ED1CI0N DE LAS OBRAS COMPLETAS JACOBUS M. RAMIREZ, O. P. II’ DE SANTIAGO RAMIREZ, O.[P. DE HOMINIS BEATITUDINE ΤΟΜΟ III IN III SUMMAE THEOLOGIAE DIVI THOMAE COMMENTARIA (QQ. I-V) Editio praeparata a Victorino Rodriguez, O. P INSTITUTO CONSEJO SUPERIOR DE INVESTIGACIONES CIENTIFICAS • MV DE FILOSOFIA MADRID VIVES” •...Λ · . My Nihil obstat: Ft. Theophilus Urdanos, O. P. Fr. Armandus Bandera, O. P. Imprimi Fr. Hyacinthus Hoyos, O. P. Provincialis Provinciae Hispaniae. potest: Imprimatur: ·}··- Dr. Constantius Palomo. Vicarius Generalis. Salmanticae, 7 martii 1971. INDEX RERUM SYNTHETICUS îjsito Legal: M. 29.980-1971 (II) Lmpreso en Espana Printed SüCESORES DE RtVADENEYRA, , . πλπ μ· · — Μ. LIBRARY ST. MARY ΟΙ 1.. λΕ SE MUNDELEIN, i LL! NO I S. in a.—Paseo Spain de Onési Redondo, 26.—Madrid-8 LIBER SECUNDUS II De essentia metaphysica beatitudinis obiectiva (Ad Q. IL S. Thomae) INTRODUCTIO CAPUT PRIMUM DE DIVERSIS NOMINIBUS QUIBUS «BEAT IT UDO» INSIGNITUR Art. I.—Apud Auctores profanos................................................................ § I. Nominum collectio................................................................... § II. Nominum coordinatio.............................................................. Art. 2—Apud Auctores sacros...................................................................... § I. Nominum collectio................................................................... § II. Nominum coordinatio.............................................................. Art. 3.—De diversis sensibus unius nominis beatitudo, eorumque coordinatione............................................................................................ 6 CAPUT SECUNDUM TRACTATIONIS ORDO ET NEXUS Art. I,—Divisio totius tractatus de hominis beatitudine concrete sumpta..................................................................................................... Art. 2.—Ratio et divisio considerationis de essentia metaphysica beatitudinis obiectivae.................................................................................... 37 40 INDEX RERUM SYNTHETICUS INDEX RERUM SYNTHETICUS PARS PRIOR CAPUT TERTIUM DE HIS IN QUIBUS NON CONSISTIT BEATITUDO HOMINIS OBIECTIVA EPILOGUS PRIORIS PARTIS QUESTIONIS SECTIO SECUNDA QUAESTIO PRIMA DE BONIS CREATIS DISTRIBUTIVE SUMPTIS DE BONIS CREATIS INTERIORIBUS SECTIO PRIMA CAPUT PRIMUM DE BONIS CREATIS EXTERIORIBUS DE BONIS INTERIORIBUS PURE CORPORALIBUS Pag. CAPUT PRIMUM DE BONIS EXTERIORIBUS CORPORALIBUS Pag. Art. i.—Utrum beatitudo hominis consistat in divitiis.......................... § I. Utrum beatitudo obiectiva naturalis consistat in di­ vitiis ................................................................. § II. Utrum beatitudo obiectiva supernaturalis consistat in divitiis.............................................................. § III. Solvuntur difficultates......................................................... 69 ?! 81 91 167 Art. 5.—Utrum beatitudo consistat in bonis corporis............................... § I. An beatitudo obiectiva naturalis consistat in bonis corporis................................................................ 17O § II. An beatitudo obiectiva supernaturalis consistat in bonis corporis................................................................ 178 § III. Solvuntur difficultates............................................................ 185 CAPUT SECUNDUM DE BONIS INTERIORIBUS PARTIM CORPORALIBUS ET PARTIM ANIMALIBUS CAPUT SECUNDUM DE BONIS EXTERIORIBUS SPIRITUALIBUS Art. 2.—Utrum beatitudo hominis consistat in honoribus..................... § I. An beatitudo obiectiva naturalis consistat in honoribus. § II. Num beatitudo obiectiva supernaturalis consistat in honoribus....................................................... § III. Solvuntur difficultates........................................................ Art. 3.—Utrum beatitudo hominis consistat in gloria........................... § I. Utrum beatitudo obiectiva naturalis consistat in gloria. § II. Utrum beatitudo obiectiva supernaturalis consistat in gloria.............................................................. § III. Solvuntur difficultates....................................................... Art. 4.—Utrum beatitudo hominis consistat in potestate...................... § I. Utrum beatitudo obiectiva naturalis consistat in hu­ mana potestate............................................. § II. Utrum beatitudo obiectiva supernaturalis consistat in humana potestate................................................. § ni. Solvuntur difficultates.................................. 114 115 118 122 127 128 Art. 6.—Utrum beatitudo hominis in voluptate consistat....................... 199 § I. Utrum beatitudo naturalis obiectiva consistat in vo­ luptate.................................................................. 209 § n. Utrum beatitudo obiectiva supernaturalis consistat in voluptate......................................................................... 245 § III. Solvuntur difficultates........................................................... 256 CAPUT TERTIUM DE BONIS INTERIORIBUS PURE SPIRITUALIBUS 133 139 147 147 7.—Utrum beatitudo hominis consistat in aliquo bono animae. . 269 An hominis beatitudo naturalis consistat in aliquo bono animae......................................................................... 275 § Π. Num hominis beatitudo supernaturalis consistat in aliquo bono animae...................................................... 285 296 § III. Solvuntur difficultates.......................................................... 153 t· * 1 XII INDEX RERUM SYNTHETICUS QUAESTIO SECUNDA DE OMNIBUS BONIS CREATIS COLLECTIVE SUMPTIS Pag. Art. 8.—Utrum beatitudo hominis consistat ûj aliquo bono creato....... § I. An hominis beatitudo naturalis consistat in aliquo bono creato................................................................................ § II. Num hominis beatitudo obiectiva supernaturalis con­ sistat in aliquo bono creato 322 § III. Solvuntur difficultates......................................................... 307 312 I 330 PARS ALTERA LIBER SECUNDUS DE EO IN QUO CONSISTIT BEATITUDO HOiMINIS OBIECTIVA * SECTIO PRIMA I DE ESSENTIA METAPHYSICA 1 BEATITUDINIS OBIECTIVAE DE EO IN QUO CONSISTIT BEATITUDO HOMINIS OBIECTIVA NATURALIS........................................................................................ 348 SECTIO SECUNDA DE EO IN QUO CONSISTIT BEATITUDO HOMINIS OBIECTIVA SUPERNATURALIS (Ad Q. IL S. Thomae) , 353 SECTIO TERTIA DE DIVERSA RATIONE FORMALI SECUNDUM QUAM DEUS EST BEATITUDO HOMINIS OBIECTIVA NATURALIS ET SUPER­ NATURALIS............................................................................... 375 SECTIO QUARTA CONCLUSIO TOTIUS SECUNDI LIBRI I. Distinctio duplicis beatitudinis obiectivae hominis: naturalis et supernaturalis....................................................... 385 § II. Cuius sit iudicare de hominis beatitudine obiectiva.................. §111. Confirmatur et illustratur praedictus agendi modus, ex modo quo hac in re processerunt maiores Eclcesiae Doctores.... 400 Indices...................................................................................................... I. Index onomasticus................................................................... II. Index biblicus........................................................................... III. Index thomisticus..................................................................... IV. Index rerum analyticus............................................ 