. III, pp. 149-251. — Paradoxa, t. III, pp. 492-515. — De Philosophia seu Hortensius. Fragmenta, t. III, pp· 570-578. Cleantes Asius (c. 330-230 a. Ch.). De fine bonorum, apud Stoicorum veterum fragmenta, ed. cit., t. I, nn. 552-556, Colle, G. Les quatre premiers livres de la Morale à Nicomaque, apud Annales de l'institut Supérieur de Philoso­ phie de Louvain, t. IV (1920), pp. 179-218. Complutenses, O. C. De Anima, disp. 23, quaest. 2, pp. 291-293. Lugduni, 1651. Conchis, Guilelmus de (f c. 1150). Moralium dogma philosophorum, ed. J. Hohnberg. Upsala, 1929. Conlmbricenses, S. I. In libros Ethicorum Aristotelis ad Nicomachum aliquot Conimbricensis Cursus disputationes. Venetiis, 1606. — Un brano inedito della (Philosophia* di Guglielmo di § I,—Philosophi Conches, per Carmelo Occtaviano. Collect. Testi filosofici inediti e rari. Napoli, 1935. t Corbin, H. Un traité persan inédit de Sohrawardi d'Alep (f 1191), apud Recherches philosophiques 1832-1933, pp. 371•P3· CORNILLIER, P. La survivance de Vâme et son évolution après le mort. Paris, 1926. Crito (vel Damippus) Pythagoricus (c. ioo a Ch.-ioo). De prudentia et felicitate, apud Fragmenta philosophorum graecorum, ed. cit., t. II, pp. 22-26. Chrysippus (281-277 ! 208-204 a. Ch.). De fine bonorum, apud Stoicorum veterum fragmenta, ed. cit., t. III, nn. 2-67, pp· 3-16. — De sapiente et insipiente, ibid, nn. 544-547, pp. 146-171. Demetrius Phalereus (c. 35o-3°7 æ Ch.). Septem sapienlum Apophthegmata, apud Fragmenta philosophorum graeco­ rum, ed. cit., t. I. pp. 212-236. Democritus (c. 470, 475-380 a. Ch.). Fragmenta moralia, ibid., 1.1, pp. 340-356. Desserres de la Tour. Du bonheur. Paris, 1767. Didymus Pythagoricus (c. ioo a. Ch.). De Philosophorum tectis, ibis., t. II, pp. 53-101. Dîna, A. F. La destinée, la mort et ses hypothèses. Paris, 1927. Diogenes Babylonius (c. 240-150 a. Ch.). Moralia, apud Stoicorum veterum fragmenta, ed. cit., t. III, nn. 38-53, pp. 218-221. Diogenes Laertius (c. 200). De clarorum philosophorum citis, dogmatibus et apophthegmatibus, ed. G. Gobet. Paris, 1862. Dionysius Cartusianus (j· 1471). Enarrationes seu com­ mentaria in quinque libros B. Severini Boethii philosophi et martyris de consolatione philosophiae. Opera, t. XXVI. Tornaci, 1906. Dittrich, 0. Geschichte der Ethik. Leipzig, 1926. Dyroff, A. Die Ethik der Allen Stoa. Berlin, 1897. 150 Proleg. III.—Bibliographia § I.—Philosophi tractatus de beatitudinb Elbe, L. La vie future devant la sagesse antique et la science moderne. Paris, 1926. Elter, E., S. I. De naturali hominis beatitudine ad mentem scholae antiquioris, apud Gregorianum, t. IX (1928), pp. 269-306. Epicurus (342-371 a. Ch.). Extant remains. Gr. and Engl. w. erit, apparatus and notes by C. Bailey. Oxford, 1926. — Epikurs Lehre, edit. A. von Gleichen-Rusowurm. Jena, 1909. — Epicurus et Epicurei. Scripta in Herculanensibus papyris servata. Edidit, annotationibus et indicibus instruxit et tabulis exornavit Achiles Bogliano. Berolini, 1928. —Epicurus. Ein neur Brief Epi kurus, wiederhergestellt und erklart von Christian Jensen. Mit. 22. Alb in text. Berlin, 1933. Eudemus Rhodius (c. 320 a. Ch.). Etica, ed. F. Suscmihl. Leipzig, 1884. Euriphamus Pythangoeus. De vita, apud Fragmenta philosophorum graecorum, ed. cit., t. II, pp. 15-16. Eustratii (1050-1120) et Michaelis et Anonyma in Ethica Nicomachea commentaria. Ed. G. Heylbut, apud Com­ mentaria in Aristotelem gracea, vol. XX. Berlin, 1892. 151 Gianini, Thomas, De mentis humanae statu post hominis obitum. Patavii, 1614. Giphanus, Obertus (1534-1604). Commentarii in decem libros Ethicorum ad Nicomachum. Francofurti, 1608. Goedeckemeyer, A. Aristoteles praktische Philosophie. Ethik und Politik. Leipzig, 1923. Gonzalez [Gundissalinus], Dominicus (f c. 1151). De divisione philosophiae, ed. L. Baur, apud Beitrage zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters. Bd. IV, Heft 2-3. Münster, 1903, pp. 5-6; 11-12; 15-18. — De processione mundi, ed. G. Bülow, ibid., db. XXIV, hf. 3. Münster, 1925. Gonzalez Palencia, Angel. Historia de la Espana musulniana. Barcelona, 1929. — Historia de la Literatura arâbigoespanola. Barcelona, 1928. Gonzalez, Zephyrinus, O. P. (1831-1894). Estudios sobre laFilosofia de Santo Tomas, t. Ill, lib. VI, cap. 1-4, pp. 327384. Manila, 1864. Granada, Ludovicus de, O. P. (1504-1588). Collectanae philosophiae moralis in tres tomos distributa. Ulissipone, 1571. Grandt, A. The Ethics of Aristotle, illustrated with Essays and Notes, ed. 4, 2 vol. London, 1885. Guyau, I.-M. La morale d'Epicure et ses rapports avec les doctrines contemporaines, ed. 7, Coll. Les grandes philosophes. Paris, 1927. Festugiere, A. J., O. P. Aristote. Le plaisir (Eth. Nie., VII, 11-14; X, 1-3). Introduction, traduction et notes. Paris, 1936. , Hampke, H. De eudaemonia, Aristotelis moralis disciplinae — Contemplation et vie contemplative selon Platon, Paris, principio. Brandenburg, 1858. 1936. Hamui, R., O. F. Μ. La filosofia di Alfarabi. Rivista di Fox Morcillo, Sebastianus (1528-c. 1556). Compendium ôlosofia neoscolastica, t. 20 (1928), pp. 54-88. Ethices Philosophiae ex Platone, Aristotele aliisque aucthoribus Hannequin. Morale à Nicomaque dixième livre. Texte collectum. Basileae, 1554. ; grec avec des notes. Paris, 1893. Franceschini, E. Il (Liber philosophorum moralium antiquo­ Heinze, M. Stoicorum Ethica ad origines suas relata. rum». Testo critico. Atti del Reale Instituto Veneto di Scienze. Xumburgi, 1862. Lettere ed. Arti. 91, II (1931-1932), pp. 393-597. HELIODORUS. In Ethica Nicomachea paraphrasis, ed. Fronteau. Summa Philosophiae Cosmae Alammani, S. L, G. Heylbut, Commentaria in Aristotelem graeca, vol. XIX, 2. t. III, Ethica, ed. Ehrle. Paris, 1894. Berlin, 1889. & 152 t Proleg. III.—Bibliographia tractatus de beatitudine § I.—Philosophi 153 Saint Thomas. Revue neo-scolastique de Philosophie, t. 6 (1899), pp. 280-299, 352-370. — Die teologische Naturphilosophie des Aristoteles und ihre Bedentung in der GegenwarP. Paderborn, 1893. Klein, A. L'epicureisme. Paris, 1929. Klingner, F. De Boethii consolatione philosophiae. Ber­ lin, 1921. Knappe, K. Grunziige der Aristoteles Lehre von der Eudainonia. Progr. Vittenberg, 1864-1866. Krannichfel, W. R. Platonis et Aristotelis de ήδονή sen­ tentiae quomodo cum consentiant tum dissentiant perquirendo inter se comparatae. Berlin, 1869. Krantz, E. De amicitia apud Aristotelem. Paris, 1882. Immisch, Otto. Der Epilog der Nikomachischen Ethik. ! Rheinisches Museum fur Philologie. N. F., t. 84 (1935), pp· 54-61· Laas, E. Ευδαιμονία Aristotelis in Ethicis principium quid ! velid et valeat, Berlin, 1859. Jaeger, Werner. Der Groszgesinnte. Aus der NikomachiL afontaine, A. Le plaisir d'après Platon et Aristote. schen Ethik des Aristoteles iibersetzt. Die Antike, t. 7 (1931), Paris, 1902. pp· 97-105· L ehu, L., O. P. Philosophia moralis et socialis, I P., Janet, P. Philosophie du Bonheur. Paris, 1864. i cap. I, pp. 20-50. Parisiis, 1914. — Les causes finales3. Paris, 1894. L escoeur. La Science du Bonheur. Paris, 1873. Janssens, Ed. La morale de Γ impératif catégorique et la L évy, L.-G. Maimonide. Coll. Les grandes philosophes. morale du bonheur. Paris, 1922. Paris, 1911. Jehudâ Ha-Levî (saec. xn). Cuzary. Diâlogo filosôfico, LlPSlus, J. Manuductionis ad Stoicam philosophiam libri traduddo del ârabe al hebreo por Jehudâ Abentibbon, y del très. Lugduni, 1544. hebreo al castellano por R. Jacob Abendana, ed. A. Bonilla Loisel, G. Marcaurelia, doctrine neo-stoicien de la vie y San Martin. Madrid, 1910. I religieuse, morale et sociale. Paris, 1928. Jelf, W. E. Notes to Aristotle Ethics. Oxford, 1856. Luks, Η. A. Natura naturans. Natura naturata, apud The Jodl, Fr. Geschichte der Ethik. 4 auf. Berlin, 1930. new Scholasticism, t. 9 (1935), PP· 1-24. Llamas, J., O. S. A. Maimonides. Madrid, 1935. Kalmus, O. Aristotelis de voluptate doctrina. Program. Pyritz, 1862. Kant, E. (1724-1804). Kritik der praktischen Vernunfi ■ Mabille, P. De causa quae finis dicitur apud Platonem et trad, espanola de E. Minana y M. Morente. Madrid, 1913. I Plotinum. Dissert. Divione, 1879. Grundlegund zur Metaphysik der Sitten. Koenigsberg, Macrobius, Aurelius Ambrosius Theodosius (c. 400). 1785. Opera. Patavii, 1736. Kaufmann, N. La finalité dans Γ ordre moral. Etude sur Maier, H. Sokrates, sein Werk und sein geschichtlla téleologie dans l’Ethique et la Politique d’Aristôte et de stellung. München, 1895. — Idem opus, sub nomine Andronici Rhodii, apud \ Fragmenta philosophorum graecorum, ed. cit., t. III, pp. i 303-369· Hipparchus Pythagoreus (f c. 514 a. Ch.). De Animi i tran quilitate, apud Fragmenta philosophorum graecorum, ed. dt., t. II, pp. 17-18. Hippodamus Thurius (c. 500 a. Ch.). De felicitate frag­ menta, ibid., t. II, pp. 9-14. Huber, S. Die Glückseiligkeitslehre des Aristoteles und hl. Thomas von Aquino, ein historischkritischer Vergleich. Frei­ sing, 1893. — - tT-t. ‘ T —- tb 154 Proi.eg. III.—Bibliographia § I,—Philosophi tractatus de beatitudine Maimonides, Moyses. Dux Perplexorum, ed. et trad. Joannis Buxtorfii. Basileae, 1629. Mansion, A. Autour des Ethiques d'Aristote, apud Revue néoscolastique de Philosophie, t. 33 (1931), pp. 80-107; 216236; 360-380. —L'eudemonisme Aristotélicien et la morale thomiste. Xenia thomistica, t. I, pp. 429-449. Romae, 1925. [L'existence d'un fin dernière de l'homme et la morale («Revue philosophique de Louvain», 48 (1950), pp. 465478)]· Marcellus a Puero Iesu, C. D. Philosophia moralis et socialis. Burgis, 1913. Marcus Antoninus (121-180). Libri duodecim eorum quae de seipso ad seipsum scripsit, ed. J. Stich. Lipsiae, 1882. Martin, Andreas, Orat, (f 1695). Philosophia Christiana ex operibus S. Augustini collecta. Parisiis, 1667. Nova ed. J. Fabre. Parisiis, 1865. Maurus, Silvester, S. I. (1619-1689). Aristotelis opera omnia, t. II, continens Ethicam, Politicam et Œconomicani, ed. Beringer. Paris, 1886. Mentzingen, Anna von und zu. Interpretationem der eudemischen Ethik. Heildelberg, 1928. Meyer, H. Platon und der Aristotelische Ethik. Mün­ chen, 1916. Michelet, C. L. Aristotelis Ethicorum Nicomachaeorum libri decem, textus et commentarium, Berolini, 1836. Monod, W. Le problème du bien. 3 vol. Paris, 1934. Morata, N., O. S. A. Avempace, apud La Ciudad de Dios, 1926. Mure, G. R. G. Aristotle. London, 1032. Muretus, Marcus Antonius (1525-1585). Commentarii in Aristotelis decem libros Ethicorum ad Nicomachum et in Œconom. Ingolstad, 1602. Müller, M. J. Philosophie und Théologie von A verroes. Text, et trad. Münich, 1859-1875. Munk, S. Melanges de Philosophie jiuve et arabe, 2 éd Paris, 1927. 155 Navjokas, Ioannes. De causa finali apud Anaxagoram, Socratem et Platonem, ratione habita Aristotelis judicii, Friburgi Helvetiorum, 1903. Nyber, H. S. Kleinere Seriften des Ibn-AI-Arabi. Upsala, 1920. Odonis, Gerhardus, O. F. M. (f 1384 vel 1349). Com­ mentarius in decem libros Ethicorum Aristotelis. Venetiis, 1500. Ollé-Laprune, L. (1838-1898). De Aristoteleae Ethices fundamento sive de eudaemonismo aristotelico. Paris, 1882. Payot, J. La conquête du Bonheur. Paris, 1921. Perictiones pythagereae ex libro de Sapientia, apud fragmenta philosophorum graecorum, ed. cit., r. II, pp. 32-33. Petrus Martyr Vermilius, Florentinus (1459-1526). In I et II et in III Ethicorum ad Nicomachum Commentarius doctissimus. Tiguri, 1563. Piat, Clodius. Aristote. Coll. Les grandes philosophes. Paris, 1903. — Socrates, 2 éd., ibid. Paris, 1912. — La morale de Bonheur. Paris, 1910. Piccolomini, Franciscus (1520-1604). Universa philoso­ phia de moribus, P. L gradus nonus: de fine virtutum nempe de summo bono, pp. 400-466. Venetiis, 1594. Plato (c. -428-348 a. Ch.). Euthydemus, Opera, t. I, ed. Hirschig. Paris, 1891, pp. 202-231. — Protagoras, ibid., pp. 232-271. — Philebus, ibid., pp. 389-441. — Lysis, ibid., pp. 540-554. — Convivium, ibid., pp. 658-697. — Civitas, lib. II, t. II, ed. Ch. Schneider. Paris, 1900, pp. 21-40; lib. IV, pp. 62-82; lib. VI, pp. 104-122. — Leges, lib. VII, ibid., pp. 374-401. Plotinus (204-269). Enneades Prima, lib. 4 et 5, pp. 1829; lib. 8, pp. 40-49. ennead. V, lib. 4-6, pp. 327-345; ennead. VI, lib. 4-5, pp. 433-456; lib. 7-9» PP· 478-540. Ed. ■■MM 156 PrOLEG· III.—Bibliographia tractatus de beatitudine F. Creuzer et G. H. Moser. Paris, 1855. [Cfr. Plotin et l'Occident, par Paul Henry, S. I. apud Spicilegium Sacrum Lovaniense, vol. 15. Louvain, 1934.] Plutarchus (50-125). Scripta Moralia, ed. G. N. Bernardakis. Lipsiae, 1888-1896. Pomponazzi, Petrus (1462-1524). De immortalitate animae, Bononiae, 1500. Nova ed. G. Gentile, Messina-Roma, 1925. Ponville, H. L'homme dans l'univers, son origine, sa vie, sa destinée. Paris, 1926. Porphyrius (233-304). De philosophia ex oraculis hauriunda librorum reliquiae, ed. G. Wolff. Berolini, 1856. — Opuscula selecta, ed. A. Nauck, Lipsiae, 1886. — Sententiae ad intelligibilia ducentes. Leipzig, Teubner, 1927. h-»?. Ramsauer, G. Aristotelis Ethica Nicomachea. Text, et comment. Leipzig, 1878. Reé, P. Τού καλού notio in Aristotelis Ethica quid sibi velit. Hallae, 1875. Reyes, Antonio. El racionalismo averroista y el razonamiento luliano. Madrid, 1935. Rignano, E. La fine dePuomo. Bologna, 1928. Riva, G. Il concetto di Aristotile sulla félicita terrestre seconda il libro I e X dell' Etica Nicom. Prato, 1883. Rodier, G. Ethique à Nicomaque livre X e accompagnée d'ecclairsissements. Paris, 1897. Rochefort, Gul (1731-1788). Histoire critique des opi­ niones des anciens et des systèmes des philosophes sur le Bon­ heur. Paris, 1778. Rolland, E. La finalité morale dans le bergsonisme. Paris, 1937· Rosmini, A. (1797-1855). Saggio sopra la felicùà. Rovereto, 1822. Rossi, A., C. M. De naturali hominis beatitudine. Divus Thomas Plac., t. 32 (1929). pp. 267-279. Schildhauer, Hans. Seneca und Epikur, eine Studie zu ihrer Ethik und Weltanschauung. Greifswald^ 1932 § I.—Philosophi Schuster, J. B., S. I. De eudaimonia sive beatitudine textus ex philosophis antiquis. Romae, 1933. Seneca, L. Annaeus (3-65). De vita beata, ad Gallionem, ed. F. Haase, Opera quae supersunt. Lipsiae, 1887, t. I, PP· 139-163. — De otio, ad Serenum, ibid., t. I, pp. 164-170. — De tranquilitate animi, ad eundem, ibid., t. I, pp. 171-196. — De brevitate vitae, ad Paulinum, ibid., t. I, pp. 197-218. — De consolatione, ad Polybium, ibid. t. I, pp. 218-237. — De consolatione, ad Heviam matrem, ibid., pp. 237-260. — Epistolarum moralium ad Lucilium libri viginti, t. III, pp· 3-417· — De remediis fortuitorum liber, ibid., t. III, pp. 446461. — De moribus liber, ibid., pp. 462-467. Serrano, Petrus (f 1587). Commentaria in Primum Li­ brum Ethicorum Aristorelis ad Nicomachum. Compluti, 1556. Sertillanges, A. D., O. P. Saint Thomas d'Aquin. Coll. Les grandes philosophes, 2. vols. Paris, 1910. Simoni, Simon, Lucensis (f post. 1569). Versio libri primi Ethic. Nicom., cum commentariis. Genevae, 1567. Snell, F.-G.-D. Traité élémentaire de Morale, d'après les principes de Kant, trad, par J. Tissot. Paris, 1837. Spagni, Andreas, S. I. (1716-1788). De bono, malo et pulchro dissertationes tres. Romae, 1766. Dissert. I, sect. 2, art. ii, pp. 27-28; sect. 12, de naturali felicitate hominis, pp· 143-155· Speusippus (f 339 a. Ch.). Fragmenta, Definitiones, apud Fragmenta philosophorum graecorum, ed. cit., t. III, pp. 75-82. Stefanini, L. II problema morale nello stoicismo e nel cristianesitno. Torino, s. a. 3 vol. Stelzenberger, J. Die Beziehungen der Frühchrislichen Siiienlehre zur Ethik der Stoa. Eine moralgeschichtliche Studie. München, 1933. Stewart, J. A. Notes on the Nicom. Ethics of Anstotle, 2 vol. Oxford, 1892. ? 158 Proleg. III.—Bibliographia tractatus de beatitudinb SuiLHÉ, J et Chruchon, G., S. I. Aristote: VEthique Xicomachéenne. Livres I et II, trad, et commentaire, apud Archives de Philosophie, t. VII (1929), ρρ. X-250. ·. i Tesauro, Emmanuele. La filosofia morale derivata dal alto fonte del grande Aristotile Stagirita. Torino, 1671. Theichmüller, G. Die Einheit der Aristoteles Eudamonia. Petersburg, 1857. Theiles WILY. Die grosse Ethik und die Ethiken des Aristoteles. Hermes, t. 69 (1934), PP· 353’379Thomas Anglicus [Sutton], O. P. (c. 1260-post 1311). Commentum super librum Bôethii de consolatu philosophico, ed. E. Fretté. Paris, 1879; inter opuscula S. Thomae Aquinatis, ed. Vives, t. XXXII, pp. 425-657. Thomas Aquinas, S., O. P. (1225-1274). In decem libros Ethicorum Aristotelis ad Nicomachum expositio, ed. Pirotta, O. P. Taurini. Marietti, 1934. Valin, P. L'âme en deçà et au delà de la mort. Paris, 1927. Varro (116-27 a· Ch.). Antiquitatum rerum divinarum libri I, XIV-XVI, cum quaestionibus Varronianis, ed. R. Agahd. Lipsiae, 1898. Versor, Ioannes, Parisiensis (f c. 1485). Quaestiones super libros Ethicorum Aristotelis. Coloniae, 1491. Wagner, Friedrich. Der Sittlichkeitsbegriff in der Antiken Ethik, apud Beitrage zur Théologie, Heft 14. Münster i. Westf., 1928. Walzer, Richard. Magna moralia und Aristotelische. Ethik. Neue Philologische Untersuchungen, 7. Berlin, 1929. W ehermann, Th. Platonis de summo bono doctrina. Berolini, 1843. Wittmann, M. Die Stellung des hl. Thermas von Aquin zu Abencebrol (Ibn-Gebirol). Münster, 1901. Collect. Beit­ rage zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters, Bd III, Heft, 3. / $ II.—Patres 159 — Die Ethik des Aristoteles, Regensburg, 1920. — Die Ethik des hl. Thomas von Aquin. München, 1933. Wolf, Christianus (1676-1754). Philosophia practica universalis methodo scientifica pertractata, P. II, cap. 2, pp. 105-301. Veronae, 1779. Zammit, N., 0. P. Philosophia moralis thomistica. I, De beatitudine. Romae, 1934. [ZaragÜeta, J. La finalidad en la filosofia de Santo Toi/ids, «Xenia Thomistica», I, pp. 159-191. Roma, 1925.] Zeller, E. (1814-1908). Die Philosophie der Griechen1. Leipzig, 1920-1923. Zeno, Citeus (c. 350-264 a. Ch.). De fine bonorum, apud Stoicorum veterum fragmenta, ed. cit., t. I, nn. 179-189, PP· 45-47· —De sapiente et insipiente, ibid., nn. 216-229, PP· 52-55. PATRES 1 Abucara, Theodorus (7 c. 77°)· De morte quomodo mor­ tificetur. Patrologia graeca, ed. Migne ( =MG.), t. 97, coi. 1597-1600. Aphraates. De resurrectione mortuorum. Demonstratio VIII. Patrologia Syriaca, t. I, coi. 361-406. Parisiis, 1894. — Demonstratio XXII: de morte et de novissimis temporibus. Ibid., col. 991-1050. Æneas Gazaeus (c. 45°’532). Dialogus de animarum immortalitate et corporum resurrectione. MG. t. 85, coi. 7821003. Ambrosius, S. (c. 333-397). De paradiso liber- unus. Pa­ trologia latina, ed. Migne (= ML.), t. 15, coi. 281-331; 1 Qui piura cupit circa Patres Ecclesiae Latinae loquentes de beatitudine, ’irepotest PL., t. 220, coi. 213-242, ubi invenitur Index 128: De Coelo. 160 Proleg. III.—Bibliographia tractatus de beatitudine ed. C. Schenkl, CSEL, vol. 32, I P. Vindobonae, 1897, pp. 265-286. — De bono mortis liber unus. ML. t. 15, coi. 567-596; ed. C. Schenkl, ibid., 701-753. — Defuga saeculi. ML. 1.15, coi. 597-624; ed. C. Schenkl, CSEL, vol. 32, II P. Vindobonae, 1897, pp. 161-207. — De Jacob et beata vita libri duo. ML. t. 15, coi. 627-670; — Expositio Psalmi CXVIII. ML. t. 15, coi. 1262-1608; •U ed. M. Petschenig , CSEL, vol. 62. Vindobonae, 1913. — Explanatio Psalmi I. ML. t. 15, coi. 963-998, CSEL, ed. Petschenig, t. 64, pp. 3-48. Vindobonae, 1919. Ü0U [Niederhuber , Joh. E. Die Eschatologie des hl. Ambrosius. Paderborn. 1907.] Athenagoras (f c. 179). De resurrectione mortuorum. MG. t. 6, coi. 973-1024. Augustinus, S. 354-430). Contra Academicos libri tres. ML. t. 32, coi. 905-958; ed. P. Knoell, CSEL, vol. 63, pp. 1-85. Vindobonae, 1922. — De ordine libri duo. ML. t. 32, coi. 977-1020; CSEL, ibid., pp. 87-117. — De beata vita. ML. t. 32, coi. 959-976; CSEL, ibid., pp. 118-187. — De diversis quaestionibus octoginta tribus, q. 35. ML. t. 40, coi. 23-25. — De libero arbitrio libri tres. ML. t. 32, coi. 1221-1310. — De Trinitate libri quindecim. ML. t. 42, coi. 819-1098. — De Civitate Dei libri viginti duo. ML. t. 41, coi. 13-804; ed. E. Hoffmann. CSEL, vol. 40. Vindobonae, 1899-1900. — De moribus Ecclesiae Catholicae et de moribus Mani­ chaeorum libri duo. ML. t. 32, coi. 1309-1378. — Confessionum libri tredecim. ML. t. 32, coi. 659-868; ed. P. Knoell, CSEL, vol. 33. Vindebonae, 1896. — Soliloquiorum libri duo. ML. t. 32, coi. 869-904. — De utilitate credendi. ML. t. 42, coi. 65-92; ed. I. ZyCHA, CSEL. vol. 25, pp. 1-48. Vindobonae. 1891. — Tractatus CXXII in Evangelium loannis. ML. t. 35, coi. 1379-1976. Patres — De vera religione. ML. t. 34, col. 121-172. — Enarratio in Psalmum CXVIII, sermo primus. ML. t. 37, col. 1501-1504. — De sermone Domini in monte libri duo. ML. t. 34, col. 1229-1308. — Sermo CL. ML. t. col. 38, 807-814. — Epistola 118, ad Dioscorum. ML. t. 33, col. 431-449; ed. A. Goldbacher, SCEL. vol. 34, pp. 665-698. Vindo­ bonae, 1888. — Epistola 130, ad Probam. ML. t. 33, col. 493-507; ad. A. Goldbacher, CSEL. vol. 44, pp. 40-77. Vindobo­ nae, 1904. — Epistola 147, ad Paulinam (De videndo Deo). ML. t. 33, col. 596-622; ed. A. Goldbacher. CSEL. vol. 44, PP· 271-331. Vindobonae, 1904. — Epistola ijj, ad Macedonium. ML. t. 33, col. 666673; ed. A. Goldbacher, CSEL. vol. 44, 430-447. Vindo­ bonae, 1904. [Circa doctrinam S. Augustini de beatitudini consuli pos­ sunt: Barion, J. Plotin und Augustinus. Untersuchungen zum Gottesproblem. Berlin, 1935. Boyer, Charles, S. I. L’idée de Vérité dans la philosophie de Saint Augustin, Chap. 5, pp. 221-261. Paris, 1920. — Christianisme et Néoplatonisme dans la formation de Saint Augustin, Chap. 2, art. 3, pp. 87-102. Paris, 1920. — De fundamento moralitatis secundum S. Augustinum, apud Acta Hebdomadae august.-thomisticae, pp. 97-109. Ro­ mae, 1931. — Saint Augustin. Collect. Les moralistes chrétiens. Paris, 1932. Cayré, Fulbert, O. S. A. La contemplation Augustinienne. Paris, 1927. Gilson, Etienne. Introduction à Tétude de Saint Agusfrô, chap. 1, pp. ι-ii. Paris, 1929. IL—De Hominis * r. *<% 161 162 Proiæg. III.—Bibliographia tractatus de beatitudine Grandgeorge, L. Saint Augustin et le néoplatonisme. Pa­ ris, 1896. Grou, S. I. Morale tirée des Confessions de Saint Augus­ tin, ed. Cadres. Paris, 1863. J olivet, Régis. Saint Augustin et le néoplatonisme chrétien­ ne. Paris, 1932. Lew ALTER, E. Eschatologie und Weltgeschichte in der Gedankenwelt Augustinus. Zeitchrift für Kirchengeschichte, t. 53 (1934), pp· 1-51· Mausbach, Joseph (1861-1931). Die Ethik des hl. Augus­ tinus. Erster Band, Erster Kapitel, pp. 51-81. Freiburg im Brisgau, 1909. Portalie, E., S. I. Augustin, Saint. Diet, de Théol. Cath., t. I, col. 2268-2472. — Augustinisme, ibid., col. 2485-2561. Roland-Gosselin, B. La Morale de Saint Augustin. Pa­ ris, 1925. Schubert, A. Augustinus Lex-aetema Lehre, nach Inhalt und Quellen, apud Beitrage zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters. Bd. XXIV, hf. 2. Münster, 1924. Stakemeier, E. Die Eschatologie Augustinus, Greifsw. Theol. Forschungen, 1 (1933).] § Π,—Patres 163 Capitaine, \V. Die Moral des Clemens von Alexandrien. Paderborn, 1903. Ernesti, K. Die Ethik des T. Flavius Klemens von Alexandrien, oder die erste zusammanhângende Begrundung der christichen Sittenlehre. Paderborn, 1900. Meifort, J. Des Platonismus bei Clemens Alexandrinus. Tubingen, 1928. Winter, F. J. Die Ethik des Klemens von Alexandrien. Leipzig.] Climacus, S. Ioannes (525-606). Scala paradisi. MG. l 88, col. 632-1164. Cretensis, Andreas (j- 720). De humana vita et de defuncώ. MG. t. 93, col. 1267-1302. Cyrillus Hierosolymitanus (c. 313, 315-386). De vita alterna. MG. t. 33, col. 1017-1060. Damascenus, S. Ioannes (j· c. 749)· L)e his qui in fide krmenmt. MG. t. 95, col. 248-277. Ephrem, S. (c. 306-373). De morte. Opera, ed. A. B. CailIAü, t. V, pp. 3-216. Parisiis. 1834. — De resurrectione et judicio, ibid., pp. 217-350. — De beatitudinibus, ibid., pp. 351-421. Eustratius (J· post. 582). De statu animarum post mortem. MG. t. 80, col. 823-880. Latine tantum ed. J. P. Migne, Theologiae cursus completus, t. XXVIII, col. 461-514. Chromatius, S. (j· 477)· Sermo de octo beatitudinibns. ML. t. 20, col. 323-368. —De ultimo judicio. ML. t. 20, col. 223-227. Chrysostomus, S. Ioannes, (c. 344-407). De Consolatione mortis. MG. t. 56, coi. 293-306. — De futurae vitae deliciis. MG. t. 51, coi. 347-354. Germanus I Constantinopolitanus (c. 635-733). De [Schiwietz, St. Die Eschatologie des hl. Joh. Chrysosto­ titae termino dialogus. MG. t. 98, coi. 89-132. mus. Der Katholik, 1913, pp. 445 sqq.] Gregorius Magnus, S. (540-604). Homilia de coelo. ML Clemens Alexandrinus (c. 145, 150-215, 217). Stromata, t. 75, col. 325-511. lib. II, cap. 21-22. MG. t. 8, coi. 1071-1086. Gregorius Nysenus, S. (c. 335-394). De mortuis. MG. — Protrepticus, cap. 5-11. MG. t. 8, coi. 163-246. 146, coi. 497-537· [Circa doctrinam Clementis Alexandrini de beatitudine — De infantibus qui praemature abripiuntur. MG. t. 46, legi possunt: coi. 161-192. Basilares, G. Κλήμεντο$ -τού ’ Αλεξανδρέως ή έθική διδασ—In illud: quando sibi subiecerit omnia. MG. t. 44, coi. καλία. Erlagen, 1892. 1304-1325. e » 164 Pkoleg. III.—Bibliographia tractatus de beatitudine § III,—Theologi 165 ; I r· - 1 —De eo, quid sit ad imaginem Dei et ad similitudinem. MG. phtiva); semel denique in III P., idest q. 9-10 (de scientia t. 44, col. 1328-1345. beata animae Christi). Qui ergo vult invenire theologos loquentes de beatitu­ Iulianus Toletanus, S. (j* 690). Prognosticon futuri sae­ dine, a saeculo XIII usque ad XVI, adire debet, praecipue Commentatores Magistri ad loca citata Sententiarum; a me­ culi libri ires. ML. t. 96, coi. 543-525. dietate vero saeculi XVI usque ad XIX, Expositores Sum­ mae Theologicae ad loca indicata, specialiter ad I P., q. 12, Lactantius (j- c. 330). Divinarum Institutionum liber sep­ et ad I-II, q. 1-5. timus, qui est de vita beata. ML. t. 6, coi. 731-822; ed S. Brandt. CSEL. vol. i9) pp. 581-672. Vindobone, 1890.1 ,2oS· Qua"5um1 ad Commentatores Magistri elenchus quidam partialis elaboratus est a loanne Martinez de Ri_ A _ _ /j. „ .v r> . . · palda, S. L, in opere: Brevis expositio Magistri Sententiarum Macarius Alexandrinus (?) (f c. 404). De statu anima­ ■ wn quaestionibus quae circa ipsam moveri possunt et Aucto­ rum post mortem. ML. t. 34, coi. 385-392. ribus qui de illis disserunt (Lugduni, 1636; nova ed. Parisiis, Moses Bar Kepha (c. 813-903). Commentarium de Para­ 1892); et ab Editoribus Commentarii S. Bonaventurae, in diso. MG. t. in, coi. 481-608. scholiis (Opera, ed. Quaracchi, 1882, sqq., t. I-IV). 209. Relate vero ad S. Thomae expositores, locupletioOrigenes (185 186-202 203). Περί αρχών,, cap. 6. MG, rem elenchum redegerunt Ludovicus Carbone a Costacciaro, t. ii, col. 165-170; ed. P. KOETSCHAU, C. B., 22. Berlin, in opella: Catalogus interpretum Summae D. Thomae Aquinatis 1913· (Coloniae, 1618), qui et prius composuerat Catalogum exporiiorum omnium librorum universae philosophiae Aristotelis \aique aliorum scriptorum de rebus ad eosdem libros pertinen­ § III ts, veluti appendicem suae Introductionis in universam philotyhiam libri quatuor (Venetiis, 1599); Andreas Schottus, S. L, THEOLOGI Catalogus scholasticorum theologorum seu interpretum Summae 207. Magna pars theologorum a saeculo XIII usque ad D. Thomae Aquinatis (Coloniae, 1618); Quétif-Echard, O. P., XVI commentaria ediderunt in libros Sententiarum Petri in indice ad Scriptores Ordinis Praedicatorum (Parisiis, 1718Lombardi; a medietate vero saeculi XVI usque ad XIX, in 1721, II, coi. 952-953)j itemque Xicolaus Antonio in indice Summam Theologicam S. Thomae Aquinatis. septimo ad suam Bibliothecam Hispanam Novam, nn. III Porro Magister Sententiarum locutus est de beatitudine et VII (ed. Romae, 1672, II, pp. 502-504; 521); Eis ubetribus locis praecipue, scilicet libro I, dist. 1 (de frui et uti); nus A. Michelisch, in suo Commentatorem zur Summa TheoloIII, dist. 14 (de scientia beata animae Christi); et IV, dist. 49 paedeshl. Thomas von Aquin. (Graz und Wien, 1924). (de bonorum retributione post mortem). Specialiter quoad scriptores de Thoma vel circa Thomae Frequentius tamen et copiosius S. Thomas tractavit de doctrinam, saeculis XIX et XX, catalogum texuerunt P. Manbeatitudine in Summa Theologica: ter in I P., nempe q. 12 donnet et J. Destrez, O. P., in Bibliografie Thomiste (Paris, (de visione Dei), q. 26 (de beatitudine Dei) et q. 62 (de 1921); et inde ab anno 1924, commentarium trimestre Bulbeatitudine angelorum); ter quoque in II P., videlicet, I-II, hiin Thomiste. q· 1-5 (de beatitudine hominis), q. 69 (de beariruri in i hns 210. Quaedam utilia generatim exhibent lordanus Preinevangelicis) et II-II, q. 178-182 (de vita activa et contem- gué, 0. P., in suo opusculo II, De Patribus et praecipuis 166 Proleg. III.—Bibuographia tractatus de 5 III.—-Theologi beatitudine scriptoribus ecclesiasticis, de quibus in theologia scholastica solet fieri mentio: primo, secundum saecula; deinde secun­ dum ordinem alphabeticum (Theologia speculativa et moralis, t. XII, I P., pp. 307-327. Gandavi, 1747); Ioannes Baptista Gener, S. L, in tomo I suae Theologiae dogmatico-scholasticae, qui Prodromos ad Theologiam complectitur (Romae, 1767), ubi auctores de beatitudine tractantes refert in prodromo Secundo, II P., tract. Ill, pp. 240-245; et Raymundus Mar­ tinez Vigil, O. P., in opere La Orden de Predicadores, III P., Ensayo de una biblioteca de dominicos espaholes, pp. 229-430. Madrid, 1884. Agostini, Iosephus, S. I. (1577-1643). Commentaria in I P. Summae Theologiae, t. I, q. 1-13. Panormi, 1639. Aguirre, Iosephus Sâez de, O. S. B. (1630-1699). S. Anselmi Archiepiscopi Cantuariensis, O. S. B., Doctoris Sanctissimi et sapientissimi Theologia, Commentariis et dispu­ tationibus tum dogmaticis tum scholasticis illustrata, t. I et II. Romae, 1688. Alarcôn, Didacus, S. I. (f 1634). Theologiae scholasticae Pars Prima [in I P. S. Thomae]. Lugduni, 1633. Albertus Magnus, S. O. P. (c. 1193-1280). Commenta­ rium in I Sent., dist. 1, art. 8-23. Opera ed. Borgnet. Paris, 1890-1898, t. XXV, pp. 23-52. — Commentarium in III Sent., dist. 14, per tot. t. XXVIII. — Comment, in IV Sent., dist. 45, art. 1-4, t. XXX, pp. 542-550; arts. 13-32, pp. 562-586; dist. 49, per tot. et dist. 50, an. ii, p. 699. — Summa theologiae I P., tract. 2-4, t. XXXI, pp. 32-110. — Enarrationes in Evangelium secundum Matthaeum, cap. V, 3-12, t. XX, pp. 148-166. — Enarrationes in Evangelium secundum Lucam, cap. VI, 20-38, t. XXII, pp. 411-427. — Quaestiones de bono (Summa de bono, q. Ι-io), ed. H. KÜHLE. Collect. Florilegium Patristicum, n.° 36 Bon­ nae, 1933. — De sensibus corporis gloriosi, ed. Helquinet, F. M., nMMBC I i 0. F. AL, Recherches de Théologie ancienne et médiévale, t. 7 (*935), PP- 273-293· Alcaniz, F., S. L Ecclesia patristica et millenarismus. Expositio historica. Granatae, 1933. Alderete, Bernardus, S. I. (1594-1659). Commentarii in I P. de visione et scientia Dei. Lugduni, 1622. Alexander, Natalis, O. P. (1639-1724). Theologia dog­ matica et moralis secundum ordinem Catechismi Concilii Tridmtini, I P., q. 2, art. 13, pp. 314-335. Parisiis, 1743. Alnwick, Guillelmus, O. F. M. (f 1333). Quaestiones disputatae de esse intelligibili et de Quolibet, ed. A. Ledoux, O. F. M. Quaracchi, 1937. Alliaga, Ioannes de, Ο. P. Quaestiones commentariae in I-II, t. I. Salmanticae, 1726. Almain, Felix, O. Cap. (t 1727). De beatitudine hominis naturali ac supernaturali. Matriti, 1723. Alvarez, Didacus, Ο. P. (f 1635). De auxiliis divinae gratiae, lib. VII, dist. 63-64; pp. 452-461. Romae, 1610. — De incarnatione divini Verbi. Disputationes in III, P. Summae theologicae, q. 9-10. Romae, 1613. — Disputationes theologicae in I-II, t. I. Trani, 1617. Alvernus, Guilielmus (c. 1180-1249). De retributionibus sanctorum. Opera, Venetiis, 1591, pp. 302-315. — De Universo, II P. I Partis, ibid., pp. 645-711; II Pars II Partis, cap. 78-86, pp. 877-887; cap. 91-93, pp. 891-892. Amicus, Franciscus, S. I. (1578-1651). Cursus theologi­ cus, t. I, De Deo uno et trino, in I P. Viennae, 1630; t. III. De ultimo fine hominis et de mediis ad eum conducentibus et impedimentis abducentibus, in I, II, t. VI, De Augustissimo incarnationis mysterio, in III P. Antuerpiae, 1650. Anciaux, É. Vision intuitive de Dieu. Coll. Tornacenses, t. XXVII (1932), pp. 507-522. Anselmus, S. (1033-1109). Prosologium. ML. 158, 223242. Nova ed. F. Schmitt, O. S. B. Florilegium patristicum, fisc. 19. Bonnae, 1931. — Liber Meditationum et orationum. ML. 158, 740-819. Antoninus, S., O. P. (1389-1459). Summa Sacrae Theologiae, I P., titul. I, cap. 1-2: De animae similitudine ad 168 Proleg. III.—Bibliographes tractatus de beatitudine Deum eiusque nobilitate, t. I, fol. 1-9. Venetiis, 1582; III P., titul. 30-31, t. Ill, fol. 485-531. Aquasparta, Mathaeus de, O. F. M. (c. 1240-1302). Quaestiones disputatae selectae de Fide, q. 6-7, ed. Quaracchi, 1903, pp. 153-201. — Quaestiones disputatae selectae de Cognitione, q. 6-8, ed. cit., pp. 341-393· — Quaestiones disputatae selectae de Christo: Appendix, q. 5, ed. cit., t. II, 1914, pp. 194-198. — Quaestiones disputatae de Gratia, passim, ed. V. Doucet. Quaracchi, 1935. Araujo, Franciscus, O. P. (1580-1664). In I P. Divi Thomae commentariorum tomus primus usque ad quaestio­ nem XXIII. Salmanticae, 1647. — In I-II D. Thomae lecturarum tomus primus. Salman­ ticae, 1638. — In III P. Commentariorum tomus prior, hoc est. De Verbo incarnato. Salmanticae, 1736. xArgentima, Thomas de, O. S. A. (f 1357). Commentaria in quatuor libros Sententiarum. Genuae. 1585. In I Sent., dist. 1; in III, dist. 14; in IV, dist. 49. Argentoratensis, Hugo, O. P. (1268-1303). Compendium theologicae veritatis, lib. VII, inter Opera S. Alberti Magni, ed. Borgnet, t. XXXIV, pp. 237-361. Argentré, C. du Plessis d’ (1673-1740). Collectio iudiciontm de novis erroribus qui ab initio XII saec. post incarnatio­ nem Verbi usque ad a. 1713 in Ecclesia proscripti sunt et notati. Parisiis, 1724-1736. Arnou, R., S. I. Platonisme des Pères, apud Dictionnaire de Théologie Catholique, t. XII, 2, col. 2557-2592. Arnu, Nicolaus, O. P. (1629-1692). Doctor Angelicus '■ Divus Thomas Aquinas, divinae voluntatis et suipsius in Sum­ ma theologiae fideissimus interpres, atque doctrinae Patrum observantissimus custos, in lucem publicam editus...; I P., tomi | primi, Pars altera, q. 8-13. Romae, 1679. Arriaga, Rodericls de, S. I. (1624-1667). Disputationes theologicae en I P. D. Thomae, t. I. Lugduni, 1638. — Disputationes theologicae in I-II D. Thomae, t. I. Anmerpiae, 1644. — Disputationes theologicae in III P. D. Thomae, t. I. Antuerpiae, 1654. Arrighi, Ioannes Baptista, O. S. B. (f 1605). De bealiiudine hominis libri tres. Florentiae, 1571. Arrubal, Petrus, S. I. (1559-1608). Commentariorum ac disputationum in I P. D. Thomae, tomus primus. Matriti, 1619. Atzberger, L. (f 1918). Die christliche Eschatologie in knStadien ihrer Offenbarung in Alten und Neuen Testamente. i Freiburg in Breisgau, 1890. — Geschichte der chnstlichen Eschatologie innerhalb der wnicanischen Zeit. Freiburg, 1896. Aureolus, Petrus, O. F. M. (1280-c. 1322). Commentaria in quatuor libros Sententiarum, I, d. 1; III, d. 14; IV, d. 49. Romae, 1596-1605. — Quodlibetum de anima beata. Romae, 1605. Autissiodorensis, Guilielmus (t 1231). Summa Aurea, lib. IV, De resurrectione, fol. 294 vb-306 r. Parisiis. Phil. Pigouchet, 1500. Aversa, Raphael, Cong. Minimorum (1589-1657). Satrae Theologiae P. I. [in I. P S. Thomae, t. I, q. 12]. Ro­ mae, 1631. — Sacrae theologiae P. II, de Deo ultimo fine et mediis ad t'jm assequendum [in I-II, S. Thomae, q. 1-5]. Romae, 16. — Sacrae Theologiae, III P. in qua de Deo Incarnato dusdemque Christi Domini mysteriis et sacramentis ab eo institutis accurate disseritur, cum Doctore Angelico quaes­ tionibus contexta [in III P. S. Thomae, q. 9-10]. Genuae, 1640. Ayala Fajardo, Juan de. Postrimerias del hombre. Ma­ drid. 1636. Baconthorp, Ioannes, O. C. (f 1346). Commentaria seu quaestiones super quatuor libros Sententiarum: in I, dist. 1; in IU, dist. 14; in IV, dist. 49. Cremonae, 1618. Bach, M. De Tétât de Tâme depuis le jour de la mort ius- 170 Proleg. Ill—Bibliographia tractatus de beatitudine quà celui du jugement dernier d'après Dante et Saint Thomas Rouen, 1835. Bachelet Le, X. M., S. I. (1855-1925). Benoit XII, apud Dictionnaire de Théologie catholique, t. II, col. 657-704. Balduinus, Thomas (f 1190). Tractatus de duplici resur­ rectione. ML. t. CCIV, col. 430-442. — De requie coelesti, ibid., col. 441-452. B4LZARETTI, P., O. P., De natura appetitus naturalis. Angelicum, t. VI (1929), PP· 352-386; 519-544· Banez, Dominicus, O. P. (1528-1604). Scholastica com­ mentaria in I P. Angelici Doctoris D. Thomae-, tom. I, usque ad q. 64: q. 12, 26 et 62. Salmanticae, 1585. Barcellona >3 , Antoninus, Orat. (1726-1805). La felicità dei Santi. 3 vol. Palermo, 1801. Bassolis, Ioannes de, O. F. M. (f c. 1347). Opus in quatuor libros Sententiarum: I, d. 1; III, d. 14; IV, d. 49. Parisiis, 1517. Batista, Ioannes Ildephonsus, O. P. (t 1650). Com­ mentaria et disputationes in I-II Angelici Praeceptoris ac Doctoris Ecclesiae S. Thomae Aquinatis, ex Ord. Praed., in quibus sincerissima eius doctrina et mens, non perfunctorie et per saltum seu lecturas, sed expresso continuato labore, nuDa quaestione vel articulo omisso explicantur, et con­ tra impugnantes antiquos et neotericos vindicantur: t. I, qq. 1-8. Lugduni, 1648. Bautz, Iosephus. Der Himmel. Mainz. 1881. — Die Hôlle. Im Anschluss an die Scholastik dargestellt. Mainz, 1882. — Das Fegfeuer. Im Anschluss an die Scholastik in Bezug auf Mystik und Ascetik dargestellt. Mainz, 1883. — Das Weltgerich und Weltende. Im Anschluss an die Scholastik und neuere Théologie dargestellet. Mainz, 1886. Bellarminus, S. Robertus, S. I. (1542-1621). De Eccle­ sia quae est in coelis. Coloniae, 1619. — Opusculum de aeterna felicitate sanctorum, libri quinque. Parisiis, 1616. Ben Israel, Menasseh (1604-1657)· De resurrectione mor­ tuorum libri tres, quibus animae immortalitas et corporis resur- § III,— Theologi 171 rectio contra Sadduceos comprobatur, causae item miraculosae resurrectionis exponuntur, deque iudicio extremo et mundi ins­ tauratione agitur ex Sacris Litteris et veteribus Rabbinis. Amstelodami, 1636. Beraza, Blasius, S. I. (1852-1936). Tractatus de Deo devante, de peccato originali, de novissimis. Bilbao, 1924. Bernaldus Presbyter (f c. 1110). De parvulorum salute. ML. t. CXLVIII, coi. 1255. Bernard, B. Ciel, apud Dictionnaire de théologie catholi­ que, t. II, col. 2474-2511. Bernardus, S. (1091-1153). Liber de diligendo Deo. ML. 182, 973-1000. — Sermones in festo omnium Sanctorum. ML. 183, 453482. Biescas, Ioannes, O. P. (f 1640). Apologia pro doctrina S. Thomae Ecclesiae Sanctae Doctoris Angelici. Oscae, 1635. Billot, Lud., S. J. (1846-1931). Commentarius in I P. S. Thomae, q. 12. De Deo uno et trino7. Romae, 1926. — Commentarius in III P. S. Thomae, q. 9-10. De Verbo Incarnato7. Romae, 1927. — Quaestiones de novissimis6. Romae, 1924. Billuart, Carolus Renatus, O. P. (1685-1757). Summa S. Thomae hodiernis Academiarum moribus accommodata, sive Cursus Theologiae iuxta mentem D. Thomae. Tractatus de Deo uno, dissert. 4; De ultimo fine, dissert. 1-2; De Incar­ natione Verbi, dissert. 10. Parisiis, 1895. Blot, Renatus (1825-1898). Au Ciel on se reconnaît. Paris, 1880. Bohm, Otto. Der Gottesbevoeis aus dem Glückesstreben beim hl. Thomas. Divus Thomas. Friburg. N. S., t. 4 (1926), pp· 319-326. Bonaventura, S., O. F. M. (1221-1274). Commentaria in quatuor libros Sententiarum Magistri Petri Lombardi. Quaracci, Opera Omnia, t. I-IV, 1882 sqq. In I Sent., dist. 1; in III, dist. 14; in IV, dist. 49. —Quaestiones disputatae de scientia Christi, q. 5-7, ed. cit., t. V. pp. 27-43. — Breviloquium, P. VII, cap. 7, t. V, pp. 288-291. Proleg. III.—Bibliographia tractatus de beatitudine — Soliloquium de quatuor mentalibus exercitiis, cap. 4 ed. cit., t. VIII, pp. 56-67. — Lignum vitae, fructus 9-12: de mysterio glorificationis, t. VIII, pp. 80-S6. [Questions disputées de caritate, de novissimis. Ed. critique par P. Glorieux. Paris. Editions fransciscaines, 1936-1938.] Bonsirven, J., S. I. Le judaïsme palestien au temps de lésus-Christi. Sa Théologie: t. I, II P., chap. 10-13. Paris, 1935· Borull, Mathias (1615-1659). De essentia et attributis et visione Dei. Lugduni, 1664. Bouyges, M., S. I. Le plan du «Contra Gentiles» de Saint Thomas. Archives de Philosophie, t. 3 (1925), pp. 320-341. Bremond, L. Le Ciel. Ses joies. Ses splendeurs. Paris, 1925. Briger, Candidus, Ord. Cister (1689-1762). Beatitudo seu ultimus hominis finis ex Sanctorum Patrum scriptis, praeci­ pue S. Bernardi et S. Thomae, addito indice pro usu praeco­ num verbi divini. Kremsii, 1723. Brisbois, G., S. I. Désir naturel et vision de Dieu. Nouvel­ le Revue Théologique, t. 54 (1927), pp. 81-96. Broglie, G. de, S. I. Sur la place du surnaturel dans la philosophie de Saint Thomas. Recherches de Science Religieu­ se, I, 14 (1924), pp. 192-246; 481-496. — Sur la place du surnaturel dans la philosophie de Saint Thomas. Lettre à M. l’Abbé Blanche, ibid., t. 15 (1925), pp. — Autour de la notion thomiste de beatitude. Archives de Philosophie, t. III (1925), pp. 199-240. — De ultimo fine humanae vitae asserta quaedam. Gregorianum, t. 9 (1928), pp. 628-630. Buonpensiere, H., O. P. (1853-1929). Commentaria in I P. Summae Theologicae S. Thomae Aquinatis, a q. 1 ad q. 23 (De Deo uno) —q. 12—. Romae, 1902. Burnet, Thomas (1635-1715). Tractatus de statu mortuo­ rum et resurgentium. Londini, 1726. Buzy, D., S. C. I. La notion de Bonheur dans TEcclésiaste. Revue Biblique, t. 43 (1934)» PP- 494-511. § III,—Theologi 1 173 Cabrera, Petrus, O. S. Hier, (f c. 1611). In III P. Sancti Thomae Commentariorum et disputationum tomus primus, q. 910. Cordubae, 1602. Câceres, Didacus de, O. S. Hieronymi (f 1638). bi I P. Summae S. Thomae. Salmanticae, 1638. Caietanus, Thomas de Vio, O. P. (1469-1534). Com­ mentaria in Summam Theologicam, ed. Leonina, Romae, 1888-1906. Opera Omnia S. Thomae, t. IV-XII. In I P., q. 12, 26 et 62; in I-II, q. 1-5 et 69; in II-II, q. 178-182; in III, q. 9-10. — Oratio quarta, De immortalitate animorum, coram Ju­ lio II, Pontifice Maximo, dominica prima Adventus, anno salutis 1503, habita. Opuscula omnia, t. III, ed. Augustae Taurinorum, 1582, pp. 276-278. — lentaculum II. De diversis documentis de filiis Dei. Commentarii in Scripturam, ed. Collegii Complutensis S. Thomae. Lugduni, 1639, t. V, pp. 416-425. — lentaculum IV. De novem beatitudinibus evangelicis, ibid., pp. 430-438. — lentaculum X, q. 3, in Ioan, XIV, 2: in domo Patris mei mansiones multae sunt. Ibid., pp. 460-461. Canales a Curribus, Ioannes, O. F. M. (f 1468). De Coelesti vita, de natura animae eiusque immortalitate, de pa­ radiso animaeque felicitate et inferno animaeque cruciatu. Venetiis, 1494. Capponi a Porrecta, Seraphinus, O. P. (1536-1614). Elucidationes formales in Summam Theologicam S. Thomae de Aquino. Venetiis, 1598. In I, q. 12, 26 et 62; in I-II, q. 1-5 «70; in II-II, q. 178-182; in III, q. 9-10. Capranica, Dominicus (1400-1459). Trattato delTarte dei ben morire. Firenza, 1487. Capreolus, Ioannes, Ο. P. (f T444). Defensiones theolo­ gicae Divi Thomae Aquinatis, ed. Paban et Pègues. Turo­ nibus, 1900-1904. I Sent., dist. 1; III, dist. 14; IV, dist. 49. Carafa, Gregorius, Cler. Reg. (t 1676). Disputationum theologicarum in I-II D. Thomae Aquinatis, a q. 1, usque ad 17 inclusive, tomus primus. Neapoli, 1628. Cartusianus, Dionysius (1402 vel 1403-1471). Com- Proleg. III.—Bibliographes tractatus de beatitudine I J mentari in 7Γ libros Sententiarum. Opera omnia, ed. Monstroli et Tornaci, 1898-1913. 42 vol. In I Sent., dist. 1; III, dist. 14; IV, dist. 49. — Elementario theologica seu Compendium theologiae, proposit. 159: De finali retributione, ed. cit., t. 33, pp. 230-231. — De lumine Christianae theoricae seu de divina essentia, lib. I, arts. 44-52, t. 33, pp. 285-294. — De mutua cognitione beatorum in patria, t. 36, pp. 175193· — De quatuor hominis novissimis. Opera, t. 41, pp. 489594. Tornaci, 1912. Castro, Alphonsus de, O. F. M. (t 1558). Adversus omnes haereses libri quatuordecim, lib. Ill, verb. Beatitudo. Lugdini, 1541, fol 55 V.-65 v. Catharinus, Ambrosius, O. P. (1844-1559). Opuscula. Opusculum tertium: de bonorum praemio ac supplicio malorum aeterno et vero. Lugduni, 1543. Cauvinus de Nicea, Paulus Maria, O. P. (f 1716). Disputationes theologicae in I P. Summae Theologicae, t. I, q. 12. Romae, 1713. Cappuyns, M., O. S. B. Note sur le problème de la vision béatifique au I Xe siècle. Recherches de théologie ancienne et medievale, t. I (1929), pp. 98-107. Chalvet, Hyacinthus, O. P. (1605-1883). Theologus Ecclesiastes: t. I, De Deo uno. Tolosae, 1635. — Theologus Ecclesiastes: t. II, De scientia Dei, de volun­ tate, providentia, causalitate et felicitate. Lugduni, 1655. — Theologus Ecclesiastes: t. IX, De Incarnatione, Sacra­ mentis et quatuor novissimis: morte, iudicio, inferno et gloria coelesti. Burdigalae, 1679. Chappuis, F. G. La destinée de l'homme. De l'influence du Stoïcisme sur la pensée chrétienne primitive. Paris, 1926. Charlier, L., O. P. Puissance passive et désir naturel. Ephemerides theologicae Lovanienses, t. VII (1930), pp. 528; 639-662. Chignoli, Nicolaus Augustinus, O. P. (j- c. 1766). Praelectiones theologicae, t. II, praelect. 26-29, pp. 146-18L Venetiis, 1766. n § III.—Theologi 175 Cipulli, Gregorius, O. P. (f c. 1646). In III P. Sum­ mae theologicae Doctoris Angelici Commentaria Scholastica, q. 9-10. Romae, 1646. Clapwel, Richardus, O. P. Correctorium Corruptorii tQuaret; in I P., art. 1, 21, 22 et 39; in I-II art. 1, 3 et 5. Éd. P. Glorieux, Bibliothèque thomiste, t. IX. Paris, 1927. Colonna, Ægidius, O. S. A. (c. 1247-1316). Commenta­ ria in quatuor libros Sententiarum: in I, dist. 1; in III, dist. 14; in IV, dist. 49. Cordubae, 1707. — Quaestiones de resurrectione mortuorum, de praedestina­ tione, praescientia, paradiso, purgatorio et inferno ac de pec­ cato originali. Neapoli, 1525. — Tractatus de divina influentia in beatos. Romae, 1555. — Tractatus de erroribus philosophorum Aristotelis, Ave­ rteris, Avicennae, Algazelis, Alkindi et Rabbi Moysis, ed. Mandonnet, 0. P., Siger de Brabant2, t. II, pp. 3-25. Louvain, 1908. [Cfr. G. Bruni, Di alcune opere inedite e dubbie di Egidio Romano. Recherches de théologie anc. et méd., t. 7 (1935), pp· 193-196.] Compostellanus, Petrus (c. i i20-1147). De consolatione rationis libri duo, pp. 115-117, ed. Blanco Soto, O. S. A. Münster, 1912. Collect. Beitrage zur Geschischte der Phil. d. Mittelalters. Bd. 8, Helft. 4. Coninck, Ægidius, S. I. (1571-1633). Disputationis theo­ logicae de Sanctissima Trinitate et Divini Verbi Incarnatione. Antuerpiae, 1645. — De moralitate, natura et effectibus actuum supematuralium in genere, et fide, spe et caritate speciatim. Antuerpiae, 1623. Conradi, Iosephus, S. I. (1714-1767). De opere sex dierum, angelis, actibus humanis et beatitudine. Olmucii, 1761. CONTENSON, Vincentius, O. P. (1641-1674). Theologia mentis et cordis, lib. I, dissert. 5-6; lib. II, dissert, 2-3; lib. IX, diss. 6. Venetiis, 1727. Cordoba, Antoninus de, O. F. M. (c. 1485-1578). Com­ mentaria in quatuor libros Sententiarum: in I, dist. 1; in III, dist. 14; in IV, dist. 49. Compluti, 1569. CORDOVANI, Mariano, O. P. Finalismo ético di San Tom- Proleg· III·—Bibliographia tractatus de § III,—Theologi beatitudine 177 maso d'A quino. San Tommaso d’Aquino, publicazione com- ralis beatitudinis desiderio, iuxta theologos a saeculo XIII memorativa dei sesto centenario della canonizzazione, pp. usque ad XX. Antonianum, t. 6 (1929)^ PP· 167-208. Drexelius, Hieremias, S. I. (1581-1638). De aeternitate 147-167. Milano, 1923. considerationes. Monachii, 1622. Cornejo, Petrus, O. Garai. (1570-1618). Disputationes DUMONT, P., S. I. L'appétit inné de la béatitude surnatu­ in I P. et in I-II Divi Thomae. Pinciae [Vallisoleti], 1628. relle chez les auteurs scolastiques. Ephemerides theol. Lova— Disputationes in III P. D. Thomae, tomus primus. nienses, t. 8 (193C· PP· 205-224; t. 9 (1932), pp. 5" 2 7· Pinciae, 1629 Durandus a S. Porciano, O. P. (f 1334). Commentaria Corona, Pio A. del, O. P. (f 1912). I quattro cardini in quatuor libros Sententiarum: in I Sent., dist. 1; in III, della felicità, secondo San Tommaso d'Aquino. Firenze, 1876. dist. 14; in IV, dist. 49. Lugduni, 1533*. Cruce, Ioannes a, O. C. D. (f 1675). Commentaria in I P. Divi Thomae, Genuae, 1650. Eadmerus Cantuariensis, O. S. B. (f 1124). Liber de — Commentaria in I-II. Genuae, 1656. beatitudine coelestis patriae. ML. t. 159, coi. 587. Cuervo, M., O. P. El deseo natural de ver a Dios, y los Emes, Paulus, O. S. A. (1745-1814). De beatitudine eorum fundamentos de la Apologética inmanentista. La Ciencia Toqui christiani non sunt dissertatio. Erfordiae, 1791. mista, t. 37 (1928), pp. 310-340; t. 38 (i928b), pp. 322-349; Engelbertus, O. S. B. (c. 1250-1331). De summo bono t. 39 (1929), PP- 5-35; t· 45 (1932), PP- 289-317· hominis in hac vita contra philosophos ethnicos, ed. J. Conr. Curiel, Ioannes Alphonsus (f 1609). Lecturae seu quaes­ Peez. Ratisbona, 1725. tiones in D. Thomae Aquinatis Primam Secundae. Duaci, 1618. Escrivâ, Franciscus, S. I. (1530-1617). Discurso de las cuatro postrimerias. Valencia, 1604-1616. — Del infiemo y de la gloria. Valencia, 1616. Deniele., O. P., et Chatelain, Æm. Chartularium Uni­ Estius, Guilielmus (1542-1613). In quatuor libros Sen­ versitatis Parisiensis, t. II, i, nn. 970-987, pp. 4I4"442J tentiarum commentaria, quibus pariter S. Thomas Summae n. 995> PP· 453-454· Parisiis, 1891. Theologicae Partes omnes mirifice illustrantur : in I, dist. 1; Descoqs, P., S. L Le mystère de notre élévation surnaturel­ in III, dis. 14; in IV, dist. 49. Parisiis, 1697. le. Paris, 1938. Eymerich, N., O. P. (1320-1399). Directorium Inquisito­ Deza, Didacus de, O. P. (c. 1444-1523). Novarum defen­ sionum Doctoris Angelici S. Thomae super quatuor libros Sen­ rum. Venetiis, 1607. tentiarum, volumina quatuor. I Sent., dist. 1; III, dist. 14; Facchini, D. Come i beati vedrano Iddio nel Cielo e IV, dist. 49. Hispali, 1517. conoscerano le anime compagne nella gloria. Bessarione, t. 8 Dietl, Gregorius, O. S. B. (f 1690). Clavis tripartita (1912), pp. 156-166. speculativo moralis seu tractatus de ultimo fine, beatitudine et Fassoni, Liberatus (1720-1785). De piorum in sinu actibus humanis. Ratisbonae, 1671. Abrahae beatitudine ante Christi mortem. Romae, 1760. Divisick, Procopius, O. Praem. (f 1735). Ara theologica, Fernandez, A., O. P. Naturale desiderium videndi divinam in qua luminare maius et luminare minus seu duo tractatus de essentiam, apud S. Thomam eius que scholam. Divus Thomas Deo et de beatitudine continentur. Rhetii, 1735. Piae., t. 33 (1930), pp. 5-28; 5θ3-527. Doellinger, I. von. Sektengesgichte des Mittelalters, 2 vol. München, 1890. Ferrariensis, Franciscus de Silvestris, O. P. (c. 1474Doucet, A., O. F. M. De naturali seu innato supernatuI526). Commentaria in libros quatuor Contra Gentiles S. Thoi- —Dt Hominis * ■■■ Proleg. III.—Bibliographia tractatus de beatitudine § III.—Theologi 179 : niae de Aquino: in lib. I, cap. 99-102; in lib. II, cap. 59-78; in lib. Ill, cap. 1-53; in lib. IV, cap. 86-97. Ed. Leo­ nina Operum S. Thomae, t. XIII-XV. Romae, 1918-1919. Ferré, Vincentius, O. P. (f 1682). Commentaria scholas­ tica in D. Thornam: in I P., q. 12; in I-II, q. 1-5. Salmanticae, 1675. Ferrer, Vincentius, O. P. (1675-1738). Epitome cursus theologici ad mentem D. Thomae Doctoris Angelici, complec­ tens controversias omnes quae hac tempestate exagitari solent in scholis: t. I, tract. II, de visione Dei; t. II, tract. I, de ultimo fine et beatitudine hominis; t. IV, tract. Ill, de scientia animae Christi. Valentiae, 1634-1659. Ferreras, Ioannes de (1652-1735). De Deo ultimo fine hominis. Matriti, 1735. Frassen, Claudius, O. F. ΛΙ. (1636-1711). Scotus Aca­ demicas seu universa Doctoris subtilis theologia dogmatica’. I P., q. 12; I-II, q. 1-5; III, q. 9-10. Romae, 1901. Frire, Claudius, S. I. (1627-1690). De visione Dei. Dillingae, 1669. Frins, Victor, S. I. (1840-1912). De actibus humanis ' ontologice et psychologice consideratis, sect. I. Friburgi Brisgoviae, 1897. Gandavensis, Henricus (f c. 1293). Summa theologica. Paris, 1520. — Quodlibeta. Paris, 1518. Gardeil, A., O. P. (1859-1931). Beatitude, apud Diction­ naire de théol. cath., t. II, coi. 497-515. — Beuntudes évangéliques, ibid., col. 515-517. — Le désir naturel de voir Dieu. Revue Thomiste, nov. série, t. 9 (1926), pp. 381-410. — La vitalité de la vision divine et des actes surnaturels, ibid., pp. 477-489· — La structure analogique de Γintellect, fondament de la puissance obediencielle au surnaturel, ibid., pp. 523-527. La structure de l âme et P experience mystique, I P., liv. III, q. 3, t. I, pp. 268-348. Paris, 1927. Garrigou-Lagrange, R., O. P. Dieu, son existence et sa nature, pp. 302-314. Paris, 1914. — De Deo uno. Parisiis, 1938. — Le désir naturel du bonheur prouve -t-il le existence de Dieu? Angelicum, t. 8 (1931), pp. 129-148. — De revelatione per Ecclesiam catholicam proposita. Ro­ mae, 1921, lib. I, sect. 2, caps. 11-12, t. I, pp. 337-403. — L'appétit naturel et la puissance obédiencielle. Revue Thomiste, nouv. série, t. II (1928), pp. 474-478. — Le sens du mystère et le clair-obscur intellectuel, II P., chap. 1-2, pp. 157-205. Paris, 1934. — De demonstrabilitate possibilitatis mysteriorum supernaluralium. Angelicum, t. 12 (1935), PP- 217-222. — Le réalisme du principe de finalité. Paris. 1932. — De spiritu supernaturali theologiae D. Thomae, apud Miscellanea dominicana in memoriam VII anni saecularis ab obitu S. P. Dominici. Romae, 1923, pp. 141-150. Gatti V., O. P. Institutiones apologetico-polemicae, tract. Ill, cap. 2, t. II, pp. 351-397. Romae, 1876. Gazzaniga, Petrus Maria, O. P. (1722-1799). Praeleclûmes theologicae, Bassani, 1831-1832; t. II, disert. 3, pp. 40-90; t. VII, dissert. 4, pp. 79-103. Gerbert, Martinus, O. S. B. (1720-1791). De Christiana felicitate huius vitae. Friburgi Brisgoviae, 1762. , Gobat, Georgius, S. I. (1600-1671). De visione beatifica. Salisburgi, 1654. Godofridus de Fontibus (f c. 1306). Ouodlibetum II, q. 1: utrum anima Christi in triduo fuerit aliquo modo impedita a plenitudine beatitudmis ratione suae separationis a corpore. Ed. M. DE Wulf et A. Pelzer, Les Philosophes Belges, t. II. pp. 44-53. Louvain, 1904. — Ouodlibetum V, q. 9: utrum intellectus agens habeat operationem in visione essentiae divinae. Ed. M. de Wulf et J. Hoffmans, Les Philosophes Belges, t. Ill, pp. 32-34. Louvain, 1914. — Quodlibetum VI, q. 1: utrum intellectu et voluntate exis­ j milibus perfectis habilibus gloriosis, Deus posset se abstrahere, ibid., pp. 92-110; q. 9: utrum intellectu vidente Deum imme- il I 4 180 • 1 Proleg. III.—Bibliographia tractatus de beatitudine Λ ÊÎ § III.—Theologi 181 diate per lumen gloriae, voluntas potest eo frui absque habitu, Ji Fray Luis de Granada. Madrid, 1906-1908; t. I, pp. 83-93; ibid., pp. 178-182. 310-330. — Libro de la oration y meditation, I P., cap. Ill, ed. — Quodhbetum VIII, q. 6: utrum homo posset beatificari, si potentiae animae essent aliquid realiter ab ipsa essentia dif­ dt., t. II, pp. 195-210. — Memorial de la vida cristiana, tratado primero, cap. 2, ferens. Ed. J. Hoffmans, Les Philosophes Belges, t. IV, t. Ill, pp. 27-32; trat. sexto, cap. 5, pp. 504-404. fasc. i, pp. 64-6S. Louvain, 1924. — Introduction del Simbolo de la Fe, II P., cap. Ill, t. VI, — Quodlibetum IX, q. 8: utrum anima humana in gloria sine corpore suo possit esse beatior etiam quantum ad beatitu­ pp. 37-44; P. V, II, cap. 14, t. IX, pp. 103-112. — Manual de diversas orationes y ejercicios espirituales, dinem essentialem aliquo angelo; et hoc est quaerere utrum, si Beata Virgo esset in gloria sine corpore, ipsa posset esse glorio­ IP., cap. 2, t. XI, pp. 20-22; II P., ejercicios del segundo sior et beatior omnibus angelis, ibid., fasc. 2, pp. 234-238. estado, pp. 203-208. , — Vita Christi, t. IX, pp. 398-399. Louvain, 1928. — Compendio de doctrina cristiana, I P., cap. 15, t. XIII, — Quodlib. XV, q. 5; utrum gradus beatitudinis sive man­ sionis distinguantur secundum latitudinem extensionis aut inten­ pp. 81-87. Granados, Iacobus, S. I. (1572-1632). Commentarii in sionis, ed. O. Lottin, O. S. B., Les Philosophes Belges, Summam Theologiae S. Thomae: I P., tomus primus. His­ t. XIV, pp. 34-38. Louvain, 1937. — Quodlib XV, q. 17: utrum homo in resurrectione remi­ pali, 1623; in I-11, tomus primus, ibid., 1631; in III P., I tomus primus. Granatae, 1633. niscatur artium quas scivit in vita ista. Ibid., pp. 67-69. Grandi, Bonifacius Maria, O. P. (1624-1692). Cursus Godoy, Petrus de, O. P. (f 1677). Disputationes theolo­ gicae in Summam Theologicam, Oxomii, 1666-1672; in I P., I theologicus servata coordinatione Summae D. Thomae. Ferra­ tae, 1697, 3 vols: in I, q. 12; in I-II, q. 1-5; in III P., q. q. 12; in I-II, q. 1-5; in III P., q. 8-9. 9-10. Gonet, Ioannes Baptista, O. P. (c. 1616-1681). Clypeus Gravina, Dominicus, O. P. (c. 1524-1642). Lapis Lydius theologiae thomisticae™. Antuerpiae, 1753: in I P., tract. 2; ad discernendas veras a falsis visionibus et revelationibus, lib. II, in I-II, tract. 1, in III P., tract. 1, disp. 16. cap. 9-10, pp. 99-128. Neapoli, 1638. Gonzalez de Albelda, Ioannes, O. P. (f c. 1636). Com­ Gredt, Iosephus, O. S. B. Elementa philosophiae Aristomentaria et disputationes in I P. Summae S. Thomae Aqui­ lelico-thomisticae*. Friburgi Brisgoviae, 1926: n.° 789, arg. VI natis, q. 12. Compluti, 1621. (II, pp. 193-195); nn. 881-909 (pp. 298-322). Gonsalvus Hispanus, O. F. M. (f 1313). Quaestiones — Der Gottesbeweis aus der Gluckeligkeit. Divus Thomas, disputatae et de Quolibet, ed. L. Amoros, O. F. M. Quarac- Frib., t. 2 (1924), pp. 92-100. chi, 1935. Gregorio, Mauritius de, O. P. (f 1651). Commentarii Gotti, Vincentius Ludovicus, O. P. (1664-1742). Theolo­ laconici ad sensum prooemii paraphrastici in quatuor Senten­ gia scholastico-dogmatica iuxta mentem D. Thomae. Bononiae, tiarum libros: I, d. 1; III, dist. 14; in IV, d. 49. Neapoli, 1727-1735: t. II, tract. II, de visione Dei; t. VII, tract. I, de j645. ultimo fine seu beatitudine hominis; t. XII, tract, de scientia — Commentarii laconici ad sensum prooemii in quatuor Christi. libros Contra Gentiles: I, cap. 99-102; II, cap. 59-78; HI, Granada, Ludovicus de, O. P. (1504-1588) Guia de cap. 1-53; IV, cap. 86-97, Neapoli, 1644. pecadores, lib. I, cap. 9 et 28, ed. cit. J. Cuervo, O. P. Obras ’ Gretser, Iacobus, S. I. (1562-1625). Disputationes duae: t· 182 Proleg. III.—Bibliographia tractates oe beatitudine altera de subtenaneis leceptaculis contra sectarios, ciltcra de statu beatorum. Ingolstadii, 1597. Gualterius Brugensis, O. F. i\1. (c. 1225-1307). Quaes­ tiones disputatae, q. 8: an beatitudo patriae minuat libertatem voluntatis humanae, ed. E. Longpré, Collect. Les Philosophes Belges, t. X, pp. 74-83. Louvain, 1928. Guardagnin, Girolamo. Della humana felicità seconda la doctrina di San Tommaso d'Aquino, Treviso, 1882. Guilelmus Abbas (f 1150). De contemplando Deo. ML. t. 184, coi. 365. GuiMOT, V. Jésu-Christ, principe et fin de toutes choses, 2 vol. Paris, 1887. Hacquet, Ioannes Baptista, O. P. (f 1654). Controversorium theologicum complectens omnes tractatus totius Primae Secundae D. Thomae. Romae, 1654. Hales, Alexander de, O. F. M. (c. 1170 | 1180-1245). Summa theologica, lib. I, tractatus introductorius, q. 2, ed. Quaracchi, 1924; III P., q. 21-22. [Videatur hac de re F. M. Henquinet, O. F. M., Les questions inédites d'Alexan­ dre de Hales sur les fins dernières, apud Recherches de Théolo­ gie ancienne et médiévale, 10 (1938), PP· 5^"78> I53-I72> 268-278.] Hallfell, Matthias. Züge zum Christusbilde beim hl. Tho­ mas von Aquin. Divus Thomas. Frib., nova serie, t. 5 (1927), PP· 53-73· Hannibaldus de Nannibaldis, O. P. (t 1272). Com­ mentarium in libros quatuor Sententiarum: in I, dist. 1; in III, dist. 14; IV, dist. 49. Inter Opera S. Thomae Aquinatis, ed. Vives, t. XXX. Haymo Halberstadiensis (f 853). De Amore coelestis patriae libri tres. ML, t. 118, col. 875-958. Heinen, W. Die erkenntnistheoretische Bedeutung des Desi­ derium naturale bei Thomas von Aquin. Bonn, 1927. Hemm, Ioannes Baptista, O. S. B. (1694-1719). Dispu­ tationes theologicae de visione Dei. Ratisbonae, 1769. Henao, Gabriel, S. I. (1612-1704). Empyreologia seu philosophia Christiana de empyreo coelo. Ludguni, 1652. § III.—Theologi 183 Henrîquez, Henricus, S. I. (1536-1608). Summa theolo­ giae moralis. Altera pars: de fine hominis. Salmanticae, 1591. Herice, Valentinus, S. I. (1571-1626). De scientia Dei, de voluntate, de Dei providentia ac praedestinatione, de visione Dei. Pampilonae, 1623. Herveus, Natalis, O. P. (f 1323). In quatuor libros Senimtiarum Commentarium: in I, dist. 1; in III, dist. 14; in IV, dist. 49. Veneriis, 1505. — Tractatus de beatitudine. Venetiis, 1513. — Quodlibetum 5, q. 7: utrum visio beata possit esse in potentia intellectiva sine habitu qui dicitur lumen gloriae. Ve­ netiis, 1513. — Ouodlib. 10, q. 6: utrum actus fidei et visio stent simul in anima separata. Venetiis, 1513. — Ouodlib. ii, q. 4: utrum anima separata teneat totum esse quo existit totus homo cum est anima coniuncta. Vene­ tiis, 1513. Hoffmann, G. Der Streit Uber ide selige Schau Gottes (1331-1338/ Leipzig, 1917. Honorius Augustodunensis (f c. 1145). Scala coeli major. Scala coeli minor. ML. t. 172, coi. 1229-1239. Hübscher, Ignatius, O. S. B. De imagine Dei in homine viatore, secundum doctrinam S. Thomae. Lovanii, 1932. Hugo a Sancto Victore (1096-1141). De statu futuri saeculi. ML. t. 176, coi. 809. Hugon, Eduardus, O. P. (1867-1929). Tractatus dogma­ lid ad modum commentarii in praecipuas quaestiones dogma­ ticas Livi Thomae Aquinatis: t. I, q. 4 et 13; t. II, q. 6, art. 2; t. III, q. 6; t. IV, q. 7. Parisiis, 1920. HuGUENY, Et., O. P. A quel bonheur sommes-nous destinés? Commentaire de l’art. 8, q. III de la i.“-IL", apud Revue Thomiste, t. 12 (1904), pp. 661-681; t. 13 (1905), pp. 29-43. Hurtadus, Gaspar, S. I. (c. 1578-1647). Disputationes de Deo. Matritii, 1642. — Disputationes de beatitudine, Actibus humanis, bonitate et malitia, habitibus, virtutibus et peccatis. Matritii, 1630. — Disputationes de Incarnatione Verbi. Compluti, 1628. ■t η.UJ ·· ·· ·» <*<■?· -κν Prûleg. I IL—Bibliographia tractatus de beatitudine lOANNES, G. La Vie de ΓAu-delà dans la vision béatifique Paris, 1928. Ioannes DE NEAPOLI, O. P. (f c. 1350). Utrum animae sanctorum separatae a corpore ante resurrectionem generalem videant clare seu aperte divinam essentiam, ed. D. Gravina, O. P., Quaestiones disputatae, pp. 346-357. Neapoli, 1618. Isolanis, Isidorus DE, O. P. (f 1524). Disputationes ca­ tholicae quinque. Lugduni, 15S0. Izquierdo, Sebastianus, S. I. (1601-1680). De Deo uno, opus theologicum. Romae, 1664. — Considerationes de los cuatro novisimos del hombre: Con­ sideration de la gloria, pp. 324-551. Roma, 1672. § III.—Theologi 185· pp. 197-202; t. V, I P., cap. 9, pp. 335'347; H P., cap.iô, pp. 755-787. Parisiis, 1931-1935· — La béatitude et la science parfait de Tàme de Jésus viaw/r, d'après Leone de Byzance. Revues des Sciences Philoso­ phiques et Théologiques, t. 10 (1921), pp. 548-559· Jungmann, B. (f 1895)· Tractatus de Novissimis2. Ratisbonae, 1874. Kachnik, Iosephus. Ethica catholica, t. I, P. I, sect. XI, §5, pp. 48-60. Olmucii, 1910. Kaeppeli, Th., O. P. Le Procès sontra Thomas Waleys, I 0. P. Romae, 1035. Kamperger, Franciscus Maria, S. I. (1638-1698). Quaestiones et responsa theologica de Deo uno et trino, de Jacob, Carolus, O. S. B. (j- 1661). De Deo in se et extra angelis et beatitudine. Eystadii, 1705. se seu de Deo ut ultimo fine et Salvatore. Salisburgi, 1642. Katschthaler, J. B. (f 1914)· Eschatologia. Ratisbone, Jagerhuber, Ignatius (1722-1765). De ultimo fine hominis 18S8. seu de beatitudine. Graecii, 1759. Kichler, Hieronymus, O. Praem. (f 1715). Quaestiones Jansens, Laurentius, O. S. B. (1855-1925). Summa Theo­ theologicae de homine prout elevatus est ad beatitudinem. Pralogica ad modum commentarii in Aquinatis Summam praesentis gae, 1707. aevi studiis aptatam. In I P., q. 12 et 26. Friburgi Brisgo— De homine prout elevatus est ad beatitudinem per actus viae, 1900. 2 vols.; q. 62, ib., 1905; in III P., q. 9-10, ibid., proprios obtinendam. Pragae, 1708. 1901. Kirch, Leopoldus (f 1708). De angelis, de actibus humanis Janvier, Μ. A., O. P. (1860-1939). La béatitude. Exposi­ u beatitudine. Pragae, 1765. tion de la morale catholique. Paris, 1903. Klee, Henricus (1800-1840). Tentamen theologico-critiJaszlinsky, S. I. (f 1784). De angelis, beatitudine et acti­ cum de chiliasmo primorum saeculorum. Herbipoli, 1825. bus humanis. Tymaviae, 1762. I Kleutgen, Iosephus, S. I. (1811-1883). Institutiones Javelli, Chrysostomus, O. P. (c. 1470-1538). Divinae et I theologicae in usum scholarum. Vol. I: De ipso Deo, P. I, q. 2, christianae philosophiae moralis Institutiones: P. VII, de bea- 1 cap. 10, pp. 222-244. Ratisbonae, 1881. Kliefoth, Th. Chrisliche Eschatologie. Leipzig, 1886. titudinibus, fol. 333-369; P. VIII, de Summo Bono, fol. 369 v.Kneutgen, Augustinus, O. S. A. (f 1716). Quaestiones 422 r. Venetiis, 1565. theologicae in I-II Divi Thomae. Brünn, 1762. — Expositio praeclarissima in I P. Divi Thomae, q. 12. Koch, U. La distinzione prepelagiana tra vita eterna o Moguntiae, 1611. regno celeste. (Contributo alla storia della escatologia crisJost, Geroldus (1719-1788). De homine theologice consi­ derato. Wirceburgi, 1758. tiana.) Ricerche religiose, t. o (1933)5 PP· 44-62. KOELLIN, CONRADUS, Ο. P. (c. 1476-1536). Expositio Jugie, Martinus, O. S. A. ab Assumpt. Theologia Dog­ armentaria prima, subtilissima simul ac lucidissima, cunctismatica Christianorum orientalium ab Ecclesia Catholica dissi­ dentium: t. II, cap. 2, pp. 47-183. Paris, 1933; t. IV, cap. 5, . que Theologicae Facultatis secundum quamcumque opinionem 186 * Proleg. III.—Bibliographia tractatus de beatitudine § III.—Theologi studiosis maxime necessaria, in Primam Secundae Angelici Doctoris S. Thomae Aquinatis, q. 1-5; q. 60. Veneriis, 1589. Krawutzky, A. De visione beatifica. In Benedicti Consti­ tutionem «Benedictus Deus» commentatio historica. Vratislaviae, 1868. Kwiatkowski, V. De scientia beata in anima Christi dis­ quisitio dogmatico-scholastica. Leopoli, 1921. Labat, Petrus, O. P. (f 1670). Theologia Scholastica secundum illibatam S. Thomae doctrinam, sive Cursus Theolo­ gicus, in quo omnia dubia, maxime hac tempestate agitari solita, ample, exacte et perspicue resolvuntur, ac semper omnino menti eiusdem Doctoris Angelici consone: tomus I, de Beo uno, Tolosae, 1658; t. III, de universa theologia morali seu de ultimo fine, actibus humanis, virtutibus, vitiis et peccatis. Tolosae, 1659. Lafosse, S. S. (1701-1748). De Deo ac divinis attributis: q. 4, de visione Dei, ed. Aligne, Theologiae Cursus Comple­ tus, t. VII, coi. 158-227. Lagrange, M.-J., O. P. L'amour de Dieu, loi suprême de la morale de ΓEvangile. La Vie Spirituelle, t. 26 (1931), [i]-[i6]. Lamiroy, Henricus. De beatitudine coelesti. Collationes. Brugenses, t. 26 (1926), pp. 306-310; 326-330; 371-382. Lang, A. Die Loci theologici des Melchior Cano und die Methode des dogmatischen Betveis. Münster, 1925. Lappacci, Bartholomaeus, O. P. (| 1466). De sensibilibus deliciis paradisi respectu omnium exteriorum sensuum corporis humani in patria [ex loanne de Tambaco, O. P.]. Veneriis, 1494. Laurent, H., O. P. Autour de la «Summa Contra Genti­ les», simple mise au point. Angelicum, t. 8 (1931), pp. 237245· Lavaud, M.-B., O. P. Moïse et S. Paul ont-ils eu la vision de Dieu dès ici-bas? Revue Thomiste. N. S. 13 (1930), pp. 75-83. — La vision de Dieu ici-bas par Moïse et S. Paul. Ibid, pp. 252-256. è r I 187 Ledesma, Martinus, O. P. (t I574)· Commentaria in quatuor libros Sententiarum: in I, dist. 1; in III, dist. 14; in IV, dist. 49. Conimbricae, 1555. Ledesma, Petrus de, O. P. (f 1616). Tractatus de divina perfectione, infinitate et magnitudine, in illa verba: Ego sum qwi sum. (Ex., Ill, 14), a q. 3 Partis Primae S. Thomae ad q. 14, cui annectitur tractatus de perfectione actus essendi creari. Salmanticae, 1596. Lennerz, H., S. I. Kann die Vernunft die Mogliehkeit der beseligenden Anschauung Gottes beweisen? Scholastik, t. 5 (1930), pp. 102-108. Lens, Ioannes de (j- 1503). De limbo Patrum. Coloniae, 1583. Leone a Lycio, Dionysius, O. P. (f c. 1670). S. Thomae articulorum formationes, commentaria et disputationes: tomus I, qui est de sola q. 12. Lycii, 1651. Lépicier, Alexius Maria, O. S. B. Μ. V. (1863-1936). Institutiones theologiae dogmaticae ad textum S. Thomae con­ cinnatae. De Deo uno, I P., q. 12. Parisiis, 1901; II P., q. 26, ibid., 1908. — Tractatus de Angelis, t. II, q. 62. Parisiis, 1909. — Tractatus de Incarnatione Verbi, II P., q. 9-10. Pari­ siis, 1906. — Tractatus de Novissimis, q. 3 et 8. Parisiis, 1921. — Del!anima humana separata dal corpo, suo stato, sua condizione, Roma, s. a. Lessius, Leonardus, S. L (1554-1623). De summo bono et aeterna beatitudine hominis libri quatuor. Antuerpiae, 1616. — De perfectionibus moribusque divinis libri quatuordecim: lib. XII, de ultimo fine. Antuerpiae, 1620. — De beatitudine et actibus humanis, in I-II D. Thomae. Lovanii, 1645. Lezana, Ioannes Baptista, O. C. (1586-1659). Summa theologiae Sacrae: t. I, in I partem D. Thomae. Romae, 1651: t. II, in Primam Secundae. Romae, 1654. Lezana, Mauritius, O. P. (f 1668). Controversiae theolo­ gicae in I Partem S. Thomae, q. 12. Matriti, 1668. Liguori, S. Alphonsus Maria de, C. SS. R. (1696-1787). C* t*1? _ f· 188 Proleg. III.—Bihliographia tractatus de beatitudine Dissertationes theologicae morales de his quae ad vitam aeternam pertinent: dissert. IX, de beatorum statu post indicium. Opera dogmatica, ed. A. Walter, t. II, pp. 616-626. Romae, 1903. — Apparecchio alia morte, cioé considerazioni suile massime eterne. Napoli, 1843. Lombardus, Petrus (c. i i 10-i 160). Sententiarum libri quatuor: lib. I, dist. 1; lib. Ill, dist. 14; lib. IV, dist. 49. Quaracchi, 1916. [Circa Petrum Lombardum videatur De Ghellinck, J., S. I. Pierre Lombard. Dictionnaire de Théol. Cath., t. XII, col. 1941-2119.] Lôpez, Agustin, Ord. Cist. (f 1511). Boecio, De Consolaciôn, traducido y comentado. Valladolid, 1604. Lorca, Petrus de, O. Cist. (1554-1606). Commentaria et disputationes in universam I-II S. Thomae, 2 vol. Compluti, 1609. — Commentaria et disputationes in III P. S. Thomae, de Incarnatione. Compluti, 1616. Loiter, M. Fundamentum aeternae felicitatis omnibus hominibus utilissimum, sexdecim quoque signis annexis per quae coniecturare possumus aliquem fore de numero electorum vel damnatorum. Lipzk, 1499. Lozano, S. Martinez, O. P. Naturaleza afectiva de la vision beatifica, segiin Santo Tomâs. La Ciencia Tomista, t. 31 (1925) pp. 325-347. Lugo, Franciscus de, S. L (1580-1652). Theologia scho­ lastica in I P. Divi Thomae, tres libros continens: lib. I, de Deo uno. Lugduni, 1647. Lugo, Ioannes de, S. L (1583-1669). Opera, t. IV, continens disputationes scholasticas de Incarnatione Domi­ nica, disput. 18-19. Venetiis, 1751. Lumbreras, P., O. P. El deseo natural de ver a Dios. La Ciencia Tomista, t. 23 (1921), pp. 49-60. Lyncaeus, Richardus, s. L (1611-1676). De Deo ultimo fine. Salmanticae, 1671. Mairat [Maeratius], Ludovicus L., S. I. (1570-1664). Disputationes in Summam Theologicam S. Thomae Parisiis 1633. § III,—Theoixxm 189 Malvenda, Thomas, Ο. P. (1566-1628). De paradiso voluptatis. Romae, 1605. Mamachi, Thomas Maria, Ο. P. (1713-1792). De ani­ mabas iustorum in sinu Abrahae ante Christi mortem expertibus beatae visionis Dei. Romae, 1766. Manchberger, Leopoldus, S. L De opere sex dierum, angelis, beatitudine et actibus humanis. Pragae, 1761. Manser, G. M., O. P. Das Streben nach Glückseligkeit ais Beweis fiir das Dasein Gottes. Divus Thomas Frib., 3 se­ ries, t. II (1924), pp. 331-339· — Das Wesen des Thomismus2. Freiburg (Schweiz), 1035, pp. 326-350. Marcus Ephesinus (f 1444). De vitae termino. MG. t. 160, coi. 1193-1200. — Oratio prima de igne purgatorio, ed. L. Petit, A. A., P. 0. 15, pp. 39-60. — Oratio altera de Purgatorio, ibid., pp. 108-151. — Responsio ad postremas latinorum quaestiones super igne purgatorio, ibid., pp. 152-168. — Argumenta decem adversus ignem purgatorium, ed. L. Pe­ tit, A. A., P. O. 17, pp. 422-425. — Confessio fidei Florentiae scripta, sed post absolutam synodum in lucem edita, ibid., pp. 435-447 Epistola encychca contra Graecos-Latinos ac decretum synodi Florentinae, ibid., pp. 449-459. Marci Ephesii morientis oratio ad amicorum coetum, ac nommatim ad Georgium Scholarium, ibid., pp. 484-491. Maréchal, J., S. I. Etudes sur la Psychologie des Mysti­ ques. Paris, 1924-1938. Mariales, Xantes, O. P. (c. 1580-1660). Controversiae ad universam Summam theologiae D. Thomae Aquinatis necnon ad quatuor libros Magistri Sententiarum, in quibus primum doctoris utriusque sententia novis speculationibus illustratur, plurima eorum abdita sensa aperiuntur, innumera loca, quae inter se pugnare videntur, ad concordiam revocantur... Ve­ netiis, 1624. — Bibliotheca interpretum ad universam Summam theolo­ giae D. Thomae Aquinatis. Venetiis, 1660. 190 Proleg. III.—Bibliographia tractatus de beatitudine Marinis, Dominicus de, O. P. (1599-1660). Expositio Commentaria in I P. Angelici Doctoris S. Thomae. Lugduni, 1663. — Expositio commentaria in Secundam Partem [I-II et II-1I] Summae Doctoris Angelici S. Thomae, 1663. — Expositio commentaria in III P., complectetis ea quae spectant ad ineffabile Incantationis mysterium. Lugduni, 1666. Marletta, Gabriel, O. P. (f 1678). Commentariorium seu scholasticorum controversiarum ad Primam Partem D. Thomae, t. IV-VII, de visione beatifica. Neapoli, 1667. Marston, Rogerus, O. F. M. (f c. 1303). Quaestiones disputatae. Quaracchi, 1932. Martin, Raymundus, O. P. De ratione et valore scientifico doctrinae moralis S. Thomae Aquinatis. Ephemerides theol. Lovanienses, t. I (1924), pp. 340-354. Martin, Thomas Henricus (f 1884). La vie future: histoire et apologie de la doctrine chrétienne sur l'autre vie. Paris, 1855. Martinez, Gregorius, O. P. (7 1637). Commentaria su­ per I-II D. Thomae: tomus primus, q. 1-21. Vallisoleti, 1617. Matthias, Petrus, S. I. (1576-1642). Paradisus coelestis. Antuerpiae, 1640. ALatthys, M., O. P. Quid ratio naturalis doceat de pos­ sibilitate visionis beatae secundum D. Thornam in Summa con­ tra Gentiles. Divus Thomas Plac. 30 (1936), pp. 201-228. AIatulewicz, G. B. Doctrina russorum de statu iuslitiae originalis. Cracoviae, 1903. Mauri, Silvester, S. I. (1619-1689). Opus theologicum in tres tomos distributum, in quo praecipua totius theologiae capita accurate pertractantur: tomus primus, qui totam Primam Par­ tem D. Thomae ac multa alia continet, tractatus III, de cognitione, visione et nominibus Dei. Romae, 1687. — Opus theologicum, tomus II, in quo agitur de beatitu­ dine et actibus humanis, de peccatis et de gratia, tract. I, de beatitudine. Romae, 1687. — Opus theologicum, tomus III, in quo agitur de Divini I erbi Incarnatione, de sacramentis in genere et in particulari, de poenitentia, tract. I. Romae, 1687. § III.—Theologi 191 Mayer, Carolus, O. S. B. (j- 1726). De statu futuri sae­ culi, seu de futura beatorum, damnatorum et parvulorum con­ ditione. Salisburgi, 1722. Mediavilla, Richardus de, O. F. M. (c. 1249-1300). Commentarium in quatuor libros Sententiarum: in I, dist. 1; in III, dist. 14; in IV, dist. 49. Venetiis, 1507-1509. [Circa Richardum de Mediavilla videatur Edgar Hocedez, S. I. Richard de Middleton: sa vie, ses oeuvres, sa doctri­ ne, Louvain, 1925.] Medicis, Hieronymus de, O. P. (f 1622). Formalis expli­ catio Summae Theologicae S. Thomae Aquinatis, Doctoris Angelici: in I, q. 12, 26, 62; in I-II, q. 1-5 et 70; in II-II, q. 178-182; in III, q. 9-10; in Supplementum III P., q. 171174; 181-184. Vici, 1858-1862. Medina, Bartholomeus de, Ο. P. (1527-1581). Expositio in Primam Secundae Angelici Doctoris D. Thomae Aquinatis3, q. 1-5, 70. Salmanticae, 1588. — Expositio m III P. Divi Thomae usque ad quaestionem sexagessimam, complectens III librum Sententiarum, q. 9-10. Salmanticae, 1506. Merinero, Ioannes, O. F. M. (1583-1663). Cursus theo­ logicus, tomus IL de beatitudine, de actibus humanis, bonitate a malitia morali peccato que actuali. Alatriti, 1668. Miaskowski, S. I. (f 1737)· Tractatus de fine ultimo et kaiitudine creaturae rationalis. Posnaniae, 1731. Michel, A. Vision intuitive, apud Dictionnaire de théol. catholique, t. VII, 2, col. 2351-2394. — Gloire, ibid., t. VI, 2, col. 1386-1425. Michael Psellus (c. 870). De mortis determinatione. MG. t. 122, col. 915-920. Miguel, Alphonsus, O. P. (f 1658). Commemtarium in l P. S. Thomae, q. 12. Compluti, 1658. Molina, Ludovicus, S. I. (1535-1600). Commentaria in Primam Divi Thomae Partem: q. 12, 26 et 62. Lugduni, 1622. MonsabrÉ, J. M. L., O. P. (1827-1907). Exposition du Dogme catholique, t. XVI-XVII. Paris, 1888-1889. — La vie future. PrincipaLix extrait de ses oeuvres ras· semblés par P Abbé J. Chapeau, Paris, 1932. i. 192 Proleg. III. Bibliographia § HL—Theologi tractatus de beatitudine 193 MontalbAn, Ioannes de, O. P. (f 1720). Disputationes in III P. Summae Theologicae D. Thomae Aquinatis, q. 9-10. Romae, 1672. in I P. Summae D. Thomae, q. 12. Salmanticae, 1729. AIONTESINUS, Ludovicus (1550-1621). Commentaria in III. D. Thomae: q. 1-5. Compluti, 1622. Oelher, F. Corpus haeresiologicum. 3 vols, in 5. BeroliΛ1ΟΤΤΕ, A. R., O. P. Désir naturel et beatitude surnatu­ ni, 1856-1861. relle. Bulletin thomiste, 9 (1932), pp. 651-676. 0’Mahony, J. E., O. Cap. The desire of God in the phi— Pour l'exégèse de I P., q. 12, a. 1, ibid., pp. 125M30*. losophie of St. Thomas Aquinas. Dublin, 1929. — La vision de Dieu. Bulletin thomiste, 8 (1931), pp. Ortiz, Lucius Franciscus, O. F. M. (f c. 1547). De los 39*‘45* cuatro novisimos y remate de la vida humana. Madrid, 1602. MULLARD, R., O. P. Désir naturel de connaître et vision I Oswadl, J. H. (1817-1903). Eschatologie. Paderborn, béatifique. Revue des Sciences phil. et théologiques, t. 14 1S93. (1925), pp. 5-19. ( Oviedo, Franciscus de, S. I. (f 1651). Tractatus theologici scholastici et morales in I-II D. Thomae. Lugduni, Mulson, J. La possibilité de la vision beatifique dans Saint 1646. Thomas d'Aquin. Lyon, 1932. AIuratori, Ludovicus Antonius (1672-1750). De para­ diso regnique coelestis gloria, non exspectata corporum resur­ Pace, E. A. Assimilari Deo (Paraphrasis in III Contra rectione, iustis a Deo conlata. Neapoli, 1762. Gentiles, caps. 17-22). New-Scholastium, t. II (1928), pp. A1USSI, A. De loannis XXII Papae opinione circa visio­ 242-256. nem beatificam. Aiodoetiae, 1906. Pacheco, Didacus de Silva, O. S. B. (f 1677). In I P. Summae theologicae commentaria. Matriti, 1663. — In I-II, commentaria. Matriti, 1669. Navarrete, Balthasar, O. P. (f c. 1625). Controversiae Pallavicinus Sportia, S. I. (1607-1667). Disputationes in D. Thomae eius que scholae defensionem, t. I (q. 1-16), in theologicae tn I-II Divi Thomae, tomus unicus. Lugduni, I P. Vallisoleti, 1609. i653. Nazarius Ioannes Paulus (1556-1646). Commentaria et — Del bene libri quattro. Romae, 1644. Controversiae in I P. Divi Thomae, t. I, q. 12 et 26, Bononiae, Palmieri, Dominicus, S. I. (1829-1909). Tractatus theo­ 1620; t. III, q. 62, ibid. logicus de novissimis. Prati, 1908. — Commentaria et Controversiae in III P. Divi Thomae, Palucsâk, Paulus, O. P. Imago Dei in homine. Xenia t. I, q. 9-10. thomistica, t. II, pp. 119-154. Romae, 1925. — Opusculum quintum. Quomodo Deus et entia supematuPaludanus, Michael, O. S. A. (1593-1652). Commentaralia sub obiecto creati intellectus contineamur et quomodo ad eorum visionem possint homo et angelus elevari. Opuscula, t. I, ) riain I-II S. Thomae, q. 1-6: de beatitudine. Opus posthu­ mum. Lovanii, 1664. pp. 177-179. Bononiae, 1631. Paludanus, Petrus, O. P. (f 1342). Commentaria in III Naulaerts, J. De visione beatifica haud differenda. Col­ librum Sententiarum, dist. 14. Paris, 1517. lât. Mechlinenses, t. I (1927), pp. 66-73. — Commentaria in IV librum Sententiarum, dist. 49. Ve­ — De dotibus corporum gloriose resurgentium, ibid., pp. nedis, 1493. 223-227. Pseudo-Paludanus. Sermones sive enarrationes in EvangeNuno Cabezudo, Didacus, O. P. (I* 1614). Tractatio 13.—De Homini^· 194 .. -2 Proleg. IIL—Bibliographia tractatus de 195 § III.—Theologi beatitudine lia. Dominica XIII post oct. Trinitatis, enarratio prima, fol. 124 V.-129 r. Lugduni, 1571. Palumbus, /Marcus Antonius, S. I. (f 1644). Commen­ tarius litterae et doctrinae quae in littera continetur. Scholas­ ticum examen in IP. Angelici Doctoris, q. 12. Neapoli, 1631. Paquet, Aloisius Adolphus. Disputationes theologicae seu commentaria in Summam theologicam Divi Thomae*, Romae, 1905-1910, t. I, disp. III, q. 2; disp. VI, q. 4; t. II, disp, III, q. 6; t. IV, disp. III-IV; t. VI, appendix de novissismis. Paradiso, Iacobus de. Tractatus de animabus exutis a corporibus. S. 1, n. a., in 4.0, 18 folia. Parente, P. De Deo Uno. Romae, 1938. Passerini de Sextula, O. P. (1595-1677). De hominum statibus et officiis, ad ultimas septem qq. II-II S. Thomae. Romae, 1663. — Commentaria theologica de Incarnatione, t. I, q. 9-10. Romae, 1669. Paste, R. Sull' immediata visione beatifica dei giusti. Scuola cattolica, 6 serie, t. 3 (1924), pp. 127-132. Pecham, Ioannes, O. F. M. (c. 1235-1292). Quaestiones tractantes de anima. II P. Quaestiones de beatitudine corporis et animae, pp. 107-180, ed. H. Spettmann. Münster, 1918. Collect. Beitràge ztcr Geschichte der Philosophie des Mittelalters, Band XIX, Helft, 5-6. Péghaire, J., C. S. Sp. L'axiome «Bonum est diffusivum sui» dans le néoplatonisme et le thomisme. Revue Universitaire Ottava, t. I (1932), Section spéciale, pp. 5*~32*. — La causalité du bien dans P organisme psychologique, selon Albert le Grand. Etudes d’histoire littéraire et doctrinale du XIIIe siècle, 2.a série, pp. 91-120. Paris, 1932. Pegues, Thomas, O. P. (f 1936). Commentaire français littéral de la Somme Théologique de Saint Thomas d'Aquin, ; Paris, 1906-1932; t. I, q. 12 et 26; t. III, q. 62; t. VI, q. 1-5; t. VIII, q. 70; XIV, q. 179-182; t. XV, q. 9-10; t. XXI, q. 82-85; q· 92-96. Peillaube, E. La destinée humaine. Paris, 1930. Pelletier, Claudius (-j- 1743). Traité sur les quatre fins aermeres de l homme. Paris, 1749. 1 I — Traité des récompenses et des peines éternelles. Paris, 1738. Pelster, Fr.> S. I. Zur Frage nach der Moglichkeit einer ibeatitudo naturalis». Scholastik, t. 4 (1929), PP· 255-260. Penido, M. T. L. La conscience religieuse, chap. IV: sur l’intuition «naturelle» de Dieu, pp. 150-175. Paris, 1936. Penafiel, Leonardos, S. I. (f 1657). Disputationum theo­ logicarum in I P. D. Thomae: t. I, de Deo uno, q. 12. Lug­ duni, 1663. Peraldus, Guilielmus, O. P. (f c. 1250). Summa virtu[lint et vitiorum, t. I, V. P.; tractatus de beatitudinibus. Lug­ duni, 1554. Perazzo, Ioannes Benedictus, O. P. (c. 1631-1705). Ecclesiastes thomisticus seu bibliotheca concionatoria ex ope­ ribus S. Thomae Aquinatis, Ecclesiae Doctoris, collecta, v. Beatitudo, t. I, pp. 190-201; v. Beatus, pp. 201-212. Augus­ tae Vindelicorum, 1740. Pererius Benedictus, S. I. (1535-1610). Theatrum rerum creaturarum quibus humana mens in Dei laudem venerationem­ que excitatur. Augustae Trevirorum, 1618. Perez, Hieronymus, O. Merc. (c. 1504-1584). Commenta­ nt tn I P. Summae theologicae, q. 12. Matriti, 1548. — Commentaria in I-II, q. 1-5. Matriti, 1548. Peri, Hyacinthus, O. S. B. (f c. 1721). Quaestiones theologicae in universam Summam S. Thornae Aquinatis: t. I, m I P., q. 12. Styrae, 1719; t. Ill, in I-II, de beatitudine et actibus humanis. Styrae, 1730. Perrone, Ioannes, S. I. (1794-1876). De altera vita, cap. VII, Cursus completus theologiae, ed. J. P. Migne, t VII, coi. 1475-1582. Petavius, Dionysius, S. I. (1583-1652). Dogmata theologica: t. I, Be Deo, lib. VII, pp. 551-623. Parisiis, 1865-1867. Philips, G. De visione beatifica in Sacra Scriptura. Revue Ecclésiastique de Liège, t. 23 (1931-1932), pp. 37-42. Picard, G., S. I. La saisie immédiate de Dieu dans les hats mystiques, Paris, 1923. PlCClRELLl, IOSEPHUS, M., S. I. Disputationes theologicae m I P. D. Thomae, qq. 2-43. De Deo uno et trino: q. 12 et , - vn ■m 196 Proleg. HI.—Bibliographia tractatus de beatitudine § III,—Theologi 197 Pinelli, Lucas, S. I. (1542-1606). De statu animarum in [ Puente, Ludovicus de la, S. I. (1554-1624). Meditacioaltero saeculo. Ingolstadii, 1581. iies espiriiuales, VI P.: Meditaciones dei ultimo y soberano — De altera vita et animarum in ea statu libri duo. Colo­ beneficio de la gloria, medii. 51-54, Madrid, 1929, t. V, pp. niae, 1605. j 580633. PlROTTA, A.-M., O. P. Disputatio de potentia obedientiali PUTEOBONELLUS [POZZOBONELLi], JOANNES CLAUDIUS, BARiuxta thomisticam doctrinam. Divus Thomas Plac., t. 32 NABITA (1656-1718). Quaestiones selectae in I P. Divi Thomae. (1929), 574-585; t· 33 (Ι93θ)> PP· 129-148; 360-575. Mediolani, 1703. — Eschatologiae seu eudaemonologiae creaturae intellectualis — Quaestiones selectae in I-II Divi Thomae. Mediolani, lineamenta iuxta Caietani doctrinam. Rivista di Filosofia neo- W· scolastica, 27 (i935)> Suppi., pp. 47-74. — Quaestiones selectae in III P. Divi Thomae. Mediolani, Pisis, Raynerius de, O. P. (f 1351). De beatitudine. Pan· 1708. theologia. Venetiis, 1585, t. I, pp. 229-263. — De beatis, ibid., pp. 263-277. Raineri, A., O. P. De possibilitate videndi Deum per essen— De bono, ibid., 291-319. liam. «Divus Thomas» Plac., 1936-1937. Pits, Ioannes (f 1616). De beatitudine tractatus theologicus, Raynaldus, Odericus, Cong. Orat. (1595-1671). Annales libri septem. Ingolstadii, 1906. ( icclesiastici: ad annos 1331-1342, ed. Parisiis, 1880, t. XXIVPorri, da Colle Mancio, Antonino, O. P. Delia félicita XXV. suprema dei Cielo libri tre. Perugia, 1575. Ragusa, Iacobus, S. I. (1561-1624). Commentaria ac Pou Y Marti, J., O. F. M. Visionarios, beguinos y frati- disputationes in III P. Divi Thomae, t. I, q. 9-10. Lugduni, celos catalanes. Vich, 1930. 1619. Prado, Norbertus del, O. P. (1853-1918). De veritate Reding, Augustinus, O. S. B. (1625-1692). Theologia fundamentali philosophiae christianae, lib. V, cap. 5, pp. 581- Mastica in I P. Divi Thomae: de Deo et attributis divinis. 640. Friburgi Hevetiorum, 1911. Einsiedlae, 1666. Praepositus, Ioannes, S. I. (1571-1634). Commentarium Requesens, Iosephus Maria, S. I. (1612-1690). Selectain I-II S. Thomae: de beatitudine, actibus humanis, peccatis, rum disputationum in I-II Divi Thomae libri quatuor. Panor­ legibus et iustificatione. Duaci, 1637. mi, 1659. Praesentatione, Ægidius a, O. S. A. (1546-1626). Dis­ — Opuscula theologica. Opusc. IV et V: De visione beata putationes de animae et corporis beatitudine ad quinque priores tl substantia supernaturali; de concursu luminis gloriae et divi­ quaestiones Primae Secundae S. Thomae et ad Primae Partis nae essentiae ad visionem beatificam. Panormi, 1684. quaestionem duodecimam. 3 vol. Conimbricae, 1615. Revilla, A., O. S. A. Lo sobrenatural en la filosofia de Preger, W. Geschichte der deutschen Mystik im Mittelal- Santo Tomds. La Ciudad de Dios, t. 140 (1925), pp. 526-536. ter. 3 vol. Leipzig, 1874 sqq. Ribas, Ludovicus, S. I. (f 1647). Summa theologiae, Preingue, Iordanus, O. P. (f 1752). Theologia specula­ in I P. Divi Thomae, ubi de visione Dei. Lugduni, 1643. tiva et moralis, t. I: De Deo uno et trino, de opere sex dierum, Riemann, O. Die Lehre von der Apokatastasis. Magde­ de angelis, de statibus naturae et ultimo hominis fine. Gandavi, burg, 1889. 1745· Ripa, Raphael de, O. P. (1569-1611). Ad S. Thomae — Theologia speculativa et moralis, t. VIII, disp. IV, q Aquinatis totam I P. quaestiones et dubitationes scholasticae. i~4> de scientia Christi, pp. 116-133· Gandavi, 1745. Venetiis, 1609. r 198 Proleg. III.—Bibliographia tractatus de beatitudine 199 § 11L—Theologi Ripalda, Ioannes Martinez de, S. I. (f 1648). De ente supematurah disputationes theologicae, dispp. 9, 11, 14, 16, 23, 26, 29-30, 32-37, 40, 44, 55 et 91. Parisiis, Palmé, 18701871. — Expositio brevis Magistri Sententiarum, cum quaestioni­ bus quae circa ipsam moveri possunt et auctoribus qui de illis disserunt: lib. I, dist. 1; lib. III, dist. 14; lib. IV, dist. 48. Parisiis, Vives, 1892. RiTZLER, R. O. M. C. De naturali desiderio beatitudinis supematuralis ad mentem S. Thomae. Romae, 1938. Rohmer, J. La finalité morale chez les théologiens de St. Augustin à Duns Scot. Paris, 1939. Roland-Gosselin, M.-D., O. P. (1883-1934). Le désir du bonheur et Γexistence de Dieu. Revue des Sciences phil. et théol., t. 13 (1924), pp. 162-172. — Béatitude et désir naturel. Rev. des Sc. phil. et théol., t. 18 (1929), pp. 193-222. — Le sermon sur la montagne et la théologie thomiste. Revue des Sciences philo, et théol., t. 17 (1928), pp. 201-234. Roman, Georgius (1712-1770). Doctrina theologica de humanis actionibus et earum ultimo fine. Viennae, 1768. Rossi, A., C. M. Similitudo Dei in creaturis. Divus Tho­ mas Plac., t. 31 (1928), pp. 417-448. Rousselot, Pierre (1878-1915). L'intellectualisme de Saini Thomas2, II P., chap. VI, pp. 172-200. Paris, 1924. Ruiz de Montoya, Didacus, S. I. (1562-1632). De visione et nominibus Dei. Lugduni, 1631. Rusca, Antonius (7 1645). De inferno et statu daemonum ante mundi exitium libri quinque, in quibus tartarea cavitas, parata ibi cruciamentorum genera, ethicorum etiam de his opi­ nionibus, daemonumque conditio, usque ad magnum indidi diem, describuntur. Mediolani, 1621. iorum B. Mariae de Monte Carmelo Cursus theologicus, Sum­ mam Theologicam Angelici Doctoris D. Thomae complec­ tens. Parisiis, Palmé, 1870-1883, 20 vols. Antonius a Matre Dei (1587-1634). In I Partem, tract. II: de visione Dei, t. I, pp. 90-313; tract. VII, disp. 9-12, ad q. 62, t. IV, pp. 502-760. Dominicus a S. Theresia (f 1654). In I-II, tract. VIII-IX: de ultimo fine et beatitudine, t. V, pp. 1-400. Ioannes ab Annuntiatione (1633-1701). In III P., tract. XXI: de sdentia animae Christi, t. XV, 1 pp. 1-320. Sartori, A. La visione beatifica. La doctrina e la contrô­ la nella storia. Torino, 1927. Satolli, Franciscus (1839-1910). In Summam Theolo( gicam Divi Thomae Aquinatis praelectiones: in I P., q. 12, Romae, 1884; in II P., q. 8-9. Romae, 1888. I Savonarola, Hieronymus, O. P. (1451-1498). Prediche. Sermone I-IX: della pace della superna cità, pp. 3-60; Predi­ che sopra il Salmo Quam bonus Israel, Deus, Predica I et XXV, pp. 189-205, 581-601. Firenza, 1845. Scheeben, M. Iosephus (1835-1888). Dogmatik, t. II, §164. Freiburg im Brisgau, 1878, pp. 294-303; t. IV, § 423, pp. 921-928. — Die Mysterien des Christentums, Neuntes Haupt., pp. ' 556-579· Freiburg im Br., 1912. [Schütz, Rudolphus. Les idées eschatologiques du livre de la Sagesse. Strasbourg, 1935.] SchÜTGEN, Em. Die visio beatifica, ihr Wessen und ihre iheolog.-philosophische Berechtigung. Würzburg, 1867. Scotus, Ioannes Duns, O. F. M. (f 1308). Opus Paridense in quatuor libros Sententiarum: in I, dist. 1; in III, dist. 14; in IV, dist. 49. Opera, ed. Vives, Parisiis, 1893, Salas, Ioannes de, S. I. (1553-1612). Disputationes in I-II t. II-ΠΙ, — Opus oxoniense, locis citatis. Opera, ed. cit., t. VIIIDivi Thomae. Barcinonae, 1607. Salcedo, Antonius, O. P. (f c. 1670). In I librum Sen- . — De cognitione Dei tractatus. Opera, ed. cit., t. V, pp. tentiarum commentarium: dist. 1. Pinciae, 1656. SalmantiCENSES. Collegii Salmanticensis Fratum Discalcea- 318-337· M Λ 200 Proleg. III.—Bibliographia tractatus de beatitudine Sempels, V. Les discussions touchant la vision béatifique sous le pontificat de Jean XXII. Vie Dioc., t. 14 (1925), pp· 385-391. Senensis, Sixtus, O. P. (1520-1569). Bibliotheca Sanaa, t. II, lib. V, annotat. 64, pp. 47; annot. 159, pp. 119-121; lib. VI, annot. 264, pp. 414-417; annot. 345, pp. 469-476. Venetiis, 1574. Serra, Marcus, O. P. (f c. 1647-1650). Summa Com­ mentariorum in I P. S. Thomae: t. 1, q. 12. Romae, 1653. — Summa Commentariorum in I-II S. Thomae: 1.1, q. 1-5. Romae, 1653. — Summa Commentariorum in III P. S. Thomae: t. I, q. 9-10. Romae, 1653. Sertillanges, A. D., Mainage, Th., Allo, B., 0. P. L'homme après la mort. Collect. Les cahiers contemporains, t. II. Paris, 1926. Sestilli, Ioachim. De naturali intelligentis animae capa­ citate atque appetitu intuendi divinam essentiam theologica disquisitio: in Summam Theologicam S. Thomae Aquinatis, I P., q. 12, art. 1. Romae, 1899. — De possibilitate desiderioque Primae Causae substantiam videndi disputata quaestio in cap. ζο et 51 libri III Contra Gentiles; appendix ad Francisci de Sylvestris Ferrariensis, O. P. Commentaria in libros quatuor Contra Gentiles S. Thomae de Aquino, t. III, pp. 903-965. Romae, 1900. — De natura Deo subiecta in ordine ad supernaturalia quid Augustinus, concinnente Thoma, senserit, Divus Thomas Plac., t. 30 (1927), pp. 57-93. — San Tommaso Apologista. San Tommaso d’Aquino, pp. 168-191. Milano, 1923. Sieripepoli, Antonius Maria, S. I. (j* 1712). De visione Dei. Panormi, 1700. Simonin, H. D., O. P. La doctrine de Pamour naturel de Dieu d'après le Bienheureux Albert le Grand. Revue Thomiste, nouv. série, t. 14 (1931), PP· 361-370. Soncinas, Paulus, O. P. (f 1494). Epitomes quaestionum loamtis Capreoli super libros Sententiarum: I, dist. 1; III, d. 14; IV, d. 49. Lugduni, 1580. ’ ’ § III.—Theologi 201 Soto, Dominicus de, O. P. (1494-1560). In quatuor Sententiarum commentarii, dist. 49: de statu beatorum. Duaci, 1613. Stadelmayer, Alphonsus, O. S. B. (1610-1683). De visione beatifica. Salisburgi, 1655. Stoeger, Ioannes Nepomucenus, S. I. (1792-1880). Die Himmelskrone. Regensburg, 1847. Suarez, Franciscus, S. I. (1548-1617). Disputationes Metaphysicae, disp. 23-24. Opera omnia, ed. Vives, t. 25, pp. 843-889. Parisiis, 1856, 1878. — De Deo uno et trino, lib. II, caps. 6-30; opera, t. I., pp. 61-181. — In I-II, tract. I: de ultimo fine hominis ac de beatitu­ dine. Opera, ed. cit., t. IV, pp. 1-156. — In III P. de Incarnatione Verbi, disp. 24-26, opera, t. XVII-XVIII, pp. 656-675 et 1-38. Sylvius, Franciscus (1581-1649). Commentarii in Summam S. Thomae: in I P., q. 12, 26 et 62; in I-II, q. 1-5 et 69; in II-II, q. 179-182; in III P., q. 9-10. Venetiis, 1726. Szabo, Sadoc, O. P. De scientia beata animae Christi, commentatio theologica, Xenia thomistica, t. Ill, pp. 349-491. Romae, 1925. Tabarelli, Richardus. De Deo uno: in I P., q. 2-14. Romae, 1900. Talamo, Salvatore (1844-1932). Le origini del Cristianesimo e ilpensiero stoico, I P., cap. 6, pp. 74-108. Romae, 1872. Tambaco, Ioannes a, O. P. (1288-1372). De Consolatione theologiae contra saevientis adversae fortunae iacula, S. 1. et a. Moguntiae?, c. 1468. Tanner, Adam, S. I. (1571-1632). Theologiae scholasti­ cae, t. II: de Deo fine ultimo hominis deque mediis ac princi­ piis eodem spectantibus in genere, I-II S. Thomae Aquinatis respondens. Ingolstadii, 1626. — Supplementum quatuor complectens disputationes, scilicet de ipsa Sacrae theologiae scientia, de Deo et attributis divinis [ubi de visione Dei], de angelis, de sanctissimo Missae sacrificio. Ingolstadii, 1620. 202 Proleg. Il I.—Bibliographe tractatus de beatitudine Tarantasia, Petrus de, O. P. [B. Innocentius V] (t 1876). Commentarium in libros quatuor Sententiarum: in /, dist. 1; in III, dist. 14; in IV, dist. 49. Tolosa, 1640-1652. TEIXIDOR, Luis, S. I. El Padre Suàrez y Santo Tomds. Notas criticas... acerca del constitutivo esencial de la felicidad en el bienaventurado. Estudios Eclesiâsticos, t. 13 (1934), pp. 262-286. Terrien, Ioannes Baptista, S. L (f 1903). La grâce et la glone. Paris, 1897. Terzago, N. (f c. 1761). Theologia historico-mystica ad­ versus veteres et novos pseudo-mysticos. Venetiis, 1764. Trancho, A., O. P. Fundamento, naturaleza y valor apologético del deseo de ver a Dios. La Ciencia Tomista, t. 44 (i93i)> PP· 448-468. Trivellato, Marcus Antonius (1688-1773). Dissertatio theologica de beatitudine aeterna. Patavii, 1739. Toletus, Franciscus, S. I. (1532-1596). In Summam théologie S. Thomae Aquinatis enarratio: t. I, qui est in I P., q. 12, 26 et 62, ed. J. Paria. Romae, 1869; t. III, qui est in III P. prior, q. 9-10. Romae, 1870. Thomas Aquinas, S., O. P. (1225-1274). — 1254-1256. Scriptum super Sententiis. — In I Sent.: dist. 1; dist. 3, q. 2-5. — In II Sent.: dist. 1, q. 2; dist. 2, q. 2; dist. 4, q. unica, art. 1; dist. 5, q. 2, art. 2; dist. 23, q. 2, art. 1; dist. 38, q. unie., art. 1-2. — In III Sent.: dist. 14; dist. 24, q. 1, art. 4-6; dist. 25, q. i. — In IV Sent.: dist. 44, q. 2; dist. 49; dist. 50, q. 2, art. 4. — c. 1256. De Articulis fidei, art. 4-5. Opera, edit. Vives, t. 27, pp. 1743.-175 a. — 1256. Quodlibetum VII, art. 1 et 5. — Ι257· Quodlibetum VIII, art. 19-20. — 1258. Quodlibetum X, art. 17. 1269. Quodlibetum I, art. 1, 21 et 22. 1256-1259. Quaestiones disputatae de Veritate: § HI.—Theologi 20 q. 8, art. 1-5; q. 10, art. 11; q. 13; q. 18, art. 1; q. 20; q. 22, art. 2. —1258-1259. Lectura super Matthaeum, cap. V, ed. Marietti, Taurini, 1912, pp. 70-79. —1258-1260. Summa Contra Gentiles: lib. 1, cap. 99-102; lib. II, cap. 59-78; lib. Ill, cap. 1-53; lib. IV, cap. 86-97. — 1261. In Dionysium, de divinis nominibus, cap. 4, lect. ι-ii, ed. Vives, Opera omnia, t. 29, pp. 424-460; cap. 7, lect. 4, pp. 521-523; cap. 11, lect. 1-3, pp. 554“564; cap· 13, lect. 1-3, pp. 571-579· —1259-1264. Lectura in omnes Epistolas Pauli: in II Cor., cap. V, lect. 1-2, ed. Marietti, 1912, t. I, pp. 447-451 a.; cap. XII, lect. 1-2, pp. 502-509 a. — 1261-1268. De rationibus fidei, cap. 9, ed. Vives, t. 27, pp. 140-142. —1269-1271. Lectura super loannem, cap. I, lect. ii, ed. Marietti, 1912, pp. 49-52; cap. XIV, lect. 1, PP· 374-378. —1267-1268. Summa theologiae: I P., q. 12; 26; 44, art. 4; q. 62; q. 65, art. 2; 93; q. 94, art. 1; ed. Leonina, opera, t. IV. Romae, 1889. — 1268-1270. Summa theologiae: I-II, q. 1-5; q. 69-70. — 1270-1271. Summa theologiae: II-II, q. 5, art. 1; q. 173, art. 1; q. 174, art. 3; q. 179-182. — Septemb. 1271-decemb. 1273. Summa theolo­ giae: III P., q. 9-10; q. 52, art. 5; q. 57-58. — Supplementum III P. (Cf. ed. leon. t. XII, pp. XVI-XX), ex Scripto super quarto libro Senten­ tiarum, q. 82-85; Q- 91-96» ed. Leonina, t. XII. Ro­ mae, 1906 [1256]. — Die i novembris 1270. Sermo in festo omnium Sanctorum, ed. Vives, Opera omnia, t. 32, pp. 797801. — 1271-1272. Compendium theologiae: IP., cap. 99108; 149-152; 163-174; 189; II P., cap. 7-10. — 1272-1273. Lectura in quatuor primos nocturnos ·'■ L Proleg. III.—Bibliographia tractatus de beatitudine 1 t Psalterii [Psal. 1-51]: in I Psalmum, ed. Vives, Opera ’ omnia, t. 18, pp. 232-234: et passim. — Februar. 1273. Collationes quindecim de Credo in unum Deum, cap. 14-15 [de art. 13-14], ed. Vives, Opera omnia, t. 27, pp. 226-229. — Mart. 1273. Collationes decem de Pater noster, petitio 3, ed. Vives, Opera omnia, t. 27, p. 190 a. Pseudo-Thomas. Quaestio disputata de natura beatitudinis, ed. P. Mandonnet, O. P., apud Revue Thomiste, nouv. série, t. 23 (1918), pp. 366-371. Cfr. A. Dondain, 0. P., apud Bulletin thomiste, t. 9 (1932), pp. 109*-! 18*. — Quaestio disputata de immortalitate animae, ed. E. GÔMez, O. P. Valencia, 1935. — Opusculum de beatitudine. Opera omnia, ed. Vives, t. 28, pp· 404-425· Thoma, Ioannes a S., O. P. (1589-1644). Cursus theolo­ gicus: in I P. Divi Thomae Commentarii, t. II, q. 12, disp. 12-15, ed- Solcsmensium Monachorum, Parisiis, 1934. — Commentarii in I-II Divi Thomae, q. 1-5, disp. 1-2, ed. Vives, t. V. Parisiis, 1885. — Commentarii in III P. Divi Thomae [posthumi], q. 9-10, disp, ίο-n, ed. Vives, t. VIII, Parisiis, 1885. Thomassinus, Ludovicus, Orat. (1619-1695). Dogmata theologica: t. I, de Deo, lib. II, pp. 493-651; t. IV, De Incar­ natione Verbi divini, lib. VII, pp. 1-63, Parisiis, 1864-1872. Thomasius. Le bonheur d'après Saint Thomas d'Aquin. Revue pratique d’Apologétique, t. 13 (1911), pp. 77’IO7· Tonquédec, J. de, S. I. Deux études sur la «Pensée» de Maurice Blondel. Paris, 1935. Tostatus, Alphonsus (1399-1455). In Evangelium secun­ dum Matthaeum, cap. V, qq. 12-89, ubi totum tractatum de Beatitudine inseruit. Venetiis, 1615. Opera, t. 14, pp. 9-125. — De statu animarum post hanc vitam. Opera, ed. Venetiis, 1615, t. 20, inter alia Tostati opuscula. Trinitate, Philipus a Sanctissima, O. C. D. (16031671). Disputationes theologicae in I P. Divi Thomae: q. 12. Lugduni, 1653. § III,—Theologi 205 — Disputationes theologicae in I-II Divi Thomae: q. 1-5. Lugduni, 1653. — Disputationes theologicae in III P. Divi Thomae: q. 9-10. Lugduni, 1653. Udalricus de Argentina, O. P. (c. 1272-1277). Summa de Bono, lib. I, cap. 7, pp. 19-21; lib. VII [edcndus], ed. ]. Dagillon, Paris, 1930. Collect. Bibliothèque thomiste, t. XII. Ulloa, Ioannes, S. I. (f 1719). De primis et ultimis temporibus seu de principio et fine mundi disputationes quinque. Augustae Vindelicorum, 1719. Val, Honoratos del, O. S. A. (f 1910). Sacra theologia dogmatica recentioribus academiarum moribus accommodata2: t.l, tract, i, cap. 2, art. 3, pp. 85-111; tract. 4 (t. II), cap. 2, §4> ΡΡ· 94-ιοδ; tract. 8, art. 5, t. Ill, pp. 707-730. El Escorial, 1926. Valencia, Gregorius de, S. I. (1551-1603). Commentarii theologici tomi quatuor, in quibus omnes materiae, quae conti­ nemur in Summa D. Thomae Aquinatis, explicantur: t. I, ini P., q. 12. Ingolstadii, 1591; t. II, in I-II, q. 1-5, ibid., 1592; t. Ill, in III P., q. 9-10, ibid., 1595. Vallaro, Stephanus, O. P. De naturali desiderio videndi essentiam Dei et de eius valore ad demonstrandum possibilita­ tem eiusdem visionis Dei quidditativae. Angelicum, t. 11 (1934), pp. 133-170· — De natura capacitatis intellectus creati ad videndum divi­ nam essentiam. Angelicum, t 12 (1935), PP· 192-216. Valois, N. Jacques de Duèze, Pape sous le nom de Jean XXII, apud Histoire littéraire de la France, t. 34 (1914), pp· 391-630. Valshe, I. D., S. I. The vision beatific. New York, 1926. Van Combrugghe, C. De lumine gloriae. Collationes Gandavcnses, t. 13 (1926), pp. 159-164. — Tractatus de Verbo Incarnato2, cap. 3, art. I, pp. 83-05. Gandae, 1920. : 206 Pro leg. HL—Bibliographe Desiderium beatitudinis et existentia Dei. Collect. Brugenses, t. 35 (1935), PP· 10-14. Van der Meersch, Joseph. Tractatus de Deo uno et trino, lib. I, sect. 2, cap. 4, art. 1, pp. 240-272. Brugis, 1917. — De notione entis supematuralis. Ephemerides theologi­ cae Lovanienses, t. 6 (1930), pp. 227-263. Vanni Rovighi, S. L'iirnnortalità delPanima nei Maestri francescani del secolo XIII. Milano, 1936. Van Noort, G. Tractatus de Deo uno et trino3. Bossum, 1920. — Tractatus de Deo Redemptore, sect. I, cap. 3, art. 1. Bossum, 1918. — Tractatus de Deo Creatore. Amstelodami, 1912. Vargas, Bernardus, S. I. (f 1751). Cursus theologicus speculativus: t. I, in I P. Divi Thomae, q. 12. Granatae, 1731. — Cursus theologicus speculativus: t. IV, in I-II, de beati­ tudine et actibus humanis. Granatae, 1731. Vazquez, Gabriel ia , S. I. (1551-1604). Commentariorum ac disputationum in I P. S. Thomae tomus primus, complectens viginti sex quaestiones priores: in q. 12. Compluti, 1598. — Commentariorum ac disputationum in I-II D. Thomae tomus primus, complectens a quaestione prima usque ad octoge­ simam nonam: q. 1-5. Compluti, 1599. — Commentariorum ac disputationum in III P. S. Thomae tomus primus: q. 9-10. Compluti, 1609. Vaux, R. de, O. P. Notes et Textes sur PAvicennisme latin aux confins des XIIe-XIIIe siècles. Collect. Bibliothèque thomiste, t. XX. Paris, 1934. Vega, A. C., O. S. A. Valor caracteristico de la moral de Santo Tomds. La Ciudad de Dios, t. 140 (1925), pp. 44-456. Vegius Maphaeus (1406-1458). De quator hominis no­ vissimis. Basileae, 1541. Vellosillo. Ferdinandus (t 1578). Advertentiae theolo­ giae scholasticae in B. Chrysostomum et quatuor Doctores Eccle­ siae: advertentiae in tomum octavum B. Augustini, quartum quaesitum, fol. 363; decimum sextum quaesitum, fols. 386389 r.; advertentiae in B. Gregorium, quartum et quintum quaesitum, fol. 425. Compluti, 1585. VANDENBERGHE, A. I tractatus de beatitudine § III.—Theologi · 207 VERHAAR, J. P. Tractatus de Novissimis. Hilversum, 1935. Vermeil, Franciscus, O. P. (i597"i657). Clavis Regia ad I P. Summae S. Thomae. Duaci, 1650. Villar, Thomas, Ο. P. (f 1649). Summa controversiarum in I P. Angelici Doctoris S. Thomae Aquinatis. Barcinonae, 1647. — Tomus tertius Controversiarum in I-II, cum tractatu de conscientia. Barcinonae, 1647. Vincentio, Gabriel a S., C. D. (J- 1671). Commentaria in I P. Divi Thomae, q. 12. Romae, 1664. — Commentaria in I-11 Divi Thomae, q. 1-5. Romae, 1665. — Commentaria in III P. Divi Thomae, de Incarnatione, q. 9-10. Romae, 1656. Vitt, A., S. I. De futura gloria adipiscenda iuxta S. PauIum. Verbum Domini, t. 7 (1927), pp. 225-233. Viuppens, Ildelphonsus, O., Cap. Le paradis terrestre au troisième ciel. Paris, 1925. Waffelaert, G. J. 1931). De methodo seu modo proce­ dendi in Theologia Morali. Ephemerides theologicae Lovanienses, t. 1 (1924), pp. 9-14. Wagner, Fried. Geschichte des Sittichkeitsbegriff. Bd. I. Der Sittichkeitsbegriff in der antiken Ethik. Münster, 1928. Bd. II. Der Sittchkeitsbegriff in der hl. Schrift und in der altchristlichen Ethik. Munster, 1931. Bd. III. Der Sittichkeitsbegriff in der christlichen Ethik des Mittelalters. Münster, 1936. Wiggers, Ioannes (1571-1639). In I P. D. Thomae Aqui­ natis commentaria, de Deo trino et uno, de angelis et operibus sex dierum, q. 12. Lovanii, 1658. — In I-II D. Thomae Aquinatis commentaria, q. 1-5. Lo­ vanii, 1652. — In III P. D. Thomae Aquinatis commentaria, q. 9-10. Lovanii, 1631. Wolauf, Hug.j O. Prem. (f 1719). De Deo uno et trino, 208 Proleg. III·—Bibi iographia tractatus de beatitudine de beatitudine et angelis de Incarnatione et gratia. Augustae, 1709. 'w' -*■* *■·, Zabarella, Franciscus de (1360-1417). De felicitate libri tres. Patavii, 1655. Zaccherini, Godefridus (f 1938). Theologiae dogmaticae speculativae Cursus ad mentem S. Thornae Aquinatis. De Deo uno [in I P., q. 2-13], q. 12. Taurini, 1920. Zanardi, Michael, O. P. (1570-1642). Commentaria in universam I P. S. Thomae Aquinatis, q. 12. Venetiis, 1620. ZiGLiARA, Thomas, O. P. (1833-1893). Della luce intellectuale a del! Ontologismo, lib. Ill, cap. VI. Roma, 1874, t. II, pp. 70-84. Zubizarreta, Valentinus, C. D. Theologia dogmaticoscholastica ad mentem S. Thomae Aquinatis3: t. II, q. 12, de visione Dei; t. Ill, tract. Ill, q. 47-48, de scientia beata animae Christi; t. IV, q. 48, de paradiso. Bilbao, 1937-1939. Zumel, Franciscus, O. Merced, (f 1607). In I S. Thomae Partem commentaria, t. I, q. 12. Sahnanticae, 1601. — In I-II S. Thomae commentaria, t. I, q. 1-5. Salman· ticae, 1594. liber primus ! | | 1 [ DE HOMINIS BEATITUDINE IN GENERE SIVE DE ULTIMO FINE TOTIUS HUMANAE VITAE IN COMMUNI (Ad Q. I. S. Thomae) PROLOQUIUM 2ii. «Quaestio an est praecedit quaestionem quid est, sed non potest ostendi de aliquo an sit, nisi prius intelligatur quid significetur per nomen. Propter quod etiam Philosophus in IV Metaphysicae, in disputatione contra negantes prin­ cipia, docet incipere a significatione nominum»1. Quo in sensu Tullius dixit quod «in omnibus quae ratione docentur et via, primum constituendum est quid quidque sit» 2* : «nisi enim—addit—inter eos qui disceptent, convenit quid sit illud de quo ambigitur, nec recte disseri, nec unquam ad exitum perveniri potest» 8. ’ 212. Antequam ergo ad singulos articulos explicandos perveniamus, necesse est definire nominali definitione sen­ tum quaestionis. Tum structuram eius considerabimus, in­ quirendo divisionem et coordinationem ipsius per diversos ar. ticulos, nam articulus significat proprie distinctionem partium corporis organici cum mutua earum coaptatione4; eo vel magis quod divisio est quid «definitioni adiunctum» 5. 213. a) Nomen finis, sicut et eius derivata finitum et mfinitum, circa quantitatem dicitur; et quidem multiplici sensu, sicut et ipsum nomen quantitatis. 1 S. Thomas, In I Post., lect. 2, n.° 5. ’ Orator., cap. 33, ed. cit., L I, p. 524; Cf. De officiis, lib. I, cap. 2. U HI, p. 257. ’ Orator., loc. cit. 4 II-II,i,6. ‘ Tullius Cicero, De finibus, lib. V, cap. 4, ed. cit., t. II, p. 215. y H Proloquium Sensus quaestionis 213 I ·«** It* · ·Ί Primo ergo dicitur circa quantitatem dimensivam seu molis per se, tum continuam seu magnitudinis—quo in sensu finis est terminus seu limes longitudinis, latitudinis aut profundi­ tatis alicuius corporis, v. gr.: agri, urbis, putei, fluminis1, intra quem totum corpus continetur et extra quem nihil est corporis contenti—; tum discretam seu multitudinis, et tunc finis est ultima imitas quae complet et claudit numerum, quasi eum terminando seu potius determinando ad hanc vel illam speciem numeri. 214. Postmodum vero ampliatum est nomen finis ad significandum terminum seu limitem quantitatis continuae per accidens, nempe motus et temporis; et hoc modo finis motus proprie loquendo, secundum quod contradistinguitur a prin­ cipio eius cui contrarie opponitur—, dicitur terminus ad quem, ubi primo cessat motus: — et similiter finis temporis, quod est mensura motus, est tdtimum instans claudens et terminans omnia instantia praecedentia ad quod ultimo or­ dinabantur et post quod nihil est illius temporis. Apparet igitur identitas formalis horum nominum: finis, terminus, extremum, ultimum, secundum quod circa quanti­ tatem dimensivam dicuntur. Et ideo S. Thomas eandem definitionem termini et finis in hoc sensu tradidit: «terminus dicitur quod est tdtimum cuiuslibet rei, ita quod nihil de primo terminato est extra ipsum terminum, et omnia quae sunt eius continentur intra ipsum»2; — «finis est quod est ultimum in omni re et quod continet rem, unde nihil est extra finem»3. 215. Rursus, tertio, extensum est hoc nomen ad ordi­ nem quantitatis intensivae seu virtutis, quae est quantitas perfectionis, atque ideo non amplius pertinet ad ordinem materiae —pure quantitativum—, sed ad ordinem formae —qualitativum—. Haec autem intensitas seu virtus vel perfectio alicuius rei primo manifestatur in eius operatione circa summum vel » ultimum quod potest; unde et virtus seu vis definitur: ulti­ mum potentiae, «ita scilicet ut potentia uniuscuiusque deno­ minetur per respectum ad finem, idest per ultimum et per maximum ad quod potest et per virtutem suae excellentiae» 1. Finis ergo in hac quantitate virtuali dicitur primo, per­ fectissima operatio vel perfectissimum operatum quod agens perficere valet secundum totum suum posse, quia tota eius energia continetur intra illud et nihil eius est extra, «sicut dicimus potentiam huius hominis esse quod potest levare pondus centum talentorum aut quod potest ire per spatium centum stadiorum, quanvis possit omnes partes infra istam quantitatem contentas, siquidem potest in id quod superabundat»2. Sed quia nihil operatur nisi secundum quod est in actu, summa operatio, quae virtuti seu potentiae activae corres­ ponde!, supponit perfectionem proportionatam agentis in essendo, et ideo quantitas intensiva seu virtualis, secundo, dicitur de perfectione seu plenitudine essendi, quae rei con­ venit per suam formam vel naturam. Unde et Aristoteles ait perfectum esse quod potest generare sibi simile in specie 3, seu quod attingit suam propriam virtutem specificam, qua generare potest4. Et sic finis generationis dicitur forma ge­ nerati, ex qua sumitur differentia specifica eius, ultimo com­ pletiva propriae speciei. Unde et secundum eam definitur propria essentia geniti et generantis. Quo in sensu definitio dicitur terminus cognitionis, «quia infra ipsam continentur ea per quae res scitur»5 . Et ista perfectio operationis vel operati secundum virtutem vel essentiam suam est id cuius causa operatur agens, ut scilicet plenam perfectionem sui attingat si nondum habet, vel aliis communicet si iam habet. Unde et finis dicitur id cuius causa vel motivo efficiens ope­ ratur: τό ού ένεκα; eodemque nomine graeci appellant fi­ nem (τέλος) et perfectum (τέλειον). Quapropter Aristoteles In I De Coelo et Mundo, lect. 25, n.° 4. 1 Tullius, Topic., cap. 10, ed. cit., t. b p. 577. 2 In V Metaph., lect. 19, n.° 1044. 3 In X Metaph., lect. 5, n.° 2028. 3 IV Meieorolog., cap. 3, n.° 1, III, 612, 1-2. VII Physic., cap. 3, n.° 4, II, 337j 20-25. In IV Metaph., lect 19, n.° 1048. ■ ■ ■ Ί 214 Proloquium scribit: τέλος μέν yàp έστιν ή μορφή, τέλειον δέ τό έχον τέΛος τέλος γάρ έχει ή τελεία διαφορά, ώσπερ καί τδλλα τω τέλος έχειν λέγεται τελεία 12. 2ΐ 6. Si quis autem comparet inter se duas acceptiones fundamentales finis, videbit finem, prout de quantitate dimensiva dicitur, esse nomen imperfectionis, quia in suo con­ ceptu involvit limitationem, negationem aut privationem ulterioris quantitatis, quam terminata quantitas nata est habere; simul tamen dicitur in ordine ad positivam quan­ titatem, quam de facto terminat, at haec positiva perfectio se habet potius ut materialiter connotata, quam ut directe et formaliter significata: — finem vero, secundum quod dici­ tur de virtuali quantitate, esse formaliter et directe nomen perfectionis, cum de se ponat actum vel formam completam, non privatam aut mutilam. Quod si limitatio vel privatio ei adiungatur, per accidens et de materiali significatione est. Nec mirum quod res ita se habeat, quia quantitas dimensiva respondet materiae, quae principium imperfectionis est, dum quantitas intensiva seu virtualis respondet formae, quae est principium perfectionis. 217. Neque tamen istae diversae significationes finis sunt pure aequivocae, sed analogicae, sicut et analogice dici­ tur quantitas de dimensiva et de virtuali, et ens de materia et de forma, de potentia et actu. Conveniunt enim aut conve­ nire possunt istae duae acceptiones in materiali, connotata aut secundaria significatione utriusque; id, quod satis est ad puram aequivocationem vitandam 3. 218. Quae cum ita sint, apparet quam recte S. Augus­ tinus scripserit quod finis dicitur dupliciter, scilicet finis perficiens et finis interficiens 4, finis consummationis et finis consumptionis s. «Duobus enim modis — inquit — dicimus fi1 IV Metaph., cap. 24, n.° 1, II, 530, 33-34. 2 IX Metaph., cap. 4, n.° 2, II, 574, 11-12. 3 Videri potent J. M. Ramîrez, O. P., De Analogia. Matriti, 1922. pp. 4-8. 4 Contra Adversarium Legis et Prophetarum, lib. II, cap. 7, n 0 26 ML. 42, 653. 5 De diversu quaestionibus octoginta tribus, q. 69, n.° 7, ML do 77; Sermo 53, cap. 5, n.° 6. ML. 38, 366. ’ ’ Sensus quaestionis 215 nem: vel quo fit ut non sit quod erat, vel quo fit ut perftuum sii quod inchoatum erat» 4; «dicitur enim finis qui consumit, dicitur qui perficit: aliter quippe intelligimus cum audimus: finitus est cibus qui manducabatur, et aliter intelli­ gimus cum audimus: finita est vestis quae texebatur; — in utroque audimus: finitum est, sed cibus ut iam non esset, vestis ut perfecta esset»2. 219. Patet autem quod in hac quaestione non loquimur de fine consumptionis — tunc enim finis vitae est mors—, sed de fine consummationis seu perfectionis, qui est finis proprie dictus. Unde S. Augustinus ipse concludit: «finis ergo noster, perfectio nostra esse debet» 3; perfectio vero nostra est bonum nostrum, quia in tantum est aliquid bonum in quantum est perfectum seu in actu completo 4, hoc est, cum tota plenitudine essendi quae ei convenit secundum propriam speciem 5. Finis igitur proprie dictus habet ratio­ nem boni, et consequenter ultimi; nam «bonum dicit ratio­ nem perfecti, quod est appetibile, et per consequens dicit rationem ultimi»6. «Hoc nomen finis ultimum quoddam esse videtun»7; «finis habet rationem ultimi, ut ipsum nomen sonat»6. «Finem ergo boni nunc dicimus, non quo consu­ matur ut non sit, sed quod perficiatur ut plenum sit» 9. 220. b) Quod si pleonastice dicatur: finis ultimus, intelligitur finis simpliciter dictus, qui non est in potentia ad ulteriorem finem, sed est summus et extremus; est enim ultimum, superlativum, ab ultro derivatum. Unde et cum simpliciter describunt finem, definitionem afferunt finis ultimi. «Illud enim est finis boni nostri —ait S. Augustinus— propter quod appetenda sunt cetera, ipsum 1 In Psalm. 30, enarrat. II, Sermo 1, n.° 1, ML. 36.230. * In Psalm. 34, n.° 1. ML. 36, 628. [Cf. De Pot., 1, 2, obi. 8; in Psalm. 58, Serm. II, n.° 5]. 1 In Psalm. 34. loc. cit. 4 1,5,1. ‘ I-II,i8,i. ‘ I, 5, i. ’ In II Physic., lect. 5, n.° 6. 8 I-II, i, i obi. i. ’ S. Augustinus, De Civitate Dei, lib. XIX, cap. 1, n.° 1. ML. 41, 621. > > 216 '· · Ί * ·. ' r- > I I S r r Sensus Proloquium autem propter seipsum»l. «Quare finis dicitur? Quoniam quidquid agimus, ad illum referimus et, cum ad eum perve­ nerimus, ultra quod quaeramus non habebimus*a. Itaque «sum­ mum [bonum] dicitur, quo cuncta referuntur; eo enim fruendo quisque beatus est propter quod cetera vult habere, cum illud iam non propter aliud sed propter seipsum dili­ gatur; et ideo finis ibi dicitur, quia iam quo excurrat et quo referatur, non invenitur* 3. Similiter et Tullius Cicero: «sentis enim, credo, me iam dici, quod τέλος graecus dicat, id dicere tum extremum, tum ultimum, tum summum; licebit etiam finem pro extremo aut ultimo dicere*4; et ait se quaeriturum «quid sit finis, quid extremum, quid ultimum, quo sint omnia bene vivendi recteque faciendi consilia referenda»5; «nam hunc ipsum sive finem, sive extremum, sive zdtimum definiebas id esse quo omnia, quae recte fierent, referrentur, neque id ipsum usquam referretur»6. lure igitur S. Thomas finem ultimum describit his verbis: «quicumque finis est talis, quod alia volumus propter ipsum et ipsum volumus propter seipsum et non propter aliquid aliud, ille finis non solum est bonus, sed est optimus* 221. At haec ratio ultimi potest habere duplicem sensum, nempe sensum restrictum vel limitatum ad aliquam seriem vel genus determinatum operationum quae fiunt per membra corporis aut per facultates organicas, quae nonnisi particu­ lare bonum attingere valent, ut patet in artibus mechanicis atque etiam in liberalibus quantum ad id quod proprie artis est (exterius facere), et tunc dicitur finis ultimus secun­ dum quid; — et sensum universalem et illimitatum, complec­ tentem totam humanam activitatem, tum voluntatis et intel­ lectus practici, quae continent vitam activam, tum etiam 3 & e 7 De Civit. Dei, lib. XIX, cap. 1, n.° 1. ML. 41, 621. In Psalm. 54, n.0 1. ML. 36, 628. Epist. 118 Ad Dioscorum, cap. 3, n.° 13. ML. 33, 438 De finibus, lib. Ill, cap. 7, ed. cit., t. II, p. 189. Op. cit., lib. I, cap. 4, p. 106. Op. cit., lib. II, cap. 2, p. 130. In I Ethic., lect. 2, n.° 19. > t quaestionis 217 intellectus speculativi, secum ferentis vitam contemplativam, quo in casu finis ultimus dicitur absolute et antonomastice ultimus1. 222. Et in hoc sensu absoluto et universali loquimur in praesenti. Propter quod dicitur in titulo quaestionis: de fine ultimo totius humanae vitae. Humana enim vita continet formaliter operationes intel­ lectus et voluntatis, quae sunt facultates inorganicae atque ideo omnia humana complectentes intra latitudinem proprii obiecti. Non enim intellectus percipit tantum ea quae perti­ nent ad seipsum, sicut sensus, sed etiam quae ad voluntatem et ad singulos sensus et ad corpus et ad animam et ad totum hominem spectant. Similiter etiam voluntas non solum vult proprium bonum, ut appetitus sensitivus, sed etiam bonum aliarum potentia­ rum et totius hominis, quia vult «cognitionem veri, quae convenit intellectui, et esse et vivere et alia huiusmodi, quae respiciunt consistendam naturalem, quae omnia com­ prehenduntur sub obiecto voluntatis»2. 223. c) Postremo, determinandum superest quid sibi velit id quod in titulo additur ex prologo S. Thomae, scilicet de ultimo fine in communi. Finis enim ultimus in communi potest dupliciter intelligi. Primo quidem prout abstrahit analogice a fine ultimo naturali et supematurali, utrumque tamen actu implicite seu in confuso involvens. Secundo, prout abstrahit a re in qua vere ultimus finis consistit et a modo eum adipiscendi et possidendi, et solum includit rationem ultimi finis, hoc est, boni perfecti et optimi, quo­ cumque et ubicumque sit illud. 224. Iam vero constat quod in communi non sumitur in primo sensu. Nam tota littera huius quaestionis est de ultimo fine naturali, ut legenti singulos articulos corumque argu­ menta patet; non enim trascendunt limites rationis naturalis. Quod vel ex eo etiam constat quod S. Doctor sequitur processum Aristotelis in I Ethicae Nicomacheae, cap. 1-2, 1 I-II, 2i, 2 ad 2; 57, 4 ad 3. 1 I-II, 10, i. Vide etiam, I-II, 17, 5 ad 2. _______ 218 Proloquium qui unice locutus est de fine ultimo naturali, fatente ipso S. Thoma: «loquitur enim Philosophus in hoc libro de fe­ licitate, qualis in hac vita haberi potest; nam felicitas alterius vitae omnem investigationem rationis excedit» h Nomine autem felicitatis huius vitae intelligit S. Thomas beatitudinem naturalem, prout contradistinguitur a beatitudine vera et perfecta alterius vitae, quae consistit in visione intuitiva divinae essentiae2, ut evidentissime constat ex his verbis: «beatitudo imperfecta quae in hac vita haberi potest) potest ab homine acquiri per sua naturalia) eo modo quod et virtus in cuius operatione consistit») 3. Et in De Veritate, q. 14, art. 2, dicit quod «est duplex hominis bonum ultimum, quod primo movet voluntatem quasi ultimus finis; quorum unum est proportionatum naturae humanae, quia ad ipsum obtinendum lires naturales sufficiunt, et haec est felicitas de qua philosophi locuti sunt...; aliud est bonum hominis naturae humanae proportionem excedens, quia ad ipsum obtinendum vires naturales non suffi­ ciunt, nec ad cogitandum vel desiderandum, sed ex sola divi­ na liberalitate homini repromittitur..., et hoc est vita aetenw. 225. Attamen, ex citatione quorumdam textuum Scrip­ turae 4, apparet intentio theologica S. Thomae in tota ista quaestione quae, ut iacet, est elicitive philosophica, sed theologica imperative, eo fere modo quo se habet quaestio secunda Primae Partis. Haec ergo quaestio est praeambula ad articulum fidei, quo credimus dari vitam aeternam, sicut quaestio de exsistentia Dei Auctoris naturae est praeambula ad articulum quo credimus exsistentiam Dei Patris et Filii et Spiritus Sancti. 226. Ergo finis ultimus in communi sumitur in secundo sensu, scilicet pro ratione abstracta et vulgari finis ultimi naturalis, non considerando rem in qua finis ultimi ratio inveniturs, neque modum assequendi et possidendi ipsum6 In I Ethic., lect. 9, n.° 114. I-II, 4, 5-8; 5, 4. Ι-Π, 5, 5. Art. 4 ad 1, et art. 5. Sed contra. I-II, I, 7. I-II, 5. 8 ad 2. _ Divisio quaestionis 219 -haec enim duo specialiter investigantur in quaestionibus sequentibus— sed «sub quadam confusione»x. 227. Quaestio itaque de fine ultimo naturali totius humanae litae in communi eadem est ac quaestio de hominis beatituditie naturali in genere, prout abstrahit a beatitudine obiectiva tt formali, quae specificationem beatitudinis praesefert. B. Divisio quaestionis 228. Commentatores S. Thomae, qui de hac re occu­ pati sunt, dividere solent quaestionem praesentem in duas portiones inaequales, in quarum prima (art. 1-3) S. Thomas ageret de fine humanae operationis in genere2) hoc est, prout abstrahit ab ultimo et non ultimo 3, seu prout mere humanus est4; in secunda vero (art. 4-8) loqueretur de ipso fine ultimo humanae vitae 5 secundum formalem ratio­ nem ultimi) idest ceteros fines sibi subordinantis finalizando seu in genere causae finalis 6. Tertiam enim partem, quam suggerit Conradus 7, de unitate finis ultimi (art. 5-8), redu­ citur ad considerationem ipsius ultimi finis. 229. Et rationem reddunt Medina et Salmanticenses huius divisionis et ordinationis membrorum eius, quia S. Tho­ mas more suo et aristotelico consuevit ab universalibus et communioribus exordium sumere, eo vel magis quod ipse Aristoteles initio Ethicorum suorum ita processit. Revera, S. Doctor in hac quaestione Ethicam Nicomacheam prae oculis dabet, cuius priora capita imitatur; ea tamen et profundius tractat et pluribus locupletat, propter 1 1,2, i ad i. * Conradus Koellin, h. 1., edit. Venetiis, 1589, p. 2 a; Medina, h. 1., Silmanticae, 1588, p. 2 a; Billuart, h. 1., diss. 1, art, 1, edit. Parisiis, 1895, t. IV, p. 2 a; Pégues, h. 1., Paris, 1925, VI, P· I2· 3 Salmanticenses, h. 1., edit., Parisiis, 1878, t. V, p. 2 a. 1 Joannes a S. Thoma, h. 1., edit. Coloniae, 1711, t. VI, p. 1; Isagoge aiD. Thomae theologiam, edit. Parisiis, I93b t· P· 163 b. s IlDEM, locis citatis. Joannes a S. Thoma, loc. cit. Loc. cit. et art. 5, p. 13 a. **>·**£- ■ · ·. 220 ; : Proloquium Divisio quaestionis 221 influxum Sacrae Theologiae imperantis et subordinantis I in causis finalibus non est procedere in infinitum, conclu­ Ethicam ad altiorem et profundiorem finem theologiae mo­ ditur exsistentia alicuius ultimi finis humanae vitae; sicut ralis. Quod enim Tullius Cicero de Aristotele relate ad ex simplici facto alicuius motus in mundo seu alicuius causa­ fontes suos recte dixit, ita scilicet Philosophum ceterorum litatis efficientis, concluditur exsistentia alicuius Primi moto­ inducere sermonem, ut tamen penes ipsum sit principatus', ris non moti vel alicuius Primae Causae non causatae, vi de S. Thoma relate ad ipsum Aristotelem affirmandum est, principii metaphysici quod in moventibus et motis seu in maxime quando officio fungitur theologi. — Et vere, si quis causis efficientibus non datur processus in infinitum. Tres conferat istam quaestionem cum duobus primis capitulis ergo priores articuli continent unam ex praemissis demons­ Ethicae Nicomacheae, non inveniet in illis nisi materiam trationis exsistentiae alicuius ultimi finis humanae vitae, duorum articulorum, scilicet primi et quarti: quartam ergo quae concluditur in articulo quarto vi alterius praemissae partem tantum totius quaestionis. ibidem positae. Unde sicut duae praemissae pertinent ad 230. Attamen S. Thomas non solet a proprio obiecto eandem demonstrationem, ita non solum quartus articulus, divertere, praesertim initio quaestionum; diverteret autem , sed et tres priores, spectant ad eandem quaestionem de si, locuturus de fine ultimo, statim confugeret ad conside­ exsistentia alicuius ultimi finis totius humanae vitae. randum finem operationis humanae in genere. — Quod si Eundemque processum secutus est Aristoteles in I Ethiab universalibus et communibus esset hoc in loco incipien- corum, cap. i et 2, ut S. Doctor, qui eum hic imitatur, dum, oporteret tradere totam metaphysicam causae finalis, ostendit \ antequam ad finem proprium humanae vitae fieret gressus; 232. Quod autem in secunda parte (art. 5-8) inquirat id quod non pauci ex praedictis commentatoribus fecerunt, J essentiam vel naturam ultimi finis, constat ex eo quod quaerit per longum et latum de causalitate finali et de bono dispu- de unitate eius per contrapositionem ad pluralitatem seu multitudinem finium particularium huius et illius activitatis, tantes. At haec non est consuetudo S. Doctoris. Pace igitur horum expositorum, crederim totam quaes­ quae in tribus primis articulis latet et in quarto exhibetur, tionem, ab initio usque ad finem, esse de ipso fine ultimo in secundum illud S. Thomae: oportet «quod inquisitio rationis communi, de quo tractandum dixerat in ipso prologo quaes­ nostrae transcendat ista plura, quousque perveniat ad hoc ipsum, id est, ad aliud unum»2. Unitas autem correspondet tionis. Quaestio ergo praesens, meo iudicio, dividitur in duas formae, quae est principale essentiae principium, a quo partes perfecte aequales: primam, de exsistentia alicuius finis unumquodque est id quod est et a ceteris distinguitur. Non ultimi totius humanae vitae (art. 1-4); alteram, de natura enim unitas significat ipsam indivisionem tantum, sed sub­ stantiam vel essentiam rei cum negatione divisionis 3, quia seu de conditionibus essentialibus eius (art. 5-8). 231. Quaesisse exsistentiam alicuius ultimi finis totius unitas est «ipsa essentia rei secundum quod est indivisa in humanae vitae, patet vel ex ipso titulo articuli quarti: «utrum se et distincta ab aliis»4. 233. Et inde apparet perfectissima ordinatio harum par­ sit aliquis ultimus finis humanae vitae». At vero, ut scite notat Conradus, «propter hunc articulum alii praecedentes tium; iprimum enim quod oportet intelligi de aliquo est an praemissi sunt»2; nam continent simplex factum alicuius finis humanae operationis, ex quo, vi principii metaphysici quod 1 2 Epist. ad Atticum, lib. XIII, cap. 19, ed. cit., t. VIII, pp. 519-520. Ad art. 4, h. q., p. 10 b. %.' ?.. < In I Ethic., lect. 1, n.° 7; lect. 2, n.° 19. I Ethic., lect. 9, n.° 106. De Pot., 9, 7. I Sent., dist. 19, 4. 1 ad 2. 090 *-+*** Proloquium 1* , ac deinde quid vel quale vel quomodo sit; «quia quaestio quid est sequitur ad quaestionem an est» a. Oportebat ergo in primis demonstrare exsistentiam alicuius ultimi finis humanae vitae in communi, et inde statim procedere ad investigandum eius naturam, seu potius qualitates vel conditiones et modos ipsius. Et haec dicta sint de sensu litterali et de litterali divisione huius quaestionis. 234. Sed quia ultimus finis supernaturalis hominis non continetur virtualiter et implicite in fine ultimo naturali eius, sicut neque exsistentia Dei ut est Auctor gratiae conti­ netur virtualiter et implicite in exsistentia Dei ut est Auctor naturae 3, quamvis naturalis supernatural! subordinetur4; ideo ipse finis ultimus supernaturalis est etiam directe et distincte ·. considerandus secundum se, prout in divina revelatione traditur. 235. Et quidem, proportionaliter ad modum conside­ randi finem ultimum naturalem, potest et debet dupliciter tractari: primo, in communi, prout abstrahit a re in qua vere , et obiective consistit, et a modo eum adipiscendi et attin- ( gendi; secundo, in speciali seu in concreto, determinando et rem et modum in quibus reapse consistit tam ex parte obiecti quam ex parte subiecti. 236. Sequentes igitur eundem rhythmum quaestionis primae, distincte considerabimus tum exsistentiam tum nam- , λγ» 1 I, 2, 2, Sed contra. 3 Ibid., 2d 2. 3 Nam id quod essentialiter superius est et alterius ordinis non conti­ netur virtualiter in inferiori; qua de causa, ut scite animadvertit BÂNEZ, «impossibile est quod inferior cognitio contineat virtualiter ea quae per altiorem cognitionem cognoscibilia sunt» (In II-II, q. 1, art. 7, dub. t, prima conclusio, ed. Salmanticae, 1584, coi. 79); «at vero cognitio naturalis est alterius ordinis et inferioris quam cognitio supernaturalis fidei; ergo cognitio supernaturalis Dei [v. gr.: Trinitatis personarum] non potest contineri [virtualiter] in cognitione naturali [v. gr.: exsistentiae vel unitatis Dei]. Sicut si dicamus quod homo non potest implicite contineri in semine plantae aut equi; quemadmodum etiam dicimus quod Deus nullo modo potest contineri in praedicamento, quia superioris ordinis est quam entia praedicamentalia' (Idem, II-II, q. 2, art. 8, dub. 2, conci. 1, coi 415) 4 Cf. Caietanum, in I-II, 71, 6, n.« 9. Divisio quaestionis 223 ram alicuius ultimi finis et naturalis et supernaturalis humanae vitae in communi. Hoc enim erit explicite evolvere id quod implicite continetur, non quidem in littera, sed in spiritu seu in intentione theologica huius quaestionis apud S. Thomam 1 Hanc doctrinam implicite et latenter contineri in toto tractatu S. Tho­ mae, data opera ostendetur in ultimo volumine.—Neque hoc est «falsificate» Litteram aut praejudicatam supponere celebrem quaestionem de naturali appetitu visionis Dei. Omnia enim tempus habent.—Ceterum lector benevolus potest eam mere «provisionaliter», ut dicunt, accipere usque dum demons­ tretur. '· - ,;· *< i i J ! F ' îÎ *à PARS PRIMA DE EXSISTENTIA ALICUIUS ULTIMI FINIS TOTIUS HUMANAE VITAE •if .1 y ./ * Dbminis* -v< 4 ■ ^3^· Λ æ’Sfeï'ï uygi-t 4 ■ < -: L< A ?-'!·’> -*, · . ·-. 1_____ ·. I 237. Duo ergo, secundum praedicta, sunt distincte exa­ minanda in hac sectione: primo, exsistentia alicuius ultimi finis naturalis humanae vitae; secundo, exsistentia alicuius ultimi finis supematuralis eiusdem hominis et vitae humanae. Incipiemus autem ab exsistentia alicuius ultimi finis wittralis; tum quia de ea tantum explicite tractat Littera S. Thomae, tum etiam quia naturaliter est praeambula ad articulum fidei de exsistentia alicuius finis ultimi supernaturalis humanae vitae; iam vero praeambulum debet prius considerari. ■ CAPUT PRIMUM DE EXSISTENTIA ALICUIUS ULTIMI FINIS NATURALIS TOTIUS HUMANAE VITAE 238. S. Thomas, sequens Aristotelem in hac prima parte quaestionis, «primo, praemittit quaedam, quae sunt necessaria ad propositum ostendendum» (art. 1-3); deinde ♦accedit ad manifestandum propositum», id est ad ostenden­ dum «ex praemissis esse aliquem finem optimum in rebus hu­ manis* (art. 4)1. 239. Praemittit autem exsistentiam seu factum alicuius finis in omni humana operatione, quicumque finis ille sit eumque dupliciter considerat: uno modo, secundum se (art. 1-2), et quidem tum formaliter secundum propriam rationem finis (art. 1), tum quasi materialiter secundum rem quae est finis (art. 2), ut non solum ostendat quod homo agit propter finem, sed etiam quod diverso et perfectiori modo quam dia agentia inferiora agit propter finem; alio modo, secundum tffectum eius quasi formalem, qui est specificare actus humanos (a· 3)· Ergo in duobus primis articulis consideratur ordo actionis humanae ad finem; in tertio, ex adverso, consideratur ordo finis ad humanam actionem. . 240· Patet autem quod prior secundum naturam est Orma in se quam effectus eius formalis; et similiter prior natura est ordo actionis ad finem quam ordo finis ad actionem, c° quod iste ordo est relatio realis quae fundatur super I Ethic., lect. 1, n.° 7; lect. 2, n.° 19. 230 I P.—De exsistentia finis ultimi influxum causalem actionis in finem et finis in actionem, et constat quod prius natura influit finis in actionem —ex quo causatur ordo actionis in finem—, quam actio in finem —ex quo causatur ordo realis finis in actionem—; nam causalitas finis est prima omnium. Ordinatissime igitur, pro more, S. Thomas processit in hac prima parte quaestionis. Art. i.—Utrum homini conveniat agere propter finem PRAENOTANDA SENSUS ET STATUS QUAESTIONIS 241. Duplex est genus agentium: aliud per naturam, aliud per intellectum1. Agens per intellectum quandoque dicitur agens per sapientiam et per artem 2, id est per inqui­ sitionem et deliberationem 3; quandoque per voluntatem4; quandoque per intellectum et voluntatem 5 seu per liberum arbitrium, quae dicitur esse facultas voluntatis et rationis6: — eiusque actiones dicuntur esse ab intellectu7, ab intelligentia3, a voluntate9 et a proposito10, sicut et actiones agentis per naturam dicuntur esse a natura 11. «Est autem alius modus causandi proprius voluntati, quae est domina sui actus, praeter modum qui convenit 1 2 3 ' * 1 · -3 II Contra Gent., cap. 2; I, 2, 3 ad 2. II C. Gent., cap. 24; II Physic., lect. 13, n.° 4. Ibid., n.° 5. II C. Gent., cap. 23-24. 5 “C 7 9 10 In II Physic., lect. 8. n.° 5. Ibid., lect. 10, n.° 11. Ibid., lect. 8, n.° 6; De Potentia, 3. j Ibid., lect. 8, nn. 7 et 8; lect. 10 In II Physic., lect. 8, nn. 5-7. Gentes, cap. 23. Cap. L—Exsistentia finis ultimi naturalis 231 naturae, quae est determinata ad unum» J; modus ergo agendi per intellectum est liber, dum modus agendi per naturam est necessarius. 242. lam vero constat quod homo, in quantum homo, est agens per intellectum, cum sit intellectualis naturae; at simul est natura quaedam, maxime secundum corpus, et ideo simul est aliquo modo agens per naturam. Hac ergo de causa homo habet duo genera operationum: quaedam ei conveniunt reduplicative ut est homo, hoc est, secundum speciem suam qua homo est rationalis naturae, et hae sunt operationes propriae hominis secundum quod est agens per intellectum et voluntatem seu ex voluntate i deliberata; et ideo sunt operationes liberae, quarum ipse homo agens est dominus, in quo homo differt a modo ope­ randi creaturarum irrationalium, quae Ubertate carent; et hac de causa, istae solae operationes dicuntur proprie hu­ manae: — quaedam vero ei conveniunt specificative ut est natura quaedam, id est secundum genus suum proximum vel remotum; nempe secundum quod est animal, ut opera­ tiones mere sensitivae; vel secundum quod est vivens, ut operationes vegetativae; aut secundum quod est substantia quaedam corporea, ut operationes physico-chimicae corporis humani; — quae quidem operationes competunt homini se­ cundum quod est agens per naturam, et ideo dicuntur opera­ tiones naturales2. 243. Quia tamen sunt operationes partis genericae seu materialis hominis et non partis specificae seu formalis eius, sicut operationes liberae, dici possunt actiones hominis, 5-6. 1 In II Physic., lect, 10, n.° 4. Cap. I,—Exsistentia finis ultimi 236 naturalis 237 I P.—De exsistentia finis ultimi voluntas seipsam active movet et ducit et ordinat, cum per fecto dominio proprii actus x. 252. Et in hoc etiam sensu videtur sumpsisse Aristo­ teles nomen πράξίς in principio Ethicorum1 2, quem S. Tho­ mas imitatur in hoc articulo; nam tria alia quae ponit, nempe τέχνη, μέθοδος et ττροαίρεσις, videntur esse considerata veluti principia quaedam ultimi, scilicet πρδξεως, quia prin­ cipium actionis humanae sunt intellectus speculativus et practicus et electio voluntatis 3. 253. Agere ergo proprie loquendo est voluntarie et libere operari, cum pleno dominio sui actus, quasi se active movendo et agendo; et hoc est proprium hominis in quantum est homo, nempe in quantum est imago Dei et consequenter est «suorum operum principium, quasi Uberum arbitrium habens et suorum operum potestatem», ut dicebat in ipso prologo ad totam partem moralem Summae Theologicae; et per hoc primo et formaliter differt homo in hoc ordine ab ahis creaturis inferioribus, quae non sunt factae ad imaginem Dei. 254. Itaque sumendo actionem in sensu stricto et formali, ut revera sumpsit S. Thomas, eundem sensum habet in maiori et in conclusione argumenti propositi; et in hoc ordine actionis idem omnino sunt homo in quantum homo et homo in quan­ tum est dominus suorum actuum seu agens per intellectum. Nulla est ergo aequivocatio in processu S. Thomae, quin potius est subtilissima et formaUssima argumentatio, quam non adnimadverterat obiiciens, eo quod diverterat ab actione stricte dicta ad simplicem operationem. 255. Quod si quis sumere vellet actionem et operatio­ nem in eodem sensu, respondere potest cum quibusdam thomistis 4 quatuor esse genera actionum seu operationum in homine. 1 i-n, 9, 3; 16, i et 4; 17 i. 2 I Ethic. Nie., cap. 1, n.° 1; II, 1, 1. 3 In I Ethic., lect. 1, n.° 8. 4 Cf. Medina, h. 1., § tandem exponendum, p. 3 a; Joannes A S. Thoma, h. 1., disp. i, art. 1, n.° 39, pp. 10-11; Gonet, h. 1., disp. 1, art. 2, n.° 20, et Manuale thorn., tract. 1, cap. 1, edit Patavii, 1704, t. III, p. 6. Quaedam sunt perfecte et complete humanae, scilicet et quoad substantiam vel speciem et quoad modum agendi, ut intellectiones et volitiones liberae; nam, ut operationes essen­ tialiter rationales, sunt humanae quoad substantiam vel spe­ ciem suam; et ut liberae, sunt humanae quoad modum eas producendi. — Aliae sunt partialiter humanae tantum, et quidem duplici sensu; nam quaedam sunt humanae quoad substantiam tantum et non quoad modum agendi, ut prima intellectio et prima volitio, quae non sunt liberae sed neccessariae; quaedam vero, ex adverso, sunt humanae quoad modum tantum et non quoad substantiam, ut comedere, bibere, ambulare, ex libero imperio voluntatis. Denique, aliae nullo modo sunt humanae, quia non sunt humanae quoad substantiam neque quoad modum eas produ­ cendi, ut operationes mere vegetativae. 256. Actiones ergo, quae non sunt humanae neque quoad substantiam neque quoad modum, dicuntur simpli­ citer actiones hominis; quae sunt totaliter humanae, hoc est, et quoad substantiam et quoad modum, appellantur actiones humanae simpliciter; quae vero sunt humanae quoad sub­ stantiam tantum et non quoad modum, sunt humanae se­ cundum quid et hominis secundum quid, quia psychologice loquendo sunt humanae sed moraliter sunt hominis; pos­ tremo, quae sunt humanae quoad modum tantum et non quoad substantium, pariter sunt humanae et hominis se­ cundum quid, quia psychologice sunt hominis, sed moraliter sunt humanae. 257. Quae cum ita sint, moraliter loquendo, illae tan­ tum actiones sunt humanae quae sunt propriae hominis in quantum est homo sive quantum ad substantiam operis et modum operandi, sive quoad modum operandi tantum; e contra, sunt actiones hominis omnes illae operationes quae non sunt propriae hominis ut est homo, sive quantum ad substantiam et modum, sive quoad modum tantum operandi. 258. Doctrina clara et utilis ad vitandas aequivocationes, sed innecessaria intelligent! sensum formalem quaes­ tionis et exponenti textum in sensu proprio, ut iacet. 259. Quia igitur homini, in quantum homo, convenit ■t'·· ν'. 4 238 I P.—De exsistentia finis ultimi Q,.. I.—Exsistentia finis ultimi naturalis 239 nos ponere actiones nostras conscio modo, scilicet cognoscendo quod agimus, et quid agimus et quomodo agimus et propter quid agimus, et percipiendo nos habere potestatem agendi vel non agendi, agendi hoc vel illud, agendi sic vel aliter, agendi propter hoc vel propter illud. Et sentimus nos habere ex propriis cognitionem hanc et hanc potestatem assignandi nobismetipsis exercitium actionis et obiectum eius, quod semper est aliquod bonum reale vel apparens, nempe aliquis finis. Unde et vulgo agere humano modo dicitur agere se­ cundum ordinem, hoc est, secundum indicium et directio­ nem rationis, agere scienter et prudenter, agere ex praeme­ ditatione seu ex deliberatione, quasi librando seu ponderando motiva agendi vel non agendi. Et propter hoc homo «non 1 est solum causa sui ipsius in movendo, sed etiam in indi­ cando; et ideo est liberi arbitrii, ac si diceretur liberi iudicii de agendo vel non agendo» U Qua de causa, actiones humanae sunt nobis imputabiles quasi auctoribus, qui et earum sumus responsabiles, quatenus rationem reddere possumus interroganti cur eas posueri­ mus; tunc enim «actus imputatur agenti, quando est in potestate ipsius, ita quod habeat dominium sui actus»2. 264. B) Ex inductione. —Omnes actiones humanae pro­ prie et simpliciter dictae sunt elicitae a voluntate libera aut ab ea imperatae. Atqui ambae sunt propter aliquem finem sibi a propria hominis ratione determinatum seu praesti­ tutum. Ergo omnes actiones humanae sunt propter aliquem QUAESTIONIS RESOLUTIO finem sibi a propria hominis ratione praestitutum seu dic­ tatum. 261. conclusio articuli est: omnes actiones humanae 265. Maior constat ex notione supra tradita actionis sunt propter aliquem finem sibi a propria hominis ratione humanae proprie dictae, quae est usus activus voluntatis. praestitutum 2. Potest autem voluntas uti seipsa, et tunc actus voluntarius 262. Probatur primo a posteriori, et quidem duplici argumento, scilicet ex propria uniuscuiusque experientia in­ est elicitus ab ipsa voluntate; potest etiam uti aliis potentiis exeeutivis, quae ei subduntur saltem quantum ad exercitium terna et ex inductione. 263. A) Ex interna experientia uniuscuiusque. — Expe­ actus, v. gr., ratione speculativa et practica et appetitu senrimur enim, quando libere et cum pleno dominio agimus, exercere actiones humanas in sensu proprio et stricto, quaerere utrum homini conveniat agere propter finem seu utrum homi­ nis sit agere propter finem —ut habetur in distributione arti­ culorum— idem est ac investigare utrum actiones humanae, quas homo ut homo agit, sint propter finem. Itaque non quaeritur de actionibus hominis, in quocum­ que gradu sumantur, sed formaliter et exclusive de solis actionibus humanis; et quidem non de hac vel de illa actione tantum, sed universaliter de omni actione humana, ut Caietanus recte adnotavit (h. 1. n.° i). Hanc enim universalitatem reddunt explicita verba S. Thomae tam in obiiciendo (obi. i et 2) quam in respondendo (arg. sed contra et finis corporis articuli), ubi ter ponit omnia et semel omnes; immo et ipsa indeterminatio verbi agere hanc universalitatem praesefert, eandemque exigebat quaestio de ultimo fine totius humanae vitae. 260. Et quidem hac simplici formula S. Thomas ponit quaestionem fundamentalem de exsistentia ordinis moralis seu proprii obiecti moralis considerationis, quod «est operatio huma­ na ordinata in finem, vel etiam homo prout est voluntarie agens propter finem»Inde igitur momentum capitale huius articuli. In I Eth., lect i, n.° 3. Hic. in fine corporis articuli, et ad 3; I, 18, 3; De Pot 1 De Verity 24, 1, in fine corporis. i -r** ________ 240 Cap. I.—Exsistentia finis ultimi naturalis I P.—De exsistentia finis ultimi sitivo et membris corporis, quo in casu actus voluntarius resultans dicitur imperatus. 266. Minor vero probatur per partes. a) Quantum ad actiones elicitas, quae sunt proprie lo­ quendo consensus et electio. Nam usus, sicut et libertas, est proprie loquendo de mediis, non de ipso fine ut finis est J; et ideo sub usu activo voluntatis non cadunt actus eius circa ipsum finem in quantum huiusmodi sed circa media, nempe consensus et electio, cum praeter usum, non sint alii actus circa media. Propter quod ait optime S. Doctor quod vo­ luntas «utitur se ad consentiendum et eligendum»12. lam vero media, in quantum huiusmodi, sunt relativa ad finem. Ergo actiones elicitae circa media, eo ipso sunt ad finem. Omnes ergo actiones elicitae et liberae voluntatis sunt propter aliquem finem. Et quidem propter finem dictatum seu determinatum a propria ratione practica, quae determinat per consilium quae­ nam sunt media conducentia ad finem, quibus voluntas consentit; et ex his mediis, per ultimum indicium practicum, determinat quodnam est aptius seu utilius ad finem, quod voluntas eligit; ac finaliter imperative dictat usum activum seu ipsam applicationem voluntatis ad agendum propter finem, adhibendo ipsum medium aptius quod elegit. b) Similiter etiam actiones imperatae a voluntate libera et exercitae a potentiis exeeutivis. Ita intellectus practicus et membra corporis applicantur a voluntate ad opera artis exercenda propter finem proprium uniuscuiusque artis, v. gr., opera artis medicinalis propter sanitatem, opera artis navifactivae propter navigationem, opera artis aedificatoriae propter habitationem, opera artis bellicae propter victoriam capessendam. Pari modo voluntas utitur intellectu speculativo ad quae­ rendam veritatem, cuius possessio seu visio est finis eius; vel etiam ad docendos alios, ut in eis generet cognitionem veritatis, quae est finis docentis. Denique, utitur quandoque passionibus appetitus senad perfectius exequendum opera virtutis, quae sunt finis voluntatis utentis a ratione practica dictatus *: exempli gratia, voluntas fortis utitur passione irae ad unum e suis actibus exercendum, qui est aggredi; et voluntas paenitentis utitur passione doloris et tristitiae ad melius et vividius exercendum actum detestationis peccati. Constat ergo inductive omnes actiones humanas proprie dictas esse propter aliquem finem a propria ratione praestabilitum. 267. Et ad hoc videtur reduci argumentum quod adducit Aristoteles initio Ethicorum, cum ait: «omnis ars, omnis investigatio et doctrina, omnis actio et omnis electio, tendunt ad aliquod bonum tanquam ad finem: propter quod iure veteres definierunt bonum dicentes esse id quod omnia appenmti2. Hoc est aequivalenter dicere quod omnis activitas humana est propter aliquem finem; quod indicat enumerando, quasi inductive, singulas humanas activitates, nempe intel­ lectus practici (ars) et speculativi (investigatio) et voluntatis ' (electio et usus seu actio stricte dicta). Omnes ergo actiones 1 agentis per intellectum, κατά προαίρεσιν, άττό διανοίας. sunt propter aliquem finem, ut dixerat in II Physicorum, cap. 2, n.° 23. Nimirum quod generatim affirmaverat in Physica, ( singillatim réaffirmât in Ethica. Utrobique tamen idem re­ petit per modum simplicis affirmationis, ac si ageretur de aliqua veritate per se nota, eo fere modo quo S. Thomas, i intendens demonstrare exsistentiam Dei, exorditur: «certum esi et sensu constat aliqua moveri in hoc mundo»; «invenimus 1 in istis sensibilibus esse ordinem causarum efficientium» 4. 268.Et vere, experientia uniuscuiusque constat quod agens per intellectum agit propter finem, ut paulo supra dic­ tum est. Unde merito S. Thomas scribere potuit: «de agen­ tibus per intellectum non est dubium quin agant propter 1 1 I, 82, i, ad 3Î 83, 3 et 4JI-II, 16, 3. 2 I-II, i6, 4 ad 3. II-II, 123, 10. 1 Ethic. Nie., cap. 1, n.° 1, II, 1, 1-3. Π, 266,10, 14. U.—De Hominis* ■ j 241 I P.—De exsistentia finis ultimi finem; agunt enim praeconcipientes in intellectu id quod per actionem consequuntur, et ex tali praeconceptione agunt: hoc enim est agere per intellectum» h 269. Secundo, a priori, duplici quoque medio, nempe medio proprio et medio analogico. Demonstratio procedens ex medio analogico, quae etiam solet dici argumentum a pari vel a simili, potius reducitur ad demonstrationem quia quam ad demonstrationem propter quid, eo quod analogum est quid commune pluribus analo­ gous, licet cum modo proprio seu appropriato singulis; de­ monstrare autem ex communibus, licet aliquo modo appropriatis, est, presse loquendo, demonstrare tantum quia. E contra, si demonstratio procedat ex omnino propriis ί et adaequatis, appellatur propter quid vel simpliciter dicta. 270. A) Argumento analogico seu quia. — Ita se habet J finis in agibilibus sicut se habet principium demonstrationis in speculabilibus. Atqui in speculabilibus conclusiones sunt propter principia in genere causae efficientis. Ergo et in agibilibus actiones humanae seu liberae sunt propter finem, i in genere causae finalis. 271. Maior traditur saepissime a S. Thoma, v. gr. I, • 82, 1; I-II, 8, 2; 9, 3, quasi esset axioma prolatum ab Aris­ ! totele. Philosophus tamen non videtur illud proposuisse in hoc sensu, sed potius in hoc quod sicut in materia neces­ saria, dato principio, conclusiones intelligibiliter deduci­ mus, ita in materia contingenti agibili, dato fine, intelligi­ biliter deducimus media necessaria ad finem, quasi conclu­ siones agibiles seu operabiles2. Et sic processus rationis speculativae in materia necessaria et rationis practicae in materia contingenti similes sunt. Id quod est per se notum. 272. Sed S. Thomas ampliavit hanc similitudinem ad ipsum ordinem seu processum voluntatis, ita ut processus rationis speculativae et practicae circa proprium obiectum intelligibile et processus voluntatis circa proprium obiectum 1 II Contra Gent., cap. 2. ! « Vid“tur,// “P· 9. M· 3-4 (II, 272, 28-48); VII Ethic. Hit., cap. 8, η.” 4 (Π, 84, 6-γ). Cap. I,—Exsistentia finis ultimi naturalis 243 appetibile sunt proportionaliter similes seu analogici ana­ logia proportionalitatis propriae. 273. Ac profecto, etiam in hoc sensu, effatum est verum. Nam principium demonstrationis se habet ad conclusiones ut earum causa efficiens; quia cognitio conclusionis, ut est fonnaliter conclusio, causatur ex cognitione principiorum in genere causae efficientis 11 . Finis autem se habet ad agibilia per voluntatem per modum causae finalis, sicut nomine ipso patet; causa vero habet rationem principii 2. Ideo ergo finis se habet ad agibilia per voluntatem ad modum principii in genere causae finalis. 274. lam vero constat causam efficientem et finalem esse ad invicem proportionatas, sicut et sunt ad invicem causae in diverso genera 3. Est igitur proportio seu analogia inter principium demonstrationis relate ad conclusiones intelligibiles, et finem agibilium a voluntate relate ad actiones liberas exercendas. Verum est ergo quod sicut se habet prin­ cipium in speculabilibus, ita se habet finis in agibilibus. 275. Minor patet ex modo dictis. Dicuntur autem con­ clusiones esse per, ex vel propter principia, quia «haec praepositio propter designat habitudinem causae»4, etiam efficientis. 276. Est autem vera demonstratio, quia procedit a magis notis ad minus nota. Magis enim cognoscimus efficientem quam finalem et melius intelligimus psychologiam intellectus quam psychologiam voluntatis. lure igitur ex causalitate efficienti propria intellectus demonstramus et illustramus causalitatem finalem propriam voluntatis. 277. Immo et in eodem genere causae, scilicet efficientis, datur similitudo inter processum rationis et processum volun­ tatis. Ita enim se habet voluntas in volendo ex fine ea quae sunt ad finem, sicut se habet intellectus in cognoscendo 1 1,14, 75 19, 55H Physic., leer. 5, η·° ίο. in fine. 2 IV Metaphysic., cap. 1, n.° 3; II, 514, 41-42. ’ II Physic., cap. 3, n.° 4, II, 264, 35-36: IV Metaphysic., cap. 2, n.<> 4,Π,5Ι5, 25-26. 4 Hie. obi. 1; II-II, 26, 3; De Pot., 5, 5 ad 3. • I 244 I P.—De Gap. i,—Exsistentia exsistentia finis ultlsu conclusiones ex principiis per se notis. Atqui humanus intel­ lectus ex cognitione principiorum per se notorum movet seipsum active et efficienter ad cognitionem conclusionum, per discursum secundum causalitatem, qui est processus rationalis seu discursivus, proprius hominis in quantum est homo \ Ergo similiter humana voluntas, ex naturali volitione finis, seipsam active et efficienter movet ad volendum libere ea quae sunt ad finem, quae rursus vult propter ipsum finem in genere causae finalis. Et iste est modus volendi et agendi proprius hominis in quantum est homo, procedendo scilicet de potentia ad actum et quasi discurrendo tam in actibus rationis quam in actibus voluntatis. 27S. Ita igitur se habent actus humani proprie et stricte dicti ad voluntatem humanam, sicut se habet discursus proprie dictus, nempe secundum causalitatem, ad humanum intellectum, qui proprie loquendo est rationalis, hoc est, discursivus; et ideo sicut ratiocinari seu discurrere est pro­ prium hominis in quantum est homo in ordine cognoscendi, ita agere ex deliberatione proprie dicta, movendo se active ad volendum hoc vel illud, est proprium hominis ut est homo in ordine appetendi et agendi1 2. Et sicut homo discurrendo cognoscit formaliter conclu­ siones, resolvendo ea in principia per se nota; ita homo deli­ berate volendo agit formaliter actiones suas, eas resolvendo in finem per se et naturaliter volitum, hoc est, eas producendo et efficienter et finaliter propter finem. 279. Atque ad hunc sensum accommodari potest argu­ mentum quod S. Doctor tradit in Sed contra; quod quidem, prout iacet, satis est ad arguendum in contrarium, licet quidam, immerito tamen, difficultatem inveniant in maiori, scilicet omnia quae sunt in aliquo genere derivantur a principio illius generis, quae frequenter adducitur a S. Thoma3. Hoc tamen axioma non est Aristotelis sub hac forma, sed sub inversa, nempe propter quod unumquodque tale et illud magù 1 L 58, 3; 85, 5; In Boetium de Trinitate, q. 6, art. 1. 2 I, 19, 5; 60, 2; I-II, 9, 3. 3 Ex. gr. In I Poster., lect. 4, n.° 16, in fine; I, 2, 3; I I-II, 163, 3, obi. 3 eiusque resp.; Ill, 56, I. _ finis ultimi naturalis 245 seu propter quod cetera talia et illud maxime tale \ sub qua forma et S. Doctor saepissime illud usurpat2. 280. Et cum agatur de materia necessaria seu per se, haec forma indefinita aequivalct universali 3, et conversim enuntiari potest. Eiusdem ergo veritatis et certitudinis est dicere: propter quod cetera sunt talia, et illud maxime tale, et: quod est maxime tale est causa ceterorum ut sunt talia, et hoc idem est ac dicere: primum et maximum seu principium in unoquoque genere est causa omnium eorum quae sunt post ipsimi in eodem genere, nam idem videtur esse primum et principium4. Nullam ergo seriam difficultatem patitur illa maior. 281.Minor autem, si sumatur ut principium in genere causae efficientis vel finalis, illustratur analogice, modo prae­ dicto; si vero sumatur in genere causae formalis, non differt ab argumento dato in corpore articuli; si denique sumatur absolute, incidit in rationem propositam initio articuli se­ quentis. Oportebat ergo eam analogice expendere, ne idem argumentum secundum eundem sensum repeteretur, quod S. Thomas vitare intendit 5. 282. B) Argumento propio seu propter quid. — Omnes 1' actiones humanae producuntur a voluntate secundum ratio' nem formalem sui proprii obiecti. Atqui ratio formalis pro­ prii obiecti voluntatis est finis a propria ratione apprehensus et iudicatus ut bonum. Ergo omnes actiones humanae pro­ ducuntur a voluntate secundum rationem formalem finis j a propria ratione apprehensi et iudicati ut bonum. — Sed producere actiones humanas secundum rationem formalem 1 finis idem est ac eas agere propter finem; quia praepositio, mundum, sicut et praepositio, propter, dicunt habitudi> 1 1 Post., cap. 2, n.° 15, I, 123, 17-18; II Metaphysic., cap. 1, η.° ζ, II, 486, 28-36. » V. gr., In I Post., lect. 6, n.° 3; I Sent., dist. 12, art. 2 ad 2; IV Sent., disL 41 art. I qla. 1 obi. 1 et resp.; De Veritate, 10, 9, obi. 3 et resp.; I, 87, 2, obi. 3 ct resp.; 88, 3, obi. 2 et resp. ’ In I Perih., lect. 11, n.° 9, in fine. ‘ In I Post., lect. 5, n.° 16, in fine. ‘ Summa theol., prolog. 246 I P.—De exsistentia finis ultimi nem causae: τό καΟό Ισαχώς καί τό αίτιον υπάρξειι. Ergo omnes actiones humanae causantur a voluntate propter finem a propria ratione praecognitum et praestabilitum ut bonum. Omnes igitur actiones humanae sunt propter finem a propria ratione praestitutum. 283. Maior patet eo quod «ad proprium obiectum una­ quaque potentia per se ordinatur secundum quod ipsa»2, «quia de sui ratione est ut in illud tendat»3; et ideo «omnes actiones quae procedunt ab aliqua potentia, causantur ab ea secundum rationem sui obiecti»4, eo ipso quod causantur secundum propriam rationem potentiae agentis. Unde et potentia definitur per actus et actus per obiecta 5. Cum ergo omnes actiones humanae sint voluntariae, necesse est quod a voluntate producantur secundum rationem formalem sui proprii obiecti. 284. Minor assumpta constat ex ipsa ratione voluntatis, quae est appetitus intellectivus seu rationalis. Ut ergo est appetitus, proprium eius obiectum est bonum, quia bonum est quod omnia appetunt; ut autem est appetitus rationalis, proprium eius obiectum debet esse praecognitum a ratione secundum illud: nihil volitum quin praecognitum. Proprium ergo obiectum voluntatis est bonum intellectum seu prae­ cognitum a ratione. Bonum autem ut patet ex dictis in introductione ad hanc quaestionem (nn. 215-219), habet rationem perfecti, et ratio perfecti est ratio finis: τέλος, τέλειον. Licet ergo voluntas sit et de fine et de mediis, formaliter tamen, hoc est, primo et per se, est de solo fine, sicut et bonum dicitur principaliter de solo fine, non de mediis 6. Ratio igitur formalis obiecti voluntatis, quod est bonum, est finis; quia finis est bonum per se, id est primo et principaliter. Unde oculatissime S. Tho­ Cap. I.—Exsistentia finis ultimi naturalis mas dixit quod «obiectum voluntatis est finis et bonum»1, utrumque ponens, prius tamen finem quam bonum, quia finis est ratio formalis quae boni simpliciter dicti; nomen enim boni, quod est commune fini et mediis, sicut nomen entis est commune ad substantiam et accidens, determinatur ad supremum analogatum boni per nomen finis. Itaque obiectum proprium et formale voluntatis est bonum ut finis seu reduplicative in quantum finis. Mitior subsumpta nulla indiget probatione vel expositione, post dicta in ipso argumento. Cetera patent. § III SOLVUNTUR DIFFICULTATES 1 • ί ; ' ; IVMetaph., cap. 18, n* 3, II 538, 34; H-H, 26j 3. De PoLy 5> 5 ad3. 5 β Hic, in corpore. L 87, 3Dc Malo, 13, 2. 247 285.In quaestione, utrum hominis sit agere propter finem> sunt 1res termini, scilicet homo, agere et propter finem, quorum principalis est propter finem, qui se habet per modum ultimi praedicati; deinde agere, qui se habet ut praedicatum pro­ ximum hominis et veluti subiectum immediatum του propter finem; postea homo, qui se habet ut merum subiectum. Constat autem quod praedicatum est pars principalis enuntiationis quia «praedicatum comparatur ad subiectum ut forma ad materiam»2, cum sit determinatio quaedam subiecti, quod capax est plurium praedicationum. «Praedicatum ergo est quasi pars formalis enuntiationis, subiectum autem est pars materialis ipsius»3. 286. S. Thomas igitur movet tres difficultates contra totidem terminos, procedendo a maiori ad minus. Nam prima et gravior difficultas est contra propter finem, ex ipsa ratione finis; secunda et minus gravis est contra agere ut immediatum subiectum praedicati propter finem, ex propria ratione ipsius agere; tertia et levissima est contra hominem ut subiectum immediatum praedicati agere et ut primum subiectum ultimi praedicati propter finem. ■ ■Λ 1 Hic, in corpore. [Cf. / Sent., d. 45, 1, 2 ad 1.] I Periherm., lect. 8, n.° 11. Ibid., lect. 10, n.° 23. 248 'b* Cap. i,—Exsistentia finis ultimi I P.—De exsistentia finis ultimi 287. Sicut enim in docendo veritatem proceditur a fa­ ciliori ad difficilius, quasi ascendendo, ita in impugnando veritatem —quae contrarie se habet ad doctrinam— modo inverso seu contrario procedendum est, scilicet a difficillimo ad faciliora, quasi descendendo et retrocedendo paulatim coram efficaciter defendente veritatem. Unde apparet quod S. Thomas vere egit ut homo scribendo hunc articulum, scilicet deliberate et per intellectum, propter finem veritatis debito modo tradendae ac defendendae. 288. Obiectio prima, quae procedit ex ipsa ratione finis. Si homo ageret propter finem, finis haberet rationem causae respectu actuum humanorum, quia praepositio, propter, de­ signat habitudinem causae. Atqui finis non habet rationem causae, quia finis, ut nomine ipso patet, habet rationem termini seu ultimi, dum nomen causae habet rationem prin- > cipii1: πάντα γάρ τά αίτια άρχαί; idtimo autem repugnat esse primum seu principium. Ergo homo non agit propter finem. Uno verbo; in locutione, propter finem, est contradictio in terminis, quia propter est nomen principii, finis vero est nomen termini seu ultimi; principium autem et terminus seu primum et ultimun contrarie opponuntur; et ideo non I possunt esse simul, multoque minus idem. Haec ergo locu­ tio, etiam ut simplex dictio, est radicaliter falsa et impossibi­ lis, ut si quis dicat: animal insensibile, circulus quadratus·. , 289. Responsio. Cone. Maiorem. Nego Minorem et Con­ clusionem. Probationem Minoris, ubi stat tota vis obiectionis, dist.: finis habet rationem termini vel ultimi, finis in executions, hoc est, finis effectus vel obtentus actione agentis, conc.; 1 finis in intentione, hoc est, finis alliciens et attrahens agentem, spirando seu diffundendo amorem, desiderium vel appeti­ tum sui in agentem, quo in sensu est principium, ut ratio movendi, impetus seu motus vel actionis agentis in finem, nego. ! 290. Finis et agens sunt correlativi relatione praedica- naturalis 249 mentali et ad invicem causae in diverso genere; sicut et materia et forma sunt correlativae relatione trascendentali et ad invicem causae in diverso quoque genere. Cum hac tamen differentia, quod materia et forma, cum sint causae intrinsecae, sunt ad invicem causae quantum ad esse, qua ratione earum mutua relatio est trascendentalis; dum e con­ tra, finis et agens, eo ipso quod sunt causae extrinsecae, sunt ad invicem causae quantum ad fieri vel moveri, atque ideo earum mutua relatio est praedicamentalis, scilicet fun­ data in actione aliqua et passione mutua, et non in ipsa entitate, ut in relatione materiae et formae x. 291. Quae quidem mutua relatio est dis quip arantiae, quam vocant, et consequenter diversae appellationis in di­ versis extremis eius. Et quia in correlativis relatione mutua idem potest esse simul principium et terminus relationis secundum diversum ordinem vel respectum unius relativi ad aliud, inde est quod eadem causa potest esse prior et posterior relate ad aliam secundum diversum genus causae, scilicet secundum quod consideratur ut causa alterius vel ut effectus eius; semper enim causa ut causa est prior, saltem natura et ratione, et effectus ut effectus semper est posterior causa. 292. Hac ergo ratione idem finis diversimode sumptus potest esse prior et posterior agente, et vicissim idem agens potest esse prior et posterior fine. Finis in intentione est naturaliter prior agente ut agens est, et ideo est principium et causa, ut ratio seu motivum agendi, ipsius causalitatis causae efficientis, quam movet per modum obiecti motu quodam attractionis, «et sic, prout habet rationem moventis, pertinet quodammodo ad genus causae efficientis», hoc est, reductione impropria ut prin­ cipium generis causae efficientis, non quod directe ponatur in hoc genere causae, ut optime ait S. Thomas 2; et in hoc sensu ipsa causa efficiens est effectus finis. / 1 2 IV Metaph., cap. 1, n.° 3, II, 5x4, 41-42. In III De Anima, lect., 11, n.° 763; De Verit., 1, 3. 1 In II Physic., lect, io, n.° 15; V Metaphysic., lect. 2, η.θ 775; De Verit., 28, 7; De Pot., 3, 16. * In librum de Causis, lect. 1, circa finem, edit. Piana Operum S. Tho­ mae. t. IV, fol. i vb; — mendose in editione Vives, t. XXVI, p. 517 b. 250 I P.—De exsistentia finis ultimi Cap, I.—Exsistentia finis ultimi naturalis 251 Primo, prout esse in intentione denominatur ab actu vo­ Sed postquam causa efficiens facta est in actu amoris, luntatis qui est intentio, et in hoc sensu locutio, finis prout est desiderii seu appetitus finis, qui est bonum et perfectio in intentione agentis habet rationem causae, aequivalet huic: eius, ipsamet, ut quae, producit actionem suam, quae ter­ finis, prout est intentus a voluntate agentis, habet rationem minatur ad ipsum finem in re ponendum; efficiendo ipsum, causae. si est agenti proportionatus; vel obtinendo aut merendo tantum, Quo in casu finis in intentione continet in se totum ordi­ si sit finis excedens virtutem agentis Et tunc dicitur finis nem intentionis, prout contradistinguitur ab ordine execu­ in executione, quasi terminus impetus agentis 2. tionis1, et hoc modo S. Doctor sumit in hac responsione 293. Itaque finis, secundum quod est in intentione, est finem in intentione; nam eum contradistinguit a fine in causa, per modum attractionis obiectivae, actionum agentis, executione. Unde et alibi exprimit principium hoc modo: cum sit causa hoc modo ipsius causalitatis causae efficientis; «finis non est causa rei, nisi secundum quod est in voluntate at, secundum quod est in executione, hoc est, in esse producto agentis»2. Cui consonat illud: «cum dicitur, finis prior est vel obtento, est effectus causae efficientis, quae movet quasi in intentione, intentio sumitur pro actu mentis [ = voluntatis impellendo ad habendum finem in re 3. quae, cum intellectu, pertinet ad mentem], qui est intendere» 3. 294. Quae quidem duplex causalitas manifestatur ex Quando ergo dicitur quod finis in intentione habet ratio­ diverso modo causandi, quasi ex proprio effectu, «sicut solet nem causae, haec causalitas intelligitur respectu executionis, manifestari vis motiva per motum»; nam «priora [ut sunt quasi diceretur: ordo intentionis est causa ordinis executionis. causae] non possunt notificari per aliqua priora, sed noti297. Et vere, executio, quae est proprie et formaliter ficantur per posteriora, sicut causae per proprios effectus»4. loquendo agere seu uti active, est ipse actus humanus stricte «Sicut igitur influere causae efficientis est agere, ita influere dictus, ut constat ex supra explicatis. Et haec executio causa­ causae finalis est appeti et desiderari»5. Et ideo movere causae finalis se habet per modum attractionis vel obiecti, 1 tur a fine intento non solum in genere causae finalis, sed etiam efficientis. Nam volitio finis absoluta et efficax est dum movere causae efficientis se habet potius per modum principium et causa volendi efficaciter, et effective adhi­ impulsionis vel subiecti. bendi, media propter finem. Ubi «sciendum est quod tractio a pulsione differt, quia Finis ergo in intentione, hoc est, absolute et efficaciter in pulsione movens se habet ad mobile ut terminus a quo volitus ut obtinendus per media adaequata —quod includitur est motus eius, in tractu vero se habet ut terminus ad quem. nomine intentionis—, est causa volendi efficaciter et absolute Illud ergo trahere dicitur, quod movet alterum ad seipsimu. media illa propter finem (electio), et adhibendi de facto media Et hoc modo «finis movet; unde et finis dicitur trahere, se­ electa ad productionem vel consecutionem finis (usus activus cundum illud poetae: trahit sua quemque voluptas»6. seu executio proprie dicta), qui est finis consummationis 295. Ad cuius maiorem evidentiam considerandum est vel perfectionis, secundum terminologiam S. Augustini supra quod formula, finis, secundum quod est in intentione agentis, habet rationem causae, potest dupliciter intelligi. citatam (nn. 218-219). Itaque finis ut intentus causât finaliter actus humanos stricte dictos, qui pertinent ad ordinem executionis; at simul Ill C. Gent., cap. 2. In V Metaph., lect. 2, n.° 775. In I Ethic., lect. 1, n.° 9. De Verit., 22, 2. In VII Physic., lect. 3, n.° 7. 1 Hic, art. 4. 1 II Sent., dist. 1, q. 2, 2, 3. ’ De Verit., 21, 3 ad 5. b4 - ί ΟΛΟ I P.—De exsistentia finis ultimi actus intentionis finis causât efficienter actus executionis me diorum ad finem \ Apparet igitur S. Doctorem dedisse responsionem pro­ priam et adaequatam obiectioni, secundum subiectam mate­ riam, hoc est, actus humanos proprie et stricte dictos. 29S. Secundo, potest praedicta formula intelligi secun­ dum quod esse in intentione denominatur a termino actionis intellectus, quae dicitur intentio intellecta seu verbum mentis2, et tunc finis in intentione idem est ac finis in apprehensione seu in intellectione, hoc est, finis cognitus vel intellectus qui, ut sic, habet esse intelligibile seu intentionale, per contrapo­ sitionem ad esse eius naturale vel reale 3 seu extramentale, quod habet res in se. In hac ergo acceptione esse in inten­ tione non contraponitur τφ esse in executione, quia non per­ tinet ad intellectum, ut est intellectus, exequi vel agere, sed τω esse in re, nam veritas, quae dicitur in ordine ad esse, pertinet ad intellectum. Unde et in hoc sensu contradistinguitur secundum intentionem a secundum esse 4. 299. Et sic formula, finis, prout est in intentione, habet rationem causae, reddit hunc sensum: finis seu bonum, prout est apprehensum seu intellectum vel cognitum ab agente, habet rationem causae. Non quidem causae efficientis, sed solum causae finalis seu per modum obiecti5; quae causalitas non limitatur ad solum ordinem executionis, ut in primo sensu, sed extenditur etiam ad ordinem intentionis, ita ut finaliter causet ipsum velle et intendere 6 seu appeti et desiderari In hoc ergo sensu finis non solum est causa actuum humanorum stricte dictorum, sed omnis omnino actus volun­ tatis, etiam necessarii et naturalis. Et secundum hoc, radicaliter solveretur difficultas de causalitate finis respectu actuum humanorum. 2 3 1,19, 5; Ι-Π, 9, 3I C. Gent., cap. 53; IV C. Gent., cap. 11. I, 56, 2 ad 3; I, 29, i, obi. 3 et resp. ; art. 2; 30, 4. I Sent., dist. 19, 5, 2 ad 1. Ι-Π, 9,1Ibid., et I-II, 26, 2. De Vent., 22, 2; I C. Gent., cap. 75; In I Ethic., lect. Cap. i.—Exsistentia finis ultimi naturalis 253 EXCURSUS DE FORMALI CONSTITUTIVO CAUSALITATIS FINALIS 300. At inde surgit nova difficultas de ratione seu constitutivo formali causalitatis finalis. Nam, ex contrapositione esse intentionalis finis ad esse reale seu naturale, videtur excludi esse reale boni vel finis a sua ratione causali, et includi duo, scilicet ratio formalis boni seu finis et apprehensio seu cognitio eius. Et quia praepositio, secundum, prout, importat habitudinem causae, ut supra vidimus (n.° 275), videretur quod ipsa cognitio seu apprehensio finis sit ratio seu constitutivum formale causalitatis finalis. Quod videtur absurdum; nam, quando appetimus finem, v. gr. sanitatem, non appetimus meram cognitionem seu apprehensionem sanitatis, sed veram et realem sanitatem. 301. Haec est ergo vetus et difficilis quaestio inter metaphysicos, ut eam appellat Bânez x, quodnam sit formale constitutivum causalitatis finalis m actu primo relate ad appetitum elicitum ipsius finis, an scilicet sit exclusive sola bonitas obiectiva rei quae est finis, vel potius sit bonitas obiectiva finis una cum apprehensione seu cognitione eius, ita ut apprehensio seu cognitio finis intret in rationem formalem causalitatis finalis. 302. Tres thomistarum sententiae. Qua in re —ut de aliis taceam, quia non est nostrum in praesenti texere totam historiam huius controversiae, sed investigare germanam mentem S. Tho­ ma etiam inter ipsos, qui thomistae per antonomasim vocantur, tres sunt sententiae, quarum duae sunt quasi extremae et tertia vel uti media inter eas; et unaquaeque in suum favorem trahere conatur auctoritatem S. Thomae. 303. Prima sententia tenet rationem formalem causalitatis finalis esse solam bonitatem obiectivam et realem finis, non quidem quam habet prout formaliter dependet ab agente, quasi ab eo causatam, sed quam habet res quae est finis absolute vel secundum se; apprehensionem vero seu cognitionem finis ab appetente esse meram conditionem sine qua non causandi finaliter, cum duplici munere, scilicet ponendi exsistentiam intentionalem finis in intel­ lectu appetentis et applicandi rem quae est finis ad appetitum. 304. Hanc videtur tenere Herveus, qui ait: «videtur mihi dicendum... quod causalitas causae finalis in hoc consistit quod aliquid habeat bonitatem aliquam et appetibihtatem ex ordine ad 1 In I, q. 80, art. 2, dub. i, edit. Venetiis, 1591» coi. 1080. Cap. I—Exsistentia finis I Ρ·—De exsistentia finis ultimi ipsam, ita quod propter hoc quod talis res est bona formalior et ulterius ex illo quod habeat quod sit bona ordinabiliter, idest ultimi naturalis 255 hanc explicationem, ut Conradus Koellin \ Ferrariensis 1 2341*, Ioannes a S. Thoma3, Complutenses Ord. Praed. 4, et alii. 308. Secunda sententia docet non solam bonitatem realem ex ordine ad illud, dicitur finis» \ Et paulo infra: «sicut dictum a obiectivam rei quae est finis esse rationem formalem causalitatis est —inquit—, ratio causalitatis finalis stat in hoc quod aliquid finalis, sed etiam, et quidem magis, apprehensionem seu cognitionem habeat aliquam bonitatem et appetibilitatem in ordine ad ipsam» *. dus ab appetente. 305. Deinde quaestioni, «utrum finis sit causa prout est 309. Hanc sententiam videtur tradisse Capreolus. Dicit ultimum in executione vel prout est primum in intentione», re­ enim quod «obiectum voluntatis dat speciem actui, non tantum spondet quod est causa prout est primum in intentione. Et addit: secundum esse quod habet extra intellectum, sed potius secundum «esse autem primum in intentione vel esse in intentione dare sibi esse cognitum quod habet in intellectu» 5. causalitatem finalem potest intelligi dupliciter: uno modo, quod Deinde concedit quod «cognitio est causa per se volitionis», intendi det sibi primam rationem causalitatis finalis, scilicet quod non solum in genere causae formalis, sed et finalis 6, et quod ex hoc sit finis quod intenditur, et isto modo non est verum; non imotitia obiecti est ipsi voluntati formalis ratio agendi» 7. enim ideo est finis quia intenditur, sed ideo intenditur quia est Fusiori calamo eandem explicationem tuetur Soncinas 8. finis vel saltem apparet esse finis; sed prima ratio causalitatis 310. Attamen isti duo auctores non videntur explicite finis est dare bonitatem et appetibilitatem alteri ex hoc quod distinxisse esse reale seu bonitatem realem finis, contradistinctam habet ordinem ad ipsum: — alio modo potest intelligi esse primum a bonitate intentionali quam habet in intellectu, in esse reale intentione finis sicut causa sine qua non, quia scilicet finis non quod habet ab agente, quod est terminus ordinis executionis, consequitur effectum suum nisi concurrendo aliquo tntendeme et in esse reale quod fini seu bono convenit secundum se ex propria finem et ordinante illud quod est ad finem ad ipsum finem, et sic ratione boni. Hanc enim distinctionem primus explicite posuisse finis habet quod sit causa per hoc quod est intendi sicut per udetur Caietanus. causam aliam necessario concurrentem cum ea ad hoc quod 311. Quando ergo tam Capreolus quam Soncinas dicunt habeat effectum» 3. Sed praesertim docet quod intellectio est causa volendi sicut ‘ bonum non esse causam finalem secundum esse quod habet extra intellectum, sed secundum esse quod habet in intellectu, videntur causa sine qua non 4, quod idem est ac dicere quod apprehensio intellexisse esse extra intellectum pro esse in executione, hoc est, seu cognitio rei quae est finis est conditio stne qua non causalitatis prout pendet ab actione agentis. finalis eius. 312. Sicut etiam Herveus, ut ex eius verbis supra relatis 306. Principalis tamen auctor huius expositionis est Caie­ patet, non videtur explicite distinxisse esse finis in intentione tanus, qui eam suadet per analogiam ad causalitatem efficientem, agentis in esse in intentione voluntatis et in esse in intentione ubi manifeste distinguimus rationem formalem causalitatis intellectus, quod est esse cognitum seu intentionale eius; sumit a conditione sine qua non eius °. Neque contrarium docet in I-II, q. 30, art. 3, n.° 4, in fine, sed solum negat cognitionem finis se habere proprie per modum applicationis seu approximationis 1 Hoc loco, p. 4; in q. 27, art. 2, p. 217; in q. 67, art. 6, ad 2, p. 473 a. boni ad appetitum, cum potius se habeat ut ratio obiectiva, hoc 1 In I C. Gent., cap. 44, n.° V, 2, edit. leon. est, ut conditio sine qua non in esse obiecti motivi appetitus. 3 Cursus phil. Philosophia Naturalis, I P., q. I3> art. 1, edit. Reiser, 307. Et inde maior et melior pars thomistarum sequuti sunt 1 Quodiib. I, q. 8, art. 1, edit. Venetiis, i486, sine numeratione folior revera tamen fol. 12 va. 2 Ibid., b. 3 Quodiib. II, q. 1, fol. 28 rb. 4 Quodiib. I, q. 1, fol. 1 va et sequentibus. In I, q. 5, art. 4, n.· 2; h. 1., nn. 9-11; Π-ΙΙ, q. 17, art. 5, n.0 5. Illi L II, pp. 272-276. 4 In Octo libros Physicorum, q. 12, art. 1, nn. 9-29- Compluti, 1736, pp. 480-488. * II Sent., dist. 25, art. 3. § III, contra tertiam conclusionem, II ad I, edit Paban-Pégues, Turonibus, 1903, t. IV, p. 254 b‘ Ibid., ad i sub ad 5, p. 255 b. ‘ Ibid., ad 3 sub ad 5, in fine. ’ In IV Metaph., q. 3. edit. Venetiis, 1583, PP· 54'55- 256 E J I P.—De exsistentia finis ultimi Cap. I,—Exsistentia finis ultimi naturalis 257 detrimentum obiecti realis. Itaque apprehensio boni neque est enim esse in intentione prout contradistinguitur ab esse in exemera conditio sine qua non, neque vera ratio formalis causalitatis cutione, et per intentionem intelligit intentionem voluntatis finalis, sed aliquid quasi medium inter utram que, nempe est vera potius quam intentionem intellectus. Et in hoc sensu intentio ratio radicatis, hoc est, per modum radicis seu originis causalitatis voluntatis non dat primam rationem causalitatis finalis, cum ipsamet finalis, quae quidem est vera causa per se, non tamen formalis. sit causata a fine, sed secundam, nempe in ordine ad ea quae sunt 317. Et ratio huius est, quia hoc modo se habet actus intel­ ad finem, quae constituunt ordinem exeeutionis. lectus (apprehensio seu cognitio) ad actum voluntatis (appetitio 313. Hac ergo de causa Herveus potius est praecursor quam seu desiderium finis), sicut se habet ipsa potentia intellectus Auctor primae sententiae; et similiter Capreolus et Soncinas sunt ad potentiam ipsam voluntatis; nam talis est actus qualis est praecursores potius quam Auctores secundae sententiae. potentia. Atqui ipsa potentia intellectus est radix seu origo po­ 314. Sed hanc secundam sententiam explicite defendit tentiae appetitivae; dimanat enim potentia appetitiva a potentia Medina1. Quamvis principalis eius expositor et defensor sit apprehensiva J. Ergo apprehensio boni est vera causa radicatis Ioannes Martinez de Prado, qui asserit tam bonitatem obiectivam 'ea originativa appetitionis eius, et hoc modo concurrit ad causafinis quam eius apprehensionem concurrere ad rationem formalem causalitatis finalis ordine quodam, nempe bonitatem obiectivam ’ litarem finalem boni. 318. Ita Bânez, in I, q. 80; art. 2, dub. i 2. Ubi notanda est ut rationem formalem quae, apprehensionem vero ut rationem evolutio eius a sententia prima seu Caietani, quam prius incunc­ formalem sub qua, non solum prout se tenet ex parte subiecti tanter et iterato defenderat3, ad hanc novam explicationem. appetentis, sed praesertim prout se tenet ex parte obiecti appre­ Et motivum huius mutationis videtur fuisse attentior conside­ hensi, secundum quam considerationem non ponit in numero ratio doctrinae S. Thomae de origine et ordine unius potentiae ab cum ipso bono apprehenso, cuius vicem gerit intentionaliter \ alia, quam paulo antea commentariis illustrabat4 . 315. Et istae sunt duae sententiae quasi extremae relate ad 319. Quod quidem utile est considerare, ut appareat vera modum intelligendi axioma: finis, secundum quod est m intentione tnentalitas Banezii, quae non est prurigo ceteros theologos crisi agentis, habet rationem causae. Cum enim particula, secundum subiiciendi et novam opinionem excogitandi, sed germanam quod, importet habitudinem causae, ut patet ex supra dictis doctrinam S. Thomae fideliter exponendi, ut sincerum commenta­ (n.° 275), prima sententia eam intelligit in sensu diminuto ei torem et discipulum decet 5. specificativo, pro mera conditione sine qua non, quae est causa Non enim debet trahi S. Thomas ad commentatores, sed per accidens; secunda vero eam interpretatur in sensu adaequato commentatores ad Thomam. et reduplicativo, nempe ut veram rationem formalem causandi 320. Inquisitio in germanam mentem S. Thomae. Quomodo per se. Itaque, in secunda expositione axioma est verum in sensu procedendum. Hoc ergo ducti criterio, necesse est directe investigare germanam mentem S. Thomae, et inde iudicare poterimus de formali et reduplicativo, ut sonat; in prima autem est verum dore et veritate praedictarum sententiarum. in sensu materiali et specificativo tantum. 321.Atque in primis notandum est quod S. Doctor nusquam 316. Denique, adest tertia sententia quasi media intereas. luxta hanc sententiam, apprehensio boni seu finis non est mera in terminis sibi posuit hanc quaestionem, et ideo non est ab eo conditio sine qua non causalitatis eius finalis, ut dicebat prima opinio; hoc enim esset nimis diminuere causalitatem cognitionis 1 I Sent. dist. 3, 4, 3; I, 77, 7> corp, et ad 1; 80, 1; Quodlib., 8, art. 19. seu intellectus in voluntatem; — sed neque est ratio formalis 1 Edit. Venetiis, 1591. coi. 1180-1202, specialiter coi, 1198-1201, in quae aut qua causalitatis finalis, ut secunda opinio contendebat; responsionibus ad argumenta primae sententiae. ’ In J, q. 5, art. 4, § alterum dubium, edit. Urbano. Valencia, I934> hoc namque esset nimis extollere causalitatem cognitionis in Hoc loco. § in solutione ad primum, pp. 6-7. Controversiae Metaphysicales Sacrae Theologiae ministrae, II P., Con· irov. 14, art. 2. nn. 39"47· Compluti, 1649. pp. 573-575. 1 pp. 188-189; et in II-II, q. 26, art. 2, circa solutionem ad 1, initio commen­ tarii, edit Salmanticae, 1584, coi. 1020. 4 In 1, q. 77, art. 6-7, una cum q. 80, art. 1. 1 Vide eius verba In II-II^ q. 24. art. 6, dub. 2, edit, cit., col. 899· 17/—Dr llomfriis · MW 2ô8 I P.—De exsistentia finis ultimi Cap. I.—Exsistentia finis ultimi naturalis 259 petenda responsio formalis et explicita. Consequenter, recurrere Nam «cognitio est causa amoris, ea ratione qua et bonum; quod debemus ad indicia naturaliter connexa cum quaestione praesenti, non potest amari nisi cognitum», idest eodem genere causae seu in quibus, veluti in actu exercito, continetur eius doctrina de cadent ratione causandi1. Hoc enim et non aliud significat phrasis: formali ratione causalitatis finalis. « ratione qua et bonum, hoc est, in eodem genere causae; non quod Et hoc sine discursu proprie dicto, sed per simplicem inter­ cadent ratione seu proportione intrent cognitio boni et bonum ipsum pretationem vel exegesim textus; nam ab actu exercito ad actum in rationem formalem causalitatis finis, ut vult interpretari Marti­ signatum non datur proprie discursus, cum sit immediata aequi- nez de Prado 2, ut manifeste constat ex locis parallelis citatis et ex pollentia terminorum utrobique, sicut inter definitum et defi­ pluribus aliis quae afferri possent, ubi quaestio est exclusive de nitionem, puta inter hominem et animal rationale. Qui enim genere seu modo vel ratione qua voluntas movetur ab intellectu, dicit: horno, actu implicite seu in confuso dicit: animal rationale, et universaliter appetitus a cognitione seu apprehensione corre­ quae formula actu explicat distincte id quod dicebatur per ter­ spondent i. minum, homo, sicut definitio explicat definitum. 324. Et sane, haec duo non se habent ex aequo seu in eadem Quod prae oculis habere debent tirones, ne in excessum . proportione in hac causalitate, sed secundum prius et posterius. litteralismi incidant, in quem viri ceteroquin docti et prudentes Nam S. Doctor simpliciter affirmat quod bonum seu bonitas aliquando impingunt, dicentes: hoc non continetur in textu obiectiva finis est causa appetitionis in genere causae finalis seu terminis expresis et formalibus; ergo nullo modo continetur formalis, cum sit proprium et formale obiectum voluntatis seu immediate in ipso textu, sed est glossa quaedam commentatorum, appetitus3. Sed de cognitione seu apprehensione loquitur cum quae ab historico doctrinae S. Thomae negligi potest et debet. quadam restrictione, scilicet ut praesentans obiectum 4, ut proponens Sed norunt omnes quod sensus litteralis, historicus, immediatus seu offerens obiectum 5, ut persuadens obiectum propositum habere alicuius textus potest in eo dupliciter contineri: explicite, distincti, • rationem boni, quando alius intelligens concurrit cognitione sua signate; et implicite, confuse, exercite seu aequtvalenter. Postulat ad apprehensionem alterius exterius suggerendo, ut diabolus vel autem sana methodus historica quod, cum adsunt termini expli­ homo tentantes ad peccandum 6. cit!, distincti, formales, praeferantur hi terminis confusis et 325. At praesertim haec diversitas apparet ex propriis effecti­ implicitis et aequipollentibus; at, illis deficientibus, confugiendum bus boni apprehensi in appetitu. est ad terminos aequipollentes, ut critice et historice determinetur Primus effectus quasi formalis huius causalitatis est specificatio eorum sensus immediatus, sed confusus vel implicitus. Quod si et distinctio appetituum seu facultatum appetitivarum. Cum enim hoc inter fabulas commentatorum amandetur, eo ipso in fabulair. appetitus sit essentialiter motus seu inclinatio vel tendentia in historicismi fit lapsus. Unde commentator iure respondere potest appetibile7, eius distinctio potest sumi ex tribus: primo, ex di­ historicistae: «quid rides? mutato nomine, de te fabula narratur»1. verso modo tendendi in appetibile, hoc est, ex parte ipsius ten­ 322. Ergo S. Thomas conceptis verbis exigit duo ad causa- dendae ut tendentia est; secundo, ex diversitate appetibilis in litatem finalem rei, quae est finis, in appetitum, scilicet bonitatm quantum est appetibile; tertio, ex diversitate apprehensionis obiectivam, quasi proprium obiectum appetitus; et cognitioner. eiusdem appetibilis. seu apprehensionem eius ab intellectu appetentis, «sicut praesentans 326. Docet autem S. Thomas quod diversitas potentiarum voluntati obiectum suum» 2. appetitivarum sumitur directe et principaliter ex diverso modo 323. Et quidem haec duo concurrunt ad praedictam causalitatem, sicut et ad appetitionem, quae est proprius eius efectus. I-II, 27, 2. in eodem genere causae, hoc est, per modum finis seu obiecti*. 1 p. 34. 2 3 Horatius, Satyrae, lib. I, v. 69-70, ed. F. Villeneuve, Collect. G. Budt Paris, 1932. MI,9,i. I, 82, 4; I-II, 9, i, corp, et ad 2. 4 Loc. cit., n.° 47, in fine, p. 575 a. I-II, 9,1; 27,1; 29, 1. MI, 9, iI-II, 80, i. Ibid. Ini Ethic., lect, 1, n.° 11; III De Anima, lect. 15, n.° 821; I-II, 8, 1. 260 Cap. I.—Exsistentia finis ultimi I P.—De exsistentia finis ultimi tendendi in appetibile, ex consequenti vero et secundario ex diver­ sitate appetibilis et ex diversitate apprehensionis, quae per accidens σ*’ - se haberet ad differentiam appetitus, si separatim sumeretur; at se habet per se ut coniuncta cum ipso appetibili apprehenso, quod per se dicit ordinem ad appetitum. Sic enim scribit: «vo­ luntas ab appetitu sensibili non distinguitur directe per hoc quod est sequi apprehensionem hanc vel illam, sed ex hoc quod est determinare sibi inclinationem vel habere inclinationem deter­ minatam ab alio; quae duo exigunt potentiam non unius modi. — Sed talis diversitas requirit diversitatem apprehensionum... Unde quasi ex consequenti accipitur diversitas appetitivarum virium penes distinctionem apprehensivarum et non principaliter» *. «Et ideo sicut appetitus ex consequenti distinguitur per diffe­ rentiam apprehensionis quam sequitur, ita ex consequenti distin­ guitur per universale et particulare» 2. Similiter ait: «appetitus vero superior et inferior non differunt per differentias appetibilis in quantum est appetibile, cum in idem tendat bonum quandoque uterque appetitus, sed penes diversum modum appetendi» (112). Quasi dicat: penes diversum appetibile formaliter, non penes diversum appetibile materialiter aut mere fundamentaliter. 327. Sed per prius se habet bonum apprehensum quam ipsa apprehensio boni in distinctione potentiarum appetitivarum; «diver­ sitas apprehensionum —inquit— per accidens se haberet ad appetitivas vires, nisi diversitati apprehensionum diversitas apprehensorum coniungeretur; nam sensus, qui non est nisi par­ ticularium, non apprehendit bonitatem absolutam, sed k bonum; intellectus vero, quia est universalium, apprehendn bonitatem absolutam; ex quo [diverso bono apprehenso] diversificatur appetitus inferior a superiori» 3. 328. At in operibus posterioribus S. Thornas, sumens appetibili I ut appetibile formaliter, reducit tres fontes distinctionis potentiam appetitivarum ad duos, nempe ad appetibile apprehensum et ad ipsam apprehensionem eius. ί Et ad eandem difficultatem quam sibi obiecerat in De Veritau, 1 magis categorice respondet: «appetibili non accidit esse appre­ hensum per sensum vel intellectum, sed per se ei convenit; nan 261 appetibile non movet appetitum nisi in quantum est apprehensum. Unde differentiae apprehensi sunt per se differentiae appetibilis. Unde potentiae appetitivae distinguuntur secundum differentiam apprehensorum sicut secundum propria obiecta» h 329. At semper retinet priorùatem et principalitatem appeti­ bilis seu boni super apprehensione eius; nam scribit: «cum bonum appetitus animalis sit bonum apprehensum, diversitas apprehen­ sionis pertinet quodammodo ad diversitatem obiecti» 2, et ideo est diversitas quodammodo formalis3. Ex his textibus luce clarius apparet quod apprehensio boni, si sola separatim sumeretur, se haberet per accidens ad appetitum; at, si consideretur ut coniuncta cum ipso bono apprehenso, per se respicit appetitum. Non tamen eodem iure ac ipsum bonum apprehensum; nam hoc est simpliciter et absolute obiectum appetitus, eiusque diversitas simpliciter causât diversitatem appetitus; sed apprehensio boni, etiam ut coniuncta bono apprehenso, quodammodo tantum habet rationem obiecti, atque ideo diversitas eius quodammodo tantum pertinet ad diversitatem obiecti, et eodem gradu, scilicet quodam­ modo, nata est causare diversitatem appetitus. At vi sui non potest talem diversitatem specificam causare, si eadem maneat ratio formalis bonitatis seu appetibilitatis boni apprehensi. Unde S. Doctor, ad obiectionem: «habitus et actus distinguuntur secundum obiecta; sed obiectum amoris est bonum apprehensum; cum ergo alia sit apprehensio praesentis vitae et alia apprehensio futurae vitae, videtur quod non maneat eadem caritas utrobique»; —respondet: «caritas non habet pro obiecto ipsam cognitionem; sic enim non esset eadem in via et in patria; sed habet pro obiecto ipsam rem cognitam, quae est eadem, scilicet ipsum Deum»4. 330.Alius effectus appetibilis et cognitionis seu boni appre­ hensi in genere causae finalis est appetitio seu motus appetitus in ipsum bonum apprehensum, eo quod finis movet per modum attractionis, ut supra dictum est (n.° 294). Et sicut bonum descri­ bitur et notificatur per motum appetitus seu per appetitionem in ipsum, sicut causa per proprium effectum 5; ita etiam proportio 1 De Verit., 22, 4 ad I. Ibid., ad 2. Ibid., ad 4. De Verit., 25, 1 ad 6. naturalis 4 I, 8o, 2 ad i. I-Π, 3b 3 ad i. I-II, 30, 3 ad 2. I-II, 67, 6 ad 2. In I Ethic., lect. 1, n.° 9. 262 I P.—De exsistentia finis ultimi causalitatis finalis, quae convenit bono apprehenso et apprehen­ sioni eius, notificari debet per proportionem effectus utriusque, hoc est, appetitionis boni apprehensi et apprehensionis eius. Atqui prius et magis appetimus ipsum bonum apprehensum secundum realem suam bonitatem quam apprehensionem seu cognitionem eius; hanc enim non appetimus nisi quatenus est quoddam bonum reale seu perfectio intelligentis, qui est simul amans vel appetens. Unde S. Thomas nervose scribit: «appetens bonum non quaerit habere bonum secundum esse intentionale, sed secundum esse essentiale [reale]; et ideo per hoc quod animal habet bonum ut cognoscens ipsum non excluditur quin possit ipsum appetere», ut habeat in re 1. «Appetibile enim movet appetitum, faciens se quodammodo in eius intentione; et appetitus tendit in appetibi realiter consequendum, ut sit ibi finis motus ubi fuit principium»* Ergo principium motus seu appetitionis est appetibile reale, licet cognitum seu apprehensum; cognosci enim seu apprehendi non opponitur realitati, quin potius eam exigit. 331. Eo vel magis quod cognitio movens appetitum in genere causae finalis est cognitio practica, non mere speculativa, quia debet esse cognitio alicuius boni seu appetibilis3. Est ergo ipsum appetibile cognitum quod praebet cognitioni seu appre­ hensioni eius vim suam finaliter motivam, quasi propria causa et principium eius, quae ideo in movendo non se habet ex aequo cum ipso appetibili; secus, quaecumque apprehensio ut mera apprehensio, aequaliter moveret. Quapropter S. Thomas iterum scribit: «quia enim ipsum appetibile, quod est primum consideratum ab intellectu practice, movet, propter hoc dicitur intellectus practicus movere, quia scilicet eius principium, quod est appetibile, movet. Et quod dicitur de intellectu, intelligendum est etiam de phantasia...; non enim movet nisi in quantum repraesentat appetibile, sicut nec intellectus. Sic igitur apparet quod unum est movens, scilicet appetibile; hoc enim appetitum movet et est principium intellectus; quae duo ponebantur moventia» 4. 322. Quia enim appetitus natura sua ordinatur ad bonum prout est in re, idem est pro ipso obiectum per se primo motivum et termmativum, quo et quod; et non sicut intellectus qui fertur 2 3 4 ♦ -V De Verit., 22, 3 ad 4. I-II, 26, 2. I-II, 9, i ad 2. In III de Anima, lect. 15, nn. 821-823. Cap. I,—Exsistentia pinis ultimi naturalis 263 in obiectum suum prout est in cognoscente, atque ideo necesse est in ipso distinguere obiectum motivum a terminativo 1. Quod si aliquando applicatur appetitui, hoc est respectu obiecti mere materialis et secundarii, nempe medii, quod est mere terminativum, et non respectu obiecti primarii seu principalis, quod est finis; nam appetitus finis non movetur ab alio praeter finem, sed appetitus mediorum movetur ab appetitu finis. 333. Constat ergo ex his textibus S. Thomae quod, iuxta ipsum, apprehensio finis seu boni non tantummodo non habet principalitatem respectu bonitatis obiectivae in formaliter con­ stituenda causalitate finali, sed neque aequalitatem seu paritatem cum ipsa; et ideo apprehensio boni non est ratio formalis quae , nec sub qua causalitatis finalis. 334.Improbatur secunda sententia. Unde secunda sententia supra relata, quae potiores vel saltem aequales partes ac ipsi bonitati tribuebat apprehensioni in constituenda ratione formali causalitatis finalis, non est de mente S. Thomae, quin potius exorbitat a germana doctrina eius. 335. Similiter etiam est contra rationem. Nam, ut optime ‘ arguit Froylanus Diaz, «ratio quae et ratio sub qua debent esse in eadem linea». Atqui bonitas obiectiva finis et apprehensio eius non sunt in eadem linea, quia, «ratio quae boni est in linea ( appetibili», dum «apprehensio absolute considerata non est in 1 linea appetibili, sed in linea intelligibili. Ergo apprehensio non potest esse ratio sub qua finalizandi» 2. 336. Examinatur tertia sententia.