421 423 429 437 ,40 § 396 I I De Hominis·· INTRODUCTIO i. Hucusque egimus de hominis beatitudine in genere seu in abstracto, scilicet sub ratione communi et generica finis ultimi totius humanae vitae. Superest iam ut, secundum divisionem supra traditam 1, eam in concreto sive in specie consideremus, nempe, sub propria et specifica ratione beatitudinis: se habet enim ratio finis ultimi ad rationem beatitudinis ut commune ad proprium et ut genus ad speciem. Ut tamen status quaestionis penitius intelligatur meliusque appareat tractationis ordo, operae pretium erit nonnulla disserere, per modum Introductionis cuiusdam, tum de diversis nominibus aut etiam sensibus quibus beatitudo insignitur, tum de partibus materiae tractandae earumque nexu. 1 Tom. L nn. 172, 201, 205. i rh CAPUT PRIMUM DE DIVERSIS NOMINIBUS QUIBUS BEATITUDO INSIGNITUR 2. Tanta est beatitudinis excellentia tamque divini ordinisJ, ut non possit ab hominibus in hac vita uno nomine adaequate nominari; sed debeant hi multiplicare nomina ut eam multifariam multisque modis utcumque significent 1 2. Quin etiam vel unum beatitudinis nomen multis aequivalet, eo quod, ut scite animadvertit S. Albertus Magnus, est nomen analogum: «beatitudo, inquit, dicitur multipliciter, et non [pure] aequivoce sed [analogice, idest] secundum prius et posterius»3. Oportet igitur colligere non solum diversa nomina quibus beatitudo nominatur, verum etiam sensus diversos unius nominis, beatitudo, eosque coordinate ac reducere ad unitatem quandam analogam respondentem utcumque naturae rei significatae. Neque hoc est alienum a theologico instituto quia, ut profunde scribit S. Thomas, «Theologia, in quantum est 1 Nam «so/i Deo beatitudo perfecta est naturalis, quia idem est ei esse et beatum esse; cuiuslibet autem creaturae esse beatum non est naturale, sed ultimus finis* (I, 62, 4 c.). Et ideo solus Deus est κατ’ έξοχήν ό μακάριος (1 Tim., i, 11; 6,15), cum sit solus «in se et ex se beatissimus (Cone. Vaticanum, Denz, n.° 1782). 1 Sicut enim Deum non possumus uno nomine adaequate nominare, quia eum non possumus comprehendere, ita neque beatitudinem quae prorsus divina est (cf. I Sent., d. 2, 3 c.; d. 22, 1 c. et 3); sed pluribus inadaequatis nominibus resonamus ut possumus, balbutientes potius quam loquentes. 3 S. Albertus Magnus, IV Sent., d. 49, a. 6, ed. Borgnet, t. XXX, p. 674 b. [Ill Sent. d. 28, a. 4; t. 27, p. 612]. Introductio 6 principalis omnium scientiarum, aliquid in se habet de omnibus scientiis; et ideo non solum res, sed nominum signi­ ficationes pertractat [prout inserviunt ad rectam fidei con­ fessionem], quia ad salutem consequendam non solum est necessaria fides de veritate rerum sed etiam vocalis confessio per nomina [secundum illud], Rom. X, io: corde creditur ad iustitiam, ore autem confessio fit ad salutem»\ Nam capiens [ut maxime theologus esse debet], bene curat nomina secundum quod exprimunt proprietates rerum, et non propter se», ut merus grammaticus vel philologus (II Sent., d. 42, 2, 2, qla. 3 ad 1). Colligemus autem diversa nomina quibus nedum aucto­ res sacri verum et profani, ut sunt philosophi, beatitudinem nominare consueverunt, incipientes a profanis quia ex eis plura nomina sumpserunt auctores sacri: sicut enim ex sensibilibus solent nomina sumi ad intelligibilia significanda, eo quod cognitio nostra incipit a sensibilibus; ita ex natu­ ralibus solent mutuari nomina ad supernaturalia signifi­ canda, quia nostra intellectualis cognitio incipit a naturalibus. Quod quidem S. Thomas egregie expressit hisce verbis: «quia ex notioribus minus nota cognoscuntur, nomina autem ad innotescendum rebus imponuntur, ideo nomina ope­ rationum sensitivae partis transferuntur ad operationes intel­ lectivae partis, et ulterius ex humanis in divina»2. Art. i.—Apud auctores profanos NOMINUM COLLECTIO 3. Nomen ergo beatitudo seu beatitas, latinis auribus durum et insolitum ante Tullium Ciceronem3, a beando dicitur, sicut et beatus. 2 3 I Sent., d. 22, exposit. textus. Ill Sent., d. 26, 1, 5 c., ed. Moos, Ο. P., n.° 70. «Ista —inquit Tullius Cicero— sive beatitas sive beatitudo dicenda est: Cap. I.—Nomina diversa BEATITUDINIS / Undenam autem dicatur beare, incerta res est. Sunt qui a bono derivent, eo quod primitus bonum dicebatur betmm (dvenum, dvene, dvonum = benum, bene, bonum), ac si beare idem esset quod be[n]are, hoc est, bonum reddere aliquem, bonis aliquem cumulare, facere ut quis bene se habeat. Quam etymologiam redolere videntur haec Ulpiani verba; «naturaliter bona ex eo dicuntur quod beant, hoc est, quod beatos faciunt; beare est prodesse» 1. Quidquid tamen de hoc sit, certum est latinos nomine beatitudinis intelligere, vi vocis, bonorum copiam et opu­ lentiam cum eorum fruitione consequente. Ita Plautus scribit: utrumque omnino durum, sed usu mollienda nobis verba sunt» (De natura deorum, lib. I, cap. 34, ed. cit., t. II, p. 537). Similiter nomina ens et essentia, ut observat Quintilianus, «quae cur tantopere aspememur nihil video, nisi quod iniqui iudices adversus nos sumus ideoque paupertate sermonis laboramus» {Institut. Orat., lib. VIII, cap. 3, n.° 33, ed. cit., t. Ill, pp. 198-199). Prius dicebatur beata vita vel etiam vita tantum, quia reapse beata vita est Vita κατ’ έξοχήν. At nemo non videt commodius esse dicere beatitas aut beatitudo quam beata vita, utpote unum verbum prae duobus; atque etiam utilius quam Vita tantum, utpote minus aequivocum. 1 Ulpianus, Digesta, lib. 50,16,49, n.° 737,31-32; ed. Theod. Mommsen etP. Krueger, Corpus iuris civilis, vol. I, p. 911. Berolini, 1911. Cui etiam quoad rem consonant ea quae Casiodorus habet: «beatus ergo vir dicitur, sicut nobis maiorum tradit auctoritas, quasi bene aptus, cui omnia desiderata suc­ cedunt» {Expositio in Psalmum I, 1. ML. 70, 270). Quibus in verbis, ni multum fallimur, Casiodorus appellat auctoritatem Tullii Ciceronis dicentis beatum esse virum illum cui «ex seipso apta sunt omnia quae ad beate vivendum ferunt» {Tusculi. quaest., lib. V, cap. 12, ed. cit., t. II, p. 464), et quod «nemo potest non beatissimus esse qui est totus aptus ex sese» {Paradoxon II, ed. cit., t III, p. 499). Et forte idem dixit S. Isidorus {Etymol., lib. 10, n.° 22. ML. 82, 370), licet in textu ponatur bene auctus loco bene aptus. Revera latinis idem valet bene et beate se habere, ut cernere est in his verbis Catulli: «non est mi male, sed bene ac beate» {Catulli Veronensis liber, 14 a, 10, ed. G. Lafaye, Parisiis, 1922); «quare non tibi sit bene ac beate?» {ibid., 24,15); «hanc boni beatique omnes amatis» {ibid., 37, 14-15). Et similiter in aliis auctoribus. Quapropter S. Augustinus pleno iure scribere potuit: r est fortuna adiutrix consiliorum bonorum, quibus qui non utitur felix nullo pacto esse potest»1. 5. Omnia siquidem huiusmodi nomina rem eandem, diversis licet viis et modis, significant. Nam felicitas, a ferendo, significat feracitatem, fertilitatem, fecunditatem, hoc est, abundantiam opimorum fructuum. Unde Festus adnotat: «felices arbores Cato dixit, quae fructum ferunt, infelices quae non ferunt»2. Et Plinius scribit: «agri sunt fertiles, pingues, aquosi; constant campis, vineis, silvis...; sed felicitas terrae imbecillis cultoribus fatigatur»3. Ad similitudinem ergo agrorum fertilium dicitur felix homo qui bonis omnibus abundat et cumulatur; «quoniam constat, ait S. Augustinus, omnium rerum optandarum ple­ nitudinem esse felicitatem» 4. 6. Prosperitas, a prosperando, dicitur de eo cui omnia bona pro spe adveniunt. Sperat auten et desiderat unus­ quisque copiam bonorum omnium, seclusis malis omnibus. 7. Faustitas, a favendo, ex eo dicitur quod fausto seu beato omnia favorabilia quasi ad nutum occurrunt: favo­ rabilia autem, bona sunt, et quidem maxima et in magna copia. 8. Denique fortuna simpliciter dicta, quae bona, prospe­ ra, fausta, secunda fortuna dici solet, intelligitur de eo qui, nullo prorsus labore, bonis omnibus cumulatur, quasi ex sorte vel ex fato. «Quid est enim aliud sors, quid fortuna, quid casus, quid eventus, nisi cum sic aliquid cecidit, sic evenit, ut vel non cadere atque evenire, vel aliter cadere atque evenire potuerit?»5. Sive ergo proprio labore et conatu, ut in felicitate; sive externo favore, ut in faustitate, prosperitate et fortuna, dummodo opulentia bonorum omnium habeatur cum exclu1 Tullius Cicero, Epist. fragmenta, ad Cornelium Nepotem, ed. cit., L IX, p. 138. 2 Sextus Pompeius Festus, De verborum significatione libri X X, p. LXI, Parisiis, 1584. * Plinius Caecilius Secundus, Epistularum Uber III, epist. 19, nn. 5-6, ed. A. M. Guillcrmin, t. I, p. 138, Parisiis, 1927. 4 S. Augustinus, De Civitate Dei, lib. V, praefat. ML. 41, 139-140. s Tullius Cicero, De divinatione, lib. II, cap. 6, ed. cit., t. III, p. 67. 