—Improbatur. Aliunde ta­ men S. Thomas conceptis verbis docet quod potentiae animae 1, oriuntur ab essentia animae per modum cuiusdam naturalis resultantiae seu dimanationis ordine quodam, ita ut posterior oriatur mediante priori, a qua immediate dimanat seu resultat. Unde causalitatem, per modum dimanationis, non solum attribuit 1 animae respectu potentiarum omnium, sed etiam uni potentiae i respectu alterius (125). Est ergo quidam ordo originis unius poten­ tiae ab alia, et consequenter etiam actus unius potentiae ab actu \ alterius, «ut scilicet origo unius potentiae originem alterius praesupponat, qua mediante quodammodo ab essentia animae pro­ cedat; quod ex actibus considerari potest: actus enim unius potentiae 1 I-II, 27, 2 ad 2. • Philosophia Naturalis per quaestiones et articulos divisa^ tuxta mentem D. Thomae, q. 4, art. 1, § II, p. 321 t>. Vallisoleti, 1698. 1 I Sent., dist, 3, 4, 3; I, 77, 6 et 7, corp, et ad 1. 264 I P.—De exsistentia finis ultimi I Cap. I.—Exsistentia finis ultimi naturalis 265 causalitate efficienti, etiam improprie et reductive sumpta; nam diversa genera causarum sunt formaliter impermixta. Unde et action apprehensivaen x. signanter S. Doctor contradistinguit rationem formalem diligendi, Adest igitur quidam ordo originis inter intellectum et volun­ quae est bonum ut finis, a visione seu apprehensione eius x. tatem, et proportionaliter inter actus utriusque; ita ut voluntas Nequit ergo formaliter constitui neque explicari per apprehen­ oriatur seu dimanet ab intellectu, et similiter actus voluntatis sionem, quae ideo non intrat constitutivum formale appetibilitatis ab actu intellectus, hoc est, appetitio a cognitione seu appre­ neque causalitatis finalis. Immo et S. Thomas reducit cognitionem hensione. hanc ad causalitatem quasi materialem seu dispositivam, excludendo Unde verum est apud S. Thomam quod apprehensio boni causalitatem formalem, efficientem et finalem2; nam revera est radix seu origo appetitionis eius, sicut anima est radix po­ dispositio est via quaedam ad formam. tentiarum 12. 339. Potest tamen sumi iste ordo originis secundum genus 337. Sed videndum superest in quo sensu. Proprie loquendo, causae finalis; nam «secundum rationem finis oritur una potentia iste ordo dimanationis pertinet ad causalitatem efficientem, quia et ipsa dimanatio reducitur ad genus causalitatis efficientis, cum f animae ex alia per comparationem ad obiecta» 3, prout obiectum unius est naturaliter prius et perfectius obiecto alterius, atque naturaliter sequatur ad generationem formae, quae ad efficientem ideo est quodammodo eius finis 4. Et hoc modo vitia capitalia pertinet 3. Et hunc ordinem causalitatis admittit exprese S. Doctor in dicuntur radices ceterorum vitiorum, et caritas radix et mater cognitione respectu appetitionis. Unde cognitio dicitur radix aliarum virtutum 5; «sic enim est in omnibus potentiis et artibus seu origo appetitionis, hoc est, causa seu principium seu potius ordinatis, quod illa quae altiorem finem respicit, largitur formam via quaedam ad appetitionem. «Dupliciter —inquit— est aliquid arti quae sub ipsa est, cuius actus in suum finem ordinatur» 6. causa dilectionis: uno modo, sicut id quod est ratio diligendi, et Cum igitur proprium obiectum intellectus sit altius et nobilius hoc modo bonum est causa diligendi, quia unumquodque diligitur obiecto voluntatis 7, videtur quod voluntas oriatur ab intellectu in quantum habet rationem boni; alio modo, quia est via quaedam secundum rationem finis, et similiter appetitio a cognitione. ad acquirendum dilectionem, et hoc modo visio est causa dilec- l Itaque apprehensio boni, quae respicit ipsam rationem boni tionis: non quidem ita quod ea ratione sit aliquid diligibile quia appetibilis, est radix per modum finis, appetitionis, quae attingit est visibile, sed quia per visionem perducimur ad dilectionenm*. ipsum bonum appetibile. Unde et veritas, quae est proprium Quod quidem alibi explicat hoc modo, quod ubi terminatur bonum intellectus, ponitur finis ultimus totius universi8. cognitio ibi incipit dilectio; «nam est cognitionis terminus, et 340. Sed notandum est quod duplex est apprehensio seu ideo dilectio incipere potest» 5, «per modum cuiusdam circulatio- i cognitio rationis boni: una imperfecta, abstractiva, intentionalis, ms» 6. Et hoc ideo, quia «in potentiis ordinatis ita est quod ubi non perfecte commensurata ipsi realitati boni, cum aliquando terminatur operatio prioris potentiae, ibi incipit operatio sequen­ possit esse falsa, et haec manifeste non est finis appetitionis boni, tis» 7. i quia bonum seu appetibile dicit formaliter esse reale seu boni338. Sed tunc sumus extra quaestionem; quia loquimur de 1 formali constitutivo causalitatis finalis, quae nequit reponi in necessario actum alterius praesupponit, sicut actus appetitivae 1 II Sent, dist, 24, 1, 2. 2 De Verit., 14, 5. 3 I, 77, 6. 4 II-II, 26, 2 ad i. 5 II-II, 27, 4 ad i. * Ibid., ad 2. 7 III Sent., dist, 27, 3, i, edit. Moos, n.° 197. Vide eüam De Voit, 10, ii ad 6. 1 II-II, 26, 2 ad i. 2 II-II, 27, 3 ad i. 3 De Anitna, art. 13, ad 7. 4 I, 77, 6 ad 2 et art. 7. 3 De Malo, 8, 2 ad 14; 3 ad 13; I-II, 84, 1 ad 1; in II Cor., cap. XII, lect. 3, edit. Marietti, 1912, p. 509 b; in Joan., cap. XV, lect. 2, edit. Marietti, 1912, p. 407, et alibi passim. 4 II Sent., dist. 26, 2, 4 ad 5 et passim. 7 1,82,3. ’ I C. Gent., cap. 1. _________ 266 I P.—De exsistentia finis ultimi Op. i,—Exsistentia finis ultimi naturalis 267 litaiem finalem boni. Sic enim ait; «nihil autem prohibet id quod tatem obiectivam l; aha, perfecta, intuitiva, realis seu perfecte est posterius tempore, antequam sit, movere, secundum quod adaequata ipsi esse reali, quod est ratio obiectiva boni, ct haec praecedit in actu animae; sicut finis, qui est posterius tempore, cognitio semper est vera, ac per eam homo appetens primo habet movet agentem secundum quod est apprehensus et desideratus seu possidet bonum reale quod appetebat2. Haec ergo apprehensio ab ipso: —sed illud quod nondum est in rerum natura, non movet est finis appetitionis, non tamen cuius gratia, primo et per se, sed secundum usum exteriorum rerum. Unde causa efficiens non quo. Unde neque hoc modo formaliter et primo constituit causa­ potest esse posterior in esse, ordine durationis, sicut causa finalis» \ litatem finis, quae per se primo convenit ipsi fini cuius gratia, 344. Quae comparatio praesefert hanc analogiam: ita se sed coappetitur una cum fine cuius gratia. habet esse intentionale seu in actu animae ad causalitatem finalem, 341. Haec tamen cognitio seu apprehensio boni est ultima sicut se habet esse reale seu in rerum natura ad causalitatem effi­ in ordine exeeutionis, quamvis sit prima in ordine possessionis cientem. lam vero esse reale seu exsistentia causae non est ratio boni adepti. Unde potius se habet ut finis effectus quam ut finis formalis causalitatis efficientis, sed solum conditio quaedam sine causa; neque de hac cognitione loquimur quando dicimus quod qua non insupplebilis, secundum illud: nihil agit nisi in quantum bonum apprehensum est obiectum appetitus, sed de cognitione est in actu. Ergo similiter esse intentionale seu esse apprehensum imperfecta; secus, non posset appeti bonum quandiu non perfecte ab appetente est solum conditio sine qua non insupplebilis boni et in re possidetur ab intellectu, quod manifeste patet esse falsum. seu appetibilis ut finaliter moveat appetitum, non vero ratio 342. Itaque dicendum videtur quod tertia sententia, quae est formalis causalitatis finalis. Banezii, licet vera et profunda contineat, non est tamen ad rem; 345. Et tamen, quia est conditio omnino necessaria seu quia vel est extra quaestionem, si radix intelligatur efficienter, insupplebilis, non debet dici per accidens, eo modo quo accidens prouti revera videtur sumpsisse Banezius; vel non sat radicaliter dicitur quintum praedicabile, sed per se; non quidem prout explicat causalitatem finalem boni, si radix sumatur finaliter. convenit rationi formali, cui convenit per se primo, sed prout Nam, si loquamur de apprehensione intentionali appetibilis —quae revera pertinet ad ordinem intentionis—, haec non est convenit quarto praedicabili, nempe proprio, quod praedicatur radix et causa appetibilitatis eius sicut neque τοϋ esse ipsius, sed in quali necessario, quasi per se secundo. Quo in sensu potest dici potius ea supponit; est ergo merum signum bonitatis obiectivae et quaedam concausa in ratione causandi finaliter, quae primo et principaliter convenit ipsi bono prout est in re. Nam potest dici realis, non causa. Si vero loquamur de cognitione intuitiva et reali, quae primo «aliquid necessarium, sine quo non potest aliquid vivere et esse; tenet rem finis cuius gratia, haec pertinet ad ultimum exeeutionis quod licet non sit principalis causa rei, est tamen quaedam seu ad finem effectum, et ideo nequit esse causa in quantum concausa: sicut respirare est necessarium animali respiranti, quia huiusmodi; neque etiam absolute considerata, prout abstrahit sine respiratione vivere non potest; ipsa enim respiratio, etsi non ab exeeutione et solum consideratur realis et prima possessio vel sit causa vitae, est tamen concausa; in quantum cooperatur ad adeptio finis cuius gratia, quia tunc solum habet rationem finis contemperamentum caloris, sine quo non est vita» 2. quo. At hic loquimur de constitutivo formali causalitatis finalis, 346. Eo autem ipso quod appetibile exsistit intentionaliter ut quae finaliter primo et per se causât; quae non est nisi finis in actu animae, iam habet approximationem seu applicationem obiectivus seu cuius gratia. ad appetitum; quae approximatio solet poni secunda conditio 343. Examini subiicitur prima sententia. Concluditur eius 1 sine qua non causalitatis efficientis. ventas. Denique S. Doctor comparat exsistentiam realem, quae 347. Et quidem in causalitate efficienti hae duae conditiones omnino requiritur ad causalitatem efficientem, cum exsistentia solum realiter differunt et separatae esse possunt; at in causalitate intentionali seu in actu animae, quae requiritur et sufficit ad causafinali coincidunt re, et sola ratione differunt; nam, ut dictum est, 1 bonum apprehensum, eo ipso quod apprehensum est, habet esse 1 • cV-. - «♦*· I-II, 3, 4 et alibi passim. 1 111,62,6. 1 In V Metaph., lect. 6, n.° 827. 68 I P.—De exsistentia pinis ultimi intentionale in intellectu appetentis, atque ideo est intentionaliter praesens appetenti. Et haec est ratio cur tantummodo una conditio explicite ponatur in causalitate finali, quando dicitur: bonum, prout est in intentione agentis, habet rationem causae. Dicendum est ergo quod prima sententia supra relata (nn. 303306), quae est sententia Caietani et maioris partis thomistarum, Cap. I.—Exsistentia finis ultimi naturalis 269 Ergo intellectus noster habet pro obiecto proprio ens concretum quidditati sensibili seu essentiam rei sensibilis *. Haec autem essentia potest tripliciter considerari: uno modo, absolute vel secundum se, hoc est, secundum praedicata essentialia seu quidditativa, quae ei secundum se conveniunt, v. gr., humanitati conveniunt animalitas et rationalitas, quae ponuntur in eius est aequiv alenter tradita ab ipso S. Thoma. definitione essentiali, qua homo dicitur animal rationale; alio 348. Explicatur sententia S. Thomae analogia duplici. Primo, modo, accident alit er, secundum esse quod habet in singularibus analogia metaphysica. Praedicti thomistae solent hoc explicare extra animam, et ratione huius status accidentalis conveniunt analogice ad causalitatem efficientem, et quidem merito, quia essentiae praedicata denominativa individualia seu incommunicausa efficiens et causa finalis sunt ad invicem proportionales; cabiliajquae consequuntur ad intentionem singularitatis, v. gr., huic proportionalia autem sunt proportionaliter explicanda, incipiendo homini convenit habere hanc aetatem, hanc staturam, hanc a membro clariori, quod in casu est causalitas efficiens. Sicut commensurationem et ceteras notas individuales, quae ponerentur igitur —ait Caietanus— in causalitate efficienti distinguimus in definitione eius, si singulare detineretur; tertio modo, accidentarationem efficiendi et conditionem efficientis, ita etiam in causalitate liter etiam, secundum esse quod habet in intellectu prout est finali distinguendum est inter rationem finalizandi et conditionem «entia intellecta, et ratione talis status accidentalis conveniunt finalizantis «Ita quod, sicut forma est ratio causandi effective, ssentiae praedicata denominativa universalia seu communicabilia, exsistentia autem est conditio formae efficientis; ita esse [in re] quae consequuntur ad intentionem universalitatis, ex. gr., homini est ratio causandi finaliter, esse autem in intentione est conditio in hoc statu convenit esse, secunda intentione, species sub genere esse causantis finaliter; — esse autem in executione non est finis, animalis. sed terminus et effectus tam finis quam efficientis» 2; nam esse Et dicuntur isti duo status, in singularibus et in intellectu in executione prout in executione est esse ut pendens ab agente, prout in intellectu, accidentales, quia non conveniunt ipsi essentiae esse vero reale ut sic hanc dependentiam ab agente neque includit absolute vel secundum se, hoc est, secundum propriam et puram neque excludit 3. rationem essentiae; cum enim contraria praedicata sint esse Consequenter, esse appetibilis, prout est in intentione agentis, materiale quod habet in singularibus et esse immateriale quod non est ratio finis, sed solum conditio sine qua non; esse eiusdem, habet in intellectu, et contraria non possint esse simul, si haec prout est in executione, hoc est, executum seu productum ab praedicata essent essentialia, nunquam essentia posset esse in agente, neque est ratio finis, neque conditio eius sine qua non, singularibus aut in intellectu, quia tunc contraria praedicata ei sed utpote esse reale, potest materialiter coincidere cum re quae simul convenirent. habet rationem finis; esse denique reale appetibilis, prout simpli­ Et tamen essentia haec non est nobis intelligibilis secundum citer et absolute est reale seu in rerum natura, est ratio finis1. esse materiale quod habet in singularibus, quia materia repugnat 349. Secundo, analogia psychologica. Potest, insuper, adhiberi intelligibilitati; sed est nobis intelligibilis secundum quod est in alia analogia explicativa ordinis psychologici, scilicet ex proportiointellectu, hoc est, abstracta abstractione totali a materia et nalitate quae viget inter ordinem voluntatis ad proprium suum conditionibus individualibus. obiectum et ordinem intellectus ad suum. Explicamus enim Haec tamen abstractio totalis, quae est fundamentum secundae psychologiam voluntatis per analogiam ad psychologiam intelintentionis universalitatis seu universalis logici, non est ratio lectus, quae clarior est nobis et magis nota. ! formalis qua universalis metaphysici seu directi, quod convenit ipsi essentiae secundum se, prout negative, per modum simpli­ citatis, abstrahit ab esse accidentali in singularibus vel in intelHoc loco, n.° 9. 2 •M In I» 5» 4j n.° 2. Hoc loco, n.° 9. Ibid., in fine. •· 270 qp. i,—Exsistentia finis ultimi naturalis I P.—De exsistentia finis ultimi 271 ♦ lectu, sed solum conditio sine qua non. Itaque proprium et formale obiectum intellectus nostri est essentia rei sensibilis absolute vel secundum se sumpta, prout subiacet abstractioni formali per modum simplicitatis, quae est essentia universalis universalitate reali seu directa; sed abstractio totalis, quae fundat universalitatem reflexam seu logicam, non est primum et per se obiectum intel­ lectus, sed solum conditio sine qua non eius, qua exit a statu inintelligibilitatis quem habebat in singularibus, quasi removens prohibens intelligibilitatem universalis metaphysici latentis in singularibus. Ex his ergo tribus, singularitas repugnat intelligibilitati seu esse obiecti essentiae rei sensibilis; abstratio totalis, et consequenter secunda intentio universalitatis ex ea consequens, non est ratio formalis constitutiva illius essentiae in esse intelligibili directo, sed solum conditio sine qua non; sed abstractio formalis obiectiva per modum simplicitatis est ratio formalis qua essentia illa con­ stituitur in esse intelligibili directo seu universalis metaphysici, quod est primo et per se obiectum intellectus et scientiae realis l. 350. Similiter proprium obiectum voluntatis est bonum ut finis seu bonitas finis. At finis potest considerari in triplici statu: primo, secundum esse intentionale, quod habet in intellectu apprehendente, et tunc dicitur finis in intentione; secundo, secundum esse reale quod habet in re, quando producitur vel as­ sequitur operatione agentis, et tunc vocatur finis in executione; tertio, secundum esse reale proprium seu obiectivum, quoi convenit bono absolute vel secundum se sumpto et non prout dependet ab actione agentis. Finis in intentione correspondet essentiae in statu abstractionis totalis seu prout est in intellectu, in quo habet esse logicum seu mere intentionale; finis in executione correspondet essentiae in statu singularitatis et materialitatis seu prout est in singularibus; finis absolute vel secundum se, cui convenit per se bonitas realis et obiectiva ex propria et essentiali ratione, correspondet essentiae reali absolute et secundum se consideratae. 351. Sicut ergo essentiae in statu singularitatis et materia­ litatis repugnat intelligibilitas; ita fini, prout est in executione, 1 Vide De ente et essentia, cap. 4, edit. Baur, pp. 29-37, Monasterii, 1926, vel edit. Roland-Gosselin, O. P., cap. 3, pp. 23-29, Kain, 1926 (Bi­ bliothèque thomiste, t. 8); II De Anima, lect. 12, nn. 377-380; De Pol., 5, 9 ad 16; I, 85, 1-2; 3 ad 1, et alibi passim: J. M. RamIrez, De Philosophia in universum, apud La Cienda Tomista, t. XXVI (1922), pp. 341-349 fin hac ed. Opera Omnia, I, pp. 68-77]. L repugnat causalitas finalis: — item, sicut essentiae in statu abstractionis totalis seu universalitatis logicae convenit intelligibilitas non primo et per se neque ut ratio formalis qua, sed solum ut conditio sine qua non; ita fini, prout est in intentione agentis, convenit causalitas finalis, non quidem ut ratio causandi, sed solum ut conditio sine qua non: — rursus, sicut essentiae absolute vel secundum se consideratae, ut stat sub abstractioni formali, convenit intelligibilitas directa primo et per se; ita fini absolute et secundum se considerato, ut stat sub bonitate obiectiva et reali et propria, convenit primo et per se, hoc est, formaliter, causalitas finalis. 352. Ita igitur se habent haec tria in constitutione proprii obiecti voluntatis, quod est finis, et consequenter in constitutione causalitatis finalis appetibilis in voluntatem; sicut se habent illa tria in constitutione proprii obiecti intellectus, quod est essentia rei sensibilis, et consequenter in constitutione causalitatis formalis intelligibilis in intellectum. Unde haec secunda analogia resolvitur demum in analogiam causalitatis finalis ad causalitatem formalem. Et iure quidem, quia forma est essentialiter actus seu perfectio, quae per se primo convenit bono et fini: τό τέλος. 353.Secunda obiectio, quae procedit ex ipsa ratione του agere. Actio, quae est ipse ultimus finis, non est propter finem; quia quod est ultimus finis non est propter finem, ut patet ex terminis, secus esset processus in infinitum si finis esset propter finem. Atqui datur aliqua actio humana, quae est ipse ultimus finis, ex. gratia, visio divinae essentiae, iuxta thomistas; fruitio eius, iuxta scotistas; visio et fruitio simul, iuxta suarezianos. Ergo aliqua actio humana non est propter finem, et consequenter non omnis actio humana est propter finem. 354. Responsio. Prima solutio. Dist. Mai.: actio, quae est ipse ultimus finis, non est propter finem quo, conc.; non est propter finem cui et cuius gratia, nego. Contradist. Min: datur aliqua actio humana, quae est ipse ultimus finis quo, trans.; quae est ipse ultimus finis cui et cuius gratia, nego. Contradist. etiam Conclusionem: datur aliqua actio humana, quae non est propter finem quo, transeat; quae non est prop­ ter finem cui et cuius gratia, nego. Cap. I.—Exsistentia finis ultimi naturalis I P.—De exsistentia finis ultimi ■ 355. Nulla actio cuiuscunque creaturae est sua essentia et suum esse, sed re differt ab eis l; et ideo nulla essentia creata est immediate operativa, sed operatur per potentias realiter ab essentia distinctas 2. Consequenter, cum omnis creatura transeat de potentia ad actum operandi, impossibile est quod primum et proprium obiectum operationis eius sit sua ipsa operatio, nam potentia actuatur per proprium ob­ iectum. Unde S. Thomas profunde scribit: «prius est potentiam ferri in aliquod obiectum, quam quod feratur super actum suum; prius enim intelligitur actus alicuius potentiae quam reflexio eius super actum illum; actus enim terminatur ad ob­ iectum, et ita quaelibet potentia prius fertur in obiectum quam in actum suum, sicut visus prius videt colorem quam videat se videre colorem» 3. «Non enim potest intelligi in aliqua potentia reflexio super actum suum, nisi actu suo, in quem fit reflexio, prius terminato per obiectum proprium, quod sit aliud ab ipso actu potentiae illius; alias oporteret in infinitum procedere. Si enim intellectus intelligit se intelligere, oportet quod intelligat se intelligere aliquid; et, si dicas quod intel­ ligit se intelligere hoc quod est se intelligere, adhuc opor­ tebit aliud ponere et sic in infinitum. Patet ergo quod ipsum intelligere non potest esse primum obiectum intellectus; et eadem ratione nec ipsum velle potesi esse obiectum primum voluntatis» 4. Nulla ergo actio creata potest esse finis obiectivus et multo minus ultimus finis ut res, qui est finis cuius gratia, et cui primo et per se convenit ratio finis. 356. Sed neque potest esse finis cui, nam hic finis est persona cui bonum aliquod volumus. Actio autem creata, cum sit accidens, non potest esse id cui bonum volumus, cuius non potest esse subiectum. Unde S. Doctor recte dixit quod «ipsa amoris operatio, cum sit quoddam accidens, non dicitur amari nisi propter suum subiectum» K ! 2 3 I, 54, I et 2. L 54, 3; 59, 2; 77, 1. Quodlib. VIII art. 19. IV Sent., dist. 49, 1, 1, qla. 2. Actio igitur aliqua potest esse finis quo, hoc est, id quo attingimus vel possidemus rem quae est finis cuius gratia, et quo rem amatam exoptamus alicui subiecto rationali. Quod si sit operatio qua attingimus ultimum finem obiectivum, eo ipso non potest esse propter alium finem quo seu propter aliam operationem. Semper tamen et necessario est propter finem cui et maxime propter finem cuius gratia, cum sit essentialiter circa rem quae est ultimus finis. Merito ergo S. Thomas scribit: «manifestum est quod omnis appetitus est propter aliquid; stultum enim est dicere quod aliquis appetat propter appetere, nam appetitus est t quidam motus in aliud tendens. Sed illud cuius gratia est appetitus, scilicet appetibile, est principium intellectus practici; nam illud quod est primo appetibile est finis, a quo incipit consideratio intellectus practici» 4. Et iterum: «obiectum operationis terminat et perficit ipsam, et est finis eius; unde impossibile est operationem habere rationem finis ultimi. Sed quia obiectum non conse­ quimur nisi per operationem, ideo est idem appetitus ope\ rationis et obiecti», idest, operatio coappetitur una cum obiecto in actu exercito ut appetibile secundarium2. Est ergo haec actio «sicut finis sub fine, coniungens ultimo fini, cum operatio in obiectum tendat»3. Quando vero dicimus quod finis est causa, intelligimus finem cuius gratia. Unde Maior non infirmat, sed potius confirmat doctrinam traditam de causalitate universali finis relate ad omnem actionem. 357. Minor posset contradistingui, eam concedendo de , fine quo et negando de fine cui et cuius gratia. Nolui tamen simpliciter concedere de fine ultimo quo, sed dixi: transeat. Revera enim deberet subdistingui hoc modo: datur aliqua l actio humana, quae est ipse ultimus finis quo, naturalis, I cow.; supematuralis, nego. 1 Ill Sent., dist. 29, 4, ed. Moos, n.° 52. In III de Anima, lect. 15, n.° 821. I Sent., dist. 1, 2, 1 2d 2. II Sent., dist. 38, 2 corp, in fine. IS—Pe Hominis· . -v.” 273 274 I P.—De exsistentia finis ultimi 358. Si enim sumamus actionem humanam in sensu stricto, prout est actio libera, saltem quoad exercitium actus, actio, qua attingitur et possidetur ultimus finis supernatu­ ralis, non est actio humana, sive eum possideamus formaliter per actum intellectus, sive per actum voluntatis, sive per actum utriusque simul; nam isti actus sunt necessarii quoad specificationem et quoad exercitium, ut postea explicabitur, Q· 4’ 4> Q· 5> 4· Sunt ergo actus humani phychologice loquendo, immo et superhuman!, cum sint ordinis prorsus divini; at non sunt humani moraliter, quin potius sunt in termino et culmine totius moralis activitatis. Unde negandum est quod ipse actus beatificus supernaturalis sit actio humana in sensu proprio et formali. 359. Sed actio, qua finis ultimus naturalis attingitur et possidetur, est libera, saltem quoad exercitium actus; quia, naturaliter loquendo, Prima Veritas et Summa Bonitas non efficiuntur nobis intuitive et quidditative evidentes in seipsis, et ideo semper possumus ab eis avertere intellectum et vo­ luntatem nostram. De hac ergo actione attingente finem ultimum naturalem, concedimus quod est actio humana in sensu stricto et morali; immo et debet esse actio maxime moralis, quae naturaliter haberi potest. Sive autem sumatur in uno sive in alio sensu et ordine, semper tamen actio quaecumque humana, etiam quae forte est ipse ultimus finis quo, est propter ultimum finem cui et cuius gratia. 360. Sed S. Thomas ulterius progreditur, et negat quod ultimus finis quo seu actio formaliter possessiva ultimi finis obiectivi sit actus elicitus voluntatis. Hoc autem ex professo tractabitur infra (q. 3, a. 4). 361. Revera, haec actio est formaliter actus intellectus; ergo aliquo modo actus imperatus a voluntate, cum simul sit actus maxime voluntarius. Et cum omnis actus imperatus sit primo et per se propter finem cuius gratia actus imperan­ tis, eo ipso talis actus erit propter finem cuius gratia ipsius voluntatis. «Quidquid ergo homo faciat —concludit merito S. Doctor—, verum est dicere quod homo agit Cap. L—Exsistentia finis ultimi naturalis j ( I. , 275 propter finem, etiam agendo actionem quae est ultimi finis » quox. 362. Quod si poneretur ipsum intelligere vel contem­ plari quasi ultimus finis obiectivus voluntatis, ut quidam philosophi fortasse dixerunt, et S. Thomas hypotetice admit­ tere videtur in hac responsione usque dum res absolute determinetur in quaestione sequenti, adhuc salvatur doctri­ na proposita; quia talis actus, qui esset simul finis ultimus obiectivus, esset virtualiter voluntarius ex voluntate imperante, et, in quantum huiusmodi, esset propter seipsum sicut prop­ ter finem. Neque esset processus in infinitum, quia non requirit novum actum voluntatis reflexum, ut esset volun­ tarius in actu signato; sed eodem actu imperante esset voluntarius in actu exercito, et consequenter in actu exercito esset propter seipsum sicut propter finem. Et hoc est illud occultum quod Littera vult pandere ut verbis utar Caietani2. Est tamen processus ad hominem contra philosophos potius quam simpliciter; nam simpliciter et absolute negare debemus quod ipsum intelligere humanum sit ultimus finis naturalis aut supernaturalis. Et haec dicta sint de obiectione sumpta prout iacet et roborata per ea quae intendit obiiciens. 363. Secunda solutio. Sed, si critice consideretur per relationem ad fontes eius, adhuc invenitur deficiens. Nam Aristoteles, in loco qui citatur ex I Ethic. Nie., non loquitur de ultimo fine, sed solum de fine proximo seu immediato. Cum enim totam activitatem humanam distingueret in ac­ tiones immanentes et in actiones transeuntes seu effectiones, et de singulis affirmaret quod sunt propter aliquem finem, ut supra vidimus (n.° 267), statim notat differentiam finium per relationem ad differentiam actionum, dicens quod finis actionum immanentium sunt ipsae operationes ut perfectio­ nes ipsius operantis, sicut finis visus est videre et finis intel­ lectus est intelligere; dum e contra finis operationum trans­ euntium seu effectionum sunt operata per ipsas, quasi per­ 1 Hic, ad 2, in fine. Cf. etiam I-II, 19, 1 ad 2. 1 Hoc loco, n.° 12. Cap. I.—Exsistentia finis 276 ultimi naturalis 277 I P.—De exsistentia vinis ultimi fectio ipsorum operatorum in se, non ipsius operantis, sicut finis aedificantis domum est perfectio domus aedificatae. Itaque perfectio et finis, τέλος, actionis immanentis, πράξι$, manent in ipso operante ut operans est, χρήσις, ένέργεια; dum perfectio et finis actionis transeuntis seu effectionis, ποίησις, cui correspondet τέχνη, de qua paulo ante locutus fuerat, transit in operatum, έργον, a quo denominatur operatio operantis, ενέργεια, quasi tendens ad perfectionem ipsius operati, πρός τήν έντέλεχειαν l. Locus ergo ab obiiciente allatus potius est contra ipsum, quia ibi explicatur quomodo omnis humana operatio est propter aliquem finem proximum seu immediatum, relicta penitus quaestione de fine ultimo. 364. Unde ipse S. Thomas, cum sibi obiecisset alibi eadem verba Aristotelis, respondet «quod Philosophus lo­ quitur de finibus artium, quorum quaedam habent pro finibus operationes ipsas, sicut citharistae finis est citharizare; quaedam vero habent pro fine quoddam operatum, sicut aedificationis finis non est aedificare, sed domus»2. Constat autem quod finis artis est finis particularis, non finis universalis totius humanae vitae 3. Et eodem modo verba Philosophi intelligit, exponendo ipsum in proprio loco 4. Verum est tamen quod Aristoteles in Ethic. Nie. non loquitur exclusive de finibus artium, sed de finibus actionum humanarum proprie dictarum et artium, quibus proportionaliter respondet duplex modus producendi rem quae est finis, ut paulo supra ostendimus (n.° 363). Habetur ergo in praedicta obiectione transformatio ver­ borum Philosophi de fine proximo seu immediato in finem ul­ timumj quod certe non licet. 365. Videtur autem quod haec transformatio verborum Philosophi in mente S. Thomae provenit ex influxo loci * ( k 1 , paralleli Metaphysicae x, ubi reduplicans duplex verbum synonimum Aristotelis, scilicet finem, τέλος, et ultimum, έσχα­ τον, interpretatur: finis ultimus. Ita enim exponit S. Doctor: ♦quarundam activarum potentiarum ultimus finis est usus potentiae et non aliquid operatum per actionem potentiae, sicut ultimus finis potentiae visivae est visio, et praeter eam non fit a potentia visiva aliquod opus operatum»2. At Philosophus pro eodem sumit τέλον et έσχατον 3, neutraliter dicens έσχατον, et non masculine έσχατος, ut deberet dicere si cum τέλος iungere voluisset: τέλος έσχατος4. Reducit tamen Philosophus ευδαιμονίαν ad hoc genus operationum immanentium5; quia operatio vitalis beatifica est ultimus finis quo. Et inde probabiliter veniunt vis et intentio objectionis, quae in textu allato Ethicorum frustra quaererentur. Ruit igitur objectio ex omni parte. 366. Neque urget difficultas particularis de finalitate actionum ludicrarum, de quibus loquitur in III C. Gent., cap. 2. Dupliciter enim possumus exercere operationes ludi­ cras: uno modo, ut sunt nobis utiles ad aliud bonum consequendum, «ut cum ludimus ut postmodum melius studea­ mus», quot est aliquantulum quiescere ut postea laboremus, et tunc manifeste aguntur propter finem; alio modo, ut sunt pure delectabiles, et tunc habent quandam rationem finis in seipsis, nam bonum delectabile est quodammodo finis 6. Attamen non habent rationem finis objecti vi seu cujus gratia, neque finis quo primarii, sed mere secundarii et consecuentis operationem perfectam attingentem finen cujus gratia. At de delectatione, an sit finis ultimus objecti vus vel saltem formalis, infra ex profeso redibit sermo 7. 367. Tertia obiectio, quae procedit ex ipsa ratione ho- ( _________ J 1 I Ethic. Nie., cap. 1, n.° 2, II, 1, 3-5; quae uberius explicatur in VIII Metaph., cap. 8, nn. 8-9, II, 570, 36-55; 571, 1-7. 2 I, 103, 2 ad 2. 3 I-II, 21, 2 ad 2, et alibi passim. < 4 In I Ethic., lect. i, nn. 12-13. 1 1 3 4 5 ’ 7 Lib. IX, lect. 8, nn. 1862-1865. Loc. cit., n.° 1862. VII Metaph., cap. 8, n.° 9, II, 46, 50. [N. B.: τέλος est neutrum.] Ibid., n.° 9, circa finem, II, 571, 6-7. I, 5, 6. [Cf. III Contra Gent, cap. 25, arg. 6.) I-II, 2, 6; 3, 4; 4, i « 2. i< 1 . / · Jgj 278 I P.—De exsistentia pinis ultimi minis agentis. Tunc solum homo agit propter finem quando agit ex deliberatione. Atqui non semper homo agit cum deliberatione, quia multa operatur homo quin de eis quid­ quam cogitet, sicut cum quis movet pedem vel manum vel fricat barbam, aliis intentus. Ergo homo non semper agit propter finem, quin potius multa operatur non propter finem; consequenter non omnia quae homo agit, agit propter finem. 368. Responsio. Dist. Mai.: tunc solum homo agit prop­ ter finem quando agit ex deliberatione, propter finem sibi a propria ratione praestitum seu dictatum, conc.; propter finem naturalem ab Auctore naturae praestitutum aut a propria cogitativa repraesentatum, nego. Conc. Min. et contradist. Conclusionem: homo non semper operatur propter finem, quin potius multa agit absque fine, absque fine sibi a propria ratione praestituto, conc.; absque ullo fine, sive ab Auctore naturae praestabilito, sive a pro­ pria cogitativa reprasentato, nego. 369. Verum est quod homo tunc solum agit, active se movendo aut se determinando, propter finem, quando agit ex deliberatione, quia ex deliberatione sibi ipsi determinat finem prosequendum et actiones et modum agendi quibus finis praefixus assequi debet in re. Hoc enim est munus deliberationis, inquirere et determinare bonum seu finem prosequendum et consequenter media, idest motus seu actio­ nes quibus re finis ille effective assequi potest. Deliberatio ergo rationis practicae est causa autodeterminationis proprii finis et propriarum actionum seu motuum ad illum finem. ' Et tunc vere homo agit formaliter ut homo, in sensu proprio et formali actionis et hominis. Unde verum est dicere quod solum homo ut homo agit propter finem, quando agit ex deliberatione. Et sic omnes actiones proprie et formaliter humanae sunt propter finem a propria ratione hominis prae­ stabilitum. 370. At non semper homo operatur ex deliberatione, hoc est, ut homo. Et quando sic operatur, hae operationes non sunt actiones in sensu stricto, neque etiam humanae reduplicative, sed solum specificative, atque ideo dici debent · ·ι rr i π-Λτ-α Cap. L—Exsistentia pinis ultimi naturalis 279 actiones hominis seu humanae mere materialiter, non formaliter. Istae ergo operationes, cum non procedant ex deliberatione, per definitionem non possunt esse propter finem a propria ratione praestabilitum. 371. Verumtamen non solum datur finis praestitutus a propria ratione operantis, sed etiam finis repraesentatus ab alia facultate apprehensiva inferiori, nempe a cogitativa; vel ab Auctore naturae, si sit operatio mere naturalis non conse­ quens apprehensionem boni. Tunc ergo istae operationes sunt propter finem cogitatum aut imaginatum, vel saltem propter finem naturalem ab Auctore naturae praestabilitum. Et ita omnis omnino actio est propter aliquem finem, licet non semper eodem modo et propter eundem finem; ut sic diversus finis respondeat diverso generi et modo actionis. Itaque, quando homo agit ut homo, semper agit propter finem a seipso sibi determinatum; quando agit ut animal, semper agit propter finem a propria cogitativa apprehensum; quando vero agit ut mera natura, semper agit propter finem naturalem ab Auctore naturae praestabilitum. 372. Unde S. Doctor exacte scribit: «actiones autem quae fiunt sine attentione, non sunt ab intellectu, sed ab aliqua subita imaginatione vel naturali principio; sicut inor­ dinatio humoris pruritum excitantis est causa confricationis barbae, quae fit sine attentione intellectus: et haec ad ali­ quem finem tendunt, licet praeter ordinem intellectus» pro­ prii seu coniuncti \ Hoc exemplum de confricatione barbae saepe occurrit apud S. Thomam: II Sent., dist. 40, 5, circa finem corp.; In II Physic, lect. 8, n.° 5, in fine; III C. Gent., cap. 2; De Malo, 2, 5 ad 6; Ι-Π, i, i obi. 3; 18, 9, in fine corp. j HIC. Genl.fap- 2, circa finem. 280 Cap. i—Exsistentia finis ultimi NATURALIS exsistentia finis ultimi 281 Unde iste articulus non est mere incidentalis, sed ad funda­ mentum totius moralis considerationis spectat. yfi. Et modo simili procedit S. Doctor infra, q. 6, Art. 2.—Utrum agere propter finem sit proprium quando investigat naturam voluntarii. Postquam enim deter­ rationalis creaturae minavit quod in actibus humanis invenitur voluntarium (art. 1), statim quaerit an inveniatur quoque in motibus brutorum animalium (art. 2). Est ergo perfectus paralle­ lisms in suo genere inter duos primos articulos huius PRAENOTANDA quaestionis et duos primos quaestionis sextae. 377. Ut autem sensus articuli huius penitus intelligaSENSUS ET STATUS QUAESTIONIS tur, exponendi sunt eius termini. Agere propter finem potest dupliciter sumi: uno modo, 373. Duplex est genus agentis, scilicet agentis per intel­ large, pro mero facto operandi propter aliquem finem, abs ­ lectum et agentis per naturam. Postquam ergo ostensum trahendo a modo operandi propter finem; alio modo, stricte, est quod agenti per intellectum convenit agere propter finem, pro modo perfecto et activo agendi propter finem, quatenus quaeritur consequenter an etiam conveniat agenti per naturam. agens non solum operatur de facto propter aliquem finem, Si enim convenit etiam agenti per naturam, eo ipso agere sed etiam se active movet et ducit ad finem a seipso praestapropter finem est commune omni agenti; sin autem, agere bilitum. propter finem erit proprium et exclusivum agentis per intellec­ Et in hoc secundo sensu sumebatur in articulo praece­ tum. denti, ut ibi declaratum est (nn. 247-254). An vero in eodem 374. Et hoc est necessarium investigare, quia ad perfec­ sensu accipiatur in hoc articulo, dubitari potest. tam scientiam non sufficit demonstrare quod praedicatum con­ 378. A priori, sensus debet esse idem; secus mutaretur venit subiecto —hoc enim pertinet ad demonstrationem quia, terminus medius comparationis et demonstrationis, quod esset quae imperfecta est in genere demonstrationis—, sed requiri­ sophisticam introducere in scientiam Theologiae moralis. tur etiam demonstrare quomodo et qua ratione praedicatum Quatenus ergo iste articulus consideratur ut connexus cum conveniat subiecto, quod pertinet ad demonstrationem propter praecedenti, eundem sensum termini formalis, qui est agere quid. Non ergo satis erat scire quod hoc praedicatum, agere propter finem, retinere debet. propter finem, convenit homini; sed necesse est amplius 379. Et vere, in distributione articulorum identitas sen­ inquirere an hoc praedicatum sit commune aut quasi genesus manifeste exprimitur per pronomen hoc. Quaesierat enim ricum ad alia agentia, vel potius proprium et quasi speci­ tprimo, utrum hominis sit agere propter finem»; ac statim ficum hominis. inquirit «secundo, utrum hoc sit proprium rationalis naturae». 375. Et inde manebit determinata propria materia con­ Non repetiit materialiter eandem phrasim, agere propter siderationis moralis, determinato proprio eius subiecto. Nam finem, in principio secundi quaesiti, quia eam posuerat in si hoc praedicatum, agere propter finem, quod directe cadit fine primi, ad vitandam cacophoniam; sed ei substituit ver­ sub morali consideratione, extenditur etiam ad agens per bum aequivalens, hoc, demonstrans agere propter finem, et naturam, eo ipso scientia iMoralis debet extendi ad conside­ quidem in eodem sensu, secus non esset hoc, sed aliud. randum omne agens per naturam; quod si restringitur ad Et idem sensus manifeste retinetur in obiectionibus arti­ solum hominem, ipso facto Moralis circunscribitur ad unum hominem considerandum, qui est agens per intellectum. culi secundi. J 282 l P.—De exsistentia finis ultimi Sed in corpore articuli et in responsionibus ad obiecta videtur substitui alius sensus; et tamen deberet esse idem, ut responsio concordaret quaesito. 380. Attamen haec sunt potitis apparientia quam realia. Duae sunt enim partes corporis articuli: in prima ostenditur quod omne agens, sive per intellectum, sive per naturam, operatur propter aliquem finem; in secunda vero probatur quomodo utrique generi agentis conveniat agere propter finem. Quae quidem pars est per se et directe intenta et necessario praesupponit primam, quia modus agendi propter finem suppo­ nit simplex factum agendi propter finem. Et iste modus consi­ deratur relative ad modum perfectissimum agendi propter finem, qui est se active dirigendo ad finem ab ipso agente sibi praestabilitum. Nulla est ergo aequivocatio et nulla alienatio termini a propria ad impropriam significationem; eo vel magis quod in prima parte non consideratur solum agens per naturam, sed omne agens, et consequenter etiam homo stricte agens per intellectum. Et idem observatur in responsionibus ad obiecta, ubi formaliter respondetur de modo agendi tantum. 381. Quantum vero ad alium terminum, scilicet, ratio­ nalis naturae, Medina 1 mysterium invenire conatus est, ac si rationalis natura significaret omnem naturam intellectua­ lem, sive increatam (Deum) sive creatam (angelum et homi­ nem). Unde S. Thomas oculate dixisset: rationalis natura, et non: rationalis creatura, quae staret solum pro homine Et hac de causa disputat an non solum homo, sed etiam Deus agat propter aliquem finem. Et inde alii commentatores per longum et latum dispu­ tare solent hoc loco an Deus agat propter finem. 382. At haec animadversio non est fundata. Nam tota haec quaestio, ut vel ex ipso titulo quaestionis patet, est de fine hominis, et hominem repetit per singulos articulos, ut patet intuendi. Quomodo ergo S. Thomas, sui oblitus, di­ verteret ad naturam intellectualem in tota sua latitudine? 1 Hoc loco, p. 8 a. Cap. I.—Exsistentia finis ultimi naturalis Et tamen nec verbum respondet in hoc articulo nisi de sola natura rationali, quae est homo. Quod vel ipsum adiectivum, rationalis, sat clare indicat; rationale enim, proprie loquendo, soli humanae naturae con­ venit. Oportet autem sumere substantivum secundum exigen­ tiam adiectivi, sicut subiectum iuxta exigentiam praedicati. 383. Et melius dixit: natura, quam: creatura. Nomen enim creaturae est nomen effectus a Creatore, non nomen causae. Et tamen hic erat sermo de agente, quod est nomen causae. Hoc autem optime et oculatissime exprimitur verbo J natura, quia nomen naturae significat «essentiam rei, secun­ dum quod habet ordinem ad propriam operationem rei» \ 384. Denique, proprium sumitur stricte pro quarto prae­ dicabili, quod scilicet convenit omni et soli subiecto eius semper, et conversim praedicatur de ipso, quamvis non sit de eius essentia. Est ergo accidens speciei, non individui - tantum, et ideo necessario et semper convenit omni et soli rei cuius est, sicut risibilitas aut disciplinabilitas convenit homini2. Quod Aristoteles uno verbo expressit dicens quod ίδιον δ’ εστιν ô μή δηλοϊ μέν τό τί ήν εναι, μόνω δ’ υπάρχει καί άντικατηγυρεϊται του πράγματος, οίον ίδιον άνθρώπου τό γραμματικής δεκτικός έστι, και εΐ γραμματικής δεκτικός έστίν, άνθρωπος εστιν 3. 385. Quia ergo ex articulo praecedenti constat quod omni homini convenit agere propter finem, et quidem semper, in omni sua actione stricte humana, supererat investigare an etiam soli homini conveniat, cum exclusione cuiuscumque alterius agentis per naturam. Ideo sensus articuli est: utrum agere propter finem ita conveniat homini, ut ei soli et nulli alteri agenti inferiori com­ petat, sicut risibilitas aut disciplinabilitas. I 1 De ente et essentia, cap. 1, edit. Baur, p. 14, 5-7. 1 In I Post., lect., 8, n.° 7; lect, 10, nn. 4 et 8; lect. 14, n.° 2; lect. 27. n.0 9; lect. 31, n.° 13; I Sent., dist. 3, 4, 2, circa finem corporis; dist. 8, 1, i ad 1; De Verit., 21, I ad io; De spiritualibus creaturis, ii; De Anima, 12 ad 7; I, 77, i ad 5. * I Topic., cap. 4, n.° 5, I, I74> 45-49· i P—De exsistentia finis ultimi I » _ ■ ■ ' » : i ■ • ■ Cap. I.—Exsistentia finis ultimi naturaiis 285 Nec desunt qui nostris temporibus veram intelligentiam brutis concedant, motivis ducti experimentalibus, ut aiunt, § Π v. gr., Brehm, Romanes, Büchner et alii L QUAESTIONIS RESOLUTIO Animalia ergo tam perfecte agerent propter finem sicut ipse homo, immo et perfectius quam plures homines, ut 386. Hac in re sunt duae sententiae extremae. Prima dicebat Montaigne: «il y a plus de distance de tel à tel homme est eorum qui naturae omnem causalitatem finalem denegant, qu’il n’y a de tel homme à telle beste» 2. sive quia nondum pervenerant ad explicitant cognitionem Sed de his, ad philosophos et scientificos; nostrum enim causalitatis finalis, ut antiqui philosophi naturales, Leucip­ non est in praesenti, qui theologum agimus, haec omnia ex amussim expendere. pus, Democritus, Empedocles —quos Aristoteles balbutien­ 388. Media inter has oppositas sententias exstat positio tes et S. Thomas grossiores appellant1—; sive quia eam positive respuunt, ut Spinoza, qui fidenter se ostensurum i philosophiae perennis, iuxta quam omne agens, etiam per naturam, agit propter finem, non tamen eodem modo sicut iactat «naturam finem nullum sibi praefixum habere, et homo, qui solus habet intellectum inter omnia entia huius omnes causas finales nihil nisi humana figmenta esse» 2; mundi adspectabilis. Unde et hominibus dictum est: «nolite sive quia notioni causae eiusque clasificationi in quatuor genera nullum tribuunt valorem obiectivum et scientificum, t fieri sicut equus et mulus, quibus non est intellectus» 3. Quem in locum S. Thomas adnotat: «Deus dat homini intellectum; sed uti purum putumque artificialismum et anthropomorsed et intellectu excedit animalia: qui ergo indignum se reddit phismum derident, ut non pauci philosophorum nostri tem­ dono intellectus, comparatur animalibus 4. poris, agnosticismum profitentes, dictitant, cum L. Brun389. DICENDUM EST ERGO*. schvicg 3. PRIMO.—Si agere propter finem sumatur large, pro sim387. Secunda, ex adverso, illorum est qui brutis anima­ . libus rationem et intellectum attribuunt, ut pythagorici, qui i plici facto operandi utcumque propter aliquem finem, tunc agere propter finem non est proprium hominis, sed est commune omni μετεμψύχωσήν vel potius μετεμσωμάτωσιν —ut Olympiodoro placuit— docebant, quae est της ψυχής ττεριπόλησι$, \ agenti. Hac propositione exprimitur id quod vulgo appellari solet ut dicit Diogenes Laertius 4 ; aut etiam qui τταλινγένεσις vel ~ ~ "1 pricipium finalitatis seu causalitatis finalis, quod ita effertur: τταν ψύχην crude defendunt. Unde et Bonnetus, ut Rosselli narrat, asserebat «in futura rerum conversione animas bru­ omne agens agit propter finem 5. Quod quidem principium est analyticum seu per se notum, torum tantam fore acquisituras organorum evolutiones, ut et ideo directe non potest nec debet demonstrari, quia neque simiae et elephantes in Newtonos et Leibnitios evadant»5. indiget demonstratione. Potest tamen declarari, exponendo terminos eius per discursum improprium seu mere explica1 I Metaph., cap. io. io, n.° i, II, 485, 40; I, 44, 2; III C. Gent., cap. 2, in fine. 2 Ethices, Pars I, Appendix. Opera, edit. J. van Vloten et J. P. N. Land, Hagae Comitum, 1913, t. I, p. 69. 3 L’experience humaine et la causalité physique, Paris, Alcan, 1922, pp. 145146; 166-170; 225-237. 1 De clarorum philosophorum vitis, dogmatibus et apophthegmatibus, lib, VIII, cap. i, n.° 4, edit Cobet, Parisiis, Didot, 1850, p p 206 1-2 5 Summa Philosophica, Π-ΙΙ, q. 29, art 2, edit. Matriti, 17: t. IV p. 487, nota. 1 Vide Frobes, Psychologia Speculativa, lib. I, cap. i> § 4, Friburgi Brisgoviae, 1927, t. I, pp. 38-54. Essais, lib. I, cap. 42, edit. Flammarion, Paris, s. d., t. I, p. 303. Psalm. XXXI, 9. Opera, edit. Vives, t. XVIII, p. 4°7 b. ■ D 286 Cap. L—Exsistentia finis ultimi naturalis I P.—De exsistentia finis ultimi 287 Agens enim est formaliter agens in actu secundo per ac­ rivum l; et indirecte demonstrari per reductionem ad absur­ tionem suam. Actio autem est formalietr actus seu motus dum, si eius veritas negaretur2. ab agente in aliud, hoc est, in alterum tendens continue et 390. A) Declaratur.—Declaratio veritatis principiorum analyticorum potest fieri dupliciter: uno modo, formaliter, I sine aliqua interruptione \ Qua de causa actio intelligitur ut wffluxus in actum ab agente»2 et ut influxus agentis in per analysim terminorum, quae dat eis quasi intrinseca aliud seu productio in illud; haec enim duo verba, influere constitutiva, ut dicit Caietanus 3, nam principia constituuntur a producere, exprimunt causalitatem causae efficientis 3. Agens ex terminis, scilicet ex subiecto tanquam materia et ex prae­ ergo ut agens se habet formaliter ut inclinans, ut impellens, dicato quasi forma 4; alio modo, quasi materialiter, per de­ ut impetens in aliud 4. ductionem terminorum ad sensum, quasi ad eorum origi­ 393. At vero inclinatio, impulsio, impetus idem sonant nem psychologicam, nam primi termini per experimentum ac intentio et appetitus; nam «appetitus nihil est aliud quam ex sensibus ope abstractionis intelligibilis accepti sunt. 391. a) Declaratio formalis et quasi a priori, per dis­ ) inclinatio appetentis in aliquid» 5, hoc est «in appetibile» 6, et hoc idem est ac intentio appetibilis, quia «ipsum tendere cursum universalem mere explicativum. Duo sunt termini in in bonum est appetere bonum» 7, ut nomine ipso patet: in­ hoc principio: agens seu efficiens per modum subiecti, et tendere, ad-petere, secundum illud: «appetere autem nihil finis per modum praedicati. Nam quando dicitur: omne agens agit propter finem, idem est ac si diceretur: agens est i aliud est quam aliquid petere, quasi tendere in aliquid ad ipsum ordinatum»8; itaque «intendere est in aliud tendere» 9, agens propter finem, nam quod agit est agens, sicut quod appetere est ad aliud petere, impetere in aliud petere. Idem ambulat est ambulans 5. Et quidem sumitur agens seu causa ergo sensus formalis exprimitur omnibus istis nominibus. efficiens in actu secundo, prout scilicet actu agit; et similiter 394. Constat autem evidenter «quod omnis appetitus est finis seu causa finalis, prout actu exercet causalitatem suam finalem; hoc enim exprimitur per verbum indicativum de propter aliquid; stultum est enim dicere quod aliquis appetat propter appetere; nam appetere est quidam motus in aliud praesenti: agit, quod significat exercitium seu actualitatem tendens», scilicet in appetibile 10. agendi. 395. Atqui appetibile idem est ac bonum, «cum bonum 392. Dicimus ergo quod in ipso conceptu ut agens est proprium sit motivum appetitus» u, seu obiectum eius formale; includitur essentialiter dependentia causalis a fine. habet autem rationem formalem boni ex fine, quod est supre1 Distinguunt Scholastici duplicem discursum: unum, proprium seu illativum, qui est discursus secundum causalitatem, quo praedicatum con­ cluditur de subiecto per medium: alium improprium seu mere explicativum, qui est quidam discursus secundum solam successionem et quoad meram lormam, non quoad materiam, «et talis discursus potest inveniri circa prima principia et circa ea quae per sensus externos cognoscimus* (Joannes A S. Thoma, De Fide, disp. i, art. 2, n.° 8, edit. Lugdini, 1663, p. 13 b. Vide Salmanticenses, De Fide, disp. 1, dub. 4, n.° 122, edit Palmé, Parisiis, 1879, t. XI, p. 157 b). * In III Melaph., lect. 5, nn. 389-390; IV Metaph., lect. 6, nn. 597599; 607-610. 3 In I-II, 66, 5, circa finem. In I Periherm., lect. 9, n.° 8; lect. 10, n.° 8. In I Physic., lect. 4, nn. 2-3. 1 In III Physic., lect. 5, nn. 9 et 15. L 54, 2. In librum de causis, lect. 1, edit. Vives, t. XXVI, p. 517 a. In VII Physic., lect. 3, n.° 7; III Contra Gentes, cap. 2, II Sent. dist. 25, i, 2. MI, 8, i. De Malo, 16, 2. 7 In I Ethic., lect. I, n.° 11. 8 De Verit. 22, 1, in corp, circa finem. In III De Anima, lect. 15, n.° 821. [Cf. De Sp. Creat., 6 c.; De Vent., 22,12, arg. 3, Sed contra.] 11 In I Ethic., lect. 1, n.° 910 I τί ' i 288 f I < f 1 -'■■'I "1 · ■ ■ I P.—De exsistentia finis ultimi mum analogarum boni, a quo in cetera bona descendit1. Omnis ergo appetitus, omnis intentio, omnis impetus seu impulsus, omnis motus seu actio agentis in quantum huius­ modi, ex propria definitione, est propter aliquem finem. Ordo igitur ad finem includitur in ipsa ratione impetus, influxus, pro­ ductionis, actionis, et consequenter ipsius agentis ut forma­ liter agens est. Unde et S. Thomas formulam communem, omne agens agit propter finem, ita aequi valent er vertit: «omne agens in agendo intendit aliquem finem»2, et: «omne agens aliquo modo appetit finem» 3. 396. Itaque agens, ut agens est, est essentialiter relati­ vum ad finem ut finis est, ut subiectum relationis ad terminum eius; et propterea dicitur esse ad finem, quia essentialiter fluit in finem, petit in finem, ducitur ad finem, agitur in finem. Finis ergo intrat in definitionem agentis ut terminus eius, sicut terminus relationis intrat in definitionem subiecti quod relative terminat. 397. Et propterea dictum est quod principium finalitatis est analyticum; nam praedicatum eius est de ratione subiecti et intrat in eius definitionem; non quidem directe ex perseitate praedicationis, sed ex perseitate causalitatis, quae pertinet ad quartum modum dicendi per se et fundat primum in subiecta materia 4. 398. Ad cuius profundiorem intelligentiam notandum est quod haec est differentia inter causam materialem et formalem ex una parte et causam efficientem et finalem ex alia, quod causae materialis et formalis propria sua entitate causant esse, et ideo de eis dicitur quod, essendo, causant, prout forma dat suum esse materiae, quod materia recipit se submittendo formae, et ideo in eis non distinguimus esse et agere; at causae efficiens et finalis, cum sint causas extrinsecae, non causant propria entitate, sed propria causalitate, 2 III C. Gent., cap. 2, initio. In I Post., lect. io, n.° 7, una cum nn. 2 et 3. Cap. I.—Exsistentia finis ultimi naturalis 289 et ideo in eis distinguimus rationem entis et rationem causae seu ordinem essendi et ordinem causandi. Unde quando loquimur tam de causa efficienti quam de causa finali, necesse est caute discernere an loquamur de eis reduplicative ut causae sunt, aut specificative ut sunt entia. 399. Si ergo loquamur de fine et agente specificative et materialiter ut sunt entia quaedam, non necessario incidunt in idem re, immo impossibile est quod incidant in idem numero sub eodem respectu, licet possint incidere in eadem specie; et ideo non necessario definitio unius intrat in defi­ nitionem alterius, sed unaquaeque propriam definitionem habet quae, quandoque, materialiter coincidit cum defini­ tione alterius. Unde sub hoc respectu agens et finis non praebent materiam iudicio formaliter analytico. 400. At si loquamur de eis reduplicative et formaliter m sunt causae, tunc causalitas causae finalis intrat in causali­ tatem causae efficientis, non quidem ut causa quae efficienter causer, sed ut ratio qua causa efficiens efficienter causare potest, cum sit ratio vel causa ipsius causalitatis causae effi­ cientis. Et in hoc sensu causalitas finalis intrat in definitio­ nem causalitatis efficientis, ut qua efficiens est formaliter causa; et sic vere fundat indicium analyticum, quod est principium causalitatis finalis. 401. Quapropter S. Thomas profunde scribit: «finis est causa efficientis, non quantum ad esse, sed quantum ad ra­ tionem causalitatis; nam efficiens est causa in quantum agit, non autem agit nisi causa finis: unde ex fine habet suam causalitatem efficiens» \ Et inde est quod «causa finalis non causât seorsum aliquid ab agente; in tantum enim finis habet rationem causae, in quantum movet agentem»2; «et sic, prout habet rationem moventis [causam efficientem ad agen­ dum], pertinet quodammodo ad genus causae efficientis» 3. Et alibi: «sciendum —inquit— quod tam finis quam efficiens movere dicuntur, sed diversimode, cum in qualibet 1 In V Metaph., lect. 2, n.° 775. * In III Physic., lect. 5, n.° 15. 3 In librum de Causis, lect. 1, circa finem. 19.—Di Hominis· I P.—De exsistentia finis ultimi Cap. L—Exsistentia finis ultimi naturalis 291 actione duo considerentur, scilicet agens et ratio agendi, tione materiae, quae non est intelligibilis nisi per ordinem ut in calefactione ignis est agens, et ratio agendi calor. — In ad formam; ita etiam finis ut finalizans ponitur in definitione movendo [ = in genere causae efficientis] dicitur finis movere agentis, quod non est intellibile ut tale —etiam prima opera­ [ = efficienter] sicut ratio movendi, sed efficiens sicut agens tione mentis— nisi per ordinem ad finem. Nam «ratio boni t [ = producens] motum, hoc est, educens mobile de potentia respectum implicat; non quia ipsum nomen boni significet ad actum. ipsum respectum solum, sed quia significat id ad quod se­ Ratio autem agendi est forma agentis per quam agit [ = non quitur respectus, cum respectu ipso», sicut nomen scientiae forma agentis per quam agens est specificative ens, sed per significat qualitatem (habitum conclusionum) cum respectu quam agens reduplicative est agens seu agit]; unde oportet ad scibile x. At nomen finis hoc addit supra nomen boni, quod insit agenti ad hoc ut agat. — Non autem inest secun­ quod significat formaliter ipsum respectum finalizandi seu perdum esse naturae perfectum [ = secundum esse reale], quia, jiciendi; se habet enim ad bonum ut formale ad materiale. hoc habito, quiescit motus, sed inest agenti per modum in­ 1 404. Hanc analogiam ipse S. Thomas egregie et pro­ tentionis; nam finis est prior in intentiotie [ = in causando, funde expendit hisce verbis: «effectum a sua causa dependere ut ratio causandi ipsam causalitatem efficientis], sed est pos­ oportet; hoc enim est de ratione effectus et causae. — Quod terior in esse [ = in essendo, scilicet proprio esse causae quidem in causis formalibus et materialibus manifeste apparet. efficientis ut ens est]; et ideo finis praeexsistit in movente Quocumque enim materiali vel formali principio subtracto, proprie secundum intellectum [ = secundum esse intentio­ res statim esse desinit, cum huiusmodi principia intrent nale, quod est ratio agendi vel causandi], et non secundum i essentiam rei. f esse naturae [ = secundum esse reale, quod est ratio essendi Idem autem iudicium oportet esse de causis efficientibus et rei quae est finis]» \ formalibus vel materialibus; nam efficiens est causa rei se­ 402. Dicendum est ergo quod principium causalitatis cundum quod formam inducit vel materiam disponit: unde finalis est magis analyticum quam principium causalitatis effi­ udem dependentia rei est ad efficiens et ad materiam et formam, cientis, cum finis sit causa ipsius causalitatis causae efficientis; cum per unum eorum ab altero dependeat. iam vero, propter quod unumquodque tale, et illud magis. De finalibus autem causis oportet etiam idem esse iudicium Unde et causalitas efficiens per se, quae directe pertinet ad quod de causa efficienti; nam finis non est causa nisi secundum quartum modum dicendi per se, solum fundat perseitatem quod movet efficientem ad agendum. Non enim est primum praedicationis secundi modi2; at causalitas finalis per se, in esse, sed in intentione solum; unde et ubi non et actio, quae est ipsa ratio causalitatis causae efficientis ut qua agens fion est causa finalis»2. agit, cum directe pertinet ad primam formam quarti modi 405. Apparet igitur quam ruditer loquantur illi qui, addicendi per se, fundat perseitatem praedicationis primi modi, l mittentes principia causalitatis formalis et materialis, immo secundum quod in relativis haberi potest. Et sic, in prin­ et efficientis, esse analytica, hoc negant de principio causalicipio causalitatis finalis, praedicatum propter finem, ut didt ! tatis finalis. Eo enim ipso quod fini convenit primus modus rationem agendi, est de ipsa ratione subiecti, scilicet agentis causandi per se, haec causalitas fundat primum modum ut reduplicative et formaliter agens est. dicendi per se in ordine ad ipsam causalitatem et actionem 403. Sicut ergo forma ut informans ponitur in definiagentis. 1 De Vent, 22, 12. [Cf. De principiis naturae, I, p. 385.] 1 De Veril., 21, 6. 1 De Potent,, 5, 1. ■ jr.’ I Ρ·—De exsistentia finis ultimi 406. b) Declaratio materialis et quasi a posterion, per discursum particularem mere explicativum seu per deductionem ad sensum. Nam, quia «primum principium nostrae cogni­ tionis est sensus oportet ad sensum quodammodo resolvere i omnia de quibus iudicamus» \ Et hoc est resolvere terminos intellectus in experientiam, quasi in materiam causae intel­ lectionis 2. Quem processum antiqui appellabant syllogis­ mum expositorium, qui «non est vere syllogismus, sed magis quaedam sensibilis demonstratio seu quaedam resolutio facta ad sensum ad hoc ut consequentia, quae vera erat secundum intellectualem cognitionem, declaretur in sensibili», ut dicit Auctor Opusculi De Natura syllogismorum 3. 407. Et licet «experientia proprie ad sensum pertineat», qua singularia sensibilia «prout sunt hic et nunc» cognos­ cuntur, «transfertur» tamen, extendendo «experientiae nomen, etiam ad intellectualem cognitionem» immediatam et incomplexam intelligibilis in sensibili, et maxime ad cognitionem11 intellectualem concretam rei intelligibilis prout in conscien-1 tia psychologica intellectuali exhibetur 4; et relate ad hunc modum cognoscendi, intellectus dicitur etiam sensus, quia rem percipit quasi sentiendo 5. j Quae quidem experientia nobis est dupliciter utilis: primo ante cognitionem intellectualem huius principii, ut eam eam acnuiramiK acquiramus, riiiia quia rvrrmia omnia nostra nostra rnemîtin cognitio ex ex exnerientil experientia 11 ortum ducit; secundo, post eius cognitionem intellectualem immediatam et certissimam, ut in ea delectemur, nam «ex- perientia etiam eorum quae prius sciebamus delectabilis pctA 6 ______ 1_________ _____________ 1______ S ____ 1·_____________ est» % et quodammodo corroborat certitudinem ·intellectua­ lem, sicut omnis delectatio fortificat operationem 7. 4θ8. Haec ergo deductio experimentalis potest esse du· De Verit., 12, 3. I, 84, 6; II Post., lect. 20, n.° 12. ’ Inter opuscula spuria S. Thomae, edit. Vives, t. XXVIII, p. 64 a. De Malo, 16, 1 ad 2; De Vertt., 10, 8 ad 8 in contrarium; In Psabr. 33> n.° 9. edit. Vives, t. XVIII, p. 419 b. I, 54, 5 ad obiecta; II-II, 49, 2 ad 3. • II Sen,., dist, 23, 2, 2 ad 2; IV Sent., dist I, I, 2, qla. 2 ad 2. /P' Sent; dist. 49, 3, 1, qla. 1. Cap. I.—Exsistentia finis ultimi naturalis 293 plex: una, ad experientiam internam, quae est experientia, de se, pure intellectualis, per reflexionem psychologicam intellectus in proprios actus; alia, ad experientiam externam, quae materialiter est sensus externi, sed formaliter est intel­ lectus utentis cogitati va 409. His dictis in gratiam tironum, ut terminos adhibi­ tos cognoscant, syllogismus expositorius ita proponi potest: «omne agens vel agit per naturam vel per intellectum»2. Atqui utrumque agit propter aliquem finem. Ergo omne agens agit propter finem. 410. Maior experientia constat, qua perspicimus nos agere per intellectum; alia vero agentia infra nos agere sine intellectu, per naturam; et in his duabus categoriis conti­ nentur omnia agentia sensibilia, quae videmus et experimur. Haec ergo Maior continet simplicem catalogationem agen­ tium quae videmus, classificatam secundum ipsam experientiam immediatam. 411. Minor etiam experientia comprobatur, quoad utram­ que categoriam agentium. Agentia per intellectum sumus nos, homines. Et experientia interna percipimus nos semper agere propter aliquem finem quando, ut homines, per intellectum agimus, ut articulo praecedenti declaratum est (n.° 263); quia experimur nnc nos, rw per nnotrnm nostrum intellectum practicum, praedeterminare actiones voluntatis et motus appetitus sensitivi atque etiam 1operationes _ ' membrorum exteriorum, producendo ordinem in actionibus voluntatis et in exterioribus rebus per artem 3 · . __ _ . _ . _ * in proprios fines. Experimur enim quod intellectus practicus non est mere repraesentativus rei quam intelligit, sicut intellectus speculativus, sed est praesignativus et productivus rei quam ordinat, «sicut exemplar factivum» eius 4. Ista ergo ordinatio actionum nostrarum in finem prae­ stitutum et dictatum a nostro intellectu practice, cadit sub In I Metaph., lect. i, n.° 15. III Contra Gent., cap. 2. [Cf. Algazel, Metaphysica, p. 58.] In I Ethic., lect. 1, nn. 1-2. IV Sent., dist. 8, 2, 1, qla. 4 ad 1; I Periherm., lect. 3, n.° 7. Cap. I.—Exsistentia pinis EXSISTENTIA FINIS ULTIMI experientia immediata interna, sicut alia quae sunt per essen­ tiam suam in anima, ut ipse S. Thomas observat: «illa —in­ quit— quae sunt per essentiam sui in anima, cognoscuntur expérimentait cognitione, in quantum homo experitur per actus principia intrinseca; sicut voluntatem percipimus vo­ lendo, et vitam in operibus vitae», et eodem iure perci- i pimus ordinem actionum nostrarum in finem in ipsis actio­ nibus quas deliberata voluntate exercemus \ utpote conscia et deliberato modo active imponentes talem ordinem per pro­ 4 prium actum rationis practicae. 412. Agentia vero per naturam, quae sunt cetera agentia inferiora seu irrationalia, agunt per motum, ut videmus; nam et natura est principium motus. Unde et nomen naturae primo est impositum «ad significandam generationem viven­ tium, quae nativitas vel pullulatio dicitur, ut dicatur natura quasi nascitura» \ Et videmus etiam quod iste motus uniformi et determinate modo fit, nisi alius motus contrarius et determinatus alterius naturae illum impediat aut perturbet. Experimur enim quod non ex quocumque semine generatur quodeumque aut quo­ modocumque, sed ex determinato semine determinatum vi­ vens per vias fixas et determinatas; v. gr., «ex determinato semine fit homo, et ex determinato semine oliva»2, et non e converso, ex semine olivae fit homo aut ex semine humano fit oliva; et quidem secundum determinatum modum pro­ cedendi, «quia oportet primum fieri semen et non statima principio est animal; et ipsum semen non statim est indura­ tum, sed a principio est molle et quodam ordine ad perfec­ tionem tendit»3, et secundum determinatum tempus pro unaquaque specie viventis. Similiter etiam videmus quod non ex quocumque vivente vel natura emittitur quodeumque semen, sed ex determinato i 2 I-II, 112, 5 ad r. III, 2, i. In II Physic., lect. 7, n.° 7. I ultimi naturalis 295 vivente determinatum semen, ut ex tritico semen triticeum et ex cane caninum1. Experimur ergo quod in operationibus naturalibus agen­ tium per naturam habetur determinatum principium, deter­ minatus processus et determinatus finis seu terminus. Ex­ perimur igitur ordinem priorum et posteriorum in motu natu­ rali, ita ut prima sint ad posteriora et haec ad ultima motu continuo2. Hoc autem idem est ac dicere quod omnia praecedentia sunt propter ultimum tanquam propter finem; nam ideo sunt naturaliter ad illud ordinata, quia sunt propter illud3. 413. Quod confirmatur experientia interna et externa in innim adunatis. Experimur enim experientia interna quod, exercendo opera artis, v. gr., medicinae, aedificationis, pic­ turae, agimus propter aliquem finem praedeterminatum ab intellectu practico. Simul autem experimur quod in his operi­ bus, quando rite et secundum exigentiam artis fiunt, imi­ tamur naturam et utimur legibus naturae. Medicus enim, ut sanet, scrutatur conditiones naturae aegrotae et porrigit aegro­ to medicamenta proportionata suae naturae, utendo, quantum est possibile, principiis sanis naturae, et ea adiuvando, ut naturaliter sanent. Unde et bonus medicus non omnibus aegrotis eadem remedia praescribit, sed alia parvulis, alia viris, alia mulieribus, secundum naturalem conditionem uniusI cuiusque. Pariter aedificator in aedificando leges naturae soli, lapi­ dum, lignorum, ferri, arenati, observare debet, ne domus construenda in praeceps eat, sed solida maneat, sicut ipsa natura. Unde et quanto magis ad naturam accedit, tanto ‘ sapientior est aedificator. Eodem modo, pictor observare debet leges naturales ! perspectivae seu opticae in dispositione colorum et lucis; immo et se submittere debet legibus naturalibus chimicis Ibid., lect. 14» n® 4· Ibid., n.° 6. Ibid., lect. 13, n.° 3; lect. 14, n·0 7- * · ii i 296 De exsistentia finis ultimi * 1 ! in colorum elaboratione et mixtione, attendendo etiam ad naturalem conditionem superficiei, v. gr., lapidis, ligni, lintei, in qua imaginem depingere intendit. 414. Si ergo opera artis sunt propter finem et haec pen­ dent a legibus regulantibus opera naturae, a fortiori natura operatur propter finem; nam propter quod unumquodque tale, et illud magis Unde nullus est artificialismus, quem quidam tantopere irrident; quia non concipimus naturam sicut artem, sed artem sicut naturam. Propter quod S. Thomas profunde arguit dicens quod, si agens per intellectum agit propter finem, quia actio eius determinatur per praedeterminationem finis praeconcepti, multo magis agens per naturam, ubi multo maior est determinatio actionis in suo principio, in suo processu et in suo termino’·; nam «ubicumque sunt determinata principia et determinatus ordo procedendi, ibi oportet esse determinatum finem propter quem alia fiunt» 2 3. 415. Neque ista relatio ordinis causalis agentis per na­ turam in finem est pro nostro intellectu aliquid mediatum et deductum, sed est quid immediatum; quia est quid sen­ sibile per accidens et intelligibile per se in sensibili communi et per se motus naturalis agentium per naturam. Nam inter sensibilia per se, inveniuntur sensibilia communia, quae sunt sensibilia per se secundo, per contrapositionem ad sensibilia per se primo, quae sunt sensibilia propria. Sunt autem quin­ que sensibilia communia, scilicet motus, quies, numerus, figura et magnitudo 4. Quando ergo experientia externa videmus, sentiendo per se, motum naturalem, sentimus per accidens et intelligimus per se principium eius, quod est causa efficiens seu agens; et ordinem ad terminum ipsius, qui est causa finalis; et de2 III C. Gent., cap. 2; II Physic., lect. 14, n.° 8. 3 II Physic., lect 14, n.° 4. [Cf. S. Augustinum, in Psalm. 101, Serai. Ill, n.025.] 4 IV Sent, dist 49, 2, 2; II De Anima, lect. 13, n.° 386; De Sensu et Sensato, lect. 2, n.° 29; III Ethic., lect. 19, n.° 605; I, 17, 2. Cap. I.—Exsistentia finis ultimi naturalis 297 pendendam causalem agentis a fine, quae est principium causalitatis finalis. 416. Pro cuius maiori evidentia sciendum est quod, ad hoc ut aliquid sit sensibile per accidens et intelligibile per se, requiruntur tres conditiones: prima, «quod accidat ei quod est sensibile per se, sicut accidit albo esse hominem et esse dulce»; secunda, «quod sit apprehensum per se ab aliqua alia jacultate cognoscitiva sentientis'», nempe ab intellectu; «si enim ita accideret sensibili per se quod lateret sentientem, non diceretur per accidens sentiri»; tertia, quod «statim, ad occur­ sum rei sensatae, absqtie ulla dubitatione et discursu, appre­ hendatur ab intellectu» sentientis, «sicut statim cum video ali­ quem loquentem vel moventem seipsum, apprehendo per intellectum vitam eius, unde possum dicere quod video eum vivere» \ si enim daretur discursus, non esset sensatio et experimentum, quae sunt cognitiones immediatae, neque esset cognitio in sensibili, sed ex sensibili abstracto et intel­ lecto, «sicut sensibilia intellecta manuducunt in intelligibilia divinorum»2. 417. lam vero, hae tres conditiones cumulative verificantur in casu praesenti. Prima quidem, quia accidit huic sensibili per se, quod est motus naturalis, esse effectum causae efficientis et causae finalis, non quidem quatenus est motus ut motus, sed quatenus est sensibilis; — secunda etiam, quia quod quid est motus proprium obiectum intellectus, atque ideo intelligibile per se; — tertia denique, quia statim, ad occursum rei sensatae, quae est motus naturalis, intellectus sentientis, absque ulla dubitatione et discursu, percipit quod quid est eius; nam videndo sensu motum, intellectu video moventem, sicut videndo sensu motum vitalem intellectu video vitam et viventem: movens autem est causa efficiens motus; video ergo causam efficientem motus in suo exer­ citio causandi: — similiter, videndo sensu prosecutionem motus, video intellectu ordinem et directionem ipsius ad aliquem terminum, qui est finis; video ergo intellectu causam II De Anima, lect. 13, nn. 395"39ό; IV Sent., dist. 49, 2, 2. De Vent., 10, 6 ad 2. > 298 I P.—De exsistentia finis ultimi finalem motus prout est in ipso moveri, et consequenter causalitatem eius in moventem prout est in exercitio activo movendi, cum totum moveri videam quod est a moverey sicut motus a movente. 418. Videndo ergo sensu motum naturalem, video intel­ lectu quidditatem motus in actu exercito; et in hac quidditate cointelligo, videndo per intellectum, causam moventem et causam finalem motus, una cum dependentia causali mo­ ventis a fine, in actu quoque exercito, cognitione scilicet vulgari et directa, non cognitione reflexa et critica, quae est cognitio scientifica seu in actu signato. Sicut omnes natura­ liter cognoscimus veritatem in actu exercito quandocumque verum indicium proferimus, licet non omnes sciant definire veritatem critice et in actu signato 1. 419. Nec mirum; quia iinaquaeque facultas, in obiecto materiali ei obversato, percipit rationem formalem proprii ob­ iecti, ut in saccharo visus percipit albedinem, gustus dulce­ dinem. Proprium autem obiectum intellectus est quod quid est. Unde quando sensui exhibetur motus, intellectus sen­ tientis percipit eius quidditatem, quae consistit in eo quod sit ab aliquo in aliquid, hoc est, ab agente in finem. Et cum ordo etiam sit proprius intellectus, quando plura percipit, ea intelligit ut unum, quia ut ordinata. Propter quod, intelligendo motum, percipit simul ordinem prioris et posterioris, nempe agentis ad finem, ex attractione finis, quae est causalitas finis in agentem. 420. Quando ergo sensus percipit successionem unius posi alterum, videndo motum, intellectus videt causalitatem effi­ cientem prioris in posterius, simulque causalitatem finalem posterioris in prius. Neque ulla est ratio cur causa efficiens sit sensibilis per accidens et intelligibilis per se in motu seu effectu sensibili per se, et causa finalis sit alterius conditio­ / nis sensibilis et intelligibilis; sunt enim causae essentialiter correlativae in causando, atque ideo, ut tales, sunt etiam simul cognitione2. 1 Vide Caietanvm, In I, i6, 2, n.° 6. 2 («Causa intelligitur in effectu» (I Sent., d i8, 1, r ad. 1).] ’A Cap. L—Exsistentia finis ultimi naturalis 299 Quae cum ita sint, non possum consentire Hugon dicenti «principium illud non esse immediate notum, sed concludi», eo fere modo quo immortalitas animae humanae non est immediate nota, sed concluditur, licet, praedicatum conti­ neatur in subiecto h Hoc est reducere tale principium ad meram conclusionem, et quidem sat remotam et difficilem intellectu, ut est conclusio de immortalitate animae humanae. 421. B) Demonstratur. Non potest demonstrari demonstratione directa seu osten­ siva. Aut enim demonstratio haec esset a priori aut a poste­ riori. Non a priori, quia demonstratio a priori est per causam; finis autem, cum sit prima causarum, non habet causam priorem se, ex qua posset demonstrari. Quod si finis causatur ab agente, hoc est quantum ad esse finis, nempe quantum ad rationem specificativam entis, non quantum ad rationem for­ malem et reduplicativam causae. Ergo principium finalitatis, quod est principum causae finalis ut formaliter et redupli­ cative est causa, non potest a priori demonstrari demons­ tratione directa. Sed neque a posteriori. Nam demonstratio directa a pos­ teriori est ex proprio effectu eius quod demonstrandum est. Atqui proprius effectus causae finalis est ipsamet causalitas causae efficientis. Deberet ergo haec demonstratio procedere ex ipsa causalitate causae efficientis, non specificative ut est ens, sed reduplicative et formaliter ut est causa efficiens et effectus quasi formalis finis. Hoc autem supponit praecogni­ tionem finis ut causae causalitatis efficientis. Supponitur ergo notum id quod erat demonstrandum, et concluiso de­ monstranda sumitur ut principium demonstrationis; quod est incidere in circulum vitiosum. 422. Unde, si quae demonstratio dari potest de hoc principio, haec debet esse demonstratio indirecta seu ad ab­ surdum. Et vere hoc genere demonstrationis demostrari potest, sicut et alia prima principia. 1 Cursus philosophiae thomisticae, Metaph. Ontol., tract. 4, q n? 14. Parisiis, 1907, L VI, p. 204. l'J.· 3 I ■■ ■ • · c · r: ■ De 423. a) Primum argumentum ad absurdum est quod, negato principio causalitatis finalis, eo ipso omnes causae de medio tolluntur, et consequenter omnis possibilitas scien­ tiae, quae essentialiter est cognitio rerum per causas. Maximum et supremum absurdum! Et hoc est argumentum, quod suggerit S. Thomas in prima parte corporis articuli huius: Sublata causa causarum, omnes causae de medio tolluntur et omnis possibilitas cognitionis scientificae destruitur. Atqui negato principio causalitatis finalis, omnes causae tolluntur de medio et destruitur omnis possibilitas cognitionis scien­ tificae. 424. Aiajor patet, quia sublata causa, tollitur effectus. Omnes autem ceterae causae et omnis possibilitas cognitionis scientificae se habent ad causam causarum ut effectus ad causam, ut patet ex terminis. Sublata ergo causa causarum, omnes causae et omnis possibilitas scientiae de medio tol­ luntur. 425. Minor facile constat. Negato principio causalitatis finalis, negatur aequivalenter ipsa causa finalis, ut ex terminis patet. lam vero causa finalis est causa causarum, cum sit prima omnium, et quatuor genera causarum sint ad invicem per se ordinata. Causarum autem ad invicem per se ordina­ tarum, si prima subtrahatur, necesse est et alias subtrahi. Ergo negato principio causalitatis finalis, causa causarum de medio pellitur. 426. Hunc ordinem per se inter quatuor genera causarum ita perspicue exponit S. Thomas: «causae autem ad invicem ordinem habent; nam ex una sumitur ratio alterius. Ex forma • · e enim sumitur ratio materiae; talem enim oportet esse mate­ riam, forma requirit: efficiens autem est ratio formae; * qualem · · quia enim agens agit sibi simile, oportet quod secundum modum agentis sit etiam modus formae, quae ex actione consequitur: ex fine autem sumitur ratio efficientis; nam omne agens agit propter finem»\ «Ulterius autem non est procedere in generibus causarum; unde dicitur quod finis 1 Cap. I.—Exsistentia exsistentia finis ultimi In I Post., lect. 16, n.0 5. < i finis ultimi naturalis 301 est causa causarum»1, «quia est causa causalitatis in omnibus causis2. 427. Quod rursus ordine inverso ostendit, nempe des­ cendendo a fine ad ceteras causas; nam in verbis modo citatis hoc ostenderat ascendendo a materia usque ad finem. Finis ergo «dicitur causa causarum, quia est causa causalitatis in omnibus causis. Est enim causa causalitatis efficientis...; efficiens autem est causa causalitatis et materiae et formae, nam facit per suum motum materiam esse susceptivam for­ mae et formam inesse materiae: et, per consequens, etiam finis est causa causalitatis et materiae et formae» 3. Revera experimur quod forma non recipitur nisi in ma­ teria disposita; materia autem non disponitur nisi ab aliquo disponente, qui est causa efficiens eius, quatenus «praeparat materiam ad formam, sicut ille qui dolat ligna et lapides dicitur domum facere» 4; et insuper, quando est causa per se et principaliter efficiens, educit formam de potentia ma­ teriae eamque efficienter unit materiae, efficiendo per se ipsum compositum; efficiens vero non agit ad dispositionem materiae neque ad eductionem formae neque ad unionem utriusque nisi propter bonum et finem, ut scilicet generet sibi simile in specie vel ut diffundat aut communicet speciem suam alteri. 428. Quae quidem causalis dependentia agentis, ut re­ duplicative agens est, a fine, demonstratur ad absurdum hoc modo: agens actione sua aut tendit in aliquem effectum certum et determinatum et definitum, aut in aliquem effectum incertum seu indifferentem et indeterminatum et indefini­ tum; nam agens actione sua necessario tendit in aliquem effectum, quod si secus, eo ipso desineret esse agens actu; inter determinatum autem et indeterminatum, definitum et indefinitum, certum et incertum seu indifferens, non datur 1 In II Post., lect 8, n.° 3. » In V Metaph., lect. 3, n.° 782. Vide etiam Guillelmum Peraldum, 0. P., Summa Virtutum et Vitiorum, t. I, II P., tract 1, prolog., edit. Lug­ duni, 1556, p. 38 a. 3 In V Metaph., lect. 3, n.° 782. [Cf. in I Meteor., lect. 2, n. 4.] 4 Ibid., lect. 2, n.° 767. 302 Cap. I.—Exsistentia pinis ultimi naturalis 1 P.—De exsistentia finis ultimi medium, ut ex terminis constat. Si primum, habemus quod volumus; nam tendere in aliquid determinatum et definitum est tendere in aliquem finem, ut nomine ipso patet. Sin alterum, omnes effectus essent agenti indifferentes et vicissim agens ut agens indifferenter se haberet ad omnes et singulos effectus. Atqui ex indifferenti nihil sequitur; quia quod in­ differenter se habet ad multa, non magis unum determinate operatur quam aliud, cum ad omnia illa aequali modo se habeat. Ageret ergo omnia actione sua aut nihil. Non omnia, ut videmus. Ergo ageret nihil. Agens autem quod actione sua nihil ageret et nihil posset agere, est contradictio in adiecto. Ergo sublato fine actionis et agentis, eo ipso funditus evertitur omnis causa efficiens et omnis causalitas eius1. 429. Et tamen actio revera est, et quidem determinata specie et numero, cum non possit dari actio realis quae non sit individuata neque sub aliqua specie constituta. Ergo necesse est quod tendat in aliquem effectum determinatum specie et numero sicut in proprium finem. Propter quod S. Doctor merito scribit: «in unoquoque motu, motoris intentio fertur in aliquid determinatum, ad quod mobile perducere intendit; intentio enim est de fine, cui repugnat infinitum»2; et ideo «qui ponit infinitum in causa finali, destruit et naturam boni» 3. 430. b) Secundum argumentum ad absurdum est spe­ cialiter pro agente per naturam, et consistit in eo quod, si agens naturale seu per naturam non ageret propter finem, ipsamet natura destrueretur, et consequenter ipsummet agens per naturam; nam primum argumentum erat pro quocumque agente. 431. Est absurdum quod deducit Aristoteles his verbis: ολως δ’ αναιρεί ό ούτω λέγων τά φύσει τε καί φύσιν4; et [Cf. Algazel, ο. c., p. 38]. 62, 9. De Pot., 5, 5. Videatur etiam III Sent., dist. 27, 1, 3, edit Moos, ”'° nS’ ^erit- 283 7’ 111 Genl·, cap. 2, ult. ratio; cap. 17, rat. ult.; t leCt' 5’ D-° II; Iect· IO’ n'° I5i 11 Post” Iect· 7, n.o 2; I, 5, 4; 44, I-II3 h. 1. 4 II Physic., cap. 8, η.θ ίο, II, 270, 43-44. 1 2 303 S. Thomas exponit dicens: «ille qui sic dicit, naturam scilicet non agere propter aliquid, destruit naturam et ea quae sunt secundum naturam. Haec enim dicuntur esse secundum na­ turam, quaecumque ab aliquo principio intrinseco moventur continue, quousque perveniant ad aliquem finem,- non in quodcumque contingens neque e quocumque principio in quem­ cumque finem, sed a determinato principio in determinatum finem; semper enim ab eodem principio proceditur in eumdem finem, nisi aliquid impediat» \ 432. Haec est enim differentia inter agens naturale et agens intellectuale, quod agens intellectuale, ex se, se habet ad utrumlibet, et determinat seipsum per proprium intellec­ tum ad unum ex illis determinate operandum, — et hoc est sibi ipsi praestituere finem; — agens vero naturale est, ex se, determinatum ad unum, et ideo non sibi praestituit finem, sed tendit in finem sibi naturaliter determinatum vel potius ab Auctore naturae praefixum, ut postea explicabitur. Eo ergo ipso quod natura est naturaliter determinata ad agendum, naturaliter operatur propter finem, utpote naturaliter pro­ cedens in suis operationibus a determinato principio in determinatum finem per determinatas vias. 433. Unde sublata causa finali ab agente per naturam, motus naturalis statim tollitur et consequenter ipsum movens naturale; quia tota naturalitas eorum radicitus evelleretur, quae procedebat ex fine naturali. Sublato autem motu na­ turali, natura ipsa destruitur, quae est, per definitionem, principium per se motus naturalis 2. Quapropter qui negat agens naturale agere propter finem, sustinet positionem extraneam a philosophia naturali3, neque indiget proprie loquendo ratione in hoc ordine, sed sensu, ut ait S. Thomas post Aristotelem respectu negantis motum naturalem 4. 434. Patet ergo ex omnibus hucusque dictis quod omne agens agit propter finem seu quod omne agens in agendo 3 In II Physic., lect. 14, n.° 7. II Physic., cap. 1, n.° 2, II, 260, 49-5°; 261, 1. De Malo, q. 6, art. unie., circa principium corporis. In VIII Physic., lect. 5, n.° 3. ii h· - Λ 304 —De Cap. I.—Exsistentia exsistentia finis ultimi intendit, hoc est, tendit in aliquem finem; licet quandoque impediatur per accidens ab eius executione vel consequutione reali et effectiva, si finis ille sit operatum realiter di­ stinctum ab operatione agentis. At hoc non solum non in­ firmat, sed et confirmat omne agens agere propter finem. 435. SECUNDO, DICENDUM est quod, si agere propter finem sumatur proprie et stricte pro modo perfecto et activo agendi propter finem, prout scilicet agens tendit in finem quasi se agens vel ducens ad finem a seipso per propriam rationem praestitutum, tunc agere propter finem est proprium et exclusivum hominis inter omnia agentia sensibilia huius mundi ad­ spectabitis. 436. Demonstratur. Agere propter finem modo activo et perfecto, hoc est, cum perfecta cognitione et perfecto appetitu finis, quasi se active dirigens et movens in finem a proprio appetente excogitatum, est proprium agentis per intellectum coniunctum seu ex voluntate deliberata. Atqui agere per intellectum coniunctum seu ex voluntate delibe­ rata est proprium et exclusivum hominis inter omnia agentia sensibilia huius mundi adspectabilis. Ergo agere propter finem modo activo et perfecto, hoc est, cum perfecta cogni­ tione et perfecto appetitu finis, quasi se active dirigens et movens in finem a proprio appetente excogitatum, quod est antonomastice agere propter finem, est proprium et exclu­ sivum hominis inter omnia agentis sensibilis huius mundi adspectabilis. Maior constat ex dictis articulo praecedenti. 437. Minor vero patet ex eo, quod solus homo inter omnia agentia huius mundi sensibilis habet intellectum con­ iunctum, cum sit essentialiter animal rationale; et per ra­ tionalitatem, quae est eius differentia specifica, differt essen­ tialiter a ceteris substantiis sensibilibus seu corporalibus, quae irrationales sunt seu non habentes intellectum coniun­ ctum, ut ex simplici inspectione arboris porphyrianae apparet. Manifestum est enim quod agentia huius mundi adspec­ tabilis sunt substantiae corporeae; quia sola substantia per se est, et ideo sola substantia per se agit; unde et actiones dicuntur esse suppositorum seu subsistentium, quae directe I ! * finis ultimi naturalis pertinent ad categoriam substantiae. Agentia ergo huius mundi sensibilis sunt corpus, nam substantia corporea est corpus. Corpus autem physicum immediate et adaequate di­ viditur in animatum et inanimatum; animatum vero, quod est corpus vivens, adaequate et immediate subdividitur in sensitivum et insensitivum; sensitivum denique, quod est animal, immediate et adaequate subdividitur in rationale, quod est homo, et irrationale, quod sunt bruta animalia. Sub homine autem non amplius datur divisio essentialis seu specifica, sed solum materialis et individua, cum homo sit species infima seu atoma. Constat ergo quod solus homo inter omnes substantias corporeas habet intellectum coniunc­ tum, et consequenter solus homo inter omnia agentia sensi­ bilia seu corporalia est agens per intellectum coniunctum. 438. Et quidem, quod animal adaequate et immediate dividatur in rationale et irrationale, hoc est, in hominem et cetera bruta animalia, manifestis argumentis comprobatur, sive ex modo operandi sive etiam ex modo essendi. 439. Ex modo operandi. Nam, quantum ad cognitionem, «non intelligunt neque ratiocinantur; quod ex hoc apparet, quod omnia animalia eiusdem speciei similiter operantur, quasi a natura mota et non ex arte operantia: omnis enim hirundo similiter facit nidum, et omnis aranea similiter telam» \ «et sic est in omnibus aliis brutis considerare»12; «quod non esset, si ex seipsis quasi per artem operantia, sua opera disponerent» 3. Itaque «ex iudicio naturali agunt et moventur omnia bruta; quod quidem patet tum ex hoc quod omnia quae sunt eiusdem speciei similiter operantur, sicut omnes hirundines similiter faciunt nidum, tum ex eo quod habent iudicium ad aliquod opus determinatum et non ad om nia, sicut apes non habet industriam ad faciendum aliquod aliud opus nisi favos mellis; et similiter est de aliis animali­ bus» 4. Equidem «animalia bruta bene cognoscunt aliqua 1 II Contra Gent., cap. 82. ‘ De Virtutibus in communi, 6. 3 II Sent., dist. 25, a. ad 7; I-II, 13, 2 ad 3. 4 De Verit., 24, I. 20.—De Hominis1· i 305 306 I P.—De exsistentia finis ultimi vera [ut rem) puta hoc dulce, sed non [ut veram, quia non cognoscunt] veritatem huius propositionis: hoc [dulce] est verum; quia hoc consistit in adaequatione huius intellectus ad rem, quod non possunt facere bruta»* 1. Carent ergo vero progressu ex seipsis, quasi per inventio­ nem. Unde et a saeculis omnia animalia eiusdem speciei eodem modo suas operationes et sua operata exercent, absque ullo progressu et retrocessu. Possunt tamen aliqualiter progredi quantum ad aliquas operationes ex hominis disciplina, ut in canibus, equis, ele­ phantibus, simiis aliisque animalibus videmus, quae inde domita et mansueta vocantur. At haec perfectio, quam acqui­ runt, deficit a vera ratione habitus, sed est mera habilitas, «quia non habet dominium utendi vel non utendi, quod videtur ad rationem habitus pertinere»2. Quod quidem ita egregie explicat S. Doctor: «tam homines quam bruta bene­ ficiis inducuntur et flagellis prohibentur, vel praeceptis vel prohibitionibus; sed diversimode, quia in potestate hominum est ut eisdem rebus similiter repraesentatis, sive sint prae­ cepta et prohibitiones, sive sint beneficia et flagella, eligant vel fugiant iudicio rationis; — sed in brutis est iudicium naturale determinatum ad hoc id quod uno modo proponitur vel occurrit, eodem modo accipiatur vel fugiatur.— Contingit autem ex memoria praeteritorum beneficiorum vel flagello­ rum ut bruta aliquid apprehendant quasi amicum, et pro­ sequendum vel sperandum; et aliquid quasi inimicum, et fugiendum vel timendum: — et ideo post flagella, ex pas­ sione timoris, quae inde eis insurgit, inducuntur ad obediendum motui instructoris» 3. 440. Similiter, quantum ad eorum appetitiones. Nam «de­ lectationes brutorum animalium omnes referuntur ad con­ servantia corpus; non enim delectantur in sonis, odoribus et aspectibus, nisi secundum quod sunt indicativa ciborum 1 In Psalm. 35, n.° 5, ed. Vives, t. 18, p. 439 b 1 I-II, 50, 3 ad 2. * De Verit., 24, 2 ad 7. Cap. I.—Exsistentia finis ultimi naturalis 307 vel venereorum, circa quae est omnis eorum delectatio» 1; «neque enim odoribus leporum canes gaudent, sed ciba­ tione: neque leo voce bovis, sed comestione, ut dicitur in III Ethic.»2. 441. Et huius signum est quod bruta animalia non habent loquelam, sed solam vocem; nam «etsi bruta animalia, aliquid manifestent, non tamen manifestationem intendunt, sed na­ turali instinctu aliquid agunt, ad quod manifestatio sequi­ tur»3, quod requiritur ad loquelam proprie dictam. Unde neque substitutionem loquelae per scripturam adinvenerunt animalia bruta. 442. Explicationem huius egregiam dedit iterum S. Tho­ mas, cum scribit: «videmus enim quod, cum quaedam alia animalia habeant vocem, solus homo supra alia animalia habet locutionem. Nam etsi quaedam animalia locutionem humanam proferant, non tamen proprie loquuntur, quia , non intelligunt quid dicunt, sed ex usu quodam tales voces proferunt. Est autem differentia inter sermonem et simplicem vocem. i Xam vox est signum tristitiae et delectationis, et per conse­ quens, aliarum passionum, ut irae et timoris, quae omnes ordinantur ad delectationem et tristitiam, ut in II Ehic. dicitur. Et ideo vox datur aliis animalibus, quorum natura usque ad hoc pervenit, quod sentiant suas delectationes et 1 tristitias, et hoc sibi invicem significent per aliquas naturales voces, sicut leo per rugitum et canis per latratum, loco quorum nos habemus interiectiones. Sed locutio humana significat quid est utile et quid no­ civum; ex quo sequitur quod significet iustum et iniustum. Consistit enim iustitia et iniustitia ex hoc quod aliqui adae­ quentur vel non adaequentur in rebus utilibus vel nocivis. Et ideo locutio est propria hominibus; quia hoc est proprium eis in comparatione ad alia animalia, quod habeant cogni- 1 II C. Gent., cap. 82. « I-II, 31, 6.—Vide IV Ethic., lect. 19, nn. 609-611. * II-II, no, i. I P.—De exsistentia finis ültimi Cap. I.—Exsistentia finis ultimi naturalis 309 tionem boni et mali, iusti et iniusti et aliorum huiusmodi, quae sermone significari possunt» \ tuit quod homo haberet temperatissimam complexionem Et hanc naturalem vocem, quam emittunt, semper eandem inter omnia animalia. et uniformiter emittunt animalia eiusdem speciei. E contra, Praecedit etiam homo omnia alia animalia quantum ad homo vocem etiam suam mutat et praesertim verba seu vires sensitivas interiores... Necessarium enim fuit quod locutionem, quae est signum artificiale, significativum ad homo inter omnia alia animalia, respectu sui corporis, ha­ placitum 2. beret maximum cerebrum..., ut liberius in eo perficerentur 443. Praesertim vero carentia intellectus in brutis ani­ operationes interiorum virium sensitivarum, quae sunt ne­ malibus apparet ex hoc quod non cognoscunt relationem cessariae ad intellectus operationem...» 1. causae et effectus, finis et mediorum. Unde et mutatis vel «Cornua et ungula, quae sunt quorundam animalium paululum conditionibus agendi, omnino inepte actiones suas arma, et spissitudo corii et multitudo pilorum aut plumarum, prosequuntur. Propter quod S. Augustinus ait: «frui quidem quae sunt tegumenta animalium... repugnat aequalitati et cibo et qualibet corporali voluptate, non adeo absurde exis­ teneritudini complexionis humanae; et ideo haec homini timantur et bestiae; uti autem aliqua re non potest nisi non competebant. Sed loco horum habet rationem et manus, animal quod rationis est particeps: scire namque quo quidque quibus potest parare sibi arma et tegumenta et alia vitae referendum sit, non datum est rationis expertibus; sed neque necessaria infinitis modis. Unde et manus, in III de Anima, dicitur organum organorum. Et hoc magis competebat ra­ ipsis rationalibus stultis» 3. Et profundius S. Thomas: «bruta animalia —inquit- tionali naturae, quae est infinitarum conceptionum, ut haberet moventur ad finem, non quasi considerantia quod per motum facultatem infinita instrumenta sibi parandi» 2. suum possunt consequi finem, quod est proprie intendentis; »i «Habere staturam rectam conveniens fuit homini propter sed, concupiscentia finem naturali instinctu, moventur ad watuor. Primo quidem, quia sensus sunt dati homini non finem quasi ab alio mota, sicut et cetera quae moventur solum ad vitae necessaria procuranda, sicut aliis animalibus, sed etiam ad cognoscendum. Unde, cum cetera animalia non naturaliter»4. His ergo momentis constat quam merito S. Doctor dicat delectentur in sensibilibus nisi per ordinem ad cibos et quod «causa operationum brutorum animalium est instinctus venerea, solus homo delectatur in ipsa plenitudine sensibiquidam quo moventur in modum naturae; non enim habent lium secundum seipsam; et ideo, quia sensus praecipue vigent dominium sui actus»6. in facie, alia animalia habent faciem pronam ad terram, quasi 444. Ex modo etiam essendi et standi. Aliam enim mor- ad cibum quaerendum et providendum sibi de victu: homo phologiam et aliam staturam habent homo et bruta animalia, vero habet faciem erectam, ut per sensus, et praecipue per Qua de re dignus est qui audiatur iterum S. Thomas. «Toc- visum, qui subtilior et plures differentias rerum ostendit, tus, qui est fundamentum aliorum sensuum, est perfectior libere ex omni parte sensibilia cognoscere, et coelestia et in homine quam in alio aliquo animali; et propter hoc opor- terrena, ut ex omnibus intelligibilem colligat veritatem. Secundo, ut interiores vires liberius suas operationes ha­ beant, dum cerebrum, in quo quodammodo perficiuntur, in I Polit., lect. i, edit Vives, Opera, t. XXVI, pp. 98-99. non est depressum, sed super omnes partes corporis elevatum. In I Perth., lect. 4, nn. 5-6. quod, si homo haberet pronam Tertio, quia oporteret De diversis quaestionibus octoginta-tribus, q. 30. ML. 40 19. I-II, 12, 5 ad 3. Π-ΙΙ, 95, 7- ’ 1 I, 9b 3 ad I. 1 Ibid., ad 2. » 310 I P·—De exsistentia finis ultimi staturam, uteretur manibus loco anteriorum pedum, et sic utilitas manuum ad diversa opera perficienda cessaret. Quarto, quia, si haberet pronam staturam et uteretur manibus loco anteriorum pedum, oporteret quod cibum caparet ore; et ita haberet os oblongum et labia dura et grossa et linguam etiam duram, ne ab exterioribus laederetur, sicut patet in aliis animalibus. Et talis dispositio omnino impediret locutionem, quae est proprium opus rationis»x. Apparet ergo quam vera et fundata sit divisio animalis in animal rationale [ = hominem] et irrationale [ = bruta animalia]; et quam solidis argumentis antiqui eam defen­ derunt. Neque experimenta nova a quibusdam recentioribus, v. gr., W. Kohler, allata, quidquam probant in contra­ rium, ut Morgan, Thorndike, Ettlinger, Kafka et alii de­ monstrarunt. Sed de his, ad zoologos. 445. Patres etiam solent in favorem huius distinctionis adducere verba Scripturae: «nolite fieri sicut equus et mulus, quibus non est intellectus» (Psalm. 31, 9). — «Hoc est dicere, ait S. Augustinus: praeposui te equo et mulo, te ad imaginem · meam feci, potestatem super ista tibi dedi. Quare? Quia non habent ferae rationalem mentem; tu autem rationali mente capis veritatem, intelligis quod supra te est; subdere ei qui supra te est, et infra te erunt illa quibus praepositus es»1. Et alibi: «si haberent, inquit, intellectum pecora, non nobis diceret Deus: nolite esse sicut equus et mulus, quibus non est intellectus (Psalm. 31, 9). Quando hortatur nos ut non simus ut pecora, sine intellectu, ostendit nobis quia homini tribuit intellectum ad laudandum Deum»3. 446. Et magis nervose S. Fulgentius dicit: «firmissime tene et nullatenus dubites, in omni creatura quam spiritua­ lem atque corpoream Summa Trinitas fecit, solos spiritus angelicos et humanos tntelligendi facultatem divinitus acce­ pisse; ceteros vero spiritus brutorum animalium rationem et intelligentiam non accepisse, et etiam hoc omnino habere Cap. I.—Exsistentia finis ultimi naturalis 311 non posse. Propter quod dicitur hominibus: «nolite fieri sicut equus et mulus, quibus non est intellectus» (Psalm. 31, 9); et ideo animas hominum et animas pecorum unius naturae non esse, nec animas pecorum in homines nec animas ho­ minum in pecora posse aliquando transire» 447. lure igitur S. Augustinus, etiam independenter ab auctoritate Scripturae, scribit: «sensu nos bestiae multae su­ perant, cuius rei causam non est hic locus ut quaeramus; mente autem, ratione, scientia, nos illis Deus praeposuit» 1. Et alibi pulcherrime describit differentiam inter modum operandi brutorum et hominum. «Ex multis rebus —in­ quit— passim ante iacentibus, deinde in unam formam con­ gregatis, unam facio domum. — Melior ego, siquidem ego facio, illa fit; ideo melior quia facio, non dubium est inde me esse meliorem quam domus est. Sed non inde sum melior hirundine aut apicula; nam et illa nidos affabre struit, et illa favos; sed his melior, quia rationale animal sum. At si in ratis dimensionibus ratio est, numquidnam et aves quod fabricant minus apte congruenterque dimensum est? — Immo numerossisimum est. — Non ergo numeros fa­ ciendo, sed numeros cognoscendo, melior sum. Quid ergo, illae nescientes operari numerosa poterant? Poterant profecto. — Unde id docetur? Ex eo quod nos quoque certis dimensionibus linguam dentibus et palato accommodamus, ut ex ore litterae ac verba prorrumpant, nec tamen cogitamus cum loquimur quo motu oris id facere debeamus. Deinde, quis bonus cantor, etiam si musicae sit imperitus, non ipso sensu naturali et rhythmum et melos perceptum memoria custodiat in canendo? Quo id fieri numerosius po­ test? hoc nescit indoctus, sed tamen facit operante natura. Quando autem melior et pecoribus praeponendus? Quando novit quod facit? 1 De Fide ad Petrum, cap. 24, n.° 67. Inter opera S. Augustini. ML. 40, In Epistolam Joannis ad Parthos, tract. 8, n.° 6. ML. 35, 2030 In Psal. 148, n.° 3. ML. 37, i939. 35’ 2°39* 773'7741 Liber de quantitate Animae, cap. 28, n.° 54> 32> 1066. 312 I P.—-De exsistentia finis ultimi At nihil aliud me pecori praeponit, nisi quod rationale animal stmv> h 448. Ulterior explicatio multigeni modi agendi propter finem. Ut tamen diversus modus agendi propter finem in di­ versis agentibus penitius intelligatur, recolendum est ex supra dictis, in prima parte huius articuli, quod duo sunt principia actionis propter finem, scilicet finis intentus seu intentio finis ut ratio agendi, et ipsa natura agentis ut quod agit, se­ cundum illa verba S. Thomae: «in qualibet actione duo con­ siderantur, scilicet agens et ratio agendi; ut in calefactione, ignis est agens, et ratio agendi calor. In movendo dicitur finis movere sicut ratio movendi, sed efficiens sicut agens [ = producens] motum, hoc est, educens mobile de potentia in actum»2. Ergo secundum diversum modum quo haec duo principia conveniunt agentibus propter finem, convenit etiam eis di­ versimode agere propter finem; nam sicut se habet simpli­ citer ad simpliciter, ita se habet tale ad tale, hoc est, magis ad magis et minus ad minus et maxime ad maxime3. 449. lam vero haec duo principia actionis propter finem tripliciter se habere possunt ad id quod in finem tendit. Uno modo, quando utrumque principium est extra ipsum quod in finem tendit, quia neque per seipsum cognoscit finem, neque elicit motum in finem, et tunc id quod tendit in finem coacte et violenter movetur in finem sibi a compellente impositum; et ideo agens per violentiam non vadit in finem, quia nullo modo appetit finem neque cooperatur compellenti in finem, sed solum ducitur materialiter in finem compellentis, «ut sagitta inclinatur a sagittante ad signum determinatum», et «lapis movetur sursum usque ad altitudinem determinatam ab impulsu proficientis»4. Cap. I.—Exsistentia De ordine, lib. II, cap. 19, n.° 49. ML. 32, 1018 De Vml„ 22, 12. Aristoteles, V Topic., cap. 8, n.° 3, I, 233j I0_24 27 et 129 versus finem. n j III C. Gent De Veru., 22, 1; I-II, 6, 1, 4 et 6 ad 1. 313 450. Alio modo, quando utrumque principium est intra id quod tendit in finem, quia tendens in finem non solum elicit motum in finem, sed etiam cognoscit finem in quem dirigitur actione et motu suo, et istud agens movet se active in finem, quia in eo est principium intrinsecum non solum ut agat, sed etiam ut agat propter finem, hoc est, non solum actionis, sed etiam intentionis \ Et huiusmodi agentia di­ cuntur voluntarie agere propter finem, quasi sponte et a propria inclinatione 2; «hoc enim dicimus voluntarium, quod quis sponte et proprio motu operatur» 3. 451. Sed in hoc secundo modo datur duplex gradus se active movendi in finem, pro duplici gradu cognitionis finis. Est enim duplex cognitio finis: una, perfecta seu formalis, «quando non solum apprehenditur res quae est finis, sed etiam cognoscitur ratio finis et proportio eius quod ordinatur in finem 1 ad ipsum», ad quod «requiritur cognitio ipsius finis, et eius quod est ad finem, et debitae proportionis inter utrumque» 4; I haec est enim ratio finis, quod ipse propter se et in se habet X) _1· _ _ . · « · <-· bonitatem, alia vero propter ipsum et ad ipsum, «et talis cognitio finis competit soli rationali creaturae», quia solius rationis est «cognoscere proportionem finis et eius quod est ad finem, et unum ordinare in alterum», cum hoc importet collationem finis et medii et distinctionem utriusque et mutuam eorum relationem ordinis, quae non contingunt sine concep­ tibus universalibus 1: — alia vero est cognitio finis imperfecta seu mere materialis, «quae in sola finis apprehensione consistit, sine hoc quod cognoscatur ratio finis et proportio actus ad finem», absque ulla collatione finis ad media et sine ulla or­ dinatione medii ad finem, quia solum apprehendit materia­ liter rem quae est finis, «et talis cognitio finis invenitur in brutis animalibus, per sensum et aestimationem naturalem»6, 1 cum sit cognitio mere sensitiva. i - 1 ’ ’ cap. * finis ultimi naturalis - — -- . - De Potent., 3, 16; I-II, 6, 1. De Verit., 23, i; III Ethic., lect. 3, n.° 427; I-Π, 6> x· III Ethic., loc. cit. II C. Gent., cap. 23. I, 18, 3; I-II, 6, 2. I-II, 6, 2. 314 v ?1 I P.—De exsistentia finis ultimi 452. Inter quam duplicem cognitionem finis est magna differentia, etiam quantum ad modum eam habendi ab agente propter finem. Nam cognitio imperfecta finis elicitur quidem ab ipso cognoscente, sed non est ab eo adinventa seu excogitata, cum potius naturaliter ei adveniat ex impressione sensibilium exteriorum, et ideo eam non habet perfecte ex seipso et quasi ab intrinseco; «in animalibus enim brutis formae sen­ satae vel imaginatae moventes non sunt adinventae ab ipsis animalibus brutis, sed sunt receptae in eis ab exterioribus sensibilibus, quae agunt [directe] in sensum, et diiudicatae per naturale aestimatorium» *; unde bruta animalia non sunt liberi iudicii, quia omnia elementa cognitionis eorum recipiunt a natura, nempe facultates sentiendi et sensata, quamvis illae ab interiori et haec ab exteriori eis adveniant, et hac de causa non habent dominium suae cognitionis neque eam possunt utcumque immutare in melius vel in peius 2. ( 453. E contra, cognitio perfecta finis non solum elicitur a cognoscente, sed etiam est ab eo concepta et excogitata, quia non solum patitur ab intelligibili, sed etiam agit, et quidem prius, per intellectum agentem in ipsum intelligibile in po­ tentia ut fiat actu intelligibile, et sic moveat intellectum possibilem ad eliciendum actum intellectionis. Haec ergo pas­ sio intellectus possibilis radicaliter venit ex actione intel-, lectus agentis. Sed post primam simplicem apprehensionem, ipsemet intellectus possibilis activus est ad iudicia, etiam immediata, preferenda; nam, ut profunde ait S. Thomas: «intellectus formans quidditates non habet nisi similitudinem rei exsistentis extra animam, sicut et sensus in quantum accipit speciem rei sensibilis, [licet similitudo non sit ex omni parte, eo quod non datur sensus agens qui faciat1 species sensibiles, sicut datur intellectus agens qui facit species intelligibiles impressas]: — sed quando incipit iudi­ care de re apprehensa, tunc ipsum iudicium intellectus est quoddam proprium ei, quod non invenitur extra in re»3. II C. Gent, y cap. 47. Γι id.9 cap. 48. De Verit.y 1, 3. Cap. I.—Exsistentia finis ultimi naturalis 315 454· Quia ergo cognitio perfecta et formata stat in solo iudicio et non in simplici apprehensione, quia in solo iudicio est formaliter et primo veritas \ cognitio perfecta et formalis finis manifeste pertinet ad secundum operationem mentis, hoc est, ad indicium. Unde sicut ipsum iudicium, haec cognitio est essentialiter propria cognoscentis, non solum ex parte intellectus agentis, sed etiam ex parte intellectus pos­ sibilis. 455. Et multo magis quando iudicium cadit super ma­ teriam contingentem, ut sunt humana agibilia, quia tunc iudicium est totaliter in potestate indicantis, hoc est, non solum quantum ad exercitium actus, sed etiam quantum ad specificationem. Qua de causa homo in hac materia est om­ nino liberi iudicii, quatenus «per virtutem rationis iudicans de agendis, potest de suo arbitrio iudicare, in quantum co­ gnoscit rationem finis et eius quod est ad finem et habitudinem et ordinem unius ad alterum; et ideo non est solum causa suiipsius in movendo, sed in iudicando»2. Non solum ergo actio est libere elicita, sed etiam ratio agendi, quae est cogni­ tio practica finis et actionis et proportionis eius ad finem [ = iudicium practicum] est libera, seu ab intrinseco et ex propriis concepta et elaborata. «Perfectam igitur cognitionem finis sequitur voluntarium secundum rationem perfectam, prout scilicet apprehenso fine, aliquis potest, deliberans de fine et de his quae sunt ad finem, moveri in finem vel non moveri; imperfectam autem cognitionem finis sequitur voluntarium secundum rationem imperfectam, prout scilicet apprehendens finem non deliberat, sed subito movetur in ipsum. Unde soli rationali naturae competit voluntarium secundum rationem perfectam; sed se­ cundum rationem imperfectam competit etiam brutis anima­ libus» 3. 456. Et inde est quod homo perfecte se movet active in finem, non solum quantum ad actionem, quam elicit ab 2 3 De Verit., loc. cit., II-II, 2, 1. De Verit., 24, i, in fine corporis. I-II, 6, 2. V 4 H Cap. L—Exsistentia 316 I J I J I ■ 1f' Ιί Γ C I =y I P—De exsistentla finis ultimi intrinseco propter finem, sed etiam quantum ad rattonm agendi, hoc est, quantum ad cognitionem et intentionem finis, quam ab intrinseco et ex propriis habet; omnia ergo principia agendi propter finem perfecte et complete habet in seipso et a seipso; qua de causa libere seu deliberate et elective agit propter finem a seipso libere et deliberate prae­ stitutum. 457. Sed bruta animalia, licet se active moveant in finem quatenus eliciunt ab intrinseco et modo vitali actiones suas propter finem, rationem tamen agendi, quae est cognitio et intentio finis, non habent perfecte ex se et ab intrinseco quantum ad eius formale, sed ab extrinseco; quia neque percipiunt rationem formalem finis, neque etiam sibi ipsis de­ terminant aut praestituunt finem, sed mutuo accipiunt a natura praestitutum, licet materialiter ab intrinseco eliciant cognitionem imperfectam eius. Unde materialiter tantum et partialiter se movent active propter finem; non formaliter et ex toto sicut homo. Quod ita egregie exponit S. Thomas: «licet quodammodo dicantur movere seipsa, in quantum eorum una pars est movens et alia mota, tamen ipsum movere non est eis ex seipsis, sed partim ex exterioribus sensatis et partim a natura; in quantum enim appetitus movet membra, dicuntur seipsa movere, quod habent supra inanimata et plantas: — in quantum vero ipsum appetere de necessitate sequitur in eis ex formis acceptis per sensum et indicium naturalis aestimationis, non sibi sunt causa quod moveant; unde non habent dominium sui actus» 458. Et quia unumquodque simpliciter indicatur se­ cundum formale et principale, non secundum materiale et secundarium, bruta animalia sunt simpliciter mota ab alio in finem, licet ipsa sponte vadant ad finem, sed necessario; homo vero simpliciter se movet active in finem, quia non solum sponte vadit in finem, sed etiam libere et elective et cum pleno dominio sui actus, quasi se active dirigens et ordinans in finem a seipso sibi libere praestitutum et dic­ tatum. /Z C. Gent., cap. 47. 317 459. Neque ad hoc requiritur cognitio perfecta rationis 459· inis reflexa et in actu signato, qua scilicet cognoscitur quidditas seu ratio formalis finis, hoc est, causalitas finalis, ut distincta ab aliis tribus generibus causarum; haec enim cognitio est propria philosophis et theologis, si tamen omni­ bus:—sed sufficit cognitio perfecta rationis finis directa et in actu exercito, quae est cognitio practica, non speculativa sicut cognitio reflexa et scientifica, et haec habetur ab omnibus usum expeditum rationis habentibus quandocumque actus humanos exercent. 460. Denique, tertio modo haec duo principia actionis propter finem ita se habent ad id quod tendit in finem, ut umm sit intra ipsum, nempe principium executivum motus in finem, et aliud extra, scilicet ratio agendi propter finem, quia nullo modo cognoscit finem, neque perfecte seu formaliter ut homo, neque imperfecte seu materialiter ut bruta anima­ lia; et ad huiusmodi genus agentium reducuntur omnia agentia non cognoscitiva, videlicet plantae et mineralia, quae naturaliter quidem moventur in finem, ita ut exercendo mo­ tum in finem vadant aliquo modo in finem, at nullo modo se active movent in finem, sed totaliter ab exteriori diriguntur et ducuntur in finem. Qua de re S. Doctor egregie scribit: «aliquando autem id quod dirigitur vel inclinatur in finem, consequitur a di­ rigente vel movente aliquam formam per quam sibi talis inclinatio competat; unde et talis inclinatio erit naturalis, quasi habens principium naturale, sicut ille qui dedit lapidi gravitatem, inclinavit ipsum ad hoc quod deorsum natura­ liter feratur, per quem modum generans est motor in gra­ vibus et levibus secundum Philosophum in VIII Physic.: et per hunc modum omnia naturalia sunt inclinata in ea quae eis conveniunt, habentia in seipsis aliquod inclinationis principium, ratione cuius eorum inclinatio naturalis est, ut ita quodammodo ipsa vadant, et non solum ducantur, in fines debitos»1, quasi cooperantia dirigenti seu moventi ipsa in fines suos; at «ipsa seipsa non movent, cum non possint 1 De Verti., 22, I. 1 finis ultimi naturalis 318 C 4 ■ 1 i I P.—De exsistentia finis ultimi Cap. i,—Exsistentia finis ultimi naturalis 319 distingui in duas partes, quarum una sit movens et alia tamen huius conditionis formalis et necessariae causât variemota, sicut in animalibus invenitur» l. ' tatem modi effectus, qui est actio agentis propter finem; 461. Secundum hoc ergo est triplex modus agendi prop­ nam diversus modus effectus pendet ex diverso modo causae ter finem, quorum primus est mere executive, in quo tamen et diversus modus causae ex diversa conditione eius essentiali datur differentia; quia si principium executivum motus sit ut causans est. receptum in exequente modo permanenti et connaturali, una Haec autem intentio finis non potest dari sine cognitione cum eius natura, tale agens movetur in finem executiveperfecta finis, nam «intendere finem impossibile est nisi co­ naturaliter, ut agentia mere naturalia, hoc est, inanimata et gnoscatur finis sub ratione finis et proportio eorum quae insensibilia; si vero sit receptum in exequente modo trans­ sunt ad finem in finem ipsum» et hoc ideo, quia ordinare eunti et violento, praeter et post eius naturam, tale movens in finem est proprium rationis, cum rationis sit ordinare. movetur in finem e xecutive-violenter, ut moventia mota per Necesse est ergo quod omnis motus ordinatus in finem sit vim et contra naturalem eius inclinationem, v. gr., motus ab aliquo intellectu. lapidis sursum. Aut igitur ab intellectu proprio et coniuncto agenti prop­ 462. Secundus modus est elicitive, quatenus in ipso ter finem, aut ab intellectu separato, sed active movente et agente non solum est principium executivum motus, sed ordinante actionem alterius agentis in finem. Si primum, in­ etiam aliquo modo ratio movendi, nempe cognitio finis seu tentio finis est formaliter, hoc est, secundum seipsam, in ipso termini motus, modo tamen imperfecto, materiali et neces­ agente propter finem; sin alterum, talis intentio est formaliter sario, ut in brutis animalibus, quae per potentiam specialem, extra agens, nempe in aliquo agente per intellectum quod scilicet appetitivam, tendunt in proprios fines. movet agens sine intellectu, et virtualiter tantum, hoc est, in 463. Postremo, tertius modus est directive et elective seu ordinatione passiva recepta, in ipso agente sine intellectu, quasi in suo proprio effectu. libere, prout in ipso agente propter finem perfecte et ex propriis habetur tum principium agendi tum etiam ratio Haec vero passiva ordinatio in finem quandoque est cum aliquali cognitione finis, ut in brutis animalibus; quandoque agendi propter finem, ut in homine quando agit formaliter ut homo. Et iste est perfectissimus et formalissimus modus agendi i vero absque ulla omnino cognitione, ut in mineralibus et plantis. propter finem. 464. Ex quo apparet quod ratio a priori proxima huius Quando ergo finis est in intentione ipsius agentis formali­ triplicis diversi modi agendi propter finem sumitur ex tri­ um tunc causât perfectum modum agendi propter finem et agens perfecte agit propter finem a seipso formaliter inten­ plici diverso modo quo finis potest esse in intentione agentis. tum et praestitutum; quando vero est in intentione agentis Vidimus enim articulo praecedenti, exponentes respon­ solum virtualiter, tunc causât imperfectum modum agendi sionem ad primum (nn. 289-352), quod finis non est causa propter finem et agens imperfecte agit propter finem, quia causalitatis efficientis nisi secundum quod est in intentione agentis. Unde necesse est quod semper, aliquo modo, sit non agit propter finem a seipso praefixum, sed ab alio, hoc intentus ab omni agente ad hoc ut agens agat actus seu motus est, ab intellectu separato ordinante ipsum in finem suum; a fine. unde potius agitur quam agat propter finem. Et iste modus suscipit gradus, secundum quod intentio finis virtualiter Et licet esse in intentione sit solum conditio sine qua non causandi finaliter et non ratio formalis causandi, variatio inhaeret agenti per modum formae apprehensae ipsius finis 1 De Verit., 24, I. Ill Sent., dist. 27, i, 2, edit. Moos, n.° 38. 320 I P.—De exsistentia finis ultimi materialiter ut est res quaedam bona, vel per modum simpli­ cis formae naturalis absque ulla finis apprehensione. 465. Radtcalis vero seu remota ratio a priori huius diver­ sitatis est propria natura ipsius agentis propter finem. Nam, quia quidquid recipitur ad modum recipientis recipitur, quando natura agentis est intellectualis, motio finis in ea recipitur fomialiter ut est ratio finis, eo quod in intellectu recipiuntur alia ut sunt alia, sicut ipse intellectus fit intel­ ligibilité! aliud in quantum est aliud; quando vero natura agentis est sensitiva, motio finis in ea recipitur naturaliter ut est quaedam res bona sibi conveniens, licet animaliter seu sensibiliter; quando denique natura agentis est non cognoscitiva, sed mere naturalis, motio finis recipitur in eo pure naturaliter. Unde et intentio finis seu finis in intentione est formaliter secundum propriam rationem finis in intellectu et voluntate agentis intellecualis; sed materialiter tantum, ut incarnata in forma sensitiva apprehensa, vel in forma mere , naturali et materiae immersa, est in agente per sensum et in agente per meram naturam 1. 466. Et huius signum a posteriori sumitur ex proprio effectu finis in agens, qui est appetitus finis 2. Est enim triplex appetitus finis: unus mere naturalis sa innatus, qui consequitur formam naturalem seu innatam agen­ tis, cui naturaliter impressa est ab Auctore naturae directio seu intentio in proprium finem seu bonum; at iste appetitus non est actus alicuius potentiae, sed merus ordo seu habitudo vel inclinatio naturae agentis ad suam propriam perfectio­ nem: — alius vero est appetitus elicitus et quodammodo acqui­ situs, sensitivus tamen seu mere animalis, qui consequitur for­ mam rei, quae est finis, apprehensam seu acquisitam a sensu, cui est impressa sensibiliter directio seu intentio in proprium finem ab Instituente et Providente naturam, et iste appetitus est actus specialis alicuius specialis potentiae agentis, quae dicitur appetitus sensitivus: — tertius est appetitus elicitus it > perfecte acquisitus, nempe appetitus rationalis seu deliberatus, 1 De Verit., 23, 1; I, 14, 1, cum commentario Cajetani. 2 In I Ethic., lect. 1, n.° 9. Cap. I,—Exsistentia finis ultimi naturalis 321 hoc est, liber vel electivus, qui consequitur formam rationis finis apprehensam et indicatam seu excogitatam ab intellectu, qui ipsum active et perfecte dirigit in proprium finem, et hic etiam appetitus est specialis actus specialis potentiae agentis, quae dicitur voluntas. 467. Primus ergo appetitus est proprius agentium mere naturalium seu non cognoscitivorum; alius est appetitus pro­ prius agentium mere sensitivorum seu brutorum inimalium; tertius est appetitus proprius agentium per rationem et intel­ lectum, scilicet hominis. Agens vero per violentiam nullum habet appetitum finis ad quem ducitur a compellente ipsum, quin potius appetitum habet in contrarium; et ideo nullo modo vadit in finem, sed violenter compellitur in finem com­ pellentis \ 468. Est tamen considerandum quod isti tres modi agendi propter finem reducuntur ad duos primordiales et supremos, scilicet ad modum activum, quo agens seipsum movet seu dirigit et ordinat in finem a seipso perfecte cognitum secun­ dum rationem finis, et iste est proprius modus agentis per intellectum; — et ad modum passivum, quo agens non se pri­ mo movet aut ducit in finem, sed ab alio primo movetur et ducitur seu dirigitur in finem, et sub hac motione et ordi­ natione ipsum agens vadit in finem ab ordinante sibi prae­ stitutum: — et hic modus est proprius agentis per naturam seu non per intellectum coniunctum, sive actio fiat per solam naturam, hoc est, per formam mere naturalem, ut in non cognoscentibus, sive per naturalia, idest per formam natura­ liter apprehensam et non propria industria seu proprio marte acquisitam, ut in brutis animalibus, quae solam cognitionem sensitivam habent. Nam haec naturalia, quantum ad modum quo adveniunt et quo motum inde sequentem provocant, re­ ducuntur ad naturam; et propterea omne agens non intel­ lectuale reducitur ad categoriam agentis naturalis. 1 II Sent., dist. 24, 3, 1; III Sent., dist. 27, 1, 2, nn. 38-44; IV Sent., disL 49j 3> Ij qlæ 1; De Verit., 22, 5; 23, 1; Quodhb., 4, art. 21; II C. Gent., cap. 47, initio; I, 59,1; 80,1; I-II, 26,1. 21.—De Itominii· 322 1 P—De exsistentia finis ultimi Cap. L—Exsistentia finis 469. Est ergo divisio immediata et adaequata agentis pro­ pter finem, quantum ad modum agendi, in agens per intellectum et non agens per intellectum, sed per naturam aut naturalia. Unde S. Thomas frequenter duplicem modum tantum agendi propter finem seu tendendi in finem indicavit, v. gr., quando dicit: «dupliciter aliquid tendit in finem: uno modo, directum in finem a seipso, quod est tantum in cognoscente finem et rationem finis, alio modo, directum ab alio, et hoc modo omnia secundum naturam suam tendunt in fines pro­ prios et naturales, directa a Sapientia instituente naturam»l: — «dupliciter autem contingit aliquid ordinari et dirigi in aliquid sicut in finem: uno modo, per seipsum, sicut homo qui seipsum dirigit ad locum quo tendit; alio modo, ab altero, sicut sagitta quae a sagittante dirigitur ad determinatum lo­ cum» 2; — «aliquid sua actione vel motu tendit in finem du­ pliciter: uno modo, sicut seipsum ad finem movens, ut homo; alio modo, sicut ab alio motum in finem, sicut sagitta tendit ad determinatum finem ex hoc quod movetur a sagittante, qui suam actionem dirigit in finem» (h. L). 470. Neque tamen isti duo modi supremi se habent ex aequo, sed secundum prius et posterius, hoc est, secundum per­ fectum et imperfectum. Nam perfectus modus agendi propter finem est active se agendo seu movendo in finem cum perfecta cognitione finis; imperfectus vero est quando passive ducitur seu movetur in finem, quamvis ipsum quod movetur in finem vadat in finem, quia vadit sub motione et directione alterius. 471. Ordine autem naturae perfectum est prius imper­ fecto, cum se habeat ad imperfectum sicut formale ad mate­ riale. Et, cum semper posterius pendeat a priori sicut a sua causa et principio, necesse est dicere quod omne agens per naturam pendet ab agente per intellectum. Unde et ordo ad finem in agente per naturam causari debet ab agente per intellectum, qui talem ordinem imponit et imprimit agenti per naturam; nam «intentio [hoc est, tendentia in aliud] in 1 2 III Sent., dist. 27, 1, 2, n.° 39. De Verit.. 22 1. ultimi naturalis 323 ratione sua ordinem quemdam unius ad alterum importat: ordo autem unius ad alterum non est nisi per intellectum, cuius est ordinare»1. Necesse est ergo reducere agens per naturam in agens per intellectum sicut in primum in ordine agentium, atque ideo sicut in principium et causam sui prout agit propter finem. 472. Rursus, «semper quod est per aliud est posterius eo quod est per se2, et «reducitur in id quod est per se tanquam in prius»3. Quia ergo agens per naturam agit per aliud motum et directum et ordinatum in finem, quod est agens per intel­ lectum, oportet quod agens per naturam reducatur in agens per intellectum sicut in prius, atque ideo sicut in causam suae directionis seu ordinationis in finem. Ergo etiam agens per naturam agit per intellectum, non quidem proprium seu coniunctum, quo caret, sed separatum, qui est intellectus proprius agentis per intellectum coniunctum quando istud agens est causa propria naturae agentis per naturam, et consequenter actionum naturalium inde conse­ quentium; nam «non est contra rationem naturae quod motus tuiturae sit a Deo sicut a primo movente, in quantum natura est quoddam instrumentum Dei moventis» 4. Quod ideo dico, ne reducamus agens naturale in agens intellectuale secundum, quod est agens creatum, sive homo sive angelus sit; sed in agens intellectuale Primum, quod est agens Increatum, nem­ pe Deus. Nam quod non est causa naturae agentis, non est causa actionum naturalium eius neque ordinationis naturalis earum in proprios fines connaturales. Unde patet quam profunde et vere dictum est: opus tuiturae est opus Intelligentiae. Propter quod Intelligentia Prima, quae Deus est, dicitur Piatura Naturans 5. 1 II Sent. dist. 38, 3. 1 DePot., 3.15. 1 II C. Gent., cap. 47, arg. 2. 4 I-II, 6, i ad 3. Cf. etiam q. 26, 1; et in Evang. secundum loannem, prolog., ed. Marietti, p. 2. 1 I-II, 85, 6, corp. 324 I P.—De exsistentia finis ultimi Cap. I.—Exsistentia finis ultimi naturalis 325 cognoscere quod operantur ex cognitione alicuius Dirigentis, quem EXCURSUS 473. Notula critica circa formulam: opus naturae est opus Intelligentiae. Haec formula, opus naturae est opus Intelligentiae, saepius occurrit apud S. Thomam 1; quandoque tamen paulo aliter exprimitur, v. gr., «desiderium creaturae insensibilis non 1 sequitur cognitionem in ipsa exsistentem, sed cognition *11 dicimus Deum» x. 474. Quantum vero ad Auctorem huius formulae non semper est sibi constans. In I Sent., dist. 43, 2, 1, eam determinate tribuit Themistio; dum in I Sent., d. 35, 1, 1, secunda via, et II Sent., dist. 25, i, i, eam potius tribuit Philosopho (=Aristoteli); postmodum vero1 indeterminate philosophis adscribit; deinde magis adhuc indeterminate quibusdam attribuit x; postremo nullum auctorem designatx. Formula, natura natur ans usitata erat tempore S. Thomae, ut refert S. Bonaventura, quatenus natura aeterna seu increata, quae est natura divina, dicebatur naturans, dum natura creata ({consuevit dici natura naturata» x. 475. Apud S. Thomam natura naturans est natura universalis, natura vero naturata est natura particularis; et manifeste hanc denominationem refert ad Avicebronem (Ibn Gebirol), ut patet intuenti textus utriusque. Motoris Primi, quicumque sit ille, ordinantis unumquodque in suum finem» 2; «ab ordinante separato operationes naturae, quae sunt ad finem, certitudinaliter tendunt in finem illum ex provisione et ordinatione alicuius causae sic ordinantis; unde Themistius dicit quod natura agit quasi esset mota ex causis superioribus, idest in quantum est in ea quidam instinctus ab ordinatione Substantiarum Separatarum»3; «totum opus naturae est quodammodo opus Intelligentiae» 4; «omne opus naturae dicitur a philosophis opus Intelligentiae»5*; «quodlibet opus naturae est opus Substandae Intelligentis»®; «si natura operatur propter finem, necesse est Ibn Gebirol S. Thomas quod ab aliquo Intelligente ordinetur, quod est Providentiae opus 7; «natura nihil est aliud quam ratio cuiusdam artis, scilicet | «Cum attendo quod corpus «De unaquaque re corrupti­ divinae, indita rebus, qua ipsae res moventur ad finem deter­ particulare opus habet corpore bili dupliciter loqui possumus: minatum 8*; «sicut autem comparantur artificialia ad artem huma­ universali, et similiter natura uno modo, secundum naturam nam, ita comparantur omnia naturalia ad artem divinam^ «secundum philosophos, res naturales sunt in Primo motore, qui Deus est, sicut artificiata in artifice, et sic Deus operatur tanquam > 1 In I Cor., cap. XV, lect. 5, circa finem, ed. Marietti, p. 400 b. Cf. artifex» 10; «sicut ergo si aliquis videret sagittam directe tendere edam in Ephes., cap. Ill, lect. 4, circa finem, ed. cit., p. 557 a. 1 De Verit., 5, 2; De Pot., 1, 5; 3, 15. ad certum signum, quamvis sagittantem non videret, cognosceret 1 1-11,85,6. statim quod dirigeretur a sagittante, ita cum videamus res naturales 1 III C. Gent., cap. 24. [Haec formula totidem fere verbis invenitur apud absque cognitione tendere ad certos fines, possumus pro certo Simplicium, qui ait: καν λέγη [’Αριστοτέλης] ovv ότι ’ό θεός κοά ή φύσις 1 De Pot., I, 5; 3, 15. [Cf. De Verit, 3; 1 c.; 13, I, obi. 9.] 1 I Sent., dist. I, 4, I ad 1. 3 I Sent., dist. 43, 2, 1. 4 II Sent., disc 25, i 1. [Cf. etiam III Sent., d. 26, 2, 4, nn. 134-135; De occultis operationibus naturae, ed. Mand. I, p. 4-5.] 5 De Vent., 5, 2, circa finem corp. 8 III C. Gent., cap. 24. 7 I Physic., lect. 12, n.0 1. 8 II Physic., lect. 14, n.° 8, circa finem. ’ I-II, 13, 2 ad 3. [Cf. II-II, 18, 4 c.] 10 De Potent., 1, 5 obi. 11. ούδέν μάτην "οιούσιν”, ούτως λέγει ώς τής μέν τήν έπιτηδειότητα κάτωθεν παρεχομένης είς τέλος τό αγαθόν βλέπουσαν, τού δέ τό ένεργεία τοιούτον άνωθεν έπιλάμποντος (In II Physic., cap. 2, ed. H. Diels, Commentaria in Aristotelem graeca, vol. IX, p. 288, 27-30. Berolini, 1882. Videsis etiam in I dt Caelo, cap. 4, ed. I. L. Heiberg, Comment, in Arist. graeca, vol. VII, p. 151-154. Berolini, 1894). Averroes in XII, fol. 288V-288, attribuit The­ mistio, et ex eo mutuo accepit S. Thomas in I Sent. d. 43, 2, 1.] 1 III Sent., dist. 8, dub. 2, circa Litteram Magistri, edit. Quaracchi, Opera, t. Ill, p. 197 a. [Cf. Albertum Μ., I Phys., tract. 3, c. 17, p. 88; lib. II, tract. 1, c. 2, p. 95; De natura et origine animae, tract. 1, c. 1, t 9i p. 376; Summa Theol.; II P., tract. 1, q. 3, memb. 3> a. 1, post resp. id 7, t. 32, p. 27; De animalibus, lib. 6, tract. 3, c. 3, ed. H. Stadler, t. 1, p. 493. Münster, 1916. 326 I P.—De exsistentia finis ultimi particularis opus habet natura universali, eo quod per illam est esse eius et exsistentia, vi­ deo quod secundum hanc con­ siderationem debet ut animae particulares opus habeant animabus universalibus et intelligentia universali, quia per illas est esse earum et exsistentia» h «substantia universalis compo­ nens partes corporis universalis et retinens illas» -. I i I : I ! universalem; alio modo, secun­ dum naturam universalem; alio modo, secundum naturam parti­ cularem. Natura quidem parti­ cularis est propria virtus activa et conservativa uniuscuiusque rei...; natura vero universalis est virtus activa in aliquo universali principio, puta in aliquo coe­ lestium corporum vel alicuius superioris substantiae, secun­ dum quod etiam Deus a qui­ busdam dicitur natura naturans. Quae quidem virtus intendit bonum et conservationem uni­ versi...» 3.—«Natura universalis dicitur causa universalis om­ nium eorum quae naturaliter fiunt; est autem Deus univer­ salis causa omnium quae na­ turaliter fiunt: unde et quidam ipsum nominant naturam naturantem. — Sed melius est ut natura universalis intelligatur causa universalis eorum quae naturaliter fiunt in genere re­ rum naturalium» 4. 476. Sed adest tantum formula communis, sensus vero est penitus diversus. Nam apud Ibn Gebirol habet sensum pantheisticum, quia est substantia universalis in essendo et unica in causando, I t 1 Fons vitae, tract. 3, n.° 45, edit. Clem. Baeumker, Münster, 1892 [Beitrâge zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters, Bd. I, helf 3, p. 180, 25-30; 181, 1-21.] 2 Ibid., 179, 30; 180, 1-2. 3 1-11,85,6. 4 In librum Dionysii De divinis nominibus, cap. IV, lect. 21. ed. Vives, V XXIX’ P· 483. Similia leguntur apud S. Albertum Magnum in II Physicorum, tract. I, cap. V, ed. Borgnet, t. III, p. too a; et in IV ---Sent’·) d. 16, a. 13 c., t. XXIX, p. 570 b, in fine. [Summa Theol., I P., tract. 10, q. 44, memb. i, t. 31. p. 470.] Cap. I.—Exsistentia FINIS ULTIMI NATURALIS 327 propter occasionalismum quem defendit4; dum apud S. Thomam est substantia universalis in causando, non in essendo, simul tamen prima et non unica in essendo et in causando, quia etiam sub­ stantia seu natura creata est et operatur vere. Depuratur ergo ab omni sensu pantheistico et occasionalistico. At secundum priorem sensum acceperant Motacalimes ut referunt Maimonides et Averroes 2, quibus consentiunt Algazel 3 et Avicenna4. Et eundem sensum prorsus pantheisticum et occasionalisticum retinet apud Spinoza, licet crudiori forma pantheistica 5. Ceterum, asperius vocabulum6, «naturans» et «naturata», ortum ducere videtur ex versione latina paraphraseos Averrois, in II Physicorum: «similiter natura attribuitur naturali et naturato, scilicet quoniam quemadmodum quidditas artificii est in arte, similiter quidditas naturati est in natura» 7; «hoc igitur nomen natura derivatur a nomine quod advenit, scilicet quum dicimus ipsum esse naturatum, et hoc intendebat quum dixit: sed naturatum, etc., idest sed naturatum ab illo a quo generatur ad aliquid venit, et dicitur ipsum naturari aliquid et illud non» 8; — «... et hoc dictum fuit, quoniam natura naturata ita fecit» 9. O/>. cit., tract. 2, nn. 9-12. heft. 2, pp. 39-45; tract. 3, nn. 44-45 heft. 3, pp. 173-181. 2 Malmonides, Moreh Nebuhim, traduct., Suârez Lorenzo, Gula de discarriados, I P., cap. 57, n.° 6, pp. 290-293. Madrid, S. A.; Averroes, IX Metaph., cap. 3, comment. 7, Venetiis, 1542, fol. 222 r; XII Metaph., cap. 2, comment. 18, fol. 287 v-288 r. 3 Algazel, Ictisad, traduct., Asin Palacios, EI justo medio de la creencia, IIP.,tract. 1, propos, ι,ρρ. 157-161; IV P., cap. 2, pp. 330-335· Madrid, 1929. 4 Avicenna, Nadjat, traduct., Carame, Metaphysices compendium, lib. 1, III P., tract. 2 et 3, pp. 186-225. Roma, 1926. 5 Ethices, I P., proposit. 29, scholion, et propos., 31, edit, cit., t. I, p. 61. e Ita animadvertit vel ipse Joannes a S. Thoma, qui a verbis aspe­ rioribus non solet abhorrere (Cursus Philosophicus, Phil. Nat., I P., q. IX, a. i, ed. Reiser, t. II, p. 171 a). AverrôES, In II Physicorum, text. 11, ed. Venetiis, 1541, fol· 49 fr· 8 Averroes, loc. cit., text. 14, fol. 50 r. 9 AverrôES, In I De Coelo, Summa Secundae, ed. Venetiis, 1573s fol. 2 r. De usu huius formulae apud Vincentium Bellovacensem, Raymundum Lullium, Eckhart et alios quosdam erudite disserit H. A. Lucks, post H. SieBECK (Ober die Entstehung der Termini natura naturans und natura naturata, apud Archiv. fur Geschichte der Philosophie, t. III Ill (1890), pp. 370 sqq.) 328 ■fit I P—De exsistentia finis ultimi Hoc ergo sensu, formula: opus naturae est opus Intelligentiae, potius exprimeret sensum causalitatis efficientis quam finalis, et esset litteraliter vera, quia solus Deus causaret seu produceret omne opus naturae. Unde propositio: opus naturae est opus Intelligentiae, esset propositio identica, quia prorsus identicum esset opus naturae naturatae et opus naturae naturantis seu Intelligentiae. 477. Sed, iuxta S. Thomam et rei veritatem, axioma: opus naturae est opus Intelligentiae, intelligitur formaliter in genere causalitatis finalis, scilicet opus naturae ordinatissimum est opus Intelligentiae ordinantis seu ordo operis naturae est opus Intel­ ligentiae ordinantis; non in genere causalitatis efficientis, nisi per modum Causae Primae, quia Deus vere est Prima Causa omnium operum naturae, sed non causa unica; est tamen unica causa activa ordinis operum naturae in proprios fines et in finem com­ munem seu universalem totius universi. 478. Auctorem vero quod attinet formulae, opus naturae est opus Intelligentiae, bene intelligitur haesitatio et indeterminatio S. Thomae. Nam, ut iacet, apud nullum philosophum inveniri videtur. in articulo, cui titulus; Natura naturans — natura naturata (The New Scho­ lasticism!, t. IX (1935), PP· I-24)· His addi potest Thomas Anglicus, qui ait: « tripiex est natura: natura naturans, sicut est Deus a quo dependet coelum et tota natura; alia est natura naturans et naturata simul, sicut coelum, qui dicitur natura naturata in quan­ tum dependet a Deo, et dicitur natura naturans in quantum influit natuns istorum inferiorum; alia est natura naturata tantum...» (Comment, super lib. Boetii de Consolatione Philosophiae, lib. Ill, met. II, Inter opuscula spuria S. Thomae, Opera, ed. Vives, t. XXXII, p. 530 a). [Cf. etiam Joan. QuiDORT, Corruptorii «circa», p. 76]. Sensum formulae apud S. Thomam sat perspicue reddidit Matthias Aquarius, O. P., his verbis: «dicitur adhuc [natura] ipse Deus, qui vocatur natura naturans, idest producens omnia; dicitur quoque connexio causarum secundarum, quae vocatur natura naturata» (Formalitates, iuxta doctrinam Angelici Doctoris D. Thomae Aquinatis, trac. II, De significationibus termi­ norum, ex doctrina S. Thomae, lin. N. Neapoli, 1605, p. 165). Ortodoxum et catholicum sensum eius expressit Du Cange, dum scribit: «naturare, creare, res naturales condere, iis naturam donare, verbum est theologorum scholasticorum, quibus dicitur Deus Natura Naturans, non natura naturata, idest Auctor naturae seu omnium in rerum natura constan­ tium, non natura naturata seu res creata, ab alio condita, constituta* (Glos­ sarium ad scriptores mediae et infimae latinitatis, v. naturare, ed. Niort, 1885, t. V, pp. 575-576). Cap. I.—Exsistentia finis ultimi naturalis 329 Aequivalenter veritatem eius tradidit Anaxagoras, post ! Hermotimum Clazomenium, qui dicebant Intelligentiam seu Aientem, Noûv, esse causam totius ordinis mundani seu naturalis, ut refert Aristoteles x: Intelligentia cognoscit omnia, πάντα έγνω wos; cuncta ordinat, παντα διεκόσμησε; omnia gubernat, πάντων νοος κρατάι; simulque nulli rei est admixta, sed sui iuris est et libera et soluta, νοος δέ έστι άπειρον καί αύτοκρατές καί μέμικται οΰδενΐ χρήμστι, άλλά μοΰνος αυτός έφ’ έωυτου έστι 1 2. 479· Aristoteles ipse virtualiter idem docuit in loco citato a S. Doctore in I et II Sent., scilicet in VIII Physic., cap. i, n.° i6; ubi Philosophus Anaxagoram de novo refert. Ait ergo Aristoteles quod nihil eorum, quae a natura vel secundum na­ turam fiunt, est inordinatum, quia natura est omnibus causa ordinis: ή γάρ φύσις αΙτία πασι ταξεως; et subiungit: omnis autem ordo est ratio, τάξις δέ πάσα λόγος3. Igitur in omnibus naturalibus operibus, quae scilicet a natura vel secundum naturam fiunt, est ordo seu ratio vel proportio, quae evidenter est opus rationis, nam rationis et Sapientiae est ordinare 4. Quod ad instar axiomatis accipit S. Thomas: rationis est ordinare 5, sapientis est ordinare6. Et in I De Coelo et Mundo ait quod Deus et natura I nihil agunt frustra: ό δέ θεός καί ή φύσις οϋδέν μάτην ποιοΰσιν 7. 480. Quae Philosophi verba ita exponit S. Thomas: «omne quod est in natura vel est a Deo, sicut primae res naturales; vel est a natura sicut a secunda causa, puta inferiores effectus. Sed Deus nihil facit frustra quia, cum sit agens per intel, lectum, agit propter finem. — Similiter etiam natura nihil facit frustra quia agit sicut mota a Deo velut a primo movente; sicut sagitta non movetur frustra, in quantum emittitur a sagittante ad I aliquod certum. Relinquitur ergo quod nihil in natura sit frustra» 8. Immo et «multo magis inconveniens est quod sit otiosum et frustra id quod est secundum naturam, quod est ordinatum ratione divina, quam id quod est ordinatum ratione humana» 9. 1 I Metaph., cap. 3, n.° 13, II, 473, 35-4°. 1 Anaxagorae fragmenta, n.° 6, edit. Mullach, Fragmenta philosophorum Graecorum, t. I, p. 249 a. Parisiis, i860. 3 11,344,9-13· 4 I Metaph., cap. 2. nn. 3 et 6, II, 47. 12-17, 36-40. * De Coelo et Mundo, prooem, n.° 1. 4 In I Ethic., lect. 1, n.° 1; In Metaph., prooem: I Contra Gent., cap. 1.. 7 I De Coelo et Mundo, cap. 4, n.° 8; II, 372» 2“3· S In I De Coelo et Mundo., lect. 8, n.° 14. In I Ethic., lect. 10, n.° 121. 330 Sed praesertim docuit hoc principium in X Metaph., cap. 2, n.° 3, ubi conceptis verbis asserit dari aliquam substantiam separatam a substantiis naturalibus seu sensibilibus, aeternam et permanentem seu immortalem, quae est causa ordinis omnium rerum sensibilium seu corporalium: πώς yàp κπ-αι τάξις μή -πνος όντος άϊδίου καί χυριστού καπ μένοντας1. 481. Propinquius tamen accedit ad formulam S. Thomae A verroes, qui ait: «ista mensura [= modus, proportio, ratio, ordo] provenu ab arte divina intellectuali, quae est similis uni formae unius artis principalis, sub qua sunt artes plures. Secundum hoc igitur est intelligendum quod natura facit aliquid perfecte -et ordinate, quamvis non intelligat quomodo esset rememorata ex virtutibus agentibus nobilioribus ea, quae dicuntur Intel- ligentiae» *. 482. At, quidquid sit de origine harum formularum et de earum vicissitudine in historia Philosophiae et Theologiae —quae viris eruditis libenter investiganda relinquimus—, hoc unum est maxime ponderandum a metaphysico et theologo, scilicet S. Thomam reduxisse ordinem finalitatis omnis agen­ tis per naturam in agens per intellectum, quasi in propriam et formalem causam ordinis, ex ipsamet natura causalitatis finalis. 483. Causa enim finalis, ut patet ex dictis articulo prae­ cedenti, ad primum (nn. 289-352), non causât nisi secundum quod est in intentione agentis. Necesse est ergo extendere ad omne agens intentionem finis, quia tantum extendi debet causa et conditio causae quantum extenditur proprius eius effectus. Atqui intentio active et formaliter non potest esse in agente per naturam seu in non intelligente per intellectum coniunctum, quia intentio essentialiter est ordo et directio ad aliud, quod solius rationis est: «intentio in ratione sua ordinem quemdam unius ad alterum importat; ordo autem unius ad ; alterum non est nisi per intellectum, cuius est ordinare»3; «et 1 2 TIL'iM, 3 Cap. I.—Exsistentia finis ultimi naturalis I P.—De exsistentia finis ultimi II, 586, 26-27. XII Metaph., comm. 18, edit, cit., fol. 287 v-288 r. Apud Themisquem citat in I Sent., dist. 43, q. 2, art. 1, nihil inveni. II Sent., dist. 38, 3. I 331 ideo finis praeexsistit in movente proprie secundum intel­ lectum, cuius est recipere aliquid per modum intentionis, et non secundum esse naturae»x. Ergo necesse est quod omne agens agat propter finem ex intentione seu ordinatione ali­ cuius intelligentis, cui primo et per se seu formaliter convenit intentio. 484. Et ita omne agens formaliter aut virtualiter, proprie aut reductive, active aut passive agit seu movetur in finem per intellectum ordinantem. Si ergo agens sit intellectuale, ut homo, seipsum dirigit et ordinat in finem a seipso excogi­ tatum et intentum; sin autem non sit agens formaliter intel­ lectuale, ut sunt agentia irrationalia infra hominem, agitur, ordinatur et ducitur in finem ab agente aliquo per intellectum, hoc est, ab intellectu separato, qui sit propria causa naturae et motumm naturalium eius, et hic intellectus separatus est Deus. 485. Sublato intellecto, tollitur esse in intentione seu intentio finis, quae erat conditio essentialis sine qua non cau­ salitatis finalis. A priori ergo, ex ipsamet ratione causalitatis finalis, deducitur reductio causalis agentis per naturam in agens per intellectum. Unde hoc principium: opus naturae est opus Intelligentiae, est analyticum, sicut et ipsum princi­ pium causalitatis finalis, cuius non est nisi determinatio seu restrictio quaedam ad genus agentium per naturam. Ergo omne agens est agens per intellectum, aut proprium seu coniunctum, aut alienum seu separatum, ut S. Thomas perpetuo docuit absque ulla haesitatione 2. Quam Thomae doctrinam nervose colligit Eckhart hisce 1 De Verit., 22, 12. [Cf. III Contra Gent., c. 54. arg. 4.] 2 Vide I Sent., dist. 1, 4, 4, ad 1; dist. 35, 1, 1 c., § secunda via; dist. 43, 2,1; II Sent.,'dist. 25,1,1; dist. 38, 3; III Sent., dist. 27,1,2, n.° 39; IV Sent., dist. 49, i, 3, qla. 1; De Verit., 22, I et 12; 23, 1; De Potent., 1, 5; 3> I5> C. Gent., cap. 23, rat. 4 et 5; III C. Gent., cap. 16, ult. rat.; cap. 24; In V Metaph., lect. 16, n.° 1000; In I Ethic., lect., 1, n.° 11; I, 18, 3> J9> 4> 22> 2; IO3> 1 ad I et 3; I-II, h. 1., ad 2 et 3; 12, 5; 26, 1; 4°, 3> 93> 4 et 5· In bbrum De Causis, lect. 3, prope finem: In Evang, secundum Joannem, prol., p. 2, ed. Marietti; In Job. cap. 9, lect. I, ed. Vives, t. 18, pp. 59"6°· [Cf. HI Contra Gent., c. 38, arg. 1]. 332 S'? verbis: «dicimus enim omnes quod opus naturae est opus Intelligentiae; et ideo omne movens est Intelligens aut reducitur ad Intelligentem, a quo in suo motu dirigitur»x. § III SOLVUNTUR DIFFICULTATES * *1 Cap. I,—Exsistentia finis ultimi I P.—De exsistentia finis ultimi 486. Duo sunt termini in quaestione, tarum agere prop­ ier finem sil proprium ralionalis naturae, scilicet subiectum (agere —propter— finem) et praedicatum (proprium —ratio­ nalis— naturae). Et quidem modo inverso ac articulo praece­ denti ponuntur; nam, cum proprium dicatur ad convertentiam, debebant inverti termini ut talis convertentia appareret, os­ tensa veritate enuntiationis conversae. Attamen subiectum continet virtualiter duos terminos, nempe agere et propter finem. Et quia rationalis natura seu homo se habet ut agens, cui contraponitur finis; licet in praedicatione agere trahatur ad finem, in operatione tamen trahitur ad agens, nam agens est actu agens actione sua. Hac ergo de causa S. Doctor movet tres difficultates, incipiendo a maiori et descendendo ad minimam per inter­ mediam, modo inverso ac posuerat totidem difficultates in articulo praecedenti, proportionali tamen, data inversione ter­ minorum quaestionis. 487. Prima igitur et gravior difficultas sumitur ex parte praedicati scilicet hominis seu rationalis naturae; altera, minus gravis, sumitur ex natura ipsius agere, quod partim trahitur ad agens et partim ad finem, cum utrumque necessario con­ tingat; denique, tertia et levissima, accipitur ex parte subiecti proprie dicti quod est propter finem, hoc est, finis ut causa. 488. Sumit autem S. Thomas ut principium harum dif­ ficultatum conclusionem articuli praecedentis, «eo quod con­ clusiones et demonstrationes unius scientiae ordinatae sunt, ‘ Quaestiones parisiens", r, η.» 5. Meister Eckhart. Die deutschen und lateinischen Werkc, Bd. II, p. 42, 34, ed. Jos. Koch. Stuttgart-Berlin, 1936. I naturalis 333 ct una derivatur ex alia» *; et ita non ex alienis, sed ex maxime propriis difficultates movet, semper oculatissime procedendo. 489. Obiectio prima, quae sumitur ex parte rationalis na­ turae seu hominis. Quaecumque agunt propter finem, debent cognoscere rationem finis; quia homo, cuius est agere propter finem, semper agit propter finem cognitum, ut patet ex articulo praecedenti. Atqui solus homo inter omnia agentia huius mundi sensibilis cognoscit rationem finis; nam alia agentia vel nullo modo cognoscunt finem, quia omni co­ gnitione carent, ut creaturae insensitivae, nempe plantae et mineralia: — vel solum apprehendunt rem quae est finis, absque formali cognitione rationis finis, ut bruta animalia. Ergo solus homo, inter omnia agentia huius mundi adspectabilis, agit propter finem. 490. Responsio. Dist. Mai.: quaecumque agunt propter finem perfecto modo, quasi seipsa active agentia vel ducentia in finem, debent cognoscere rationem finis, hoc est, finem ut formaliter est finis, conc.; quaecumque agunt propter finem utcumque et imperfecto modo, quasi ab alio acta vel ducta seu mota in finem, debent cognoscere rationem finis, nego. Contradist. Min.: solus homo inter omnia agentia huius mundi sensibilis cognoscit rationem finis, hoc est, solus homo capax est cognoscendi rationem finis, conc.; solus homo de facto cognoscit rationem finis, subdist.: quando agit ut homo, seipsum per seipsum agens seu ducens in finem, conc.; quando non agit formaliter, sed solum materialiter ut homo, hoc est, quando exercet actus hominis et non actus humanos, ut quando agit ex mero imperio alterius vel movetur violen­ ter ex altero impellente, cognoscit rationem finis, nego. Et sub datis distinctionibus, distinguo etiam Conclusio­ nem: solus homo, inter omnia agentia huius mundi adspectabilis, agit propter finem, perfecto modo, quasi seipsum active agens et dirigens in finem, quando agit formalitcr et reduplicative ut homo, conc.; quando agit matcrieliter ct specificative ut animal vel ut corpus physicum animatum vel ex mero imperio alterius, nego. 1 Ι-U, 54» 4, ad 3· • . M w 7· 334 ; » 4•1 I I t I P—De exsistentia finis ultimi 491. Obiiciens sumit agere propter finem, non utcum­ que, sed modo perfecto et activo, ut convenit homini agenti actus humanos. At modus agendi propter finem non est unicus. Lt enim dictum est articulo praecedenti, ad ter­ tium (nn. 368-372), homini etiam agenti actus hominis seu agenti per naturam aut per sensus [= cogitativam] convenit agere propter finem, licet modo imperfecto et materiali, et potius ductus seu actus a natura vel a sensu in finem quam ducens vel agens se active in finem. 492. Hi tamen duo modi exercendi actus hominis sunt naturales. Sed in hac responsione addit alios duos modos, quorum unus est, ut ita dicam, artificialis, nempe ad impe­ rium alterius, quando scilicet materialiter exequitur praecep­ tum alterius, cui ad nutum obedit, absque ulla propria et personali consideratione, immo et quando humano modo exe­ quitur praeceptum, quin cognoscat proprium finem praecep­ ti, ut quando superior praecipit non indicans finem aut motivum praecipiendi; — alius vero est violentus, cum scilicet movetur altero physice impellente. His ergo quatuor modis, duobus mere naturalibus et duobus praeter aut contra-naturalibus, homo agit revera prop­ ter finem aliquem, quin cognoscat rationem finis propter quem agit; imperfecte scilicet et magis passive quam active. 493· Nihil ergo mirum si eodem modo conveniat agere propter finem naturis inferioribus irrationalibus, tam mine­ ralibus quam plantis et brutis animalibus; nam constat esse falsum in eodem homine quod ad agendum utcumque prop­ ter finem requiratur necessario et semper cognoscere per­ fecte rationem finis. Et vere aliae inferiores naturae possunt agi vel duci seu moveri in finem, sive motu naturali, sive etiam motu artifi­ ciali, sive denique motu violento, quin ipsaemet cognoscant rationem finis propter quem moventur. 494. Obiectio secunda, quae procedit ex ipsa rationed agere propter finem. Agere propter finem est ordinare actionen suam in finem. Atqui ordinare actionem suam in finem est proprium et exclusivum rationalis naturae, quia solius rationis est ordinare. Ergo agere propter finem est proprium Cap. L—-Exsistentia finis ultimi naturalis 335 et exclusivum rationalis naturae, scilicet hominis, inter omnes naturas huius mundi sensibilis. 495. Responsio. Dist. Mai.: agere propter finem perfecto it activo modo, scilicet seipsum agens vel ducens in finem a seipso sibi praestitutum, est ordinare active et formaliter actionem suam in finem, conc.; agere propter finem imperfecto it passivo modo, quasi ab alio motum seu directum in finem, est ordinare active et formaliter actionem suam in finem, nego. Contradist. Min.: ordinare active et formaliter actionem suam in finem est proprium et exclusivum rationalis naturae seu agentis per intellectum, quando reduplicative agit per intellectum, conc.; ordinari passive seu moveri in finem est proprium et exclusivum rationalis naturae, nego. Et nego Consequens et Consequentiam, sub distinctione data. 496. Vere, omnis actus seu omnis motus in finem est ordinatus in finem, ut patet ex terminis. At ordo in finem, sicut et ipse motus in finem, potest dupliciter sumi: uno modo, formaliter et active, et tunc est ordinatio activa et motus activus in finem, — et hic modus est proprius et exclusivus eius quod seipsum agit et ducit in finem, utpote agens per intellectum, cuius est proprium ordinare active et formali­ ter;— alio modo, virtualiter tantum et passive, quo in casu est ordinatio passiva et motus passivus mobilis in finem, ab alio ordinati et moti in finem, et hic modus est proprius eius quod ab alio agitur et ducitur in finem, utpote agens non per intellectum, sed per solam naturam. Quod quidem convenit irrationali naturae, cuius est ordinari, non ordinare. 497. Haec tamen ordinatio passiva et virtualis, quae I inest motibus naturalibus agentis per solam naturam vel per sensum, necessario supponit ordinationem activam et forma­ lem, quae est propria agentis per intellectum coniunctum. Et ideo «necesse est ut agenti per naturam praedeterminetur finis et media necessaria ad finem ab aliquo superiori intel­ lectu; sicut sagittae praedeterminatur finis et certus modus , a sagittante. Unde necesse est quod agens per intellectum et voluntatem sit prius agente per naturam»1. Et hic est Deus, 1 I,I9>4· 336 - I P.—De exsistentia finis ultimi Cap. L—Exsistentia finis ultimi naturalis 33Ί Natura naturans, quae est causa naturae naturatae per intel­ rei cuiusdam convenientis a ratione non apprehensam, sed a lectum et voluntatem suam, eamque active ordinat per pro- 1 sensu, vel etiam nullo modo apprehensam, nego. videntiam suam, cuius proprius actus est lex aeterna, quae It Contradist. Conclusionem: agere propter finem, hoc est, est active directiva omnium actuum et motionum totius crea­ attingere actione sua bonum et finem, in universali vel secun­ turae in proprios fines et in finem communem totius univer­ dum rationem formalem universalem boni et finis, est pro­ si 1; nam «lex importat ordinationem ad finem active in quan­ prium et exclusivum rationalis naturae, conc.; attingere bo­ tum scilicet per eam ordinantur aliqua in finem»2. Ista ergo num et finem in singulari vel secundum rationem individuaimpressio legis aeternae in naturis rerum, prout est passive lem et materialem boni et finis ut sunt res quaedam, est pro­ recepta in ipsis, est lex naturalis earum, veluti incarnata in prium et exclusivum rationalis naturae, nego. 500. Bonum et finis considerari possunt dupliciter. Uno naturalibus inclinationibus ipsarum ad proprios fines et ad modo, materialiter, ut sunt res quaedam in rerum natura bonum totius universi 3. Unde S. Doctor, inter exponendum Philosophum, pro­ exsistentes, et sic habent esse particulare vel singulare, sicut funde notat quod «natura est de numero illarum causarum et aliae essentiae reales: nam et esse, sicut et agere est singu­ quae propter aliquid agunt. Et hoc valet ad quaestionem dt larium: — et hoc modo cadere possunt sub sensibus externis providentia. Ea enim quae non cognoscunt finem, non ten­ 1 et internis, quorum est singularia cognoscere, et consequenter dunt in finem nisi ut directa ab aliquo cognoscente, sicut sub appetitu sensitivo seu mere animali, qui natus est moveri sagitta a sagittante. Unde si natura operetur propter finem, a forma apprehensa per sensus. Alio modo, formaliter, hoc est, secundum rationem for­ necesse est quod ab aliquo Intelligente ordinetur; quod est malem constitutivam boni ut sic et finis ut sic, et haec ratio providentiae opus» 4. 498. Obiectio tertia, quae sumitur ex ipsa ratione finis. formalis obiectiva est universalis ad omne bonum et ad omQuod est proprium et formale obiectum voluntatis est proprium i nem finem ut reduplicative sunt bonum et finis; nam est et exclusivum rationalis naturae, cuius voluntas est propria universale metaphysicum seu directum notionis boni et finis. facultas. Atqui bonum et finis sunt proprium et formale obiec­ Haec autem ratio non potest apprehendi nisi ab intellectu, tum voluntatis, ut patet ex dictis articulo praecedenti. Ergo qui universalium est sicut proprii obiecti. Et sub hac sola agere propter finem, hoc est, attingere actione sua bonum ei ratione formali cadunt sub voluntate bonum et finis, quia finem, est proprium rationalis naturae seu hominis, inter voluntas, utpote appetitus elicitus rationalis, nata est immu­ omnes naturas huius mundi adspectabilis. tari obiective a forma boni et finis apprehensa per intellectum. 501. Itaque naturae inferiores, cum moventur in finem, 499· Responsio. Cone. Mai. Dist. Min.: bonum et finis sunt proprium et formale obiectum voluntatis, finis et bonum · solum attingunt finem materialiter ut est res quaedam sibi in universali, hoc est, secundum rationem formalem uni ver- conveniens, et quidem particularis et modo quodam parti­ salem boni ut boni et finis ut finis a ratione apprehensam, culari; sed natura rationalis, agens per intellectum, se movet conc.; finis et bonum in singulari seu particulari, idest, se­ active ad finem cognitum cognitione perfecta et formali, hoc cundum rationem materialem individualem boni et finis ut est, secundum rationem formalem boni et finis. Et ita vo­ luntas, quae est appetitus rationalis, se agit appetitu elicito in bonum et finem universalem, vel sub ratione saltem uni­ 1 I, 22, 4; I-II, 93, 4-5. versali quando fertur in bona particularia; omnis enim po­ 2 I-II, 91, i ad 3. tentia fertur in obiecta materialia secundum rationem forma­ I-II, 91, 2; 93, 5; 94, 2. In II Physic., lect. 12, n.° 1. lem proprii et principalis obiecti. 22.—D* Hominis* > ;*-·*· * 338 I P.—De exsistentia finis ultimi 502. Et inde S. Doctor, ut profundus philosophus et theologus, ascendit usque ad Primam Voluntatem et Prinum | Intelligentiam. Sicut enim particulare continetur sub univer­ 1» sali, ita causa particularis sub causa universali et eodem modo appetitus naturalis particularis sub appetitu vel potius Voluntate universali, quae omnes appetitus naturales parti­ culares active moveat et ordinet in fines particulares prout stant sub fine universali totius universi. Et haec causa Uni­ versalis ordinativa totius naturae in finem universalem, qui est proprius finis Eius, est Deus. 503. Et quia proprius finis agentis per intellectum est propria eius perfectio, quae consistit in veritate cognita, ideo finis universalis omnium rerum seu totius universi est Veri­ tas, ut profunde concludit S. Thomas in I Contra Gent., cap. i. i In hoc ergo articulo completur et illustratur demonstra­ tio exsistentiae Dei ex quinta via, de qua S. Thomas in 1,2,3. 1_ Sit Art. 3.—Utrum actus hominis recipiant speciem ex fine I À I •- PRAENOTANDA SENSUS ET STATUS QUAESTIONIS ?· * » 504. Duo sunt in actu humano actualiter exsistenti, > sicut et in omni re creata extra causas posita, scilicet exsis­ tentia et essentia. Exsistentia actus humani est ipsum extratium agendi, quo actio vel actus ponitur extra causam eius eficientem; essentia vero est species ipsius, vel potius id quo formaliter constituitur in tali vel tali specie determinata intra genus actus humani. 505. Postquam ergo in duobus articulis praecedentibus vidimus quod finis erat causa causalitatis efficientis actus humani, a qua efficienti causalitate, prout actu causant] Ορ, i.—Exsistentia finis ultimi naturalis 339 actus humanus habet exsistentiam —et ita finis est causa exsistentiae actus humani, non quidem ut causa quae producit exsistentiam eius, sed ut ratio et causa qua ipsa propria causa efficiens actus humani eum in esse producit—; conse­ quenter videndum est an etiam finis sit causa eiusdem actus quantum ad eius specificationem seu quantum ad eius es­ sentiam. Et hoc est quod S. Thomas directe quaerit in hoc articulo tertio. 506. Ubi attente notandi sunt eius termini. Subiectum sunt actus hominis; praedicatum vero, recipiant speciem a fine, nam verbum se tenet ex parte praedicati in enuntiatione 1. Quantum igitur ad subiectum notanda sunt duo: unum de nomine, aliud de re. 507. De nomine seu de formula animadvertendum est quod ponitur: actus hominis, et non: actus humanus. Revera tamen pro eodem sumitur utraque formula in titulo huius articuli, ita ut intilligatur actus hominis formaliter seu redu­ plicative, hoc est, actus hominis in quantum est homo. Manifeste enim ex toto tenore Litterae apparet quod S. Thomas non loquitur de actibus hominis prout contradistinguuntur ab actibus humanis, in sensu explicato supra, articulo primo (nn. 241-254); sed exclusive loquitur de acti­ bus humanis in sensu formali. Et huius signum evidens est quod undecies adhibet formulam: actus humani, in hoc ar­ ticulo, scilicet sexies in corpore, quater in obiectionibus et semel in responsione ad secundum; formulam vero: actus hominis, nec semel adhibet in Littera articuli. 508. Cur autem in titulo ponatur: actus hominis, et non: actus humani, facile explicari potest. Plerumque tituli articu­ lorum sumuntur ex capite articuli; at in casu praesenti, ne­ glecto initio articuli, ubi dicitur: «videtur quod actus humani non recipiant speciem a fine», trahitur titulus ex capite quaestionis, ubi distribuendo et formulando articulos S. Doc­ tor tertio loco dicit se quaesiturum «utrum actus hominis recipiat speciem a fine», _______ 1 In I Perih., lect. 5, nn. 3, 4 et 8. t 340 I P.—De exsistentia finis ultimi Cap. I.—Exsistentia finis ultimi naturalis Ratio vero cur initio quaestionis S. Thomas scripserit: | actus hominis, et non: actus humani, haud difficilis est intel- | lectu. Distinctio grammaticalis actus hominis et actus humani ad designandam differentiam psychologicam duplicis seriei I actuum nostrorum est propria S. Thomae, et quidem in Summa Theologica, scilicet in articulo primo huius quae­ stionis tantum. Nullibi enim occurrit praeter istum locum. 509. Probabiliter ergo inter scribendum articulum pri­ mum, primo occurrit S. Doctori, postquam prologum quae­ stionis et articulorum eius enumerationem ac titulos scriptis redegerat; ac deinde, ex quadam distractione vel inadvertentia visuali, oblitus est corrigere formulam primaevam: hominis, per formulam posteriorem et inaequivocam: humani. Per actus tamen hominis mente intelligebat, etiam quando redigebat titulum articuli tertii in capite quaestionis, actus humanos. 510. Quantum vero ad rem, notanda est mutatio subiecti immediati huius articuli relate ad subiectum immediatum articulorum praecedentium: in praecedentibus articulis sub­ iectum erat agens, scilicet homo. At in hoc est actus, qui est motus seu effectus agentis vel moventis. 511. Motus autem, licet simul habeat rationem actionis et passionis, prout simul est a movente ut ab hoc et in mobili ut in hoc \ non tamen ex aequo, sed plus habet de passione quam de actione, quia magis reducitur ad mobile quam ad movens. Unde et per ordinem ad mobile maxime definitur, quando dicitur quod motus est actus entis in po­ tentia quatenus in potentia: ή του δυνάμει, όντος έντο$ εντελέ­ χεια, ή τοιοιουτον 2; seu actus mobilis in quantum est mobile: εντελέχεια του κινετου, ή κινετον 3. 512. Passio autem, sicut et esse in potentia, est pro­ prietas quaedam causae materialis; est enim proprium mate­ riae esse in potentia, pati recipere, subicii, et alia huiusmodi *. I I I - ) ■ I In III Physic., lect. 5, n.° 13. Ill Physic., cap. 1, n.° 6, II, 273, 47-48. Ibid., cap. 2, n.° 5, II, 275, 22-23. Qq. Disp. De Anima, art. 6, paulo post initium. .··«& 341 Quapropter subiectum in hoc articulo trahitur ad rationem causae quasi materialis, et non amplius ad rationem forma­ lem causae efficientis, ut subiectum articulorum praeceden­ tium. 513. Quod quidem aequivalenter indicavit S. Thomas, addendo: recipiant, quasi ex proprio causae materialis; nam «nulla res, quantumcumque materialis, recipit aliquid secun­ dum id quod est formale in ipsa, sed solum secundum id quod est materiale in ea: sicut anima nostra non recipit illumina­ tionem ratione intellectus agentis, sed ratione possibilis; velut etiam res corporales non recipiunt aliquam impressionem ex parte formae, sed ex parte materiae, et tamen intellectus possibilis noster est simplicior quam aliqua forma mate514. Praedicatum vero quod attinet, scilicet recipiant speciem a fine, idem valet quod specificari a fine. Hoc autem idem est ac dicere quod finis dat speciem actibus humanis; idem est enim quod actus humanus recipit a fine et quod finis dat actui humano, sicut idem est quod materia recipit a forma et quod forma dat materiae. Et quia species correspondet formae, dare speciem seu causare specificationem est proprium causae formalis. Ut ergo finis det speciem actibus humanis, debet vices gerere causae formalis respectu actuum humanorum. Id quod mirum non est, quia forma et finis quandoque incidunt in idem specie, immo et numero2. 515. Et sane, praedicatum sumi debet secundum exigen­ tiam subiecti. Eo ergo ipso quod subiectum sumitur in genere causae quasi materialis, quae appellat, ut correlativam, cau­ sam formalem, praedicatum sumi debebat, prout se tenet ex parte finis, in genere causae formalis, scilicet prout finis fungitur munere causae formalis, ita ut specificatio actus humani sit quasi effectus formalis finis. Quaestio ergo est, an actus humani habeant suam speciem vel essentiam ex ordine ad proprium finem. 1 De Verit., 9, I ad 12. 1 In II Phys., lect. n, n.° 2. 342 1I Ij '4 i I I P.—De exsistentia finis ultimi 516. At nondum satis. Quia enim finis potest esse et finis operis et finis operantis vel, ut quandoque loquitur · S. Thomas, finis operationis et finis intentionis \ et insuper species actus humani potest esse species psychologica et 1 species moralis, dubitari potest an agatur in hoc articulo de specificatione psychologica actus humani ex fine operis vel de specificatione morali eiusdem ex fine operantis. 517. Sunt qui dicant hic agi exclusive de specificatione psychologica seu in esse naturae ex fine operis, et non de specie morali, ut L. Lehu 12; quam sententiam nonnullis iam pridem arrisisse narrant Medina 3 et Bânez 4, eamque tribuit Vazquezio loannes a S. Thoma 5, si tamen Vâzquez hoc scripsit aliquando. 518. At «haec intelligentia —ait Bânez, loc. cit.— omni­ no destruit doctrinam articuli, in quo D. Thomas express dicit quod principium humanorum actuum, in quantum humani sunt, est finis, et similiter est terminus eorundem; et rursum attulit testimonium D. Ambrosii dicentis quod mores proprie sunt humani». «Sed refragatur illis tota Littera articuli tertii —addit loannes a S. Thoma, loc. cit.—, ubi aperte S. Doctor de specie morali loquitur et cum reduplicatione, dicens: «mani­ festum est quod principium humanorum actuum in quantum humani sunt, est finis»; et concludit: «actus morales proprie speciem sortiuntur ex fine, nam idem sunt actus morales et actus humani». 519. Revera, actus humani sumuntur hoc in loco in eodem sensu in quo sumebantur in articulo primo, ut patet ex toto tenore quaestionis. Atqui in articulo primo sumeban­ tur actus humani non exclusive in esse psychologico, sed. hoc supposito, formaliter in esse morali, ut ibi ostensum est. Ergo eodem modo sumendi sunt in hoc articulo tertio. 1 De Pot., 3, 16. 1 Philosophia moralis et socialis, L I, n.° 45, Paris, 1914, p. 24. 3 Hoc loco, § Ceterum adverte, p. 13 b. 4 In commentariis ineditis, ad h. 1., dub. secundum: mihi humaniter communicatis a R. P. Beltrân de Heredia, O. P. Hoc. loco, disp, i, art. 3, n.° 52, edit. Coloniae, 1711, p. 35 a. Cap. i,—Exsistentia finis ultimi naturalis 520. Adde quod laudabilitas et culpabilitas sunt proprietales seu praedicata actus humani in esse moris, non in esse naturae, ut docet expresse S. Thomas infra, q. 21, art. 2, cum consequantur actus humanos «ratione bonitatis et mali­ tiae», prout dicit in ipso titulo quaestionis; bonitas autem et malitia sunt species moralitatis, non species psychologicae 1. Sed S. Doctor ait in hoc articulo quod opera nostra sunt culpabilia et laudabilia secundum quod eorum finis est cul­ pabilis vel laudabilis, afferens et approbans verba S. Augus­ tini, in Sed contra. Manifeste ergo loquitur S. Thomas hoc in loco de specie morali actuum humanorum. 521. Attamen non crederim hic esse quaestionem exclu­ sive de specie morali, ut videtur dicere loannes a S. Thoma, scribens quod «D. Thomas loquitur in praesenti de specie actus in genere morali et non in genere naturae» (loc. cit.). Loquitur enim expresse S. Doctor, et de specie morali, et de specie psychologica in responsione ad tertium. 522. Dicendum est ergo quod S. Thomas loquitur in hoc articulo de utraque specificatione actus ex utroque fine, ut trac­ tatui generali congruebat. Et vere ita debebat procedere, semel dato quod scientia Moralis subalternatur Psychologiae, ut probatum est in In­ troductione ad theologiam moralem (nn. 137-139). Si enim maneret in sola specificatione psychologica, non traderet doctrinam moralem, sed vagaret extra proprium obiectum istius tractatus; sin autem maneret in sola specificatione mo­ rali, non esset doctrina scientifica perfecta, quia non resol­ veret totam specificationem usque ad prima eius principia, quae sunt principia ordinis psychologici. Nec enim actus humanus seu moralis in sensu stricto est extra genus psycho­ logicum, quin potius illud praesupponit atque includit, ei addendo proprium modum seu rationem moralitatis. Et licet infra, q. 18, ex professo de speciebus moralitatis agatur, debebat tamen hoc in loco fieri sermo de specifica­ tione actus humani ex fine, ut influxus finis in actus humanos 1 I-II, 18. 344 1 P—De exsistentia finis ultimi Cap. I.—Exsistentia finis —de quo agebatur in hac quaestione— plene traderetur, absque diminutione vel mutilatione. § π QUAESTIONIS RESOLUTIO 523. Quia igitur actus humanus in sensu stricto sump­ tus, prout est definitus in articulo primo, necessario involvit modum psychologicum et modum moralem, specificatio actus humani ex fine dupliciter considerari potest: uno modo, in genere, prout actus humanus actu implicite seu in confuso, ut analogum analogata sua, includit utrumque modum; alio modo, in specie, prout actus humanus actu explicite seu di­ stincte descendit ad modum psychologicum ut contradistinctum a modo morali, et ad modum moralem ut contradistinctum a modo psychologico. 524. Sicut possumus considerare in genere ens reale, ut ( est essentia, quatenus actu implicite seu confuse involvit decem modos diversos essendi, qui sunt decem praedica- ’ menta; ac deinde, quasi in speciali, descendere possumus ad actualem et explicitant considerationem uniuscuiusque modi, nempe ad modum substantialem essendi et ad modum acci­ dentalem singulorum praedicamentorum accidentalium. Qui modus procedendi est valde utilis ad tollendas aequivocationes materiae complexae, eo vel magis quod naturalis modus cognoscendi apud nos est procedere a cognitione confusa et quadantenus potentiali ad cognitionem distinctam ' et actualem *. A. De specificatione actus humani in genere ex fine 525. dicendum est ergo quod actus humani specif cantur ex fine. 1 1 ultimi naturalis 345 Demonstratio huius conclusionis non est longe petenda, sed ab ipso S. Thoma suppeditatur in duobus articulis prae­ cedentibus. Inde igitur potest trahi duplex argumentum: unum, ex articulo primo, nempe ex formali obiecto actus humani redu­ plicative ut actus, quod est finis ut causa; aliud, ex articulo secundo, scilicet ex obiecto formali actus humani ut specificative est motus quidam voluntarius. Quae duo argumenta ita se habent inter se, ut primum sit vere propter quid, dum secundum est potius quia, licet utrumque sit a priori. 526. a) Argumentum propter quid. Actus humani specificantur ex proprio seu formali obiecto voluntatis. Atqui pro­ prium seu formale obiectum voluntatis est finis, ut patet ex dictis articulo primo (nn. 282-284). Ergo actus humani specificantur ex fine. 527. Maior, ubi unice potest esse difficultas, constat; quia idem est specificativum actus humani et actus volun­ tarii, cum idem sint actus humani et actus voluntarii, ut probatum est articulo primo (nn. 241-254). Sed specificati­ vum actus voluntarii est proprium seu formale obiectum voluntatis, eo quod «omnes actiones quae procedunt ab aliqua potentia, causantur ab ea secundum rationem formalem sui obiecti»atque idcirco idem est obiectum formale volunta­ tis et actuum propriorum eius. Ergo actus humani specificantur ex proprio seu formali obiecto voluntatis. 528. Patet autem quod haec demonstratio est propter quid, quia sumitur ex propria ratione subiecti et praedicati conclusionis, nempe ex propria ratione seu definitione actus humani reduplicative ut humanus est. Et resolvitur immediate in articulum primum h. q. Eo enim ipso quod finis est proprium et formale obiectum volun­ tatis et actuum eius, statim concluditur specificatio eorum ex fine, utpote effectus formalis eius. Propter quod S. Thomas saepe repetit quod ab obiecto formali «actus quilibet recipit In I Physic., lect. i, nn. 6-11. 1 Hic., art. 1, et ΙΙ-Π, b 3> 2’ 3· 346 v. J I ■ i ? I P.—De exsistentia finis ultimi Op. i,—Exsistentia finis speciem et rationem»1 vel «quod species et ratio operationis ex obiecto [formali] comprehenditur»2. 529. b) Argumentum quia, quod resolvitur immediate in articulum secundum h. q., ubi actus humanus conside­ ratur specificative ut motus quidam potius quam ut merus actus reduplicative. Ibi enim probatum est quod erat proprium et exclusivum hominis inter cetera agentia huius mundi sensibilis ut seip­ sum active moveret in finem, agendo actus humanos. Et hoc sumit S. Doctor per modum principii in hoc articulo, scilicet «quod homo movet seipsum et movetur a seipso». Et quidem valde profunde, eo quod actus voluntatis, sicut et cuiuslibet appetitus, habet rationem impulsus seu motus, licet recedat a ratione motus physici seu stricte dicti quatenus est actus immanens facultatis incorporae seu im­ materialis. Quamvis ergo actus voluntatis, comparatus cum actu appetitus sensitivi, cui proprie et stricte convenit ratio motus, non sit proprie loquendo motus, sed potius de genere qualitatis; attamen, comparatus cum actu intellectus, qui ma­ xime recedit a motu, rationem quandam motus induit. Et ratio huius est quia woluntas comparatur ad res secun­ dum quod in seipsis sunt; intellectus autem comparatur ad res secundum quod sunt per modum spiritualem in anima. Agere autem et moveri convenit rebus secundum esse proprium quo in seipsis subsistunt, et non secundum quod sunt in anima per modum intentionis; calor enim in anima non cale­ facit, sed in igne. Et sic comparatio voluntatis ad res, est secundum quod competit eis motus, non autem comparatio intellectus. Et praeterea actus voluntatis est quaedam inclinatio in aliquid, non autem intellectus. Inclinatio autem [= appetitus] est dispositio moventis, secundum quod efficiens movet»3 1 I, 50, 2. 2 Ibid., art. 5. · De Verit., 22,12. [Cf. IV Sent., d. i7, Oj O· C·]. ,, qla. , ad De Vail ultimi naturalis 347 Quibus notatis, argumentum ita procedit: Actus humani seu voluntarii considerari possunt dupli­ citer, scilicet active seu per modum actionum et passive seu per modum passionum. Atqui utroque modo specificantur ex fine. Ergo actus humani seu voluntarii specificantur ex fine. 531. Maior constat ex modo dictis, quod scilicet actus humani seu voluntarii sunt motus quidam, et omnis motus distinguitur per actionem et passionem, cum sit essentialiter tactus potentiae activi et passivi», hoc est, «actus activi ut ab hoc et passivi ut in hoc» h Unde dicitur quod actio et passio sunt re idem motus, «quia idem est quod movens agendo causât et quod motum patiendo recipit» 2, licet ratione for­ mali differant, quia prout est actus agentis seu moventis dicitur actio, prout vero est actus patientis seu mobilis vo­ catur passio 3. Magis tamen accedunt ad rationem passionis quam actio­ nis; sicut et omnes motus, ut supra dictum est (nn. 511-513). Id quod mirum non est, quia voluntas est potentia passiva, et ideo per se primo ei convenit pati a suo objecto, licet ex consequenti reagat et feratur in obiectum activo modo. 532. Minor autem probatur per partes. a) Actus humanus seu voluntarius passive sumptus, prout scilicet est actus potentiae passivae, qualis per se primo est humana voluntas se habet ad finem, qui est formale obiec­ tum voluntatis, ut ad eius obiectum formale motivum. Atqui actus potentiae passivae specificantur ab eius proprio et for­ mali obiecto motivo. Ergo actus humanus passive sumptus specificatur a fine. 533. Ad cuius evidentiam recolendum est quod «non distinguitur potentia activa a passiva ex hoc quod habet operationem; quia, cum cuiuslibet potentiae animae tam activae quam passivae sit operatio aliqua, quaelibet potentia animae esset activa; cognoscitur autem eorum distinctio per comparationem potentiae ad obiectum: si enim obiectum se 530. In III Physic., lect. 5, n.° 18. Ibid., lect. 4, n.0 10. Ibid., n.° 11; lect 5, nn. 11 et 15. 4*-Jt 348 I ■yç- I P.—De exsistentia finis ultimi habeat ad potentiam ut patiens et trasmutatum, sic erit po- ' tentia activa; si autem e converso, se habet ut agens et movens, . sic erit potentia passiva. — Et inde est quod omnes potentiae vegetabiles animae sunt activae, quia alimentum transmutatur per potentiam animae tam in nutriendo quam in generando; sed potentiae sensitivae omnes sunt passivae, quia per sensi­ bilia obiecta moventur et fiunt in actu. [Et similiter poten­ tiae appetitivae, quia appetitus est movens motum ab appe­ tibili (III De Anima, lect. 15, nn. 830-831).] Circa intellectum vero aliqua potentia est activa, aliqua passiva; eo quod per intellectum intelligibile in potentia fit intelligibile actu, quod est intellectus agentis; et sic intellec­ tus agens est potentia activa; ipsum etiam intelligibile in actu facit intellectum in potentia esse intellectum in actu, et sic intellectus possibilis erit potentia passiva» \ Sic ergo proprium et formale obiectum potentiae passivae comparatur ad actum eius ut principium et causa movens, hoc est, ut obiectum formale motivum, quod per se primo est obiectum formale quo seu obiectum formalissimum; et ideo a tali obiecto specificatur per se primo actus potentiae passivae. 534. Et hoc est principium actionis potentiae passivae; non quidem ut quod agit, quia hoc pertinet ad ipsam poten­ tiam activam quae elicit actum illum, sed ut quo agit, scilicet ut forma seu ratio formalis agendi talis potentiae. Propter quod S. Thomas frequenter inculcat quod «omnis actus refertur ad duo originaliter, scilicet ad agentem et ad principium actionis; agens autem est ipsum suppositum, ut homo vel ignis; et principium actionis est aliqua forma in ipso vel substantialis vel accidentalis»2. Obiectum ergo est principium actionis non elicitivum, sed motivum; non quod agit actionem, sed quo agens agit actio­ nem suam ut ratione seu causa vel motivo agendi; nam haec nomina idem sonant. 535· Et quia finis, prout est in intentione agentis, nempe 1 De Vent., i6, I ad 13. 2 I Sent., dist. 11, 2. Cap. I,—Exsistentia finis ultimi naturalis 349 finis ut causa, est formale obiectum voluntatis, manifestum est quod ei convenit esse obiectum formale motivum actus volun­ tarii seu humani, nempe principium activum actionis volun­ tariae, non quidem ut quod elicit actionem —quia hoc im­ mediate est ipsa potentia voluntatis—, sed ut quo voluntas movetur ad eliciendum actum suum ut ratione vel causa seu motivo agendi. 536. Et hoc est quod expresse S. Doctor tradidit scri­ bens: «cum in qualibet actione duo considerentur, scilicet agens et ratio agendi, ut in calefactione ignis est agens et ratio agendi calor, — in movendo dicitur finis movere sicut ratio movendi, sed efficiens sicut agens [= movens] motum, hoc est, educens mobile de potentia ad actum» x. Et iterum: «actiones, inquit, differunt specie secundum diversitatem formarum, quae sunt principia actionum [= non principia quae, sed principia quibus}, quamvis etiam agentia specie non differant, sicut calefacere et infrigidare differunt specie, sicut calor et frigus. Forma autem voluntatis est finis et bonum, quod est eius obiectum et volitum, et ideo oportet quod in actibus voluntatis inveniatur differentia spe­ cifica [atque ideo specificatio] secundum rationem finis» 2. Apparet igitur sensus formalis verborum S. Thomae in hoc articulo, quando dicit quod «principium humanorum actuum, in quantum sunt humani, est finis», hoc est, princi­ pium formale, ut ratio vel forma agendi. Quod, insuper, repetit postea nervoso verbo: «obiectum movet, determinando actum, ad modum principii formalis, a quo in rebus naturalibus actio specificatur, sicut calefactio a calore»3; et hoc modo finis movet voluntatem ad agendum actus voluntarios seu humanos, cum sit proprium obiectum voluntatis. Et clarius ac distinctius adhuc: «in omnibus actibus vo­ luntariis id quod est ex parte finis est formale; quod ideo est quia unusquisque actus formam et speciem recipit secunDe Vent., 22, 12. II Sent., dist. 40, 1, ic. I-Π, 9> I- i. · k‘-j 350 C&Zzy^r·’..·^"-<· ·*■. .· I P.—De exsistentia finis ultimi . Cap. I.—Exsistentia finis ultimi naturalis 351 dum formam agentis, ut calefactio secundum calorem... | terminativum. Atqui actus potentiae activae specificatur ab eius proprio et formali obiecto terminativo. Ergo actus hu­ Forma autem voluntatis est obiectum ipsius, quod est bonum et finis, sicut intelligibile est forma intellectus. Unde oportet ' manus active sumptus specificatur a fine. 540. Et sane, ut ex paulo supra dictis constat (nn. 533quod id quod est ex parte finis, sit formale in actu volun­ 534), obiectum formale potentiae activae est per se primo tatis» 1. terminativum actuum eius, nempe eorum terminus formalis; Denique: «in moralibus forma actus attenditur principali­ sicut obiectum formale potentiae passivae est per se primo ter ex parte finis. Cuius ratio est, quia principium moralium motivum actuum ipsius, utpote eorum principium formale seu actuum est voluntas, cuius obiectum et quasi forma est finis. ratio formalis agendi. Se habent ergo ad invicem ut obiectum Semper autem forma actus consequitur formam agentis**. formale quod (per se primo terminativum) ad obiectum for­ 537. Manifestum est ergo quod humanus passive sump­ male quo (per se primo motivum) in potentiis simul activis tus specificatur a fine prout est in intentione, quia hoc modo et passivis. est obiectum formale motivum voluntatis et actuum eius. Et 541. Et huiusmodi potentiae sunt intellectus possibilis ita cessant difficultates et subtilitates, quibus plus aequo et voluntas. Nam intellectus possibilis per se primo patitur ab implicatur loannes a S. Thoma3, qui non videtur satis attendisse ad hoc simplex et per se notum, scilicet quod » intelligibili, a quo formaliter movetur; et quia actio formalis semper est immediata, intellectus possibilis se habet ut po­ finis est causa causalitatis efficientis unice et formaliter ut tentia passiva relate ad primos terminos et prima principia, ratio et forma agendi; et ita ab agente, ut agens est, effectus quae sunt immediata seu per se nota. suscipit esse, sed a fine, ut est finis, recipit formam vel essen­ At, semel in actu intelligendi per informationem horum tiam suam, quae in effectu est ratio essendi, sicut in causa principiorum, active se movet seu applicat ad intelligibilia erat ratio causandi. Propter quod S. Thomas graviter monet; cognoscenda virtualiter [= medio modo inter meram poten­ «in motu cuiuslibet potentiae a suo obiecto, consideranda est tiam et actum perfectum] contenta in principiis illis per se ratio per quam obiectum movet potentiam» 4. notis, reducendo se active de potentia ad actum per discur­ 538. A potentia quidem elicitiva actus, quae est princi­ sum illativum seu proprie dictum, qui est discursus secun­ pium intrinsecum agendi, habet actus primo et per se quod dum causalitatem. sit naturalis; sed a ratione agendi, quae est finis in intentione, Et sic ratio discursiva, quae cognoscit conclusiones ut habet actus primo et per se speciem et essentiam suam, licet conclusiones, scilicet ex principiis per se notis vi discursus non unice, ut statim videbimus. secundum causalitatem, «comparatur ad intellectum ut ad Neque aliud docuit S. Thomas in De Potentia, 6, 8, principium et ut ad terminum. Ut ad principium quidem, initio corporis. quia non posset mens humana ex uno in aliud discurrere, 539- b) Similiter actus humanus active sumptus speci­ nisi eius discursus ab aliqua simplici acceptione veritatis inci­ ficatur a fine. Nam actus humanus active sumptus, prout peret, quae quidem acceptio est intellectus principiorum. scilicet est actus potentiae activae, quae voluntati per se se­ — Similiter, nec rationis discursus ad aliquid certum per­ cundo convenit, comparatur ad finem, qui est proprium et veniret, nisi fieret examinatio eius, quod per discursum inve­ formale obiectum voluntatis, ut ad obiectum eius formale nitur, ad prima principia in quae ratio resolvit. Ut sic intel­ 1 De Caritate, 3. lectus inveniatur rationis principium quantum ad viam inve2 II-II, 23, 8. niendi, terminus vero quantum ad viam iudicandi» x. 3 Cursus theologicus, h. 1., disp. 1, art. 3, edit cit, on 22-7R < I-II, 10,2. 3 1 De Verit., 15, i. 352 I P.—De exsistentia finis ultimi Motus ergo rationis discurrentis circulo quodam claudi­ tur ab intellectu in intellectum, egrediens ab intellectu se­ cundum viam inventionis et regrediens ad intellectum secun­ dum viam iudicii\ 542. Pariter voluntas per se primo movetur seu patitur ab appetibili, quod est finis in intentione, a quo in actum reducitur finem appetendo et intendendo. Semel vero in actu volendi finem, seipsam ex volitione finis active reducit in actum volendi media, usque ad consecutionem vel exeeutionem finis intenti, perveniendo ad finem in exeeutione vel in re attingendum. Et sic etiam «appetitivus motus circulo agi­ tur...; appetibile enim movet appetitum, faciens se quodam­ modo in eius intentione, et appetitus tendit in appetibile rea· liter consequendum, ut sit ibi finis motus ubi fuit princi­ pium» 2. Voluntas ergo se habet ut potentia passiva relate ad finem in intentione seu ad ordinem intentionis; sed se habet ut potentia activa, active se movens et ducens, relate ad media, quae resolvit usque ad finem in exeeutione et consti­ tuunt ordinem exeeutionis 3. 543. Idem igitur finis, secundum eandem rationem for­ malem obiectivam boni primarii et per se, est simul obiectum motivum et obiectum terminativum actus humani: motivum quidem, secundum quod est in intentione; terminantivum vero secundum quod est in exeeutione, ita quidem ut esse in intentione et esse in exeeutione sint solum conditiones movendi et terminandi, dum ratio formalis motiva et terminativa est ipsa bonitas per se constitutiva finis in esse finis et obiecti formalis motivi et terminativi voluntatis, quae in idem re incidunt; nam et voluntas fertur in obiectum suum secundum quod est in re. 544. Media quidem sunt obiectum terminativum volun­ tatis, at non primarium, sed secundarium, non per se sed per aliud, non formale sed pure materiale; et ideo media ut 3 I, 79, 8 et 12; I-II, 91, 2 ad 2; IMI, 8, 1 ad 2 I-II, 26, 2. Ι-Π, 9, 3· Cap. L—Exsistentia finis ultimi naturalis 353 î pure media nec movent nec terminant actus voluntatis: finis vero ut finis est qui unice movet et primo terminat actus i eius. Unde et a fine venit omnis specificatio actus voluntatis, I quia media non specificam sicut neque terminant motum voluntatis nisi vi finis, a quo forma boni descendit in media ! ut talia, sicut forma analoga derivatur a supremo analogato in analogata secundaria. 545. Verum est igitur quod actus seu motus potentiae activae specificantur ab eorum obiecto formali terminativo, sicut et omnis motus specificatur a termino proprio er for­ mali K Sed necesse est semper intelligere terminum formaliter, hoc est, secundum rationem formalem terminandi; et ita forma termini ut termini dat speciem motui, reducens motum I ad actum termini. ; 546. Propter quod S. Doctor profunde scribit: «non quaelibet diversitas actuum facit differentiam potentiarum et habituum, sed illa tantum quae est ex diversitate obiectorum, a quibus actus specificantur, sicut motus a terminis. . Solum autem illa differentia terminorum facit diversam speciem motus, quae attenditur secundum illam rationem seI eundum quam terminat motum. Unde quod descensus termi­ netur ad aquam vel ad terram, non facit diversam speciem motus localis, quia motus localis non erat ad terram vel ad aquam in quantum huiusmodi, sed in quantum deorsum sunt: generationes autem [= motus generationis] differunt secun­ dum speciem, quae terminantur ad formas aquae vel terrae. I Et similiter obiecta diversa non diversificant actus secunI dum speciem, nisi sit diversitas secundum illam rationem se' eundum quam est obiectum. Videre enim album et nigrum non sunt diversi actus secundum speciem, quia utrumque est obiectum visus secundum unam rationem, in quantum scili­ cet sunt colorata visibilia actu» 2. Et hoc modo finis est terminus motus seu actus volun­ tatis active sumpti, quia ratio terminandi est ipsa ratio for1 In II Physic., lect. 2, n.° 7; IV Physic., lect. 5, nn. 2 et 17; De Pot., 3, 3 ad 8; 6, 8 initio: De Anima, 7 ad 3; I, 23, 1 ad 3. 1 III Sent., dist. 33, t, 1, qla. I, edit, cit., nn. 18-19. 23.—De Hominis· MM Λ/ e 354 s (^Ρ. i,—Exsistentia finis ultimi naturalis I P-—De exsistentia finis ultimi malis finis ut finis secundum se, in statu reali; «nam id ad quod [formaliter] terminatur actus humanus est id quod vo­ luntas intendit tanquam finem, sicut in agentibus naturalibus forma generati est conformis formae generantis»x. Patet igitur Minor argumenti quoad utramque partem, quod scilicet actus humanus quomodocumque sumatur, sive per modum actionis sive per modum passionis, specificatur a fine. 546. Notandum tamen quod hae duae rationes specificandi non se habent ex aequo, sed secundum prius et posterius; nam per se primo actus humanus specificatur a fine in inten­ tione, et nonnisi per se secundo et dependenter a primo speci­ ficatur a fine in executione. Cuius ratio est, quia voluntas est per se primo potentia passiva, cui correspondet finis in inten­ tione veluti obiectum formale motivum, quod est per se primo formale; et nonnisi per se secundo et dependenter a primo est potentia activa, cui correspondet finis in executione uti objectum formale terminativum, quod per se secundo tantum est formale, utpote essentialiter dependens in ratione terminandi ab obiecto motivo, a quo fundatur in munere proprio terminandi. 547. Quae cum ita sint, apparet quam exacte —multo plus quam alii thomistae celebriores— reddidit sensum pro­ fundum doctrinae S. Thomae Cosmas de Lerma, dum scri­ bit: «obiectum duo habet munera respectu potentiae, et mo­ vere ad agendum, et terminare eius actum; et sic habet ratio­ nem principii et finis, et sub utraque ratione specificat poten­ tiam; sic enim obiectum habet rationem formae seu formalis principii specificativi et simul rationem finis formalis, ui docet S. Thomas, I-II, q. 9, art. 1, in fine corporis, et q. 18, 355 — Omnis autem potentia operativa creata habet utrumque, scilicet esse passivam et activam; quia sicut nihil datur in creatis quod sit purus actus, sic nec datur potentia pure activa, ideoque non habet in se adaequatum principium formale agendi, sed dependenter ab obiecto extrinseco, et sic finis eius est coniungi cum suo obiecto et principio, quia perfectio cuiuslibet rei est coniungi cum suo principio activo, a quo habet entitatem, ut docet S. Thomas, I, q. 12, art. 1, in corpore. Et sic actio ex principio et termino speciem desumit, idest ex obiecto motivo et terminativo; et per prius, ratione inadaequata, a principio quam a termino, quia prius est esse ab aliquo agente quam ad aliquid, licet ex utroque adae­ quetur) \ 548. Et inde rursus apparet quam perspicaciter S. Tho­ mas docuit contra plures graecos commentatores Aristote­ lis, v. gr.: Simplicium, Themistium et Philoponem, quod specificatio actuum et potentiarum animae ex propriis obiectis non est solum a posteriori, quasi ex proprio effectu vel signo, sed a priori, quasi ex propria causa2; nam actus est finis potentiae operativae, et obiectum proprium est finis actus. Finis autem est prima causarum, ante quam nulla est prior. Eo ergo ipso quod specificatio haec sumitur ex obiecto formali sicut ex proprio fine, est maxime a prion 3. text. B. De specificatione actus humani in specie ex fine 549· Ut paulo supra notatum est, actus humanus consi­ derari potest et in esse psychologico et in esse morali, qui sunt duo modi distincti actus humani ut sic. Itaque potentia dupliciter potest considerari: ut mota et Et quia naturaliter prior est modus psychologicus quam ut movens, ut passiva et ut activa. Primo modo, principium eius est obiectum movens, secundo modo, obiectum eius est 1 Cursus Philosophicus, t. V posthumus, 1res libros de Anima seu ente terminus; quia sic movetur ipsa potentia, et terminus sped· mdnli animato complectens, lib. II, q. 19, § inquires secundo, n.° 12, Matriti, ficat motum et potentiam ut motivam, ut dicitur V Physic Phvsic. 1666, pp. 145-146. Hic, in corpore. 1 De Verit., 15, 2. ’ Vide etiam II De Anima, lect. 6, nn. 304-307; Q· D. de Anima, 13; I, 356 I P.—De exsistentia finis ultimi Cap. L—Exsistentia finis modus moralis, prius est etiam consideranda specificatio actus humani in esse psychologico a fine, quam specificatio eius in esse morali. a) De specificatione actus humani in esse psychologico ex fine 550. CONCLUSIO EST: Actus humani in esse psychologico considerati specificantur unice ex fine operis. 551. Probatur. Eodem modo iudicandum est de specifi­ catione actus humani in esse psychologico, sicut de specifi­ catione aliorum actuum hominis mere naturalium et psycho­ logicorum seu vitalium. Atqui specificatio aliorum actuum hominis mere naturalium et vitalium sumitur unice ex eorum fine operis. Ergo et specificatio actus humani in esse psycho­ logico unice sumitur ex eius fine operis. 552. Maior est clara, quia actus humani in esse psycho­ logico considerati conveniunt cum actibus mere naturalibus hominis, in hoc quod sunt actus naturales, hoc est, a prin­ cipio intrinseco, quo primo distinguuntur ab actibus violen­ tis cum actibus autem vitalibus hominis, in hoc quod sunt actus immanentes. Actus ergo humani seu voluntarii in esse psychologico considerati conveniunt univoce in genere remoto cum aliis actibus naturalibus hominis; et in genere proximo cum aliis actibus vitalibus sensitivis, sicut homo convenit in genere proximo cum brutis animalibus; denique in specie conveniunt cum aliis actibus propriis hominis ut est homo in esse psychologico, nempe cum aliis actibus ordinis ratio­ nalis seu intellectivi, qui sunt actus vitales proprii faculta­ tum rationalium. Ubi autem est una ratio univoca, idem iudicium ferendum est quantum ad essentiam et specificationem, eo quod univocitas respicit directe «essentiam vel naturam quam significat definitio»2. * ultimi naturalis 357 553· Minor patet ex ipsa natura harum operationum et finis operis. Nam istae operationes hominis, prout contradistinguuntur ab operationibus humanis, sunt operationes homi­ nis agentis per naturam seu per principia naturalia, ut con­ stat ex dictis articulo primo (nn. 242-244); quia etiam ope­ rationes vitales sensitivae vel rationales sunt operationes na­ turales agentis sensitivi vel rationalis. 554. Aliunde vero finis operis, prout contradistinguitur a fine operantis, est finis naturalis ipsius operis positi, ut finis naturalis aedificationis est domus aedificata, finis potio­ nis medicinalis est sanitas, finis coitus est generatio; et ab isto fine actus naturales unice specificantur, quia species eorum naturalis non mutatur quantumcumque mutetur in­ tentio agentis per intellectum. Sive enim aedificator aedifi­ cando domum intendat habitationem congruam, sive lucrum, sive vanam gloriam, sive opus iustitiae, semper aedificatio natura sua tendit ad domum faciendam et naturaliter termi­ natur in domo facta \ 555. Unde patet puod actus naturalis vel psychologicus et finis operis sibi mutuo respondent; et ideo, sicut actus humanus in genere specificatur ex proprio fine, ita actus humanus consideratus specialiter in esse psychologico seu naturae specificatur a proprio fine naturali, qui est finis ÉÉMMBHÜ 556. Et isteffinis coincidit cum proprio et formali obiec(θ talium actuum in esse physico seu naturali considerato, Si enim sint actus potentiae activae, finis operis est obiec­ tum terminativum producendum, ut finis actus generatio­ nis est homo generandus; si vero sint actus potentiae passi­ vae, finis operis est obiectum motivum attingendum, ut finis appetitionis est attingere seu assequi appetibile, finis visio­ nis percipere colores, finis intellectionis capere intelligibilia. 