10 Introductio Cap. I.—Nomina sione cuiusvis miseriae, decitur et est aliquis beatus; maxime tamen quando propria industria obtinetur, absque fortunae labilitate; nam proprie loquendo «omne beatum est, cui nihil deest, et quod in suo genere expletum atque cummulatum est·)1, atque ideo «nisi stabili et fixo et permanente bono, beatus esse nemo potest»2. Vere igitur beatitudini tot tantis­ que bonis refertae, «fortuna ipsa cedat necesse est»3. 9. Denique beatitudinem appellant Vitam 4, beatam vitam 5, bene et fortunate vivere6, summum bonum 78, ultimum Bonum3, finem bonorum 9. Quorum quidem nominum copiam et varietatem latini scriptores e graecis mutuo acceperunt, apud quos beatitudo appellatur ευδαιμονία, μακαριότης, εύπραξία vel ευπραγία, ευζωία, ορθός βίος, εύροια βίου ac finaliter ευτυχία. » NOMINUM COORDINATIO 10. Diversimmode tamen haec nomina beatitudinem significant. Nam ευδαιμονία, εύροια et ευτυχία nominant 1 Tullius Cicero, Tuscullan. quaest lib. cap. 13, ed. cit., t. II> P- 465. 2 Tullius Cicero, Tuscullan. quaest lib. cap. I4> ed. cit., t. II P· 465. 3 Tullius Cicero, Tuscullan. quaest lib. 3 cap. 25, ed. t. II, P- 477· 4 «Una felicitas est bene vitae facere» (Seneca, Epistul. moral, lib. XX, episL 6, n.° 10, ed. cit., t. III, p. 441; Tullius Cicero, De finibus bonorum et malorum, lib. I, cap. 4, ed. cit., t. II, p. 106. Tullius Cicero, De finibus bonorum et malorum, lib. II, cap. 27, ed. cit., t. II, p. 163, et passim; Seneca, De vita beata, ed. cit., 1.1, pp. 139-163. • «Bene beateque vivere.» (Tullius Cicero, De finibus bonorum et malorum lib. I, cap. 5, ed. cit., t. II, p. 107); «feliciter, fortunate, absolute vivere» {ibid., lib. Ill, cap. 7, p. 189); «profecto nihil est aliud bene et beate vivere, nisi honeste et recte vivere» (Idem Paradoxon I, cap. Ill, ed. cit t III P- 498). 7 Tullius Cicero, De finibus bonarum et malorum, lib. V, cap. 6 ed cit t. II, p. 251. ° 8 Tullius Cicero, De finibus .., lib. Ill, cap. 7, loc. cit., p. 189. 1 Tullius Cicero, De finibus .., lib. II, cap. 2, loc. cit., p, 130. - diversa beatitudinis causam efficientem beatitudinis, cum hac tamen differentia quod ευδαιμονία dicit causam interiorem et per se; ευτυχία ex adverso, causam exteriorem et per accidens; εύροια βίου autem medio quodam modo se habet, quia proprie significat causam exteriorem per se beatitudinis. Sane ευδαιμονία (= felicitas, proprie loquendo), vi vocis, importat bonam sapientiam, hoc est, bonam philo­ sophiam, quae est interior et per se causa verae beatitudinis. Ut enim Plato animadvertit, δαίμων dicitur quasi δαήμων = sapiens, prudens, bonus, ex δαήναι = scire vel potius docere; itaque, quicumque sapiens et bonus est, eo ipso δαιμόνιος seu felix est1. Et Aristoteles refert et approbat, ut videtur, etymologiam Xenocratis, iuxta quem ex eo dicitur aliquis ευδαίμων, quia habet bonum seu studiosum daemonem, hoc est, quia possidet bonum seu studiosum animum; nam studiosus animus, nempe bonus et sapiens, est unicuique daemon suus 2. Recte igitur Apuleius scripsit: «nonnulli arbitrantur... ευδαίμονας dici beatos, quorum daemon bonus, idest animus virtute perfectus est» 3. 1 Plato, Cratyllus, cap. 16, Opera, ed. Hirschig, t. I, pp. 293-294 52-55, 1-7. Didot, Parisiis, 1891. * ‘Ομοίως δέ καί εύδαίμονα où άν ό δαίμων ή σποδαΐος, καθάπερ Σενοκράτης φησίν εύδαίμονα είναι τον την ψυχήν έχοντα σττοδαίαν. τούτην γάρ εκάστου είναι δαίμονα (Aristoteles, II Topicorum, cap. 6, n.° 2, ed. Didot, I, 191, 50-192, 1-3. 3 De deo Socratis, cap. 15, ed. A. Goldbacher, Apulei Madaur ensis opuscula quae sunt de Philosophia, pp. 18, 1-3 Vindobonae, 1878. Quam etymologiam recolit etiam S. Augustinus: «inde autem perhibet appellari graece beatos εύδαίμονας, quod boni sunt animi, hoc est, boni daemones» {De Civitate Dei, lib. IX, cap. 11, ML. 41, 265). Vide etiam ibid., cap. 13, n.0 3, col. 267. Similiter et Lactantius scribit: «daemones autem grammatici dictos aiunt quasi δαήμονας, idest peritos et rerum scios» (Divin. Institut, lib. II, cap. 14, ed. S. Brandt, CSEL, t. XIX, pp. 163, 7-8, Vindobonae, 1890). «Δαίμονες enim dicuntur, quoniam vocabulum graecum est ob scientiam nominati» (S. Augustinus loc. cit., cap. 20, col. 275). [ευδαιμονία δέ ή ανθρώπου τελειότης ώνόμασται παρά τό ευ εχειν τόν δαίμονα τοϋ έν τελειότητι γενομένου άνδρος. δαίμονα δέ έκάλουν έν ήμϊν οί παλαιοί τό νοερόν της ψυχής (Eustratius, in Ethica Νicom. commentaria, pro- ■BV Cap. I.—Nomina Introductio E contra, ευτυχία, quae «bonam fortunam significat εύ — τυχή]» \ est causa exterior per accidens, κατά συμβεβηκός2, et «intelligitur pro his rebus, quod fortuito videatur accidere...; unde etiam verba, quae nemo potest 1 auferre a consuetudine loquendi, parata sunt, idest forte et fortasse et forsitan et fortuito; unde videtur et in graeca lingua resonare quod dicunt, τύχα, velut ab eo quod est τηχή»3. Per accidens ergo et secundario concurrere potest ad beatitudinem; at principaliter et per se beatitudo nequit consistere in ευτυχία 4, ut Solon opinabatur 5; est enim per absurdum rem omnium maximam et pulcherrimam, ut est beatitudo, inconstanti et labili fortunae tribuere 6. Verum est tamen quod abundantia et prosperitas bono­ rum exteriorum, quae dici solent prosperitas vitae: ευροια βίου 7, ευημερία βίου 8, ad completam et perfectam beatitu­ dinem requiruntur9; atque ideo appellari possunt causa secundaria et instrumentalis separata seu exterior perfectae et consummatae beatitudinis. iVledio ergo modo se habet ευροια seu ευημερία βίου inter ευδαιμονίαν proprie dictam et ευτυχίαν. oenium ed. G. Heylbut Comment. in Arist. graeca, vol. XX, p. 5, 12-14. Berolini 1892)]. Cf. etiam Plutarchum De genio Socratis cap. 20. Opera ed. Didot t. III p. 711. 1 S. Augustinus Quaestiones in Heptateucum lib. I q. 91 ML. 34 571. Aristoteles II Physicorum cap. 5 nn. 8 et 10 ed. cit. II 268 6 et 16. 3 S. Augustinus Op. et loc. cit. coi. 571. 4 Aristoteles I Ethic. Nie., cap. 10 ed. cit. II io-ii; VII Ethic. Nie., cap. 13 nn. 2-4 ed. cit. II, 88, 44-55; 89 1-4; VII Politic, cap. I n.° 5, ed. cit., I, 601, 38-52. 5 Apud Aristotelem, I Ethic Nicom., cap. io, n.° 3, ed. cit., II, io, 6-13. Aristoteles, I Ethic. Nicom., cap. 9, n.° 6, ed. cit., II, 9, 26-27. 7 Zeno Citieus, apud Stoicorum veterum fragmenta, ed. J Arnim t I n.° 180, pp. 46, 16, 18; Cleanthes, ibid., n.° 554, pp. I26j 2O_2I z6. SIPPUS, ibtd., t. III, n.° 4, pp. 4, 5; n.° 16, pp. 6, 11; n.° 73, pp. l8’ l6’ 8 Aristoteles, I Ethic. Nicom., cap. 8, n.° 17, ed. cit., Π 9 6 Λ ristoteles, loc. cit. , _ 8j 49j T_5. I RehetoriC} n.°Λ I5_i6j 9 A cap. 5, ed. Ïj 320-323. diversa beatitudinis 13 ii. Alia vero nomina, ut εύπραξία, ευζωία, όρθός βίος et μακαριότης, significant proprie ipsam essentiam bea­ titudinis, licet diversimmode; nam εύπραξία et εύ^ωία immo et όρθός βίος, nominare videntur rationem formalem beatitudinis: propter quod Aristoteles notat idem esse apud omnes bene agere, bene vivere et beatum esse \ et Aristo Chius identificat vitam bonam et vitam rectam seu hones­ tam, ορθόν βίον2; — at vero μακαριότης nominat proprie ipsammet beatitudinem perfectam et consummatam, quasi in tota sui integritate et complemento3, quam Auctor Magnorum Moralium appellat pleonastice τέλον τέλιον4. Est ergo μακαριότης felicitas cum plena et perfecta de­ lectatione connatural!; quae auget seu dilatat cor beati: dicitur enim μακάριος a radice μακ, grandescere, et verbo χαίρειν, gaudere, et litteraliter significat multum gaudens: τον μακάριον ώνομάκασιν άπό τού χαίρειν5. Hanc differentiam inter simplicem felicitatem (= ευδαιμο­ νίαν) et beatitudinem proprie et plene dictam ( = μακαριότην) agnovit S. Albertus Magnus cum ait mere felicem posse externis infortuniis et calamitatibus subiacere, dum e contra beatitudo excludit omnem miseriam «quoniam beatitudo opponitur omni ei quod facit miserum secundum aliquem statum verae miseriae». Itaque «beatitudo perfectior est» virtute et simplici felicitate6. Quin etiam Liturgia Mozarabica suam fecisse videtur huiusmodi differentiam, cum a Deo, intercedente S. Stephano Protomartyre, petit ut, «et praesentis vitae felicitatem et — 1 ) 1 Aristoteles, I Ethic. Nicom., cap. 4, n.