557. Similiter ergo actus voluntatis in esse psychologico specificatur a proprio obiecto voluntatis in esse naturae con­ siderato, nempe a bono seu fine intellecto in universali, quo Quodlib., 3, art. 4 ad 1, in fine. II Sent.. dist. 1, 2, 1; II-II, 141, 6 ad 1. 358 I P.—De exsistentia finis ultimi primo in esse psychologico differunt actus voluntatis ab actibus intellectus et aliarum potentiarum animae. b) De specificatione actus humani in esse morali ex fine resolutio EST: Actus humani in esse morali conside­ rati specificantur tum ex fine operis tum ex fine operantis, non tamen ex aequo, sed ordine quodam prioris et posterioris. 559· Probatur. Actus humanus consideratus secundum modum moralem necessario praesupponit modum psycholo­ gicum eiusdem, nam esse morale actus comparatur ad esse psychologicum eius sicut qualitas ad substantiam, secundum illud S. Thomae: «species [moralis] peccati non est species [psychologica] actus secundum suam naturam..., sed secun­ dum esse morale quod comparatur ad naturam actus [in esse psychologico], sicut quale ad substantiam» qualitas autem necessario praesupponit substantiam. Atqui actui humano secundum esse psychologicum correspondet finis operis, a quo unice specificatur; at secundum esse morale ei corre­ spondet finis operantis, qui est finis intentionis proprius agen­ tis per voluntatem deliberatam sibi praestituentis talem finem. Ergo actus humanus in esse morali consideratus specificatur necessario ex duplici fine, scilicet ex fine operis et ex fine operantis. 560. Hi autem fines aliquando coincidunt, ut si quis exerceat actum generationis intendendo, actu libero volun­ tatis, suscipere aliquem filium; quod est finis ipsius operis generationis: aliquando vero non coincidunt in idem re, ut si quis exerceat actum matrimonialem solo intuitu delecta­ tionis. Unde S. Thomas scribit: «quandoque aliud est finis ope­ rantis et aliud est finis operis, sicut patet quod aedificatione finis est domus, sed aedificatoris finis quandoque est lucrum»1. Se habet enim morale ad psychologicum sicut voluntarium liberum ad naturale, quod quandoque coincidit naturae, 558. • '1 Cap. I.—Exsistentia finis ultimi naturalis quandoque non; semper tamen voluntarium supponit natu­ rale, quia natura est primum quod est in unoquoque 1, et ♦semper prius salvatur in posteriori»2. 561. Et inde est quod actus humani non specificantur ex aequo a fine operis et a fine operantis, sed ordine quodam prioris et posterioris secundum diversam considerationem. Nam ordine generationis seu productionis vel executionis, prius naturaliter est esse psychologicum quam esse morale actus, et ideo hoc ordine causae quasi materialis prius specificatur a fine operis quam a fine operantis, et prior naturali­ ter est species psychologica quam species moralis eius; at ordine formali intentionis et directionis prius naturaliter est esse voluntarium quam esse naturale, cum voluntas utatur natura ad suum finem, et consequenter prius specificatur actus moralis a fine operantis quam a fine operis. Quapropter S. Doctor ait: «finis operis est hoc ad quod opus ordinatum est ab agente, et hoc dicitur ratio operis; finis autem operantis est quem principaliter operans intendit; unde finis operis potest esse in alio, sed finis operantis semper est in ipso, sicut patet in aedificatore qui lapides congregat ad componendum eos, quod ista compositio, in qua consis­ tit forma domus, est finis operis; sed utilitas quae provenit operanti est finis ex parte agentis» 3. 562. Ergo in genere causae formalis esse morale est naturaliter prius esse psychologico actus, et consequenter hoc ordine prius specificatur actus humanus a fine operantis quam a fine operis. Specificatur autem actus in esse morali per se primo a fine operantis, quia actus moralis per se primo est actus elicitus seu interior ipsius voluntatis, cuius proprium obiec­ tum motivum est finis in intentione, qui est finis intentionis seu operantis, e contra actus exterior seu imperatus, qui pertinet ad ordinem executionis, specificatur a fine in execu­ tione, qui est finis operis quo exequitur vel attingitur, et ad 1 I, 82, 1; I-II, 10, 1. * I, 60, i. • II Sent., dist. I, 2, 1. De Malo, 2, 6 ad 3. II-II, 141, 6 ad i. •4 359 360 : I ■ I P.—De exsistentia finis ultimi CAP. i.—Exsistentia finis ultimi naturalis 361 hunc ordinem pertinet esse psychologicum actus quo volun­ tas utitur ad proprium finem f 563. Apparet ergo quod specificatio actus humani in esse psychologico a fine operis, et specificatio eius in esse morali, quatenus reduplicative moralis est, a fine operantis primo et per se, confirmat doctrinam generalem de specifi­ catione actus humani ut sic a proprio fine. 564. Et hoc necessarium erat dicere a priori, necessitate metaphysica; nam specificatio actus humani ex fine est veri­ tas metaphysica, et similiter specificatio eius in esse naturae a fine naturali seu operis, et specificatio in esse moris a fine morali seu operantis; quia sicut se habet simpliciter ad sim­ pliciter, ita se habet tale ad tale. lure ergo S. Thomas concludit: «sicut actus in communi recipit speciem ab obiecto, ita actus moralis recipit speciem ab obiecto morali*2. 565. Et in confirmationem huius doctrinae de specifica­ tione actus humani in esse moris a fine operantis seu inten­ tionis, solet S. Thomas, cum aliis theologis sui temporis, adducere textum Oseae: «facti sunt abominabiles sicut ea quae dilexerunt» 3. 566. Fundati etiam auctoritate S. Augustini, afferunt verba Christi: «si oculus tuus fuerit simplex, totum corpus tuum lucidum erit» 4, nomine oculi intelligentes intentionem, corporis vero operationem. «Per oculum, ait S. Thomas, sig­ nificatur intentio; unde qui vult operari, aliquid intendit. Unde, si intentio tua sit lucida, idest ad Deum directa, totum corpus, idest operationes tuae erunt lucidae, et hoc intelligi­ tur in simpliciter bonis»s. 567. Revera Augustinus scribit: «hunc oculum agnosce intentionem, qua facit quisque quod facit; et per hoc disce eum qui non facit opera bona intentione fidei bonae, hoc est, eius quod per dilectionem operatur, totum quasi corpus quod illis, velut membris, operibus constat, tenebrosum esse, hoc est, plenum nigredine peccatorum» Et idem repetit in De Sermone Domini in Monte, lib. II, cap. 13, nn. 45-46 2. Per intentionem autem S. Augustinus intelligit finem operantis, qui est finis intentionis, ut S. Thomas aliquando eum appellat3: «cum boni et mali eadem faciunt eademque patiuntur, non factis et poenis, sed causis utique [= moti vis agendi seu finibus] discernendi sunt; Pharao populum Dei duris laboribus adterebat, Moyses eundem populum impie agentem duris coercitionibus affligebat: similia fecerunt, sed non similiter prodesse voluerunt: ille dominatione inflatus, iste dilectione inflamatus; Jezabel occidit prophetas, Elias occidit pseudoprophetas: puto quod diversa sint merita facientium, diversa passorum» 4. 568. Merito ergo in hoc sensu S. Thomas, in argumento sed contra, affert auctoritatem Augustini redarguentis Mani­ chaeos: «quaero a vobis quo fine faciatis [non vesci carnibus nec vinum bibere]; finis enim quo referuntur ea quae facimus, si non solum inculpabilis, sed etiam laudabilis fuerit, tunc demum etiam facta nostra laude aliqua digna sunt; sin ille iure meritoque culpatur, quem spectamus et intuemur, cum in aliquo versamur officio, id quoque officium nemo impro­ bandum vituperandumque dubitaverit. De Catilina memoriae proditum est quod frigus, sitim, famen, ferre poterat. Haec erant illi spurco sacrilegoque etiam cum Apostolis nostris communia. Unde ergo discerni­ tur parricida iste ab Apostolis nostris, nisi fine illo quem diversissimum sequebatur? Nam ille ista tolerabat ut immoderatissimas et immanissimas expleret cupiditates; illi e contra ut eas premerent et dominanti rationi servire cogerent»5. Vide I-II, 18, 7, corp, et ad 2 et 3. De Malo, 2, 6 ad 2, initio. 3 Oseae, IX, 10. Mtt., VI, 22. 5 In 1., edit. Marietti, Augustae Taurinorum, 1912, p. 105 b. Vide etiam I-II, 12, i ad i et 2. 1 Contra Julianum Pelagianum, lib. IV, cap. 3, n.° 33. ML. 44> 755· * ML. 34, 1289-1290. » IV Sent., dist. 49, I, 1, qla. 1 ad 4; De Pot., 3, 16 corp, initio. 4 Epist. 93, ad Vincentium Rogatianum, cap. n.° 6, ML. 33, 324· * De monbus Ecclesiae catholicae et de moribus manichaeorum. lib. II cap. 13, nn. 27-28. ML. 32, 1356-1357· M ·<*. 362 1 P.—De exsistentia finis ultimi Cap. I.—Exsistentia finis ultimi naturalis 363 Similia etiam, eloquenter et pulcherrime tradita, legi I reduplicative seu formaliter, prout scilicet formaliter exercet possunt in enarratione secunda in Psalmum XXXI, n.° 41 rationem seu causalitatem finis actus humani, nego. Et nego Consequens et Consequentiam. 572. Specificativum est id quod dat speciem. Est autem § m magna differentia inter specificativum et speciem ab eo constitutam; nam species semper est intrinseca rei cuius est SOLVUNTUR DIFFICULTATES species, at specificativum non semper sub omni respectu intrinsecum rei cui speciem praebet. In hoc etiam articulo S. Doctor movet tres diffi573. Ut enim scite animadvertit Ferrariensis, «aliud est cultates, incipiendo a graviori et procedendo per mediam esse speciem et differentiam, et aliud dare speciem et differen­ ad debiliorem. tiam: species enim et differentia dicunt intrinsecum rei et Duae igitur priores difficultates sumuntur ex parte sunt idem quod res, humanitas enim et rationale est idem praedicati, scilicet recipiant speciem a fine, ordine tamen quod homo: — sed id quod dat speciem potest esse extrinquodam; nam prima desumitur ex ipsamet ratione formali secum, sicut calor dat speciem calefactioni et tamen non est finis ut finis est, secunda vero ex conditione formali finis ut intrinsecus calefactioni; et, si illud sit intrinsecum, non est est causa, cui repugnaret conditio essentialis specificativi, tamen ipsa res, sicut intellectivum vel anima intellectiva dat scilicet esse in actu: tertia denique sumitur ex parte subiecti, speciem homini, non est tamen homo; et dicitur formam hoc est, actus humani, qui potest simul ordinari ad plures et dare speciem rei, quia ab ipsa forma res habet primo quod diversos fines et tamen videtur quod non possit simul esse sit talis, ab anima enim intellectiva homo habet quod sit in pluribus speciebus. homo» \ 570. Prima obiectio, quae sumitur ex ipsa ratione formali 574. Ad cuius evidentiam notandum est res seu essentias finis et specificativi actus humani. Specificativum actus humani esse in triplici differentia. est intrinsecum actui humano, quia unumquodque specificatur Quaedam enim sunt pure seu totaliter absolutae, ut ab aliquo principio intrinseco, cum species sit essentia, quae substantiae completae, v. gr., homo; aliae sunt pure seu tota­ unicuique rei est intrinseca. Atqui finis non est intrinsecus liter relativae, ut relationes reales praedicamentales; aliae actui humano, quia finis, per definitionem, est causa extrinseca denique sunt veluti mediae inter essentias pure absolutas et rei cuius est causa. Ergo finis non est specificativum actus essentias pure relativas, quatenus sunt simul essentiae reales humani. absolutae, cum ordine tamen essentiali seu trascendentali ad 571. Responsio. Dist. Mai.: specificativum actus humani alias res vel essentias pariter absolutas pariterque tranest intrinsecum actui humano, reduplicative, hoc est, se­ scendentaliter ad priores ordinatas, cuiusmodi sunt materia cundum rationem formalem qua est specificativum, conc:, et forma, essentia et esse, potentia et actus, et alia sexcenta. materialiter seu specificative ut est res quaedam, hoc est, 575. Ergo res pure absolutae specificantur «per aliquid secundum rationem formalem qua non est specificativum suae essentiae»2, quia specificativum earum, nempe earum actus humani, nego. differentia specifica, est aliquid intra rem specificatam et Contradist. Mtn.: finis non est intrinsecus actui humano, specificative seu materialiter ut est res quaedam, cone.. x ML. 36, 259-260. 1 Quaestiones loculentissimae in tres libros de Anima, Anstotehs, lib. II, q. 6, § sciendum tertio, p. 43 a. Venetiis, 1619. 1 De Virtut. Card., 3. * 361 Cap. I.—Exsistentia finis I P.—De exsistentia finis ultimi identicum ei, ut patet in substantiis corporalibus completis, quibus proprie convenit esse in praedicamento et esse species; tam enim genus quam differentia et species significant totam essentiam rei, licet diversimode, quia gemis significat totam essentiam indeterminate et quasi potentialiter, diferentia vero significat totam essentiam ut determinativam et actuantem indeterminationem et potentialitatem generis, species denique significat totam essentiam determinate et actualiter, hoc est, actu et explicite, ut totum definibile potius quam ut meram totum universale * 1. Unde patet quod in rebus pure absolutis specificativum est re et ratione intra ipsam rem specificatam. 576. Res autem pure relativae, quae scilicet directe important ipsum respectum ad alium ut ad purum terminum, — et ideo dicuntur relativae secundum esse vel etiam absolute relativae, ut quandoque eas pleonastice nominat S. Tho­ mas 2— et solum de connotato important essentiam rei cuius sunt, specificantur a termino quem essentialiter respiciunt et non a subiecto in quo sunt, quia tota earum essentia est ad aliud, hoc est, ad terminum se habere. Quia igitur unum correlativum includitur reduplicative in alio correlativo, quod ut principium formale relationis importat, specificativum relativorum secundum esse est etiam re et ratione intra essen­ tiam relationis specificatam, modo tamen essentialiter relativo, sicut specificativum rei pure absolutae erat intra ipsam modo essentialiter absoluto. Specificativum enim et specificatio dicuntur de unoquoque genere entium secundum modum suum, sicut et ipsa species vel essentia. 577. Res denique quasi mediae inter pure absolutas et pure relativas directe seu per se primo dicunt essentiam absolutam; quia tamen haec essentia tota quanta est, ad aliud est, non per relationem praedicamentalem superadditam sed per suam propriam entitatem, ex consequenti, essentialiter tamen, important respectum ad illud. Et istae res vel essentiae 1 De ente et essentia, cap. 3, edit, cit., pp. 19-29; 7« I Physic., lect. I nn. 7, 9 et 11; I, 85, 3 ad 2. 1 II Sent., dist. 1, 5 ad 8 primae seriei. 365 ultimi naturalis vocantur relativae secundum dici tantum, hoc est, relatione transcendental!, non praedicamentali \ Istae ergo res quasi mediae non sunt de praedicamento relationis, sed ad aliud praedicamentum pertinent, videlicet ad praedicamentum qualitatis vel actionis et passionis, immo et substantiae, non tamen directe, sed reductive, scilicet ut principia substantiae. 578. Et ad hanc categoriam entium pertinent potentiae animae et habitus, qui sunt directe in praedicamento qualitatis, et actus immanens intellectus et voluntatis, hoc est, actus humanus, qui est reductive in eodem praedicamento qualitatis, et motus physicus prout resolvitur in praedicamentum actionis et passionis, et materia et forma, quae reducuntur ad prae­ dicamentum substantiae. 579. Omnes igitur huiusmodi res specificantur ab illis rebus ad quas dicunt ordinem transcendentalem; quae quidem, licet materialiter seu in esse rei alterius praedica­ menti, sint extra essentias quas specificant, tamen reduplica­ tive et formaliter ut specificantes, sunt intra eas, quia ratio specificativa est ordo transcendentalis unius ad alteram, et iste ordo est intrinsecus eis utpote de earum essentia. 580. Sicut enim se habent materia et forma ad sub­ stantiam, quae est res pure absoluta, et specificatur a forma, ita se habent agens et finis ad motum vel ad actum, qui est res relativa secundum dici, seu media inter pure absolutam et pure relativam, et specificatur a fine prout est ratio agendi et actus. Unde S. Thomas profunde scribit: «causa formalis et materialis respiciunt proprie substantiam rei, et ideo sub­ stantiae secundum formam et materiam specie et genere distinguuntur [scilicet genere a materia, specie a forma]; agens autem et finis respiciunt directe motum et operationem, et ideo motus et operationes secundum huiusmodi causas specie distinguuntur», maxime tamen secundum causam finalem 2. 1 I Sent., dist. 30, 2; De Verit., 21, 6; De Pot., 7» 10 acl ’ 1-11,72,3· h Σ3· 7 ad 1 366 I P.—De exsistentia finis ultimi Cap. L—Exsistentia finis ultimi naturalis 367 584. Et inde est quod actus humanus denominatur a fine, Et alibi docet quod finis est quid relativum secundum dici ad actionem agentis, cuius est propria ratio causalis1. secundum quod est ratio formalis principii et termini eius;, Finis ergo est tam de ratione motus, sicut forma est de denominatio autem fit a forma, quae est actus 1. Et hac etiam de causa istae entitates vel essentiae es­ ratione substantiae corporeae; quamvis res quae est finis non necessario et semper sit intra rem quae est motus vel actus, sentialiter relativae ad aliud, definiuntur per ordinem ad sicut res quae est forma substantialis necessario et semper est illud ad quod transcendentaliter ordinantur, quod poni debet in obliquo et de connotato in earum definitione essentiali. intra rem substantialem cuius est forma. Unde et tales definitiones dicuntur definitiones per 581. At hoc nullum est inconveniens, quia finis non specificat actum materialiter ut est res quaedam, sed forma- additionem2', et tamen verum est quod in naturalibus et liter ut est finis. Et secundum hanc rationem formalem finis, artificialibus et moralibus potisimae definitiones et demon­ quae est ratio formalis agendi seu causa causalitatis efficientis, strationes sumuntur ex fine 3. 585. Secunda obiectio sumitur ex conditione formali finis «oportet quod insit agenti ad hoc quod agat»2, hoc est, sit intra rationem agentis ut agens est; licet ut res quaedam ut est causa et ex conditione essentiali specificativi, quae est esse quandoque sit extra, scilicet quandocumque finis operis non in actu. Specificativum actus humani est prius secundum actum actu humano specificato, quia specificativum se habet ad est ipsum opus, sed operatum ab ipso. 582. Propter quod S. Thomas respondet obiectioni: specificatum ut causa ad effectum, et omnis causa est prior «finis non est omnino aliquid extrinsecum ab actu, quia com­ secundum actum suo effectu. Atqui finis actus humani non paratur ad actum ut principium vel terminus; et hoc ipsum est prior secundum actum actu humano, cum sit eo posterior est de ratione actus, ut scilicet sit ab aliquo quantum ad actio­ secundum esse, quod est esse in executione. Ergo finis non nem et sit ad aliquid quantum ad passionem». Non est ergo est specificativum actus humani. 586. Responsio. Dist. Mai.: specificativum actus humani omnino extrinsecum actui, sed partim intrinsecum et partim extrinsecum: intrinsecum quidem secundum rationem forma­ est prius secundum actum actu humano specificato, est prius lem finis, ad quem dicit relationem transcendentalem; ex­ secundum actum reduplicative specificantem actum humanum trinsecum vero secundum materialitatem rei quae est finis, conc.; est prius secundum actum non formaliter et redupli­ licet non semper, ut ostensum est. cative specificantem actum humanum, nego. 583. Apparet igitur aequi vocatio obii ci entis, qui univoce Contradist. Min.: finis actus humani non est prior secun­ concipit specificationem, qualis est specificatio substantiarum dum actum actu humano specificando, non est prior secundum completarum, respectu quarum finis est causa extrinseca, actum non formaliter specificantem actum humanum, conc.; ideoque eas non specificat. Oportebat autem analogice con­ non est prior secundum actum formaliter et reduplicative cipere specificationem quando applicatur diversis generibus specificantem actum humanum, nego. entium, sicut et analogice dicitur species vel essentia de Et nego Consequens et Consequentiam. diversis praedicamentis. Respectu ergo motus vel actus, finis 587. Revera, omne specificativum in quantum huiusmodi non est causa extrinseca, quin potius intrinsece informat debet esse in actu, quia «unumquodque sortitur speciem ipsum ut ratio eius 3. 1 De Veril., 21, 6. 2 De Veril., 22, 12. I-II, 18, 4; 52, 1; 54, 2. 1 In II Phys., lect. 2, n.° 7; III Phys., lect. 5, n.° 15. 2 De ente el essentia, cap. 5, edit, cit., p. 53, 3-I8; H Post., lect. 2, n.° 7; VII Metaph., lect. 4, nn. 1344-1354; II De Anima, lect. 1, n.° 213; De Pot., 8,4 ad 5; Quodl. IX, art. 5 ad 1. ... 2 In V Metaph., lect, 3, n.° 782; De Verit., 15, 2> et alibi passim. • . L < ' « 368 ■ ■ I 1 I I ■ - 4 I i i I P.—De exsistentia finis ultimi 369 Cap. I.—Exsistentia finis ultimi naturalis secundum actum et non secundum potentiam», cum species intentionis vel executionis quae fini accidere possunt. Quia vel esentia sit essentialiter actus quidam \ tamen non spécifient nisi causando, hoc est, movendo quoad 588. Attamen actus dicitur multipliciter. Et sicut species specificationem actus, et non causât nisi cum conditione dicitur et est actus quidam, non tamen omnis actus, sed essendi in intentione agentis, ut articulo primo explicatum actus primus, ita specificativum speciei non debet esse omnis fuit (nn. 289-352), consequenter finis non spécifient actus actus, licet necessario debeat esse quidam actus, nempe actus humanos nisi secundum quod est in intentione agentis. ut forma, qui est actus primus, ut specificativum respondeat 591.Iam vero est in intentione agentis ante actionem specificato. agentis et, consequenter, ante actum eius specificandum. Ut ergo finis possit esse specificativum actus humani, Vere ergo fini, secundum quod est in intentione, conveniunt necessario debet esse prior, prioritate secundum actum, actu per se primo essentia et conditio essentialis specificativi actus humano specificando, non tamen secundum omnem actum, humani. sed solum secundum illum actum secundum quem est Unde verissima et formalissima est responsio S. Doctoris, specificativum formaliter actus humani. quod scilicet «finis, secundum quod est prior in intentione..., dat 589. Ad cuius intelligentiam notandum est quod actus speciem actui humano sive morali» (hic. ad 2; 18, 7 ad 2). finis non est unus tantum, sed multiplex. Est enim triplex Et similiter, relative ad specificationem potentiarum ex pro­ actus finis proportionalis triplici considerationi finis, de qua priis actibus, respondet quod «actus, licet sit posterior poten­ in articulo primo, ad primum, dictum est (nn. 349~352)· tia in esse, est tamen prior in intentione et secundum rationem, Unus est actus finis absolute vel secundum se, qui est actus . sicut finis agente», et secundum hanc formalem rationem speessentiae finis constitutivus finis in esse finis ut universalis cificat potentiam 1. directi seu metaphysici, et finis semper habet talem actum, 592. Finis tamen specificat actus humanos non solum sub quacumque conditione vel quocumque statu sit. secundum quod est principium eorum, sed etiam secundum Alius vero est actus finis secundum esse quod habet in quod est ipsorum terminus, ut patet ex dictis. Quod quidem intellectu et voluntate appetentis, qui est actus intentionalis nullam offert difficultatem, quia non specificat eos secundum finis, respondens fini secundum quod est in intentione, et rationem termini materialis neque secundum esse exsistentiae iste actus non est actus constitutivus finis in esse finis ut sic, quod habet prout est reduplicative in esse executionis vel sed solum conditio sine qua non causalitatis finis, et se habet ■ execute —nam exsistentia in nulla re creata est specificativa ad finem ut intentio universalitatis seu ut universale logicum eius, sicut neque est de ratione creaturae—, sed secundum ad essentiam rei sensibilis. rationem termini formalis, quae est ratio formalis finis ut sic, Denique est tertius actus finis secundum esse productum naturaliter prior esse finis in intentione et in executione, ab agente, qui est actus executionis finis, correspondons fini sicut forma est naturaliter prior conditionibus eius et sub­ prout est in executione, et iste actus non est etiam constitutivus stantia accidentibus. finis ut sic, sed solum conditio sine qua non finis-effectus vel S 593. Apparet ergo totalis aequivocatio obiicientis, qui potius ad instar esse exsistentiae, quod respondet, ut effectus, putabat actum exsistentiae seu esse specificativi esse rationem causae efficienti. : formalem specificandi. Hoc autem omnino falsum est, quia 590. Finis ergo est specificativum actus humani secun* Γ . : esse exsistentiae non est ratio formalis specificativa alicuius rma en ms, non secundum conditiones essentiae creatae, neque conditio sine qua non specificandi. ζ ____ 1 Hic, in principio corporis articuli. '< 1 r · « 1 I, 77, 3 ad i. M.—De Hominis· ! Vs>0V ^AOAOLVllLiaV 11VJLA VOL AUUV ------------------------- ---------------------------- "■MB 370 Ï- I Î 1 I I Ç t I P-—De exsistentia finis ultimi Cap. I.—Exsistentia finis ultimi naturalis 371 Neque specificatio actus reducitur ad causam efficientem, sed eundum quod pertinet ad praedicamentum substantiae, non per se primo ad causam formalem, et consequenter ad cau­ potest esse simul nisi in uno genere proximo, scilicet anima­ sam finalem prout finis est ratio formalis seu forma agentis lis, et in una specie atoma, nempe rationalis; sed, si consi­ ut agens est. deretur secundum quantitatem vel qualitatem eius vel alte­ 594. Obiectio tertia, quae procedit ex parte actus spedfi- rius praedicamenti, potest simul esse in pluribus speciebus candi seu ex parte subiecti. Idem actus numero non potest j atomis, v. gr., albedinis vel nigredinis, secundum qualita­ habere plura specificativa, quia non potest habere plure tem; quadrati vel rotundi, secundum quantitatem; paterni­ species, sed unam tantum, sicut nec habere potest plure tatis vel filiationis, secundum relationem; stantis vel cuban­ essentias, sed tantum unam. Atqui, si actus humani speci­ tis, secundum situm, et sic de aliis. Et similiter idem actus humanus numero potest conside­ ficantur a fine, idem actus numero habet plura specificativa, quia idem actus numero habere potest plures fines. Ergo rari et secundum esse psychologicum et secundum esse mo­ actus humani non specificantur a fine. , rale, quasi secundum diversa praedicamenta vel modos eius 1. 595. Responsio. Dist. Mai.: idem actus numero non po­ 598. Si ergo consideretur secundum esse psychologicum, test habere plura specificativa immediata seu atoma et eius­ idem actus numero non potest esse nisi in una specie atoma dem ordinis, conc.; remota vel alterius ordinis, nego. psychologica, licet possit simul esse in pluribus speciebus Contradist. Min.: si actus humanus specificaretur a fine, psychologicis remotis; sicut, sub specie atoma actus intel­ idem actus numero haberet plura specificativa, remota seu lectus, stat species subalterna actus spiritualis seu inorganici, mediata vel alterius ordinis, conc.; immediata seu atoma et in quo convenit cum actibus voluntatis, et actus cognoscitivus in quo communicat cum actibus facultatum apprehensieiusdem ordinis, nego. Et nego Consequens et Consequentiam. varum, et actus vitalis in quo convenit cum actibus faculta596. De specificativis iudicandum est sicut de specie- tum organicarum, bus, cum sint ad invicem correlativa. Idem autem numew 599. Pariter, si consideretur secundum esse morale, non potest simul esse in pluribus speciebus ultimis seu idem actus numero non potest esse nisi in una specie atoma atomis eiusdem ordinis seu rationis; at potest simul esse in morali, licet possit esse simul in pluribus speciebus morali­ pluribus speciebus atomis diversi ordinis seu diversi praedi­ bus remotis; sicut defloratio virginis stat sub specie atoma camenti. Nam ultra speciem ultimam, adsunt in unoquoque stupri, simul tamen stat sub specie subalterna fornicationis praedicamento species subalternae et species suprema, sicut in qua convenit cum fornicatione simplici, et sub specie datur unum tantum genus proximum, cum tamen simul altiori luxuriae in qua convenit cum adulterio et masturbahabeantur plura genera remota, nempe genera subalterna et tione, et sub specie suprema intemperantiae in qua commu­ genus supremum. Idem ergo individuum potest esse simul nicat cum ceteris peccatis contra temperatiam. sub pluribus speciebus et generibus remotis, licet neces­ 600. Cum hoc tamen stat quod idem actus numero sario intra idem praedicamentum debeat esse sub uno genere potest simul esse in specie atoma psychologica et in specie proximo et sub una specie atoma. atoma morali, immo et in una specie psychologica et in 597. Sed rursus, si idem individuum materialiter con­ sideratum, diversimode contineat in se res plurium praedi­ pluribus speciebus moralibus et vicissim, secundum diver­ sam combinationem finis operis et finis vel finium operantis. camentorum, nullum est inconveniens quod, secundum di­ versas rationes diversorum praedicamentorum, simul sit in pluribus speciebus atomis disparatis. Sicut idem homo se- » 1 Vide I-II, i8, 7 ad i. 372 Cap. I.—Exsistentia finis ultimi I P.—De exsistentia finis ultimi naturalis 373 k 601. Sed de his ex professo agere pertinet ad tractatum tum ad demonstrandam exsistentiam alicuius ultimi finis de moralitate \ In praesentiarum vero sufficiat dicere quod, vitae humanae, consequenter procedit ad talem demonstra­ quando dicimus actus humanos specificati ex fine, intelligi- tionem instituendam, quae erat finis directe intentus in tota mus finem operis vel finem operantis proximum et adae­ hac prima parte quaestionis, ut supra dictum est (nn. 228quatum, non remotum neque inadaequatum. 237); «propter hunc enim articulum alii praecedentes praemis­ Unde S. Doctor scribit: «duplex est finis, proximus et si sunt» *. remotus. Finis proximus actus idem est quod obiectum, et 605. Verum, ad sensum eius exactius determinandum, ab hoc recipit speciem; ex fine autem remoto, non habet ponderandi sunt termini. Titulus ergo huius articuli continet speciem»12. Et iterum: «actus moralis non habet speciem a enuntiationem de secundo adiacente, in qua subiectum est fine remoto, sed a fine proximo, qui est obiectum»3. aliquis-ultimus-finis-humanae vitae, praedicatum vero est ver­ 602. Ex dictis igitur apparet momentum capitale huius bum sit. articuli tum pro scientia morali tum pro scientia psycholo­ Quantum igitur ad subiectum, accurate sunt ponderanda gica. Motio enim quod specificationem actus, quae tantopere singula verba. adhibetur in psychologia intellectus et voluntatis et in psyPronomen aliquis significat singulare seu individuum, non chologia sensuum et appetitus sensiviti, tota resolvitur in I quidem signatum, ut hic vel iste vel ille, sed vagum, «sub doctrinam de specificatione actus ex fine; nam motio quoad quadam indeterminatione»2, vel communitate, ita ut indicet specificationem actus est motio per modum finis 4. individuum in communi 3. Neque tamen est nomen secundae 603. Et sine hac doctrina nihil in psychologia specula- ( intentionis seu commune communitate rationis, sicut genus tiva sciri potest, quia sine illa non possunt definiri actus, | vel species, sed formaliter est nomen rei seu primae inten­ neque habitus, neque potentiae, neque ipsa anima; defini­ tionis 4. tiones autem sunt principia scientiae, cum sint principia 606. Et vere magna perspicacitate et proprietate adhi­ demonstrationis propter quid. buit S. Doctor hoc pronomen; unam, cum subiectum se habeat ad praedicatum ut materia ad formam vel potius ut materiale ad formale, et materiale debeat accommodari et Art. 4.—Utrum sit aliquis ulti: us finis proportionari formali, subiectum poni debet in enuntiatione hui anae vitae secundum exigentiam predicati, quod est eius forma. Praedi­ catum autem in praesenti enuntiatione est verbum est, quod significat esse seu exsistentiam. § I lam vero exsistentia non est universalium logicorum, sed PRAENOTANDA singularium. Accuratissime ergo S. Doctor finem singularem posuit in subiecto dicens: aliquis. SENSUS ET STATUS QUAESTIONIS 607. Sed rursus, quia in quaestione praesenti non loqui­ 604. Postquam S. Doctor ostendit factum alicuius finis mur de fine ultimo in particulari, sed sub quadam communihumanae vitae seu operationis, quod est primum fundamen1 Infra, qq. 18-21. 2 De Malo, 2, 4 ad 9. 3 Ibid., 6 ad 9. 4 I, 82, 4; I-II, 9, i, et alibi passim. ' * 1 1 ’ 4 Conradus Koellin, h. 1., edit, cit., p. 10 b. In I Periherm., lect. 10, n.° 13. I Sent., dist. 25, 3 ad 4. 1,30,4· 7 374 I P.—De exsistentia finis Cap. I.—Exsistentia ultimi 375 nam, in terminologia S. Thomae h Finis vero ultimus totius humanae vitae non potest esse nisi ultimus simpliciter; quia cum finis et actio humana mutuo sibi correspondeant, ubi nulla actio remanet ordinanda in finem, nullus ulterior finis humanae vitae dari potest, nam iste ulterior finis nihil finalizaret. 611. Unde minus exacte reddiderunt sensum S. Thomae illi commentatores qui ultimum finem humanae vitae hoc loco intelligunt finem ultimum secundum quid tantum, ut Vâzquez2, Suarez3, Wiggers 45 et Ioan, a S. Thoma s; dicentes hic agi «de ultimo fine respectu determinatae actionis et in quacumque serie et linea determinata causarum et agentium». 612. Nec valet divertere ad ultimum finem omnium actionum vel motuum omnium creaturarum, qui esset finis LUI ultimus simpliciter in sensu pleno et perfecto, dum finis ultimus humanarum actionum esset finis ultimus secundum quid tantum, scilicet in serie humanarum operationum. Primo quidem, quia modus formalis operandi propter finem est diversus in homine et in aliis creaturis inferioribus, ut articulo secundo probatum est; et ideo actiones hominis et actiones creaturarum irrationalium, non sunt proprie lo­ quendo duae series, quia non sunt homogeneae, neque ideo perfecte comparabiles 6. Secundo, quia semper oportet intelligere terminos formaliter, hoc est, in subiecta materia. Modo autem loquimur de fine ultimo hominis. Ergo finis ultimus simpliciter et secun­ dum quid intelligendi sunt per se primo relate ad hominem seu ad humanam vitam. Propter quod S. Doctor solum in articulo ultimo huius quaestionis loquitur de ultimo fine agentium inferiorum, non quidem directe et per se, sed per ordinem ad ultimum finem hominis, ita ut ultimus finis tate vel generalitate, ut ex titulo quaestionis apparet, ideo non poterat singulare exprimere signate, sed vago quodam modo, per pronomen individui vagi, aliquis. Et ita hoc verbum, aliquis, satisfacit et titulo totius quaes­ tionis, et praedicato articuli praesentis. 60S. Verba subsequentia subiecti ultimus-finis-humanaevitae, explicata sunt supra, in introductione huius quaestio­ nis (nn. 220-222), nam in eodem prorsus sensu accipiuntur hic et in titulo et prologo totius quaestionis. Recolendum est ergo ex ibi dictis quod finis ultimus humanae vitae potest dupliciter intelligi: uno modo, simpliciter; alio modo, secun­ dum quid. Dicitur finis ultimus simpliciter tum ex parte finis, quia ad alium finem ulteriorem et altiorem non refertur; tum ex parte humanae vitae, quia non est huius vel illius humanae actionis seu activitatis, sed totius humanae vitae seu omnis humanae actionis, ita ut nulla actio humana proprie dicta ab eo excludatur, et ratione huius dicitur etiam finis universalis \ Itaque finis ultimus simpliciter recte definitur a S. Thoma: propter quem omnia alia volumus et ipsum volumus propter seipsum et non propter aliquid aliud 1 2. 609. Proportionaliter, finis ultimus secundum quid dicitur tum ex parte ipsius finis, quatenus ita est finis aliorum ut tamen ipse ad ulteriorem et altiorem finem ordinetur; tum ex parte humanae vitae, quia non est totius humanae activi­ tatis, sed huius vel alterius generis tantum, v. gr., artis medicinae, artis pictoricae, artis rhetoricae. Propter quod a S. Thoma appellatur ultimus aliquorum tantum, atque ideo particularis 3. 610. Manifestum est autem quod hic loquitur S. Tho­ mas de ultimo fine simpliciter, ut patet tum ex prologo quae­ stionis; tum ex contextu huius quaestionis cum subsequent!· bus huius tractatus de beatitudine; tum etiam ex articulis sequentibus, qui hunc sensum prae se ferunt; tum denique ex obiecto, humanae vitae, quae significat totam vitam humaI-II, 21, 2 ad 2. In I Ethic., lect, 2, n.° 19. I-II, ii, 3; 21, 2 ad 2; I, 5, 6. finis ultimi naturalis t 1 I-II, 21, 2 ad 2; II-II, 179. 1 Hoc loco, disp. 4, cap. 3, Compluti, 1599, p. 34 b. * Disp. Metaph., disp. 24, sect. 1, n.° 2, Barcinonae, 1884, L VIII, p. 109; h. 1., disp. 3, sect. 1, n.° 6, edit. Vives, t. IV, p. 27 b. ‘ Hoc loco, § notandum secundo, Lovanii, 1652, p. 26 a. 5 Hoc loco, disp. 1, art. 5, n.° 2, edit, cit., p. 43 a‘ InVII Physic., lect. 7. * L Je L M 376 I P.—De exsistentia finis ultimi simpliciter omnium creaturarum non sit altior neque ulte­ rior ultimo fine hominis, sed potius ad eum reducatur, cum illae inferiores creaturae sint immediate propter hominem, ut ibi ostendetur. 613. Quantum vero ad praedicatum, sit, «considerandum est quod hoc verbum est quandoque in enuntiatione praedi­ catur secundum se, ut cum dicitur: Socrates est, per quod nihil aliud intelligimus significare quam quod Socrates sit in rerum natura», hoc est, exsistat Et hoc modo sumitur in praesenti. 614. Et cum esse finis possit esse triplex, ut patet ex dictis articulo primo, ad primum (nn. 348-352), scilicet esse absolute vel secundum se, esse in intentione agentis et esse in eius executione, exsistentia intelligitur per se primo de esse secundum se, quod est esse proprium finis ut finis est, et nonnisi secundario consideratur esse accidentale eius, quod est rum esse in intentione, tum esse in executione, nam hoc duplex esse finis dicitur per ordinem ad primum quod ei convenit per se. Quaestio ergo est an revera exsistat aliquis ultimus fims naturalis simpliciter totius humanae vitae. 615. Scite autem monet Suarez 2 quod exsistentia ali­ cuius finis ultimi humanae vitae potest dupliciter intelligi: uno modo, quasi homini imposita ab Auctore humanae naturae, ita ut ille sit ultimus finis naturalis hominis ad quem ultimo ordinatur homo a Deo; alio modo, quasi postu- ! lata naturaliter et ab intrinseco ab ipso homine agente. Pri­ mo modo, talis exsistentia deducitur ex intentione Dei crean­ tis hominem; secundo vero ex ipsa operatione hominis agen­ tis etiamsi nondum apparuerit quod homo est a Deo conditus. 616. Et licet uterque adspectus incidat in idem re, quia idem re est id ad quod Deus ut auctor naturae ordinat ho­ minem et id ad quod homo naturaliter ordinatur —qua de causa lex naturalis dicitur et est lex divina 3—, formaliter 2 3 In II Periherm., lect. 2, n.° 2. Hoc loco, disp. 3, sect, 1, initio, edit, cit., p. 26 a. I-II, 91, 2. Cap. I,—Exsistentia finis ultimi naturalis 377 tamen consideratur in hoc articulo sub respectu hominis agentis, ita ut naturaliter et necessario et ab intrinseco pos­ tuletur exsistentia alicuius ultimi finis naturalis ab homine agente propter finem; sub primo vero respectu finem ulti­ mum naturalem hominis tetigit S. Thomas in I, 23, 1, et aliis locis. 617. Et sub hoc respectu Dei naturaliter ordinantis hominem ad finem suum secundum propriam ipsius hominis naturam, de ultimo fine naturali hominis parabatur declara­ tio sollemnis in Concilio Vaticano. Nam in prima forma Constitutionis Dogmaticae de doctrina Catholica, cap. 16, haec habentur: «homo anima rationali et immortali ad ima­ ginem Dei factus, hac quidem ipsa natura sua ordinatus fuis­ set ad Creatorem suum cognoscendum, colendum et aman­ dum, modo viribus naturalibus congruente, atque ita ad perfectionem et beatitudinem naturalem consequendam»x. 618. Eiusque sensus explicatur in adnotationibus eidem formae adiectis, ubi tria dicuntur; primo, quod iste finis ultimus naturalis est naturalicter cognoscibilis ab homine; «per naturale lumen rationis cognosci quidem possent finis natu­ ralis, ad quem nimirum humana natura ex intrinsecis suis principiis ordinata esset, et media ad hunc finem assequen­ dum necessaria»2; secundo, quod praedictus finis est natu­ raliter assequibilis a nobis: «bona, ad quae creatura et nomi­ narim homo, de quo immediate sermo est, ex ipsa constitu­ tione et ex viribus suae naturae ordinatus est, sunt bona naturalia; ex ipsa autem natura sua rationali, qua factus est ad imaginem Dei, homo ordinatus est ad cognoscendum Deum supremum verum et ad amandum Deum summum bonum, modo viribus ipsius rationalis naturae proportionate, atque in huius naturalis cognitionis et amoris perfectione consistit ipsa perfectio et beatitas creaturae rationalis; — nem­ pe per hanc cognitionem et per hunc amorem tum tenden­ dum est creaturae rationali ad suam ultimam perfectionem, 1 Acta Concilii Vaticani, edit. Martin et Petit, apud Mansi, Amplissi­ ma Collectio Conciliorum, t. 50, coi. 71. Videantur etiam Acta Concilii Coloniensis (i860), P. I, tit. I, cap. 2, t. 48, coi. 75. 2 N.° 10, ibid., col. 81. •. · · — i i 1 ; f 378 I P.—De exsistentia finis ultimi tum in huius cognitionis et amoris termino consistit ultima perfectio et beatitas et proinde ultimus finis eiusdem ratio­ nalis naturae»— tertio, quod iste finis est naturaliter pcstulatus ab humana natura, atque ideo naturaliter ei debitus: «hic ergo finis ultimus et necessaria ad hunc finem media sunt iuxta constitutionem et vires et ex intrinseca exigentia naturae, et eatenus ei debita, ita ut Deus per ipsam creatio­ nem naturae rationalis eam ad hunc finem necessario ordinet, nec pro infinita sua sapientia et sanctitate possit eam creare quin ad ipsum cognoscendum et amandum ordinata sit. Iste ergo ordo est naturalis seu est ordinatio ad finem iuxta exi­ gentiam et iuxta vires ipsius naturae creatae. Talem ordinatio­ nem creaturae rationalis etiam lumine rationis cognoscimus intrinsecam ipsis rerum naturis» 12. Quae quidem, quantum ad possibilitatem assecutionis praesertim, intelligenda sunt de natura instituta vel saltem de natura pura, non de natura lapsa prout nunc est, ut infra, q. 5, at. 5, data opera explicabitur. 619. Ex his tamen constat quod exsistentia alicuius ulti­ mi finis naturaliter postulati et debiti homini, non est sola veritas mere philosophica, sed etiam theologica; nam haec documenta, licet manifeste non sint definitiones ex cathedra, non sunt tamen documenta mere privata et particularia, sed quasi officiosa Ecclesiae, quia non proponuntur discutienda in Concilio Generali nisi ea quae pertinent ad magisterium ordinarium Ecclesiae, vel saltem ad communem sententiam theologorum. Suam ergo vim auctoritatis habent ista docu­ menta. 1 QUAESTIONIS RESOLUTIO Cap. I.—Exsistentia finis ultimi naturalis 379 621. Probatur duplici argumentorum genere, scilicet ar­ gumentis procedentibus ex medio proprio et ex medio appro­ piato seu analogico. A) Argumenta ex propris procedentia sunt duo, nempe argumentum inductivum et deductivum ad absurdum vel impos­ sibile, quae se habent ad invicem ut demonstratio positiva ad negativam. Ideo ergo naturaliter incipiendum est a demon­ stratione inductiva, quae positiva est et ostensiva. 622. a) Argumentum inductivum. Quod dicitur de sin­ gulis seriebus particularibus humanorum actuum in quan­ tum humani sunt, affirmandum est de tota summa serierum actuum humanorum ut sunt humani. Atqui de singulis serie­ bus particularibus humanorum actuum ut humani sunt vere affirmatur eas habere aliquem finem ultimum in suo genere, qui est finis ultimus secundum quid. Ergo et de tota earum collectione, quae est totus complexus vel summa humanae activitatis, asserendum est eam reapse habere aliquem finem ultimum totalem, qui est finis ultimus simpliciter totius hu­ manae vitae. 623. Maior continet principium argumentationis inductivae, qua proceditur a singularibus seu a partibus sufficien­ ter enumeratis ad universale seu ad totum \ addita praeser­ tim abstractione experimento singulorum, qua per se fit uni­ versale intus in anima2. Haec autem duo elementa essentia­ lia inductioni philosophicae indicantur in Maiori: unum, quasi materiale, scilicet singulae series particulares actuum sufficienter enumeratae; aliud quasi formale, quo rigurose et vere fieri potest transitus a singularibus ad universale, nempe ratio formalis actus humani ut humanus est et ut distinguitur a mero actu hominis. Haec est enim essentia actus humani ut talis, quae est universale metaphysicum, quod est proprium obiectum abstractionis intellectus agentis et intellectus pos- 620. CONCLUSIO est: exsistit aliquis ultimus finis naturalis simpliciter totius humanae vitae. 1 N.° 38, coi. 112. 1 N.° 38, i, ibid., col. 112. 1 Aristoteles, I Topic., cap. 12, n.° 4, I, I7b 44-45; S. Thomas, in I Post., lect. 4, n.° 4. » In I Post., lect. 30, nn. 5-6; II lect. 20, nn. 11, 13 et 14, et alibi passim. 380 Cap. i,—Exsistentia finis I P.—De exsistentia finis ultimi ultimi naturalis 381 sibilis per modum simplicitatis \ et quod intellectus appre­ alimenta specialia speciali modo parata ordinat, ut vires aegro­ hendit statim ad occursum rei sensatae et expertae. Oportet to ordinate restituantur; demum, ambulationes, balnea, tem­ namque sumere partes homogeneas seu univocas, ut ex cis periem dictat, secundum quod expediunt ad sanitatem per­ inductio rite fieri possit, quia comparatio proprie dicta seu fectam obtinendam vel iam obtentam roborandam. Sanitas collatio partium non est nisi inter homogenea2. ergo est finis ultimus huius seriei operationum, nempe tem­ 624. Minor vero experientia interna uniuscuiusque com­ periei, ambulationis, balnei, quietis, regiminis alimentarii, probatur. Experimur enim nos, cum actus humanos exerce­ dietae, purgationis et omnium aliarum operationum medici mus, agere propter aliquem finem a nostra propria ratione ut talis in hac aegritudine medenda Σ. Quod si non esset finis praestitutum, ut articulo primo declaratum est (n.° 263). ultimus huius seriei, nempe sanitas, ceteri fines intermedii et Et quidem, cum pluribus actibus indigemus ad aliquod ne- proximi nullo modo intenderentur neque operationes finibus gotium obtinendum, actus istos ordinamus secundum quod correspondentes exercerentur. expedit ad melius negotium peragendum, ita ut primus actus Similiter in arte militari, cuius proprius et ultimus finis immediate sit ordinatus ad eius inchoationem, secundus ad est victoria, multa ad hunc finem ordinantur, et quidem eius prosecutionem, et ultimus ad eius consummationem, maiori prudentia et dexteritate quanto dux habilior et sapienquae est ultimus finis omnium harum operationum 3. tior est. Et sic duces prudentes disponunt arma convenien­ 625. Et quanto melius ordinantur actus et modo magis tia, offensiva et defensiva, milites instruunt, locum et tempus aptato pro fine obtinendo ponuntur, tanto magis sapienter et et modum pugnandi disponunt, et cetera quae ad victoriam prudenter operatur homo, hoc est, tanto magis homo opera­ capessendam conducunt: nihil casuale eis accidit, nihil inor­ tur ut homo, per rationem suam, cuius proprium est ordinare, dinatum in suo exercitu relinquunt. Exemplum classicum est in arte medicinali, quae per se Idem accidit in arte gubernandi. Bonus et prudens guintendit sanitatem aegroto restituere, quam tamen plerum- bemator leges appropriatas communitati sibi commissae con­ que non obtinet medicus una sola operatione, sed pluribus. dit, easque applicat secundum quod fini earum melius con­ Tunc ergo omnes istas operationes per se ordinat ad sanita­ gruit; et omnes suas operationes gradatim ordinat ad bonum tem perfectam, et quidem tanto magis quanto medicus peri- commune perfectius et efficacius promovendum. tior est, ita ut nihil a casu vel ex improviso fiat. Et sic bonus Et in quacumque arte vel negotio idem observare licet. medicus, secundum diversas aegritudines et diversam condi­ Unde et Dominus laudavit villicum iniquitatis quod pru­ tionem naturalem aegrotorum, ordinat diversimode medica­ denter egisset, scilicet quod sapienter et sagaciter ordina­ menta sua, ab initio usque ad finem sanationis; v. gr., prae­ verit actiones suas in proprium finem, quem intendebat, ut parat potionem, secundum talem vel talem combinationeni nempe debitores domini sui eum reciperent in domos suas, chimicam praesta bili tam, prout ncessaria est ad purgationem cum amotus fuisset a sua villicatione2. faciendam; postmodum autem praescribit dietam per tempus 626. Patet ergo quod quandocumque homo ut homo, determinatum, ut finis purgationis melius obtineatur; inde hoc est, per rationem deliberatam, agit, semper ordinate agit et non casualiter neque ex improviso; et quandocum­ que ad aliquem effectum obtinendum plures operationes 1 De abstractione et diversis modis eius videri potest J. M. RamIrez. requiruntur, eas gradatim ordinat secundum quod fini in- « ■ I«».! De Philosophia in universum, apud La Cienda Tomista, t. XXVI (1922X PP· 341-348 [in hac ed., opera omnia, I, pp. 68-77]. 2 In VII Physic., lect. 7. 3 I Ethic., lect. 9, nn. 105-106. 1 In II Physic., lect. 5, n.° 6; III Contra Gentiles, cap. 17. arg. 4. 1 Luc. XVI, 1-8. vj Λ Î. i ■ . • - '■ ■ . ■ · C'ÎWi ♦ .iff" Cap. I.—Exsistentia finis I P.—De exsistentia finis ultimi tento assequendo melius congruunt. Et hoc est quod proprie loquendo significat series, nempe continuatio rerum ut alia ex­ alta nexa et omnes inter se aptae colligatae que videantur, ut Tullius Cicero definit \ Quo in sensu fatum describit dicens esse «ordinem seriemque causarum, cum causa causae nexa reni ex se gignat» 12. Series ergo actionum correspondens seriei finium, est ordo per se actionum causatus ex ordine per se finium. 627. Quod si talis ordo per se datur in quolibet parti­ culari negotio et particulari arte, a fortiori dari debet in tota vita humana ut humana et in arte universali vitae quae est Philosophia secundum plenam et profundam acceptionem verbi. Sicut enim se habet tale ad tale, ita se habet simpliciter ad simpliciter, immo et magis. Unde magis evidens est quod datur aliquis ultimus finis simpliciter totius humanae vitae quam quod detur aliquis ultimus finis secundum quid in aliquio particulari negotio vel officio, quod est portio quaedam vitae humanae. 628. b) Argumentum deductivum ad absurdum vel impos­ sibile. Sublato ultimo fine simpliciter totius humanae vitae, tollitur omnis finis et omne bonum vitae humanae et omnis humana actio. Atqui absurdum et impossibile est consequens, quia patet ex articulis praecedentibus quod exsistit de facto actio humana et finis et bonum eius. Ergo et impossibile et absurdum est antecedens, scilicet quod non detur seu non exsistat aliquis ultimus finis simpliciter totius humanae vitae. Exsistit igitur de necessitate aliquis ultimus finis simpliciter totius humanae vitae. 629. Maior, quae unice probatione indiget, facile osten­ ditur. Sublato vel negato ultimo fine simpliciter totius hu­ manae vitae, eo ipso ponitur processus per se in infinitum in finibus humanarum actionum; nam actiones humanae, ut humanae, sunt per se seu essentialiter ordinatae, quia tunc homo agit per intellectum, cuius est ordo per se, Patet autem ex terminis quod, sublato ultimo fine simpliciter, qui 1 2 I de Natura Deorum, cap. 4, ed. cit., t. II, p. 504 I de Divinatione, cap. 55, t. III, p. 55. ultimi naturalis 383 est primus finis in finalizando, fines posteriores intermedii non habent finem, et, cum fines proximi sint propter inter­ medios, per se notum est quod, sublato ultimo fine simpliciter totius humanae vitae quae, ut formaliter humana, dicit ordi­ nationem per se, eo ipso ponitur processus per se in infinitum in finibus humanarum actionum. 630. Ad cuius ampliorem evidentiam notandum est quod ordo finium, et consequenter processus in infinitum in fini­ bus, potest esse duplex: alius per se, alius per accidens. Ordo vel subordinatio per se in finibus est quando unus finis pendet ab alio reduplicative ut finis, hoc est, in finalizando, ita ut secundus non finalizet nisi ut finalizatus a primo, atque ideo est dependentia essentialis unius ab alio. 631. Qui modus dependentiae invenitur in omni genere causae, v. gr., in genere causae efficientis, cui correspondet genus causae finalis, est ordo per se quando «anima movet calorem naturalem, quo moventur nervi et masculi, quibus moventur manus, quae movent baculum, quibus movetur lapis; in his enim quodlibet posteriorum per se dependet a quolibet praecedentium»1. 632. Et «sicut in aliis generibus causarum [per se ordi­ natarum] habitudo secundae causae dependet ex habitudine causae primae, primae vero causae habitudo non dependet ex aliquo alio; ita est in causis finalibus [per se ordinatis], quia secundi fines participant habitudinem causae finalis ex ordine ad ultimum finem, ipse autem ultimus finis habet hanc habitudinem ex seipso» 2; v. gr., «potio conficitur ut detur aegroto, datur autem ut purgetur, purgatur autem ut extenuetur, extenuatur autem ut sanetur»; sanitas ergo, quae , est ultimus finis in hac serie finium, «est finis et extenuationis et purgationis et aliorum praecedentium»3; «nam propter ) ultimum finem, qui est universalis, alii fines appetuntur, quorum appetitus advenit post appetitum ultimi finis et ante ipsum cessat»4. 1 1 * 4 De Verit., 2, το. De Verit., 21, 1 ad 1; Cf. etiam ibid., a. 5 c. III Contra Gent., cap. 17, arg. 4. In librum de Causis, lect. 1, edit. Vives, t. XXVI, p. 5»7 a· 384 I P.—De exsistentia finis ultimi In ordine ergo per se causarum, «intentio primae causae respicit usque ad ultimum effectum per omnes causas medias; sicut ars fabri movet manum, manus martellum, qui ferrum persussum scindit, ad quod fertur intentio artis» \ 633. E contra, ordo vel subordinatio finium per accidens habetur quando unus finis non pendet ab alio in finalizando, licet unus post alium eidem agenti accidat, v. gr., accidit ambulanti propter sanitatem quod inveniat amicum eumque salutet et cum ipso colloquium habeat. Non enim potest dici quod, sicut ambulatio est propter sanitatem, ita sanitas sit propter amicum inveniendum vel propter colloquendum cum amico; haec namque adinventio amici erat praeter intentio­ nem ambulantis. Sic igitur «per accidens multitudo [causa­ rum] invenitur, quando omnia quae multitudine continentur quasi loco unius ponuntur et indifferenter se habent sive unum sive multa sive pauciora; sicut si aedificator facit domum, in cuius factione plures serrae consummuntur suc­ cessive, multitudo serrarum non requiritur ad factionem domus nisi per accidens, ex hoc quod una non potest semper durare, nec differt aliquid ad domum quotcumque ponatur: unde nec una earum habet dependentiam ad aliam, sicut erat quando multitudo requirebatur per se»2. Ordo igitur per accidens in causis est quando «intentio causae non procedit nisi ad proximum effectum; quod autem ab illo effectu efficiatur iterum aliud, est praeter intentionem primi efficientis; sicut, cum aliquis accendit candelam, prae­ ter intentionem eius est quod iterum accensa candela accen­ dat aliam et illa aliam. Quod autem praeter intentionem est, dicimus esse per accidens) 3. . Itaque in ordinatione per se, «causa prima movet omnes ' causas medias ad effectum»; at in ordinatione per accidens, causa prima nullam causam posteriorem movet, sed sola causa proxima effectum producit4. 1 Ibid. 2 De Verit., 2, 10. 3 In librum de Causis, lecL I, loc. cit. 4 Ibid. » Cap. L—Exsistentia finis ultimi naturalis 385 634. Posito autem processu in infinitum in finibus per se ordinalis vitae humanae, omnis finis humanae vitae de medio tollitur, quia hoc est negare exsistentiam ultimi finis, qui est primus in finalizando seu in causando finaliter; «causarum enim ad invicem [per se] ordinatarum, si prima subtrahatur, necesse est alias subtrahi» x. Ergo de medio tolleretur omnis causa finalis actuum humanorum, contra demonstrata in articulo primo. 635. Esset quoque contradictio in adiecto ponere finem infinitum, quia infinitum negaret rationem finis, sicut insensitivum negat rationem animalis. Propter quod S. Thomas, post Aristotelem, ait quod «qui ponit infinitum in causa finali destruit finem»2, «quia infinitum contrariatur rationi finis»3. Magis ergo repugnat processus per se in infinitum in genere causae finalis quam in ceteris generibus causarum. Unde neque prima operatione mentis potest concipi finis per se infinitus. 636. Tertio, penitus destrueretur tota ratio boni in vita humana, quia finis habet rationem boni, et sic omnis moralitas esset impossibilis. Quam deductionem ad impossibile Aristoteles fecit ad hominem contra Pythagoricos, qui simul admittebant exsistentiam boni et mali et processum per se in infinitum in finibus; et contra Empedoclem et alios materialistas ponentes simul infinitum in causis, quas admitte­ bant, negata causalitate finali, et exsistentiam boni, quamvis ipsi hanc contradictionem non perciperent4, propriam vocem ignorantes. 637. Quarto, radicitus everteretur omnis actio humana, tum quantum ad specificationem, tum quantum ad exerci­ tium, hoc est, quoad essentiam et quoad exsistentiam, seu quoad totum sui. Quoad essentiam vel specificationem quidem, quia sublato fine proximo actionis humanae, qui est formale specificati1 * ’ 4 Supra, art. 2. De Potent., 5, 5. IV Contra Gent., cap. 97. II Metaph., cap. 2, n.° 9, II, 497> 39-40· 15.—De nominis· 386 » 5 1 P.—De exsistentia finis ultimi Cap. L—Exsistentia finis vum eius, ut patet ex dictis articulo praecedenti, pessumdatur et specificatio et species eius, et consequenter eius es­ sentia. Quoad exsistentiam vel exercitium etiam, quia sublato fine actionis humanae, quae est causa causalitatis efficientis, causa efficiens actus humani, scilicet voluntas, nihil ageret de facto, sed neque posset agere; exsistentia autem actus humani respondet exercitio propriae causae efficientis. Ergo nullus actus humanus exsisteret, sed neque exsistere posset, impos­ sibilitate metaphysica. Unde tota vita humana tolleretur. Et vere, cum finis sit causa causarum, subtracto fine humanae vitae, omnis causa vitae humanae tolleretur, er efficiens et formalis et ipsa causa materialis, et sic homo ad nihilum reduceretur. 638. Et tamen agens per intellectum agit propter finem, ut antiqui illi philosophi admittebant \ Qui ergo negat exsistentiam ultimi finis humanae vitae, ponens infinitum in finibus, negat eo ipso agens per intellectum, ut acute eos redar­ guit Aristoteles2, quod est aequivalenter negare proprium intellectum talia dicentis. Habilis quidem et efficax redargutio per reductionem adversarii ad negationem proprii intellectus et propriae locu­ tionis, ac si esset planta quaedam, ut idem Philosophus docet redarguendos esse sophistas 3. 630. Series autem infinita per accidens in finibus, sicut et in aliis generibus causarum, dari potest4. Hoc tamen infinitum non est simpliciter et in actu, quod appellatur infinitum categorematicum, sed potius est infinitum secun­ dum quid et in potentia, quod vocant syncategorematicum. Est ergo indefinitum seu indeterminatum, non proprie lo­ quendo infinitum, sicut est infinitum per se et in actu. 640. Et quia omne quod est per accidens accidit ei quod est per se, series disparata finium per accidens accidit 2 3 II Physic., cap. 8, n.° 12, II, 272, 2-3. II Metaph., cap. 2, n.° 9, II, 487, 41-42. III Metaph., cap. 4, n. 24, II, 507, 43-46. De Verit., 2, 10; Qwdlib., 9, an. I, 7> 4; 46> 2 ad 6; '· ·· * f» E ultimi naturalis 387 semper alicui fini per se. Et iste finis per se est proprius finis humanae actionis, quia ordo per se actionis ad finem est proprius intellectus, quo agit homo ut homo. E contra, fines per accidens sunt praeter intellectum et intentionem agentis, et ideo non sunt fines humani ut sic, licet possint esse aliqualiter fines hominis, eo quod accidunt homini inten­ denti finem per se. Se habent ergo ad finem per se sicut casus vel fortuna, quae accidunt ut in paucioribus, et sua propria exceptione ostendunt vitam humanam non esse constitutam secundum ipsos, cum non sint praevisi neque intenti ab homine agente \ Series igitur finium per accidens, quae non est finium ut fines, sed materialiter ut res vel effectus quidam, est extra quaestio­ nem praesentem. Unde nihil exinde contra argumentum propositum concludi potest. 641. E) Argumenta analogica sunt etiam duo: unum, desumptum ex eodem genere causae, scilicet agentis per na­ turam propter finem; aliud vero ex diverso genere causae, nempe intellectus discurrentis ex principiis ad conclusiones in genere causae efficientis. Nam inter modos agendi propter finem in agente naturali et in agente voluntario datur similitudo quaedam ut patet ex dictis articulo secundo (nn. 413414); et similiter inter processum rationis et voluntatis. 642. a) Argumentum ex processu naturae in eodem genere causae. Ita se habet proprius finis agentis per intellectum ad agens per intellectum, sicut se habet proprius finis agentis per naturam ad agens per naturam, immo et a fortiori, quia agens per intellectum perfectius agit propter finem quam ' agens per naturam, ut patet ex dictis in articulo secundo I (nn. 435-485). Atqui agentis per naturam datur aliquis ulti­ mus finis simpliciter. Ergo et agentis per intellectum, nempe hominis, dari debet aliquis finis ultimus simpliciter. Exsistit igitur aliquis ultimus finis simpliciter totius humanae vitae. 643. Maior constat ex articulo secundo, ubi ostensum est quod omne agens agit propter finem aliquem. Causalitas ergo finalis tantum extenditur quantum extenditur causalitas \ 1 In II Physic., sect. 8, nn. 8-9; lect. 9· nn. 1-2; lect. 14, n.° 7. 388 I P.—De exsistentia finis ultimi Cap. I.—Exsistentia finis ultimi naturalis 389 efficiens. Ordo igitur ad proprium finem est lex metaphysica infinitum in causis finalibus excludunt omnem conatum ad omnis agentis. Quae tamen perfectius verificatur quanto agens operandum, etiam naturalium rerum: nullius enim rei motus perfectius est et perfectius operatur. Unde quia agens per in- naturalis est nisi ad id ad quod nata est pervenire»1. tellectum perfectius est et perfectius operatur quam agens 647. Et contrarium asserere est idem ac affirmare quod per naturam, ordo ad proprium finem perfectior est in illo natura inclinat ad moveri propter ipsum moveri, quod est quam in agente per naturam. Quaecumque igitur dicuntur de contradictio in adiecto. Omnis enim inclinatio sicut et omnis agente per naturam a fortiori et perfectiori modo dicenda appetitus est propter aliquam perfectionem, quae est actus; sunt de agente per intellectum, quasi de supremo analogato motus autem est essentialiter in potentia, cum sit entis in agentium propter finem. potentia quatenus in potentia. Et ideo S. Doctor iterum ait: 644. Minor autem facile ostenditur. Ut enim probatum «motui ex ipsa sui ratione repugnat ne possit poni finis, eo est articulo secundo, agens per naturam operatur determinato quod motus est in aliud tendens; unde non habet rationem seu definito et uniformi modo propter aliquid determinatum finis, sed magis eius quod est ad finem»2; «unde natura et definitivum. Quod autem est huiusmodi, non movetur in­ nunquam inclinat ad motum propter movere, sed propter determinate et indefinite in aliquid indeterminatum et infi­ aliquid determinatum quod ex motu consequitur» 3; «motus nitum, ut ex terminis patet. Ergo in operationibus agentis enim, cum semper in aliud tendat, non habet rationem ulti­ per naturam non datur processus in infinitum neque ex­ mi finis»4. parte modi procedendi neque ex parte termini processus. 648. Denique S. Doctor ultimam radicem huius imposEst igitur aliquis ultimus terminus naturalis in agente per sibilitatis attingit per resolutionem ad esse. Nam infinitum in naturam, et iste est ultimus finis eius. actu, quod includit processus per se in infinitum, est impos­ 645. Propter quod Aristoteles dicit quod, quia natura sibile esse 5; «quod autem impossibile est esse, impossibile semper agit propter finem, abhorret ab infinito, cum infi­ est fieri; et quod impossibile est fieri, impossibile est facere»6. nitum fine careatl; et sic videmus quod embryonem crescere Ergo impossibile est agens naturale quidquam agere propter facit usque ad definitam quantitatem secundum diversam aliquid infinitum. lure igitur Aristoteles docuit quod nullus speciem animalium, post quam advenit partus, et non in motus est infinitus, cum omnis motus sit essentialiter ab infinitum2. aliquo in aliquid7. 646. Quod si natura in infinitum tenderet sicut in pro­ 649. Haec autem impossibilitas procedendi in infinitum prium finem, cum infinitum non possit pertransiri, motus per se in finibus a fortiori affirmanda est de agente per intel­ naturalis esset inanis et frustaneus, quod patet esse falsum, lectum, quod est homo. Unde S. Thomas contrariam posi­ quia opus naturae est opus Intelligentiae, hoc est, Dei, quod tionem non solum absurdam, sed et stultam appellat: «manifrustrari non potest3. i festum est, inquit, quod omnis appetitus est propter aliquid; Unde S. Thomas profunde scribit: «natura nihil facit frustra; esset autem frustra, si moveret ad id ad quod impos­ sibile est pervenire», hoc est, infinitum 4. «Ergo ponentes 1 I de Generatione ammalium, cap. 1, III, 320, 10-13. Ibid., lib. IV, cap. 8, III, 411, 33-34. In I Ethic., lect. 2, n.0 21. In I de Coelo et Mundo, lect., 13, n.° 9. In II Metaph., lect. 4, n.° 318. De Pot., 5, 5. Ibid. IV Contra Gent., cap. 97. f 7, 4· III Contra Gent., cap. 2, arg. 3. V Physic., cap. 10, n.° 6, II, 34-36. 390 J I P-—De exsistentia finis ultimi Cap. I.—Exsistentia finis ultimi naturalis 391 stultum est enim dicere quod aliquis appetat propter appetere, 652. Minor vero facile ostenditur. Omnis demonstratio nam appetere est quidam motus in aliud tendens»l. proprie dicta procedit ex propositionibus per se seu in mate­ Necesse est ergo dicere quod exsistit aliquis ultimus finis ria neccessaria1, quae sunt propriae seu per se causae efficientes simpliciter totius humanae vitae, ne dicamus quod homo cognitionis conclusionum 2. Unde demonstratio est discursus agens est peioris conditionis quam agens naturale. proprius seu illativus secundum causalitatem 3. Istae autem 650. b) Argumentum ex processu intellectus in diverse propositiones seu praemissae syllogismi demonstrativi vel genere causae, scilicet efficientis. Ita se habet ultimus finis sunt per se notae seu immediatae, atque ideo indemonstra­ simpliciter totius humanae vitae ad humanas actiones, sicut biles, et tunc obtinent rationem primi principii; vel sunt pro­ se habet primum principium simpliciter demonstrationis ad positiones mediatae seu demonstrabiles per alias priores pro­ conclusiones humanae rationis. Atqui, sublato primo princi­ i positiones, de quibus eadem quaestio rursus moveri potest, pio simpliciter demonstrationis, omnis cognitio conclusionum usque dum perveniatur ad aliquam propositionem immedia­ et omnis humana cognitio de medio tollitur. Ergo similiter, tam seu per se notam, quae erit primum principium demon­ subtracto ultimo fine simpliciter totius humanae vitae, omnis strationis. Nisi enim admittatur aliquod principium indemoactio humana funditus evertitur. Et tamen actiones humanae strabile seu per se notum, esset processus in infinitum in de facto dantur, ut experientia competimus, et patet ex dictis demonstrationibus; quod est aequivalenter evertere omnem in articulis praecedentibus. Ergo necesse est ponere aliquem demonstrationem, cum inter media successiva ultimae demon­ ultimum finem simpliciter totius humanae vitae. strationis sit ordo per se causalitatis efficientis. Unde sublato 651. Maior constat ex analogia inter processum psycho­ primo medio, quod est prima causa demonstrationis, cetera logicum voluntatis, quae est appetitus intellectivus, et proces­ media posteriora nihil demonstrare valent, et sic evadit impos­ sum psychologicum rationis; quia voluntas semper participat sibilis omnis demonstratio. aliquid de ratione, a qua movetur quoad specificationem. 653. Quin etiam tolleretur omnis humana cognitio, quia Quae analogia fundatur in proportione inter ordinem causa­ impossibilis redderetur omnis operatio humanae mentis. rum efficientium et ordinem causarum finalium, nam » Dupliciter enim potest dari processus in infinitum in aliqua est ordo in causis agentibus: ita etiam in causis finalibus; ut propositione demonstranda: uno modo, sursum, ex parte scilicet secundarius finis a principali dependeat, sicut secun­ praedicati; alio modo, deorsum, ex parte subiecti. darium agens a principali dependet»2. Et inde venit com­ 654. Est ergo processus in infinitum ascendendo quando mune proloquium: finis in agibilibus est sicut principium ri nunquam pervenimus ad praedicatum supremum seu uni­ speculabilibus3. lam vero, sicut se habet tale ad tale, ita se versalissimum non amplius resolubile in aliud prius. Descen­ habet simpliciter ad simpliciter. Stat ergo Maior, quod ita dendo vero est processus in infinitum quando nunquam per­ se habet finis ultimus simpliciter totius humanae vitae ad venimus ad subiectum ultimum, quod de nullo alio praediactiones humanas, sicut se habet primum principium simpli­ i cari possit. Hoc autem posito, omnino ignota sunt nobis et citer humanae demonstrationis ad conclusiones humanae ra­ supremum praedicatum et ultimum subiectum. tionis. 655. Ignorato autem supremo praedicato, quod per se includitur in ceteris posterioribus, omnis definitio est nobis 1 In III de Anima, lect. 15, n.° 821. 2 III Contra Gent., cap. 109. .’ “Ρ Λ·ν 3’ 111 2721 28’39; S· Thomas· ·>. L. lea, .1, n.° 5, I-II, 8, 2, 9, 3, et alibi passim. 1 In I Post., lect. 13 et 14. * Ibid., lect. 4, nn. 9, 11 et 16; II Physic., lect. 5, n.° 10. 392 t I I r ; •Ί i I P.—De exsistentia finis ultimi impossibilis. Definitio autem pertinet ad primam operatio­ nem mentis b Tolleretur igitur prima mentis operatio12. Pari­ ter, ignoto praedicato et subiecto, impossibile est composi­ tionem aut divisionem seu indicium pronuntiare. Esset ergo impossibilis secunda mentis operatio. Et consequenter tertio, hoc est, discursus vel demonstratio, quae ex prima et secunda dependet sicut ex propriis pricipiis. Ergo, a primo ad ultimum, negato primo principio sim­ pliciter demonstrationis, quod revera est principium contra­ dictionis 3, omnis vita humani intellectus tolleretur, impos­ sibili reddita omni mentis operatione 4. Unde merito S. Tho­ mas, post Aristotelem, reducit contrariam positionem ad in­ firmitatem mentis, immo et ad mentis nullitatem, quaerentis rationem demonstrativam eorum quorum non est demon­ stratio, sed aliquid maius et prius demonstratione, nempe immediata visio intellectus. 656. Et hoc ipsum, scilicet primum principium non esse demonstrabile, facile demonstrari potest; «ratio enim demon­ strativa probat quod non omnia demonstrari possunt, quia sic esset abire in infinitum»5. Cum igitur haec omnia sint manifeste absurda et impos­ sibilia, necessarium est admittere exsistentiam alicuius primi principii simpliciter demonstrationis. 657. Quod autem similia absurda et inconvenientia occurrerent in actibus humanis, negata exsistentia alicuius ultimi finis simpliciter humanae vitae, facile suadetur. Sicut enim in ratione datur processus ascensivus ex parte praedi­ cati et descensivus ex parte subiecti, ita etiam in voluntate datur processus ascensivus versus finem, qui est ordo inten­ tionis, et processus descensivus versus media, qui est ordo executionis 6. Qui duplex processus esset infinitus ex utraque 1 2 4 4 lect. 5 9 I-II, 90, i ad 2. De Verit., 1, 1; I, 13, 5 ad 1. I-II> 94, 2j II-II, i, 7» IV Metaphys., lect, 6, n.° 600. In I Post., lect. 31, rm. 10-11; lect. 32, nn. 1-2; lect. 34, nn. 5-7 et n; 35, nn. 2, 6, 8 et 10; IV Metaph, lect. 6, n.° 607; lect. 7, nn. 629-611 IV Metaph., lect. 15, n.° 710. Infra, q. 12, 4 ad 3. Cap. I.—Exsistentia finis ultimi naturalis 393 parte, si negatur exsistentia alicuius ultimi finis simpliciter totius humanae vitae. 658. Ponere autem talem infinitatem, est utrumque pro­ cessum impossibilem omnino reddere. Processum quidem intentionis; quia, posito infinito in finibus, destruitur ipsa ratio finis et boni, ut supra ostendi­ mus. Sublata vero ratione boni, impossibilis est appetitio omnis, quae nonnisi boni est \ et consequenter quies in bono, cum quies et gaudium non sint de nihilo, ac denique ipse . actus intentionis qui non haberet terminum quo tenderet. Ergo impossibiles omnino rederentur tres actus primi volun­ tatis, scilicet velle, frui et intendere. Unde S. Thomas merito concludit: «si non esset ultimus finis, nihil appeteretur [= toleretur omnis volitio], nec aliqua actio terminaretur [= nulla esset fruitio, quae non est nisi de < termino re vel spe iam habito (infra, q. 11, 1)], nec etiam quie­ sceret intentio agentis [= nulla esset possibilis intentio, quia nihil esse fixum et determinatum quo motus intentionis quiescere posset]» 2. 659. Nec mirum: quia sublato proprio et formali obiecto actus, nullus actus dari potest. Est autem proprium et for­ male obiectum horum actuum voluntatis ultimus finis; quia ad ultimi finis arationem integrandam tria exiguntur: bonitas ipsa propter se amabilis, et negatio ulterioris ordinis [= non I propter aliud amabilis], et terminatio aliorum ad ipsum I [= cetera amabilia propter ipsum]·, oportet enim finem ut sic propter se et non propter alium finem et alia propter ipsum amari. Et finis quidem quatenus propter se amabilis est, ad actum volitionis spectat; quatenus vero non ultra ducit, ad fruitionem spectat, quae quietem in termino significat: quatenus autem ad ipsum alia ordinanda sunt, intentionem terminat»3. Dempto ergo ultimo fine simpliciter humanae vitae, isti tres actus voluntatis sunt omnino impossibiles. 1 In I Ethic., lect. 1, n.° 9. 1 Hic, corp· * Caietanus, In I-II, 12, 1. 394 Cap. I.—Exsistentia finis ultimi naturalis I P.—De exsistentia finis ultimi 660. Similiter totus processus executions esset penitus impossibilis. Si enim in infinitum protraheretur, quasi de­ scendendo deorsum, non esset primum unde operatio seu executio posset incipere; et sic «nullus inciperet aliquid ope­ rari», quia nullus esset usus activus neque passivus; neque ullum esset imperium, quod est propter usum; neque ulla electio, quae est propter imperium et usum; neque iudicium ullum, quod est propter electionem; neque ullum «consilium et consensus terminarentur», qui sunt propter iudicium et electionem \ Rueret ergo totus processus executionis, et consequenter omnis actus humanus circa media esset impossibilis prorsus. 661. Quod vel ex negatione processus in ordine inten­ tionis immediate sequitur. Quia enim ordo intentionis est propria causa ordinis executionis sicut principium est propria causa conclusionis, sublato ordine intentionis, ordo execu­ tionis est mepaphysice impossibilis, sicut est metaphysice impossibile dari effectum sine causa. Negato ergo ultimo fine simpliciter totius humanae vitae, omnes actiones huma­ nae, quae sunt actus voluntatis, efficiuntur intrinsece impos­ sibiles. Et quia tota vita humana in actu secundo consistit in his actionibus, tota humana vita radicitus destruitur semel negata exsistentia alicuius ultimi finis eius. Profunde igitur S. Doctor pronuntiat quod «motus sem­ per ab immobili procedit et ad aliquid quietum terminatur»’-, sive agatur de motu physico corporum, sive de motu psycho­ logico intellectus vel voluntatis. 662. Ex quibus apparet argumentum S. Thomae ple­ num, solidum et profundum esse et non tantummodo deli­ nearam, ut minus perspicaciter asserit Frins 3. Neque videtur necessarium explicite recurrere ad exsistentiam Dei et provi­ dentiam eius ut hoc argumentum robur et plenitudinem accipiat, ut laudatus theologus facit; nulla enim demonstra­ tio fit plenior ex introductione alicuius elementi obscurioris 395 quoad nos et naturaliter posterioris. Etiam athei hoc argu­ mento S. Thomae admittere coguntur exsistentiam alicuius ultimi finis humanae vitae, quisquis denique sit ille finis. § in SOLVUNTUR DIFFICULTATES 663. Tres difficultates movet S. Doctor, quarum duae priores procedunt ex parte finis, tertia vero ex parte humanae vitae seu humanae operationis. Magis enim formalis est ter­ minus, finis, quam terminus, operatio. More ergo solito, pro­ cedit in obiiciendo a maiori ad minus. Sed et inter duas priores obiectiones graduatio datur; nam prima procedit ex ipsa ratione formali finis; secunda vero ex conditione formali causae finalis, quae est apprehen­ sio finis in agente per intellectum, ut est homo. Itaque duae priores difficultates sunt a priori, ex ratione formali et ex conditione formali finis ut causae; tertia vero est a posteriori, ex actionibus humanis, quae sunt effectus finis. 664. Obiectio prima, quae sumitur ex ipsa ratione formali finis. Finis habet rationem boni. Atqui de ratione boni est procedere in infinitum; quia de ratione boni est esse diffusivum sui in aliud bonum, quod iterum est diffusivum sui in aliud bonum, et sic inde in infinitum, cum eadem ratio boni salvetur in omnibus bonis ab alio vel ab aliis diffusis. Ergo et de ratione finis est procedere in infinitum; et sic est contra rationem finis, sicut et contra rationem infiniti, quod detur aliquis ultimus finis. Ergo similiter est contra rationem finis humanae vitae quod detur aliquis ultimus finis eius; nam quod dicitur de omni fine, ut finis est, dici debet de fine humanae vitae. Nullus igitur datur nec dari potest finis ultimus vitae humanae. 665. Responsio. Haec obiectio, quae primo adspectu gra­ vissima videtur, in multis deficit. Primo quidem ex parte auctoritatis unde sumit axioma: Hic, corp. b 79, 8. [Cf. I-II, 90, 2 ad 3.] De Actibus humanis, t. I, n.° 58, p. 68. Friburgi Brisgoviae, 1897. ς-3 s®® I P.—De exsistentia finis ultimi 396 bonum est diffusivum sui. Auctor enim operis De divinis no­ minibus non est Dionysius Areopagita, discipulus Apostoli Pauli, ut omnes norunt, sed quidam Christianus neoplatonicus, quisquis denique ille sit, posterioris aetatis (versus finem saeculi v et initium saeculi vi), ut probant eruditi. 666. Secundo, quia Auctor illius operis, in capite quarto, ad quod alludit arguens, non loquitur de bono in communi, ut obiiciens putat, sed de Summo Bono seu per essentiam, quod Deus est. Non licet autem extendere ad bonum in communi id quod est proprium Boni per se Subsistentis. Unde vulgatum axioma: bonum (in communi) est diffusivum sui, non est Pseudo-Dionysii. Propter quod S. Thomas, qui sensu critico non carebat, cum alibi refert hoc proloquium, addit: «ut potest accipi ex dictis Dionysii» «ut ex verbis Dionysii accipitur, quibus dicit quod bonum est ex quo omnia subsistunt et sunt»2; quan­ doque etiam refert sine determinatione auctoris: «dicitur a I quibusdam quod bonum, in quantum huiusmodi, est diffiisivum»3. Et per bonum intelligebat S. Doctor Bonum Subsistens, ut patet ex expositione eius ad illum locum Pseudo-Dio­ nysii 4, et in eodem sensu accipit Bonum hoc loco, in re­ sponsione ad hanc obiectionem. De hoc enim Bono exclusive, et non de bono in communi, loquebatur Auctor operis De divinis nominibus. 667. Tertio, quia, etiam sistendo in solo Bono per es­ sentiam, in contextu Pseudo-Dionysii habet nimium saporem neoplatonicum; nam intelligit diffusionem hanc a Bono per essentiam ad modum dimanationis naturalis et necessariae: «quemadmodum enim, inquit, sol ille noster non cogitatione aut voluntate, sed eo ipso quod est, illuminat universa quae quoquo modo lucis eius sunt capacia, sic etiam ipsum bonum [= Bonum per essentiam], quod non solum praestat Soli 1 3 3 4 De Veritate, 21, i obi. 4. I, 5, 4 obi. 2. III Contra Gent., cap. 24. Lect. 3, edit. Vives, t. XXIX, pp. 435-436. Cap. I,—Exsistentia finis ultimi naturalis 397 quam primaeva species imagini obscurae, ipsamet substantia sua rebus omnibus, pro cuiusque captu, totius bonitatis suae radius effundit, επίησι» h Et paulo antea dixerat: «Deus, tamquam Substantiale Bonum, bonitatem in omnia porrigit, ώ$ ουσιώδες αγαθόν, εις πάντα τά όντα διατεΐνει την άναθότητα»1 2. Bonitas ergo per essentiam diffundit vel potius dis­ tendit, διατεΐνει, bonitatem suam in omnia entia, sicut Sol distendit radios suos in omnia corpora. Est ergo theoria emanationis naturalis et progressivae ab Uno ad omnia entia, modo quodam non sat libero a pantheismo 3, quae erat doctrina propria neoplatonicorum 4. Semel autem concesso Auctorem non esse discipulum immediatum Apostoli Pauli, non est necesse pie interpretari verba eius, sed sumenda sunt ut iacent. 668. Quarto, denique, si quis hanc doctrinam sumat absolute, ut purificatam ab omni labe pantheistica, et ut extenditur ad omne bonum ut sic, prout ab obiiciente pro­ ponitur, in promptu est responsio. Cone. Mai. Dist. Min.: de ratione boni est procedere in infinitum, superius seu ascendendo, nego; inferius seu de­ scendendo, subdist. : de ratione boni per participationem, nego; de ratione boni per essentiam, iterum subdist: secundum potentiam eius ordinatam, iterum nego, secundum eius poten­ tiam absolutam, denique subdist. : in infinitum secundum quid tantum vel syncategorematicum, conc.; in infinitum categorematicum vel simpliciter dictum, nego. Et nego Consequens et Consequentiam. 669. Quando in communi dicitur: bonum est diffusivum sui, haec diffusio seu communicatio potest intelligi dupliciter. Uno modo, immediate seu per se primo, et sic debet intelligi diffusio in genere causae finalis, quatenus scilicet ipsa ratio boni, per seipsam, amorem sui diffundit seu spirat in alia, 1 1 1 4 1855, De divinis nominibus, cap. 4, § I. M.G. III, 693 B. Jbid. De Pot., 3, 16, et alibi passim. Plotinus, Enneades, enneade prima, lib. 7> edit- Didot, Parisiis, pp. 38-39; enneade sexta, lib. 7~9j PP· 475"45°· 398 I P.—De exsistentia finis ultimi quae ad se amore sui seu appetitu attrahit, et hoc semper verificatur de omni bono; et in hoc sensu axioma illud est per se notum, quia praedicatum continetur in ratione subiecti in primo modo dicendi per se. 670. Et ita esse intelligendum illud proloquium saepe docuit S. Thomas: «bonum, inquit, dicitur diffusivum per modum finis, secundum quod dicitur quod finis movet ef­ ficientem» Et alibi: «cum autem dicitur quod bonum est diffusivum || secundum sui rationem, non est intelligenda effusio secundum quod importat operationem causae efficientis, sed secundum quod importat habitudinem causae finalis, et talis diffusio non est mediante aliqua virtute superaddita. Dicit autem bonum diffusionem causae finalis et non causae agentis, tum quia efficiens, in quantum huiusmodi, non est rei mensura et perfectio, sed magis initium [cum causa efficiens definiatur: id unde incipit motus 2], tum quia effectus participat causam efficientem secundum assimilationem formae tantum, sed finem consequitur res secundum totum esse suum, et in hoc consi­ stebat ratio boni»3. Si ergo intelligeretur diffusio secundum causalitatem efficientem, effectus non responderet causae; quia effectus eius non esset consummatio, sed inchoactio tan­ tum rei effectae seu diffusae; et haec communicatio esset solum partialis, in forma tantum causae, non totalis: et tamen ratio formalis boni seu finis est ratio consummationis seu terminationis et ratio totalitatis, cum ratio boni sit ratio perfecti, quae est ratio totius, non partis. Denique, in Summa theologica, scribit: «bonum dicitur diffusivum sui esse, eo modo quo finis dicitur movere»4; «bonum amatur in quantum est communicabile amanti» 5. 671. Alio tamen modo potest diffusio intelligi mediate et per se secundo, nempe in genere causae efficientis; nam dif1 I Sent., dist. 34, 2, art. unie, ad 4. 2 II Physic., lect. 5, n.° 5. 3 De Verit., 21, 1 ad 4. * I, 5, 4 ad 2. 5 I-II, 28, 4 ad 2. , ' I ' fundere, secundum proprietatem vocabuli videtur importare operationem causae efficientis, sicut influere et facere et alia huiusmodi \ 672. Sed tunc haec diffusio non convenit per se primo seu essentialiter omni bono ut sic, sed solum bono increato seu per se subsistenti, quod est immediate operativum; cete­ ris autem bonis creatis seu per participationem convenit per se secundo tantum, nempe per proprias potentias naturales, quae sunt eorum quasi proprietates, eis convenientes in secundo modo dicendi per se: nulla enim res creata est immediate operati va. 673. In hoc ergo sensu, in quo accipitur a PseudoDionysio et ab obiiciente, actualis diffusio operativa non est de ratione boni, sed solum posse, potentia activa, actualiter operari, sive illa activa potentia sit ipsa essentia ope­ rantis, ut in Deo, sive ab ea realiter et essentialiter differat, ut in creaturis. 674. E contra, diffusio per modum finis seu attractionis et non per modum agentis seu impulsionis semper est in actu, active sumpta, quatenus est ex parte boni et finis, licet non semper actu sit passive ex parte amantis vel appe­ tentis ipsum, vel quia nondum illud apprehendit, vel quia appetens alius a bono nondum exsistit. 675. Dicendum est igitur quod bonum seu finis finaliter diffusivum sui ut quo et ut quod, efficienter vero non est diffusivum sui ut quod, sed solum ut quo, scilicet ut ratio qua efficiens movetur ad efficienter diffundendum ut quod, iuxta ea quae supra, articulo primo, ad primum, dicta sunt de causalitate causae finalis in causam efficientem (nn. 676. Sive autem finaliter sive efficienter sumatur diffusio oni, neutro modo est de ratione boni ut sic ut ab alio pasrve diffundatur. Nam, cum bonum et ens convertantur, eo iodo convenit bono diffundi quo enti convenit produci vel ausari. Constat autem quod «esse ab alio causatum non ompetit enti in quantum est ens; alias omne ens esset ab 1 De Verit., 21, 1 ad 4; I-II, 2, 5, obi. 3. i I P.—Db exsistentia finis ultimi I Cap. I,—Exsistentia finis ultimi naturalis alio causatum, et sic oporteret procedere in infinitum in i et bonitas cum quibus re identificatur, potest se diffundere causis [efficientibus], quod est impossibile»l. in infinitum inferius, nempe in bona per participationem. Et similiter non est de ratione boni in quantum est Haec tamen potentia diffusiva Primi Boni potest dupliciter bonum «quod ipsum ab alio procedat» seu diffundatur, nec I considerari: uno modo, absolute, abstrahendo ab eius sapienefficienter nec finaliter; alioquin, non daretur bonum per 1 tia et voluntate, qua de causa dicitur potentia absoluta; alio essentiam et consequenter neque per participationem2. ' modo, ut connotans divinam sapientiam et voluntatem diri­ 677. Sic ergo non est de ratione boni, immo ei repugnat, bentem et imperantem, iuxta quas operatur per modum procedere in infinitum superius seu ascendendo; sed necesse txequentis, et tunc dicitur potentia ordinata 1 . Quae tamen omnino est pervenire ad aliquod Bonum Primum, quod est distinctio non est ipsius divinae potentiae secundum quod Bonum per essentiam, et consequenter ultimus finis simpli­ est a parte rei, quia «potentia Dei nunquam est in re sine citer omnium bonorum, quod non potest ab alio ulteriori bono attrahi finaliter neque ab alio bono priori efficienter «pientia»; sed solum ex nostra consideratione, quatenus a nobis consideratur divina potentia sine consideratione sapienproduci. , tiae divinae 2 , proportionaliter ad ea quae circa humanam 678. Bono igitur per participationem, non in quantum potentiam accidunt. bono, sed in quantum per participationem, convenit per se 681. Si ergo consideretur potentia diffusiva Primi Boni ab alio bono diffundi et finaliter et efficienter, maxime a t ut ordinata, nempe ut agentis per intellectum et voluntatem, Primo et per se Bono; convenit ei quoque active diffundere secundum ordinem divinae sapientiae et libertatis et non ex se in alia tum finaliter tum efficienter: finaliter quidem, per ' necessitate naturae, tunc diffussio eius inferius est finita seu propriam et formalem rationem sui; efficienter vero, per determinata, iuxta limites liberrime sibi praefixos per sapienpropriam potentiam, quae est aliud ab eius essentia: per modum finis, actualiter; per modum agentis, potentiality : tiam suam, quae omnia disponit in numero, pondere et men1 sura (Sap., XI, 21). Propter quod alibi S. Doctor scribit: quia perfecti seu boni est posse operari, sicut perfecte sa­ pientis est posse docere 3 Attamen neutro modo potest in 118; I, 25, 5 ad 1. 1 De Pot., i, 5 ad 5 et 6. 26.—De Hominis* 402 I P.—De exsistentia finis ultimi obiectum omnipotentiae activae Dei, etiam absolutae * *; quia «quod impossibile est esse, impossibile est fieri; et quod impossibile est fieri, impossibile est facere»a. 683. Potest tamen terminative procedere in infinitum syncategorematice, hoc est, in indefinitum, quia hoc pacto infinita dari possunt in rebus creatis et consequenter pos­ sunt a Deo fieri, licet relate ad intellectum divinum non sint indefinita, sed solum relate ad intellectum nostrum. At haec sunt finita simpliciter 3. Ergo ex neutra parte, neque superius neque inferius, dari potest processus in infinitum in bonis seu in finibus. Ruit igitur ex omni parte prima obiectio. 684. Obiectio secunda, quae procedit ex conditione formali ut causae. Tot sunt fines voluntatis seu vitae humanae quot sunt obiecta ei praesentata ab intellectu practico; quia intellectus practicus movet voluntatem per modum obiecti, quod movet per modum finis 4. Atqui obiecta voluntati exhibita ab intellectu practico possunt esse infinita; tum quia intellectus practicus, sicut et speculativus, potest apprehen­ dere infinita obiecta; tum etiam quia potest actus suos in infinitum multiplicare. Ergo fines voluntatis seu vitae huma­ nae possunt esse infiniti. Nulla ergo est necessitas admit­ tendi exsistentiam alicuius ultimi finis humanae vitae. 685. Responsio. Cone. Mai. Dist. Min.: obiecta voluntati exhibita ab intellectu practico possunt esse infinita, obiecta ordinata per se, nego; obiecta ordinata seu connexa per accidens, subdist.: possunt esse infinita actu categorematice, nego; possunt esse infinita in potentia tantum et syncategorematice, conc. Et nego Consequens et Consequentiam. 686. Ut patet ex dictis supra, articulo primo, ad primur (nn. 343-352), apprehensio boni seu obiecti voluntatis eius· que exhibitio voluntati ad appetendum, non est ratio format 1 1,25,3 et 4; 7,4. 2 III Contra Gent., cap. 2, arg. 3. 3 I, 7> 4* Infra, q. 9, 1. Cap. I.—Exsistentia finis ultimi naturalis 403 constitutiva boni neque causalitatis finalis, sed solum condi­ tio formalis sine qua non. Haec tamen conditio, quia semper et necessario comitatur causam finalem actus voluntatis, sat est ad arguendum pro infinitate finium humanae vitae. Prop­ ter quod Maior, ut iacet, est simpliciter concedenda. 687. Sed Minor deficit. Actus enim et obiecta intellec­ tus practici, sicut et actus et obiecta intellectus speculativi, quibus suo modo proportionantur, possunt dupliciter con­ siderari. Uno modo, mere materialiter, ut res quaedam sunt, et tunc possunt in infinitum multiplicari, quia numerus tum obiectorum tum actuum non est determinatus, sed semper potest plus et plus augeri; at haec series actuum et obiectorum est per accidens, quia sequens non pendet a praecedenti, neque ex praecedenti causatur, sed solum accidit ei, veniens post ipsum, ut accidit in discursu secundum meram successio­ nem, qui cuilibet potentiae, v. gr., visui vel auditui, conve­ nire potest, eo quod possunt unum obiectum materialem post aliud attingere, absque ulla necessaria connexione utriusque. Quia tamen haec obiecta et hi actus sunt quid essentialiter crea­ tum —nam obiectum seu Bonum increatum non est nisi unum—, necessario sunt quid realiter finitum. Non ergo pos­ sunt esse infinita actu et categorematice, sed solum in poten­ tia et syncategorematice, hoc est, indefinita. At haec infinitas non officit exsistentiae alicuius realiter primi et ultimi totius seriei neque ideo exsistentiae alicuius ultimi finis simpliciter humanae vitae, ut supra ostensum est (nn. 639-641). Alio modo actus et obiecta intellectus practici consideran­ tur formaliter, nempe ut obiecta formalia et ut actus formales circa talia obiecta, et in hoc sensu non possunt multiplicari in infinitum, sed necessario sunt quid finitum et determina­ tum sive superius seu ascendendo sive inferius seu de­ scendendo. 688. Et ratio huius est quia, formaliter considerata, sunt species, non mera individua, quae spectant ad consideratio­ nem mere materialem. Constat autem quod species obiecto­ rum et actuum intellectus practici sunt finitae; nam omnia obiecta intellectus practici reducuntur ad tres species boni, 404 I P.—De exsistentia finis ultimi nempe honesti, delectabilis et utilis, vel etiam animae, cor­ poris et utriusque simul \ similiter, omnes actus eius redu­ cuntur ad tres species, nempe ad consilium, iudicium et imperium, qui sunt etiam tres actus prudentiae2. Et hac ratione, etiam species magnitudinis et multitudinis sunt fini­ tae, quantumcumque individua multiplicentur3. Ergo in serie per se ordinata, quae est series specierum obiectorum et actuum intellectus practici, non datur neque dari potest processus in infinitum. Non ascendendo, quia oportet pervenire ad aliquod primum iudicium practicum per se notum, quod immediate fundatur super bonum et malum, et hoc principium est: bonum est faciendum, malum vero vitandum 4. Neque descendendo, quia necesse est claudere consilium per conclusionem alicuius iudicii practici5, post quod est electio. 689. Unde sicut in processu demonstrativo intellectus speculativi non datur series in infinitum, quia obiecta et actus demonstrationis ordinantur per se; ita etiam in proces­ su résolutive rationis practicae non datur series infinita, cum obiecta formalia et actus eius sint per se ordinata6. Ordo^^r se in intellectu speculativo habetur, v. gr., quando «considero corpus ut considerem animam, quam considero w considerem substantiam separatam, quam considero ut con­ siderem Deum»7. Ista enim obiecta se habent ut totidem gradus per se ordinati, usque ad ultimam conclusionem, quae est cognitio Dei. 690. Similiter, in intellectu practico habetur ordo per se quando, exempli gratia, consilium sumo circa Ecclesiam Catholicam ut iudicem eam esse a vero Deo institutam, quam ita iudico ut mihi imperem ingressum in eam, eius doctri­ nam et vitam sincero corde admittendo. Tota enim ratio I, 5, 6; I-II, 2, 7 ad i; II-II, i86, 7. I-II, qq. 14 et 17; II-II, 47, 8. 3 5 6 I-II, 94, 2; De Verit., 16, 2. I-II, 14, 6. I-II, 14, 5III Contra Gent., cap. 2, arg. 3. Cap. I.—Exsistentia finis ultimi naturalis 405 consilii est propter iudicium et tota ratio iudicii est propter imperium, in quo consummatur opus rationis practicae1. Ergo ex ipso fundamento obiicientis sequitur impossibi­ litas procedendi in infinitum in finibus seu obiectis intelle­ ctus practici per se ordinatis. 691. Tertia obiectio, quae sumitur ex parte ipsorum ac­ orum, humanorum seu voluntatis. Tot sunt fines humanae vitae quot sunt actus humani seu voluntarii; nam eo ipso quod omnis actus humanus est propter aliquem finem (art. i), quot sunt actus tot debent esse fines. Atqui actus humani seu voluntarii possunt esse infiniti; quia non solum voluntas potest ferri in infinita bona, sed etiam potest actus suos in infinitum multiplicare, cum possit infinities reflectere supra seipsam. Ergo fines voluntatis seu humanae vitae possunt esse infiniti. Non igitur oportet ponere aliquem finem ulti­ mum totius vitae humanae. 692. Responsio. Dist. Mai.: tot sunt fines humanae vitae quot sunt actus humani seu voluntarii, per se, hoc est, for­ maliter, conc.; per accidens seu mere materialiter iuxtapositi, nego. Contradist. Min.: actus humani seu voluntarii possunt esse infiniti, actus per se seu formaliter ordinati, nego; actus per accidens seu mere materialiter iuxtapositi, subdist.: pos­ sunt esse infiniti actu et categorematice, nego; in mera po­ tentia et syncategorematice, hoc est, indefiniti, conc. Et nego Consequens et Consequentiam. 693. Obiecta per se ordinata voluntatis, sicut et obiecta intellectus et cuiuscumque alterius facultatis, semper finita sunt, quia tunc considerantur ut reducta ad obiectum per se, hoc est, ad obiectum formale quo vel quod, et hoc obiectum semper est unum et determinatum pro unaquaque potentia. Tunc ergo obiecta materialia non considerantur materialiter ' ut res, sed formaliter ut obiecta, nempe ut relata ad obiectum formale, quod est unum; et sic multa obiecta non consideran­ tur ut multa, sed ut unum; et similiter infinita, vel potius 1 II-II, 47,8. ♦ 406 I I * i · Μ; I I 1 < 1 1 I I t ·' I I i I P.—De exsistentia finis ultimi Cap. I.—Exsistentia finis ultimi naturalis 407 indefinita, non considerantur ut indefinita, sed ut finita vel disquiparantiae mensurati ad mensuram. Quo in sensu S. Doctor scribit: «in nobis relationes intelligibiles in infinitum determinata per formale obiectum. 694. lam vero constat quod obiecta mere materialia non multiplicantur, quia alio actu intelligit homo lapidem et alio sunt per se terminus et finis actus et potentiae, sed solum actu intelligit se intelligere lapidem et alio etiam intelligit hoc per aliud, nempe per obiectum formale quo vel quod, quia intelligere; et sic in infinitum multiplicantur actus intelligensolum obiectum formale est per se motivum quoad specifica­ di, et per consequens relationes intellectae» 1. 698. Et tamen haec multiplicatio actuum, et consequentionem actus, habitus et potentiae. 695. Et inde est quod, per ordinem ad ista obiecta per (ter relationum, est per accidens; quia prima non est causa per se, voluntas habet actus formaliter humanos definitos seu se alterius, sed una venit post aliam, sicut unus actus venit determinatos secundum speciem suam, nempe tres circa post alium, ut in discursu secundum meram successionem. bonum ut est finis, qui sunt velle, frui et intendere; et toti­ Est ergo multiplicatio mere numerica seu materialis, sicut dem circa bonum ut est medium, qui sunt consentire, eligere numerice multiplicatur relatio paternitatis quando pater no­ et uti active. Et quicumque actus voluntatis actuales et pos­ vum filium generat. Nemo autem dicet quod generatio primi filii sit causa generationis secundi filii. sibiles reducuntur ad has sex species. Nisi ergo sumantur obiecta specie diversa et actus specie Sicut inter principium motus et terminum eius possunt distincti intra genus obiecti voluntatis et actuum eius, fines cogitari infinita media, quae tamen reducuntur ad tria, sci­ ipsius non multiplicantur specie, neque ideo in infinitum licet incipiens, proficiens et perfectum, ut patet in progressu essentialiter seu specifice protrahuntur. caritatis \ 699. Ex quibus omnibus apparet impossibilitas meta696. Quando vero voluntas reflectitur supra seipsam reflexione perfecta et completa, nempe volendo aliquid, et ' physica procedendi in infinitum in finibus; tum quatenus finis specificative est causa quaedam; tum maxime quatenus finis volendo me velle illud, et iterum volendo me velle volitioreduciplicative est finis, hoc est, causa finalis. Et similiter nem qua volo me velle illud, et sic inde, — omnes isti actus impossibilitas psychologica, tum ex parte intellectus tum ex ordinantur per accidens, quia unus venit post alium eique parte voluntatis, procedendi in infinitum per se seu formaiuxtaponitur materialiter absque ulla connexione causali. liter in propriis actibus circa propria et formalia obiecta. Neque enim volo me velle aliquid, quia prius volui illud. Ergo absoluta necessitate metaphysica et psychologica Unde circa idem obiectum seu eundem finem possunt indif­ concluditur exsistentia alicuius ultimi finis simpliciter totius ferenter poni unus, duo vel mille actus voluntatis, absque humanae vitae. ulla multiplicatione finis seu rationis formalis obiecti. Nihil ergo ex potentia reflexiva voluntatis concludi potest in favo­ rem processus in infinitum in finibus; quia mere «per acci­ 1 I, 28, 4 ad 2. dens et materialiter se habet ad ordinem finium», ut S. Doc­ tor acute respondet (h. 1.). 697. Et eodem modo actus intellectus nostri possunt in indefinitum redire supra seipsos et consequenter multiplicare numerice in indefinitum relationes intelligibiles, quae tamen reducuntur ad speciem determinatam et finitam relationis II-II, 24, 7 et 9; III Sent., dist. 29, 8, qla. r. _______ t ■ CAPUT SECUNDUM DE EXSISTENCIA ALICUIUS ULTIMI FINIS SU­ PERNATURALIS TOTIUS HUMANAE VITAE 700. Demonstrata exsistentia alicuius ultimi finis natu­ ralis humanae vitae, quae est sicut praeambulum quoddam ad articulum fidei de exsistentia alicuius finis ultimi super­ naturalis vitae nostrae, consequenter considerandus est direc­ te ipse articulus fidei. Non tamen quantum ad omnem eius explicationem, sed in genere seu in communi, hoc est, proportionaliter ad modum quo hucusque consideravimus exsis­ tentiam alicuius ultimi finis naturalis vitae humanae. Hanc enim restrictionem postulat propria indoles quaestionis prae­ sentis, quae est de ultimo fine in communi totius humanae vitae. 701. Itaque in praesentiarum unice consideramus meram exsistentiam seu realitatem alicuius ultimi finis supernaturalis, abstrahendo a natura vel essentia eius in concreto et a modo et tempore seu momento quibus de facto a nobis obtineri possit; haec enim spectant ad quaestiones sequentes. 702. Nullum dari ultimum finem supernaturalem vitae nostrae affirmat naturalismus, qui dicitur, sub quacumque forma vel specie proponatur. Ut enim nomine ipso patet, naturalismus sola natura et solis viribus naturalibus clauditur ad omnem humanam perfectionem obtinendam, tum mora­ lem et socialem, tum intellectualem; nihil ab exteriori et superiori recipere potest, quia hoc esset contra ipsam indo­ lem naturae, utpote violentum, natura vero est essentialiter quid interius et immanens et sibi plene sufficiens. Supernaturale ergo vel in se non exsistit vel saltem respectu naturae ■M 410 o* h-. I P.—De exsistentia finis ultimi nostrae dari non potest, uptote ei heterogeneum et directe repugnans; est enim de ratione naturae esse systema quod­ dam clausum et completum in se, ac proinde omnino autonomum et independens a quolibet alio extraneo, dato quod revera exsistat. 703. Quod quidem Leo XIII, ita eleganter describit: «naturalistarum caput est, quod nomine ipso satis declarant, humanam naturam humanamque rationem cunctis in rebus ma­ gistram esse et principem oportere. Quo constituto, officia erga Deum vel minus curant, vel opinionibus pervertunt erran­ tibus et vagis. Negant enim quidquam esse Deo Auctore traditum; nullum probant de religione dogma; nihil veri quod non hominum intelligentia comprehendat; nullum magis­ trum, cui propter auctoritatem officii, sit vere credendum. Quoniam autem munus est Ecclesiae Catholicae singulare sibique proprium doctrinas divinitus revelatas auctoritatem­ que magisterii cum ceteris ad salutem caelestibus adiumentis plene complecti et incorrupta integritate tueri, idcirco in ipsam maxima est inimicorum iracundia impetusque con­ versus» h 704. Ergo in ordine morali naturalismus moralem pror­ sus laicam, ut dicunt, tuetur, scilicet omnino independentem a quacumque idea religiosa, praesertim catholica et supematurali: «vitae perfectionem ex ipsa hominum natura exponere enituntur eiusque viribus tantum ad effectum ad­ ducere» 2. In ordine sodali docet «optimam societatis publicae ratio­ nem civilemque progressum omnino requirere ut humana societas constituatur et gubernetur nullo habito ad religionem respectu, ac si ea non exsisteret» 3. Praesertim vero eius «sum­ ma est tollere funditus instituta Christiana hominisque stabi­ lire in societate principatum, posthabito Deo» 4. Encycl. Humanum genus, die 20 aprilis 1884, t. I, p. 252. Pits XI, Encycl. Divini illius magistri, die 31 decembris 1929. Acis Apostolicae Sedis, 1930, p. 51. 3 Pius IX, Encycl. Quanta cura, die 8 decembris 1864, Denz., n.° 1689. 4 o?° XIH’ Encycl' Immortale Dei, die 1 novembris 1885, Denz., n.° 1885. * Cap. II.—Exsistentia finis ultimi supernaturalis 411 Denique in ipso ordine religioso naturalismus respuit omnem religionem supematuralem: «omnes religionis veritates ex nativa humanae rationis vi derivant; hinc ratio est princeps norma qua homo cognitionem omnium cuiuscumque generis veritatum assequi possit ac debeat»1. Et ideo «fides refragatur rationi, divinaque revelatio non solum nihil prodest, verum etiam nocet hominis perfectioni»2. 705. Uno verbo. Naturalismus est «maxima illa saeculi lues quae, ubi invaluit, caelestium bonorum desiderium debi­ litat, flammam divinae caritatis opprimit, hominem sananti et elevanti Christi gratiae subtrahit, eumque fidei lumine denique orbatum et solis naturae infirmis corruptisque viri­ bus instructum, effrenatis animi cupiditatibus permittit»3; ita ut merito appellari possit «malorum omnium compen­ dium» 4. 706. Nostrum non est historiam naturalismi sub diversis eius formis et momentis texere, neque etiam contra ipsum ostendere possibilitatem revelationis supernaturalis, tum ex parte obiecti revelandi, tum ex parte subiecti recipientis revelationem, tum ex parte agentis, hoc est, Dei revelantis; sed neque eius exsistentiam ex factis supernaturalibus, nempe ex miraculis et prophetiis. Haec enim omnia spectant ad theologiam Fundamentalem. 707. Nunc vero directe agimus de exsistentia alicuius ultimi finis supernaturalis humanae vitae, secundum propriam et formalem rationem ultimi finis supernaturalis, quae sub theologia Fundamentali proprie loquendo non cadit. 708. ET dicendum EST QUOD talis finis revera exsistit. Hanc veritatem docet auctoritas divina, et ex aliis verita­ tibus revelatis concludit ratio theologica. 709. A) Auctoritas divina revelans nobis manifestatur tum Scriptura Sacra, tum traditione, tum magisterio vivo 1 1 * 1920, 4 1924, Syllabus Pu IX, Denz., n.° i7°4· Ibid., n.° 1706. Benedictus XV, Motu proprio Bonum sane, die 25 iuli 1920, A. A.S., p. 314. Pius XI, Epistula Magna equidem, ad Card. O. Giorgi, die 2 augusti A. A. S., 1924» P· 362. 412 Cap. II,—Exsistentia finis ultimi supernaturalis I Ρ·—De exsistentia finis ultimi Ecclesiae Catholicae, quae sive Scripturam sive traditionem authentice et infallibiliter explicat et proponit ad credendum. Doctrinam autem de exsistentia alicuius ultimi finis supematurahs humanae vitae Ecclesia proponit quandoque ver­ bis expressis et formalibus, quandoque terminis aequivalentibus. 710. a) Terminis expressis et formalibus docuit hanc exsistentiam Concilium Vaticanum: «Deus, ex infinita boni­ tate sua, ordinavit hominem ad finem supernaturakm*\ et quidem ultimum 2. Verum est quidem quod Concilium directe agebat de necessitate revelationis supernaturalis, atque ideo «finis super­ naturalis solummodo eatenus tangitur quatenus omnino ne­ cessarius est ad hanc necessitatem evincendam», ut aiebat coram Patribus relator Concilii, Rmus. Gasser3; attamen vere «docetur finis supernaturalis, ad quem homo ordinatur a Deo» 4. 711. Ante Concilium Vaticanum, Pius IX docuit contra Frohschammer finem hominis supematuralem non esse pro­ prium obiectum Philosophiae, sicut neque alia mysteria in­ trinsece supematuralia 5, sed fidei. 712. Sed praesertim Leo XIII, Pius X, Benedictus XV, et Pius XI doctrinam de exsistentia ultimi finis supematuralis humanae vitae conceptis verbis tradiderunt. Sufficiat referre quaedam verba Leonis XIII et Pii XI. ^Nati enim susceptique omnes homines sumus, ait Leo XIII, ad summum quoddam et ultimum bonorum, quo sunt omnia con­ silia referenda, extra hanc fragilitatem brevitatemque vitae in coelis collocatum; quoniam autem hinc pendet hominum undique expleta ac perfecta felicitas, idcirco assequi eum, qui 413 commemoratus est, finem, tanti interest singulorum ut pluris interesse non possit»1. Et idem est proprius Ecclesiae finis, scilicet salus anima­ rum sempiterna2. «Cum is sit hominibus universis constitutus finis, addit Pius XI, ut Regnum Dei ingressi, aeternam salutem assequantun3. «Qui finis, ex mirabili hominis per Deum in supematttralem ordinem elevatione, omne superat quod oculus vidit et auris audivit et in cor dominis ascendit» 4. 713. Hunc etiam finem supematuralem ultimum con­ ceptis verbis docuit Apostolus, scribens: «nunc vero liberati a peccato, servi autem facti Deo, habetis fructum vestrum in satisfactionem, finem vero vitam aeternam...; gratia autem Dei vita aeterna, in Christo lesu Domino nostro» 5. Vita aeterna est finis ultimus, cum non sit alia vita posterior eo modo quo vita aeterna est posterior vita praesenti; et quidem supernaturalis, cum sit gratia Dei: τό δε τέλος ^ωήν οίωνιον...; τό δέ χάρισμα του Οεοΰ αΙώνιος έν Χριστώ Ίησοΰ. «Quem, prosequitur Petrus, cum non videritis, diligitis; in quem nunc quoque non videntes creditis; credentes autem exultabitis laetitia inenarrabili et glorificata, reportantes finem fidei vestrae; salutem animarum’, κομι £0μεϊνοι τό τέλος τής ττίστεως υμών, σωτηρίαν ψυχών» 6. Alibi etiam Paulus Apostolus docet finem ultimum supernaturalem in executione, cum ait: «quoniam quidem per homi­ nem mors, et per hominem resurrectio mortuorum; et sicut in Adam omnes moriuntur, ita et in Christo omnes vivifica­ buntur. Unusquisque autem in suo ordine, primitiae Chris­ tus; deinde ii, qui sunt Christi, qui in adventu eius credi­ derunt; deinde finis, cum tradiderit Regnum Deo et Patri, cum evacuaverit omnem principatum et potestatem et virtu1 _________ 1 Denz., n.° 1786. 3 Denz., n.° 1796. · Acta CondlS Vatican, edit. Ρεπτ, ™ Π ΡΕΠΤ· L «»· * Ibtd., emend. 17, col. 279. s Denz., nn. 1666,1671-1673. in Amplissima Collectu, Conciemend. 24 1 ’ 3 licae 4 * 4 Encycl. Immortale Dei, die 1 novembris 1885, t. II, p. 22. Ibid., pp. 22-24. Encycl. Divini illius Magistri, die 31 decembris 1929. Acta ApostoSedis, 1930, pp. 57-58. Encycl. Casti Connubii, die 31 decembris I93°> ’bid., p. 544. Rom., VI, 22-23. I Petri, I, 8-9. 414 •—De exsistentia finis ultimi tem... Cum autem subiecta fuerint illi omnia, tunc et ipse Filius subiectus erit ei, qui subiecit sibi omnia, ut sit Deus omnia in omnibus» \ Nam, ipso Christo lesu docente, «tunc dicet Rex his, qui a dextris eius erunt: venite benedicti Patris mei, possidete paratum vobis regnum a constitutione mundi* «et ibunt... iusti... in vitam aeternam» 3 Quibus innixi verbis, in Symbolo Apostolico credimus... vitam aeternam4 et in Nicaeno - Constantinopolitano exspectamus... vitam venturi saeculi5, quae revera est finis ultimus supernaturalis. 714. b) Terminis aequivalentibus saepissime eandem do­ cuit veritatem, docendo scilicet voluntatem Dei salvificam universalem, universalem redemptionem per Christum, ele­ vationem totius humanitatis ad ordinem supematuralem, exsistentiam praedestinationis et reprobationis. 715. a) Deus vult omnes homines salvos fieri et pro omnibus mortuus est. «Qui propter nos homines et propter nostram salutem descendit de coelis et incarnatus est... cru­ cifixus etiam pro nobis»6. Circa annum 475 undecim epis­ copi Galliarum epistolam ediderunt, in qua dicunt «anathema illi qui dixerit quod Christus non pro omnibus mortuus est, nec omnes homines salvos esse velit»7. Concilium Carisiacense I (853) docet quod «Deus omnipotens omnes homine sine exceptione vult salvos fieri», et quod mullus est, fuit vel erit homo pro quo passus non fuerit» Christus lesus8. Innocentius X (31 maiii 1653) damnavit, uti falsam et haereticam, sequentem propositionem lansenii: «semipelagùnum est dicere Christum pro omnibus omnino hominibus mortuum esse aut sanguinem fundisse» 9. 2 3 5 7 8 I Cor., XV, 21-28. Mit., XXV, 34. Ibid., v. 46. Denz., n.° 6. Denz., n.° 86. Symbolum Nicaeno-Constantinopolitanum, Denz., n.° 86. Can 6, Mansi, Collectio Amplissima Conciliorum, t. VII, Denz., nn. 318-319. ’ ’ Denz., n.° 1096. Cap. IL—Exsistentia finis ultimi supernaturalis 415 716. Sacrae Litterae hoc dogma expresse tradunt: «Nunquid voluntatis meae est mors impii, dicit Dominus Deus, et non ut convertatur a viis suis, et vivat?» \ «quia nolo mortem morientis, dicit Dominus Deus, revertimini et vivitef2. «Dic ad eos: vivo ego, dicit Dominus Deus; nolo mortem impii, sed ut convertatur impius a via sua et vivat. Convertimini, convertimini a viis vestris pessimis, et quare mo­ riemini, domus Israel?»3. «Non tardat Dominus promissionem suam, sicut quidam existimant: sed patienter agit propter nos, nolens aliquos perire, sed omnes ad paenitentiam reverti»4. Et ipse Christus lesus de seipso dixit: «ego venit ut vitam habeant et abundan­ tius habeant»5. Denique Paulus scribit: «obsecro igitur primum omnium fieri obsecreationes, orationes, postulationes, gratiarum actio­ nes pro omnibus hominibus...; hoc enim bonum est et accep­ tum coram Salvatore nostro Deo, qui vult omnes homines salvos fieri et ad agnitionem veritatis venire. Unus enim Deus, unus et mediator Dei et hominum homo Christus lesus, qui dedit redemptionem semetipsum pro omnibus» 6, et propitiatio­ nem pro peccatis nostris, non solum autem nostris, sed etiam pro totius mundi7, utpote qui pro omnibus mortuus est8. 717. Constat autem quod idem est finis noster ultimus supernaturalis et finis quem Deus intendit volendo nostram salutem aeternam et redimendo nos a peccatis nostris in san­ guine suo; neque enim nosmetipsi praefigimus nobis finem supematuralem, sed «Deus, ex infinita bonitate sua», ut docet Concilium Vaticanum 9. Exsistit ergo finis ultimus superna- 2 Ezech., XVIII, 23. Ibid., v. 32. Ibid., XXXIII, ii. II Petri, III, 9. Joan., X, 10. I Tim., II, 1-6. Rom., Ill, 25; I Joan., II, 2. II Cor., V, 15. Denz., n.° 1786. 416 ·.· .< I P.—De exsistentia finis ultimi turahs; secus voluntas Dei salvifica et operatio redemptrix Christi essent absque ullo fine. 718. β) Consequenter, Deus elevavit omnes homines ad ordinem supernaturalem, quando primum hominem constituit in sanctitate et iusticia \ sive hoc fuerit ab initio, una cum eius creatione, sive postea, ante lapsum tamen. Quod explicat Concilium Coloniense (i860) a Sancta Sede approbatum1 2. Et in Concilio Vaticano parabatur nova huius rei declara­ tio quae, in prima sui forma, sic se habet: «Deus, liberrimo infinitae bonitatis suae consilio, dignatus est creaturam suam donis coelestibus superadditis evehere ad perfectionem in ordine longe sublimiori qui, sicut omnes naturae vires, ita eius exigentiam excedit, atque ideo ordo supematuralis est. In hac enim supernatural! exaltatione homo ordinatus est ad Deum intuitive videndum, amore hide visioni respondente aman­ dum beateque possidendum eo modo, qui est supra omnes vires naturales. Quapropter etiam dives in bonitate Deus hominem ornavit ea sanctitate, quae supra omnem naturae creatae exigentiam et supra quodvis meritum operum naturalium eum constitueret filium adoptionis et heredem Dei sancti­ ficatoris» 3. Ordo autem supematuralis non est intelligibilis absque aliquo ultimo fine supematurali, qui sit veluti supremum principium eius 4. Ergo, eo ipso quod exsistit aliquis ordo supematuralis in homine elevato, exsistere debet aliquis ul­ timus finis eiusdem ordinis, scilicet supematuralis. 719. y) Idem etiam aequivalenter traditur in dogmate de praedestinatione et reprobatione hominum. Concilium Carisiacense I (853) docet: «Deus autem bonus et iustus elegit ex eadem massa perditionis secundum prae­ scientiam suam quos per gratiam praedestinavit ad vitam, et vitam illis praedestinavit aeternam; ceteros autem, quos iustitiae iudicio in massa perditionis reliquit, perituros praesd1 Denz., nn. 192, 788, 1001-1007, 1021, 1024, 1035, 1516. 2 P. I, tit. 4, cap. 15, Mansi, Martin et Petit, t. 48, col 93-94 3 Cap. 16, Mansi, Martin et Petit, t. 50, col. 71. ' 4 Denz., nn. 1786 et 1796. Cap. IL—Exsistentia finis ultimi supernaturalis 417 vit, sed non ut perirent praedestinavit; poenam autem illis, quia iustus est, praedestinavit aeternam»x. Similiter Concilium Valentium III (855): «fidenter fate­ mur praedestinationem electorum ad vitam et praedestinatio­ nem impiorum ad mortem» 2. Tridentinum etiam Concilium de arcano divinae praedesti, nationis mysterio saepe loquitur, quod exsistere supponit 3. 720. Sed illud aperte tradunt Scripturae Sacrae: «quos praescivit et praedestinavit conformes fieri imaginis Filii sui, ut sit ipse primogenitus in multis fratribus; quos autem praedestinavit, hos et vocavit; et quos vocavit, hos et iustificavit; quos autem iustificavit, illos et glorificavit» 4. i Et alibi: «elegit nos in ipso ante mundi constitutionem ut essemus sancti et immaculati in conspectu eius in caritate; qui praedestinavit nos in adoptionem filiorum per lesum Christum in ipsum, secundum propositum voluntatis suae, i in laudem gloriae gratiae suae»5; «in quo etiam et nos sorte ' vocati sumus praedestinati secundum propositum eius, qui I operatur omnia secundum consilium voluntatis suae»6. 721. Mirum ergo non est si Patres hoc dogma explicite praedicent. (Praedestinationem Dei nullus catholicus Christia­ nus negat», ait S. Prosper7. Et S. Fulgentius addit: «firmis­ sime tene et nullatenus dubites omnes, quos vasa misericor­ diae gratuita bonitate Deus facit, ante constitutionem mundi in adoptionem filiorum Dei praedestinatos a Deo»8. ■ Et pridem Augustinus scripserat: «hoc scio, neminem contra istam praedestinationem, quam secundum Scripturas Sanctas defendimus, nisi errando disputare»9. Quod repetit multis aliis locis. 8 Denz., n.° 316. Denz., n.° 322. Denz., nn. 805, 825, 827. Rom., VIII, 29-30. Eph., I, 5. Eph., I, n. Responsio I ad obiect. Gallorum. ML. 51, 157. De Fide ad Petrum, cap. 35, inter Opera S. Augustini. ML. 40, 775-776. De dono perseverantiae, cap. I9> η·° 4^· ML. 45, 1023. 37.—De Hominis· 418 I P.—De exsistentia finis ultimi 722. Constat autem quod praedestinatio est, proprie loquendo, ad vitam aeternam, quae est finis ultimus super­ naturalis: et similiter reprobatio, quae praedestinationi oppo­ nitur, est negatio vel privatio vitae aeternae, quae maxime manifestatur in poena damni \ Ergo exsistentia praedestina­ tionis et reprobationis aequivalenter continet exsistentiam alicuius ultimi finis supernaturalis obtinendi vel amittendi. Patet igitur ex divina auctoritate exsistentia alicuius ultimi finis supernaturalis. 723. B) Idem etiam probat ratio theologica. Certum est in nobis dari aliquos actus humanos supematurales. Ante iustificationem quidem, ex gratia actuali, qui sunt actus mm salutares, disponentes ad ipsam iustificationem2; post iustifi­ cationem vero dantur actus humani perfecte salutares, scilicet meritorii vitae aeternae 3. Atqui omnis actus humanus est propter aliquem finem proportionatum, ut patet ex dictis articulo primo; finis autem proportionatus actibus supematuralibus est finis supernaturalis, ut constat ex terminis. Ergo actus humani supematurales sunt propter aliquem finem supernaturalem. Aut igitur talis finis supernaturalis non ordinatur ulterius in alium finem supernaturalem et tunc ipse est ultimus finis; aut in ulteriorem finem supematuralem ordinatur, et, cum non sit procedere in infinitum in «lu ­ finibus supernaturalibus per se ordinatis, necesse est admit tere exsistentiam alicuius ultimi finis supernaturalis. 724. Et revera actus mere salutares immediate ordinan­ tur ad iustificationem, quae ideo est eorum finis proximus: iustificatio autem, quae formaliter habetur per gratiam habi­ tualem 4, immediate ordinatur ad actus meritorios, quia esse est propter operationem 5*: actus vero meritorii de condigno vitae aeternae ex se ordinantur ad vitam aeternam, quae esi ultimus finis supernaturalis G. Ergo omnes actus supematu2 3 5 6 Cone. Trident., Denz., nn. 797-798; 897-898. Ibid., Denz., nn. 809-810, 842. Denz., nn. 799-800. Denz.. nn. 803-809. Ibid., n.° 809. Cap. II.—Exsistentia finis ultimi supernaturalis 419 - rales sunt immediate vel mediate, proxime vel remote, propI ter finem ultimum supernaturalem. Unde et ipsum Concilium Tridentinum expresse docet causam finalem, hoc est, ultimum et proprium finem iustificalionis esse gloriam Dei et Christi ac vitam aeternam \ 725. Ergo indubitanter exsistit aliquis ultimus finis su­ pernaturalis totius humanae vitae. Qui finis est naturaliter posterior fine ultimo naturali eumque sibi naturaliter subordinat, cum gratia sit perfectior natura et finis eius. Unde ultimus finis simpliciter et sub omni respectu vitae humanae est finis ultimus supernaturalis. lure igitur Caietanus scribit: «quoniam gratia praesupponit et perficit naturam, Deus ut finis naturalis est finis ultimus quasi in genere, et quasi subordinatur sibi ipsi ut finis est beatitudinis revelatae tanquam fini ultimo simpli­ citer» 2. 1 Denz. n.° 799. 2 In I-II 72, 6, n.° 9. PARS SECUNDA DE NATURA SEU DE UNITATE ESSENTIALI ULTIMI FINIS SIMPLICITER TOTIUS HUMANAE VITAE IN GENERE ... Λ frf .·. 4- νη» ι· .ri 726. Consequenter consideranda est propria essentia vel natura ultimi finis humanae vitae in communi, nam quaestio quid est immediate sequitur ad quaestionem an est1. Et quia duplex erat genus agentium propter finem, scili­ cet agens per intellectum, ut est homo, et agens per naturam, ut sunt cetera agentia inferiora, ut patet ex dictis (art. 1 et 2), quorum utriusque datur aliquis ultimus finis proportionatus (art. 4), necesse est investigare essentiam ultimi finis tum hominis seu agentis per intellectum, tum etiam ceterarum creaturarum quae agunt per naturam. Et hoc est quod S. Thomas facit in hac secunda parte ( quaestionis; nam primo considerat naturam ultimi finis homi­ nis (art. 5-7); deinde naturam finis ultimi ceterarum creatu­ rarum, quae agunt per naturam (art. 8). Neque tamen naturam ultimi finis aliarum creaturarum inferiorum considerat per se, sed in ordine ad naturam finis ultimi humanae vitae melius illustrandam, quam directe et per se investigat; sicut et factum agendi propter aliquem finem in illis consideravit (art. 2), ut melius ostenderet proprium modum agendi propter finem qui competit homini (art. 1). Adest ergo parallelismus quidam inter articulos 5-7 et articulum 1 ex una parte, et inter ar­ ticulum 8 et articulum 2 ex alia parte, tum in re tum in 1 modo et ordine considerandi. 727. lam vero natura vel essentia ultimi finis simpliciter, per contrapositionem ad naturam finium proximorum aut in­ termediorum, qui sunt aut possunt esse plures, est eius unitas, quae est quasi primum praedicatum quidditativum ultimi finis simpliciter ut primo et per se distinguitur a ceteris * finibus qui non sunt ultimi. Quia enim fines non ultimi non I— . 1 I, 2, 2 ad 2. 424 Il P.—De unitate finis ultimi Ratio et divisio quaestionis 425 sunt fines per se sufficientes et adaequati toti virtuti agentis, ultimi finis. Ergo necessarium est considerare unitatem ultimi necesse est eos esse plures; at finis ultimus simpliciter, cum finis simpliciter, etiam unius hominis individui agentis, tum essentialiter sit per se sufficiens et adaequatus agenti secun- I in ordine intentionis tum in ordine executionis. dum totum sui, necessario debet esse unus1. 732. Quod et fecit S. Thomas, considerans in primis 728. Profunde igitur S. Doctor differentiam quasi speci­ unitatem ultimi finis unius hominis agentis in ordine inten­ ficam ultimi finis simpliciter, qua primo in seipso constitui­ tionis (art. 5). et postea in ordine executionis (art. 6). Et tur et ab aliis distinguitur, reduxit ad unitatem eius, in qua quidem merito; nam ordo intentionis est naturaliter prior veluti incarnatur primo; nam unitas est qua formaliter essen­ ordine executionis et ratio eius. tia est indivisa seu indistincta in se et divisa seu distincta a Profunde igitur et ordinatissime processit S. Doctor in quolibet alio. hac secunda parte quaestiones. 729. Quae cum ita sint, unitatem, quasi essentiam ulti­ mi simpliciter, inquirens, eam primo investigat in homine (art. 5-7), deinde in ceteris creaturis inferioribus (art. 8), an scilicet ultimus finis ceterarum creaturarum, qui in suo ordi­ (ill fine , ne debet esse unus, sit idem vel diversus ab ultimo creaturae rationalis seu hominis. 730. 730· Quantum vero ad ipsam unitatem finis ultimi sim­ pliciter agentis per intellectum, S. Thomas ordine quodam . procedit a maiori et clariori unitate ad minorem et minus claram. Quia enim finis respondet agenti, quanto agens est magis unum, tanto etiam finis eius maiori et evidentiori unitate gaudere debet. Constat autem quod maior est unitas unius hominis individui agentis quam omnium hominum ut homines sunt; quia unitas unius hominis non solum est specifica, sed et numerica, quae maxima unitas est, dum unitas omnium hominum est solum specifica2. Unde S. Doc­ tor considerat unitatem ultimi finis simpliciter humanae vi- ) tae, primo quidem respectu unius hominis individui (art. 5-6); et postea respectu omnium hominum, quasi totius speciei seu totius humanitatis (art. 7). 731. Denique, etiam respectu unius hominis individui, unitas ultimi finis potest dupliciter considerari: uno modo, in ordine intentionis; alio modo, in ordine executionis. Nam iste duplex ordo datur in actibus humanis, et respectu utriusque ostendimus articulo praecedenti exsistentiam alicuius 1 2 I Ethic, lect. 9, nn. 105-106. V Metaph., lect. 8, nn. 876-880. CAPUT PRIMUM DE UNITATE FINIS ULTIMI SIMPLICITER TOTIUS HUMANAE VITAE UNIUS EIUSDEMQUE HOMINIS Art. 5.—Utrum unius ho inis possint esse plures ultimi fines 733· Ut paulo supra dictum est (n.° 730), in hoc et sequenti articulo agitur de unitate ultimi finis simpliciter humanae vitae respectu unius hominis operantis. Diversa tamen ratione; nam in hoc articulo agitur de unitate finis ultimi in ordine intentionis seu in affectu, ut patet ex toto tenore Litterae, nam de ultimo fine simpliciter ait S. Doctor quod «hominis affectui dominatur» 1 et quod hominis volun­ tas non potest plures ultimos fines ad invicem non ordinatos simul velle, hoc est, appetere vel intendere; ter enim repetit velle, scilicet initio et fine corporis articuli ac in responsione ad tertium; quater, appetere, in prima ratione; ac ter, inten­ dere, nempe bis in corpore articuli et semel in responsione 1 ad tertium; — in sequenti vero articulo fit sermo de eadem unitate ultimi finis in ordine executions seu in effectu, ut attente legenti Litteram apparet, nam ibi agitur de secundis appetibilibus, hoc est, de mediis, ordinandis ad primum appetibile quod est ultimus finis (corp, art.), et de operatio­ nibus humanis ad eundem finem ordinandis (resp. ad obiecta): haec autem manifeste spectant ad ordinem executionis, 1 Hic, sed contra. 9 cr 428 il I II Ρ·—De unitate finis ultimi Cap. i.—In uno eodemque homine 429 qui est ordo eorum quae sunt ad finem seu mediorum ut ■ autem non est, proprie loquendo, in voluntate agentis, nisi media sunt, iuxta definitionem ipsius S. Thomae datam in quando perfecte informat voluntatem, vi cuius informationis articulo quarto. l voluntas perfecte et absolute vult. Velleitas enim est actus 734· Quia vero ultimus finis humanae vitae potest esse quidam inchoatus et informis, ad modum simplicis apprehen­ duplicis ordinis, scilicet ordinis naturalis et ordinis supema- sionis vel suspicionis ex parte intellectus 2: e contra, voluntas turalis, ut ex hucusque dictis patet, consequenter oportet seu velle absolutum se habet ad facultatem volitivam sicut considerare unitatem ultimi finis in utroque ordine, inci­ iudicium absolutum et evidens se habet ad intellectum. Haec piendo ab unitate finis ultimi naturalis, quae est veluti prae- autem voluntas absoluta dicitur etiam voluntas efficax, affec­ ambulum quoddam ad articulum fidei de unitate ultimi finis tive, quantum est de se; nam voluntas efficax effective per­ supernaturalis. tinet ad ordinem executionis. 737. Additur tertio: plures fines, per contrapositionem ad unitatem numericam volitionis absolutae et efficacis effective; saltem ergo duo fines, nam «ad verificandum numerum plu­ ULTRUM UNIUS HOMINIS POSSINT ESSE PLURES ULTIMI ralem sufficiunt duo», ut ironice ait Caietanus in sua respon­ FINES NATURALES sione ad censuram plurium theologorum parisiensium contra eius commentaria in Scripturas2. Et quidem simul, non suc­ A. Praenotanda cessive unus post alium; nam simultas, cum unitatem quandam Sensus et status quaestionis cum pluritate significet, directe afficit plures fines, connotando tamen unam volitionem et imum instans volendi. Simul 735. Termini quaestionis accurate sunt explicandi. enim quandoque, et quidem propriissime, sumitur secundum Agitur ergo, primo de uno homine, non de pluribus vel tempus; quandoque vero secundum locum; et utrobique sig­ de omnibus, de quibus erit sermo ex professo in articulo nificat pluralitatem cum unitate, nempe pluralitatem corpo­ septimo; et quidem oportet sumere hanc unitatem hominis rum in eodem loco vel pluralitatem moventium aut motuum formaliter, hoc est, reduplicative ut volens una eademque voli- in eodem tempore 3. tione, et non mere materialiter seu specificative pro sola Hic autem sumitur pro simultate secundum tempus, tam unitate suppositi volentis, quae salvatur eadem sub infinita ex parte moventium, quatenus plures fines simul movent diversitate volitionum. voluntatem; quam ex parte motuum, quatenus voluntas simul 736. Dicitur secundo: possint esse, non solum potentia tempore movetur a pluribus finibus. Moventia enim et mota quasi obiectiva ex parte ipsius volitionis ut est opus quoddam, sunt ad invicem proportionata. sed etiam potentia quasi subiectiva ex parte volentis; cui 738. Quarto, dicitur: ultimi fines, non quidem ultimi duplici potentiae respondet duplex finis, scilicet finis operti secundum quid, sed ultimi simpliciter, prout in articulo prae­ et finis operantis. cedenti conclusum est; de fine enim ultimo simpliciter totius Et quidem agitur de potentia absoluta vel completa, quae humanae vitae agitur in tota quaestione praesenti. respondet voluntati absolutae et formatae, non voluntati con739. Fines autem ultimi simpliciter intelliguntur fines ditionatae seu hypotheticae. Propter quod dicitur: possint esse, hoc est, perfecte et formate in effectu seu in ipso velle vel intentione hominis volentis; nam esse, cum sit ultimus Vide II-II, 2, 1. Comment, in Script., edit. Lugduni, 1639, t. V, p. 469. actus, non potest esse imperfectum neque informe. Finis 3 In V Physic., lect. 5, n.° 2. τ 430 II P.—De unitate finis ultimi totales et adaequati. Totales quidem, ita ut unus non sit pars alterius finis perfectioris neque subiectiva neque integralis neque potentialis, et prout involvit in se tum finem qui, tum finem quo, hoc est, finem ultimum ut possidendum, licet maxime includat finem qui. Et in hoc eodem sensu, prout finis qui dicit non solum rationem finis, sed etiam rem quae est finis vel cui convenit ratio finis. Adaequati etiam, quatenus unus non subordinatin' alteri, neque duo uni tertio coordinentur, sed unusquisque sit omni­ no autonomus et independens et sibi plene sufficiens. Quaestio ergo est utrum voluntas unius hominis possit, uno solo actu absoluto volendi, simul ferri in plura sicut in ultimos fines simpliciter, totales et adaequatos; vel e contra, solum ferri possit in unum. Quaestionis resolutio ■ f ■ 74Ό. CONCLUSIO: impossibile est quod voluntas unius homi­ nis uno actu absoluto volendi, simul velit plures fines simpliciter ultimos, totales et adaequatos. Probatur duplici genere argumentorum, nempe argumen­ to metaphysico, ex doctrina metaphysica causarum; et argu­ mento psychologico, ex ipsamat natura actus voluntatis abso­ luti et finis ultimi simpliciter humanae vitae. 741. A) Argumentum metaphysicum. Impossibile est eundem numero effectum simul procedere a pluribus causis totalibus et adaequatis eiusdem generis eiusdemque ordinis. Atqui, si voluntas unius hominis eodem actu absoluto vo­ lendi simul appeteret plures fines ultimos simpliciter, totales et adaequatos, idem numero effectus simul procederet a pluribus causis totalibus et adaequatis eiusdem generis eius­ demque ordinis. Ergo impossibile est quod voluntas unius hominis uno eodemque actu absoluto volendi simul appetat plures fines simpliciter ultimos, totales et adaequatos. 742. Maior est axioma metaphysicum, quod valet pro omni genere causarum. «Hoc enim est impossibile, ait S. Tho­ L—In uno eodemque homine 431 mas, quod eiusdem secundum idem genus sint multae causae per se eodem ordine; licet possint esse plures causae hoc modo, quod una sit proxima, alia remota; vel ita quod neutrum sit causa sufficiens [= completa seu totalis], sed utrumque coniunctim, sicut patet in multis qui trahunt navim» l. Et alibi: «impossibile est quod duae causae completae sint immediatae unius et eiusdem rei, quod patet in omni genere causarum»2. In genere causae efficientis: «impossibile est idem secun­ dum idem pati et moveri a diversis agentibus vel moventibus, si utrumque sit perfectae virtutis ad inducendum effectum illum»3; «non potest idem effectus secundum speciem esse a diversis agentibus immediatis, habentibus operationes deter­ minatas ad determinatos effectus, sicut ab arte et natura» 4; mon potest unus effectus a pluribus causis immediate proce­ dere» 5; «respectu eiusdem operationis non potest esse duplex ausa proxima eodem modo»6. Pariter S. Albertus Magnus: «unus effectus non efficitur a duabus causis aeque proximis nisi altera sit imperfecta» seu inadaequata 7. In genere causae finalis: «idem actus numero, secundum quod semel egreditur ab agente, non ordinatur nisi ad unum finem proximum, a quo habet speciem» 8. In genere causae formalis: «impossibile est unius et eiusdem rei esse plures formas substantiales» 9. In genere causae materialis: «impossibile est idem subiecrum perfici simul pluribus formis unius generis et diversa­ rum specierum, sicut impossibile est quod idem corpus se- In V Metaph., lect. 2, n.° 773. L 52, 3· I Sent., dist. 37, 3, 3. 4 II Sent., dist. 1, 1, 4 ad 3. 5 De Potentia, 3, 16 ad 8. I Sent., dist, 37, 1, 1 ad 4. [Cf. I, 105, 5 ad 2; I-II, 9, 3» obi. 3.] IV Sent., d. 8, a. 12 c., t. 29, P- 209 b. [Cf. I Priorum Analyt. tract. 5 c. 4, ed. Borgnet, t. 1, p. 618 a; In Caelestem hierarchiam, c. 1, § 2, dub. 4 ad Sed contra.] ’ I-II, i, 3 ad 3. [Cf. De Malo, 8, 1 ad. 4; De Verit., 13, 5·] ’ De Pot., 3, 9 ad 9. ■L _____________________ ________________________ 432 Gap. i,—In uno eodemque homine II P.—De unitate finis ultimi cundum idem simul coloretur diversis coloribus vel figuretur diversis figuris» 743. Ubi notandi sunt termini formales praedicti axio­ matis. Intelligitur enim de pluribus causis eiusdem generis, non diversorum generum; sunt enim quatuor genera causa­ rum, scilicet efficiens, formalis, materialis et finalis, quae simul concurrunt, unaquaeque suo modo, ad causandum eundem effectum, ut experientia patet; modo vero loquimur de pluribus causis eiusdem generis, nempe de pluribus causis efficientibus vel formalibus vel materialibus vel finalibus. 744. Et quidem istae causae eiusdem generis debent esse quoque eiusdem ordinis, hoc est, aequalis habitudinis ad effectum. Ut enim scite animadvertit Ferrariensis, «inter cau­ sas eiusdem generis, quaedam sunt eiusdem ordinis, et quae­ dam diversorum ordinum. Causae eiusdem ordinis dicuntur quae habent eandem comparationem ad effectum secundum pro­ pinquitatem et distantiam; nam illae causae, quarum quaeli­ bet est causa proxima effectui aut quaelibet est causa eodem modo remota, dicuntur eiusdem ordinis; illae vero dicuntur diversorum ordinum, quarum una est causa proxima et altera causa remota»12. 745. Rursus, causae eiusdem generis eiusdemque ordinis oportet quod sint totales et adaequatae; «quia causarum eius­ dem ordinis quaedam sunt totales, quaedam partiales. Causa totalis, dicitur, quae per se solam in suo ordine producit effectum; causa vero partialis est, quae non per se solam, sed cum alio, producit effectum, sicut si plures simul trahant navim, unusquisque illorum est causa partialis» 3. 746. Differentiam inter causam totalem et causam adae­ quatam eiusdem generis eiusdemque ordinis assignat Joan­ nes a S. Thoma 4, his verbis: «dicuntur causae totales, quando 1 I, 85, 4. [Cf. Ill Sent., d. 33, 1, 1, la rg. 2 sed contra, n.° 10; 2, 4, arg. sed contra, n.0 55; De pnnapio individuationis, t. I, p. 257]. 2 In II Physic., q. 4, edit. Venetiis, 1619, p. 96, coi. 2. 3 Ferrariensis, ibid. 4 Quem transcribunt in hac re Complutenses, O. P, in VIII libros Physicorum, q.13,n.· 2, edit Compluti, 1751, p. 497; et, more suo, Jos. Gredt, O. S. B„ Elementa Plulos., η.» 77S, edit. 4, i926, t. n, pp. I75.I76. 433 habent totam et sufficientem virtutem, quasi in actu primo; dicuntur adaequatae, quando in actu secundo et non solum in actu primo ad totum effectum producendum se adaequant et applicant: nam, si plures causae, de se quidem sufficientes ad totum effectum producendum, de facto uniantur quasi partialiter ad aliquem effectum producendum, erunt quidem ?ausae totales in actu primo, sed non adaequantes se effectui in acui secundo»1. Secundum hoc ergo differentia inter causam totalem et ausam adaequatam esset ex parte applicationis seu exercitii •antum, non ex parte sui. Unde causa totalis habet totam et .Oinpietam virtutem producendi totum effectum, at eam nondum applicat seu exercet; e contra, causa adaequata :otam suam virtutem applicat vel exercet ad totum effectum producendum. 747. Haud scio an haec explicatio sit ad rem. Loquimur enim hic de dependentia reali et actuali effectus a causa. Constat autem quod effectus non dependet realiter et effec­ tive a causa in actu primo tantum, sed a causa in actu 'secundo; nam quandiu causa est in actu primo tantum, nonIdum realiter causât et consequenter nondum realiter exsistit effectus, neque ideo realiter dependet a causa. Et ita inutiliter adiiceretur axiomati causa totalis, sed sufficeret ponere cau­ sam adaequatam. Potius ergo videtur esse repetitio eiusdem rei diversis nominibus ad eam fortius inculcandam, sicut in aliis con­ structionibus pleonasticis. 748. S. Thomas loquitur tantum de causa perfecta2 seu completa3, quam identificat cum causa sufficienti4. Et licet non adhibeat formulas: causa totalis, causa adaequata, mani­ feste pro eodem sumit tum cum formula praecedenti, tum 1 Cursus Philosophicus, Philosophia Natur., I P., q. 10, art. 5, edit, t II, p. 213. 1 / Sent., dist. 37, 3, 3. ’ I, 52, 34 De Verit., 22, 8; I, 105, 4; 106, 2; V Metaph., lect, 2, n.° 773, et ahbi ^ssim. 5.—De Hominis* hl 1 434 Π P.—De unitate finis ultimi Cap. I.—In uno eodemque homine 435 I inter se. Nam causam insufficientem appellat aliqualem1 seu imperfectam2 vel etiam partem causae3, hoc est, causam partialem habentem tantum partem virtutis ad totum effectum producendum 4; e contra, causa sufficiens vel completa habet totam virtutem ad totum effectum causandum 5, et ideo appel­ lari potest et debet causa totalis. Et explicat eam dicens quod est illa cuius virtus activa excedit vel saltem adaequat virtutem passivam rei producendae: «non enim sufficienter aliquid potest movere aliquod mobile, nisi virtus activa moventis excedat vel saltem adaequet virtutem passivam mobilis»6; «est autem aliquid alterius causa dupliciter: uno modo, per­ fecte, necessitatem inducendo, et hoc contingit quando effec­ tus totaliter subditur potestati causae; alio vero modo, im­ perfecte, solum disponendo, quando scilicet effectus non sub­ ditur totaliter potestati causae»7. Ergo apud S. Thomam idem sunt causa perfecta, completa, sufficiens, totalis et adaequata (vel excedens); et similiter causa imperfecta, incompleta, insufficiens, partialis et inadaequata. 749. Et eodem modo locuti sunt priores thomistae. Pro Capreolo idem est causa totalis et causa per se sufficiens; unde et loquitur de causis totalibus per se sufficientibus 8; pro Soncinate idem sonant causa perfecta et causa per se sufficiens, causa totalis et causa sufficiens; unde et phrasim habet; causa totalis sive sufficiens 9; apud Ferrariensem idem valent causa totalis et causa adaequata: «plures angelos esse simul totaliter et adaequate in pluribus locis, hoc est, quod unum et eundem numero effectum simul in eodem loco producant tanquam immediatae causae et totales ipsius, est simpliciter 1,106, 2. 2 De Vent., 22, 8. 3 V Metaph., lect. 3, n.° 793, una cum n.° 779. Contra errores Graecorum, lib. I, cap 23 & Ibid. I, 105, 4· ΙΙ-ΙΙ, 83, I. 8 IV Sent., dist. 43, q. I, art. 3, ad 1 arg. Scotti contra I concl., edit Pabar-Pègues. Turonibus, 1908, t. VII, p. I5 b β V Metaph., q. 6, edit. Venetiis, 1588, pp.' 58-59. impossibile, apud D. Thomam et apud Aristotelem» et paulo post loquitur de solis causis totalibus, neglecto alio verbo; Caietanus causam completam S. Thomae interpreta­ tur: causam totalem seu perfectam 2, et ipse loquitur simpli­ citer de causis totalibus 3 et de causis completis et totalibus 4, quasi de causis sufficientibus. Distinguit tamen Caietanus inter causam sufficientem in suo ordine et causam simpliciter sufficientem, quam vocat causam adaequatam seu omnino propriam quasi per se primo5. 750. Et vere in hoc sensu posset distingui, cum funda­ mento in re, inter causam mere totalem, et causam totalemadaequatam seu per adaequationem, quatenus causa mere totalis est causa totius effectus, abstrahendo a remota vel proxima, mediata vel immediata; dum causa totalis-adaequaια seu per adaequationem necessario dicit causam propriam et immediatam totius effectus, cuius est per se primo causa, hoc est, secundum quod ipsa. Eo fere modo quo antiqui peripate­ tici distinguebant inter universale —quod significat totum quoddam— mere prioristicum seu dialecticum et universale posterioristicum seu demonstrativum, quod «dicitur universale secundun quandam adaptationem vel adaequationem praedicati ad subiectum, cum scilicet neque praedicatum invenitur extra subiectum, neque subiectum sine praedicato», ita ut praedicatum conveniat subiecto «per se, secundum quod ipsum subiectum est»6. Quo in sensu loquitur S. Doctor in II Contra Gent., cap. 15, ubi ait quod «impossibile est aliquod unum duobus convenire et utrique secundum quod ipsum». 751. Sed in subiecta materia, in qua loquimur de causis eiusdem generis eiusdemque ordinis, haec distinctio locum non habet. Unde melius est hanc formulam accipere in sensu I III Contra Gent., cap. 68, n.° XVI, 2. In I, 52, 3· In III, 67, 6, n.° 18. In I, i, 7, n.° 10. Ibid. IPost., lect., ii, nn. 2-3. 1 1 436 ■ H P—De unitate finis ultimi Cap. I,—In uno eodemque homine 437 antiquorum thomistarum et ipsius S. Thomae, hoc est, per si in hoc ordine esset adhuc in potentia, non totus esset promodum pleonasmi cuiusdam. I ductus a causa totali et adaequata, quod est contradictio in 752. Sic autem intellecta Aiaiori, eius veritas est per se adiecto; totalis enim causa dicitur ex eo quod producit totum nota, sive ipsam consideremus ex parte causarum, sive ex effectum. Ergo non est amplius productibilis ab alia causa parte effectus. eiusdem generis eiusdemque ordinis; et sic illa alia causa Ex parte quidem causarum; nam plures causae totales et nihil causaret, nam causa non potest facere effectum qui non adaequatae actu operantes, plures numero actiones totales et potest fieri, secundum illud S. Thomae: «quod impossibile adaquatas actu exercent. Atqui causae totali et adaequatae est fieri, impossibile est facere»x. actualiter operandi necessario respondet effectus in actu, lure igitur S. Doctor scribit: «ab agente perfecto [seu sicut actioni actualiter positae necessario respondet passio natali] patiens ducitur in actum perfectum [seu totalem] ; quo in actu, cum sint ad invicem relativae, et relativa sunt simul habito, non remanet in potentia ad suscipiendum aliquid plus», esse et cognitione in quantum huiusmodi. Ergo pluribus eo quod extra totum nihil est2. Est autem contradictio in actionibus totalibus et adaequatis numero distinctis neces­ terminis dicere quod causa aliqua totalis et adaequata actu sario respondere debent plures passiones vel effectus totales tausans causet nihil; nihil enim causare est non-causare, et adaequati distincti numero, et consequenter destrueretur • sicut nihil esse est non-esse. unitas numerica effectus totalis, quae supponebatur. 754. Minor quoque patet ex terminis. Nam plures fines Sicut enim non datur effectus in actu sine causa in actu, sunt plures causae eiusdem generis, nempe generis causalitatis ita non datur causa in actu secundo sine effectu in actu finalis; — plures fines simpliciter ultimi sunt plures causae secundo. Sicut autem se habet simpliciter ad simpliciter, ita -pusdem ordinis intra idem genus causae, quia sunt eiusdem se habet tale ad tale. Ergo pluribus causis totalibus et adae­ habitudinis ad effectum, cum tam ultimus sit unus sicut quatis numero distinctis et actu operantibus actionibus nume­ aller, neque alter est altero minus ultimus; — plures fines ro distinctis, necessario respondere debent plures effectus to­ totales et adaequati sunt plures causae totales et adaequatae tales numero etiam distincti. Et hoc negare vel in dubium ieiusdem generis eiusdemque ordinis, ut patet ex terminis. vertere est negare vel dubitare de ipso principio causalitatis. 1 Aliunde vero esset idem numero effectus simul ab eis Unde S. Thomas scribit: «non potest esse idem homo nume­ causatus, quia est idem numero actus volendi absolutus et ro, si ab alio patre vel ab alia matre nascatur» x; «impossibile completus unius numero voluntatis unius numero hominis; est eundem filium nasci sive sit alius pater sive sit alia mater; n constat ex articulo primo et ex articulo quarto quod actus sicut etiam non est idem numero sigillum sive sit alia cera voluntatis causatur quidem efficienter a voluntate, sed finasive sit aliud corpus sigilli, ex cuius impressione cera si­ liter causatur a fine, et quidem immediate immediatione gillatur» 1 2. virtutis a fine ultimo simpliciter, qui est causa prima causali753. Ex parte etiam effectus; quia in tantum aliquid pro­ tatis causae efficientis actus voluntatis. ducitur in quantum est in potentia, sicut in tantum aliquid Quod si actus voluntatis esset inefficax affective, hoc est, producit in quantum est in actu. Atqui totus effectus produc­ □completus et hypotheticus, qui dicitur velleitas, talis actus tus ab una causa totali et adaequata et immediata non est oon est effectus alicuius causae totalis simpliciter operantis, amplius in potentia secundum rationem productibilitatis; nam aim sit potius inchoatio quaedam actus quam actus simplici1 ’ Quodlib. 3, art. 25, ad arg. sed contra. Quodlib. s, art, 8. 1 III Contra Gent., cap. 2, arg. 3. ’ I Sent., dist. 37, 3, 3. :· 438 II P.—De unitate finis ultimi ter; et ideo nondum esset actus humanus plene et perfecte dictus. Non possumus ergo loqui de tali actu, quin eo ipso simus extra quaestionem de fine ultimo humanae vitae, hoc est, humanae actionis propriae dictae, ut in articulo primo definitum est. Unde dicere quod voluntas potest simul effi­ caciter et absolute appetere unum finem ultimum et alium inefficaciter et hypothetice, est exire a quaestione; quia neque finis ultimus exercet totam suam virtutem in voluntatem inef­ ficacem, neque voluntas inefficax est totus effectus finis ul­ timi. Stat ergo quod humana voluntas non potest simul effica­ citer et absolute ferri in plura sicut in ultimos fines simplici­ ter, totales et adaequatos. 755. B) Argumenta psychologica sunt tria quae propo­ nuntur a S. Thoma in corpore huius articuli; de quibus dicit loannes a S. Thoma quod «difficilis valde est efficacia et expli­ catio» *. Et vere iste praeclarus theologus multis involvitur difficultatibus et anxietatibus in illis exponendis. Qua de causa, quidam posteriores, ut Gonet et Billuart, qui loannem sequi solent, abstinent ab omnibus istis rationibus pro­ ponendis, una vel altera contenti, ac si non possent diffiultates loannis superare. Pace tamen tantorum virorum dixerim has rationes S. Doctoris non esse adeo difficiles, si dilegenter in suo con­ textu considerentur. 756. Natura finis ultimi est, in suo ordine, proportiona­ lis naturae finis proximi; ambo enim fines cadunt sub com­ muni notione analoga finis ut sic. Quae ergo S. Thomas pro­ bavit de natura et ratione finis proximi in tribus primis articulis, proportionaliter applicat fini ultimo simpliciter, sal­ vatis utriusque differentiis. 757. Et vere, tres istae rationes S. Thomae correspon­ dent, et in re, et in ordinatione, tribus primis articulis, ut patet diligenter intuenti. Prima enim ratio procedit ex ipsa ratione formali finis ultimi simpliciter, sicut ratio primi arti- : 1 * Hoc loco, disp. I. art. 5, n.° 6. edit, cit, p. 44 a. Cap. I.—In uno eodemque homine 439 culi procedebat ex ratione formali finis proximi; secunda proI cedit ex ratione formali appetitionis finis ultimi simpliciter, quae est appetitio maxime voluntaria et naturalis voluntati, sicut ratio secundi articuli procedebat de agente per naturam propter finem; denique, tertia ratio procedit ex effectu quasi formali ultimi finis simpliciter in actus voluntatis, sicut ratio tertii articuli sumebatur ex effectu quasi formali finis proximi I in actus singulares eius. Quo fit, ut hae rationes non plus difficultatis habeant quam rationes trium priorum articulo­ rum; immo, articulis illis sane perspectis, istae rationes facil­ limae evadunt. Ubi apparet ars mirabilis S. Doctoris, qui non quaerit rationes demonstrativas a longe petitas, sed ex propriis naturis rerum. Et ita tres priores articuli, sicut exigunt exsistentiam alicuius ultimi finis simpliciter totius humanae vitae, ita exigunt et explicant proportionaliter essentiam eius, ut ex dicendis constabit. 758. a) Argumentum primum: ex ipsa ratione obiectiva et formali finis ultimi simpliciter. Impossibile est voluntatem feni extra rationem formalem sui obiecti. Atqui unus finis simpliciter ultimus totalis et adaequatus continet totam rationem formalem obiecti voluntatis. Ergo impossibile est Î voluntatem appetentem aliquod bonum veluti ultimum finem simpliciter totalem et adaequatum, simul ferri in aliud bonum quasi in finem ultimum simpliciter totalem et adaequatum. Est igitur impossibile voluntatem imius hominis simul ferri eodem impetu in plura bona disparata quasi in totidem ulti­ mos fines simpliciter totales et adaequatos. 759. Maior est per se nota. Nam unaquaeque facultas specificatur a ratione formali sui obiecti. Exire ergo a tali ratione est exire a proprio specificativo, atque ideo exuere propriam speciem vel naturam, quod est manifeste impos­ sibile. 760. Minor vero patet ex ipsa ratione formali ultimi finis simpliciter totalis et adaequati. Ut enim constat ex dictis articulo primo, proprium obiectum voluntatis est bonum a propria ratione apprehensum. Bonum autem adaequate . et immediate dividitur in finem et media, quorum finis est 440 * · I I II P.—De unitate finis ultimi Cap. I.—In uno eodemque homine 441 obiectum formale, hoc est, motivum et primo terminativum, et adaequatos, quia simul et sub eodem respectu eos concidum media sunt obiectum mere materiale, idest pure termi- I peret et iudicaret ut ultimos et non-ultimos, ut totales et nativum. Ratio ergo appetendi media est finis; sed ipse adaequatos et ut non-totales et non-adaequatos, cum neces­ finis, ut finis, est per se appetibilis. Voluntas igitur nihil sario deberet illos concipere ut distinctos et unum extra potest appetere extra rationem finis, quae est ratio formalis alium, quod est contra ipsam rationem formalem seu defini­ sui obiecti. Et hac ratione probatum est articulo primo tionem totius. Apparet ergo tam evidens esse voluntatem unius hominis voluntatem semper agere propter aliquem finem. 761. Jam vero finis ultimus simpliciter totalis et adae­ non posse ferri simul in plures ultimos fines totales et adae­ quatus continet in se totam rationem finis, cum se habeat ad quatos, sicut evidens est voluntatem humanam non posse omnes fines intermedios et proximos sicut finis proximus se velle aliquid quod non sit propter aliquem finem. 764. b) Argumentum secundum: ex propria ratione for­ habet ad pura media. Eo enim ipso quod est ultimus simpliciter non habet alium finem ulteriorem se, quae sit ratio appetendi mali appetitionis ultimi finis simpliciter. Appetitio finis ultimi ipsum; sed ipse est per se primo et immediate appetibilis simplicitier totius humanae vitae est prima et naturalissima propter se; eo autem quod est totalis et adaequatus, continet operatio voluntatis. Atqui prima et naturalissima operatio totam rationem formalem proprii obiecti voluntatis, cum ' voluntatis unius hominis est ad unum numero finem. Ergo contineat totam rationem boni et finis. Ergo, per definitionem, appetitio finis ultimi simpliciter totius humanae vitae elicita nihil extra ipsum est appetibile, quia extra totum nihil est; a voluntate unius hominis, est unius numero finis ultimi tan­ et omnia, quae sunt quocumque modo appetibilia, sunt intra tum. Non ergo voluntas unius hominis potest simul ferri in ipsum. Quo in sensu S. Thomas profunde dixit: «in ordine plures fines simpliciter totales et adaequatos. 765. Maior constat ex analogia inter voluntatem et in­ eorum quae sunt ad finem omnia intermedia sunt finis et ad finem» x. Stat igitur Minor, quod scilicet unus finis simpliciter tellectum hominis. Ita enim se habet ultimus finis simpliciter ultimus totalis et adaequatus humanae vitae continet totam totius humanae vitae ad voluntatem, sicut se habet primum principium simpliciter cognitionis ad intellectum; nam, ut rationem formalem obiecti voluntatis. 762. Neque est necesse quod obiective et in veritate sit saepius dictum est, ita se habet finis in agibilibus sicut prinultimus finis simpliciter id quod, ut tale, appetimus; sed sat dpium in speculabilibus: ultimus autem finis simpliciter toest quod ab intellectu practica iudicetur ut tale, et ut tale : tius humanae vitae habet rationem primae causae finalis voluntati exhibeat ad appetendum. At necesse est quod simpliciter in ordine agibilium humanorum, ut patet ex dictis intellectus apprehendat illud sicut habens in se totam ratio­ articulo praecedenti. Atqui cognitio primi principii simplici­ nem finis seu obiecti voluntatis; haec enim est ratio formalis ter totius humanae speculationis, est prima et naturalissima obiectiva ultimi finis simpliciter, sine qua nullum bonum operatio perfecta humani intellectus, quia est primum indi­ apprehensum potest repraesentari voluntati ut ultimus finis. cium intellectus speculativi, quod est perfecta operatio in­ Stante igitur hoc iudicio practice intellectus, impossibile est tellectus; et naturaliter fit, absque ulla dubitatione et dis­ quod voluntas in aliud feratur extra tale obiectum sicut in cursu A ultimum finem. Propter quod S. Thomas, post Aristotelem, inter diversas 763. Neque intellectus practicus potest duo bona simul conditiones primi principii cognitionis, ponit quod «non concipere et iudicare veluti ultimos fines simpliciter totales acquiratur per demonstrationem vel alio simili modo, sed 1 De Verity 5, 4 c. 1 I-II, 94, 2 et 3. ·<·<*«♦# î ' · H P.—De unitate finis ultimi 7 H Cap. I.—In uno eodemque homine 443 adveniat quasi per naturam habenti ipsum, quasi ut natura- 1 dicitur in II Physic., cap. 9, n.° 3. Unde voluntas naturaliter hier cognoscatur et non per acquisitionem; ex ipso enim tendit in suum finem ultimum...; et ex hac naturali voluntate lumine naturali intellectus agentis prima principia fiunt causantur omnes aliae voluntates, cum quidquid homo vult, cognita, nec acquiruntur per ratiocinationes, sed solum per velit propter finem»\ hoc quod eorum termini innotescunt» termini autem prin­ 768. Neque refert quantum ad hanc naturalitatem volicipii contradictionis, quod est primum principium simplici­ tionis an bonum concretum vel summa bonorum determina­ ter cognitionis, sunt omnibus hominibus ratione utentibus torum sint obiective verus finis ultimus naturalis vel non, naturaliter noti, cum sint ens et non ens; ens vero est illud aut quod tale bonum proponatur voluntati initio totius vitae quod primo cadit in apprehensione intellectus2. Ergo simi­ moralis, vel postea; haec enim omnia respiciunt directe intel­ liter appetitio ultimi finis simpliciter totius humanae vitae lectum practicum hominis volentis, non ipsam voluntatem debet esse prima et naturalissima operatio perfecta volun­ quae, semel iudicato ab intellectu practico hoc vel illud tatis. bonum esse ultimum finem aut summum bonum et, ut tale, 766. Et ratio ultima huius est, quia primum principium ei exhibitum ad appetentum, haec naturaliter et toto suo cognitionis est obtectum formale intellectus; nam obiectum pondere fertur in illud. Est enim proprium obiectum volunformale intellectus est verum, quod primo formaliter conti­ * tatis bonum a propria ratione vel intellectu apprehensum, et netur in primo iudicio eius, quod est primum principium; ideo in illud, secundum quod est apprehensum et iudicatum, ad obiectum autem formale unaquaeque potentia primo et naturaliter fertur voluntas. Quando ergo apprehenditur et naturalissime ordinatur, cum per illud specificetur, ideoque iudicatur a ratione ut summum bonum vel ultimus finis, propiam speciem vel naturam habeat. voluntas fertur in illud ut in ultimum finem, cum naturaliter 767. Et similiter ultimus finis simpliciter totius huma­ sit determinata ad rationem ultimi finis naturalis prout ab nae vitae, quod est bonum simpliciter hominis, est obiectum intellectu repraesentatur, et intellectus practicus hanc ratio­ formale voluntatis; obiectum enim formale voluntatis est bo­ nem finis tali vel tali bono attribuit. num, quod primo et formaliter continetur in ultimo fine sim­ 769. Non igitur voluntas fertur in hoc vel illud bonum pliciter. Ipsa ergo natura voluntatis est essentialiter et natu­ particulare ut materialiter est hoc vel iluud, sed ut stat sub raliter ordinata ad hunc finem, sicut unaquaeque potentia formali ratione ultimi finis vel summi boni, non quidem ad suum formale obiectum. necessario secundum veritatem, sed secundum indicium in­ «Unde, ait S. Thomas, cum natura sit primum quod est tellectus, quod potest esse falsum. Et quia voluntas movetur in unoquoque, oportet quod id quod ad naturam pertinet, sit primo a ratione formali ultimi finis, primo et naturalissime principium in quolibet. fertur in illam, et consequenter in rem subiectam tali rationi Et hoc apparet in homine, et quantum ad intellectum, et secundum indicium intellectus practici, prout reduplicative quantum ad voluntatem. Intellectus enim cognoscit principia est ei subiecta, quasi unum cum ipsa constituens. naturaliter; et ex hac cognitione causatur in homine scientia 770. Error autem et mutatio iudicii intellectus non sunt conclusionum, quae non cognoscuntur naturaliter ab homine, circa rationem formalem ultimi finis seu boni ut sic, quae sed per inventionem vel doctrinam. — Similiter in voluntate est per se nota, et quidem infallibiliter, omnibus hominibus finis hoc modo se habet sicut principium in intellectu, ut ratione utentibus, sed circa rem seu materiam concretam et determinatam ei subiiciendam vel subiectam, hoc est, circa 1 1 IV Metaph., lect. 6, n.° 599. De Vent., i, 1; I—II, 94» 2. [Cf. De Pot., 2, 3]. Μ ’· · ~ Cap. I.—In uno eodemque homine II Ρ·—De unitate finis ultimi 4-15 774. c) Argumentum tertium: ex effectu formali finis applicationem rationis formalis finis ultimi tali vel tali obiec­ ultimi simpliciter in actum voluntatis illum absolute appetentis. to determinato; cum non sit per se notum ubi concrete con- i Proprium specificativum unius actus numero est unum nu ­ sistat ultimus finis, ut dicetur postea, articulo septimo. At mero. Atqui finis ultimus simpliciter totalis et adaequatus semel applicata uni rei, non potest simul applicare alteri dis­ unius hominis est proprium specificativum unius actus nu­ paratae secundum eandem rationem formalem ultimi finis mero, scilicet unius actus unius voluntatis unius hominis ab ­ totalis et adaequati, ut supra ostensum est (n.° 763). solute et efficaciter appetentis illum. Ergo ultimus finis sim­ 771. Minor vero est per se nota. Nam prima et natura­ pliciter totalis et adaequatus unius hominis est unus numero. lissima operatio voluntatis est voluntatis ut natura quaedam 775. Maior constat, quia inter specificativum et specifi­ est; quia etiam voluntas est natura quaedam, et natura est catum datur perfecta proportio et adaequatio, sicut inter pro­ id quod est primum et naturalissimum in unoquoque. Natu­ priam formam et propriam materiam vel inter proprium ra autem, cum sit essentialiter quid unum, non tendit natura­ actum et propriam potentiam. Quando ergo specificatum est liter nisi ad unum; nam haec tendentia naturalis est naturalis unum numero, necessario specificativum proprium eius debet ordo agentis ad finem, et constat quod ordo finium corres­ esse unum numero. ponde! ordini agentium. Ex quo ergo agens (natura) est 776. Minor etiam est per se nota. Actus enim voluntatis i unum et modus tendendi in finem est unus, finis necessario absolute et efficaciter appetentis finem ultimum simpliciter debet esse unus. totalem et adaequatum se habet ad talem finem sicut ad pro ­ 772. Propter quod S. Thomas profunde scribit: «naturae prium et formale obiectum eius; nam ita se habet actus vo ­ semper respondet unum, proportionatum tamen naturae; natu­ luntatis circa finem ultimum ad finem ultimum, sicut se rae enim in genere respondet aliquid unum in genere, et habet actus voluntatis circa finem intermedium vel proximum naturae in specie acceptae respondet unum in specie, naturae ad finem intermedium vel proximum, et sicut se habet actus autem individuatae respondet aliquid unum individuate»1. drca media ad media. Atqui actus voluntatis specificantur ex 773. Cum igitur prima et naturalissima operatio volun­ proprio et formali obiecto eorum, quod est proprius finis tatis unius hominis numero sit una numero, per se notum est quem intendunt, ut patet ex dictis articulo tertio. Ergo actus eam non posse simul ferri nisi ad unum numero finem. Et voluntatis absolute et efficaciter appetentis finem ultimum cum iste finis sit ultimus, qui primo et naturaliter appetitur simpliciter totalem et adaequatum specificatur a fine ultimo a voluntate, manifeste finis ultimus unius hominis non potest simpliciter. simul esse nisi unus numero. Et cum praedictus actus voluntatis unius hominis sit unus Unde tam certum et clarum est voluntatem unius homi­ nis non posse simul esse nisi unius finis ultimi simpliciter et numero, ut supponimus et per se constat experientia, mani­ adaequati, quam certum est et clarum voluntatem primo esse festum est quod finis ultimus simpliciter unius hominis est naturam quandam, et primo naturaliter operari, et agens per proprium specificativum unius actus numero. Patet ergo tam certo et evidenter esse unum ultimum naturam agere propter unum finem sibi connaturalem, ut constat ex articulo secundo; eiusdem enim claritatis et certi­ finem simpliciter unius hominis actu volentis illum, quam tudinis est agens naturale agere propter finem connaturalem certo et evidenter constat actus humanos speciem recipere et agere propter unum finem, cum connaturalitas illa potis­ ex proprio fine; nam haec unitas numerica actus voluntatis unius hominis absolute appetentis finem ultimum est effec­ sime consistat in hac unitate. tus formalis praedicti finis, qui ideo necessario debet esse unus numero. I-II, io, i ad 3. [Cf. II Contra Gent. 83, 7-8; De Sp. Creat, 6, c.J 1 446 Op. Π P.—De unitate finis ultimi 777. Hoc simplex argumentum resultat ex tota Littera S. Thomae. Semel enim posito quod actus humanus sortiun­ tur speciem ex proprio fine, necesse est dicere omnes huma­ nos actus specificari ab aliquo fine, quia nullus est actus humanus qui non sit in aliqua specie; et vicissim, oportet dicere omnes fines humanos specificare aliquem actum; sicut enim non datur species sine aliquo specificativo, ita non datur specificativum sine aliquo specificato. Cum ergo ordo finium humanorum contineat plures fines per se subordinatos, ut constat ex articulo quarto, nempe fines proximos et fines intermedios et finem ultimum sim­ pliciter; necesse est finem proximum specificare aliquem actum humanum, et similiter finem intermedium et finem ultimum. Non tamen eundem actum primo, sed diversum, hoc est, finis proximus primum actum humanum ordinis executionis, finis intermedius secundum et finis ultimus ulti­ mum; qui actus ponit effective in re idipsum quod effective ponebat primus actus ordinis intentionis in affectu vel desi­ derio agentis. Ergo finis ultimus est proprius finis primi actus ordinis intentionis et ultimi ordinis executionis, licet illius sit ut distans seu non possessus —aut saltem prout abstrahit a praesentia vel absentia rei quae est ultimus finis—, istius vero sit ut praesens vel possessus; qua de causa, ille actus dicitur simplex volitio vel intentio, hic vero appellatur fruitio perfec­ ta. Unde patet quod ordo finium humanorum respondet ordini humanorum actuum. 778. At nondum satis. Ratio finis, sicut et ratio boni, dicta de fine ultimo simpliciter et de finibus intermediis et de fine proximo, non est univoca, sed analoga, analogia attributionis intrinsecae; quia omnes isti fines sunt veri fines et vera bona, bonitate quadam reali et obiectiva, et non per meram denominationem extrinsecam; attamen bonitates istae sunt essentialiter inaequales seu graduatae, cum finis proxi­ mus sit bonus, intermedius sit melior et ultimus sit summus vel optimus; et bonitas finis proximi essentialiter pendeat a bonitate finis intermedii, quae rursus essentialiter dependet a bonitate finis ultimi, cum sint bonitates et fines essentia­ liter subordinate, ut articulo praecedenti ostensum est. Prop- i.—in uno eodemque homine ter quod S. Thomas, post Aristotelem, docet rationem boni esse analogam \ et quod «in rebus ordinatis oportet primum modum includi in secundo, et in secundo inveniri non solum id quod sibi competit secundum rationem propriam, sed quod competit secundum rationem primi»2. Atqui in analogis analogia attributionis sive extrinsecae sive intrinsecae omnia analogata secundaria dicuntur per or­ dinem essentialem ad unum primum, quod est supremum analogattmi, et quidem unum numero, et non solum unum ratione quod est unum universale in praedicando et in essendo, nempe unum unitate univoca 3. Ergo finis ultimus humano­ rum actuum et humanorum finium, qui est eorum supre­ mum analogatum analogia attributionis intrinsecae, necessa­ rio debet esse unum numero et non solum unum ratione uni­ versali univoca. lure igitur concludit S. Thomas «quod bo­ num [et finis] dicitur de multis, non secundum rationes penitus differentes, sicut accidit in his quae sunt a casu aequivoca, sed magis secundum analogiam, idest proportio­ nem eandem, in quantum omnia bona dependent ab uno primo bonitatis principio [=analogia attributionis secundum causam efficientem], vel in quantum ordinantur ad unum finem» [= analogia attrubitionis secundum causam finalem]. Et haec analogia secundum causam finalem, scilicet unius vel plurium ad unum, est propriissima et formalissima bonis et finibus, ut ex terminis patet4. 779. Apparet ergo quod finis ultimus humanae vitae unius hominis est unus numero in essendo simulque univer­ salis in causando seu movendo finaliter omnes humanos fines et humanos actus. Et propter hanc universalitatem in cau­ sando dicitur finis communis seu universalis, eo fere modo quo in ordine naturali iustitia legalis dicitur iustitia generalis vel universalis 5, et caritas in ordine supernatural! 6 seu vir1 De Verit., 22, 5. IV Metaph., lect. 1, n.° 536; I-II, 20, 3 ad 3. In I Ethic., lect. 7, n.° 96. Π-Π, 58, 7. IMI, 23, 4 ad i et 3. 448 H P—De unitate finis ultimi tutis meritoriae *; et quod dat actibus humanis rationem generis (hic, corp.). 780. Oportet enim intelligere genus hoc loco sicut intelligitur finis communis seu universalis, scilicet non in sensu stricto pro primo universali logico seu praedicabili, — quia secus solum concluderetur unitas generica finis ultimi, et tamen S. Thomas concludit unitatem numericam—; sed lar­ ge, pro universali in causando, quod est principium causale, causalitate finali, eorum omnium quae sub ipso sunt. Conse­ quenter unitas generis, de qua hic loquitur S. Doctor, intelligitur imitas ordinis moralis; nam omnes actus humani per­ tinet ad eundem ordinem moralem qui, hoc sensu, potest dici gemis morale. 781. Neque ista acceptio generis in sensu largiori infre­ quens est apud S. Thomam, maxime quando loquitur de bono. Ita, v. gr., scribit: «genus dupliciter potest accipi: uno modo, proprie, prout praedicatur de pluribus in eo quod quid est, et sic neque bonum neque malum sunt genera, sed sunt in transcendentibus, quia bonum et ens convertuntur; — alio modo, communiter, ut genus dicatur omne id quod sua com­ munitate multa ambit et continet, et sic bonum et malum dicun­ tur genera»2, «prout genus dici potest id quod genera tran­ scendit, sicut ens et ummv> 3. Unde et distinguere solet genus physicum a genere lo­ gico 4; et, post Aristotelem, saepissime loquitur de uno genere scibili, quod tamen evidenter non est unum genus logicum, sed unum ordine, cum una scientia sit plurium generum, ut patet in Metaphysica, quae considerat ens et omnia eius praedicamenta 5. Manifeste igitur per genus morale intelligit hoc loco S. Thomas ordinem moralem, qui non est ordo univocus, sed analogicus. 3 3 De Caritate, 3 corp, et ad 5 et 9. II Sent., dist 34, 2 ad 1. De Malo, 1,1 ad n. [Cf. De Verit., t, 4 ad. 8, sed contra 1 I, 66, 2 ad 2; 82, 2 ad 4. I Post., lect. 15, n.° 5; lect. 17, n.o 3; Metaph., prooem.; I-II, 54, 4. Cap. i_—In uno eodemque homine 449 782. Sic autem sumendo principium generis vel ordinis, I quod est unum in essendo et universale in causando, hoc universale est proprium obiectum volitionis absolutae, sicut nonum commune est proprium obiectum iustitiae legalis et »num supematurale commune Deo et creaturis est proI :rium obiectum caritatis. j 783. Constat igitur quod, sumendo primum subiectum inis quod est primum velle absolutum, eius proprium obiecam specificativum est ultimus finis simpliciter; sicut pri­ num subiectum veritatis formalis est primum iudicium intelectus, et primum subiectum sanitatis est animal. Semper nim supremum analogatum adaequatur posterioristice primo i dus subiecto, quod est subiectum attributionis, sicut ratio fornalis qua adaequatur rationi formali quae, ut definitio definito. 784. Et inde est quod S. Thomas verbo vigilanti usus st, ne nomen genus univoce sumeretur, dicens: «et praecipue, quia m quolibet genere est unum primum principium», quod est .■ausa ceterorum quae sunt illius generis vel ordinis, secundum llud: «primum in unoquoque genere est causa ceterorum lluis generis». Quod intelligendum est de inaequalibus per e ordinatis, hoc est, de analogicis analogia attributionis, ut irticulo primo expositum est (nn. 270-281). Cum ergo totum argumentum S. Thomae informetur anaogia attributionis sicut propria anima, spiritum eius tetiginus sumendo supremum analogatum tam ex parte subiecti = primum velle absolutum et perfectum unius hominis hic nunc volentis] quam ex parte termini seu formae [= ulti­ mum finem simpliciter], inter quae absoluta necessitate datur idaequatio in esse et in unitate. Unde merito affirmavimus irgumentum propositum resultare, quasi sponte, ex tota Lit­ tera S. Doctoris. Hae sunt tres rationes profundissimae S. Thomae, ex ' ordine respondentes tribus primis articulis huius quaestionis, « quibus fundamenta sumpsit. 785. d) Addi etiam potest quartum argumentum ex ardculo quarto, nam eodem fere ictu quo concluditur exsisten­ da alicuius ultimi finis simpliciter totius humanae vitae, con­ cluditur quoque eius unitas. 450 II P.—De unitate finis ultimi Cap. i.—In uno bodemque homine 451 Cum enim fines proximi et intermedii sint vel saltem pos­ pluralitatis simultaneae; nam, ut vulgo dicitur, a facto ad sint esse plures et diversi, non concluditur exsistentia alicuius potentiam valet consequentia; secunda vero, quae est quasi ultimi finis simpliciter, nisi hac pluralitate superata per uni­ instantia praecedentis —nam in solutione primae difficultatis tatem absolutam ultimi finis; nam «quae secundum se diversa negatur factum pluralitatis ultimi finis proprie dicti totalis et sunt, non conveniunt in aliquod unum, nisi per aliquam cau­ idaequati—, confugit ad meram possibilitatem obiectivam talis sam adunantem ipsa» \ quae debet esse una; secus non pos­ ?luralitatis simultaneae; qua rursus negata, tertia subsumit de ?ossibilitate subiectiva vel psychologica saltem. Neque aliud set dare unitatem aliis, adunando ipsa. Unde ipse S. Doctor scribit: «oportet quod inquisitio nedium, si haec negetur, superest probandi talem possirationis nostrae transcendat ista plura·, quousque perveniat ad jilitatem. 787.Prima obiectio, quae procedit ex facto. Quod de facto hoc ipsum, idest ad aliud unum; necesse est enim unum esse latur, est possibile. Atqui de facto quidam homines plura ultimum finem hominis in quantum est homo»1 2. jona appetunt simul veluti ultimos fines, v. gr., divitias, Quod si ultimus finis non esset necesario unus, sed pos­ Toluptates et virtutem, ut de Epicuro dicitur. Ergo unius set esse multiplex simul pro eodem homine, nulla esset ratio lominis possunt simul esse plures ultimi fines. cur deberent esse duo tantum vel tres, quia nulla est ratio 788. Responsio. Cone. Mai. Dist. Min.: de facto quidam determinationis eorum; et ita, apparenter sublato processu in nomines appetunt plura bona simul veluti ultimos fines, infinitum ex parte mediorum per inventionem alicuius ultimi veluti ultimos fines perfectos, hoc est, totales et adaequatos, finis, statim inciperet alius processus in infinitum ex parte nego; veluti partes intégrales unius finis perfecti, scilicet to ­ ipsius finis ultimi, quod esset contradictio in adiecto, nam talis et adaequati, conc. ratio ultimi est ratio alicuius definiti et determinati. Ponere Et nego Consequens et Consequentiam. ergo pluralitatem finis ultimi simpliciter est ponere indeterminationem et infinitudinem in fine per antonomasim, qui 1 789. Ut in quaestione sequenti dicetur, quidam posue­ tamen debet essentialiter esse maxime determinatus et de­ runt ultimum finem suum in divitiis, alii in voluptate, alii in virtute, alii in his omnibus bonis simul. finitus. Est tamen differentia in appetendo singula ista bona singillatim veluti finem ultimum a singulis sectis philosophorum C. Solvuntur difficultates et in appetendo totam eorum collectionem ab uno solo ho­ mine. Nam quando singuli homines singula bona haec appe­ 786. More suo, tres difficultates movet S. Doctor in hoc tunt uti finem ultimum, unumquodque independenter ab articulo, easque ordinat procedendo a maiori ad minorem. altero induit rationem ultimi finis totalis et adaequati; sed Et quia tota vis quaestionis consistebat in impossibilitate quando omnia simul cadunt sub appetitione unius hominis, pluralitatis simultaneae finis ultimi respectu eiusdem homi­ singula amittunt rationem finis ultimi totalis, quae transfer­ nis, obiectiones istae totae sunt in probanda possibilitate talis tur ad totam eorum collectionem, cuius unumquodque est pluralitatis. pars quaedam integralis. Et ita, quando plures fines ultimi Prima ergo obiectio, eaque gravior, procedit ex facto talis plurium hominum cadunt sub appetitu unius hominis, licet materialiter sint eadem res, formaliter mutantur, quia trans­ eunt a conditione totius ad conditionem partis et a condi­ 1 L 3,7tione finis ultimi ad conditionem finis proximi vel intermedii, ’ I Ethic., lea. 9, n.« 10«. [Cf. De Malo, 7, t ad 20.] hoc est, ad veram conditionem medii, eo quod reducuntur ad 452 H P.—De unitate finis ultimi Cap. I,—In uno eodemque homine 453 unum finem superiorem et ulteriorem ipsis, qui est eorum res seu bona quaedam, conc.; fines non oppositi specificative collectio vel summa. antum ut res seu bona quaedam, oppositi vero reduplicative 790. Qua de causa solebant antiqui reponere ultimum it fines, possunt simul coexsistere, subdist.: materialiter seu finem seu beatitudinem in bonorum omnium collectione, pecificative ut res seu bona quaedam, conc.; formaliter seu Ita, Tullius Cicero eam definit: «secretis malis omnibus, ^duplicative ut fines, nego. cumulata bonorum complexio» similiter S. Augustinus: «3U *>*&><*, 458 II P.—De unitate finis ultimi —quia neque sunt eiusdem ordinis—, sed secundum prius et posterius ita ut primo et per se appetat finem supematuralem et nonnisi secundario et per illum appetat finem natu­ ralem, qui est ei subordinatus, ut natura subordinatur gratiae. Gratia enim necessario supponit naturam, quam ideo non destruit, sed eam perficit et elevat; et ideo natura debet subordinari et subservire gratiae, sicut materia formae et potentia actui et imprefectum perfecto. Propter quod S. Tho­ mas ait: «oportet quod naturalis ratio subserviat fidei, sicut et naturalis inclinatio voluntatis obsequitur caritati» E Et simi­ liter oportet quod totus ordo naturalis subserviat ordini su­ pernatural!, et finis ultimus naturalis subordinetur ultimo fini supernatural!. Merito ergo Caietanus notat quod isti duo fines non sunt disparati, «sed quoniam gratia praesupponit et perficit natu­ ram, Deus ut finis naturalis est finis ultimus quasi in genere, et quasi subordinatur sibi ipsi ut finis est beatitudinis reve­ latae tanquam fini ultimo simpliciter» 2. 808. Quod quidem de facto habetur quandocumque ho­ mo in gratia constitutus et consequenter appetens ultimum finem, prosequitur bona naturalia honesta, ea ordinando ad proprium finem supernaturalem. Quando enim homo eleva­ tus est ad ordinem supernaturalem, non solum eius natura, sed omnia connaturalia bona —inter quae adnumerandus est finis ultimus naturalis— evecta et ordinata sunt ad finem supernaturalem. 809. lure igitur Leo XIII contra Americanismum docet quod «praesidio gratiae natura hominum quae, ob communem noxam, in vitium ac dedecus prolapsa erat, erigitur novaque nobilitate evehitur ac roboratur» 3. Et Pius XI: «sincerus Christianus, inquit, tantum abest ut res in hac vita gerendas abdicet et naturales vires comprimat, ut contra, has alat ac perficiat cum vita supernaturali ita copu­ lando ut ipsam naturalem vivendi rationem exornet efficacioribusque foveat adiumentis, non modo ad spiritualia atque 1 I, i, 8 ad 2. 2 In I-II, 71, 6, n.° 9. 3 Litterae Testem benevolentiae, die 22 ianuarii 1889, t. V, p. 320. ■ Cap. I.—In uno eodemque homine 459 aeterna, sed etiam ad ipsius naturalis vitae necessitates con­ gruentibus» \ «Etenim... supernaturalis ordo... tantum abest ut naturalem ordinem..., destruat atque extenuet, ut contra eundem extollat ac perficiat»2. 810. Secunda pars. Contraria nequeunt eidem inesse subiecto secundum idem. Atqui appetitus finis ultimi natu­ ralis non subordinati fini ultimo supernatural! contrarius est appetitui finis ultimi supernaturalis. Ergo isti duo appetitus nequeunt simul eidem voluntati inesse; et ita impossibile est eandem voluntatem simul hanc duplicem appetitionem habere. 811. Maior constat ex definitione oppositionis contra­ riae, qua dicitur quod contrarie opposita sunt quae maxime distant in eodem genere et ab eodem subiecto se mutuo expel­ lunt 3. Unde S. Thomas scribit: «ad hoc quod aliqua diversa sint contraria, duo requiruntur: quorum unum est quod sint nata aliqualiter esse in eodem subiecto vel proximo vel saltem remoto, calor enim contrariatur frigori, quod tamen non est natum esse in igne, sed est natum esse in materia ignis, quae est primum subiectum: — secundo requiritur quod diversa quae sunt contraria, non possint esse simul, sed mutuo se expel­ lant. Unde album et nigrum secundum quod sunt in mate­ ria, sunt contraria mutuo se expellentia; secundum tamen quod sunt in intellectu, non habent contrarietatem, sed sunt simul, quinnimmo unum eorum cognoscitur per aliud»4. Et alibi exprimit hanc Maiorem, dicens: «contraria esse in eodem per se [scilicet simul et secundum idem] est impos­ sibile» 5. 812. Minor vero facile persuadetur. Duplex est contra­ rieras appetitionum, sicut duplex est motuum et actionum contrarieras: «una quidem secundum accessum et recessum ab eodem termino», sicut spes et desperatio, amor et odium, prosequutio seu desiderium et fuga, respectu unius eiusdem1 Encycl. Divini illius Magistri, die 31 decembris 19291 Acta Apostolicae Sedis, 1930, p. 84. 1 Ibid., p. 58. 1 II-II, 21, 3 ad 2; II Contra Gent., cap. 55, art. 6. 4 In II de Coelo et Mundo, lect. io, n.° 3. & De Verit., 26, 10 ad 9. ? y< 460 •—De unitate Cap. i._In finis ultimi que obiecti; «alia autem secundum contrarietatem termino­ rum, quae proprie est contrarietas motuum, sicut dealbatio, quae est motus a nigro in album, opponitur denigrationi, quae est motus ab albo in nigrum» K 813. Et ambae contrarietates inveniuntur in casu prae­ senti. Ex parte quidem termini seu obiecti; quia, eo ipso quod finis ultimus ordinis naturalis non subordinatur explicite vel implicite, realiter tamen, fini ultimo supernatural!, res in qua ponitur ultimus finis naturalis est illicita seu peccaminosa, atque ideo realiter mala, utpote realiter et positive deordinata, per positivam negationem ordinationis eius ad verum et supremum bonum simpliciter, quod est finis ultimus super­ naturalis. Sive ergo directe et explicite, sive indirecte et implicite, eo ipso quod positive tollitur ordo finis naturalis ad finem supematuralem, iam opponuntur contrarie isti duo fines ut bonum [= finis ultimus supernaturalis] et malim [= finis ultimus naturalis]. Bonum autem et malum con­ trarie opponuntur ex parte obiecti vel termini. Et sic, si simul eodem actu voluntas eos appeteret effica­ citer ut ultimos fines, esset idem motus accessus ad contrarios terminos totales et adaequatos ut formaliter contrarii sunt, quod est impossibile. Nam isti duo termini contrarii se mutuo expellunt ab eadem re termini, et, cum sint primo specificantes actum voluntatis erga ipsos, mutuo expellerent species eius, et sic nullus posset esse actus voluntatis; quia omnis actus voluntatis debet esse in aliqua specie. Sicut ergo «nulla linea recta ad duo puncta in eandem partem terminatur, neque aliquis bos duo iuga portat simul, neque avis simul intendit duobus nidis, suo et alterius speciei avis, nec apis una ducit ad duo alvearia simul»2; — ita unus homo non potest simul duos fines contrarios et disparatos habere, unum naturalem et alium supematuralem. 814. Similiter etiam ex parte ipsius motus vel actus; quia simul esset motus accessus et recessus ab eodem termino formali. 461 Nam, cum finis ultimus naturalis non realiter subordinatus, sit contrarius fini ultimo supernatural!, eo ipso quod homo accedit ad finem naturalem, eum efficaciter appetendo, rea­ liter recedit a fine ultimo supernatural!; et cum supponamus quod accedebat ad finem ultimum supematuralem, ipsum efficaciter appetendo, simul efficaciter et realiter accederet et recederet a fine ultimo supernatural! ; quod patet esse omnino impossibile. 815. Et haec est ratio cur caritas non possit simul esse in voluntate cum peccato mortali, «quia per peccatum [homo] a Deo dividitur, cum sibi ahum finem [ultimum] constituat, cum non possint duo esse ultimi fines» x; «converti enim ad bonum creatum sicut ad finem [ultimum], facit aversionem ab incommutabili bono, quod debet esse ultimus finis [super­ naturalis], eo quod non possunt esse plures ultimi fines» 2; nam «impossibile est quod animus feratur ad duos fines simul et semel, dico contrarios et dissentientes»3. «Bonum ergo, quod movet appetitum ad peccandum, contrariatur bono divino, quod est obiectum caritatis, in quantum in eo constituitur finis: sic enim non est possibile esse nisi unum ultimum finem, sicut et in regno, in quo non potest esse nisi unus rex, contraria­ is regi qui se regem facit, secundum illud Ioan., XIX, 12: omnis, qui se Regem facit, contradicit Caesari» \ Et alibi pro­ funde concludit: «in uno genere non potest esse nisi unum summum; et ideo, si diligo aliquid quasi ultimum finem, non possum Deum diligere quasi ultimum finem» 5. Qui ergo adhaeret sicut ultimo fini alicui bono naturali et commutabili, non subordinando ipsum explicite vel implicite fini ultimo supernatural!, eo ipso contrariatur fini ultimo supematurali, secundum illud: «qui non est mecum, contra me est»6. 3 1 1-11,23,2. 2 S. Albertus Magnus, in Evangelium Lucae, cap. XVI, 13, edit Vives, t. 23, p. 429 a. uno eodemque homine Ill Sent., dist. 31, 1, 1, edit, cit., n.° 15. [Cf. II Sent. d. 24, 3., 6 c. De Malo, 13, 2. In Mtt. VI, 24, edit. Marietti, 1912, p. 105 b. De Caritate, 12 ad 12. Ill Sent., dist. 29, 1, 1 ad 5, edit, cit., n.° 20. Mtt., XII, 30. sam Cap, I.—In P·—De UNITATE FINIS ULTIMI «t F *J 816. Et in hunc sensum S. Doctor adducit1 verbum Salvatoris: memo potest duobus dominis servire; aut enim unum odio habebit et alterum diliget, aut unum sustinebit et alte­ rum contemnet: non potestis Deo servire et mammonae»2, idest divitiis, quae pro avaro sunt quasi deus, sicut pro guloso cibus et potus sunt velut deus, secundum illud: «quorum detis venter est» 3. Nam, «quia proprium Dei est ut sit principium primum et finis ultimus..., qui pro fine habet aliqua, illud est deus suus» 4. «Unde quidquid aliquis sibi pro fine ultimo consti­ tuit et in quo eius desiderium quiescit, potest dici deus illius: unde cum habes pro fine delicias, tunc deliciae dicuntur deus tuus; similiter etiam voluptates carnis vel honores»5. Quem in locum Caietanus adnotat: «nemo potest duobus dominis servire, quatenus duo seu diversi sunt, non quatenus in unum conveniunt et non sunt duo»6; «quatenus duo, hoc est, diversi sunt, nam in quantum conveniunt in unum, non solum duobus, sed decem dominis potest unus servus servi­ re» 7. «Si autem essent duo, quorum unus esset sub altero, non essent duo domini, sed unus superior dominus et alter mi­ nister eiusdem domini; et illis ut uni ab uno posset serviri)s. Et hoc modo, inquit S. Bona ventura, «haec propositio per se nota est»9, et significat quod «non potest simul haberi pietas ad Deum et cupiditas ad mundum» (ibid.), secundum illud: «quicumque voluerit amicus esse saeculi huius, inimi­ cus Dei constituitur»10; nam, «si quis diligit mundum, non est caritas Patris in eo» n. Hic, sed contra. 2 Mtt., VI, 24. 3 Phil., Ill, 19. S. Thomas, in Phil. Ill, lect. 3, ed. cit., t. Π, 105 b. S S. Thomas, in II Cor. IV, 4, lect. 2, ed. cit., t. I, p. 440 b. [Cf. Ill Sent., d. 27, 3, 4, arg. 2 sed contra, n.° 222.]J 6 Edit, cit., t. IV, p. 36 a. 7 Caietanus, in Lucam, XVI, 13, ibid., p. 244 a. 8 S. Albertus Magnus, in Lucam, h. 1., p. 428 a. In Lucam, cap. XVI, 13, edit. Quaracchi, t. VII n aio a. 10 Jac., IV, 4. * 11 I Joan., II, 15. uno eodemque homine 463 Quare et S. Officium urgenter ait: «discant isti tandem aliquando se duobus dominis servire non posse, Deo et libidini, religioni et impudicitiae. Qui non est mecum, ait Dominus lesus, contra me est4; ac certe cum lesu Christo non sunt scriptores sordidis descriptionibus bonos depravantes mores, qui societatis civilis ac domesticae sunt verissima funda­ menta» 2. Unde Paulus ad Corinthios scribit: «nolite iugum ducere cum infidelibus. Quae enim participatio iustitiae cum iniqui­ tate? Aut quae societas luci ad tenebras? Quae autem conven­ tio Christi ad Belial? Aut quae pars fideli cum infideli?» 3. ♦Mw potestis calicem Domini bibere et calicem daemonio­ rum; non potestis mensae Domini participes esse et mensae daemoniorum»4. Et iam pridem Elias ad omnem populum dicebat: «usquequo claudicatis in duas partes? Si Dominus est Deus, sequi­ mini eum; si autem Baal, sequimini illum» 5. Quod adeo per se notum et urgens est, ut populus non putuerit quidquam ei respondere: «et non respondit ei populus verbum»6. § III ULTRUM UNIUS HOMINIS POSSINT ESSE SIMUL PLURES FINES 1 ULTIMI SUPERNATURALES 817. Solutio negativa quaestionis patet ex hucusque dictis. Ita enim se habent plures fines ultimi totales et adaequati supematurales ad unum hominem, sicut se habent plures * Mtt., XII, 30. ‘ Instructio ad Archiepiscopos, Episcopos ceterosque locorum ordinarios, ii sensuali et sensuali-mystico litterarum genere, die 3 maii 1927. Acta Ap. Sedis, 1927, pp. 187-188. * II Cor., VI, 14-15. 1 I Cor., X, 20-21. 5 III Reg., XVIII, 21. ’ Ibid. I 461 II P.—De unitate finis ultimi Cap. i,—In uno eodemque homine 465 Unde si Deus unum eundemque finem ultimum superna­ ultimi fines naturales adaequati et totales ad eundem. Atqui unius hominis simul non possunt esse plures ultimi fines turalem omnibus hominibus praestituit, ut docet Leo XIII\ naturales totales et adaequati, ut ex dictis constat. Ergo a fortiori unum eundemque finem supernaturalem ultimum neque unius hominis possunt esse simul plures fines ultimi mi homini destinavit. supematurales totales et adaequati. Maior, in qua unice poterat esse difficultas, constat tum ex analogia proportionalitis quae viget inter ordinem natura­ Irt. 6.—Utrum homo omnia quae vult, velit propter lem et ordinem supernaturalem; tum ex eo quod gratia non ultimum finem destruit naturam, sed eam perficit eique se attemperat, quia gratia recipitur in natura et quidquid recipitur ad modum 819. Postquam articulo praecedenti considerata est unitas recipientis recipitur. Sicut ergo repugnat voluntati in ordine inis ultimi pro uno homine in ordine intentionis, consequennaturali simul ferri in plures ultimos fines naturales totales ter in hoc articulo inspicienda est praedicta unitas in ordine et adaequatos, ita etiam repugnare debet eidem voluntati executionis. elevatae per gratiam simul efficaciter appetere plures fines Et quod de isto ordine agatur in hoc articulo manifeste ultimos supematurales adaequatos et totales. ipparet; tum ex contrapositione eius ad articulum praeceden818. Huc accedit quod, sicut esse finis supematuralis non :em ubi agebatur de volitione ipsius ultimi finis, dum hic pendet a nobis, sed a solo Deo, qui omnino gratis nos ad igitur de volitione ceterorum omnium quae sunt citra finem illum evexit, ita eius unitas vel pluralitas a Deo solo dependet ultimum, hoc est, mediorum ut media sunt, quae, ut talia, Deus autem non revelavit nobis pluralitatem ultimi finis su- cadunt sub ordine executionis, sicut finis ut finis cadit sub pernaturalis pro unoquoque homine, sed unitatem, eo quod ordine intentionis: — tum ex directa inspectione Litterae in singulari dicit: «haec est autem vita aeterna..x, «et vitam huius articuli, ubi S. Doctor bis loquitur de inchoatione aeternam do eis»; «fons aquae salientis in vitam aeternam1. perfectionis consummatae seu ultimi finis obtinendi in re Et recitantes Symbolum confitemur nos credere vitam seu in effectu et non solum in affectu; haec autem inchoatio aeternam et exspectare vitam venturi saeculi 2. spectat ad ordinem executionis, cum sit idem ac id unde Quod si Concilium Tridentinum docet quod finis gratiae wmo incipit operari (art. 4): loquitur etiam formaliter de est «gloria Dei et Christi et vita aeterna» 3, haec tria non sum iecundis moventibus finaliter, quae directe sunt ipsa media, disparata, sed subordinata, hoc est, primo gloria Dei, dein et haec sunt proprium obiectum ordinis executionis: sermo­ gloria Christi, tertio beatitudo nostra, ita ut accipientes vitam nem quoque instituit de actionibus particularibus (resp. ad 1) aeternam glorificamus Christum et, glorificando Christum, et de bonis particularibus (resp. ad 2), quae evidenter perti­ una cum Christo glorificamus Deum, secundum illud: «omnia nent ad media ut media sunt: finaliter agit de ipsa via in finem vestra sunt, vos autem Christi, Christus autem Dei»4, «utsit ultimum (resp. ad 3), hoc est, de motu in finem ultimum per Deus omnia in omnibus»5. viam, quae manifeste est ipse ordo executionis. 820. Cum autem finis ultimus humanae vitae possit esse duplex, scilicet finis ultimus naturalis et finis ultimus superJoan., XVII, 3; X, 28; IV, 14. O 3 5 Denz., n.0 6; n.° 86. Denz, n.° 799. I Cor., III, 22-23. Ibid., XV, 28. 1 Encycl. Quod Apostolici, die 28 decembris 1878, ed. cit., t. I, p. 32. 466 I >· Cap. I.—In uno eodemque Π Ρ·—De unitate finis ultimi homine 467 naturalis, ut constat ex dictis articulo quarto, necessarium executionis spectant, ex ordine tamen articulorum constat est considerare unitatem utnusque finis ultimi in suo genere in quod maxime includit ea omnia quae pertinent ad ordinem ordine executionis, sicut articulo praecedente consideravimus executionis, in quo proprie loquendo invenitur actio et non solum appetitio seu volitio ut in ordine intentionis. Eo vel utriusque unitatem in ordine intentionis. nagis quod deliberatio, atque ideo operatio deliberata pertinet ictricte ad ordinem mediorum seu executionis. Additur tamen: in ordine naturali, hoc est, abstrahendo ib elevatione hominis ad ordinem supernaturalem, et consi­ derando hominem et humanas actiones et volitiones intra imites propriae naturae secundum se. UTRUM HOMO OMNIA QUAE VULT IN ORDINE NATURALI, Dicendum est ergo quod per phrasim: omnia quae vult in VELIT PROPTER ULTIMUM FINEM NATURALEM irdine naturali, intelliguntur formaliter omnes et solae volidones et actiones humanae seu deliberatae quae sunt circa media seu in ordine executionis, intra limites solius naturae, praesupposita volitione et intentione ultimi finis. A. Praenotanda 823. Postremo dicitur: velit propter finem ultimum natu­ ralem, hoc est, velit et agat propter hunc finem iam inten­ Sensus et status quaestionis tum, ordinando seu referendo volitiones et actiones in ipsum. Ubi duo attente consideranda sunt. Unum, respectu finis 821. Diligenter considerandi sunt termini quaestionis. ultimi naturalis, ad quem volitiones et actiones ordinantur, i Nomine ergo finis ultimi intelligitur unus finis numero, sicut Homo, intelligitur unus numero, sicut in articulo praece­ determinatum est in articulo praecedenti; et quidem non denti. Non est tamen necesse sumere hominem individuum I solum secundum rationem formalem finis, sed etiam secun­ pro individuo signato, sed sat est sumere illum pro individuo vago, prout idem est ac unusquilibet homo: hoc enim sensu dum rei cui talis ratio applicatur, hoc est, «secundum id in i τμο finis ultimi ratio invenitur» \ Idem enim est finis ultimus sumebatur articulo praecedenti unus homo numero. qui consideratur in articulo praecedenti sub ordine intentio­ 822. Omnia quae vult, hoc est, omnia quae vult et agit nis et qui consideratur in praesenti sub ordine executionis; humano modo, nempe quae vult appetitu rationali elicito et et quia ibi considerabatur secundum rationem et secundum non mero appetitu naturali seu innato, et quae agit ex volun­ tim finis, considerandus est etiam hic utroque modo, licet tate deliberata, sive sint bona sive mala, sive seria sive verum sit quod per se primo consideratur ratio finis ultimi, iocosa, nullo excepto. Intelliguntur ergo omnes actus humani et nonnisi per se secundo res cui ratio illa applicatur, ut proprie dicti, prout definiti sunt articulo primo, et solum innuit Caietanus (h. 1., n.° i). Unde patet minus recte quos­ excluduntur actus hominis; quia actus hominis sunt nobis dam Commentatores excludere rem in qua ratio finis ultimi communes cum agentibus per naturam, ut eodem articulo i invenitur, ut Serra, Sylvius, Billuart et alii (h. 1.), non viden­ explicatum est, et de his ex professo agetur infra, articulo tes connexionem huius et praecedentis articuli. octavo. 824. Aliud attente considerandum est, ex parte ordinaEt licet universale: omnia, possit includere tum ea quae pertinent ad ordinem intentionis tum ea quae ad ordinem 1 Hic. art. 7. T 468 Π P.—De unitate finis ultimi Cap. I.