° 2, ed. cit., II, 2, 48-50; cap. 8, n.° 4, II, 8, 1-2; VII Metaph., cap. 6, n.° 6, II, 568, 32-33. 1 Apud J. Arnim., Stoicorum veterum fragmenta, n.° 376, t. I, pp. 86, 27. Vide etiam Tullium Ciceronem, De finibus bonorum et malorum, lib. III, cap. 8, ed. cit., t. II, p. 190; et S. Augustinum, Contra Faustum Manichaeum, lib. XXII, cap. 18, ML. 42, 410. 3 Aristoteles, I Ethic. Nicom., cap. 10, n.° 14, II, 11, 14-16. 4 Magna Moralia, lib. I, cap. 2, n.° 8, Inter opera Aristotelis, ed. cit., II 134 49-535 135 1-4· 5 Aristoteles VII Ethic. Nicom. cap. 11, n.° 2, II, 87, 8. s S. Albertus Magnus, Enarrationes in Evangelium Matthaei, cap. V, 3, ed. Borgnet, Opera, t. XX, pp. 148-149. » k1'· 14 Introductio futurae mereamur obtinere beatitudinem» nam felicitas vitae praesentis imperfectionibus et miseriis quibusdam est adhuc obnoxia, dum felicitas futurae vitae, quae beatitudo nomi­ natur, ab omni miseria est prorsus aliena. Usu tamen communi tam Aristoteles quam ceteri philo­ sophi et theologi promiscue usurpant ευδαιμονίαν καί μακαριότην, felicitatem et beatitudinem. Art. 2.—Apud auctores sacros 12. His ergo dictis de diversis nominibus quibus philo­ sophi (= auctores profani) insignire solent beatitudinem, videre oportet nomina principalia quibus a sacris auctoribus nominatur. Ne tamen ultra modum protrahatur sermo, solum re­ censebimus nomina potiora Scripturae Sacrae et Ecclesiae, dempta enumeratione eorum quae Patres et Theologi adhi­ buerunt, eo vel magis quod Patres solent terminos Scripturae iterare, ac Theologi modum loquendi Scripturae et Ecclesiae imitari solent; quaedam tamen de Theologis addemus, in quibus utriusque ordinis nomina confluere noscuntur. NOMINUM COLLECTIO A. Scriptura Sacra.—Igitur praecipua nomina, quibus nostra beatitudo supematuralis designatur in Sacris Litteris 2Ί> sunt sequentia. Le Liber Mozarabtcus, Sacramentorum et les Manuscrits mozarabes, ed. M. Férottn, O. S. B., n.° 120, p. 59, Parisiis, 1912. 2 Nonnulla refert Catechismus Concilii Tridentini, I. P., a. 12, n.° 5, p. 146, Parisiis, 1912, eaque aliis locupletat Natalis Alexander, O. P., ad. h. 1. (Theologia Dogmatica et Moralis, secundum ordinem Catechismi Con­ cilii Tridentini, lib. I, q. 2, a. 13, § II, n.° I, p. 315, cd. Parisiis, 1743). Cap. I.—Nomina diversa beatitudinis 15 1) Vita, secundum illud: «si autem vis ad vitam ingredi, serva mandata» *; «arcta est via quae ducit ad vitam»1 2; «et procedent, qui bona egerunt, in resurrectionem vitae» 3. 2) Vita aeterna: «omnis qui reliquerit domum vel fratres aut sorores aut patrem aut matrem aut filios aut agros propter nomen meum, centuplum accipiet et vitam aeternam possidebit» 4; «et ibunt hi in supplicium aeternum, iusti autem in vitam aeternam» 5. 3) Corona vitae: «beatus vir qui suffert tentationem, quoniam cum probatus fuerit accipiet coronam vitae, quam repromisit Deus diligentibus se»6; «esto fidelis usque ad mortem, et ego dabo tibi coronam vitae» 7. 4) Corona iustitiae: «in reliquo reposita est mihi corona iustitiae, quam reddet mihi Dominus in illa die iustus iudex; non solum autem mihi, sed et his qui diligunt adventum eius»8. 5) Immarcescibilis corona gloriae: «cum apparuerit Prin­ ceps Pastorum, percipietis immarcescibilem gloriae coronam» 9. 6) Hereditas Dei: «... ut sciatis quae sit spes vocationis eius, et quae divitiae gloriae haereditatis eius in sanctis» 10; «... si filii, et heredes, heredes quidem Dei, coheredes autem 1 Mtt., XIX, 17. 2 Mtr., VII, 14. 3 Ioan., N, 29; cf. etiam Mtt., XVIII, 8-9; Mc., IX, 42. Prorsus egregie Augustinus adnotat: «non dixit: beatae vitae, sed: in ressurrectionem vitae. Solum vitae nomen trahit beatitudinem; nisi enim consequentem haberet beatitudinem nomen vitae, non diceretur Deo; quoniam apud te est fons vitae (Psalm. XXXV, id). Non enim et ibi dictum est: quoniam apud te est fons beatae vitae; non addidit: beatae; tantummodo dixit: vitae, ut tu intelligas: beatae. Quare? Quia si miserae, iam nec vitae*; «in doloribus enim vivere, non est vivere» (Sermo 306, cap. V-VI, n.° 5, ML. 38, 1.402. 4 Mtt., XIX, 29. 5 Mtt., XXV, 46. Cf. Mc., IX, 44; X, 17, 30; Luc., X, 25; XVIII, 18-30; Ioan., Ill, 15, 16, 36; IV, 14, 36; XVII, 2, 3; Rom., VI, 22, 23; Gal., VI, 8; Tit., I, 2; III, 7; I Pet., Ill, 22; lud., 21. * lac., I, 12. 7 Apoc., II, 10. 8 II Tim., IV, 8. 9 1 Pet., V, 4. 10 Ephes., I, 18. jA > * Cap. I.—Nomina Introductio 16 Christi» «Dominus pars hereditatis meae et calicis mei; tu es, qui restitues hereditatem meam mihi»1 2. 7) Hereditas immarcescibilis: «benedictus Deus et Pater Domini Nostri lesu Christi, qui secundum misericordiam suam magnam regeneravit nos in spem vivam, per ressurectionem lesu Christi ex mortuis, in hereditatem incorruptibilem et incontaminatam et immarcescibilem, conservatam in caelis in vobis 3. 8) Bravium et merces: «ad destinatum prosequor, ad bravium supernae vocationis Dei in Christo lesu»4; «unus­ quisque autem propriam mercedem accipiet secundum suum laborem»5. 9) Sors Sanctorum: «nos insensati vitam illorum aesti­ mabamus insaniam et finem illorum sine honore; acce quo­ modo computati sunt inter filios Dei, et inter sanctos sors illorum est»6. 10) Thesaurus indeficiens: «facite vobis sacculos qui non veterascunt, thesaurum non deficientem in caelis, quo fur non appropiat neque tinea corrumpit»7; «omnia quaecumque habes vende et da pauperibus et habebis thesaurum in caelis»8. Caelum: «Angeli eorum in caelis semper vident faciem Patris mei, qui in caelis est»9. Domus Patris Caelestis: «in domo Patris mei mansiones multae sunt»10. Civitas Sancta lerusalem: «et ostendit mihi civitatem sanctam lerusalem descendentem de caelo a Deo» n. 14) Nova lerusalem: «et scribam super eum nomen Dei V.· 2 Rom., VIII, 17. Psalm. XV, 5. Cf. Ephes., V, 5; Col., Ill, 24; Heb., I, 14; IX, 15. 3 5 7 8 9 10 11 Phil., Ill, 14. 1 Cor., HI, 8. Sap., V, 4-5. Luc., XII, 33. Luc., XVIII, 22. Mtt., XVIII, 10 et passim. Ioan., XIV, 2. Apoc., XXI, 10. diversa beatitudinis 17 mei et nomen civitatis Dei mei novae lerusalem, quae de­ scendit de caelo a Deo meo, et nomen meum novum» \ 15) Caelestis Patria: «non habemus hic manentem ci­ vitatem, sed futuram inquirimus»z; «nostra autem conversatio in caelis est»3. 16) Paradisus: «et dixit illi [bono latroni] lesus: Hodie mecum eris in paradiso»4. 17) Gaudium Domini: «euge, serve bone et fidelis, quia su­ per pauca fuisti fidelis supra multa te constituam; intra in gau­ dium Domini tui»5; «et torrente voluptatis tuae potabis eos»6. 18) Laetitia sempiterna: «qui redempti sunt a Domino, revertentur, et venient in Sion laudantes, et laetitia sempiterna super capita eorum, gaudium et laetitiam tenebunt, fugiet dolor et gemitus»7. 19) Coena magna Dei, coena nuptiarum Agni: «venite et congregamini ad coenam magnam Dei»8·, «scribe, beati qui ad coenam nuptiarum Agni vocati sunt» 9. 20) Regnum Dei: «quaerite primum Regnum Dei, et iustitiam eius, et haec omnia abiicientur vobis» 10. 21) Regnum Christi et Dei: «hoc enim scitote intelligen­ tes, quod omnis fornicator aut immundus aut avarus, quod est idolorum servitus, non habet hereditatem in Regno Christi et Dei»xl. 22) Regnum caelorum: «beati pauperes spiritu, quoniam 1 Apoc., III, 12. 2 Heb., XIII, 14. Cf. Heb., XI, 14: «Qui enim haec dicunt, significant se patriam inquirere.* Ideo S. Thomas: «Quae est, inquit, patria nostra? Patria ad quam tendimus est caelestis patria. Unde Apostolus, Heb., XIII, 14: non habemus hic manentem civitatem, sed futuram inquirimus» {Sermo in festo omnium sanctorum, ed. Vives, Opera, t. XXXII, p. 797 b). ’ Phil., Ill, 20. 4 Luc., XXIII, 43. 5 Mtt., XXV, 21, 23. Psalm. XXXV, 9. Isaias, XXXV, 10; LI, il. 8 Apoc., XIX, 17. Apoc., XIX, 9. 10 Mtt., VI, 33. Cf. Mtt., XII, 28; XXI, 31, 43; Mc., I, 14, I5î IV, n, 26, 30; VIII, 39; X, 14, 15, 23-25; et passim. 11 Ephes., V, 5. 2·—Dt Hominis*· 18 *. fi « Introductio ipsorum est regnum caelorum*x; «qui autem fecerit et docuerit, hic magnus vocabitur in regno caelorum*2; «qui facit volunta­ tem Patris mei, qui in caelis est, iste intrabit in regnum caelorum*3. 23) Gloria futura: «non sunt condignae passiones huius temporis ad futuram gloriam quae revelabitur in nobis» i 24) Gloria Caelestis: «ideo omnia sustineo propter electos, ut et ipsi salutem consequantur, quae est in Christo lesu cum gloria caelesti*5. 25) Gloria aeterna: «Deus autem omnis gratiae, qui vocavit nos in aeternam suam gloriam in Christo lesu, modi­ cum passos ipse perficiet, confirmavit, solidabitque»6; «id enim quod in praesenti est momentaneum et leve tribula­ tionis nostrae, supra modum in sublimitate aeternum gloriae pondus operabitur in nobis»7. 26) Lux sempiterna: «non erit tibi amplius sol ad lu­ cendum per diem, nec splendor lunae illuminabit te; sed erit tibi Dominus in lucem sempiternam, et Deus tuus in gloriam tuam; non occidet ultra sol tuus, et luna tua non minuetur, quia erit tibi Dominus in hicem sempiternam, et complebuntur dies luctus tui»8; «in lumine tuo videbimus lumen»9; «quoniam Dominus Deus illuminabit illos, et regnabunt in saecula saeculorum»10. 27) Pax: «non enim est regnum Dei esca et potus; sed iustitia et pax et gaudium in Spiritu Sancto* n; «qui posuit fines tuos pacem*12. 1 Λί«.,ν,3. Mtt., V, 19. Mtt., VII, 21. Cf. Mtt., Ill, 2; IV, 17; V, 10,19, 20; VII, 21; VIII, π; XI, ii, 12, et passim. Rom., VIII, 18. II Tim., Π, 10. I Pet., V, 10. 7 II Cor., IV, 17. 8 Isaias, LX, 19-20. Psalm., XXXV, 10. 10 Apoc., XXII, 5. Rom., XIV, 17. Psalm. CXLVII, 3. Cf. S. Augustinum, De Civitate ei, lib XIX cap. il, ML. 41, 637; et S. Thomam, I-II, 3, 4 ad 1; Π-ΙΙ, 29j 2 ad ’ 2 3 X, 7; 4 Cap. I,—Nomina diversa beatitudinis 19 28) Requies Dei, sabbatismus: «timeamus ergo, ne forte relicta pollicitatione introeundi in requiem eius, exsistimetur aliquis ex vobis deesse...; ingrediemur enim in requiem, qui credidimus»l; «itaque relinquitur sabbatismus populo Dei; qui enim ingressus est in requiem eius, etiam ipse requievit ab operibus suis, sicut a suis Deus: festinemus ergo ingredi in illam requiem*2. 29) Salus aeterna: «qui crediderit et baptizatus fuerit, salvus erit, qui vero non crediderit condemnabitur) 3; «qui autem perseveraverit usque in finem, hic salvus erit»4; usalvum faciet [me Dominus] in regnum suum caeleste*5. 30) Visio facialis Dei: «Angeli eorum [parvulorum] in caelis semper vident faciem Patris mei, qui in caelis est» 6; «videmus nunc per speculum in aenigmate, tunc autem facie ad faciem*7. 14. B. Liturgia Sacra.—Hanc copiosam terminologiam Ecclesia Dei partim iterat, partim auget tum in sua Liturgia tum in decretis dogmaticis et in magisterio ordinario. Li­ turgia, praesertim, ditissima est in describenda aeterna beatitudine diversis nominibus; quae, si ex omni Liturgiarum genere in integrum colligerentur, sermo noster plus aequo dilataretur. Satius ergo erit selectionem quandam facere ex duplici Liturgia, nempe ex actuali Liturgia Ecclesiae Romanae et ex antiqua Liturgia mozarabica. autem scribit S. Doctor: «hoc atuem bonum [summum] communiter felicitas nominatur, in quantum est bonum hominis principale; per hoc enim aliquos felices esse dicimus quod eis credimus bene esse. Vocatur etiam beatitudo, in quantum excellentiam designat. Potest et pax vocari, in quantum quietat; nam quies appetitus pax interior esse videtur, unde in Psalmo CXLVII, 3, dicitur: qui posuit fines tuos pacem» (Compendium Theologiae, II P., cap. 9, ed. Vives, t. XXVII, p. 122 a). Heb., IV, i, 3. Heb., IV, 9, 10. Mc., XVI, 16. Mtt., X, 22. II Tim., IV, 18. Mtt., XVIII, 10. ICor., XIII, 12. .< « Cap. I.—Nomina E Romana Liiurgia actuali sumimus ea tantum quae habet Rituale Romanum in ordine visitationis infirmorum et exequiarum, ubi Ecclesia thesauros descriptionis suae veluti effudit. His ergo in locis beatitudo supernaturalis appellatur vita \ vita perpetua * 2, vita aeterna 3, paradisus4, semper viventia et amoena loca paradisi5, sancta Sion’, civitas Sancta Jerusalem7, regio pacis ac lucis8, caelestis sedes gloriosa9, aula caelestis 1011 , terra viventium n, mansio caelestis patriae 12, requies aeterna 13, requies in pace 14, gau­ dium sempiternum 1S, gaudium aeternae claritatis 16, gaudia aeterna 1718 , possesio gaudiorum aeternorum 1S, semper sine fine laetitia 1920 , aeterna praemia promissionum divinarum pars aeternae salvationis 21, sors electorum 21, gloria eterna2l, ’Aperi ei ianuam vitae* {Rituale Romanum Pauli V Pontificis Majin iussu editum aliorumque Pontificum cura recognitum atque auctoritate SSmi. D. N. Pii Papae XI ad nonnam Codicis iuris canonici accommodatum. Editio typica. Romae, Typis polyglotis vaticanis, 1925. Tit. V, cap. 7, p. 224). 2 Rituale Romanum, tit. V, cap. 6, p. 194. 3 Rituale Romanum, tit. II, cap. 6, p. 76. 4 Rituale Romanum, tit. V, cap. 6, p. 195; tit. VI, cap. 3, pp. 244, 245 6 Rituale Romanum, tit. V, cap. 7, p. 224. • RitualeRomanum, tit. V, cap. 7, p. 199. 7 Rituale Romanum, tit. V, cap. 7, p. 205; tit. VI,cap. 3, p. 245. 8 Rituale Romanum,tit. VI, cap. 4, p. 267 [ratio prouno defuncto]. 9 Rituale Romanum, tit. VII, cap. 4, p. 267 [oratio pro defuncto sacer­ dote]. 10 Rituale Romanum, tit. II, cap. 2, p. 27. 11 Rituale Rontanum, tit. VI, cap. 4, p. 286. 12 Rituale Romanum, tit. V, cap. 6, p. 206. 13 Rituale Romanum, tit. VI, cap. 3, p. 237. 14 Rituale Romanum, tit. VI, cap. 3, pp. 238, 243-244 et passim. 18 Rituale Romanum, tit. V, cap. 6, p. 195. 14 Rituale Romanum, tit. VI, cap. 4, p. 268. 17 Rituale Romanum, tit. V, cap. 7, p, 206. 18 Rituale Romanum, tit. VI, cap. 3, p. 244. 19 Rituale Romanum, tit. VI, cap. 3, p. 246. 20 Rituale Romanum, tit. II, cap. 2, p. 21. 21 Rituale Romanum, tit. VI, cap. 4, p. 267. 12 Rituale Romanum, tit. V, cap. 7, p. 201. 23 Rituale Romanum, tit. V, cap. 7, p. 224. 1 diversa beatitudinis 21 gloria regni caelestis \ lux perpetua 2, visio Veritatis 3, visio claritatis aeternae 4, perpetua beatitudo 5. 15. E Mozarabica Liiurgia seligimus Missalc tantum, ubi beatitudo supernaturalis consummata vocatur beatitas perfecta6, felicitas aeterna7, felicitatis aeternae promis­ siones 8, fructus felicitatis aeternae9, vera beatificatorum felicitas animarum 10; — beatitudo futurae vitae u, beatitudo aeterna12, beatitudo sempiterna 13, beatitudo repromissa 14, donum beatitudinis 1δ, regnum beatitudinis ie, locus beatitu­ dinis 17, amoenitas beatitudinis ω, plenitudo beatitudinis 19, praemia futurae beatitudinis “, merces beatitudinis 21, aeter­ nitas beatitudinis22, beatorum aeternum consortium23, exerciRituale Romanum, tit. V, cap. 7, p. 205. 2 Rituale Romanum, tit. VI, cap. 3, p. 242 et passim. 3 Rituale Romanum, tit. V, cap. 7, pp. 201-202. Rituale Romanum, tit. VI, cap. 4, p. 268. 5 Rituale Romanum, tit. VI, cap. 4, pp. 265, 268, 309. Liber Mozarabicus Sacramentorum, ed. Férotin, O. S. B., Paris (1912). Missa in festo S. Stephani, n.° 1232, coi. 556, 15. 7 Liber Mozarabicus, in festo S. Sebastiani, n.° 222, coi. 102, 20; in festo Cathedrae S. Petri, n. 296, coi. 139, 18-19. 8 Liber Mozarabicus, Hebdom. IV Quadragessimae, n.° 432, coi. 193, 39-40. 9 Liber Mozarabicus, in festo S. Romani, n.° 1.168, coi. 534, 4. 10 Liber Sacramentorum, in Hilaria Paschae, n.° 614, coi. 256, 7-8. u Liber Sacramentorum, in festo S. Eugeniae, n.° 120, coi. 59, 1-2. 13 Liber Sacramentorum, Hebdom. II Quadrag., n.° 355, coi. 165, 28-29, n.° 358, coi. 169, i. 13 Liber Sacramentorum, in festo S. Pelagii, n.° 1.253, coi. 567, 32-33. 14 Liber Sacramentorum, Hebdom. III Quadrag., n.° 386 coi. 177, 23. 15 Liber Sacramentorum, in festo S. Eugeniae, n.° 123, coi. 59, 21; in festo Ascensionis Domini, n.° 748, coi. 323, 16. ” Liber Sacramentorum, in festo S. Babilae, n.° 253, coi. 121, 2-3. 17 Liber Sacramentorum, initium Quadrag., n.° 320, coi. 153. 27-28; Hebdom. V Quadrag., n.° 502, coi. 217, 4-5. 18 Liber Sacramentorum, Hebdom. I Quadrag., n.° 338, coi. 160 4-5. 19 Liber Sacramentorum, Dornin. IV Quadrag., n.° 460, coi. 203 1-2' Hebdom. V Quadrag., n.° 530, coi. 221, 28. n Liber Sacramentorum, Hebdom. V Quadrag., n.° 474, coi. 206, 22-23. n Liber Sacramentorum, Hebdom. Maior, n.° 536, coi. 223, 8-9. 23 Liber Sacramentorum, II feria Paschae, n.° 629, coi. 263, 23. Liber Sacramentorum, III Dominica Adventus, n.