—In uno eodemque homine 469 tionis sett relationis volitionum et actionum in talem finem, lis, ut videre est in S. Bona ventura eo vel magis quod virtus quae indicatur praepositione, propter. Nam loco: velit prop­ prioris actus manet quasi habitualiter in agente, ut inde prorter, in distributione articulorum S. Doctor habet: ordinet. fumpat in novos actus, et sic ordinatio actualis contraponitur Ordinare autem est active dirigere aut referre, ut alibi expo­ labituali sicut actus habitui. nit S. Thomas 1. Neque agitur de ordinatione intentionis, sed Sed quandoque habitus vel dispositio sumitur mere entide ordinatione executionis, ut ex dictis patet. utive et concomitanter, ita ut nullum realem influxum exer­ 825. Haec autem ordinatio seu relatio volitionum et çât in actum et volitionem sequentem, et tunc actus sequens actionum in finem ultimum potest esse quadruplex, scilicet Qusatur ab agente cum habitu, at non ex habitu. Unde diciactualis, virtualis, habitualis et interpretativa. tir habitualis non formaliter seu reduplicative, sed materia­ Quae quidem diversae ordinationes, licet non semper liter seu specificative, quatenus scilicet agens est habitualiter eodem modo intelligantur a theologis, etiam thomistis, cona­ rdinatum in finem ultimum, licet nihil actu agat; actio vero bimur nos eas explicare secundum sensum ipsius S. Thomae. ton est ordinata. Et in hoc sensu stricto et distincto ab ordi­ 826. Actualis ergo seu formalis ordinatio dicitur, quando natione virtuali seu habituali causaliter, sumitur ordinatio volitio vel actus actu proprio et explicite refertur in ipsum habitualis a S. Thoma et a Caietano 2. finem ultimum; virtualis vero habetur, quando volitio vel Neque haec distinctio est adinventa pro hoc casu; nam actus non refertur in finem ultimum actu proprio et explicite, ;am adhibemus etiam in aliis rebus, ut cum distinguimus sed alio actu priori ad finem relato in quo virtualiter et impli­ nter agere ex metu et agere cum metu et inter agere ex cite volitio illa vel actus continetur sicut effectus in causa, nam ignorantia et agere cum ignorantia 3. «virtus causae primae manet in omnibus causis secundis»2, et 828. Itaque in ordinatione virtuali agens actu agit, sed «omnis causa aliquo modo in effectu manet» 3. ion actu eodem ordinat in finem ultimum, sed actu priori Unde relatio virtualis fit actu communi in quo actus rela­ çuem antea produxit; at in ordinatione mere habituali non tus continetur ut in causa, non actu proprio et exphcito. Ordi­ st necesse quod aliquid agat neque quod prius actu aliquid natio igitur virtualis se habet ad formalem seu actualem sicut Egerit, sed sat est quod agens sit habitualiter ordinatum in implicita ad explicitam, et sicut voluntarium in causa se habet inem ultimum per aliquem habitum ordinantem ipsum, licet ad voluntarium in se. alis habitus non sit immediate operati vus. 827. Ordinatio habitualis quandoque confunditur cum 829. Denique ordinatio seu relatio interpretativa sup­ ordinatione virtuali, quandoque vero ab ea distinguitur. Nam ponit relationem mere habitualem et aliquid addit, scilicet ordinatio habitualis dicitur ab habitu vel dispositione per mo­ ictum agentis vel opus eius obiective referibile in finem habi­ dum habitus. Habitus autem vel dispositio quandoque sumitur tualiter acceptum et retentum, absque ulla actuali relatione causaliter, ut maxime accidit in habitibus operativis, et tunc in ipsum neque formali neque virtuali, quia relate ad agens actus sequens, qui causatur ex habitu, virtualiter continetur in est merus actus hominis. illo atque ideo in actu priori qui erat causa talis habitus; et in Dicitur autem haec obiectiva referibilitas actus in finem, hoc sensu idem valet ordinatio habitualis et ordinatio virtua­ ordinatio interpretativa; quia, data habituali ordinatione agen­ tis in finem, si agens animadvertisset, ordinasset eum de facto 1 Supra, art. 2, obi. 2 et corp.; De Caritate, 11 ad 2 et 3 2 De Carit., 11 ad 2. J 3 I-II, 46, i c. 1 II Sent., dist. 41, art. 1, q. 3 ad 6, edit. Quaracchi, t. II, p. 946 a. 1 De Carit., 11 ad 3; Caietanus, In Π-Π, 24, 10, n.° 4. » 1-11,6,6-8. 470 Cap. I,—In II P.—De unitate finis ultimi uno eodemque homine 471 I 832. Probatur duplici medio, scilicet medio proprio et medio analogico. A) Argumentum proprium est quod primo loco pro­ Est ergo ordinatio interpretativa ordinabilitas obiectiva ponit S. Doctor; et respondet articulo quarto ubi, ad pro­ actus hominis mere habitualiter ordinati in finem ultimum, bandam exsistentiam alicuius ultimi finis totius humanae absque ulla actuali ordinatione in ipsum. Nam in ordine ad vitae, sumebatur ut medium ordo per se in actionibus et meram potentiam subiectivam consentiendi vel dissentiendi anibus humanis tum sursum seu ex parte intentionis, tum dicitur consensus vel dissensus interpretativus1. deorsum seu ex parte executionis. 830. Ex his omnibus constat uno verbo quod ordinatio Hic autem, supposito ordine intentionis unius hominis actualis est ordinatio agentis et actus in finem ultimum actu id unum ultimum finem, ex articulo praecedenti, volumus explicite; ordinatio virtualis est ordinatio agentis et actus in probare eiusdem unitatem in ordine executionis, ex eo quod eundem finem actu implicite; ordinatio mere habitualis est omnes actus huius ordinis sunt propter eundem finem. ordinatio agentis tantum et non actus in illum finem, non per Omnes actus humani ordinis executionis ordinantur ad aliquem actum agentis, sed per solum habitum quem habet; assequendum in re eundem finem volitum et intentum actibus ordinatio interpretativa est ordinatio mere habitualis agentis et humanis ordinis intentionis. Atqui unius hominis est unus actus, prout habitus dicit potentiam active ordinandi actum finis ultimus tantum volitus et intentus actibus ordinis obiective ordinabilem in finem ultimum, licet actu non sit intentionis, ut constat ex articulo praecedenti. Ergo, eadem ullo modo ordinatus, neque explicite neque implicite. intentione manente, omnes actus humani ordinis executionis Unde patet quod ordinatio interpretativa cadit media eiusdem hominis ordinantur ad assequendum in re unum inter ordinationem virtualem et ordinationem mere habitua­ eundemque ultimum finem a seipso praevolitum et praelem; propter quod aliquando appellatur virtualis ex parte intentum actibus suis ordinis intentionis. operis, per contrapositionem ad virtualem ex parte operantis, 833. Maior, ubi unice potest esse difficultas, constat quae est virtualis proprie dicta. tum deductive seu a priori, tum inductive seu a posteriori. Quaestio ergo est an quilibet homo amnes suas volitiones et A priori quidem, quia, ut patet ex articulo primo, ad actiones humanas ordinet aliquo modo in finem ultimum unum primum, finis est causa secundum quod est in intentione, numero a seipso volition et intentum ita ut, stante hac volitione quod maxime intelligendum est secundum quod est intentus et intentione finis, nulla actio aut volitio humana a tali ordina­ ab agente, ut ibidem probatum est. Et in hoc sensu est causa tione excludatur. ; totius ordinis executionis, cum non sint actus humani alterius ordinis. Unde eo ipso quod finis in intentione ponitur causa finalis actuum humanorum, ponitur quod est causa omnium B. Quaestionis resolutio actuum humanorum pertinentium ad ordinem executionis. Ergo, per definitionem, omnes actus humani ordinis execu ­ 831. dicendum est quod, stante eadem volitione et inten­ tionis sunt propter finem intentum ordine intentionis, non tione unius ultimi finis, unusquilibet homo in ordine naturali quidem de novo intendendum, sed assequendum vel obti ­ consideratus ordinat omnes suas actiones humanas ad hunc ul­ nendum in re. timum finem naturalem unum numero assequendum. Maior igitur aequivalet huic; homo in omni sua actione humana agit propter finem, quae probata fuit articulo primo; 1 De Vent., 25, 5 obi. 5 et resp. nam actus humani stricte dicti, hoc est, plene liberi et deli- in finem formaliter aut virtualiter, cum, ut in pluribus, agens agat secundum habitum suum. r ’Λ- - ft^ Π P.—De unitate finis ultimi J ■ Cap, i,—In uno eodemque HOMINE 475 837. a) Ex analogia inter ultimum finem relate ad ceteberati, pertinent ad ordinem executionis, ut eodem loco wi fines et primam causam efficientem relate ad ceteras causas ostensum est (nn. 248-254, 295-297). 834. A posteriori etiam idem apparet. Nam omnes actus efficientes, quam proponit S. Thomas hic, in secundo loco, humani ordinis executionis vel sunt formaliter et immediate ha se habent fines proximi et intermedii ad finem ultimum possessivi in re finis praevoliti et praeintenti, vel dispositive n movendo finaliter voluntatem humanam, sicut se habent et mediate tantum; nam tota ratio horum actuum est facere rausae secundae seu moventia mota ad causam primam in quod finis intentus habeatur in re seu in effectu et non solum novendo efficienter. Atqui causae secundae efficientes non in affectu, ut patet ex terminis. Constat autem quod acrus novent seu causant efficienter nisi propter motionem accepformaliter et immediate possessivi in re seu in effectu finis am a causa prima. Ergo neque fines proximi et intermedii praevoliti et praeintenti ordinantur seu referuntur essentialiter novent finaliter voluntatem nisi propter motionem acceptam ad talem finem, cum sint immediate circa ipsum; et haec i fine ultimo, qui ideo primo et maxime movet voluntatem ordinatio vel relatio est actualis seu formalis, et quidem in omni sua actione humana. Consequenter omnis actio hu­ explicita. mana est propter ultimum finem, hoc est, ordinatur seu re­ 835. Actus vero mediate seu remote disponentes ad talem fertur necessario ad ultimum finem. possessionem vel assecutionem, essentialiter etiam ordinantur 838. Maior, constat ex proportione inter causam finalem ad eundem; tum quia dispositio tota quanta est ordinatur ad et efficientem et inter modum et ordinem causandi utrobiformam; tum etiam quia mediatum, totum quantum est, est que. Haec enim genera causarum sibi mutuo correspondent propter immediatum, cum mediatum sit per aliud et imme­ quoad omnia, cum causa finalis sit propria causa causalitatis diatum sit per se, et omne quod est per aliud ordinatur ad causae efficientis, atque ideo proportio haec est sicut inter id quod est per se; tum denique quia dispositio et medium propriam formam et proprium effectum formalem. sunt inchoatio quaedam formae et fims, et «semper inchoatio S39. Minor vero patet ex I, q. 2, art. 3. Revera enim alicuius ordinatur ad consummationem ipsius» (hic. corp.). inter plures causas efficientes per se ordinatas, causa proxima Et haec ordinatio mediata et dispositiva est realis quidem, non causai nisi ut causata vel mota a causa priori seu remota, sed virtualis tantum et implicita, quantum est de se. quae rursus non causât vel movet proximam nisi ut mota vel Constat ergo quod omnes actus humani ordinis executio­ causata a Causa Prima, quae est causa pura non causata ne­ nis ordinantur explicite vel implicite, formaliter vel virtuali- que causabilis; secus esset processus in infinitum, quod esse ter, immediate vel mediate, ad assequendum in re seu in impossibile ostensum est articulo quarto. effectu eundem finem ab eodem homine praevolitum et praelam vero Causa Prima prius et vehementius causât in intentum in affectu. Et sic verum est quod homo agens prop­ ceteras causas et earum effectus quam ipsae causae secundae; ter finem ultimum praevolitum et praeintentum efficaciter quae quidem, licet causare possint immediate effectum suum in affectu, agit omnes actiones suas ordinis executionis prop­ immediatione suppositi, non tamen immediate immediatione ter hunc finem assequendum in re seu in effectu, easque ad virtutis; sic enim causare est proprium Primae Causae, cui talem finem ordinat formaliter vel saltem virtualiter. per se primo seu immediate convenit virtus causativa seu 836. B) Argumentum analogicum est duplex: unum, ex esse causae, tum quasi in actu primo, tum in actu se­ proportione inter ordinem causarum finalium et ordinem cundo. causarum agentium; aliud, ex proportione inter ordinem Ergo virtus causativa Primae Causae extenditur ad omnes actuum voluntatis et ordinem actuum intellectus circa pro­ causas secundas et ad omnes earum actiones causales, quae pria obiecta utriusque potentiae. ideo nihil causant neque causare possunt nisi in virtute 'if· /4 Cap. I.—In II P.—De unitate finis ultimi uno eodemque homine 475 Causae Primae, quae est omnibus causis et actionibus et 841. b) Ex analogia inter ultimum finem relate ad actus effectibus immediatissima. voluntatis et primum principium relate ad actus intellectus. Ita Propter quod S. Thomas egregie scribit: «operatio redu­ se habet appetitus ultimi finis ad ceteros actus voluntatis, citur sicut in principium in duo: in ipsum agentem et in vir­ qui sunt actus humani, sicut se habet cognitio primi princi­ tutem agentis, qua mediante exit operatio ab agente. Quanto pii intellectus ad ceteros actus rationis. Atqui «cognitio primi autem agens est magis proximum et immediatum, tanto vir­ principii in speculativis est causa cognitionis omnium alio­ tus eius est mediata, et primi agentis virtus est immediatis­ rum» quae sunt post ipsum. Ergo similiter «appetitus ultimi sima; quod sic patet in terminis: sint A, B, C, tres causae finis est causa appetendi omnia alia quae sunt ad finem», ordinatae, ita quod C sit ultima quae exercet operationem; nempe ceterorum omnium quae sunt post ipsum; et ita ceteri constat tunc quod C exercet operationem per virtutem suam, actus voluntatis seu humani qui sunt post ipsum, sunt per et et, quod per virtutem suam hoc possit, hoc est per virtutem propter ultimum finem 1. B, et ulterius per virtutem A. Unde si quaeratur: quare C 842. Maior patet ex principio saepius repetito, quod ita operatur? respondetur: per virtutem suam; — et quare per se habet finis in operabilibus sicut principium in speculabi­ virtutem suam?; — propter virtutem B. Et sic quousque re­ libus. Sicut autem se habet simpliciter ad simpliciter, ita se ducatur in virtutem Causae Primae, in quam docet Philoso­ habet tale ad tale. Unde sicut se habet primum principium phus quaestiones resolvere» \ cognitionis in speculabilibus, ita se habet ultimus finis in S40. Similiter ergo ceteri fines infra ultimum non cau­ operabilibus a voluntate; et sicut se habent secunda principia sant finaliter movendo voluntatem nisi ut moti a fine ultimo, cognitionis in speculabilibus, ita se habent fines secundi, nem­ in cuius virtute movent; et ideo virtus motiva finaliter ultimi pe intermedii et proximi, in operabilibus. finis est immediatissima omnibus finibus qui sunt infra 843. Minor vero constat ex principio explicato supra, ipsum et omnibus actionibus et effectibus eorundem. Et articulo primo, in sed contra, nempe quod «illud quod est quia isti effectus sunt actus humani omnes pertinentes ad primum in quolibet genere et maximum, est causa [omnium] ordinem executionem, manifestum est quod omnes actus ! eorum quae sunt post»2. humani ordinis executionis sunt immediate causati immediaEt revera «omnia principia [cognitionis naturalis] redu­ tione virtutis propter ultimum finem; et hac universali et cuntur ad hoc sicut ad primum: impossibile est simul affirmare intima virtute omnes illi actus ordinantur in illum ultimum et negare», in quo cetera omnia principia et omnes reliquae finem obtinendum in re. Unde S. Doctor ait: «virtus primae cognitiones implicite continentur 3. Et inde est quod «omnis ordinationis manet in omnibus sequentibus, sicut et virtus specifica cognitio derivatur ab aliqua certissima cognitione, ultimi finis manet in omnibus finibus ad ipsum ordinatis»2. circa quam error esse non potest, quae est cognitio primorum Quod si hoc negatur, ipsa exsistentia ultimi finis humanae principiorum universalium, ad quae omnia illa cognita exami­ vitae de medio tollitur. nantur et ex quibus omne verum approbatur et omne falsum Patet igitur quod istae duae rationes S. Thomae resol­ respuitur»4. vuntur in articulum primum et in articulum quartum huius Et similiter «in operibus humanis, ad hoc quod in eis quaestionis. Negata prima ratione, ruit totus articulus pri­ mus; negata secunda, pessumdatur totus articulus quartus. I I Sent., dist. 37, 1, 1 ad 4. II Sent., dist. 40, 5 ad 7. [Cf. etiam De Caritate, u ad. 2]. 2 3 IV Sent., dist. 49, I, 3, qla. 4· IV Sent., loc. cit. II-II, I, 7. De Verit., 16, 2. 476 P.—De UNITATE FINIS ULTIMI aliqua rectitudo esse possit, oportet esse aliquod principium permanens, quod rectitudinem immutabilem habeat, ad quod omnia opera examinantur; ita quod illud principium perma­ nens omni malo resistat et omni bono consentiat». Et hoc est synderesis secundum quod primo et per se continet primum principium rationis practicae, quod est principium de ultimo fine primo et per se et maxime prosequendo in omni opere humano \ 844. Non est tamen necessarium quod singuli actus hu­ mani explicite et formaliter resolvantur in ipsum ultimum finem, sed sat est quod actus ordinis executionis virtualiter ordinentur in ipsum, cuius virtute fines secundarii et proxi­ mi immediate immediatione suppositi movent hominem agentem ad actus illos; sicut et in demonstrationibus non est necesse quod semper fiat explicita et formalis resolutio usque ad primum principium, sed sat est resolvere conclu­ sionem in proprium principium, quod movet intellectum in virtute primi principii in quo virtualiter et implicite contine­ tur 12. lure igitur concludit S. Doctor quod «ultimus finis est quod est primo et per se volitum ab agente, et propter hoc agit agens omne quod agit» 3. 845. Ex quibus apparet quod omnes actus humani ordi­ nis executionis unius hominis ordinantur in unum finem ultimum a seipso praevolitum et praeintentum assequendum, quandiu haec volitio et intentio manet. Quae quidem ordi­ natio seu relatio non semper potest esse actualis et formalis et explicita, data nostra conditione psychologica in praesenti statu unionis ad corpus corruptibile; at neque necessaria est ad hoc ut propter illum vere et realiter agamus. Sed non sufficit ordinatio mere habitualis, quae potius est ordinatio agentis in actu primo quam ordinatio actionum in actu se­ cundo. Neque etiam sufficit ordinatio mere interpretativa, hoc est, nullo modo praesupposita aliqua ordinatione actuali Ibid. [Cf. De Verit., 5, 1 c.] II Post., lea. 3, n.° 1; lect. 18, η.» 4; lect. 20, nn. 4-5; 7Γ Sent., dist. 49> i, 3j qla· 4 ad 6. 3 Compend. Theologiae, I P., cap. 100. 1 Cap. I.—In uno eodemque nomine 477 ordinis intentionis, quia in ordine naturali non datur aliquis habitus innatus quo ad ultimum finem simus naturaliter or­ dinati, sicut in ordine supernatural! ordinamur in finem ulti­ mum habitu infuso gratiae et caritatis. 846. Sed omnino requiritur cognitio et appetitio quaedam praevia ipsius finis ultimi secundum se et directe, antequam ceteri actus humani ordinis executionis exerceantur propter talem finem assequendum. Haec tamen cognitio finis ultimi non est necesse quod sit cognitio scientifica et quasi in actu sig­ nato, sed sat est quod sit cognitio vulgaris et in actu exercito, sicut et de cognitione finis pro vero actu humano dictum est articulo primo. Quod si nullo modo praecognosceretur ab homine ratio finis ultimi, nullo modo posset ordinare in ipsum actus suos ut homini competit; et sic non alio modo ageret propter ultimum finem quam cetera agentia inferiora, quod absurdum est. 847. Dicendum est ergo quod omnes actus suos ordinat, saltem virtualiter, in finem ultimum. «Ad cuius evidentiam, ait S. Thomas, considerandum est quod, sicut in causis efficientibus virtus primae causae manet in omnibus causis secundis, ita etiam intentio principalis finis [qui maxime est finis ultimus] virtute manet in omnibus finibus secundariis; unde quicumque actu intendit aliquem secundarium, virtute intendit finem principalem. Sicut medicus, dum colligit her­ bas, actu intendit conficere potionem, nihil fortasse de sani­ tate cogitans [actu]; virtualiter tamen intendit sanitatem, prop­ ter quam potionem dat» 1. 848. C) Et notandum, quod haec doctrina S. Thomae de praevia cognitione et intentione ultimi finis tota fundatur in eius sententia de primo cognito rationis speculativae et rationis practicae, cui corresponds sententia de primo volito humanae voluntatis2; sicut ex adverso, sententia Scoti et aliorum theologorum impugnantium S. Thomam fundatur in doc­ trina contraria, de primo cognito et de primo volito. Qua de causa defendunt ordinationem mere habitualem vel inter1 De Caritate, n ad 2. : I-II. io. I. ■■■■MunMMSR! 178 II P.—-De unitate finis ultimi Cap, i,—In uno eodemque homine 479· activae per totum tempus humanae vitae seu humanorum volitionum et actionum. 852. Ex parte quidem ordinationis passivae seu ordinaAt, ut paulo supra dicebamus, haec ordinatio ex pane operis tantum, quae est mera ordinabili tas, eodem modo inve­ bilitatis volitionum et actionum in finem ultimum, videtur nitur in actibus hominis; et sic, relate ad ultimum finem, requiri quod omnia ordinabilia in finem habeant rationem nulla esset differentia per se inter actus hominis et actus huma­ nilis; utile enim dicitur quod ad finem ducit aut saltem nos; immo, neque inter modum agendi hominis propter suum lucere potest: quod autem ad finem non est ductivum, diciur inutile. Unde, si in volitionibus et actionibus humanis sit ultimum finem et modum quo propter ultimum finem suum diquid inutile, illud non est ordinabile in finem ultimum. agunt bruta animalia et alia inferiora agentia. lam vero in actionibus humanis est aliquid inutile ex du­ 849. Et inde est quod S. Doctor tenet homini, cum plici parte: uno modo, quasi deorsum, quia scilicet dantur primo venit ad usum expeditum rationis, «primum quod quaedam humanae actiones infra utilitatem, sicut sunt actio­ tunc cogitandum ei occurrit, est deliberare de seipso» per nes ludicrae vel iocosae; alio modo, quasi sursum, quia dantur relationem ad ultimum finem, quia «finis est prior in inten­ quidam actus humani supra utilitatem, ut sunt actus specu­ tione», et ultimus finis debet esse maxime primus \ lativi seu contemplativi. 850. Defendere autem hanc doctrinam S. Thomae con­ 853. Ergo S. Doctor ordinatissime movet tres difficul­ tra eam impugnantes ex alia ratione et ex alio ordine, ut tates, quarum duae priores sunt ex parte ordinabilitatis pas­ tempore baianismi et iansenismi factum est, non est huius sivae seu inutilitatis quarundam actionum, scilicet prima ex loci. Neque oportet eam diminuere, ut facilius defendatur, parte inutilitatis privative sumptae, quae est inutilitas proprie quemadmodum quidam thomistae fecisse videntur cum Bil- dicta, per defectum et quasi deorsum; alia vero ex parte inuti­ luart; non enim potest diminui doctrina necessario deducta litatis negative aut contrarie sumptae seu large dictae, quae ex metaphysica causae finalis et ex naturali structura humani est inutilitas per excessum et quasi sursum: — tertia et ultima intellectus et humanae voluntatis, quin ipso facto destruatur. procedit ex parte ipsius ordinationis activae. Sed difficultates illae aliunde efficaciter solvi possunt, 854. Constat autem quod prior naturaliter et gravior est intacta doctrina praesenti. inordinabilitas passiva seu obiectiva quam inordinabilitas ac­ tiva vel subiectiva, quia quod obiective est inordinabile ad Unem, subiectum non potest illud active ordinare in finem; , et similiter in ipsa inordinabilitate passiva seu obiectiva maior C. Solvuntur dificultades et prior est inordinabilitas per defectum seu privativa quam 851. Quia in hoc articulo agitur de ordinatione omnium, inordinabilitas per excesum seu contraria, eo quod haec quae homo agit aut vult in ordine exeeutionis, ad ultimum secunda coincidere videtur cum ipso fine seu termino ordi­ finem praevolitum et praeintentum, difficultates possunt oriri nationis. 855. Obiecti0 prima, quae procedit ex inordinabilitate quaex duplici capite: primo, ex parte volitionum vel actionum, hoc est, ex parte ordinandorum in finem illum, quasi ex parte nmdam actionum privativa seu per defectum. Ea tantum sunt ordinationis passivae; secundo, ex parte ipsius ordinationisI ordinabilia in finem ultimum quae seria sunt, cum finis ulti­ mus sit res gravissima et valde seria. Atqui quaedam actiones humanae non sunt seriae, quia sunt iocosae, et iocosa contraI-II, 89, 6 corp, et ad 3. distinguuntur a seriis. Ergo quaedam actiones humanae non pretativam sen virtualem ex parte operis, non ex parte operantis. t ·· 480 Cap. i,—In uno eodemque hom 11 Ρ·—De unitate finis ultimi 481 sunt ordinabiles in finem ultimum; et sic non omnes actiones: ion sunt ipse ultimus finis, etiam quo. Ergo saltem istae humanae ordinantur in finem ultimum. ictiones speculativae, quae sunt actiones humanae non ordi856. Responsio. Disc. Mai.: ea tantum sunt ordinabilia in lantur in ultimum finem. 859. Responsio. Dist. Mai.: actiones speculativae non finem ultimum quae seria sunt, directe et per se ordinabilia, conc.; indirecte per aliud ordinabilia, nego. sint ordinabiles in alium finem cui, nego; in alium finem :iius gratia, subdist.: in finem alium quasi operatum ab ipsis, Cone. Min. et nego Consequens et Consequentiam. 857. Aliqua possunt esse ordinabilia in finem obiectivum one; in finem alium possidendum et attingendum per ipsas, seu cuius gratia dupliciter: uno modo, per seipsa et directe., qo. Concedo Min., et nego Consequens et Consequentiam. quia de se bonitatem habent et honestatem, et ista dicuntur 860. Actiones speculativae seu contemplativae dicuntur seria; alio modo, indirecte et per aliud, quia per se primo delectabilia sunt et directe ordinantur ad quietem et recrea­ sutiles per excessum, quia scilicet habent quendam finem tionem agentis tanquam ad finem cui. Quia tamen haec a seipsis; sicut ipsi fines ut fines dicuntur inutiles, quia, recreatio et quies ulterius ordinatur ad operationem seriam 1 sic, non ordinantur in alium finem. Qua de causa Phifortius et perfectius exequendam, inde est quod operationes bsophia Prima dicitur maxime inutilis, quia est maxime ludicrae seu iocosae ordinantur indirecte et per aliud in finem ibera et sui iuris: et similiter Deus est in summo inutilitaobiectivum seu cuius gratia, et consequenter ordinabiles sunt is, quia nullo modo potest alii subiici1. 861.Attamen, etiam istae operationes habent suam finahoc modo in ultimum finem; unde et possunt esse materia itatem. Ordine quidem naturali, operationes speculativae oralicuius virtutis moralis, quae dicitur eutrapelia. Propter quod S. Thomas ait: «ipsae operationes ludi, se­ linantur ex una parte ad perfectionem ipsius speculantis, qui cundum suam speciem, non ordinantur ad aliquem finem deo est earum finis cui2; ex alia vero ordinantur ad proprium [obiectum seu cuius gratia]’, sed delectatio quae in talibus riectum speculabile possidendum, quod est earum finis actibus habetur, ordinatur ad quandam animae recreationem 'dius gratia. 862. Et isti duo fines sunt communes omnibus actioni­ et quietem» Et homo indiget aliquando ludis, quia non potest continuo laborare neque labore corporali neque labore bus speculativis. Sed insuper dantur gradus in speculatione. Speculationes ergo inferiores et imperfectae natura sua ordi­ spirituali 2. Ludus ergo non est omnino inutilis, sed «est utilis propter untur ad perfectam et consummatam speculationem, quae delectationem et quietem; delectatio autem et quies non prop­ st ultimus finis quo, veluti operatio formaliter possessiva ter se quaerentur in humana vita, sed propter operationem» dumi finis cuius gratia. Ergo eo ipso quod quaedam actio­ honestam seu virtuosam 3; et ita est ordinabilis in ultimum nes speculativae non sunt ipse ultimus finis quo, sequitur eas finem. naturaliter ordinari, sicut in finem, in supremam et ultimam 858. Obiectio secunda, quae procedit ex inutilitate per speculationem, quae est ultimus finis quo, eaque mediante in excessum quarundam actionum. Actiones speculativae seu con­ diimum finem cuius gratia. templativae non sunt ordinabiles in alium finem, quia pro863. Aliunde etiam perfectio quam secum ferunt istae pter seipsas quaeruntur. Atqui quaedam actiones speculativae itiones, cum sit quaedam perfectio speculantis quae conti- 2 3 II-II, 168, 2 ad 3. [Cf. III Contra Gent., 25, arg. 6], Ibid., corp. Ibid., art. 4. 1 In I Metaph., lect. 3, nn. 58-65. ’ III Sent., dist. 35, 1, 2, qla. 1, edit, cit., n.° 32. 31.—De Hominis· 482 II P.—De unitate finis ultimi netur sub universali et totali perfectione ultimi finis sim­ pliciter, specificative seu materialiter ut bona quaedam—abstractione facta a formali et reduplicativa consideratione specu­ lationis — reducuntur et ordinantur in bonum totale, quod est ultimus finis. Sive ergo sumantur reduplicative ut speculationes sive specificative ut bona quaedam seu perfectiones speculantis, reducibiles et ordinabiles sunt in ultimum finem. 864. Obiecti0 tertia, quae procedit ex impossibilitate ordi­ nationis activae omnium actuum in finem ultimum. Quicumque ordinat aliquid in finem ultimum, cogitat de fine ultimo; quia ordinatio activa est actus rationis, quae semper agit cum cognitione, ut patet ex terminis. Atqui, etiam supposito ultimo fine volito et intento, homo non semper, quando agit aut vult, cogitat de ultimo fine, ut experientia constat: — neque etiam potest semper de ipso ultimo fine cogitare quandiu sumus in hoc corpore mortali, quod aggravat ani­ mam. Ergo homo nec semper neque omnia quae vult aut agit ordinat ad ultimum finem. 865. Responsio. Dist. Mai.: quicumque ordinat aliquid in ultimum finem, cogitat de ultimo fine, eo modo quo illud aliquid ordinat in finem ultimum, conc.; alio modo, nego. Dist. Min.: homo non semper, quando aliquid agit aut vult, cogitat de ultimo fine, non semper cogitat actu et expli­ cite, cone.; non semper cogitat virtualiter et implicite, nego. Et nego Consequens et Consequentiam. 866. Revera omnis ordinatio activa in finem ultimum, cum sit essentialiter actus rationis ordinantis, supponit co­ gnitionem et cogitationem aliquam de fine ultimo. At, tum ordinatio tum cogitatio illa non stant in aliquo indivisibili, sed magnam latitudinem admittunt; nam, ut ex supra dictis patet, alia est ordinatio actualis et formalis seu explicita, et alia ordinatio virtualis seu implicita; et similiter, alia est cogitatio actualis et explicita finis ultimi, alia est cogitatio virtualis et implicita. Quando ergo homo formaliter et explicite ordinat actio­ nem aliquam in finem ultimum, actualiter etiam et explicite cogitat de fine ultimo; quando vero solum virtualiter et Cap. i.—In uno eodemque homine 483 mplicite ordinat actiones suas in talem finem, virtualiter tiam et implicite cogitat de fine. 867. Et hic secundus modus cogitandi de fine et ordiandi actiones in finem ultimum, sufficit ad agendum vere i proprie propter ultimum finem, et est semper homini possibilis et semper realiter datur quandocumque homo opejtur humano modo; nam virtus primae cogitationis et pri­ mae intentionis ultimi finis manet in qualibet cogitatione et jialibet volitione et operatione sequenti, quandiu prima inmtio non est retractata, etiamsi actu et explicite non cogitet £ fine, neque actu et explicite ordinet actiones suas in nem: «sicut, inquit graphice S. Thomas, non oportet quod ui vadit per viam, in quolibet passu cogitet [actu et explile] de fine»1, 868. Corollarium. Ex quibus omnibus apparet definitio ’.alis et essentialis ultimi finis simpliciter totius humanae vitae 1 genere seu in communi consideranti. Nam, ut constat ex 3S0 processu exsistentiae alicuius ultimi finis simpliciter otius vitae humanae, finis ultimus nullo modo finitur vel uibilis est ab alio fine, sed est finis purus, sicut Prima ausa efficiens est causa pura, non causata neque causabilis b alia priori causa; ceteri vero fines citra ultimum sunt fines •.liti ab alio fine, nempe a fine ultimo saltem, sicut ceterae nisae efficientes citra Primam sunt causae causatae vel lotae ab alia causa, scilicet saltem a Prima Causa. Ergo finis ultimus debet definiri relative ad alios fines itra ipsum, dicendo quod ipse finit omnes alios fines seu uod ceteri omnes fines sunt propter ipsum; et negando seu ■emovendo ceteros fines ab ipso, dicendo quod finis ultimus M finitur alio fine seu non est propter alium finem; et eleindo ad summum ipsam rationem formalem ceterorum rium seu finis ut sic, dicendo quod finis ultimus propter iipsum appetitur et quaeritur. Unde ex ceteris finibus pervenimus ad notionem finis -finii triplici via, nempe via causalitatis: ceteri omnes fines 5 actiones sunt propter ipsum; — via excellentiae: ipse est 1 Hic, ad 3. fi ■■■ *· 484 II P.—De Cap. I,—In uno unitate finis ultimi eodemque homine 485 volitus et quaesitus propter se; — et via remotionis: ipse non est volitus neque quaesitus propter alium. Et sic habetur sequens definitio ultimi finis simpliciter in § II communi totius humanae vitae: propter quem sunt ceteri fine et omnes actiones, ipse autem propter seipsum et non propter hum HOMO OMNIA QUAE VULT IN ORDINE SUPERNATUTALI, aliquem alium. . \tlit propter ultimum finem supernaturalExM 869. Quam definitionem fere totidem verbis tradidit S. Thomas, cum ait: «quicumque finis est talis, quod alia . volumus propter ipsum, et ipsum volumus propter seipsum, Qua^10 est quando homo est in statu gratiae, et non propter aliquid aliud, — ille finis non solum est bonus, *lue ^e0 vu^ et. ^tendit eificacitei finem ultimum supersed est optimus», hoc est, ultimus simpliciter U ituralem, nam, si sit in statu peccati mortalis, revera finem Et singulas particulas justificavit articulis quarto, quinto «um atomum ponit in aliquo bono commutabili, quod sive et sexto huius quaestionis. Nam quod ipse non sit propter sP^c*te s^ve implicite 1 educitur ad ipsum hominem peccatoS. Thomas scribit: «cum autem in bonis comalium finem, ostendit articulo quarto; quod sit propter seip- im. :m· Unde $· sum, probavit articulo quinto; quod ceteri fines et omnes mutabilibus, quae homo inordinate convertitur per pecactiones humanae sint propter ipsum, concludit hoc articulo ltum’Qmdam ordo secundum quod unus est finis altesext0 :us —semper autem ea quae sunt ad finem sint plura quam Cui definitioni consonat etiam definitio S. Augustini di- ;se oportet ut, quanto radix peccati sumitur procentis quod «illud est finis boni nostri [= finis ultimus] prop· ultimo, tanto inveniantur pauciores radices, ter quod appetenda sunt cetera, ipsum autem propter seip- :in^ autem ultimus in amore commutabilium bonorum est ipse vmo, propter quern omnia alia quaerit; et ideo, si radix sum»2; eamque refert S. Thomas, hic, in sed contra. Et Tullius Cicero praeclaram appellat definitionem ultimi accati accipiatur ex parte ipsius peccantis, erit una; si autem finis, quam dabat vel ipse Epicurus, nempe «id esse quo amatur ex parte eorum quae propter seipsum peccans omnia, quae recte fierent, referrentur, neque id ipsum us­ iiaerit, erunt plures»1. Qua de causa, post S. Augustinum, :ocet quod amor inordinatus sui est principium omnis peccati; quam referretun>3. 870. Quae omnia radicitus et profunde resolvuntur in .ilia est ultimus finis peccatoris 2. hoc, quod unius hominis non potest esse simul nisi unus 872. B. DICENDUM EST ERGO QUOD omnia quae homo vult ultimus finis tum in ordine intentionis tum in ordine execu­ 't agit humano modo seu ex voluntate deliberata quandiu est in tionis; inde enim venit quod ipse sit propter seipsum et non ^gratiae, vult et agit propter ultimum finem supematuralem. 873. Probatur, tum ex auctoritate divina, tum ex ratione propter alium, ceteri vero sint propter ipsum. Finis ultimus est finis proprius hominis in quantum est theologica. homo, cum sit finis proprius totius humanae vitae; iam vero A) Ex auctoritate divina. Concilium Tridentinum docet quod nemo, quamtumvis iustificatus liber est ab observatione «finis proprius alicuius rei semper est unus» 4. mandatorum Dei et Ecclesiae3. Tenetur ergo ad observan2 3 I Ethic., lect. 2, n.° 19. Vide etiam II Metaph., lect. 4, n.° 316. De Civitate Dei, lib. XIX, cap. 1, n.° 1. ML. 41, 621. II de finibus, cap. 2, edit, cit., t. II, 130. III, n, 2 ad i. M·· 1 3 II Sent., dist. 42, 2, 1. Ι-Π, 87, 4Denz., nn. 804 et 830. r- !I •!!l 486 II P.—De unitate finis ultimi tiam totius Legis naturalis et supematuralis Dei et Ecclesiae, Haec autem observantia supponit quod omnia quae vult et agit ex cantate fiant, secundum illud: «omnia vestra in cariiau fiant» \ quae est plenitudo Legis et finis praecepti12. Et in hoc sensu Tridentina Synodus adducit verba S. Pauli: «sic currite ut comprehendatis» 3, et S. Petri: asatagiu ut, per bona opera, certam vestram vocationem et electionem faciatis» 4. Sed praesertim urgent celeberrima verba Apostoli: «sive ergo manducetis sive bibetis sive aliud quid facitis, omnia in gloriam Dei facite» 5: «omne quodcumque facitis in verbo aut in opere omnia in nomine Domini lesu Christi, gratias agentes Deo et Patri per ipsum»6. Similiter et Christus lesus dixit: «oportet semper orare et non deficere» 7. Cui consonat Paulus: «sine intermissione orate» 8. Quod intelligendum est non de ipsa oratione pro­ prie dicta secundum se, sed de causa vel motivo seu fine orationis, qui est caritas, quae actu vel virtute manet in omnibus quae ex caritate facimus 9; nam «vis prima, quae movet intentionem, manet in toto opere, etiamsi aliquando in aliquo particulari divertat» 10. Unde et Ecclesia singulis diebus primo mane a Deo petit: «actiones nostras, quaesumus Domine, adspirando praeveni et adiuvando prosequere, ut cuncta nostra oratio et operatio a le semper incipiat et per te coepta finiatur». Merito ergo Leo XIII, docet quod ad finem ultimum 1 3 3 4 6 8 7 8 9 10 I Cor., XVI, 14. I Tim., I, 5; Rom., XIII, 10. I Cor., IX, 24. II Pet., I, 10. I Cor., X, 31. Coi., III, 17. Luc., XVIII, i. I Thés., V, 17. Π-11,83,14. In I Cor., cap. 14, lect. 3, edit, cit, p. 377 a. Cap, i,—In uno eodemque homine 487 upematuralem sunt «cogitationes atque actiones referendae onnesi \ 874. B) Ex ratione theologica. Ita se habet dilectio cajtativa ultimi finis supematuralis ad totam humanam activi­ sm hominis iusti, sicut se habet naturalis dilectio ultimi his naturalis ad totam humanam activitatem hominis in rdine naturali considerati. Atqui dilectio naturalis ultimi his naturalis est causa omnium actuum humanorum ordinis secutionis intra ordinem naturalem, eiusque influxu et vir­ ate omnes actiones humanae ordinantur in finem ultimum aturalem. Ergo similiter dilectio supematuralis caritativa Jtimi finis supematuralis est causa omnium actuum humaOrum ordinis executionis hominis iusti, eiusque virtute et nfluxu omnes actus humani hominis iusti ordinantur ad inem ultimum supematuralem. Et sic homo iustus omnia |uae vult et agit, agit et vult propter ultimum finem superlaturalem. 875. Maior patet ex analogia seu proportione quae viget nter ordinem naturalem et ordinem supematuralem huma­ ne vitae. Quae quidem analogia importat proportionem inter ibiecium utriusque ordinis, maxime obiectum formale et prinarium, quod est ultimus finis obiectivus; et inter actum proprium utriusque ordinis circa ipsum; et inter modum et ifficaciam causalitatis obiecti et actus primarii in obiecta et ictus secundarios. Nam haec tria essentialiter requiruntur in itroque ordine. lam vero, proportio ex parte obiecti formalis seu primarii est proportio finis ultimi naturalis et supematuralis, quod est primum principium obiectivum ordinis utrobique; — propor­ tio ex parte actus primarii, est proportio volitionis seu amo­ ris finis ultimi naturalis et finis ultimi supematuralis, et hi actus sunt primum principium subiectivum ordinis in utraque serie: — tertio, proportio causalitatis est similis influxus utro­ bique primi obiecti in obiecta secundaria et primi actus in actus secundarios, qui pertinent ad ordinem executionis. 1 Encycl. Tametsi futura prospicientibus, die I novembris 1900, t. VI, p. 164. w II P.—De unitate finis 488 ultimi Et quidem primus actus in ordine naturali est amor natu­ ralis ultimi finis naturalis, cuius virtus se extendit ad totam humanam activitatem naturalem ordinis executionis, ut paulo supra vidimus. 876. Et similiter primus actus efficax et perfectus in ordine supematurali est amor supematuralis caritativus ulti­ mi finis supematuralis. Unde S. Thomas dicit «caritas tendit in ultimum finem [supernaturalem] sub ratione ultimi finis»1. Et virtus eius se extendit ad totam activitatem humanam hominis iusti, informans omnes actus omnium virtutum2 eosque referens seu ordinans active ad ipsum ultimum finem adipiscendum in re per viam meriti. Propter quod idem S. Doctor ait quod de ratione caritatis est «quod Deus — qui est ultimus finis supematuralis — diligatur super omnia et quod homo totaliter se ei subiiciat, omnia sua referendo in ipsum» 3. Ac saepius expresse tradit proportionem inter naturalem dilectionem ultimi finis naturalis et supernaturalem dilectio­ nem caritativam finis ultimi supematuralis 4. 877. Minor patet ex dictis in toto isto articulo sexto, et expresse etiam docetur a S. Doctore in I, 60, 2; 82, 1-2; 83, 4; I-II, 9, 3; 10, i, et pluribus aliis locis, quod scilicet dilec­ tio naturalis est causa omnis dilectionis electivae. Patet ergo quod caritas hominis iusti, quandiu adest, omnia opera et volitiones eius pervadit et vivificat, cum sit forma omnium virtutum et actuum eius, et omnem huma­ nam activitatem efficaciter ordinat in ultimum finem super­ naturalem; qua de causa, caritati convenit per se primo esse maxime et universaliter ordinativa omnium 5, ordine supremo et ultimo, qui est ordo ultimi finis supematuralis. Unde S. Doctor profunde dicit: «quia caritas habet pro obiecto ultimum finem [supernaturalem] humanae vitae..., ideo ex- 3 5 II-II, 26, i ad i. II-II, 23, 8. II-II, 24, 12. I, 60, 5; I-II, 109, 3; II-II, 26, 3 et alibi passim. IMI, 25, i. Cap. I.—In uno eodemque homine 489 tendit se ad actus totius humanae vitae per modum imperii» 1. 878. Haec tamen ordinatio, quandiu in hac vita mortali sumus, non semper est actualis et explicita; at semper debet esse saltem virtualis in iusto adulto. Propter quod iterum S. Thomas scribit: «omnia actu referre in Deum non est possibile in hac vita, sicut non est possibile quod semper de Deo cogitetur; hoc enim pertinet ad perfectionem patriae, sed quod omnia virtute referantur ad Deum, hoc pertinet ad perfectionem caritatis, ad quam omnes tenentur» 2. Et rursus: wirtualiter referre omnia in Deum, cadit sub praecepto caritatis, cum hoc nihil aliud sit quam habere Deum ultimum finem»3. Immo, et quantum est de se, haec virtualis ordinatio caritativa est multo efficacior et vigorosior quam ordinatio amoris naturalis in finem ultimum naturalem, quia semper gratia est fortior et efficacior natura. 879. C. Neque est difficultas de actu peccati venialis exerciti ab habente caritatem; nam peccatum veniale, sive ra­ tione materiae sive ratione actus, est quid imperfectum in gene­ re moralitatis et actus humani. Aut enim versatur circa contin­ genter ordinabilia ad ultimum finem, aut — quod plerumque accidere solet — actus eius non est plene et perfecte humanus, quia non resolvitur usque ad rationem superiorem; et ideo est mera dispositio remota et contingens ad peccatum mor­ tale4. Non est autem inconveniens quod quaedam disposi­ tiones remotae simul maneant cum forma opposita, cum non sint nisi reliquiae quaedam in corrumpi contrariae formae iam expulsae. Et ita peccata venialia sunt dispositiones quaedam ad formam oppositam caritati, quae est peccatum mortale, non tamem formaliter resolutae in formam illam, quae non­ dum adest, sed per accidens causatae ex imperfectione ha­ bentis caritatem. Non ergo referuntur perfecte ad ullum ulti­ mum finem, sed agens ea producens manet habitualiter ordiII-II, 23, 4 ad 2. [Cf. Ill Sent., d. 26, 2, 2 ad 2]. De Caritate, 11 ad 2. Ibid., ad 3. I-II, 74» 3-4> 6-7, 9-io; 88, 3. II P.—De unitate finis ultimi 490 natus ad ultimum finem supernaturalem per habitum cari­ tatis in eo residentem, ad quem illa neque actu neque virtute referuntur; sed sunt referibilia ad ultimum finem peccati mortalis, ad quem tamen non referuntur actu nec virtute, eo quod iste finis non habetur simul efficaciter actu neque habitu cum fine ultimo caritatis, licet possit haberi simul sub quadam imperfecta et inefficaci velleitate. 880. Imperfectae autem velleitati ordinis intentionis mi­ rum non est si respondeat imperfectus actus ex parte subiecti vel ex parte materiae, qui dicitur peccatum veniale. Et ita homo agens, exeundo ab ordine per se finium, per accidens relabitur in ordinem per accidens; et consequenter, cum agit propter finem proximum peccati venialis, qui est uti bono commutabili praeter ordinem divinae legis, actus iste non necessario et efficaciter resolvitur in aliquem finem ultimum determinatum, iuxta dicta in articulo quarto de ordine per accidens finium; sed solum reductive et imperfecte x. Sed de hac difficultate, satis in praesenti; eam enim ex professo agitare et resolvere spectat ad tractatum de peccato veniali et ad tractatum de caritate. 1 I-II, 88, i ad 2 et 3; II-II, 24, 10 ad 2. CAPUT SECUNDUM DE UNITATE FINIS ULTIMI SIMPLICITER TOTIUS HUMANAE VITAE OMNIUM HOMINUM Art. 7.—Utrum sit unus ultimus finis omnium hominum 881. Postquam ostensum est unius hominis esse unum tantum finem ultimum simul, tam in ordine intentionis quam in ordine executionis, consequenter S. Doctor inquirit an etiam omnium hominum sit unus idemque ultimus finis. Qua in re, sicut et respectu unius hominis factum est in articulis praecedentibus, quaestio habere potest duplicem sensum, pro duplici acceptione finis ultimi humanae vitae, scilicet finis ultimi naturalis et finis ultimi supernaturalis. Quaerimus ergo, i.°, utrum omnium hominum sit unus idemque finis ultimus naturalis; 2.0, utrum omnium homi­ num sit etiam unus idemque ultimus finis supernaturalis. UTRUM SIT UNUS ULTIMUS FINIS NATURALIS OMNIUM HOMINUM A. Praenotanda Sensus et status quaestionis 882. Circa terminos quaestiti pauca sunt scribenda. Subiectum est: ultimus -finis - naturalis - omnium - hominum; praedicatum vero: unus. ·. ft 492 —In Π P.—De unitate finis ultimi omnibus hominibus 493 coloratum est, in tantum visibile est: — sed materiale in Circa subiectum ergo considerandum est in primis quod obiecto est corpus cui accidit color» ultimus finis naturalis in communi potest sumi dupliciter: uno 884. Deinde considerandum est quod nomine omnium modo, formaliter, «secundum rationem ultimi finis», quae est ratio boni perfecti et plene satiativi seu completivi hominis; 1 hominum intelligimus omnes omnino homines ratione utentes -nam loquimur hic de fine ultimo humanarum actionum, alio modo, materialiter, «secundum id in quo finis ultimi quae necessario postulant exercitium rationis et voluntatis, ratio invenitur», quod est res cui convenit aut convenire ut patet ex articulo primo—; nimirum tam bonos seu virtuo­ putatur ratio boni perfecti et completivi hominis 1. Nam et sos, quam malos seu vitiosos, tam philosophos et sapientes universaliter nomen «aliquid significat dupliciter: uno modo quam rusticos et illitteratos, tam senes quam iuvenes, tam formaliter, et alio modo materialiter. Formaliter quidem sig­ viros quam feminas. Nullus ergo homo qui, ut homo, agere nificatur per nomen id ad quod significandum nomen est potest, excluditur. principaliter impositum, quod est ratio nominis; sicut hoc 885. Circa praedicatum vero notandum est quod unus nomen, homo, significat aliquid compositum ex corpore et ani­ finis intelligitur de perfecta unitate quae est identitatis, ut ma rationali. Materialiter vero significatur per nomen illud in S. Doctor innuit in capite quaestionis, ubi, distribuendo quo talis ratio salvatur; sicut hoc nomen, homo, significat articulos eius, septimo loco quaerit «utrum idem sit finis aliquid habens cor et cerebrum et huiusmodi partes sine ultimus omnium hominum». Et quidem, proportionaliter ad quibus non potest esse corpus animatum anima rationali» \ dicta de uno homine in duobus articulis praecedentibus, 883. Ubi notandum est quod loquimur hic exclusive de intelligenda est haec unitas finis ultimi tam in ordine inten­ ultimo fine obiectivo, non de ultimo fine subiectivo, qui est adeptio vel possessio ultimi finis obiectivi. Sicut autem obiec­ tionis seu volitionis quam in ordine executionis seu prose­ cutionis. tum est duplex, nempe formale et materiale, ita etiam finis ultimus obiectivus potest considerari et ut obiectum formale Quae cum ita sint, apparet quod sensus quaestionis est et ut obiectum materiale. Non tamen ut obiectum mere duplex: i.°, utrum finis ultimus naturalis formaliter sumptus materiale, quod est obiectum secundarium, quia ultimus omnium prorsus hominum ratione utentium sit unus idemque tam finis natura sua est obiectum principale seu primarium, sed in ordine intentionis quam in ordine executionis; 2.°, hoc dato, ut obiectum formale quo et formale quod. Ratio ergo ultimi an etiam ultimus finis naturalis materialiter consideratus om­ finis se habet ad rem cui ratio illa convenit aut convenire nium hominus sit unus idemque in ordine intentionis et in ordine putatur sicut obiectum formale quo ad obiectum formale executionis. quod. Quo in sensu S. Thomas scribit: «in obiecto consideratur Quaestionis resolutio aliquid ut formale et aliquid ut materiale. Formale in obiecto est id secundum quod obiectum refertur ad potentiam vel 886. dicendum. EST primo: finis ultimus naturalis forma­ habitum; materiale autem est id in quo hoc fundatur; ut, si tter sumptus omnium hominum ratione utentium est unus idemloquamur de obiecto potentiae visivae, obiectum eius formale que tam in ordine intentionis quam in ordine executionis. est color vel aliquid huiusmodi; in quantum enim aliquid 887. Probatur a priori et a posteriori. A) Argumentum a priori est duplex: unum, ex parte sub­ iecti, hoc est, modi appetendi et agendi propter ultimum » 1 1 Hic, corp., et supra, art. 5; et infra, q. 5, art, 8. De Potentia, 9, 4 c. ’ 1 De Caritate, 4. ■ 494 Il P.—De unitate finis ultimi finem naturalem formaliter sumptum; aliud, ex parte obiecti, idest rationis formalis ultimi finis naturalis obiective sumpti. a) Argumentum primum: ex parte modi appetendi et agen­ di propter ultimum finem naturalem formaliter sumptum. Ulti­ mus finis naturalis formaliter sumptus appetitur et prose­ quitur naturaliter ab omnibus hominibus ratione utentibus. Atqui quod naturaliter appetitur et prosequitur ab omnibus hominibus ratione utentibus est unum idemque pro omnibus in ordine intentionis et in ordine executionis. Ergo ultimus finis naturalis formaliter sumptus est unus idemque omnium hominum ratione utentium tam in ordine intentionis quam in ordine executionis. 888. Maior constat ex dictis supra, articulo quinto, ra­ tione secunda (nn. 764-773). Ibi enim ostensum est quod ultimus finis naturalis formaliter sumptus primo et naturaliter appetitur et prosequitur a quolibet homine in quantum est homo, eo quod habet rationem primi principii naturalis in ordine agibilium, hoc est, appetibilium et operabilium ab ho­ mine; primum autem principium naturale primo et naturaliter attingitur a natura agente vel operante, ut patet ex termi­ nis; — sicut primum principium naturalis cognitionis primo et naturaliter percipitur a natura intellectiva expedita. Constat ergo quod ultimus finis naturalis formaliter sump­ tus naturaliter appetitur seu desideratur ab omnibus homi­ nibus in ordine intentionis, et naturaliter quoque opere pro­ sequitur ab eisdem in ordine executionis. Eo enim ipso quod iste appetitus et haec prosecutio naturaliter habentur ab homine volente et agente, eadem naturalitate conveniunt omnibus hominibus; quia quod naturale est, naturaliter inest omnibus habentibus naturam respectu cuius dicitur naturale, ut constat ex terminis. 889. Minor est per se nota, quia natura appetens et agens in omnibus hominibus est una, cum omnes homines sint unius naturae; similiter modus appetendi et agendi natu­ ralis est idem apud omnes, eo quod natura ut natura semper eodem modo operatur; denique terminus vel finis naturalis appetitionis et naturalis prosecutionis eiusdem naturae neces- Cap. II.—In omnibus hominibus 495 sario debet esse unus idem que, eo quod una natura naturaliter non tendit nisi ad unum U I Profunde ergo S. Thomas scribit: «necesse est unum esse I ultimum finem hominis in quantum est homo, propter unitatem humanae naturae [et naturalitatem appetitionis et prosecutio­ nis eius], sicut unus est finis medici in quantum est medicus propter unitatem medicinalis artis [qua formaliter medetur]. Et iste ultimus finis hominis dicitur humanum bonum, quod est felicitas»2. Est igitur unus idemque finis ultimus formalis ordinis naturalis omnium hominum, quem omnes naturaliter desi­ derant habere et propter quem agunt quaecumque agunt. 890. b) Argumentum secundum: ex parte rationis forma­ lis ultimi finis naturalis obiective sumpti. Ratio formalis ultimi finis naturalis obiective sumpti est esse obiectum formale vo­ luntatis humanae; quia obiectum formale voluntatis humanae est finis, ut patet ex dictis articulo primo, et consequenter obiectum formalissimum seu formale simpliciter debet esse finis simpliciter, qui est finis ultimus naturalis. Atqui obtec­ tum formale voluntatis humanae est unum idemque pro omnibus hominibus; nam omnes homines habent eandem specie voluntatem, cum habeant eandem specie animam et naturam: unitas autem specificati postulat unitatem specificativi. Ergo finis ultimus naturalis est unus idemque omnium hominum. 891. Hoc argumentum est omnino stringens. Semper enim obiectum formale est unum in qualibet potentia et habitu, quantumcumque potentia et habitus multiplicentur numero. Ita, idem est obiectum formale visus omnium ocu­ lorum omnium hominum et pecorum; idem est obiectum formale intellectus omnium hominum; unum idemque est formale obiectum Metaphysicae omnium metaphysicorum; unum idemque est obiectum formale Theologiae omnium theologorum; unum idemque formale obiectum Fidei omnium fidelium. 1 Hic, ad 3; supra, art. 5, rat. 2; infra, q. 10, 1 ad 3. 1 In I Ethic., lect. 9, n.° 106. 4ϋβ b* 1 i I r ** \ ■ ·' I I I 91 - Cap. II.—In Il P.—De unitate finis ultimi omnibus hominibus 497 ♦Beatum quippe esse tam magnum est bonum, ut hoc et Ergo similiter unum idemque debet esse obiectum formait voluntatis omnium hominum, quod est ultimus finis naturalis j boni velint et mali. Nec mirum est; quod boni, propterea humanae vitae formaliter sumptus. Quod si haec unitas ultimi sunt boni: sed illud est mirum, quod etiam mali, propterea finis omnium hominum tolleretur, eo ipso destrueretur unitas i rant mali, ut sint beati. Nam quisquis libidinibus deditus, luxuria stuprisque corlegis naturalis pro omnibus hominibus et unitas scientiae mo­ rumpitur, in hoc malo beatitudinem quaerit, et se miserum ralis naturalis seu Ethicae \ Et haec ratio obiecti formalis voluntatis humanae est ratio putat cum ad suae concupiscentiae voluptatem laetitiamque a priori naturalitatis appetitionis et actionis in ipsum; quia con pervenit; beatum vero non dubitat iactare, cum pervenit. Et quisquis avaritiae facibus inardescit, ad hoc congregat omnis potentia et omnis habitus primo et naturaliter feruntur quocumque modo divitias, ut beatus sit. in proprium obiectum formale, a quo specificantur. Inimicorum sanguinem fundere quicumque desiderat, 892. B) Argumentum a posteriori: ex experientia omnium volitionum et actionum omnium hominum. Quod ita eloquenter dominationem quisque affectat, crudelitatem suam quisque evolvit S. Augustinus: «vitam beatam appetere, vitam beatam alienis cladibus pascit, — in omninus sceleribus beatitudivelle, vitam beatam concupiscere, desiderare, sectari, omnium· nem quaerit» Unde et alibi concludit: «est quaedam sane eiusdem natu­ hominum esse arbitror. Unde me video parum dixisse hunc appetitum beatae vitae philosophis christianisque commu­ rae viventis et ratione utentis tanta conspiratio ut, cum lateat nem; debui enim dicere: omnium hominum, prorsus omnium, alterum quid alter velit, nonnullae tamen sint voluntates omnium etiam singulis notae; et, cum quisque homo nesciat bonorum et malorum. Nam et qui bonus est, ideo bonus est, ut beatus sit; et quid homo alius unus velit, in quibusdam rebus possit scire qui malus est, malus non esset, nisi inde beatum esse posse quid omnes velint. speraret. Unde illa cuiusdam mimi facetissima praedicatur urbani­ De bonis facilis quaestio est quod beatam vitam quaerant: us qui, cum se promisisset in theatro quid in animo habe­ inde boni sunt. rent et quid vellent omnes aliis ludis esse dicturum, atque ad De malis forte aliqui dubitant, utrum et ipsi beatam vitam diem constitutum ingenti exspectatione maior multitudo con­ quaerant. deret, suspensis et silentibus omnibus, dixisse perhibetur: Sed, si separatos malos et a bonis discretos interrogare πΛ vultis emere, et caro vendere. possem et dicere: vultis beati esse?, nemo diceret: nolo. In quo dicto levissimi scenici omnes tamen conscientias Verbi gratia, pone aliquem furem. Quaero ab illo: quare invenerunt suas, eique vera ante oculos omnium constituta furtum facis? « tamen improvisa dicenti, admirabili favore plauserunt». —Ut habeam, inquit, quod non habebam. Et postquam ostendit hoc non esse universaliter verum, —Quare vis habere quae non habebas? pergit: «at, si dixisset: omnes beati esse vultis, miseri esse non —Quia miserum est non habere. tuitis, dixisset aliquid quod nullus in sua non agnoscerat —Si ergo miserum est non habere, beatum putat ha- voluntate. Quidquid enim aliud quisquam latenter velit, ab bere»2. hac voluntate quae omnibus et in omnibus hominibus nota est, non recedit»2. 1 ■ I-II, 94, 2 et 4. Sermo iso, cap. 3, n.° 4. ML. 38, 809. 1 InPsalmun 118, sermo 1, n.° 1. ML. 37> I5O2· 2 De Trinitate, lib. XIII, cap. 3, n.° 6, ML. 41, 1017-1018. 32.—De Hominis· ···*»*<.. .,ν·. 498 TV· ? P.—De UNITATE FINIS ULTIMI 893. Unde et philosophorum cuiusque scholae com­ mune proloquium erat omnes homines beatos esse velle. Nonnullos afferre non pigebit. Plato docet dementis esse sciscitari an omnes felices esse velimus: «quis enim est homi­ num, qui felix esse non cupiat?: τίς γάρ ού βούλεται άνθρώπων εύ πράττειν; ούδείς» Aristoteles tradit similiter evidens esse omnes homines velle beatos esse: «ότι μέν ouv του τ’ ευ ^ήν καί τής ευδαιμονίας έφίενται ττάντες, φανερόν» 2. Tullius Cicero fatetur etiam quod «beate vivendi cupidi­ tate incensi omnes sumus» 3. Seneca dialogum suum De Vita beata exorditur his verbis: «vivere, Gallio frater, omnes beate volunt; sed ad perviden­ dum quid sit quod beatam vitam efficiat, caligant»4. Boetius quoque idem repetit dicens: «omnis mortalium atra, quam multiplicium studiorum labor exercet, diverso quidem calle procedit, sed ad unum tamen beatitudinis finem nititur pervenire... Hunc, uti diximus, diverso tramite mor­ tales omnes conantur adipisci; est enim mentibus hominum veri boni naturaliter inserta cupiditas» 5. Kant notat desiderium beatitudinis omnibus hominibus necessario comitare absque interruptione per totam vitam6. Idemque agnoscunt Schopenhauer, Spencer, Hartmann aliique; et urgenter repetitur a J. Payot in opere La conquête du bonheur (Paris, 1921). Nihil ergo mirum si theologi eandem proferant senten­ tiam. S. Thomas eam saepissime docet. Liceat nobis unum tantum locum adducere: «in uno, inquit, omnes conveniunt, et in duobus differunt; conveniunt in beatitudine, quam omnes £ 3 5 Euthidemus, cap. 8, edit. Didot, Platonis Opera, t. I, p. 209, 8-9. VII Politicorum, cap. 12, n.° 2; I, 615, 40-42. De finibus, lib. V, cap. 29, edit, cit., t. II, pp. 280-281. Opera, edit. Teubner, 1887, t. I, p. 139. De Consolatione philosophiae, lib. III, prosa 2, edit, dt., p. 47, 7-10, 16-18. e Kritik der praktischen Vefmunft, I P., lib. I, cap. 1, § 3, trad. Minam y Morente, p. 45. Madrid, 1913. Cap, ii._In omnibus hominibus 499 paerunt; differunt autem in processu ad beatitudinem et in eventu eius, quia quidam perveniunt et quidam non»r. Denique Leo XIII, pronuntiat quod «beatitudinis studium mmiim animis insitum atque innatum est* 2. 895. secundo, dicendum est QUOD finis ultimus naturalis naterialiter sumptus, secundum quod pendet ab appetitu et actio­ ni hominum, non est unus idemque omnium hominum, nec in rdine intentionis nec in ordine executionis. 896. Probatur ex experientia et ex ratione. A) Experientia docet, ut historia philosophiae testis est, non omnes homines coincidere in re materiali, in qua putant consistere humanam beatitudinem; sed quosdam eam ponere in bonis corporis, alios in bonis animae, alios in bonis utriusque, ut patebit quaestione sequenti. «Sicut, inquit pulchre S. Thomas, omni gustui delectabile est dulce; sed quibusdam maxime delectabile est dulcedo vini, quibusdam dulcedo mellis, aut alicuius talium» (h. 1.). Sicut etiam omnium oculorum est idem formale obiectum, at non omnes vident idem obiectum materiale; nam quidam vident coelum, quidam terram, quidam mare. Idem quoque est formale obiectum theologiae omnium theologorum, et tamen unus considerat maxime Trinitatem, alius Incarnationem, alius Sacrificium Missae, alius gratiam Dei. Et circa idem obiectum materiale unus opinatur sic, alius aliter. 897. B) Ratio a priori huius diversitatis volitionis et prosecutionis rei cui forma beatitudinis attribuitur, est diverwm iudicium practicum diversorum hominum relate ad finem ultimum materialiter consideratum; quod quidem partim dependet ex diversa dispositione affectiva, secundum illud: qualis unusquisque est, talis finis videtur ei3; partim vero ex obscuritate et difficultate cognoscendi speculative in qua re consistat vera beatitudo obiectiva. E contra ratio finis ultimi, 1 In Psalmun i, n.° 1, Opera, edit. Vives, t. 18, p. 232 a. Encycl. Mirae caritatis, die 28 maii 1902, t. VI, p. 306. ’ Aristoteles, III Ethic., cap. 5, n.° i7> I1» 3°> 44-46. 500 I I I II P.—De unitate finis ultimi Cap. II.—In omnibus hominibus 501 quae est ultimus finis formaliter consideratus, est omnibus reritus et sanus secundum gustum, idest habens scientiam hominibus per se nota neque circa eam errare possum. ie saporibus et gustum sanum, ad iudicandum de re in qua Et inde venit unitas et uniformitas omnium hominum w consistit dulcedo sana et melior. Atqui critérium veritatis respectu finis ultimi formaliter sumpti, una cum pluralitate aelioris et sanioris dulcedinis est homo bene dispositus seet multiformitate eorundem respectu finis ultimi materialiter aindum scientiam saporum et secundum sensum gustus; — considerati. jon auten homo ignarus de saporibus aut habens sensum 898. Unde S. Thomas egregie scribit: «quamvis beatitu­ fjstus depravatum aegritudine aut aliqua mala dispositione. de sit occulta quantum ad substantiam [= rem beatitudinis], Ërgo similiter critérium veritatis pro invenienda vera beatitamen ratio beatitudinis nota est, omnes enim per beatitudi□dine obiectiva, est iudicium hominis sapientis, hoc est, nem intelligunt quendam perfectissimum statum: — sed in he dispositi secundum intellectum, propter veram scientiam quo consistat ille status perfectus, utrum in vita vel post floralem quam possidet, et secundum affectum, propter vir­ vitam, vel in bonis corporalinus vel spiritualibus, occultum ilités quibus est ditatus: — non vero iudicium hominis insi­ eso pientis aut vitiosi. Et alibi: «homini, inquit, inditus est appetitus ultimi finis Quam ob rem S. Doctor concludit quod sicut «illud dulce sui in communi, ut scilicet appetat naturaliter se esse com­ jportet esse simpliciter melius, in quo maxime delectatur qui pletum in bonitate; sed in quo ista completio consistat, utrum iabet optimum gustum», — ita «illud bonum oportet esse in virtutibus vel scientiis vel delectationibus vel huiusmodi completissimum quod tanquam ultimum finem appetit haaliis, non est ei determinatum a natura»2. bens affectum bene dispositum» x. Rursus: «felicitatem, ait, indeterminate et in universali Et praeter iudicium ex affectu seu ex connaturalitate omnis rationalis mens naturaliter appetit, et circa hoc defi­ quadam, exigit iudicium ex scientia seu speculatione 2. cere non potest; sed in particulari non est determinatus motus Haec enim duo cumulative requiruntur ad perfecte iudi­ voluntatis creaturae ad quaerendam felicitatem in hoc vel illo, candum de rebus moralibus, inter quas primum locum tenet et sic in appetendo felicitatem aliquis peccare potest si eam rerus ultimus finis obiectivus humanae vitae. quaerat ubi quaerere non debet, sicut qui quaerit in volupta­ Sed de his plura in quaestione sequenti. tibus felicitatem, et ita est respectu omnium bonorum», quandiu in hac vita mortali sumus 3. 899. tertio dicendum EST QUOD verus finis ultimus natu­ C. Solvuntur difficultates ralis materialiter sumptus consistit in re in qua eum ponit homo recte dispositus secundum intellectum et secundum affectum. 900. Probatur. Ita se habet homo sapiens, hoc est, recte 901. In hoc etiam articulo S. Doctor movet tres difficul­ dispositus secundum intellectum et secundum affectum, ad ties, incipiendo a maiori et procedendo per intermediam iudicandum de re in qua reapse consistit finis ultimus natura­ asque ad minorem; et quidem omnes contra unitatem finis lis hominis materialiter consideratus, — sicut se habet homo illimi omnium hominum. Prima ergo eaque gravior difficultas sumitur ex eo, quod conorum et malorum hominum non potest esse idem ultimus 1 II Sent., dist. 38, 1, 2 ad 2. finis, cum tamen omnes sint homines. Secunda subsumit de 2 De Vent., 22, 7. 3 De Verit., 22, 7 ad 6. Vide etiam I, 2,1, et alibi passim. [Cf. S. Augus­ tinum, Sermones post maurinos editi, p. 285-286.] 1 Hoc loco, in fine corporis. 1 I, I, 6 ad 3. 502 I I ·. : * I ■ r • I II P.—De unitate finis ultimi Cap. IL—In omnibus hominibus 503 bonis hominibus et de malis, quorum non omnes habent in tabili et re incommutabili quibus applicatur ratio formalis bonitate vel in malitia eadem studia vel genera vitae, atque boni perfecti et totalis, quae est ratio ultimi finis. 905. Boni ergo homines simul habent veram rationem ideo neque omnes boni habent eundem finem ultimum, neque etiam omnes mali. Tertia denique subsumit de bonis aut de ultimi finis et veram rem in qua ratio illa plene verificatur; malis intra idem studium vitae, ut ostendat eos non habere mali autem habent veram rationem ultimi finis, at se aver­ eundem ultimum finem, eo quod essentialiter sunt plura tunt peccando a vera re in qua ratio ultimi finis vere et realiter verificatur. Hae tamen duae considerationes ultimi agentia; secus finis non responderet agenti. 902. Prima obiectio, quae sumitur ex consideratione bono­ finis obiectivi non ponunt in numero, quia se habent ut quo rum et malorum hominum. Bonum commutabile et bonum et quod; licet, quando solum consideratur res diversa ultimi incommutabile non sunt unus idemque ultimus finis, cum finis bonorum et malorum, ponatur in numero. Unde sub sint ad invicem opposita. Atqui bonorum hominum finis eodem obiecto formali, boni verum finem ultimum prosequ­ ultimus est bonum incommutabile, dum e contra hominum untur; mali autem falsum finem, sub adspectu tamen cuius­ malorum seu peccatorum ultimus finis est bonum commuta­ dam boni. 906. Secunda obiectio, quae procedit ex diversis studiis bile, ut patet ex ipsa definitione bonorum seu virtuosorum et malorum seu peccatorum, quae dicitur per comparationem vitae in bonis et in malis hominibus. Tot sunt fines ultimi ad ultimum finem. Ergo bonorum et malorum hominum non bonorum et malorum quot sunt studia seu diversa genera est unus idemque ultimus finis, atque ideo non omnium vitae virtuosae et vitiosae. Atqui plura sunt studia seu genera vitae virtuosae, nempe genus vitae activae et contemplativae hominum est unus ultimus finis. 903. Responsio. Dist. Mai.: bonum commutabile et bo­ et mixtae ex utraque; similiter plura sunt studia seu genera num incommutabile non sunt unus idemque ultimus finis, vitae vitiosae, videlicet genus vitae superbae, vitae voluptuo­ materialiter consideratus secundum rem commutabilem et sae et vitae avarae, iuxta tres concupiscentias fundamentales rem incommutabilem in quibus ponitur ultimus finis, conc; vel septem iuxta septem vitia capitalia2. Ergo plures sunt formaliter sumptus secundum rationem boni completi et per­ fines ultimi bonorum hominum pariterque malorum. 907. Responsio. Dist. Mai.: tot sunt fines ultimi bono­ fecti, nego. Contradist. Min.: bonorum hominum ultimus finis esi rum et malorum hominum quot sunt diversa studia seu bonum incommutabile, malorum vero est commutabile,— genera vitae virtuosae et vitiosae, fines ultimi formaliter con­ finis ultimus materialiter sumptus, conc.; formaliter conside­ siderati, nego; fines ultimi materialiter sumpti, subdist. : plures fines ultimi secundum quid, conc.; plures ultimi fines simpli­ ratus, nego. citer, nego. Et nego Consequens et Consequentiam. Conc. Min. et nego Conclusionem. 904. Obiiciens negligit distinctionem considerationis ul­ 908.Studia vel genera vitae non dicuntur respectu ulti­ timi finis obiectivi in materialiter et formaliter sumptum. Ex eo ergo quod non omnes homines conveniant in ultimo fine mi finis formaliter considerati; cum iste finis sit idem apud materialiter considerato, ut patet de bonis et de malis qui omnes homines et omnes eodem modo, hoc est, naturaliter habent oppositum finem, non sequitur eos non habere unum et uniformiter in illum moveantur, ut ostensum est. Dicuntur eundemque finem ultimum formaliter sumptum. Et vere oppositio inter bonum commutabile et bonum incommutabile non sumitur ex ratione boni, quae formalis 1 I Joan, II, 16. est, cum haec ratio sit communis utrique; sed ex re commu5 1-11,84,4- 504 T » G H· I·.* I II P.—De unitate finis ultimi Cap. IL—In omnibus hominibus 505 autem respectu finis ultimi materialiter inspecti, nempe re­ ui secundum rationem formalem agendi, cone.; specispectu rei in qua quaeritur béatitude quae est ratio ultimi ficative ut agentes secundum rationem formalem agendi, finis. cone; specificative ut homines, abstractione facta a ratione Attamen ista diversa genera vitae tam virtuosae quam et modo agendi, nego. vitiosae, licet diversificentur secundum fines ultimos secunContradist. Min.: intra idem genus vitae virtuosae vel cundum quid, conveniunt tamen in uno fine ultimo simplici­ vitiosae dantur plures homines agentes, reduplicative ut ter: sunt enim haec diversa genera vitae partes quaedam egentes secundum rationem formalem talis vitae, nego; spe­ humanae activitatis, quae de se postulant finem ultimum cificative ut homines, abstrahendo a ratione et modo agendi partialem; at debent uniri in aliquo fine ultimo totali totius in hoc genere vitae, conc. humanae vitae, qui est ultimus finis simpliciter, de quo unice Et nego Consequens et Consequentiam. hic loquimur. 913. Semper oportet iudicare de rebus secundum earum 909. Et vere, diversa genera vitae virtuosae, nempe vitae rationes formales. Et ita necesse est iudicare de fine ultimo activae et contemplativae et mixtae, confluunt ad unum eumdemque finem ultimum simpliciter, nempe ad bonum incom­ secundum formalem rationem ultimi finis; et similiter de agente propter ultimum finem, secundum rationem formalem mutabile assequendum et possidendum. agendi. Quod quidem extendendum est etiam ad unitatem Pariter, diversa genera vitae vitiosae coincidunt in uno vel pluralitatem finis et agentis. eodemque fine ultimo simpliciter, qui est amor seu bonum Ergo ratio et modus agendi omnium hominun propter peccantis, revera superbia sive excellentia peccantis. ultimum finem naturalem formaliter considerandum, est ratio 910. Haec ergo diversa genera vitae solum probant di­ et modus agendi naturalis, utpote respectu proprii obiecti versitatem finium proximorum et intermediorum diversorum lormalis voluntatis humanae; et haec ratio est una apud omnes. operantium, non autem finis ultimi simpliciter; qui idem est Unde etiam finis ultimus naturalis formaliter consideratus pro omnibus hominibus quantum ad eius rationem formalem: debet esse unus omnium. quantum vero ad rationem materialem ultimam idem quoque 914. Sicut autem se habet finis ultimus sic consideratus est pro omnibus bonis et, in suo genere mali, idem est etiam pro omnibus malis, non obstante materiali diversitate obiec- ad voluntatem humanam ut naturam, ita se habet finis ulti­ mus unius generis vitae ad hominem agentem secundum torum secundariorum. 911. Tertia obiectio, quae urget pluralitatem ultimi finis, illud vitae genus. Et ideo omnes homines agentes secundum etiam intra idem genus vitae virtuosae vel vitiosae. Tot sunt idem genus vitae agunt secundum eandem rationem forma­ fines ultimi simpliciter humanae vitae quot sunt homines lem, et consequenter tendunt ad eundem finem. Propter quod genera vitae reducuntur ad determinatum agentes, quia ordo finium respondet ordini agentium, et consequenter pluralitas finium respondere debet pluralitati numerum, cum tamen homines agentes, ut homines, possint agentium. Atqui intra idem genus vitae virtuosae vel vitiosae individualiter multiplicari in indefinitum; sed, ut agentes modos determinatos reduwundum tale genus vitae, ad sunt plures homines agentes; quia plures sunt homines ac­ tivi vel contemplativi: — plures etiam sunt homines avari, cuntur. dissoluti aut superbi. Ergo neque intra idem genus vitae est unus ultimus finis omnium hominum. 912. Responsio. Dist. Mai.: tot sunt fines ultimi simpli­ citer humanae vitae quot sunt homines agentes, reduplicative <506 Π P.—De unitate finis ultimi § π UTRUM SIT UNUS ULTIMUS FINIS SUPERNATURALIS OMNIUM HOMINUM i 915. Consequenter videndum est an sit etiam unus finis ultimus supernaturalis omnium hominum. Et DICENDUM EST QUOD omnes prorsus homines sunt a Deo destinati in umtm eundemque finem supematuralem, non solum formaliter, sed et materialiter consideratum. 916. Probatur ex auctoritate divina et ex ratione theo­ logica. A) Ex auctoritate divina. Constat ex revelatione omnes homines in Adamo evectos fuisse ad ordinem supematura­ lem, cum uno eodemque supernatural! fine, a quo ordo ille habet unitatem Quod evidenter docet Concilium Vatica­ num, cum ait quod «Deus ex infinita bonitate sua ordinavit hominem ad finem supematuralem»12, ubi per hominem mani­ feste intelligit omnes homines, hoc est, totam humanam naturam; et per finem supematuralem, in singulari, unitatem et identitatem eius. Et idem repetit postea, quando dicit quod mysteriorum supematuralium intelligentia maxime as­ sequi potest «e mysteriorum ipsorum nexu inter se et cum fine hominis ultimo» 3. 917. Praesertim vero hanc unitatem declaravit Leo XIII, cum docet quod «ex Evangelicis documentis ea est hominum aequalitas, ut omnes, eandem naturam sortiti, ad eandem filiorum Dei celsissimam dignitatem vocentur, simulque ut, uno eodemque fine omnibus praestituto, singuli secundum eandem legem iudicandi sint, poenas aut mercedem pro merito con­ secuturi» 4*. 1 2 3 4 Cone. Tridentinum, Denz., nn. 789-792. Denz., n.° 1786. Ibid, n.° 1796. Encycl. Quod Apostolici, die 28 decembris 1878, t. I, p. 32. Cap. II.—In omnibus hominibus 507 Et Pius XI confirmat eandem doctrinam dicens quod Ecclesiae mandatum est «ut universos homines, nullo tempore locorumque discrimine, ad aeternam salutem perduceret: eun­ tes ergo docete omnes gentes» [Mtt., XXVIII, 19] 1. 918. Et vere, ut Apostolus ait, «graecis et barbaris, sa­ pientibus et insipientibus debitor sum...; virtus enim Dei est in salutem omni credenti, iudaeo primo et graeco» 2. «lustitia autem per fidem lesu Christi in omnes et super omnes qui credunt in eum; non enim est distinctio... An iudaeorum Deus tantum? Nonne et gentium? Immo et gentium» 3. «Non enim est distinctio iudaei et graeci; nam idem Dominus omnium, dives in omnes qui invocant illum; omnis enim, quicumque invocaverit nomen Domini, salvus erit»4. Et alibi docet «Gentes esse coheredes et concorporales et comparticipes promissionis eius in Christo lesu per Evange­ lium» °; «ubi non est gentilis et iudaeus, circumcisio et prae­ putium, barbarus et scytha, servus et liber, sed omnia et in omnibus Christus»67 . «Non est iudaeus neque graecus, non est servus neque liber, non est masculus neque femina; omnes enim vos unum estis in Christo lesu» Ί. Omnes ergo ex eadem massa perditionis, in quam lapsi eramus per peccatum Adae, redempti et reparati sumus per secundum Adam lesum Christum, qui vult ut ex omnibus fiat unum ovile sub uno Pastore8, ut omnes sedere possint in eadem mensa edentes et bibentes cum Christo in Regno suo9. Sed hanc eandem unitatem urgentioribus verbis praedi­ cat Apostolus dicens: «unum corpus et unus Spiritus, sicut 1 Encycl., Mortalium Animos, die 6 ianuarii 1928; Acta Apostolicae Sidis, 1928, p. 9. 2 Rom., I, 14 et 16. 3 Rom., III, 22 et 30. 4 Rom., X, 12-13. 3 Eph., III, 6. * Coloss., III, ii. 7 Gal., III, 28. 8 Joan., X, 16. 9 Luc., ΧΧΠ, 30. 508 Cap. II.—In 3 II Petri, I, 4. Eph., IV, 6. Rom., VIII, 29. 509 Il P.—De unitate finis ultimi vocati estis in una spe vocationis vestrae. Unus Dominus, una fides, unum baptisma; unus Deus et Pater omnium, qui est super omnes et per omnia et in omnibus nobis»1. «Quo­ niam unus panis, imum corpus multi sumus, omnes qui de uno pane participamus 2. 919. B) Ratio theologica est proportionalis rationi phi­ losophicae quam dedit S. Thomas ad probandam unitatem ultimi finis naturalis omnium hominum, scilicet ex unitate gratiae. Ita se habet unitas gratiae ad unitatem gloriae, quae est ultimus finis supematuralis, sicut se habet unitas naturae ad unitatem finis ultimi naturalis. Atqui unitas finis ultimi naturalis omnium hominum necessario deducitur ex unitate naturae humanae omnium hominum naturaliter appetentium illum, ut constat ex dictis. Ergo similiter unitas finis ultimi supematuralis omnium hominum iustorum necessario con­ cluditur ex unitate gratiae eorundem. Et cum non solum iusti, sed omnes prorsus homines sint invitati ad eandem gratiam suscipiendam, quia Deus vult omnes homines salvos fieri et Christus pro omnibus mortuus est3, manifeste Deus ordinavit omnes homines ad unum eundemque supematuralem finem. 920. Maior, ubi unice stat difficultas, continet duo: primo, quod gratia sanctificans est eiusdem naturae in omni­ bus iustis; secundo, quod gratia se habet ad finem ultimum supematuralem sicut se habet natura ad ultimum finem natu­ ralem. Quod ergo gratia sanctificans sit eiusdem naturae in omni­ bus iustis, patet ex eo, quod omnes iusti sunt participes seu consortes eiusdem naturae divinae4; omnes etiam sunt filii eiusdem Patris5 et fratres eiusdem Christi, qui est Primoge­ nitus in multis fratribus e; et ideo omnes habent filiationem Eph., IV, 4-6. omnibus hominibus divinam eiusdem speciei, ut docet Leo XIII in loco paulo supra citato. 921. Quod autem gratia se habeat ad finem ultimum super. naturalem, sicut natura ad finem ultimum naturalem, patet ex eo, quod gratia est participatio formalis naturae divinae re­ duplicative ut naturae divinae; et inde est quod per eam formaliter efficimur filii Dei; filius enim formaliter recipit naturam patris, non personam, quae est incommunicabilis. Cum ergo gratia sit essentialiter semen gloriae, tam natu­ raliter fertur in finem supematuralem ille qui est in gratia constitutus, quantum est ex parte gratiae, — sicut naturaliter fertur in finem ultimum naturalem humana natura qua homi­ nes sumusJ. Sicut autem se habet simpliciter ad simpliciter, ita se habet tale ad tale. Sicut ergo unitas naturae postulat neces­ sario unitatem finis ultimi naturalis omnium hominum, ita unitas gratiae necessario exigit unitatem ultimi finis supernaturalis omnium iustorum, et unitatem destinationis ad eundem finem supematuralem omnium omnino hominum qui ad eandem gratiam invitantur. Et huius signum est quod erimus beati sicut angeli in coelo, qui semper vident faciem Dei2, utpote comparticipes effecti eiusdem gratiae et filiationis Dei. 922. Addit tamen gratia maiorem efficacitatem et infallibilitatem, eo quod gratia ex se deficere non potest, secun­ dum illud: «sufficit tibi gratia mea»3, et ideo ducit ad eundem finem supematuralem non solum secundum rationem abstrac­ tam finis, sicut natura, sed etiam secundum rem concretam in qua ratio illa plene verificatur. Ut sic appareat quod gratia perficit naturam 4. (Cf. Rom., 8, 17; Gal. 4, 7]. Mu., XXII, 30; XVIII, 10. II Cor., XII, 9. Pius XI, Encycl. Ubi arcano, die 23 decembris 1922, Acta Aposto­ lical Sedis, 1922, p. 690. CAPUT TERTIUM DE UNITATE FINIS ULTIMI SIMPLICITER OMNIUM AGENTIUM CREATORUM Art. 8.—Utrum in illo ultimo fine o creaturae conveniant nes aliae 923. Postquam ostensum est omnes homines convenire in ultimo fine, consequenter videndum est quomodo haec imitas ultimi finis eis conveniat, an ut quid proprium et exclusivum vel potius ut quid commune omni agenti creato, etiam per naturam agenti. Sicut enim in prima parte quaestionis, semel probato quod homini convenit agere propter finem (art. 1), statim quaeritur (art. 2) an hoc sit proprium et exclusivum hominis aut potius quid commune omni agenti, etiam per naturam; - ita proportionaliter loquentes de unitate ultimi finis, semel ostensa praedicta unitate respectu hominum, qui agunt per intellectum, quaerendum erat an etiam cetera agentia per naturam conveniant cum homine in unitate ultimi finis, sicut aliquo modo conveniebant in hoc quod agunt propter ali­ quem finem et quidem ultimum. Apparet ergo manifestus parallelismus inter articulos pri­ mum et secundum huius quaestionis, et inter articulos septi­ mum et octavum. Unde hoc ultimo articulo completur doctrina praecedentis, sicut articulo secundo complebatur doctri­ na primi. Cum autem duplex sit hominis ultimus finis, scilicet naturalis et supematuralis, comparatio ultimi finis aliarum beaturarum cum ultimo fine hominis debet fieri et quanad finem naturalem et quantum ad finem supernaturalem. 512 11 Ρ·—De UNITATE finis ultimi Cap. III.—In ίί·- omnibus creaturis 513 irticulo secundo, cui iste correspondet, ut dictum est. Non tamen ita exclusive sicut ibi, quia etiam loquitur hic de aliis creaturis rationalibus: «homo et aliae rationales creaturae», § I quae potius sunt creaturae intellectuales, nempe angeli. Est igitur comparatio hominis, et cum aliis creaturis irra­ UTRUM OMNES ALIAE CREATURAE CONVENIANT CUM HOMINE tionalibus, et cum aliis creaturis rationalibus, licet primo et IN FINE ULTIMO NATURALI principaliter sit cum illis; nam aliae creaturae intellectuales, to quod appellantur rationales sicut homo, reducuntur ad A. Praenotanda !»nditionem hominis, quantum pertinet ad quaestionem praesentem. Sensus et status quaestionis 926. Secundo, notandum est quod convenire cum homine in ultimo fine naturali idem est ac habere unum eumdemque 924. Quaestionis terminos quod spectat notandum est inem ultimum naturalem; nam convenientia haec est in illo in primis quod phrasis, omnes aliae creaturae, non est ipsius ultimo fine omnium hominum, qui est unus idem que, ut con­ S. Thomae formaliter, licet aequi valenter in eius Littera stat ex articulo praecedenti. Est tamen animadvertendum quod ultimus iste finis po­ contineatur. Nam initio corporis articuli et circa medieta­ tem corporis, ponit: omnia alia, quae paulo post appellat test dupliciter sumi: uno modo, pro ipsa re et ratione quae omnes alias res. Nullibi tamen expresse adhibet formulam: est ipse ultimus finis, et tunc dicitur finis ultimus cuius gra­ tia seu obiectivus; alio modo, pro adeptione, possessione vel omnes aliae creaturae. Editores quiden leonini eam adhibent in capite quaestio­ wi finis ultimi obiectivi, quo in casu appellatur ultimus finis nis, inter articulos distribuendos, ubi octavo loco quaeritur: flo vel subiectivus; nam adeptio, possessio, usus, sunt essen­ «utrum in illo ultimo fine omnes aliae creaturae conveniant»; tialiter actus vitales, atque ideo in subiecto manentes. Finis ultimus obiectivus solet quandoque vocari finis ulti­ at ipsimet animadvertunt quod verbum omnes non invenitur in codicibus; unde et illud omittunt in proprio loco, scilicet mus materialis; subiectivus vero formalis. 927. Sed non est confundenda haec distinctio finis ulti­ in titulo huius articuli. Haud scio tamen quo principio criti­ cae textu alis haec diversitas nitatur, cum absentia verbi, mi cum distinctione posita in articulo praecedenti. Cum omnes, in hoc loco, manifeste procedat ex eius omissione in fflim dicimus: finis ultimus formaliter et finis ultimus matecapite quaestionis. Forte, rectius fuisset corrigere textum in naliter consideratus, distinguimus rationem ultimi finis a re ■jltimi finis in eodem fine obiectivo seu cuius gratia; cum vero utroque loco, vel potius in nullo. Attamen, invenitur aequivalenter in ipsa Littera articuli. licimus: finis ultimus formalis et finis ultimus materialis, Nam in ultima parte corporis loquitur S. Doctor de aliis iistinguimus totum finem obiectivum, prout includit rationem creaturis. lungendo ergo hanc formulam cum praecedenti­ 1 rem ultimi finis, a fine ultimo subiectivo, qui est eius adepbus: omnia alia, omnes aliae res; resultat formula aequivalens: io vel possessio. 928. Rursus, finis ultimus obiectivus hominis potest esse omnes aliae creaturae. 925. Nomine autem omnium aliarum creaturarum intel- duplex: verus, ut in virtuosis, et falsus seu mere apparens, ut ligit S. Thomas ceteras creaturas inferiores homine, quae sunt iin vitiosis. Et cum inferiores creaturae peccare non possint, neque creaturae irrationales, agentes per naturam, ut sumebat in deo sibi fingere rem quae apparenter sit ultimus finis, cum De Hominis* ■M· 514 II P.—De unitate finis ultimi tamen revera non sit; et omnis comparatio fieri debeat inter homogenea — consequens est, ut comparatio hominis cum aliis inferioribus creaturis in fine ultimo, debeat fieri exclu­ sive in vero fine hominis et non in falso vel apparenti. 929. Quaestio igitur est duplex: prima, utrum ceterae omnes creaturae inferiores habeant eundem finem ultimum «obiectivum» ac finis ultimus obiectivus «verus» ipsius hominis; secunda, an habeant etiam finem «formalem» eundem ac ipse homo. Qua in re supponitur ut per se notum quod omnes homi­ nes habent eundem finem ultimum formalem, nempe eun­ dem modum adipiscendi vel possidendi finem ultimum obiectivum verum, nam quale est obiectum talis est actus. Quod ex articulo tertio satis constat; quia sicut se habet finis pro­ ximus ad actum agentis quem spécifient, ita finis ultimus ad suum. Quaestionis resolutio unus et idem est finis ultimus naturalis obiectivus verus hominis ceterarumque creaturarum inferiorum seu irrationalium, non autem est uniis idemque finis ultimus formalis. Probatur prima pars, tum ex auctoritate divina, tum ex ratione theologica. 931. A) Ex auctoritate divina. «Sancta mater Ecclesia, ait Concilium Vaticanum, tenet et docet Deum, rerum omnium principium et finem, naturali humanae rationis lumine e rebus creatis certo cognosci posse; invisibilia enim ipsius, a creatura mundi, per ea quae facta sunt, intellecta, conspiciuntur [Rom., I, 20]»2. Et in iureiurando contra modemistas legimus: «Deum, rerum omnium principium et finem, naturali rationis lumine per ea quae facta sunt, hoc est, per visibilia creationis opera, 930. PRIMO ERGO dicendum est QUOD VII Physic., lect. 7, per totum. Denz., n.° 1785. Cap. III.—In omnibus creaturis 515 ■jnquam causam per effectus, certo cognosci adeoque demonirari etiam posse, profiteor» x. Est ergo Deus ipse ultimus finis naturalis obiectivus om­ nium rerum creatarum, sicut ipse est primum earum prinjpium. 932. Quod expresse in Sacris Litteris continetur. «Ego am α et ω, primus et novissimus, principium et finis, dicit Dominus meus»2. Deus «fecit coelum et terram, mare et mnia quae in eis sunt»3; «omnia per ipsum facta sunt et âne ipso factum est nihil» 4; «qui autem creavit omnia, Deus st»5. Aliunde vero «universa propter semetipsum operatus est Dominus»)6. Quem in locum Caietanus adnotat: «Deus, quamris nihil propter utilitatem propriam fecerit, eo quod nullo adiget; omnia tamen propter semetipsum ut ultimum finem .peratus est et operatur. Incommunicabile siquidem est esse ■iltintum finem, quemadmodum incommunicabile est esse primum ificiens»λ 933. Non tamen operatus est omnia propter semetipsum ;jasi ad augendam bonitatem et beatitudinem suam, secundum ilud: «Ego dixi, Deus meus est tu, quoniam bonorum meonim non eges»8; et illud: «quis prior dedit illi et retribuetur ei?; quid habes quod non accepisti?» 9. Non enim Deus «manibus humanis colitur, indigens aliquo» 10. Unde in Job legimus: <$i peccaveris, quid ei nocebis?; et si multiplicatae fuerint iniquitates tuae, quid facies contra eum? Porro, si iuste egeris, :fd donabis ei, aut quid de manu tua accipiet?» u. Ergo omnes zeaturae coram Deo dicere debent: «servi inutiles sumus» 12. Denz., n.° 2146. Apoc., I, 8; XXI, 6; XXII, 13. Psalm. 14s, 6. 4 Joan, I, 3. Heb., Ill, 4. Prov., XVI, 14. 1 Edit, cit., t. Ill, p. 553 a. I Psalm., XV, 2. > Rom., XI, 35; I Cor., IV, 7. 10 Act., XVII, 25. u Job, XXV, 6-7. , » Ί ii Luc., XVII, 10. [Cf. S. AUG., in Psalm. 66, n.° I.] 516 ■ · .·* Ç ' .t 4 Π P.—De unitate finis ultimi 934. Sed potius ad bonitatem suam communicandam et glorificandam, ut docet Concilium Vaticanum: «solus Deus verus bonitate sua et omnipotenti virtute, non ad augendam suam bonitatem nec ad acquirendam, sed ad manifestandam perfectionem suam per bona, quae creaturis impertitur, liber­ rimo consilio simul ab initio temporis utramque de nihilo condidit creaturam, spiritualem et corporalem, angelicam vi­ delicet et mundanam ac deinde humanam quasi communem ex spiritu et corpore constitutam» E Unde «si quis mundum ad Dei gloriam conditum esse negaverit, a. s.»2. Et lex oran­ di: «Pleni sunt coeli et terra gloria tua» 3. Bene ergo Catechismus Romanus ait: «neque vero ulla alia fuit causa, quae illum [= Deum] ad opus creationis impelleret, nisi ut rebus quae ab ipso effectae essent, bonitatem suam impertiretur; nam Dei natura ipsa per se beatissima nullius rei indigens est, ut inquit David: dixi Domino, Deus meus est tu, quoniam bonorum meorum non eges»4. Et hoc est quod Sacrae Litterae constanter praedicant: «quoniam ex ipso et per ipsum et in ipsum (εις αυτόν) sunt omnia: ipsi gloria in saecula»5; «propter quem omnia et per quem omnia»6: «dignus es, Domine Deus noster, accipere gloriam et honorem et virtutem; quia tu creasti omnia et prop­ ter voluntatem tuam erant et creata» E Et alibi ipsemet Deus dicit: «ego Dominus, hoc est nomen meum; gloriam meam alteri non dabo et laudem meam sculp­ tilibus» h «et omnem, qui invocat nomen meum, in gloriam meam creavi eum, formavi eum et feci eum» h «propter me> 2 3 5 6 7 8 Denz., n.° 1783. Ibid., n.° 1805. Praefatio Missae. I P., art. i, Symboli, n.° 20, edit. Parisiis, 1912, p. 27. Rom., XI, 36. Hcb., II, 10. Apoc., IV, ii. Isaias, XLII, 8. Ibid., XLIII, 7. Cap. III.—In omnibus creaturis 517 propter me faciam, ut non blasphemer, et gloriam meam ilteri non dabo» h Et inde est quod philosophi gentiles acriter corripiuntur, quia, cum cognovissent Deum, non sicut Deum glorificaverunt ut gratias egerunt..., et mutaverunt gloriam incorruptibilis Dei in similitudinem imaginis corruptibilis hominis et volujum et quadrupedum et serpentium...; qui commutaverunt veritatem Dei in mendacium, et coluerunt et servierunt crea­ turae potius quam creatori, qui est benedictus in saecula» 2. 935.Notaverunt autem theologi et Patres Concilii quod in hac definitione, una cum omnipotentia Dei, quae est causa ■fficiens executiva creationis, ponitur causa finalis eius secun­ dum duplicem acceptionem finis, nempe finis operantis Dei, qui est eius bonitas, et finis operis, qui est gloria Dei externa fit manifestationem perfectionis divinae in bonis quae crea­ turis impertitur 3. 936.Hic autem duplex finis, respondens creationi active tt passive sumptae, clarissime indicabatur in prima forma praedictae Constitutionis dogmaticae his verbis: «creavit enim Deus universa ex sua bonitate [quasi ex fine operantis seu crea­ tionis activae sumptae], non ad acquirendam vel augendam, sed ad manifestandam suam perfectionem per ipsa bona quae fecit suisque tribuit creaturis [finis operis seu creationis passive acceptae]»4. Finis operantis est finis creatoris; finis operis est finis creaturae. Et animadverterunt Patres hanc doctrinam fuisse optime propositam a S. Thoma 5. 937· Revera, S. Doctor clarissime docet quod Deus 'vult et se et alia; sed se ut finem, alia vero ut ad finem»6; 1 /Wd.,XLVIII, ii. 1 Rom., I, 2i, 23, 25. 5 Relatio Rmi. JOANNIS SlMOR, archiepiscopi Strigoniensis, Acta Conrilii Vaiicani, apud Mansi, Martin et Petit, t. 51, col. 46; et Rmi. Gasser, episcopi Brixiensis, ibid., col. 192-194: item, adnot. 28, n.° 3, in cap. 13 prioris formae decreti, a R. P. Kleutgen, t. 50. col. 102-103. 4 Ibid., t. 50, col. 68. 5 Oratio Rmi. Ramadié, episcopi Elnensis, t. 51, col. no. I 1 1,19,2. 518 ■ V μ V'H & «η i t c II P.—De unitate pinis ultimi se necessario, alia libere, quia sola bonitas divina est pro­ prium et formale obiectum divinae voluntatis \ Bonitas tamen divina non habet proprie loquendo rationem causae finalis respectu Dei, sicut Deus ipse est causa finalis proprie dicta creaturarum, sed potius est mera ratio formalis volendi (sicut perfecta immutabilitas Dei est ratio aeternitatis, et spiritualitas animae est ratio immortalitatis eius), quae potest appel­ lari quasi causa finalis, secundum nostrum modum conci­ piendi. Unde postquam S. Thomas dixit quod bonitas divina est quasi finis voluntatis suae, statim addit quod est ratio volendi omnia2. Et similiter, quando dicit quod divina bonitas est Deo causa volendi sicut finis est nostrae voluntati volendi causa 3, intelligit per causam rationem volendi, ut capitulo praecedenti explicat: «finis est ratio volendi ea quae sunt ad finem; Deus autem vult bonitatem suam tanquam finem, omnia autem alia vult tanquam ea quae sunt ad finem; sua igitur bonitas est ratio quare vult alia quae sunt diversa ab ipso»4. 938. Deo igitur convenit agere propter finem, non solum ex parte operis seu operati, sed etiam ex parte operantis; non tamen sicut creaturae, propter desiderium seu appetitum finis quem nondum in re perfecte habent, sed propter solum amo­ rem finis quem actu semper habet in seipso, cum sit eius bonitas, quae est eius essentia 5. Unde concludit: «communi­ catio bonitatis non est ultimus finis, sed ipsa divina bonitas, ex cuius amore est quod Deus eam communicare vult; non enim agit propter suam bonitatem quasi appetens quod non habet, sed quasi volens communicare quod habet, quia agit non ex appetitu finis, sed ex amore finis» 6. Sed finis ultimus creaturarum omnium est gloria Dei seu 5 6 Cap. III.—In Ibid., art. 3. De Verit., 23, 4. I Contra Gent., cap. 87. I Contra Gent., cap. 86. II Sent., dist. r, 2, 1; I, 44, 4. De Pot., 3, 15 ad 14. omnibus creaturis 519 Deus glorificandus: «totum universum, cum singulis suis par­ tibus, ordinatur in Deum sicut in finem, in quantum in eis per quandam imitationem divina bonitas repraesentatur ad gloriam Dei»1. 939. B) Ex ratione theologica duplici: alia, propria; alia, analogica. a) Argumentum proprium sumitur ex propria ratione finis ultimi Creatoris et creaturae in quantum huiusmodi. Idem est ultimus finis obiectivus Creatoris et creaturae in quantum huiusmodi. Atqui ultimus finis obiectivus Creatoris in quan­ tum huiusmodi est ipsemet. Ergo et ultimus finis obiectivus creaturae ut talis est Deus ipse, atqui ideo omnes omnino creaturae conveniunt in uno ultimo fine obiectivo vero, qui Deus est. 940. Maior constat duplici ratione. Prima, quia ultimus finis Creatoris ut sic est ultimus finis agentis, cum Creator ut Creator sit agens; ultimus autem finis creaturae in quantum huiusmodi est ultimus finis reci­ pientis, cum creatura ut creatura sit patiens aut recipiens, eo quod reduplicative ut creatura est effectus creatoris. Atqui ♦idem est finis agentis et patientis in quantum huiusmodi»2, sicut idem est motus activi et passivi ut talia, quemadmodum articulo tertio explicatum est. Ergo idem est ultimus finis obiectivus Creatoris et creaturae in quantum huiusmodi. 941. Secunda, quia finis ultimus Creatoris in quantum huiusmodi est ultimus finis operantis; eo quod Creator ut Creator est operans; ultimus vero finis creaturae ut talis est ultimus finis operis, cum creatura sit essentialiter opus seu operatum Creatoris. Atqui idem est finis operantis et operati in quantum huiusmodi, «quia finis operis semper reducitur in finem operantis» 3, nam «semper effectus convertitur in suum principium»4; est enim motus operis in finem, operantis ut ab hoc, et operis ut in hoc; et ita idem est motus in finem 1 II Sent., dist. i5 2. I. ·< I I I I X ;· -J 520 Π Ρ.—De unitate finis ultimi Cap. ni.—iN omnibus creaturis 521 945. Propter quod S. Thomas dicit quod ultimus finis operantis et operati in quantum huismodi. Ergo idem est totius universi est Veritas et Bonitas glorificanda \ quia saultimus finis obiectivus Creatoris et creaturae qua talium. 942. Minor est per se nota; quia Deus est Creator per pientia et bonitas Dei maxime repraesentantur in omnibus et 2, et voluntatem suam, cum voluntas Dei sit causa rerumAtqui I singulis Dei operibus et in tota universitate creaturarum I, proprium et formale obiectum voluntatis divinae est ipsemet inde potissimum glorificatur Deus; sapientia enim et bonitas sunt duo principalia attributa naturae intellectualis agentis per Deus 2, hoc est, bonitas divina, quae est quasi finis eius Ergo proprius et ultimus finis obiectivus Creatoris in quan­ intellectum. Et ideo dictum est: «universae viae Domini mise­ tum huiusmodi est Deus ipse. ricordia et veritas 3; «quam magnificata sunt opera tua, Do­ 943. Attamen non secundum eandem rationem formalem mine: omnia in sapientia fecisti, impleta est terra possesione Bonitas divina est finis Creatoris et creaturae; quia Creatoris tua... Sit gloria Domini in saeculum, laetabitur Deus in operi­ est ut ratio volendi tantum et ut active communicanda crea­ bus suis*4. 946. Secunda pars, scilicet finis ultimus formalis non est turis; creaturae vero est ut vera causa finalis et ut passive touts idemque hominis et aliarum creaturarum inferiorum, facile participanda. Sicut idem est actus seu motus activi et passivi, licet ratio eius sit diversa utrobique; nam motus activi est ostenditur. Finis ultimus formalis consistit in adeptione finis actio, motus vero passivi est passio; et similiter, idem est ultimi obiectivi, ut patet ex dictis. Atqui in adeptione finis actus materiae et formae, licet diversimode, quia formae ultimi obiectivi non conveniunt cum homine ceterae creaturae irrationales. Ergo in fine ultimo formali ceterae creaturae est ut dantis et materiae est ut recipientis4. Propter quod S. Thomas, cum dixisset: «est autem idem finis agentis et irrationales non conveniunt cum homine. Non est igitur patientis in quantum huiusmodi», statim subiunxit: «sed aliter idem ultimus finis formalis hominis aliarumque irrationalium et aliter; unum enim et idem est quod agens intendit impri­ creaturarum. mere et quod patiens intendit recipere» 5. 947. Minor, ubi unice stat difficultas, probatur duplici­ ter: a priori et a posteriori. Et ita eadem est bonitas quam Deus creaturis largitur ex A priori quidem: nam, cum adeptio finis ultimi obiectivi eius infinita superabundantia, et quam creaturae recipiunt a sit essentialiter media inter subiectum adipiscens a quo pro­ Deo ex earum indigentia infinita. ducitur et obiectum adipiscendum ad quod tendit, utriusque 944. b) Argumentum analogicum trahitur ex proportione finis et agentis. Ordo finis ultimi obiectivi omnium creatura­ naturam essentialiter participare debet. Atqui subiectum adi­ piscens ultimum finem obiectivum est valde diversum, secun­ rum respondet ordini agentis primi earundem, quia ordo dum quod agitur de homine et de aliis creaturis irrationali­ finium respondet ordini agentium. Atqui unum et idem est bus, ut per se patet. Ergo et adeptio eius, secundum quod primum agens omnium creaturarum, nempe Deus. Ergo producitur ab adipiscente, est valde diversa in homine et in etiam unus et idem est finis ultimus obiectivus earundem, scilicet Deus ipse, quia solus Deus proportionatur seu adae­ aliis creaturis irrationalibus; quae rursus redundat in diversi­ tatem ex parte modi attingendi obiectum. quatur sibi ipsiG. 