° 21, coi. 16, 26-27; ώ festo S. Caeciliae, n.° 47, coi. 25, 39-40; II Hebdom. Quadrag., n.° 383, Introductio 22 g?.;'*’. tus beatorum l; — gaudium perpetuum 2, gaudium sempiter­ num paradisi3, gaudium caeleste et religiosum4, gaudia aeterna sine fine5, gaudia sempiternae, gaudia nunquam finienda 7, gaudia vitae aeternae8, guadia sempiterna aeter­ nae promissionis 9; — gloria felicitatis aeternae 10, gloria re­ tributionis n, gloria caelestis 12, gloria indeficiens 13, gloria per­ sonalis 14, indefessa gloria aeternitatis 15, gloria sempiternale, gloria meritorum17, gloriae Dei manifestatio 18, societas glo­ riae Dei19, fructus gloriae Dei20, satietas gloriae incorrupti­ bilis ai, libertas aeternae gloriae22, aeternae gloriae plenitudo 23, col. 176, 22-23; — Collegium beatitudinis infinitae, in Coena Domini, n.0 576 coi. 237,15. 1 Liber Sacramentorum, in festo unius Virginis, n.° 1.082, coi. 496, 27. 2 Liber Sacramentorum, in festo S. Clementis, n.° 73, coi. 38, 13-14. 3 Liber Sacramentorum, in festo S. Clementis, n.° 76, coi. 39, 9-10; in festo unius iusti (= martyris), n.° 1.059, coi. 486, 25-26. * Liber Sacramentorum, Dominica IV post Octavam Resurrectionis, n.° 721, 14-15. 5 Liber Sacramentorum, in Allisione infantium, n.° 212, co. 98, 29; II Hebdom. Quadrag., n.° 365, coi. 171, 30-31; Hebdom. IV Quadrag., n.0 430, coi. 193, 2. 6 Liber Sacramentorum, Hebdom. IV Quadrag., n.° 430, coi. 193, 2. 7 Liber Sacramentorum, in festo Circunc. Dni., n.° 173, coi. 79, 12-13. 8 Liber Sacramentorum, Hebdom. II Quadrag., n.° 357, coi. 167, 31. 8 Liber Sacramentorum, Hebdom. II Quadrag., n.° 360, coi. 170, 1-2. 10 Liber Sacramentorum, in festo S. Sebastiani, n.° 222, coi 102, 20. 11 Liber Sacramentorum, in festo S. Vincentii, n.° 252, coL 120, 26-27. Liber Sacramentorum, in festo S. Fructuosi, n.° 242, coi. lio, 20-21. 13 Liber Sacramentorum, in festo S. Christophori, n.° 825, coi. 263, 29. U Liber Sacramentorum, in festo S. Dorotheae, n.° 284, coi. 133, 6. Liber Sacramentorum, Dominica V Adventus, n.° 34, coi. 21, 36-37; in'festo Sancti Babilae, n.° 261, coi. 124, 25; Hebdom. II Quadrag., n.° 258, 164, 41. 16 Liber Sacramentorum, in festo S. Babilae, n.° 255, coi. 122, 5. Liber Sacramentorum, in festo SS. lustae et Rufinae, n.° 831, coi. 386, Cap. I.—Nomina diversa i hereditas aeternitatis beatae \ gloria visionis aeternae 2; — coelum3; — solatium visionis Dei4; — vitae beatitudo 5, beatitudo futurae vitae ° vitae perennis conlatio7, regnum vitae aeternae8, aeterna remuneratio °, fons vitae perennis10, vivorum regio regiou, praemia vitae aeternae aeternae12, mansio aeternae vitae 13; — vita aeterna 14, vita perpetua 15, vita perfectaie, praemium vitae repromissae 17, vita nova 18, vita beata19. 16. C. Ecclesiae Magisterium.—Denique ab Ecclesiae Magisterio cum sollemni tum ordinario nominatur beatitas 20, 1 Liber Sacramentorum, in Allisione infantium, n.° 216, col. 100, 30. 3 Liber Sacramentorum, in festo unius iusti (= martyris), n.° 1.054, col. 485, ii. 3 Liber Sacramentorum, in festo SS. lustae et Rufinae, n.° 834, col. 369, 14-15 et passim. 4 Liber Sacramentorum, in festo S. Leocadiae, n.° 86, col. 43, 34. s Liber Sacramentorum, in festo S. Saturnini, n.° 55, col. 29, 21-22. 6 •i Liber Sacramentorum, in festo S. Stephani, n.° 120, col. 59, 1-2. Liber Sacramentorum, Hebdom. I Quadrag., n.° 349, col. 163, 21. 8 Liber Sacramentorum, in festo mulieris Samaritanae, n.° 355, co. 166,8. 9 Liber Sacramentorum, Hebdom. II Quadrag 362, col. 170, 18. 10 Liber Sacramentorum, Hebdom. II Quadrag., n.° 361, col. 170, 4. 11 Liber Sacramentorum, in festo S. Eulaliae, n.° 92, col. 46, 2; in festo S. Hieronymi, n.° 147, col. 563, n. 12 Liber Sacramentorum, in festo S. Christophori, n.° 824, col. 363, 7. 13 Liber Sacramentorum, Hebdom. II Quadrag., feria VI, n.° 182, col. 176, n. 14 Liber Sacramentorum, in festo S. Caeciliae, n.° 53, col. 28, 38; in Caena Dni., n.° 573, col. 235, 5. is Liber Sacramentorum, in festo S. Saturnini, n.° 63, col. 33, 21-22. 16 Liber Sacramentorum, in festo Nativitatis Domini, n.° 112, col. 55, II-I2. 17 18 18 19 21 Liber Liber Liber Liber Liber Liber Sacramentorum, Sacramentorum, Sacramentorum, Sacramentorum, Sacramentorum, Sacramentorum, in festo S. Columbae, n.° 170, coi. 78, 4-5. in festo S. Fructuosi, n.° 237, coi. 107, 17. in festo S. Thyrsi, n.0 264, coi. 125, 20. Hebdom. IV Quadrag., η.» 456, coi’ 20'1, 30-31 Hebdom. V Quadrag., n.° 523, coL 219, 29 in festo S. Hadriani, n.0 795, Col. 345, 10 beatitudinis Liber Sacramentorum, Dornin. III Adventus, n.° 25, col. 18, 9-10. Liber Sacramentorum, feria III ante Coenam Dni., n.° 569, col. 223, I5-16. Liber Sacramentorum, feria VI Paschae, n.° 674, col. 288, 12-13. 20 Benedictus XV, Encyclica Ad beatissimi, die 1 novembris 1914 573); Epistula ad Aloisium M. Marelli, episcopum Bergo(AAS. 1914, , ...p. ___ _ mensem, die 11 martii 1920 (AAS. 1920, p. no); Pius XI, Encyclica Quas primas, die 11 novembris 1925 (AAS., 1925^ P· 69). 19 ■ • 4$^ i Introductio beatitudo 1, finalis beatitudo a, felicitas 3, finis hominis super- [ naturalis 4, finis hominis ultimus 5; — vita aeternae, vita beata7, vita venturi saeculi8; — salus aeterna9, caelum1011 , regnum caelorum u, paradisus caelestis 12; — gloria 1314 , gloria ' sempiterna u; — praemia aeternae vitae 15*, perpetua praemia regni coelestis ie, gaudia futuri saeculi1718 ; — requies aeterna13; — visio Dei19, visio et fruitio Dei20, visio aeterna divinae 1 Leo III, Symbolum fidei (a. 809Ί, apud Cavaliera, Thesaurus doctrinal catholicae, ex documentis magisterii eclesiastici, n.° 1.449, Parisiis, 1920. 2 Clemens V, contra beguardos et beguinas, apud Denzinger-Bannwart, Enchiridion Symbolorum et definitionum, n.° 474. 3 S. Pius V, contra Baium, Denz.-Banntv., n.° 1.003. 4 Pius IX, contra Frohschammer, Denz.-Bannw., n.° 1.669; Cone. Va­ ticanum, ibid., n.° 1.786. 5 Cone. Vaticanum, ibid., n.° 1.796; Benedictus XV, Epistula ad ME Card. P. Lafontaine, die 4 junii 1920 (AAS., 1920, pp. 290-291). 6 Symbolum Apostolorum, Denz.-Bannw., n.° 6; Symbolum Quicumqut, ibid., n.° 40; Concilium Tridentinum, ibid., nn. 799, 809, 842, et passim. 7 Clemens V, contra beguardos et beguinos, ibid., n.° 474. 8 Symbolum Xicaeno-Constantinopolitanum, ibid., n.° 86. 9 Pius IX, allocutio Singulari quadam, die 9 novembris 1854, ibid., 10 Symbolum Nicaeno-Constantinopolitanum, ibid., n.° 86; — Concilium Lugdunense, II (1274) [Profesio Fidei Michaelis Palaeologi], ibid., n.e 462, 464; — Benedictus XII, Constitutio Dogmaticae Benedictus Deus, ibid., n.° 530 et passim. 11 Symbolum S. Epiphanii, ibid., n.° 14; Benedictus XII, loc. cit., n.° 530. 12 Benedictus XII, loc. cit., n.° 530. 13 Statuta Ecclesiae Antiquae (saec. VI), apud Cavallera, ob. cit., n.° 1.440; — Profesio Fidei Pelagii I, ibid. n.° 1.441; — Concilium Tridentinum, Denz.-Bannw., n.0 842. 14 Concilium Lateranense IV (1215), Denz.-Bannw., n.e 429. 14 Pelagius I, prof, fidei, apud Cavallera, op. cit., n.° 1.441; — Inocentius III, professio fidei pro Waldensibus, ibid., n.° 1.453. 18 S. Gregorium Magnus, profesio fidei, apud Cavallera, op. at., n.o 1.443. 17 Concilium Toletanum XI, apud Cavallera, op. cit., n.° 1.446. IMI 18 Benedictus XII, loc. cit., apud Denz-Bannw., n.° 530. 19 Innocentius III, epistula Cum apud Sedem, ad Isambertum archiepiscopum Arelatensem, apud Denz.-Bannw., n.° 404; — Concilium Viennenese, ibid., n.° 474; — Benedictus XII, loc. cit., n.o 530; _ Concilium Florentinum, ibid., n.° 696. ’ 20 Benedictus XII, loc. cit., n.° 530. Cap. i.