948. Et vere, quia finis ultimus obiectivus est ipse Deus, 3 5 I I, 19, 4Ibid., arr. 2 et 3. De Vent., 23, 4. V Metaph., lect, 2, n.° 775. t, 44, 4II Sent., dist. 38, 1,1 et 2; III Contra Gent., cap. 17, arg. 6; 1,14,33d 2. I Contra Gent., cap. 1; III Contra Gent., cap. 20; I, 65, 2. I, 21, 4. Psalm. XXIV, 10. Psalm. CI1I, 24, 31. 522 II P.—De unitate finis ultimi qui essentialiter est bonum subsistens spirituale, non potest formaliter et reduplicative ut talis attingi in seipso a creaturis irrationalibus, quae spirituales non sunt, atque ideo incapaces sunt spiritualia formaliter attingendi; potest tamen materia­ liter et specificative ut bonum quoddam diminute participari, atque ideo attingi in eius similitudine, non in seipso:—e contra homo, quia spiritualis est secundum animam, capax est operationum essentialiter spiritualium, quae attingere pos­ sunt ipsum Deum reduplicative ut Deus et prout est in seipso. Patet igitur quod, licet finis ultimus obiectivus sit unus idemque hominis et aliarum creaturarum inferiorum, adeptio tamen eius est valde diversa; fundamentaliter quidem ex parte adipiscentium; formaliter vero ex parte modi adipiscendi ipsum finem ultimum obiectivum. 949. A posteriori etiam; quia adeptio finis ultimi obiec­ tivi correspondet modo tendendi et operandi propter ipsum, sicut modus quiescendi correspondet modo movendi, et mo­ dus essendi modo fiendi. Atqui modus tendendi et agendi propter ultimum finem est valde diversus in homine et in aliis creaturis inferioribus, ut experientia patet, secundum dicta supra, articulo secundo. 950. Modus quidem tendendi seu intentionis, qui est appe­ titus finis ultimi. Nam aliae creaturae inferiores vel appetunt finem ultimum appetitu innato tantum, ut creaturae non cognoscitivae; — vel appetitu quodam elicito, ut bruta ani­ malia, quae cognitionem quandam habent; sed haec cognitio solum cadit circa finem proximum et immediatum et materia­ liter tantum ut res quaedam bona, non autem ullo modo per­ tingit ad ipsum finem ultimum obiectivum in se, ne mate­ rialiter attingendum. Ergo mere implicite et materialiter crea­ turae inferiores appetunt Deum veluti ultimum finem obiec­ tivum 1, dum appetunt propria bona; nam in quolibet vero appetibili appetitur Deus implicite, sicut in quolibet cognito vero cognoscitur implicite Deus 2. De Verit., 22, 2. Ibid., corp., et ad I et 2. Cap. III.—In omnibus creaturis 523 Sed homo potest explicite cognoscere Deum ut Deum et ut ultimum finem obiectivum, et ita ipsum potest explicite et fomialiter appetere ut Deum et ut finem ultimum obiectivum. Unde S. Thomas merito ait: «sola creatura rationalis est capax Dei, quia ipsa sola potest ipsum cognoscere et amare explicite; sed aliae creaturae participant divinam simi­ litudinem, et sic ipsum Deum appetunt» implicite U 951. Modus etiam operandi propter ultimum finem, qui est modus ordinis executionis, est valde diversus in homine et in creaturis aliis inferioribus; quia homo se agit et ducit in finem, cum perfecta et formali eius cognitione, ut patet ex dictis articulo primo et secundo, dum aliae creaturae inferiores aguntur et ducuntur in finem ab Auctore naturae. Sicut ergo materialiter et passive tendunt in finem pro­ prium et aguntur seu moventur in ipsum, ita etiam materia­ liter et passive attingunt proprium finem et quiescunt in illo. Et, dum proprium finem attingunt, implicite bonitatem divi­ nam, quae est earum ultimus finis a Deo Creatore intentus, adipiscuntur; «quia nihil differt dicere finem alicuius esse assimilationem ad Deum secundum aliquid, et illud secun­ dum quod assimilatio attenditur», et ideo indifferenter potest dici quod finis ultimus rerum est «ipsa assimilatio divinae bonitatis vel esse rerum secundum quod res Deo assimilantur»2. Unde cum sunt, ut mineralia; aut vivunt, ut plantae; aut cognoscunt, ut animalia, divinam similitudinem suo modo participant et aequivalenter suum ultimum finem obiec­ tivum consequuntur. At homo se agit et ducit active in finem proximum et in finem ultimum; et ita formaliter et explicite ordinat seipsum ad Deum sub ratione finis ultimi obiectivi, vel saltem virtualiter dum agit circa media, ut articulo sexto explicatum est. 952. Sic igitur relate ad finem ultimum obiectivum di­ versimode se habent Deus, creatura rationalis et aliae crea­ turae inferiores. Deus est ipsemet ultimus finis et propria 2 Ibid., ad 5. De Pot., 5, 5· 524 >'· ':t a I Π P.—De unitate finis ultimi operatione formaliter et adaequate seipsum comprehendit; creatura rationalis non est ipse ultimus finis obiectivus, eum tamen propria operatione formaliter, licet non comprehensi* ve, attingit; creaturae inferiores neque sunt ipse ultimus finis neque ipsum propria operatione formaliter attingunt, sed solum eius participationem et similitudinem. Unde solus Deus et creatura rationalis possunt esse beati, non autem inferiores creaturae, quia beatitudo nominat perfectam et formalem adeptionem ipsius finis ultimi obiectivi in seipso. 953. Ad rem S. Thomas: «cum bonitas Dei sit finis [ultimus] rerum, ad ipsam res diversimode se habent; ipse enim Deus habet eam perfecte secundum suum esse, unde summe bonus est, et etiam secundum suam operationem, qua perfecte eam cognoscit et amat: unde beatus est, quia beatitudo est operatio perfecta...; — creatura autem intellec­ tualis non attingit ad eam secundum suum esse ut ipsa sii summum bonum, sed secundum operationem intelligendo et amando eam: unde particeps est beatitudinis et non tantum bonitatis divinae; — sed creatura irrationalis accedit ad eam secundum aliquam assimilationem, quamvis non pertingat neque secundum operationem neque secundum esse: unde est parti­ ceps bonitatis, sed non beatitudinis» L Licet ergo Deus sit ultimus finis obiectivus omnium creaturarum, speciali tamen modo et secundum propriam et formalem rationem Dei est finis ultimus creaturae rationa­ lis 1 2; quia a sola creatura rationali potest formaliter et expli­ cite attingi sub ratione propria Dei. 954. Et inde est quod ceterae creaturae inferiores exclu­ duntur a vera ratione beatitudinis. Quod, ad instar axiomatis, uno ore praedicabant antiqui Philosophi dicentes beatitudi­ nem esse bonum proprium et exclusivum animalis rationalis et non quid commune homini et brutis animalibus 3. 1 II Sent., dist. 1, 2, 2 ad 4. 2 I, q. 2, prolog. 3 Videantur Hippodamus Thurius et Euriphamus, ex secta Pythago­ ricorum, apud Fragmenta philosophorum graecorum, edit. Mullach, Paris, Didot, t. II, pp. 8 et 15; Aristoteles, I Ethic., cap. 7, n.° 12, II, 6, 45-49; Plotinus, Enneades, I, lib. 4? cap. 1-4, edit, cit., pp. 16-19. Cap. III.—In omnibus creaturis 525 955. Philosophis consentit Augustinus, scribens: «ani­ mal quod caret ratione, caret scientia; nullum autem animal, quod scientia caret, beatum esse potest: non igitur cadit in animalia rationis expertia ut beata sint» 1. Et similiter S. Thomas: «felicitas, inquit, est quoddam bonum hominis proprium; non enim bruta possunt dici felicia nisi abusive»2; «secundum beatitudinem homo excellit omnia alia animalia»3. Quae conclusio, quanti momenti sit, apparebit in quaes­ tione sequenti. 956.SECUNDO DICENDUM EST QUOD hominis aliarumque creaturarum intellectualium est unus idemque ultimus finis na­ turalis verus, tum obiectivus tum formalis. Haec propositio patet ex dictis quoad utramque partem. 957.Prima quidem, quoad ultimum finem obiectivum, con­ stat ex documentis Ecclesiae supra adductis, ubi dicitur quod Deus est principium et finis omnium rerum creaturarum, inter quas includitur expresse creatura angelica 4. 958. Ratio etiam hanc veritatem demonstrat. Absurdum enim est dicere altiorem esse finem ultimum obiectivum creaturae inferioris quam creaturae superioris. lam vero finis ultimus obiectivus naturalis creaturae inferioris, nempe ho­ minis et aliarum creaturarum irrationalium, est Deus, ut patet ex dictis. Ergo etiam summae creaturae, quae est an­ gelus, ultimus finis naturalis obiectivus est Deus. 959. Quod si Deus non esset, nullus posset assignari finis ultimus naturalis obiectivus angeli. Non angelus ipse, quia nulla creatura est sibi ipsi suus ultimus finis obiectivus, cum non sit suum esse nec suum agere nec sua pecfectio, multoque minus summa eius perfec­ tio, quae est ultimus finis. Non homo neque aliae creaturae irrationales, quia inferius non est ultimus finis obiectivus superioris, cum finis semper De diversis, qq. 83, q. 5. ML. 40, 12. Ill Cont. Gent., cap. 27, arg. 3. I-II, 2, 5 sed contra. Conc. Vat., Denz., nn. 1783, 1785· ; 526 II P.—De unitate finis ultimi sit perfectior his quae sunt ad finem; homo autem aliaeque irrationales creaturae sunt inferiores angelis. Neque tota universitas mundi corporei, quae est infra homi­ nem multoque magis infra angelum. Ergo ultimus finis obiectivus angeli debet esse extra mun­ dum et partes eius, nempe in Deo. 960. Secunda pars, quoad ultimum finem formalem, facile patet. Tam enim angeli quam homo sunt capaces adipiscendi immediate ipsum Deum per cognitionem et amorem, et non sicut inferiores creaturae quae solum mediate possunt Deum adipisci, participando aliquam similitudinem Dei. In modo ergo adipiscendi et possidendi ultimum finem obiectivum, conveniunt substantialiter angelus et homo, licet sint quaedam differentiae ex parte subiecti quantum ad modum intelligendi et amandi, quae praedictae unitati non officiunt. Propter quod S. Doctor identificat hominem et angelos quoad hanc partem, cum ait: «homo et aliae rationales creaturae [= an­ geli] consequuntur ultimum finem cognoscendo et amando Deum» (h. 1.). Et in Concilio Vaticano parabatur, sequens definitio: «homo anima rationali et immortali ad imaginem Dei factus, hac quidem ipsa natura sua ordinatus fuisset ad Creatorem suum cognoscendum, colendum et amandum, modo viribus naturalibus congruente, atque ita ad perfectionem et beati­ tatem naturalem consequendam» Angelus autem non potest naturaliter altiori modo uniri Deo quam per cognitionem, amorem et cultum. Unde ex hac etiam parte angelus et homo coincidunt2. 961. Difficultates vero, quas S. Thomas ponit in hoc articulo, ex dictis solutae manent. Nam tres obiectiones revera probant efficaciter unitatem ultimi finis obiectivi veri omnium omnino creaturarum, quod verum esse ostensum est; argumentum autem sed contra probat finem ultimum Pnma forma Constitutionis Dogmaticae de doctrina catholica, cap. 16, Acta Conc. Vat., ed. cit, t. 50, coi. 71. 2 I> 60, 5. Cap. III.—In omnibus creaturis 527 formalem non esse eundem creaturae rationalis [ = hominis et angeli] et creaturae irrationalis, quod etiam verum est. Dicendum est ergo quod homo et angelus conveniunt cum aliis creaturis inferioribus in fine ultimo naturali sub ratione finis obiectivi, non autem sub ratione finis ultimi prmalis seu beatitudinis. UTRUM OMNES ALIAE CREATURAE CONVENIANT CUM HOMINE IN ULTIMO FINE SUPERNATURALI 962. Proportionaliter ad finem ultimum naturalem, lo­ qui possumus de ultimo fine supernaturali obiectivo et for- Constat autem evidenter quod creaturae irrationales non habent eundem finem ultimum supernaturalem formalem ac homo; quia si incapaces sunt finis ultimi formalis creaturae rationalis in ordine naturali, a fortiori incapaces sunt ultimi finis formalis supernaturalis, qui altioris est ordinis. Sicut ergo non possunt cognoscere et amare Deum, ut est primum principium et ultimus finis ordinis naturalis; ita nequeunt elevari ad videndum intuitive ipsam divinam essentiam neque ad eam amore beatifico diligendam h Sunt igitur creaturae irrationales prorsus incapaces beatitudinis supernaturalis. Ideo tota difficultas est an creaturae irrationales conve­ niant cum homine et angelo in vero fine ultimo supernatu­ ral! obiectivo. 963. ET dicendum est quod etiam creaturae irrationales ordinantur a Deo in finem ultimum supernaturalem obiectivum; non tamen directe et per se et elicitive sicut creaturae rationales, sed indirecte et imperative et per aliud, hoc est, per creaturam rationalem, ad cuius servitium et utilitatem immediate ordi­ nantur. 1 1,12, 3; I-II, 3> 3· manci 528 II P.—De unitate finis ultimi 964. Probatur a priori et a posteriori. A) Argumentum a priori. Totus ordo naturalis est prop­ ter ordinem supematuralem, qui maxime consistit in ultimo fine obiectivo supernatural!, utpote primo principio istius ordinis. Atqui in ordine naturali creaturae irrationales sunt directe et immediate propter servitium et utilitatem hominis et, mediante homine, propter gloriam Dei. Ergo ex conse­ quenti sunt propter hominem in ordine supernatural! et ultimatim propter ipsam gloriam supematuralem Dei. 965. Maior constat, quia Deus, qui utrumque ordinem instituit, non eos ex aequo et modo quodam disparato dispo­ suit, sed subordinando ordinem naturalem ordini supernatu­ ral!, quem primo et per se intendebat. Propter quod vulgo dicitur quod natura subservit gratiae, secundum illud: «in captivitatem redigentes omnem intellectum in obsequium Christi» et quod gratia non destruit naturam, sed eam perficit et nobilitat2. Ergo totus ordo naturalis subservit ordini supernatural!, qui totus est propter ultimum finem obiectivum supematuralem. 966. Minor patet tum ex auctoritate, tum ex ratione. Ex auctoritate quidem, quia in Sacris Litteris homo apparet veluti centrum et apex totius creationis. Homo factus est ulti­ ma die, post ceteras creaturas, quasi earum omnium Rex et finis, secundum illud: «faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram, et praesit piscibus maris et volatilibus coeli et bestiis universaeque terrae omnique reptili quod movetur in terra s... Benedixitque illis Deus et ait: crescite et multiplicamini et replete terram et subiicite eam et domi­ namini piscibus maris et volatilibus coeli et universis animan­ tibus, quae moventur super terram. Dixitque Deus: ecce dedi vobis omnem herbam afferentem semen super terram et uni­ versa ligna quae habent in semetipsis sementem generis sui, ut sint vobis in escam»4. «Omnes pisces maris manui vestrae 2 3 II Cor., X, 5. I, I, 8 ad 2. Gen., I, 26. Ibid., I, 28-29. Cap. III.—In omnibus creaturis 529 traditi sunt, et omne quod movetur et vivit, erit vobis in cibum: quasi olera virentia tradidi vobis omnia» 1. Solem quoque et lunam et omnia astra coeli creavit Do­ minus Deus «in ministerium cunctis gentibus, quae sub coelo sunt»2. «Constituiti eum [= hominem] super opera manuum tuarum; omnia subiecisti sub pedibus eius, boves et oves univer­ sas, insuper et pecora campi; volucres coeli et pisces maris, qui perambulant semitas maris» 3. Non solum autem ad victum et vestitum et alias corpo­ rales necessitates hominis subserviunt creaturae corporales, sed etiam ad cognoscendum et amandum Deum, secundum illud: «a magnitudine enim speciei et creaturae cognoscibiliter poterit Creator horum videri» 4. Unde mater septem Machabaeorum martyrium pro Deo suadebat uni ex illis dicens: (peto, nate, ut adspicias ad coelum et terram et ad omnia quae in eis sunt, et intelligas quia ex nihilo fecit illa Deus et hmanum genus; ita fiet ut non timeas carnificem istum»5. lure ergo hanc duplicem utilitatem principalem creatura­ rum irrationalium extollit S. Thomas, scribens: «omnia cor­ poralia propter hominem facta esse creduntur; unde et omnia dicuntur ei esse subiecta 6. Serviunt autem ei dupliciter: uno modo, ad sustentationem vitae corporalis; alio modo, ad profaitm divinae cognitionis, in quantum homo, per ea quae facta sunt, invisibilia Dei conspicit [Rom., I, 20]»7. 967. Ex ratione etiam idem apparet. Naturalis enim re­ rum ordo hoc habet, ut imperfecta sint propter perfecta sicut propter finem. Atqui omnium rerum huius mundi adspectabilis homo est naturaliter perfectior, cum sit rationalis zaturae. Est ergo homo naturaliter finis ceterarum rerum sensibilium. Ad rem S. Thomas: «videmus enim quod homines utuntur i Ibid., IX, 2-3. Deut., IV, 19. Psalm. VIII, 7-9. Sap., XIII, 5. s II Mach., VII, 28-29. Psalm. VIII, 8. 7 IV Sent., dist. 48, 2, I. 34.—De Hominis· 530 II P.—De unitate finis ultimi Cap. ni.—In omnibus creaturis 531 ad sui utilitatem animalibus et rebus inanimatis; animalia titatem Dei. Utrumque enim verum est, licet non ex aequo vero plantis et rebus inanimatis; plantae autem rebus inani­ intentum a Deo, qui mundum corporeum condidit propter matis, in quantum scilicet alimentum et iuvamentum ab eis hominem tanquam propter finem secundarium cui; sed prop­ accipiunt. Secundum autem quod agitur unumquodque in ter seipsum tanquam propter finem primarium cui et cuius rerum natura, ita natum est agi. Unde videtur quod omnia gratia. corpora inanimata sint instrumenta animatorum et sint prop­ In qua quidem reductione stat maximum bonum crea­ ter ipsa; et etiam animata minus perfecta sint propter ani­ turae, quod ipsi realiter communicatur, dum bonitati divinae mata magis perfecta» L Cum ergo «animalia habeant vitam nihil realiter inde accrescit. imperfectam respectu vitae humanae, quae simpliciter per­ Propter quod S. Thomas haec duo simul affirmat: primo, fecta est..., animalia sunt propter hominem»2. 54» 91» *44» l66’ 325> 326, 431, 460, 462· Alcaûiz, F., 167. Alderete, B., 167. Alexander, Natalis, 167. Alfarabi, 144. Algazel, 144,147,175» 293> 302» 327· Alkindi, 144,127. Alliaco, Petrus de, 34 n. Alliaga, Joan., 167. Allo, B., 200. Allora Colonna, 144. Almain, Fel., 167. Almain, lac., 18 n. Alnwick, Guil., 167. Alvarez, D., 167. Alvernus, Guil., 52,167. Amarelli, Greg., 145· Ambrosius (S.), 54, 56» 59» 9^» 159» 160,342. Amicus, Franc., 167. Amorôs, L., 180. Anaxagoras, 155, 329. Anciaux, E., 167. Ancona, Aug. Triumphus de, 15, 17. Andronicus Rhodius, 151. Annatus, Pet., 36. Anselmus (S.), 112, 167. Antipater Tarsensis, 145. Antoninus (S.), 16, 18 n. 167. Antonio, Nic., 165. Antonius a Matre Dei, 199. Apelt, O., 145. Aphraates, 159. Aquarius, Matthias, 328. Aquasparta, M., 168. Araujo, Franc., 168. Architas Tarentinus, 145. Argentina, Thomas de, 168. Argentré, C. du Plessis d’, 168. Argyropylos, 144, 148. Arintero, Joan., 145. Aristoteles, 52, 54, 57, 140, 145, 211, 213, 214, 217, 221, 235, 241, 242, 243, 245, 246, 276, 277, 283, 303, 312» 325» 329» 342, 355» 379, 385» 386, 388, 424, 498, 524» 525» 536. Arleth, E., 145. Arnim, Joan, von, 145. Arnou, R., 145,168. Arnu, Nic., 168. Arriaga, Rod., 168. Arrighi, Join. Bapt., 169. Arrübal, Petrus, 169. Asin Palacios, Michael, 144, 145, 327 n. Aspasius, 145. 540 Indices Athenagoras, 160. Atzberger, L., 169. Augustinus (S.), XVII, 6, 50, 51, 55» 58, 69, 78, 84, 87, 93» 96, 102, 117, 124, 126, 135, 160, 214, 215, 216, 296 n. 308, 310, 311, 360, 361, 363» 417» 452» 484» 496, 500, 515· Aureolus, Petrus, 169. Autissiodorensis, Guil., 169. Averroes, 146, 154, 325» 327» 330. Aversa, Raphael, 169. Avicebron (= Ibn-Gebirol), 146, 325» 326. Avicenna, 52, 146, 175, 327. Ayala Fajardo, J., 169. Azor, Joannes, 17, 18 n. Baconthorp, J., 169. Baeumker, Clem., n. 146, 326 n. Bach, M., 169. Bachelet, X. Le, 170. Bailey, G., 150. Balduinus, Th., 170. Balzaretti, P., 170. •Jll 105, 106, n, 112, 170, 222 n, 253, 257, 342. Bannes, J., 146. Barcellona, A., 170. Barcia, R., 53. Barion, J., 161. Bartholomaeus de Martyribus, 123 n. Basilakes, G., 162. Basilius (S.), 59. Bassolis, Joannes de, 170. Batiffol, P., 51. Batista, Joan. Ildephonsus, 170. Baur, L., 126 n, 151 n, 270 n, 283. Bautz, Jos., 170. Bayé, E., 146. Bellarminus, Robertus (S.), 170. Bellovacensis, Vine., 327 n. Beltrân de Heredia, Vine. 109 n, 342. Benedictus XV, xi, 78, 411, 412. Ben Israel, Men., 170. Beraza, Blasius, 171. Beringer, Franc., 154. Bernaldus Presbyter, 171. Bemard-B., 171. Bernardakis, G. M., 156. Bernardus (S.), 171. Bernsau, Hen. Guil., 28 n. Berriozdbal, Joan. Em., 146. Berti, Laur., 42. Biehl, W., 146. Biescas, Joan., 171. Bignone, E., 147. Bignone, E., 147. Bilz, J., 40. Billot, L., 171. Billuart, Car. Ren., 42, 171, 219 n> 438, 467. Bisleti, G., xvi. Blanche, A. 172. Blanco Soto, P., 175. Blasius a Conceptione, 147. Blot, R., 171. Blum, P., 147. Bôetius de Dacia, 147. Boetius, Severinus, 9 n, 12 n, 14 n, 97 n, 147, 152, 452, 498. Bohm, O., 171. Bogliano, A., 150. Bonaventura (S.), 12, 33, 165, 171, 325, 462, 469-530. Bonnet, 284. Bonilla y San Martin, A., 152. Bonsirven, J., 172. Borgnet, A., n, 166-168, 227. Borne, Steph., 147. Borull, M., 172. Boyer, C., 161. Bradwardine, Thomas, 26 n. Brandmeyer, J. A., 25 n, 27 n, 28, Brand, S., 164, 536. Brehier, E., 147. Bremond, L., 172. Brenner, Frid., 39. Breznay, Ad., 41. Briger, Cand., 172. Brisbois, G., 172. Brochard, V., 146. I .—Index ONOMASTICUS Carra de Vaux, 147. Carrafa, Oliverius, vin. Cartesius, R., 395. Carvajal, L., 35 n. Castro, Alph., 174. Catechismus Romanus, 516. Cathala, R., xvn, 14 n. Catharinus, A., 174. Cathrein, V., 148. Cauvinus de Nicaea, P., 174. Cayré, Fulb., 161. Celaya, Joannes de, 148. Chalvet, H., 174. Chapeau, J., 191. Chappuis, F. G., 174. Charlier, L., 174. Chatelain, æm., 176. Chenu, Dom., 7 n. Chignoli, Nic., 174. Chromatius, S., 162. Chruchon, G., 158. Chy sippus, 149. Chrysostomus, Joan (S.), 59, 162. Cabrera, Petrus, 173. Cicero, M. Tullius, xiv, 25 n, 50, Câceres, Did., 173. Cadrés, 162. 53, 54, 56, 57» 102 n, 117, 124, 127, 148, 211-212, 216, 220, 382 Caietanus, Thomas de Vio 452, 484, 498. vm, 16, 22, 50 n, 80, 99 n; 106Cipulli, Greg., 175. 129,173, 222, 238, 254, 268, 275, Cleantes, Asius, 148. 298 n, 320 n, 293, 4ϊ9» 429» 435» Clemens Alexandrinus, 59,162. 452, 458, 462, 467, 469, 515» 536. Climacus, Joan. (S.), 163. Caillau, A. B., 163. Clapwel, Rich., 175. Calonymos, C., 147. Colonna, Aegidius, 175. Camerarius, Joachim, 147· Colle, G., 148. Cano, Joannes, 147. Collinus, Joannes, 25 n. Cano, Melchior, xv, xvi n, 13, 14 n, Combrugghe, C. van, 205. 35 n, 117. Complutenses, C. D., 148. Canales, J., 173. Complutenses, Ο. P., 255, 432. Capitaine, W., 163. Compostellanus Petrus, 175. Capponi a Porrecta, S., 173· Conchis, G. de, 148. Cappuyns, M., 174. Concilium Carisiacense I (853), 414, Capranica, Dom., 173. 416. Capreolus, Joan., 83, 108, 173» 255, Concilium Coloniense (i860), 377, 256, 434. 416, 531. Carafa, Greg., 173. Concilium Lateranense IV, 9. Carame, N., 146, 327 n. Concilium Nicaeno - ConstantinoCaramuel, Joannes, 27. politanum, 413. Carbone a Costacciaro, L.> 165. Brocket, W., 146. Brucker, Jac., 26 n. Broglie, G. de, 172. Bruni, G., 175. Brunschwigc, L., 284. Bryges, M., 172. Bucceroni, Jan., 41. Buchner, Al., 39. Budé, G., 126 n. Buddeus, 19 n. Bülow, G., 151. Bulsano-Tux, 33. Buonpensiere, Hen., 46 n, 172. Buridanus, J., 147. Burleus, G., 147. Burnet, J., 147. Burnet, Thomas, 172. Buxtorf, J., 153. Buzy, D., 172. 542 >-Λ 7. · Indices Concilium Tridentinum, 130, 417, 418, 419, 464, 485, 486, 506, 532. Concilium Valentinum III (855), 417. Concilium Vaticanum, 99, 112, 128, 129, I34> 377> 412, 415, 416, 506, 514, 516, 525, 526, 531. Concina, Daniel, 36. Conimbricenses, 148. Conninck, æg., 175. Conradi, Jos., 175. Contenson, Vine., 175. Conti, Seb., 49 n. Coquelle, I., 106 n. Corbin, H., 149. Côrdoba, A. de, 175. Cordovani, M., 175. Cornejo, P., 176. Comillier, P., 149. Corona, P. del, 176. Cretensis Andreas, 163. Creuzen, F., 156. Crito Pythagoricus, 149. Cuervo, J., 180. Cuervo, M„ 176. Curiel, J. Alph., 176. Cusa, Nic. de, 26 n. Cyrillus Hierosolymitanus (S.) 68 153· Czamler, A. C., 39. Daguillon, J., 204. Damascenus, Joan. (S.-), 90, 163. Deissler, A., 30 n. Demetrius Phalereus, 149. Democritus, 149, 284. Denifle, H., 146. Descoqs, P., 176. Deserres de la Tour, 149. Destrez, J., 165. Deza, Did., 176. De-Vit, 53 n. Diaz, Froylanus, 263. Didiot, J., 45. Dieckmann, H., 6. Dietl, Greg., 176. I.—Index onomasticus 543 Gerson, Joan., 35 n. Fabre,]., 154. Ghellinck, J. de, 188. Facchini, D., 177. Gianni, Th., 151. Fassoni, L., 177. Faure, J. Bapt., 36. Gillon, L. B., vu. Fernândez, An., 177. Gilson, Steph., 144, 161. Ferrariensis, Franciscus de Silvestris, Giphanus, O., 151. Giuliani, Jos., 37. 177, 253, 363, 432, 434· Ferré, Vine., 178. Gleichen - Russowurum, A. von, Ferrer, Vine., 178. 150. Ferreras, ]., 178. Glorieux, P., 172, 175. Festugière, A. J., 150. Gmeiner, Franc. Xav., 37. Feuquières, Marchio de, 27 n. Gobat, Gre., 179. Fischer, Gerardus, 36. Goedeckmeyer, A., 151. Fontibus, Godefridus de, 78 n, 179. Goelzer, FL, 126 n. Forcellini, Aegid., 53 n. Goldbacher, A., 161. Forckenberg, Henr. Jos., 36. Godoy, P. de, 137,180. Fox Morcillo, 150. Gômez, E., 204. Franceschini, E., 150. Gonet, J. Bapt., 180, 236, 438. Frassen, Cl., 178. Gonsalvus Hispanus, 180. Fretté, St. Ed., 158. Gonzalez de Albelda, Joan., 20, 91 n. Friederichs, J., 41. 180. Frins, V., 178, 394. Gonzâlez [= Gundissalinus] Domi­ Frire, Cl., 178. nicus, 146, 151. Frbbes, Jos., 284. Gonzâlez Palencia, A., 144, 151. Frohschammer, Jac., 412. Gonzâlez Zephirinus, 64, 151. Fronteau, 150. Gotti, Vine., 24 n, 180. Fulgentius (S.), 310, 417. Goudin, Ant., 103 n. Fumi, Barth., 16, ii η. Grabmann, Martin., 19 n, 24 n, 26 n, 106. Eadmerus Cantuariensis, 177. Granada, L. de, 123, 151, 180. Eckhart, Joan., 327 n, 331. Granados, Jac., 181. Ehrle, Franc., 150. Gabriel a Sancto Vincentio, 207. Grandgeorge, L., 162. Elbe, E., 150. Gandavensis, Henricus, 178. Grandi, B., 181. El ter, E., 150. Gardeil, A., 41,178. Grandt, A., 151. Emes, P., 177. Garrigou-Lagrange, R., 41 n, 46 n, Gravina, Dorn., 181,184. Engelbertus, 177. 179. Gredt, Jos., 181, 432. Ephrem (S.), 163. Gasser, 412, 517 n. Gregorio, M. de, 181. Epicurus, 146, 150, 156. Gatti, V., 179. Gregorius Magnus (S.), I35> 163. Erasmus, Des., 35 n. Gautier, Jos., 25 n, 30, 34 n, 36. Gregorius Nyssenus (S.), 68, 163. Emesti, K., 163. Gazzaniga, P., 179. Gregorius IX, 128. Escrivâ, Franc., 177. Gener, J. Bapt., 166. Gretser, Jac., 34 n, 181. Esparza, Martinus, 35 n. Gentile, J., 156. Grou, 162. Estius, Guil., 177. Georgius Calixtus, 32. Gualterius Brugensis, 182. Ettlinger, 310. Gerbert, Martinus, 25 n, 30, 31, 36 Guardagnin, G., 182. Eudemus Rhodius, 150. Guilelmus Abbas, 182. 43,179. Euriphamus Pythagoreus t5°j 524Gumiot, V., 182. Germanus I Constantinopolitanus Eustratius, 150, 163. Guyau, I. M., 151. 163. Eymerich, Nic., 177. Dietterle, J., 14 n. Didymus Pythagoricus, 149. Dina, A., 149. Diogenes Babylonius, 149. Diogenes Laertius, 149,284. Dionysius [Pseudo-] Aeropagita, 396. 397>400. Dionysius Cartusianus, 149,173. Dittrich, O., 149. Divisick, Pro., 176. Doellinger, Ign., 176. Dombay, M., 39. Dominicus a Sancta Teresia, 199. Dondaine, A., 204. Dorse, Aem., 46 n. Doucet, A., 176. Drexelius, H., 177. Drey, Joan. Seb., 39. Dubillard, 33. Du Cange, 328 n. Dumont, P., 177. Dupin, Lud. El., 36. Durandus a Sancto Porciano, 78, 177. Dyroff, A., 149. 544 Haase, F., 157. Hacquet, J. Bapt., 182. Halensis, Alexander, 12, 35 n, 182. Hallfel, M., 182. Hampke, H., 151. Hamui, R., 151. Hannequin, 151. Hannibaldus de Hannibaldis, 182. Hartmann, 498. Haymo, 182. Heerinckx, Jac., 33, 41. Heinen, W., 182. Heinze, M., 151. Heilmann, Jos., David, 43. Heliodorus, 151. Helmts, J. Hild., 18 n. Helquinet, 166. Hemin, J. Bapt., 182. Henao, G., 182. Henquinet, F., 167,182. Henriquez, Henricus, 18 n, 183. Henry, P., 155. Herbigny, Michael d’, 41. Herice, V., 183. Hennes, Georgius, 39. Hermotmus Clazomenius, 328. Hemândez Villaescusa, 28 n. Herveus de Nédéllec, 35 n, 93, 183, 253, 255, 256. Heybut, G., 150,151. Hieronymus (S.), xvnL Hilarius Parisicnsis, 44. Hipparchus Pythagoricus, 152. Hippodamus Thurius, 152, 524. Hirschig, R. B., 155. Hocedez, E., 190. Hoffmann, E., 160. Hoffmann, G., 183. fl· Hoffmans, J., 78, 179, 180. Honorius Augustodunensis, 183. Horatius, 258. Huber, S., 152. Hiibscher, Ign., 183. Huetius, Dan., 27 n, 29. Hugo Argentoratensis, 168. Hugo a S. Victore, 183, 531. Indices 51, Hugon, Ed., 46 n, 183, 299. Hugueny, Steph., 183. Hurtadus, Gaspar, 183. Immich, O., 152. Innocentius X, 414. Isolanis, Isid. de, 184. Izquierdo, Seb., 184. Jacob, Car., 184. Jaeger, W., 19 n, 145,152. Jaegerhuber, I., 184. Janet, P., 152, 531. Janssenius, Corn., 414. Janssens, Ed., 152. Janssens, Laur., 46 n, 47 n, 184. Janvier, A., 184. Jaszlinsky, Andreas, 184. Javelli, Chrysostomus, 49 n, 184. Jehudâ Abbentibbon, 142. Jehudâ Ha-Levi, 152. Jelf, W. E., 152. Jensen, Christianus, 150. Joannes, G., 184. Joannes ab Annuntiatione, 199. Joannes a Cruce, 176. Joannes de Neapoli, 184. Joannes a S. Thoma, xvni, 11, 19, 85, 92, 105, 114, 204, 219, 236, 255, 286 n, 327 n, 350, 375, 438. Jodi, Fr., 152. Joli vet, R., 162. Jost, G., 184. Jugie, Martinus, 184. Julianus (S.), 164. Jungmann, B., 185. Jusjurandum contra Alodernistas, 515. Kaeppeli, Thomas, 185. Kachnik, J., 185. Kafka, 310. Kalmus, O., 152. Kamperger, Fr., 185. I.—Index onomasticus Kant, Em., 125,152, 498. Katschthaler, J. Bapt., 185. Kaufmann, N., 152. Kehrbach, Car., 17 n. Kirch, L., 185. Kichler, H., 185. Kilber, H., 30, 39. Kilwardby, Rob., 82. Klee, Henr., 39,185. Klein, A., 153. Kleutgen, Jos., 45 n, 185, 517 n. Khefoth, Th., 185. Kligner, F., 153. Knappe, K., 153. Kneutgen, A., 185. Knoell, P., 160. Koch, Jos., 333 n. Koch, U., 185. Koehler, Greg., 37. Koehler, W., 310. Koellin, Conradus, xm n, 91, 139, 185, 219-220, 255, 373. Koetschau, P., 164. Krannichfeld, W. R., 153. Krantz, E., 153. Krawutzky, A., 40, 186. Krebs, E., 35 n, 41. Krieg, Com., 41. Kiihle, H., 166. Kuhn, Joan., 40. Kwiatkowski, V., 186. Laas, E., 153. Labat, P., 186. Lactantius, 164, 535. Lafontaine, A., 153. Lafosse, 186. Lagrange, Jos., 186. Lamiroy, Henr., 186. , Lang, A., 186. Lappacei, B., 186. Laurent, H., 186. Lavaud, B., 186. Ledesma, Martinus, 187. Ledesma, P., 187. Ledoux, A., 167. 35,—D« Horn inis· 545 Lehu, L., 153, 324. Lennerz, H., 187. Lens, Joan., 187. Leibniz, Guil, 26 n. Leo XIII, xvi, 74, 126, 130, 134 n, 410, 4I2> 458, 4^3> 486, 499, 506. Leone a Lycio, D., 187. Lépicier, A., 187. Lerma, Cosmas de, 61 n, 354. Lescoeur, 153. Lessius, L., 56, 187. Leu, Jos., 240. Lévy, L. G., 153. Lewalter, E., 162. Lezana, J. Bapt., 187. Lezana, M., 187. Liberius de S. Amore [= Joannes Clericus], 26 n. Liebermann, Fr. Leop. 43. Liguori, Alphonsus (S.), 44, 187. Lipsius, J., 153. Llamas, J., 153. Locke, J., 26 n. Loisil, G., 153. Lombardus, Petrus, 34 n, 164, 188, 530. Loo, Bern., 40. Longpré, E., 182. Lôpez, A., 188. Lorca, P., 188. Lorichus, J., 35 n. Lotter, M., 188. Lottin, O., 180. Lozano, S., 41, 46 n, 188. Luks, H. A., 153, 327 n. Lugo, Joannes, 22, 188. Lugo, Franciscus, 188. Lullius, R., 327 n. Lumbreras, P., 188. Luydl, Corbianus, 37. Lyncaeus, Rich., 188. Mabile, P., 153. Macarius Alexandrinus, 164. Macrobius, 153. Maier, H., 153. 546 I I I » Indices Maimonides, 154, 174, 327. Mainage, Th., 200. 188. Mairat Maldonatus, Joan., 18 n, 35 n. Malvenda, Th., 189. Mamachi, Th., 10 n, 189. Manchberger, L., 189. Mandonnet, P., 165, 175, 204. Mannhart, Fr. Xav., 37. Manser, G., 188. Mansion, A., 154. Marcellus a Puero Jesu, 154. Marci, Eph., 1S9. Marcus Antonius, 154. Marcus Ephesinus, 189. Maréchal, Jos., 189. Mariales, Xantes, 189. Marinis, Dom. de, 190. Maritain, J., 64. Marston, Rogerius, 190. Marleta, G., 190. Martin, Andreas, 154. Martin, Raym., 190. Martin, Th., 190. Martinez, Greg., 190. Martinez de Prado, 10 n, 23,256,259. Martinez Vigil, Raym., 166. Massignon, L., 144. Matthias, P., 190. Matthys, M., 190. Matulewicz, G. B., 190. Maurus, Silvester, 154, 190. Mausbach, Jos., 162. Mayer, C., 191. Mediavilla, Rich., 191. Medicis, H. de, 191. Medina, B. de, 191, 219 n, 236, 256, 256, 284, 342, Meersch, J. van der, 46 n, 206. Meifort, J., 163. Mekler, S., 143. Mentzingen, A., 154. Merinero, J., 191. Merkelbach, B. H., 47. Meyer, H., 154. Miakowski, Hadrianus, 191. Michael Ephesinus, 146, I.—Index onomasticus Michel Psellus, 191. Michel, A., 191. Michelet, C. L., 154. Michelistsch, xiii n, 165. Migne, J. P., 163,195. Miguel, Alphonsus, 191. Mifiana, E., 152. Molina, L. de, xvili n, 191. Monaldi, 15. Monod, W., 154. Monsabré, J., 191. Montaigne, 284. Montalbân, J. de, 192. Montesinos, L., 192. Moos, F., 9 n, 85 n, 88 n. Morata, N., 146,154. Morente, M., 152. Morgan, 310. Moser, G. M., 156. Moses Bar Kepha, 164. Motte, A. R., 192. Muckle, J. T., 144. Mullach, F., 145, 329,524. Mullard, R., 192. Müller, M. J., 154. Mulson, J., 192. Munk, S., 154. Muratori, L. A., 192. Mure, G. R-, 154. Muretus, M. Ant., 154. Mussi, A., 192. Nagy, A., 145. Nauck, A., 156. Naulaerts, J., 192. Naujokas, Joan., 155. Naval, Franc., 34. Navarrete, Balthasar, 192. Nazarius, J. P., 192. Niederhuber, Joan., 160. Noort, G. van, 206. Nuno Cabezudo, Did., 192. Nyber, H. S., 155. Oberthür, Franc., 37. Odonis, Gerardus, 155. Oelher, Franc., 193. Ollé-Laprune, L., 155. Olivet, Jos., x n, 148. Olympiodorus, 284. O’Mahony, J., 193. Origenes, 59,164. Ortiz, L., 193. Oswald, J., 193. Ottaviano, C. 149. Oviedo, Franc., 193. Pace, E., 193. Pacheco, D., 193. Palacios, L. E., viii. Pallavicini, 193. Palmieri, Dom., 193. Palucsak, P., 193. Paludanus, M., 193. Paludanus, Petrus, 193. Paludanus [Pseudo], 193. Palumbus, M., 194. Paquet, A., 194. Paradiso, J., 194. Parente, P., 194. Paria, J., 202. Passerini de Sextula, 194. Pasté, E., 194. Patuzzi, Vine., 37. Payot, J., 155, 498. Pecham, J., 194. Peez, J., 178. Peghaire, J., 194. Pegues, Th., 194, 219. Peülaube, E., 194. Pelletier, CL, 194. Pelster, Franc., 195. Pelzer, A., 71 n, 179. Penido, Μ. T., 195. Penafiel, L., 195. Peraldus, GuiL, 195, 300, 536. Perazzo, J. Bapt., 195. Pererras, B., 195. Pérez, Hieronymus, 195. Peri, H., 195. Perictiones Pyth., 155. 547 Perrone, J., 195. Pesch, Christianus 46 n. Patavius, Dionysius, 19 n, 35 n, 195. Petrus Martyr, Vermilius, 155. Peterson, E., 41. Petit, L., 189. Petschenig, M., 160. Petzelt, Leop., 37. Pfaff, Matth., 18 n. Pfeilschifter, G., 25 n. Philips, G., 195. Philippus a SS. Trinitate, 204-205. Philoponus, 355. Piat, CL, 155. Picard, G., 195. Piccirelli, Jos., 195. Piccolomini, Franc., 155. Pinelli, L., 196. Piperno, Reg. de, 121. Pirotta, A., 7 n, 158, 196. Pisis, Rainerius de, 196. Pittroff, Franc., 38. Pits, J., 196. Pius IX, 410, 411, 412. Pius X, xi, 112, 128 n, 412. Pius XI, xi, xii, xvi, 96, 113, 115, 130, 134, 410, 411, 412, 413, 458, 507, 509, 533· Plato, 150, 153, 155, 498. Plotinus, 153, 155, 161, 397, 524. Plutarchus, 136. Pomponazzi, P., 156. Ponville, H., 156. Porphyrius, 156. Portalié, E., 162. Poschmann, B., 41. Potti da Colle Mancio, A., 196. Pou y Marti, Jos., 196. Prado, N. del, 196. Praepositus, J., 196. Praesentatione, AL, 196. Preger, W., 196. Preingué, Jord., 165, 196. Prierias, Silvester, 14 n. Prosper (S.), 417. Pryleszky, J. Bapt. 3L. Puente, L. de la, 197 548 Indices Puffendorf, Samuel, 27 n. Puffendorf, Esaias, 27 n. Puteobonellus, J., 197. Pythagorici, 146, 155, 284. Quetif-Echard, J., 165. Quidort, J., 328. Quintilianus, 5, 51, 55. Rabeau, G., 41. Ragusa, J., 197. Ramadié, 517. Ramirez, J. M., vn, vni, 9 n, 64 n, 80, 214 n, 270 n, 3S0 n. Ramsauer, G., 156. Raineri, A., 197. Rasslor, Christophorus, 35 n. Rauttenstrauch, Stephanus, 25 n, 38. Raymundus de Penafort (S.'), 14. Raynaldus, O., 197. Receveur, Franc., Xav., 40. Reding, A., 197. Ree, P., 136. Reebmann, Jos., 38. Reinhard, J. Bapt., 18 n. Reiser, B., xvm n, 10 n, 61 n. Requeséns, J., 197. Remedelli, 15 n. Revilla, A., 197. Reyes, Ant., 136. Rhodii-A., 152. Ribas, L., 197. Rieman, O., 197. Rignano, E., 136. Ripa, Raphael, 197. Ripalda, J. Martinez de, 165, 198. Riva, G., 136. Rivera, Michael, 34 n. Riviere, J., 51η. Rilzler, R., 198. Rochefort, Guil., 156. Rodier, G., 156. Roemer, A., 145. Rohmer, J., 198. I.—Index Roland-Gosselin, D„ ,6s, ,,8 . 270 n. Rolland, E., 136. Roman, G., 198. Roselli, S., 284. Rosmini, A., 136. Rossi, A., 156,198. Rousselot, 198. Rubeus, Lud., 16. Rufinus Aquileiensis, xvm. Ruiz de Montoya, Did., 198. Rusca, A., 198. Ruziczka, Evaristus, 38. onomasticus Schutz, R., 199. Scorraille, R., 46. Scotus, Duns, 199. Sempels, V., 200. Seneca, L. Annaeus, 55, 127, 157, 498. Senensis, Sixtus, 200. Serra, Marcus, 200, 467. Serrano, P., 157. Sertillanges, A. D., 157, 200. Sestili, Joachim, 200. Siebeck, H., 327 n. Sieripepoli, A., 200. Siger de Brabantia, 165. Sacra Congregatio S. Officii, 463. Simoni, S., 157. Sacra Congregatio Studiorum, χνη. Simonin, H., 200. Salas, J., 198. Simor, J., 517. Salcedo, A., 198. Simplicius, 325 n. Salmanticenses, 23, 61 n, 105 c, Snell, F., 157. 105 n, 139, 198, 219 n, 286. Socrates, 57, 153, 155. Salmanticensis Universitas, 107. Soiron, T., 41. San, L. de, 45. Solesmenses monachi, 20 n, 204. Sânchez, Thomas, 23. Soncinas, P., 200, 255, 256. Sandt, M. van der, 35 n. Soto, Dom. de, 201, 535. Sartori, A., 199. Soto, Petrus de, 17. Satolli, Franc., 199. Spagni, A., 157. Savonarola, Hieronymus, 199. Spalding, Georg. Lud., 5 n. Schaelzer, Const., 40. Spencer, H., 498. Schanz, P. von, 41. Spettmann, H., 194. Scheeben, M. Jos., 24 n, 43,44, Speusippus, 157. Schenki, Carolus, 96, 160. Spinoza, B., 26 n, 284. Schenkl, Maurus, 25 n, 32-33. Stadelmayer, A., 201. Schildhauer, H., 156. Stakemeier, E., 162. Schiwietz, St., 162. Startler, Ben., 29 n. Schmitt, F., 167. Staudenmayer, Franc. Ant., 40. Schneider, Ch., 155. Stefanini, L., 157. Scholarius, Georgius, 188. Stegmüller, Franc., 82 n. Scholliner, H., 38. Stezenberger, J., 157. Schopenhauer, A., 498. Stewart, J. A., 157. Schouppe, Franc. Xav., 33. Stich, J., 154. Schottus, A., 165. Stigmayr, J., 51 n. Schrader, Cl., 40. Stoeger, J., 201. Schram, Dom., 31. Stoici, 151,157. Schubert, A., 162. Stolz, A., 41, 47 n. Schuster, J. Bapt., 157. SuArez, Franciscus, 18 n, 20, 21, 2 Schiitgen, Em., 199. 46,115, 200, 375, 376. SuArez Lorenzo, Jos., 327 n. 549 Suilhé, J., 158. Suhrawardi, 147. Suppaur, M., 38. Susemihl, F., 145. Sylvius, Franc., 201, 467. Szabô, S., 201. Szydleski, St., 41. Tabarelli, R., 201. Talamo, S., 201. Tambaco, J. de, 201. Tanner, A., 201. Tarantasia, Petrus de, 202. Teixidor, L., 202. Teplotz, Steph., 40. Terrien, J. Bapt., 202. Terzago, N., 202. Tesauro, E., 158. Thanner, Ign., 40. Theichmüller, G., 158. Theiles Wily, 158. Themistius, 324, 325, 330, 355. Thomas Aquinas (S.), 202-204. Vide Indicem Thomisticum. Thomas, Corb., 38. Thomas Sutton, 158, 328. Thomasius, 204. Thomassinus, L., 35 n, 204. Thorndike, 310. Tisot, J., 157. Toletus, Franc., 202. Tonneau, J., vn. Tonquedec, J. de, 204. Tostatus, Alphonsus, 204. Tranche, A., 202. Trivellato, M. A., 202. Udalricus de Argentina, 205. Ulloa, J., 205. Urbano, L., 257. Urdanoz, T., vni. Val, H. del, 205. Vallaro, Steph., 205. ... 550 Valentia, Greg, de, 205. Valin, P., 158. Valois, N., 205. Valshe, J., 205. Vandenberghe, A., 205. Vanni Rovighi, S., 206. Vargas, B., 206. Varro, M. Terentius, 158. Vaux, R. de, 206. Vâzquez, Gabriel, 18, 19, 20, 206, 342, 375. Vegius, M., 206. Vcldcn, F. van der, 43. Vellosillo, Ferdinandus, 206. Verardo, R., vii. Verhaar, J. P., 207. Vermeil, Franc., 207. Versor, Joan., 158. Villar, Thomas, 207. Villeneuve, F., 258. Virgilius, 126. Vitoria, Franciscus de, 22, 109. Vitt, A., 207. Viuppens, I., 207. Vloten, J. van, 26 n. Vogl, Berth., 38. Waffelaert, G., 207. Wagner, Frid., 158, 207. Walter, A., 188. Walzer, Rich., 158. Wehermann, Th., 158. Weibel, Bernardus, 35 n. Indices Weinberger, Guli., 147. Weiss, Albertus, 24 n, 26 n. Weiss, Ud., 26 n. Weigscheider, J. A. Lud., i9 n Wiesner, Franc., 38. Wiest, Steph., 25 η, 26, 29, 32 „ Wiggers, J., 207, 375. Wimpina, Conradus, 35 n. Winter, F. J., 163. Wirthmüller, Joan. Bapt., 40. Wittmann, M., 158. Wolauf, Hieronymus, 207. Wolf, Christianus, 26, 27, 28 n, 150 Wolff, G., 136. Woroniecki, H., 42. Wulf, M. de, 179. Wurz, Ign., 39. Wurzer, Bald., 39. Wysser, P., 42. Zabarella, Jac., 10 n, 208. Zaccharia, Ant., 19 n, 39. Zaccherini, Godefridus, 208, Zammit, N., 159. Zanardi, A4., 208. Zaragüeta, J., 159. Zeno Citieus, 159. Zeller, Ed., 159. Ziesché, Car., 42. Zigliara, Thomas, 208. Zubizarreta, Valentinus, 46 n, 208. Zûmel, Franc., 208. Zumtobel, J. Georgius, 25 n. Zycha, I., 160. II. INDEX BIBLICUS Pag. Pag. Genesis TM A. T ...···· . .......................... •. · · T 26 ...................... · < I, 28-29....................... ... Û.7) 2-3 ...................... ··. * J.................... ................ 69 88, 528 528 <20 35» io 100 XVIII 8i, 6 103, 24, 3i 145, 6........ 95 536 521 515 Exodus 20,12........................ ... uy II, 29 i6, 14 Deuteronomium 4,19................................... 33,8.......................... 529 95 463 Job 8,1........................ 25» 6-7...................... 72 95 529 529 Ecclesiasticus XVIII 513 Prologus 59 Isaias Idber Psalmorum 8« 7, 8, 9................ ’5,2..................... 24,10................... 31,9................... 33,16................... ..... ........................ ······ 534 515 Liber Sapientiae 2, 8. ii, 3 III Regum 18,21..................... Proverbia Salomonis 529 515 521 284 535 84 ■ 43, 748, n 516 516 517 Jeremias 3» 19 n 552 II,—Index B1BLICUS Indices Ezechiel 18, 23, 32. 33, ii----- 415 415 Pag. 10, 16 ΙΟ, 28 507 464 96 535 XVIII 464 i6 9, 10 Ad Colossenses 360 17, 20-26 94 461 II Machabaeorutn .. ................................ ................................. N»*/·· ..... ............................... .. ..... ....................... ’ “ ’ Ib *···· 13,4-7.......................... .. ............................................... AJ) * ...... ........................................ 15,47-49........................... 7, 28-29 529 68,96,113 SU 5, 19 11, 29 12, 30 18, 10 25, 34, 46 28, 19.... 28, 19-20. 59 531 111-113 94 360, 462 95 461, 463 69 509 509 68 534, 536 413 507 68 Evangelium secundum Lucam ι6, 1-8 17, 10. 18, !.. 381 515 486 507 Prolog............. i, 3 ΙΟ ... ................ 5) ....................... Ad Romanos i, 14 XV 507 514,529 517 XVI 72 415 507 413 66,97,509 534 95,97,508 417 507 515 516 XVI i, 20 2, I 2, 4 3, 29-30 8, 28....... 8, 29....... 8, 29-30.. ΙΟ, 12, 13 ii, 35.... 13, 4· 13, 10 14·* . ....................... ivj J.................. · · ' 1b . ...................... · ' 3, i»2» . .............................. 3, . ....................................... 3, il.................................... 3, ......................................... 3, ........................................ 3, ........................................ */ · · ’ 2, Q. . x············· 2,20 3,28 II. 3, 22-23................ ............ ............ 4, 7. . 4,16...................... 8, 6........................ ............. 134 100 464,531 515 95 531 507 95 486 95 532 J ad Thessalonicenses 95 415, 508 463 528 135 509 486 5, .............................. I ad Timotheum 486 508 415 97 507 Ad Hebraeos Ad Ephesios Ι,π 3,6. 4» 15 ........ 97 97 97 97 Ad Galatas 5j 1-2, 8-9 59 60 515 464 415 2, 20..................................... II ad Corinthios I ad Corinthios Evangelium secundum Joannem i, 24..................................... Actus Apostolorum Evangelium secundum Matthaeum 2, 10 486 508 463 486,532 95 7® 413 531 464, 536 95 95, 486 .............................................. I4> 6 Oseas Pag- Pag. Pag. 553 417 535 417 507 508 97 94 3, . ...................... 95 516 515 Epistola Jacobi 68 68 462 4, . ................. 94 I Petri Ad Philippenses i, II 3,19 535 462 I, . ..................... 2) 12· · * 413 532 95 Pag. 503 94 95 515 516 515 515 III. Commentaria in INDEX THOMISTICUS In scripturam epistolas S. Pauli Apostoli SACRAM Pag. Pag. In Epistolam ad Romanos In librum Job Cap. 8, lect. 1 Cap. 9j lect. 1 XVIII 331 In quatuor primos nocturnos Psalterii In Psalmum 1, n.° 1 — 33, n·0 9 35> n·0 5 371 292 306 XVIII 39, n.° 5 48, n.° 2 70 70 In Evangelium secundum Matthaeum Cap. 2, n.° 11 Cap. 5> n·0 4 Cap. 6, n.° 5 Cap. 6, n.° 5 Cap. 7.......... Cap. 5, lect. 1 Cap. 8, lect. 6 78 535 In I Epistolam ad Corinthios Cap. Cap. Cap. Cap. 5, lect. 3. 5, lect. 4. 14, lect. 3 15, lect. 5 96 94 486 325 In II Epistolam ad Corinthios Cap. 4, lect. 2. Cap. 12, lect. 3 462 265 59 In Epistolam ad Galatas 360 461 Cap. 3, lect. 6............... 104 III In Epistolam ad Ephesios In Evangelium secundum J0 annem Prologus S. Thomae.. 42, 323, 331 96 Cap. 13, lect. 3, n.o 3 Cap. I4 lect. 2, n.° 3 96 Cap. I4 lect. 2, n.° 3 265 Cap. 15, lect. 2, n.° 6 XVIII Cap. 16, lect. 6, n.° 3 Cap. 3, lect. 4 Cap. 4, lect. 2 Cap. 5, lect. 1 325 n 13 n 94 j j In Epistolam ad Philippenses Cap. 3, lect. 3...................... 462 III.—Index thomisticus 55β 557 Indices Pag. Pag. In Epistolam Cap. 5, lect. 2.......................... Cap. 12, lect. i........................ Commentaria in in 97 Aristotelem In libros perihermeneias (ed. leon., 1.1) In librum I Lect. 3, n.° 7............................ — 4, nn. 5-6....................... — 5> nn. 3, 4, 8.................. — 8, n.° n.......................... — 9, n.°8............................ — 10, n.° 8........................ — 10, n.° 13...................... — 10, n.° 23...................... — 11, n.° 9........................ 293 308 339 247 268 268 373 247 245 In librum II Lect. 2, n.° 2............................ 376 posteriorum analyticorum (ed. leon., t. I) In libros In librum I Lect. 2, n.°5............................ — 2, n.® 7........................... — 2, n.° 31......................... — 4, n.°4........................... — 4, nn. 9, ii, 16.............. — 4, n.° 16......................... — 5, n.® 16......................... — 6, n.° 3........................... — 8, n.° 7........................... — 10, nn. 2, 3, 7............... — 10, nn. 4 et 8................ — ii, nn. 2, 3.................... — 13-14.............................. In librum VIII pag. i Hebraeos — — — ~ — — — — — — — — 14, n.° 2......................... 15, n.° 5......................... 16, n.° 5......................... 17, n.o 3......................... 20, n.® 5......................... 27, n.° 9......................... 30, nn. 5-6..................... 31, nn. 11-12................. 31, n.® 13....................... 32, nn. 1-2..................... 34, nn. 5-7, 11.............. 35, nn. 2, 6, 8, 10......... *83 448 300 448 io 283 379 392 283 392 392 392 In librum II Lect. 2, n.°2............................ — n.° 7............................ — 3, n.® i............................. — 6, nn. 6-7, 9.................. — 7, n.° 2............................ — 8, n.° 3............................ — 18, n.»4........................ — 20, nn. 4-5................... — 20, nn. ii, 13, 14....... — 20, n.° 12........................ In 49 353 476 50 302 300 476 476 379 292 octo libros physicorum (ed. leon., t. II) In librum I 211 Lect. I, nn. 1-4........................ Un 367 — I, nn. 7, 9, 10................ 363 125 — i, nn. 6-11..................... 344 379 — 4, nn. 2-3·.·····».··. 286 391 244 In Ubrum II 245 245 Lect. I, nn. 5-11...................... 119 283 — 2, n.° 7......................... 353, 367 288 — 4, n.® 7............................ 118 283 Lect. 4, n.° 10........................... 106 435 — 5, n.® 5...........................391, 398 391 — 5, n.® 6..................215, 296, 381 Pag. on. 5 et 11................. 302 " ; n.° ........................... 243, 391 : 5>I5.......................... 367 _ _ _ __ _ _ . _ _ - 6, n.° 6............................ 230 7, n.° 7............................ 294 8,n.°5.......................... 230,279 g, nn. 5-8....................... 230 S, nn. 8-9....................... 387 9, nn. 1-2....................... 387 10, n.® 4.......................... 235 jo, nn. 10-11.................. 230 10, n.° 15...................... 249, 302 11, n.°2.......................... 341 12, n.° i........................ 324, 336 13, n.° 3.......................... 295 13, nn. 3-5.................... 230, 295 13, nn. 4-5...................... 230 14, nn. 4, 6, 7................. 295 U, n.° 7........................ 303, 387 14, n.° 8........................ 296, 324 I5,n.°5.......................... 390 15, n.® 6.......................... 296 16, η.® 5.......................... n8 In librum III Lect. - 4, nn. 10, ii................... 5, nn. 9, 15..................... 5,nn. 15, 18.................... 5, n.® 13.......................... 5, n.° 15........................ 289, 347 287 347 34O 367 In libros de coelo et mundo (ed. leon., t. Ill) In librum I Proemium, n.° 1....................... — nn. 1-5.................. Lect. 8, n.° 14........................... — 9, n 0 4............................. — 13, n.° 9.......................... — 25, n.° 4.......................... 329 ii n 329 126 388 213 In librum II Lect. 10, n.° 3.......................... — 18, n.° 4.......................... In 459 124 libros meteorologicorum (ed. leon., t. Ill) Lect. I, nn. 1-3....................... 11 n In libros de generatione et corruptione (ed. leon., t. Ill) In librum I 352 In librum V Lect. 5, n.° 2 303 In librum I In librum IV Lect. 5, nn. 2, 17..................... Lect. 5, n.° 3............................. ii, 120 Prooemium, n.° 1................ In 429 In librum VII Lect. 3, n.® 7.......................... 250, 287 ~ 7............................ 375, 380, 514 libros de anima (ed. A. Pirotta) In Ubrum I Lect. i, n.° i........................ 11 ni20 — I, n.° 2............................ 121 — i,n.®7............................. 105 » 558 III.—Index thomisticus Indices Pag. In librum II Lect. I, n.° 213........................ — 6, nn. 304-307................ — 7, n-° 332........................ — 12, nn. 377-380............... — 13, n.° 386...................... — 13, nn. 395-396.............. 367 355 530 270 296 297 — 5, n.o 334....................... — 5j n.° 335....................... χν ] In librum III Lect. 5, n.° 389-390............... Lect. — — — — I, nn. 216-227............... ii, nn. 360-361.............. ιι,η.0763...................... 15, n.° 821........... 259, 262, 15, nn. 821-823......... 273> 234 234 248 390 287 Lect. I, n.° 536........................ 447 — 4, n.o 577....................... I0 — 6, n.o 599................... 286,442 — 6, n.° 607....................... 392 — 15, n.o 710..................... 392 — 19, η.0 1048................... 214 In librum V IN LIBRUM DE SENSU ET SENSATO (ed. A. Pirotta) Lect. I, nn. 1-6........................ — 2, n.° 29.......................... In 11 n 296 DUODECIM LIBROS METAPHYSICORUM (ed. R. Cathala) In librum I Prooemium.............. 11 n, 329, 448 Lect. i, n.° i............................ 14 n — I, nn. 2-4....................... 124 — I, n.° 15.......................... 293 — I, n.° 29.......................... 400 — 2, n.° 31.......................... 125 — 2, nn. 39et 48................ no — 3, n.° 52.......................... 14 n — 3, nn. 56-65................... 481 — 4, n.° 69.......................... 14 n — io, n.° 152..................... 57 n Lect. 12, nn. 2629-2630......... 125 LIBROS ETHICORUM AD NICOMACHUM (ed. A. Pirotta) In librum I In librum IV In librum III In librum III In librum XII In DECEM 2! Lect. — — — — — — — — — — 2, n.° 767....................... 300 2, η.0 772....................... 424 2, n.0773...................... 43b 433 2, n.o 775............. 249,250,289 2, n.o 775... 249, 250, 289,520 3, η.0 782...................... 300, 367 3» nn. 779, 793............... 424 6, n.° 827............... 267 8, nn. 896-880............... 380 16, η.0 1000................... 331 19, n.° 1044.................. 212, 213 In librum VII Lect. 4, nn. 1344-1354........... 367 In librum IX Lect. 8, η.0 1862-1865............ 277 In librum X Lect. 5, η.0 2028..................... Lect. — — — — — — — ~ — — — ~ — — ~ ~ " — — — — — — — — — — — 212 Lect. 4, n.° 316....................... — 4, n.° 318....................... In librum XI 484 389 Lect. I, η.0 2156..................... 125 — 7’n.° 2253................. 7bi°7 Lect. — — — 3, η.0 427........................ 8, η.0 476........................ 19, η.0 605...................... 19, nn. 609-611............. 313 108 296 3θ6 In librum IV i, η.01............................ 244 Lect. i, n.° 652........................ 61 i, nn. 1-6......................... un i, nn. 1-2........................ 293 i, nn. 2-3......................... 75 In librum XI b n.° 3............. 71,85,231,238 Lect. 8, nn. 1862-1865........... 276 b η.0 7.......................... 221, 229 i,n.°8............................ 236 i,n.°9.. 250, 251, 261, 287, IN LIBROS POLITICORUM 320, 393 bn.o h............. 259, 287, 331 In librum I i, nn. 12-13.................... 276 2, η.0 19.... 216, 221, 229, 484 Lect. i...................................... 308 2, η.0 21.......................... 388 2, n.°23......................... 126 3, η.0 32.......................... 103 In librum de CAUSIS 3, n.o 35...................... 71,108 3>n.o36......................... 115 Lect. i.......... 249,286,289, 383, 384 3, n.o 38......................... n6 — 3....................................... 331 3, η.0 40......................... 108 4, n.° 43.......................... 141 4j n.° 53.......................... 116 Commentaria in librum Dionysii 7, η.0 96.......................... 447 de divinis nominibus 9, nn. 105-106.............. 221, 380 9, η.0 106............. 221, 450, 495 Cap. 4, lect. 3........ 114 9, n.o j 13........................ 133 — 2, — 4...................... m, 114 9)n.on4........................ 217 — 3, — o............................ m 10, η.® 121....................... 329 — , o................................. 396 il, n.o 138....................... 126 — — 21.......................... 326 12, n.° 139....................... 126 — 7, — i........................ 114 14, n.o 165....................... 141 18, nn. 227-228.............. 105 In librum II In librum II Pag. Pag. Pag. 559 Lect 2, η.0 256............ 108 n — 9, n.° 351........................ 108 n ~~ il, n.o 369...................... 108 n Commentaria in librum BOETII DE TRINITATE Prol. S. Thomae............ 14 n, 100 Cap. 2, expositio textus... 3, 5, 98 Indices 560 III.—Index THOMISTICUS t* Pag. Pag. I 125 126 133, 134 10,108 125 . 105 • i i i i 1 2 ad ad ad ad ad ad i 3 3 4 5 2 *· - -· ’T i, qla. i ad 3. i, qla. i ad 4. 2.................... 10 n}ii4 D. 45, 2 ad I D. 48, i, 2.. In librum Secundum Prol................. D. i, i, 4 ad 3 I, 2, I, I----i, 2, 2 ad 4.. i, 2, 3........ i, 2, 3 ad i i, 5 ad 8... Scriptum super sententiis Petri Lombardi In librum Primum Prol. 2.............. — 2 et 5 ad 2 — 4 ad i___ /· D. i, 2, i ad 2 D. i, 4, i ad i D. i, 4, 4 ad i D. 8, i, ad i D. 12, 2 ad 2... D. 19, 4, i ad 2 D. 19, 5, 2 ad i D. 30, 2.................... D. 33, 5 arg. 1........ D. 34, 2, a. unie, ad D. 37, i, i ad 4 D. 37, 3, 3....... 24, 2, 4 12 η, 47 η ------ .........62 59, IIO, III ------ .........48 -----273 -----324 -----331 ------ ...... 283 ... 257,263 ------ .......283 ------ .......348 ------ ...... 245 -----221 ....... 373 .......... 365 ........ 69 .......... 398 ... 325, 331 .......... Bn ,... 431, 474 431, 433, 437 324, 325, 330 ........ 247 ΙΙ8 92 25, i ad 7 35, 2 40, i........ 40, 5 c... 40,5 ad 7 ......... 14 n ...... 431 518,.. 519,530 ' · · · 357,359 ......... ..... 524 ......... ..... 251 ............... 530 ............... 530 ............... 364 .......... 88 n .......... 292 .......... 264 .......... 81 ..... 81,102 .......... 321 .......... 66 .......... 305 324,. 325, 331 ................287 ............... 265 ............... 448 .......... 81 .......... 520 .......... 500 .......... 273 323,. 330, 331 .......... 349 .......... 279 .......... 474 .......... 485 ........ Π4 D. 27,1,2, n.° 38. .. . 322, D.27,1,2, n.° 39. .. D. 27, i, 2, nn. 38-44 D. 27,1, 3, n.° 38. .. D. 27,3, i, n.° 197. . D.27,2,4qla.3ad i,n.° 177 . D. 27,2,4 qla. 3 ad 4, n.° 183 . D. 29, i, i ad 5, n.° 20........... D.29,4, n.052........................ D. 29, 8 qla. 1.......................... D. 31, i, i, n.° 15................... D. 31,2,4 c............................. D- 33, b i qla. 1, nn. 18-19.. D. 33, i, 2 qla. 4 c.................. D. 35,1,2 qla. i, n.° 32........ D. 41, i, qla. 1, obi. 1 et resp. . In librum Quartum D. i, i, 2, qla. 2 ad 2............. 292 D. 8, i, i, qla. 1 ad 1............. 96 D. 8, 2, i, qla. 4 ad 1............. 293 D. 21, i, 2, qla. 2 c................. 79 D. 33,2, 2, qla. 3 ad 2........... 55 D. 48, 2, i................................ 529 D· 49, i, i, qla. 1.................... 292 D. 49, i, i, qla. 1 ad 4........... 361 D. 49, i, i, qla. 2.................... D-49, i, 3, qla. 1.................... 331 D· 49, i, 3, qla. 4.................... 475 D- 49, i, 3, qla. 4 ad 6........... 476 D.49, 2, 2.............................. 296 , 297 D· 49, 3, i, qla. 1 292, 321 Quaestiones disputatae 86 n 401 D. 23,2,4, qla. 2 c. et obi. 3 13 n>&7 324 2,5 c 2, 10. 3,3 ad 6 36,—De Hominis· 1 fc* 319 331 326 302 264 88 92 461 273 406 461 456 353 8 481 245 Quaestiones de Veritate In librum Tertium D. i, divisio textus, n.° 7 Pag. 248, 314, 315 .......... 383 383, 384, 522 .. ·. 92,324 .. i3n,H4 561 Pag. 50 5> 4 c 9, i ad 12............................. 10, 6 ad 2............................ 10, 8 ad 8 in contrarium.. 10, 9 obi. 8 et resp............ 10 ii ad 6 II 12 12, 3.......... 13, i obi 9 14, i ad 3. 14, 2.......... 14, 4.......... 14, 5 c.... 14, 6 ad i. 14, 6 ad 5. 440 96 341 297 292 245 264 114 70 292 . 138 107, 109 78,264 77 . 13 n • 351 355, 367 i ad 9. i ad 13 2.......... 2 ad i. i ad i. i obi. 4 21, i ad 4. 21, i ad 10, 16, 16, 16, 16, 21, 81 348 404, 475 . 102 n • 383 ■ 396 398 283, 383 6 ............ 291, 365, 366 i 287,312,317,322, 331 2 ............ 250, 252, 522 2 c. et ad i, 2 et 5 522 262 22,4 ad i 260 22, 4 ad 2 260 22, 4 ad 4 260 22, 5..... 22, 5 obi. 5 et resp 470 22, 6................ 291 21, 22, 22, 22, 562 Indices pag. 22' 7........................................... 500 22,8........... 1........................ 433,434 22, 12........ 287, 290, 312, 331, 34g 366 23, 1.............. 73, 3*3, 320, 321, 331 23’ 4....................................... 518, 520 23> 7........................................... 92 η 24, * c................... 239,305,314,3ϊ8 24, 2 ad 7................................. 306 25, i ad 6................................. 26η 26, ίο ad 9................................ 459 27,2........................................... 13S 28, 7.......................................249, 302 29, 6........................................... 141 Pag. 2, 4 ad 9................................... 2, 5 ad 6............................. ; ’ 2, 6 ad 2................................... 2, 6 ad 3................................... 2, 6 ad 9................................... 6, a. unie.................................. 7, 5........................................ “ 7, 5 ad il................................. 8, 3 ad 13................................. 8, 2 ad 14................................. *3, 2...................................... 246, 16, i ad 2................................. 16, 2.......................................... Quaestiones de Potentia Quaestio de Anima i, 5................ 238, 324, 325, 331 η i, 5 ad 5 et 6........................... 401 3, i ad 3 et 4........................... 534 3, 3 ad 8.................................... 353 3, 6 ad 12.................................. 74 3, 9 ad 9.................................... 431 3, .......................................... 534 3, 15................ 230,238,323,325,331 3, 15 ad 14............................... 518 3, 16............. 249,313,342,361,397 3, 16 ad 8................................. 431 5,i............................................ 291 5, 5................... 302, 385, 389, 523 5, 5 ad 3.................................. 246 5, 5 ad 13................................ 534 5, 9............................................ 530 5, 9 ad 16................................ 270 6, 8........................................ 350, 353 8, 4 ad 5.................................. 367 7,10 ad il............................... 365 9, 4............................................ 492 9, 7............................................ 221 9, 9 ad 7.................................. 114 6 ................................................. 7 ad 3........................................ 12 ad 7..................................... *3............................................... 13 ad 7..................................... Quaestiones de Malo 1, I ad it................................. 2, 2 ad 5 et il......................... 448 61 n III.—Index thomisticus 372 279 360 358 372 303 81 81 265 265 461 292 287 340 353 283 35* 265 Quaestio de Spiritualibus Creaturis 6................................................. 10 ad 8...................................... 11 ............................................... 287 57 η 283 Quaestio de Virtutibus in communi 4 c.............................................. 6................................................. ii ad 18................................... 233 305 55 Pag. Pag. Quaestio de virtutibus Cardinalibus 3............................................. 563 Summa contra gentiles (ed. leon., t. XIII-XV) 363 Liber I Quaestiones quodlibetales 3> 4 ad i................................... 356 3,25 ad Sed contra................. 436 4,10......................................... 69 4,2i......................................... 321 5»8........................................... 436 7, *5......................................... 59, 69 7,15 ad 5.................................. 59 8,19........................................257, 272 9, *........................................... 386 9,5 ad 1.................................... 367 π, 5 ad i.................................. 368 12,22 ad 3................................ 55 Opuscula De ente et essentia Prol........................................... Cap. i....................................... Cap. 3....................................... Cap. 4....................................... Cap. 5....................................... 126 283 364 270 367 Collationes de Credo in Deum Cap. i........................................ Quaestio de Caritate Contra errores Graecorum 3................................................. 350 3 c. etad 5 et 9....................... 448 3 ad 6....................................... 88 3 ad il...................................... 80 4............................................. 61,493 n ad 2 et 3........ 468, 474, 477,489 12 ad 12.................................... 461 Lib. i, cap. 23......................... 134 434 Compendium Theologiae IP., cap. 100........................... IIP., cap. 4.............................. — cap. 5........................... 476 95 95 Cap. Cap. Cap. Cap. Cap. Cap. i............... 125, 265, 338, 4........................................ 53...................................... 75...................................... 86...................................... 87...................................... 521 125 252 252 518 5Ia Liber II Cap. Cap. Cap. Cap. Cap. Cap. Cap. Cap. Cap. Cap. Cap. Cap. 2............................. 230, 242, 437 4............... 14 n, 63 n, 95, 118 5........................................ 95 23-24................................ 230 23................................... 313, 331 27..................................... 391 47............. 314,316,321,323 48..................................... 314 52, arg. 4......................... 400 54..................................... 234 55..................................... 459 82................................... 305, 307 Liber III Cap. 2.......... 250,279,287,288,293 296,302,389,402,404 Cap. ..................................... 000 Cap. 16..................................... 33* Cap. 17............ 302, 381, 383, 520 Cap. 20..................................... 521 Cap. 22..................................... 530 Cap. 23-48................................ 134 Cap. 24............ 324, 325, S3*, 396 Cap. 25................................. 85,277 Cap. 27....................................312, 525 Cap. 48..................................... 134 Cap. 109................................... 390 Cap. 129................................... 312 Indices 564 Pag. III.—Index THOMISTICUS Pag. Pag. Pag. Liber IV 14 n 252 385, 389 Cap. i Summa theologica (ed. icon., t. IV-XII) Pro! 119, 245 95 I prol....................................... 8 i,I ad 2.................................. 82 i, I ad 3.................................. I, 2 ad i.................................. 96 189 I, 2 ad 3.................................. I, 2.......................................... 129 I, 3 obi. 2............. 12, 13 n 69, 70 69 I, 4 obi. 2 et Sed contra.... I, 4 c. et Sed contra............. 69, 70 I, 4........................ 70, 84, 107, 129 i, I, 6, 8-10 i, I» 10....... 59 I, 5 ad 2......... I, 6 ad 3........... I, 7 obi. 2........ 1, 8 ad 2........... 2 prol............... 2,1................... 2, i ad I........... 2, 2 Sed contra 2, 2 ad 2........... 2, 3................... 5, 4 obi. 2 5,4 ad 2. ............... 35» 103 .... 80,112,501 ............... 69,128 102, 104, 458, 528 500 . 219 222 222, 423 338, 473 168 • 450 266 274» 302 396 398 277» 288, 374, 4O4) 447 ............... 404 386,389,401,402 12, 3 ............... ..... 527 ............ 209,392 ................ 355 13, 5 ad I. ................ 392 13,7 ad I. ......................365 14, 3 ad 2. «········......§20 ................ 320 ............ 243,391 14, 16 Sed contra ................ 109 ................ 296 18, 3 88,89,232,238,313,331 18, I ............................ 89 ............................ 517 19, 3....... .......................... 246,518 19, 2 et 3 ............................ 520 19, 4....... .................331» 335, 520 19, 5....... ........ 243, 244,252,391 ....................................... 521 2, 2 ....................................... 331 ....................................... 336 22, 3 ad i ....................................... 109 ........ J30,138,377,418 23, I ad 2 ■·.534 23,i ad 3 ■· 353 ■· 534 402 25, 5 ad i................ 401 28, 4 ad 2................ ,. 407 29, i obi. 3 et resp 252 29, 2........................ 252 30, ........................... 252, 373 32, i ad 3............... • 531 35» 2 ad 3................ 90 44, I ad 1 292, 400 £tad 6 85’285>3“.5>8, 519.520 50, 2....... 50, 5....... 54 j 1-2 .. 386 • 346 • 346 431» 433 . 272 54» 2................ ............... 287 54,3................ ............... 272 54,5 ad obiecta. ............... 292 56.2 ad 3.......... ............... 252 58» 3................. ............... 244 59, i * ■<· *.......... ............... 321 59.2 ................. ............... 272 60,2.·.······.· .. 244, 443, 488 60.1 ................. ............... 359 60, 5. ■ ... a . . . . a ........... 488, 526 62.1 et 4........... ............... 138 62.2 ................. ............... 477 62,2 ad 2.......... 62,2 ad 3.......... • 87 250 302 • 519 519» 530 530 • 233 272 283 • 355 369 264 62,9.................. 63- 4.................. 65,2.................. 65,2 ad i et 2... 76, i.................. 77.1 .................. 77» i ad 5........... 77» 3.................. 77» 3 ad I........... 77» 6.................. 77,6 ad 2........... 77.6.7 c. et ad 1 263 77» 7 c................ 257» 265 77.7 ad i........ • 257 79.8 .................. 352, 394 79» 12................. • 352 80.2 ad i........... 261 81,1-2............... . . 488 82, i....................359, 477 82, i ad 3........... . 240 82.2 ad 4............ . 448 265 82.3 ..................... 258, 372 82.4 ..................... 83,2 ad 3............. 79 488 83» 4.....................a 240 83» 3-4.................. 89 84 prol.................. 292 84» 6..................... 247 85,1..................... 565 85, 1-2........................... 85, 4............................... 85, 5............................... 85, 6............................... 87, 2 obi. 3 et resp.... 87» 3............................... 88, 3 obi. 2 et resp.... 91, 3 ad 1-3.................. 83» I............................... 93, I ad 2...................... 93» 2............................... 93» 7 et 8....................... 93» 9 ad 2...................... 103, i ad I, 3............... 103, 2 ad 2.................... 105» 4............................. 105, 5 ad 2.................... 106, 2............................ 117» I.............................. ........... 269 ........... 432 ........... 244 ........... 246 ........... 180 ........... 246 ........... 246 .......... 309 .......... 92 .......... 94 ......... 88 ......... 90 ......... 88 ......... 331 ... 92,276 • · · 433» 434 ......... 431 •·· 433, 434 •.. 113, 114 I-II Prol...................................... 86, 88, 90 i.................................................... .. 119 1-5....................................... ’ 118 ......................................... ... ........ 6'ir4......................................... ii9ss Ij 1 c......................................... .... 89 !» 1 Obi. 1................................. 2I5 i, I obi. 3................................. 279 T-2......................................... 56 !» 2 °bi. 2................................. 468 I, 2 ad 2 et 3............................ 231 3 c\........................... 56, 354, 368 I, 3 ad 2.................................... 369 I» 3 ad 3.................................... 43I Ij 4.................... 252’ 386, 393, 394 I, 4 ad i.................................. 218, 4OO Ij 5........................................ 493, 495 I, 5 Sed contra............ 218, 380, 461 I, 6 ad 3.................................... 483 i»7.................. 218,475,493,501,467 I, 7 ad 3.................................... 495 566 III.—index TH0M1STICUS Indices Pag. 1, 8.................... 2, 5 obi. 3........ 2, 5 Sed contra 2, 6................... 2,7 ad i......... 3, 2 ad 4 et 6.. 3,3.................. ....... ....... 399 ............... 525 ....... .......277 ........ 404 ............... 138 ....... .......527 ... 266, 277 3, 5 ad i ....... 90 η ....... ....... 126 ....... ...... 277 ... 9O,ii8 ....... ...... 218 ....... .......218 ....... .......218 .......... ...... 493 5, 8 ad 2 .......... ...... 218 6 prol... . 69, 71, 109 .......... .......281 312, 313, 356 6, i ad 3 .......... .......323 6, 2....... .... 313, 315 6, 4....... .... 312,356 6, 6 ad I .......... 312 6, 6-8... .......... 469 .......... .......356 .......... 84 8’ 1.......................................... 259, 287 9, 1....... 252,258,259,349,354,372 9, i ad 2..................................258, 262 10, 10, i ad i. ... 10, I ad 3....... 10, I et 2........ 10, 2............... 11, 3............... 12, i ad i et 2 12, 4............... 12, 4 ad 3. ... 12, 5............... 12, 5 ad 3. ... 13, 2 ad 3. ... 13, 2 ad 5. ... 217, 359, 477, 495 ................. 231 ............. 444, 495 ................. 232 .................... 350 .................... 374 .................... 360 .................... 118 .................... 293 287, 331 308 305 324 Pag. Pag. 14-17 16, 3 16, 4 ad 3 18..................... 18, i................ 18, 3 obi. 2... 18, 4................ 18, 5................ 18, 7 ad i. ... 18, 7 ad 2 et 3. 18, 9 c............. 18-21............... 19, i ad 2. ... 19, 10.............. 20, 3 c. et ad 3 21, 2................ 21, 2 ad i. ... 21, 2 ad 2. ... 26, I 26, 2 27, 2........ 27,2 ad 2 28, 4 ad 2 29, i........ 30, i ad i 30, 3 ad 2 3i, 40, 46, 50, 50, 3 ad i 3........ i c... 3 ad 2 5........ ............ 108,405 ................ 404 ................ 404 ................ 236 ................ 240 ................ 236 ................ 240 ................ 236 ................ 288 ................ 217 ................ 343 ............ 74,215 ................ ....... 69 ................ 366 ................ ......354 ................ 371 ............ 275, 360 ................ ......279 ................ ......369 ................ 275 ................ 92 ............ 75,447 ......................239 ................ 217 2 1 7, 276,374,375 ................ 84 ................ 460 321, 323, 252, 262, .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... 331 352 259 259 263 398 259 536 261 307 261 331 468 306 54 366 54. 2...... 54,4...... 54, 4 ad 3 57>1...... 66, 5....... 67, 6 ad 2 69, 2....... 72, 3....... 74, 2 ad 3 So, i............... 84, i ad I. ... 84,4............... 85, 6 c............ 87, 4............... 88, i ad i et 3 88, 3............... 366 448 333 7n ........ 503 323, 325, 327 485 490 489 478 90, i ad 2 392 91,1 ad 3 336 96 2....... 336, 376 91, 2 ad 2 352 93, 4 et 5........................... 331, 336 94,2.... 336,392,404,442 477 94, 2, 4· -.. 496 94,2, 3·..· 441 ιοο, 3 ad i 84 η 109, 3....... 87, 488 109, 5....... ·· 138 m, i....... .. 113 HI,4......... no 112, 5 ad i .. 294 114, 4....... 77, 84, 87 114, 10.... • · 533 II-II Prol i, I. Pag. I 2 I 429 87, 345 129 8, i ad 2 7 n, 286 261 . 129 82,458 • 365 75 489 259 109,120 61 n 103, 345 M°, 392,475 567 18, 4c... 21,3 ad 2 23, 3-6............ 23, 4 ad i et 3 23, 8................ 24, 10 ad 2 24, 12....... 25.............. 26, 26, 26, 26, 27, i........ i ad i 2 ad I 3....... 3 ad i 27, 45, 47, 47, 47, 48, 49, 4 ad 2 3 ad 3 2....... I ad 3 8....... i c... 2 ad 3 86,6 ad 4 95, 7....... 100, I. 123, 10 125, 132, I 141, 6 ad I. 162, 3......... 163, 3 obi. 3 166-167.... 168, 4 • 352 532-533 324 • 459 • 532 447,489 350, 488 406 • 490 . 488 488,532 77 . 488 264-265 246,488 92, 265 264 264 112 126 126 404,405 . 30 η 292 . 447 . 434 • 533 3θ8 • 307 75 • 531 357,358 • 345 480 480 IV. INDEX RERUM ANALYTICUS Pàgs. Notula praevia EDITORIS.................................................................................................... Praefatio.......................................................................................................... VII xi PROLEGOMENA PROLEGOMENUM PRIMUM INTRODUCTIO GENERALIS IN UNIVERSAM THEOLOGIAM MORALEM CAPUT PRIMUM DE RATIONE QUA INTRODUCTIO IN THEOLOGIAM MORALEM EST INSTITUENDA ratione introductionis in disciplinas philosophicas............ ratione introductionis in disciplinas theologicas.............. Apud antiquos theologos usque ad finem saeculi xvi... Apud theologos recentiores a saeculo xvi labente usque ad medium saeculum xvin........................... 17 § III. Apud theologos modernos a medio saeculo xvui ad nos­ tra usque tempora.......................................... 23 Art. i. — De Art. 2. — De § I. § II. 9 12 12 CAPUT SECUNDUM DE IPSA INTRODUCTIONE IN THEOLOGIAM MORALEM Art. i. — De natura vel essentia Theologiae Moralis.............................. S I. Definitio nominalis Theologiae Moralis............................ A. Definitio etymologica.............................................. a. Etymon verbi Theologia.............................. b. Etymon verbi Moralis.................................. 49 50 51 51 52 Indices 570 IV.—Index rerum analytïcus Pàgs. P««l Definitio vulgaris...................................................... a. Apud philosophos........................................ b. Apud Patres et theologos............................ § II. Definitio realis Theologiae Moralis................................... A. De ohiecto materiali Theologiae Moralis............ a. De obiecto materiali proximo..................... b. De obiecto materiali remoto........................ B. De obiecto formali quod Theologiae Moralis.... C. De obiecto formali quo Theologiae Moralis........ Conclusio: definitio essentialis Theolobiae Mo­ ralis ................................................................. Exponuntur quinque formulae, quibus S. Thomas notionem tradidit Theologiae Moralis................................................. A. Prima formula........................................................... B. Secunda formula...................................................... C. Tertia formula.......................................................... D. Quarta formula......................................................... E. Quinta formula......................................................... Notio haec Theologiae Moralis non solum est S. Augustini et S. Thomae, verum etiam ipsius Sacrae Scripturae.... Art. 2. — De propria methodo Theologiae Moralis.................................. § I. De propria methodo Theologiae Moralis ex parte sui vel obiecti................................................................................. A. Ex parte obiecti formalisquo et quod..................... B. Ex parte obiecti materialis...................................... C. Ex parte finis............................................................. § II. De propria methodo Theologiae Moralis ex parte sublec­ ti vel theologi........................................................................ A. Ex pane docentis....................................................... B. Ex parte addiscentis.................................................. Art. 3. — De divisione Theologiae Moralis............................................ CAPUT SECUNDUM B. 5g 57 fo 61 62 DIFFICULTAS TRACTATUS DE HOMINIS BEATITUDINE CAPUT TERTIUM DIVISIO TRACTATUS DE HOMINIS BEATITUDINE 73 79 PROLEGOMENUM TERTIUM BIBLIOGRAPHIA TRACTATUS DE HOMINIS BEATITUDINE 83 84 84 85 86 86 88 93 98 9$ 99 103 107 no no 114 n? $ I. Philosophi J II. Patres___ SIII. Theologi.. 143 159 164 LIBER PRIMUS De HOMINIS BEATITUDINE in genere sive de fine ultimo TOTIUS HUMANAE VITAE IN COMMUNI (Ad Q. I. S. THOMAE) Proloquium..................................................................................................................... 211 A. B. Sensus quaestionis................................................. a. Notio finis................................................... b. Notio finis ultimi....................................... . c. Duplex acceptio finis ultimi in communi Divisio quaestionis.............................................. 211 211 219 PARS PRIMA PROLEGOMENUM SECUNDUM DE EXSISTENTIA ALICUIUS ULTIMI FINIS TOTIUS HUMANAE VITAE INTRODUCTIO SPECIALIS IN TRACTATUM DE HOMINIS BEATITUDINE CAPUT PRIMUM DE EXSISTENTIA ALICUIUS ULTIMI FINIS NATURALIS TOTIUS HUMANAE VITAE CAPUT PRIMUxM MOMENTUM TRACTATUS DE HOMINIS BEATITUDINE Art. I. — Momentum eius in re philosophica............................................ Art. 2. — Momentum ipsius in re theologica............................................. 123 128 Prologus: ratio et divisio Capitis........................................ Art. i. — Utrum homini conveniat agere propter finem § I. Praenotanda: sensus et status quaestionis 230 230 Index Indices rerum analyticus 573 Pàgs. Pàgs. § II. § III. Excursus Duplex genus agentium: aliud per naturam, aliud per intellectum................................................. B. Duplex genus actionum agentis per intellectum [<= hominis]: actiones humanae et actiones hominis.............................................................. Quid sit agere in sensu stricto............................... Momentum capitale quaestionis........................... Quaestionis resolutio............................................................. Conclusio: omnes actiones humanae sunt propter ali­ quem finem sibi a propria hominis ratione praesti­ tutum....................................... Probatur: A. A posteriori: a. Ex interna experientia uniuscuiusque.. b. Ex inductione....................... B. A priori: a. Ex medio analogico.................................. b. Ex medio proprio...................................... Solvuntur difficultates.......................................................... A. Prima difficultas: a. Proponitur...................................................... b. Solvitur........................................................... Duplex sensus axiomatis: finis, secumdum quod est in intentione agentis, ha­ bet rationem causae........................... DE FORMALI CONSTITUTIVO CAUSALITATIS FINALIS.............. Quaestionis sensus et difficultas............................................... 2. Tres thomistarum sententiae.................................................... 2. a. Prima............................................................................... b. Secunda........................................................................... c. Tertia............................................................................... 3- Inquisitio in germanam mentem S. Thomae............................. Crisi subjiciuntur sententiae thomistarum............................ a. Improbatur secunda sententia.................................... b. Improbatur tertia sententia.......................................... c. approbatur prima sententia........................................... Explicatur sententia S. Thomae analogia duplici..................... Analogia metaphysica..................................................... b. Analogia psychologica.................................................... B. Secunda difficultas: Proponitur...................................................... Enodatur: Prima solutio...................................... Secunda solutio................................. Tertia difficultas: a. Proponitur....................................................... 277 278 b. Dispellitur....................................................... 2. — Utrum agere propter finem sit proprium rationalis crea­ 280 turae............................................................................................................. 280 § I. Praenotanda: sensus et status quaestionis........................ 284 § II. Quaestionis resolutio.............................................................. Prima conclusio: si agere propter finem sumatur large, pro simplici facto operandi propter aliquem finem, tunc agere propter finem non est proprium hominis, 285 sed est commune omni agenti.................................... C. 230 231 234 238 238 238 Declaratur: a. Quasi a priori, per discursum univer­ 286 salem mere explicativum............... b. Quasi a posteriori, per discursum par­ 292 ticularem mere explicativum.......... B. Demonstratur indirecte, per deductionem ad absurdum................................................ 299 300 a. Primum argumentum.......................... 302 b. Secundum argumentum...................... Secunda conclusio: si agere propterfinem sumatur pro­ prie et stricte pro modo perfecto et activo agendi pro­ pter finem, prout scilicet agens tendit in finem quasi se agens vel ducens ad finem a seipso per propriam ra­ tionem praestitum, tunc agere propter finem est pro­ prium et exclusivum hominis inter omnia agentia sen­ sibilia huius mundi adspectabitis............................ 304 A. Demonstratur................................................ 304 B. Ulterior explicatio multigeni modi agendi propter finem. 312 Triplex modus agendi propter finem. 318 Eius reductio ad duos primordiales et supremos....................................... 321 c. Dependentia agentis per naturam ab Agente Primo per Intellectum... 322 Excursus de axiomate: opus naturae est opus Intelligentiae... 324 Solvuntur difficultates.... 332 A. Prima difficultas: a. Proponitur.. 333 b. Enervatur... 333 Secunda difficultas: a. Proponitur.. 334 b. Dissipatur... 335 A. 238 239 245 247 247 248 250 253 253 253 253 255 256 257 263 263 263 264 268 268 268 271 271 275 § III. 574 IV.—Index rerum analyticus Indices Pàgs. Pfyj. C. Tertia difficultas: a. Proponitur..................................................... Evacuatur....................................................... Art. 3· — Utrum actus hominis recipiant speciem ex fine..................... Praenotanda: sensus et status quaestionis....................... S II- Quaestionis resolutio A. De specificatione actus humani in genere ex fine ., Conclusio: actus humani specificantur ex fine. 336 336 338 338 344 344 344 575 Demonstratur: A. Ex medio proprio: a. Argumento inductivo................................ b. Argumento deductivo ad impossibile... B. Ex medio analogico: a. Ex processu naturae in eodem genere causae..................................................... b. Ex processu intellectus in diverso gene­ re causae, scilicet efficientis................ Solvuntur difficultates.......................................................... A. Prima difficultas: a. Proponitur...................................................... b. Succiditur...................................................... Explicatur axioma: bonum est diffusivum sui. Du­ plex sensus................................................................... a. In genere causae finalis............................... b. In genere causae efficientis.......................... B. Secunda difficultas: a. Proponitur..................................................... b. Evertitur........................................................ C. Tertia difficultas: a. Proponitur..................................................... b. Destruitur...................................................... § III. Probatur: a. Demonstratione propter quid.......... 345 b. Demonstratione quia............................... 346 Adnotatio in duas istas demonstra­ tiones.............................................. 354 B. De specificatione actus humani in specie ex fine.,. 355 a. De specificatione actus humani in esse psy­ chologico ex fine........................... 356 Conclusio: actus humani in esse psycho­ logico considerati specificantur unice ex fine operis............................................. 356 Demonstratur......................................... 356 b. De specificatione actus humani in esse mo­ rali ex fine...................................... 358 Conclusio: actus humani in esse morali considerati specificantur tum ex fine operis tum ex fine operantis, non tamen CAPUT SECUNDUM ex aequo, sed ordine quodam prioris et posterioris........................ 358 DE EXSISTENTIA ALICUIUS ULTIMI FINIS SUPERNATURALIS TOTIUS Demonstratur......................................... 358 HUMANAE VITAE 362 § III. Solvuntur difficultates.......................................................... Prima difficultas: I. Praenotanda: sensus et status quaestionis.................................... 362 a. Proponitur...................................................... II. Quaestionis resolutio......................................................................... 362 b. Reiicitur.......................................................... Conclusio: revera exsistit aliquis ultimus finis supernaturalis totius humanae vitae................................. Secunda difficultas: Probatur: a. Proponitur...................................................... 367 Ex auctoritate divina........................................................ b. Exploditur...................................................... 367 a. Terminis expressis et formalibus............. Tertia difficultas: b. Terminis aequivalentibus a. Proponitur...................................................... 370 Ex ratione theologica................ b. Refutatur........................................................ 370 Art. 4. — Utrum sit aliquis ultimus finis humanae vitae...................... 372 Praenotanda: sensus et status quaestionis........................ 372 II. Quaestiones resolutio............................................................ 378 Conclusio: exsistit aliquis ultimus finis naturalis sim­ pliciter totius humanae vitae.................................... 378 379 382 387 390 395 395 395 397 397 398 402 402 405 405 409 412 4M 576 IV.—Index Indices DE UNITATE FINIS ULTLMI SIMPLICITER TOTIUS HUMANAE VITAE UNIUS EIUSDEMQUE HOMINIS Nequit idem homo simul ferri habitualiter in duos ultimos fines totales et adaequatos............... Neque valet actualiter ferri in unum et habitualiter in alium.. 3· Neque simul ferri in duos ultimos fines sub disiunctione obtinen­ dos, scilicet aut unum aut alium. Neque potest simul ferri in duos fines ultimos totales et adaequa­ tos, quorum unus sit positive ul­ timus et alius sit ultimus nega­ tive .............................................. § II. — Utrum unius hominis possint esse simul duo fines ultimi, unus naturalis et alius supernaturalis..................... I. DE NATURA SIVE DE UNITATE ESSENTIALI ULTIMI FINIS TOTIUS HUMANAE VITAE CAPUT PRIMUM 57? Corollaria quatuor: PARS SECUNDA Prologus: ratio et divisio quaestionis rerum analyticus 423 456 456 456 Art. 5. — Utrum unius hominis possint esse plures ultimi fines........ 427 § I. — Utrum unius hominis possint esse plures ultimi fines 457 naturales............................................ Conclusio: quando finis ultimus naturalis subordinatur Praenotanda: sensus et status quaestionis............... 428 fini ultimo supernatural! > idem homo potest simul utrum­ B. Quaestionis resolutio..................................................... 430 que finem intendere et habere·, quando vero finis ultimus Conclusio: impossibile est quod voluntas unius naturalis non subordinatur fini ultimo supematurali, sed hominis, uno actu absoluto volendi, simul velit ei repugnat seu contrariatur, non potest idem homo simul plures fines simpliciter ultimos, totales et ada­ utrumque habere finem, neque intendere efficaciter.... 457 equatos............................................................ 430 Probatur: Demonstratur: A. Argumento metaphysico.......................... 430 A. Prima Pars................................................................. 457 B. Argumento psychologico triplici: B. Secunda Pars.............................................................. 459 a. Ex ipsa ratione obiectiva et for­ § ΠΙ. — Utrum unius hominis possint esse simul plures fines mali finis ultimi simpliciter... 439 ultimi supernaturales............................................................ 463 b. Ex propia ratione formali appeti­ Conclusio: unius hominis non possunt simul esse plures tionis ultimi finis simpliciter.. 441 ultimi fines supernaturales simpliciter, totales et adae­ Ex effectu formali finis ultimi quati .......................................................................... 463 simpliciter in actum volunta­ Probatur............................................................... 464 tis illum absolute appetentis.. 445 Art. 6. — Utrum homo omnia quae vult, velit propter ultimum Novum argumentum ................... d. 449 finem..................................................................................................... 465 Solvuntur difficultates.................................................... 450 § I. — Utrum homo omnia quae vult in ordine naturali, velit A. Prima difficultas: propter ultimum finem naturalem..................................... a. Proponitur......................................... 466 451 b. Expugnatur........................................ Praenotanda: sensus et status quaestionis............... 4SI 466 B. Secunda difficultas: B. Quaestionis resolutio.................................................... 470 a. Proponitur......................................... 452 Conclusio: stante eadem volitione et intentione b. Revincitur.......................................... 452 unius ultimi finis, unusquilibet homo in ordine C. Tertia difficultas: naturali consideratus ordinat omnes suas actio­ Proponitur......................................... 454 nes humanas ad hunc finem ultimum natura­ Pessumdatur............................. . 454 lem unum numero assequendum............ 470 37.—De Hominis* Indices 578 IV.—Index rerum analyticus 579 Pâgs. Probatur: Medio proprio.............................................. Medio analogico........................................... a. Ex analogia inter ultimum finem re­ late ad ceteros fines et primam cau­ sam efficientem relate ad ceteras causas efficientes......................... Ex analogia inter ultimum finem rela­ te ad actus voluntatis et primum principium relate ad intellectus... C. Adnotatio: ultimum fundamentum huiusce doctrinae.......................................... Solvuntur difficultates................................................. A. C. B. CAPUT SECUNDUM 471 472 473 475 477 478 Prima difficultas: a. Proponitur......................................... b. Evellitur............................................. 479 480 Secunda difficultas: a. Proponitur......................................... b. Exstirpatur........................................ 480 481 DE UNITATE FINIS ULTIMI SIMPLICITER TOTIUS HUMANAE VITAE OMNIUM HOMINUM Art. 7. — Utrum sit unus ultimus finis omnium hominum................ § I. — Utrum sit unus ultimus finis naturalis omnium ho­ minum.............................................................................. Praenotanda: sensus et status quaestionis................ B. Quaestiones resolutio..................................................... Conclusio prima: finis ultimus naturalis for­ maliter sumptus omnium hominum ratione utentium est unus idemque tam in ordine intentionis quam in ordine executions...... Tertia difficultas: 482 a. Proponitur......................................... 482 b. Convellitur........................................ Corollarium: definitio realis et essentialis finis ultimi simpliciter totius humanae vitae in genere 483 sive in communi considerati............................. 5 II. — Utrum homo omnia quae vult in ordine supernatural!, AJII 485 velit propter ultimum finem supematuralem.............. 485 A. Praenotanda: sensus quaestionis................................ 485 B. Quaestionis resolutio...................................................... Conclusio: omnia quae homo vult et agit hu­ mano modo seu ex voluntate deliberata quamdiu est in statu gratiae, vul et agit propter 485 ultimum finem supematuralem............. Probatur: C. A. Ex auctoritate divina....................... B. Ex ratione theologica...................... Solvitur difficultas ex actu peccati venialis.................. 485 487 489 491 491 491 493 493 Demonstratur: A. A priori: a. Ex parte subiecti, idest modi appetendi et agendi propter ultimum finem naturalem formaliter sumptum............ 493 b. Ex parte obiecti, hoc est, ratio­ nis formalis ultimi finis na­ turalis obiective sumpti... 495 B. A posteriori: a. Ex experientia omnium volitionum et actionum om­ nium hominum.................... 496 b. Ex testimonio omnium philoso­ 498 phorum et theologorum.... Conclusio secunda: finis ultimus naturalis ma­ terialiter sumptus, secundum quod pendet ab appetitu et actione omnium hominum, non est unus idemque omnium hominum, nec in ordine 499 intentionis, nec in ordine executionis........... Probatur: 499 A. A posteriori, ex experientia................. 499 B. A priori, ex ratione.............................. Conclusio tertia: verus finis ultimus naturalis materialiter sumptus consistit in re in qua eum ponit homo recte dispositus secundum 500 intellectum et secundum affectum............... 500 Probatur.............................................................. 501 Solvuntur difficultates.................................................. Indices 580 IV.—Index rerum analyticus Pàgs. A. B. Prima difficultas: a. Proponitur....................................... b. Expungitur...................................... $02 $02 Secunda difficultas: a. Proponitur....................................... b. Excutitur.......................................... 503 503 C. Tertia difficultas: a. Proponitur....................................... 504 b. Retunditur....................................... 504 § II. — Utrum sit unus ultimus finis supernaturalis omnium hominum............................................................................... 506 Conclusio: omnes prorsus homines sunt a Deo destinati in unum eundemque finem supernaturalem, non solum formaliter sed et materialiter consideratum........... 506 Probatur: A. Ex auctoritate divina....................................... B. Ex ratione theologica....................................... 506 508 CAPUT TERTIUM DE UNITATE FINIS ULTIMI SIMPLICITER OMNIUM AGENTIUM CREATORUM Art. 8. — Utrum in illo ultimo fine omnes aliae creaturae conve­ niant.................................................................................................. 511 § I. — Utrum omnes aliae creaturae conveniant cum homine in ultimo fine naturali.......................................................... 512 A. Praenotanda: sensus et status quaestionis................ 512 B. Quaestionis resolutio...................................................... 514 Conclusio prima: unus et idem est finis ulti­ mus naturalis obiectivus verus hominis ceterananque creaturarum inferiorum sive irrationa­ lium, non autem est unus idemque finis ulti­ mus formalis....................................................... 514 Probatur: A. Prima Pars: a. Ex auctoritate divina........... b. Ex ratione theologica.......... 1. Medio proprio........... 2. Medio analogico........ B. Secunda pars.............. ...................... 514 519 519 520 521 581 Pàgs. Conclusio secunda: hominis aliarum que crea­ turarum intellectualium est unus idemque finis ultimus naturalis verus tam obiectivus quam formalis............................................................ 525 Probatur: A. Prima Pars.................... 525 B. Secunda Pars.................................... 526 § II. — Utrum omnes aliae creaturae conveniant cum homine in ultimo fine supernaturali.................................................. 527 Conclusio: etiam creaturae irrationales ordinantur a Deo in finem ultimum supernaturalem obiectivum: non tamen directe et per se et elicitive sicut creaturae rationales, sed indirecte et imperative et per aliud, hoc est, per creatu­ ram rationalem, ad cuius servitium et utilitatem immé­ diate ordinantur.............................................................. 527 Probatur: A. A priori........................................................ 528 B. A posteriori........................................................ 532 Parergon: omnia quaecumque Deus operatur ad extra sunt propter electos seu praedestinatos et propter glo­ riam suam supernaturalem........................................... 534