—Nomina diversa beatitudinis maiestatis !, visio facialis ct intuitiva Dei2, visio beati­ fica 3. NOMINUM COORDINATIO 17. Si quis autem velit tam multiplicia nomina in ordinem quendam redigere, poterit ea ad quatuor series reducere. Prima est eorum quae nominant ipsam beatitudinem secundum se, ut vita, vita aeterna, vita perpetua, vita perfecta, vita nova, vita beata, beatitudo, vitae beatitudo, beatitudo futurae vitae, plenitudo beatitudinis. Secunda, eorum quae beatitudinem significant connotando causam eius efficientem utpote terminus vel finis eius ultimus. Et quidem, cum causa efficiens beatitudinis sit Deus simul et homo, ideo sunt quaedam nomina eam connotantia veluti directe significantia terminum vel finem ultimum humanae operationis, scilicet meriti, ut corona vitae, bravium, merces, merces beatitudinis, praemia futurae beatitudinis; et laboris, ut requies, pax, requies in pace, finis ultimus: alia vero eam connotant utpote directe nominantia terminum ultimum divinae operationis, nempe divinae adoptionis in filios Dei, ut hereditas Dei; et donationis divinae, ut sors sanctorum, sors electorum, donum beatitudinis. Tertia series est nominum beatitudinem significantium ex bonorum plenitudine, nimirum divitiarum, ut thesaurus indeficiens; honorum et gloriae, ut gloria futura, gloria coeles­ tis, gloria aeterna, gloria indeficiens, aeternae gloriae plenitu­ do, gloria felicitatis aeternae; potestatis, ut regnum Dei, regnum Christi et Dei, regnum beatitudinis; salutis, ut salus aeterna; delectationis, ut gaudium Domini, laetitia 1 Leo III, professio fidei apud Cavallera, loc. cit., n.° 1.449. 2 Benedictus XII, loc. cit., n.° 530; Concilium Florentinum, Denz.Bannw., n.° 693. 3 Leo XIII, contra Rosmini, Denz.-Bannw., n.° 1.928. 26 Introductio sempiterna, gaudia sempiterna; cognitionis et amoris, ut lux, lux perpetua, visio claritatis aeternae, visio Veritatis, visio facialis et intuitiva Dei, visio beatifica, visio et fruitio Dei, gaudium aeternae claritatis, solatium visionis Dei. Quarta est nominum per συνεκδοχήν significantium beati­ tudinem ex proprio beatorum loco, ut coelum, domus Patris caelestis, caelestis patria, caelestis sedes gloriosa, mansio caelestis patriae, aula caelestis, civitas sanctorum, nova Jerusalem, sancta Sion, regio pacis et lucis, paradisus, terra viventium, locus beatitudinis. Art. 3.—De diversis sensibus unius nominis, beatitudo, eorumque coordinatione 18. Si autem modo comparemus omnes istas series nominum, apparent tria esse profanis et sacris auctoribus communia, nempe vitam, vitam beatam et beatitudinem, quae revera unum idemque formaliter significant; et tamen constat non habere eundem omnino sensum secundum quod proferuntur a philosopho et secundum quod a fideli dicuntur, sicut nec nomen, Deus, eundem omnino sensum habet secundum quod a gentili et catholico profertur Sed neque sensum omnino diversum habent ut nomina pure aequivoca: secus philosophus et fidelis non possent ad in­ vicem intelligibiliter et sincere colloqui, sed captiose, so­ phistarum more; et sic omnis praedicatio de fine hominis ultimo coram infidelibus evaderet absurda et impossibilis. Hac ergo de causa theologi conati sunt determinare diversas significationes huius nominis, beatitudo, secundum quod ab auctoribus sacris et a profanis adhibetur, easque ad unam quodammodo reducere. 19. Philosophi, qui de beatitudine naturali huius vitae exclusive sunt locuti12, non videntur sat explicite distinxisse 1 I, I3> IO, obi. 2 et c.; I-II, 3, 1 ad 1; IV Sent., d. 49, 1, 1, qla. 4 c. in fine. 2 De Veritate, 14, 2; in I Ethic., lect. 8, n.° 113; in IX Ethic., lect. ii, n.° 1.912; I-Π, 3> 2 ad 4. -* Cap. I.—Nomina diversa BEATITUDINIS ‘21 —nisi forte Aristotelem excipias 1— inter beatitudinem obiectivam et beatitudinem formalem; explicite tamen distin­ guunt inter beatitudinem activam, «quae consistit primo in actu prudentiae et consequenter in actibus aliarum vir­ tutum moralium», et beatitudinem contemplativam, «quae consistit in actu sapientiae» seu MetaphysicaeI2: atque utrobique, inter beatitudinem quoad nudam essentiam, hoc est, «secundum esse»3 vel «secundum quod in solis essen­ tialibus consideratur»4 et beatitudinem quoad totam eius integritatem, idest «secundum suum maximum posse»5; —quae distinctio quoad substantiam coincidit cum distin­ ctione beatitudinis secundum essentiam metaphysicam et secundum essentiam physicam consideratae, de qua paulo infra redibit sermo6. 20. At vero theologi, quibus proprium est loqui de beatitudine supernatural!, explicite distinxerunt beatitudinem obiectivam seu materialem, quae est res seu obiectum beati­ ficans, et beatitudinem subiectivam seu formalem, quae est ipsa adeptio seu possessio beatitudinis obiectivae. Quae quidem distinctio videtur fuisse provocata ex distinctione aristotelica finis in obiectivum seu cuius gratia et subiectivum seu quo; nam, semel dato beatitudinem esse finem ultimum totius humanae vitae, tot modis debet dici quot dicitur finis ultimus7. I Ethic. Nicom., cap. 4-13, ed. cit., II, 2-14; X Ethic. Nie., cap. 6-8, II, 122, 127. Cf. S. Albertum Magn., I Ethicor., tract. V, cap. 2, ed. cit., L VII, p. 59 a. 2 De Veritate, 14, 2. 3 S. Albertus Magnus, IV Sent., dist. 49, a. 6, ed. cit., t. XXX, pp. 6746754 S. Albertus Magnus, I Ethicorum, tract. VII, cap. 7, ed. cit., t. VII, p. 117 b. 5 S. Albertus Magnus, IV Sent., d. 49, a. 6, ed. cit., t. XXX, pp. 674675. * Infra, n.° 26. Cf. S. Thomas, IV Sent., d. 49, 1, 2 qla. 1 c. in fine; 1,26,3 ad 2; I-II, i, 8; 3, 1 et passim. ’ S. Thomas, IV Sent., d. 49, 1, 2 qla. 1 ad 1; I Contra Gent., cap. tot; I> 26,3 c. et ad 1; 62, 4; 94, 1; I-II, 3, 1 ad 1. ·! '·■ I H ’· 1» 1 < 4 28 INTRODUCTIO Rursus, videntes Deum esse beatum, immo et beatis­ simum, beatitudinem formalem distinxerunt in beatitudinem increatam seu per essentiam, quae est beatitudo divina ipsius Dei, et beatitudinem creatam seu per participationem, quae 1 est beatitudo creaturarum intellectualium, nempe angelo­ rum et hominum x. Denique, beatitudinem inchoatam huius vitae distinguunt in beatitudinem activam seu vitae activae et beatitudinem contemplativam seu vitae contemplativae; nam beatitudo patriae solum continet formaliter, licet modo eminentissimo, beatitudinem contemplativam, cum sola vita contemplativa formaliter maneat in aeternum2. Immo et beatitudinem obiectivam distinguunt in veram vel falsam seu apparentem, prout exhibet obiectum vere beatificans vel tantummodo apparenter 3; quam S. Augustinus appellat aeternam et temporalem, dextram et sinistram1. 21. Haec tamen diversitas acceptionum nominis, beati­ tudo, ad unitatem quamdam reducitur, non quidem univocam sed analogam. Nam in primis beatitudo non dicitur univoce, sed analogice, de beatitudine formali et de beatitudine materiali. Beatitudo enim, cum sit formaliter vita beata et vita formaliter dicatur de subiecto vivente —sicut sanitas quae est qualitas quaedam viventis—, formaliter, hoc est, per se primo significant beatitudinem formalem vel subiectivam, et nonnisi mate­ rialiter et per posterius significare potest rem seu obiectum 1 III Sent., d. 27, 2, 2, nn. 123-124; d. 34, 1, 4, nn. 113-115; IV Sent., d· 49> i> I, qla. 4 ad 1; 2, qla. 2 ad 4 et 5; De Veritate, 14, 2 c.; I-II, 3, 3 ad 2 et 3; 5, 3 c, et ad 1 et 2; 7 ad 3; 69, 1-2: II—II, 182, 2 ad 2; S. Alber­ tus Magnus, IV Sent., dist. 49, a. 6, ed. cit., t. XXX, pp. 674675; in Mtt., cap. IV, 3, ed. cit., t. XX, pp. 148-149. Ill Sent., d. 34, 1, 4, nn. 112-121; I-II, 3, 2 ad 4; 5; q. 5, 4; q. 69,3; II-II, qq. 179-182. 3 IV Sent., d. 49, 1, 1 qla. 4 ad 2; I, 13, 10, obi. 2, corp, et ad 2 et 4! 26, 4 c. et ad 1; I-II, 5, 3 ad 3. 4 S. Augustinus, Senno 18, cap. 4, n.° 4, ML. 38,130; Sermo 32, cap 22 n.° 22, ML. 38, 204. Enarratio in Psalm. 120, nn. 8-10, ML. 37, 1 611-1 613in Psalm. 136, nn. 15-16, ML. 37, 1.769-1.771, in Psalm. iA "nn tR to’ ML. 37, 1.867-1.869. 43> · l8“19. Cap. I,—Nomina diversa beatitudinis 29 beatificans, quod est beatitudo obiectiva, eo fere modo quo sanitas dicitur de cibo aut de aere sano. Propter quod S. Tho­ mas, verbo vigilanti utens, ait beatitudinem nominare adeptio­ nem ultimi finis l, hoc est, beatitudinem formalem primo et per se. Et clarius S. Albertus Magnus docet beatitudinem proprie dici secundum quod consistit in actu vel statu beati­ fico, hoc est, pro beatitudine formali; et nonnisi large «se­ cundum quod constat ex appetibilibus», idest pro beatitudine obiectiva -. Quam quidem observationem latius prosequitur Du­ randus3, a quo posteriores theologi mutuo accipere solent. lure igitur Dominicus de Soto notat quod «si nominum proprietatem observemus, dum simpliciter dicimus: ultimus finis, rem ipsam, quam consequi cupimus, significamus [nam finis dicitur per prius de fine cuius gratia, quasi de summo analogato, et nonnisi per posterius de fine quo]·, sed dicimus: beatitudo, ubi possessio rei illius intelUgitur» 4. Quae quidem analogia est attributionis, sicut per meram attributionem analogicam dicitur sanitas de cibo et potu et de aere; et veritas, de re: cum sanitas solum formaliter con­ veniat animali, et veritas iudicio, quod est actus mentis s. 22. Sed et in ipsa beatitudine obiectiva datur analogia attributionis, quando dicimus beatitudinem veram et beatitu­ dinem falsam seu apparentem. Est enim beatitudo obiectiva vera, obiectum quod vere natum est beatificare, nempe bonum infinitum et increatum, quod Deus est; e contra, est beatitudo falsa vel apparens tantum, obiectum quod apparenter beatificare potest, ut est bonum quodlibet finitum 1 I-II, I, 8 ad obiecta; q. 2, 7: «res, ergo ipsa, quae appetitur ut finis, est id in quo beatitudo consistit et quod beatum facit; sed huius rei adeptio vocatur beatitudo*; q. 3, 1 c. et ad 2 et 3. 1 S. Albertus Magnus, IV Sent., dist. 49 a. 6, ed. cit., t. XXX, pp. 674-675. 3 Durandus, IV Sent., dist. 49, q. 1, a. 1, ed. Lugduni, 1533, fol. 267, coi. 3. 4 Dominicus de Soto, IV Seni., dist. 49, q. 1, a. 1, ed. Duaci, 1613, p. 893. * De Verit., 1, 4; I, 16, 6, et alibi passim. Su*.* ή f r* to* * ·« •· * , .Λ · · f t* "i 1'. > 1 < Lfe ' .· ’■.· « «χ. 30 • · · i INTRODUCTIO et creatum. Se habet ergo beatitudo obiectiva apparens ad beatitudinem obiectivam veram sicut homo pictus ad hominem vivum et verum; nam homo pictus solum habet apparentiam hominis veri, qui est homo vivus. Hoc enim nomen, homo, significat formaliter, hoc est, primo et per se animal rationale, quod est substantia vivens; et nonnisi per posterius et extensive significat id quod relationem quandam simili­ tudinis habet cum homine vero h Quin etiam vel in ipsamet beatitudine obiectiva vera non est idem omnino conceptus secundum quod agitur de beatitu­ dine naturali et de beatitudine supematurali. Nam Deus, prout est sub conceptu beatitudinis obiectivae naturalis, est quidem summum bonum per se subsistens, sed prout stat sub ratione formali actus puri secundum quod convenit Primae Causae et Fini Ultimo rerum omnium creatarum: at, prout cadit sub conceptu beatitudinis obiectivae supernaturalis, est summum bonum per se subsistens secundum quod stat sub ratione formali absoluta et intima Deitatis in seipsa, una in essentia et trina in personis, et non solum sub ratione relativa et exteriori Causae Primae et Ultimi Finis omnium rerum extra se. Est ergo ipsemet Deus secun­ dum eandem rationem formalem obiectivam qua est beatitudo obiectiva eiusdem Dei, et non iam secundum rationem for­ malem obiectivam qua est Finis Ultimus obiectivus naturalis rerum omnium extra Deum. Se habent igitur isti duo conceptus beatitudinis obiectivae essentialiter secundum prius et posterius, nimirum, ut con­ ceptus adaequatus ipsius essentiae Dei in seipsa et ut con­ ceptus inadaequatus cuiusdam attributi exterioris —quasi proprii ad extra Dei—, scilicet rationis Primae Causae et Finis Ultimi aliorum extra se, non suiipsius. Quae duae rationes formales analogicae sunt, analogia attributionis, cum se habeant ad invicem ut conceptus accidentis exterioris, licet proprii, ad conceptum substantiae intrinsecum et quidditativum. Propter quod Bânez profundissime ait Deum esse beati1 Cap. I.—Nomina 31 diversa beatitudinis tudinem obiectivam suiipsius secundum propriam rationem deitatis, et non proprie secundum rationem formalem Finis Ultimi, cum haec ratio formalis sit essentialiter ad extra Aliunde tamen conveniunt isti duo conceptus analogice analogia proportionalitatis propriae. Cum enim beatitudo obiectiva dicatur essencialiter per ordinem ad beatitudinem formalem, ut ex dictis patet, ita se habet Deus specificative ut Finis Ultimus omnium rerum ad beatitudinem formalem naturalem, sicut se habet Deus reduplicative ut Deus ad beatitudinem formalem ipsius Dei et consequenter ad beatitudinem formalem supernaturalem creaturarum intel­ lectualium. 23. Sed redeundo ad propriam et formalem significa­ tionem huius nominis, nempe ad beatitudinem formalem, evidens est quod, etiam intra hanc lineam formalem, hoc nomen beatitudo, dicitur analogice, hoc est, secundum prius et posterius, de diversis. Nam beatitudo formalis analogice dicitur analogia attri­ butionis intrinsicae de beatitudine formali per essentiam, quae est beatitudo increata et divina ipsius Dei, et de beatitudine formali per participationem, quae est beatitudo creata ange­ lorum et hominum beatorum. Nihil enim de Deo et de creaturis dicitur univoce, sed analogice2. At haec analogia attributionis, quae est analogia entis per participationem ad ens per essentiam, est intrinseca, quia vere et intrinsece et realiter dicitur beatitudo non solum de beatitudine increata, quae est primum analogarum, sed etiam de beatitudine creata angelorum et hominum, qui non solum nominantur beati denominatione extrinseca, sed et sunt intrinsece beati.*1 1 BAnez, O. P., in I q. 26, a. 4, ed. Urbano, Valentiae, 1934, pp. 564-565. Ad rem ipse S. Thomas: «in Personis Divinis, quae non habent bonitatem dependentem ab alio, non consideratur aliqua ratio bonitatis ex fine» (I-II, 18,4). 1 I Sent., prolog., a. 2 ad 2; d. 8, 4, 2 ad 1; d. 19, 5, 2 ad 1; d. 24, 1, 1 ad 4; d. 25, 2 c.; — De Verit., 2, 11; De Potentia, 7, 3 ad 6; 4 ad 3; 7; — I Con­ ______ 5-6, 10; q-25, tra Gent., capp. 31-33, 100-102 —I, 3, 6 ad 1; q. 4, 3; q· 2 ad 2; q. 26, 2; q. 29, 4 ad 4; I-II, 3, 2 ad 4; q. 5, 6 ad 2; a. 7 et passim. I, i3, io ad 4. Cf. Ramîrez, O. P., De Analogia [ed. 1921 ],ρρ. Ι?.ι8< I ■ .* * & 32 I 1 » K- ■·**<· Introductio Cap. I.—Nomina diversa beatitudinis 33 Nec satis. Nam et ipsa participatio beatitudinis fortnalis et perfecte; dum e contra, beatitudo moralis seu practica divinae est analoga, secundum quod dicitur de beatitudine · solum participat eam virtualiter et imperfecte, secundum naturali et de beatitudine supematurali: quia beatitudo super­ propriam rationem beatitudinis moralis. naturalis creata est participatio formalis ipsius vitae intrin­ Eo vel magis quod beatitudo intellectualis consistit in secae et beatae Dei, quam Deus habet in seipso; dum beati­ exercitio perfecto virtutum intellectualium; beatitudo vero tudo naturalis est solum participatio vitae intellectualis, quae moralis in exercitio expedito virtutum moralium. Atqui est supremus gradus vitae naturalis, et Deo formaliter virtutes intellectuales et virtutes morales sunt duo genera eminenter convenit*1. Se habent igitur beatitudo supernavirtutum, quae nonnisi analogice conveniunt1. Ergo similiter turalis et beatitudo naturalis in participatione beatitudinis beatitudines formales correspondentes analogice tantum con­ per essentiam sicut substantia et accidens in participatione venire possunt. entis increati, quia revera beatitudo supernaturalis participat Et quidem analogia attributionis, eo quod beatitudo ipsam substantiam beatitudinis divinae secundum propriam formalis activa dicitur beatitudo in quantum disponit ad rationem eius, dum beatitudo naturalis solum participat beatitudinem formalem contemplativam vel a contemplativa extrinsece et accidentaliter beatitudinem Dei, non ut re­ derivatur et resultat per extensionem quandam ad opus; —et duplicative Deus est, sed ut specificative est Prima Intelintrinsecae, quia vere et realiter et intrinsece participatur ligentia. Constat autem ens infinitum analogice participari beatitudo intellectualis in beatitudine morali, sicut vere et a substantia et ab accidenti2. realiter et intrinsece virtutes morales participant ordinem Insuper, beatitudo subiectiva supernaturalis corresponrationis et intellectus. det beatitudini obiectivae supematurali; naturalis vero beatiIdemque proportionaliter dici debet de beatitudine for­ tudini obiectivae naturali. Si ergo conceptus beatitudinis mali supematurali activa et contemplativa; se habent enim obiectivae naturalis et supernaturalis analogice tantum con­ intra ordinem beatitudinis supernaturalis, sicut beatitudo veniunt, analogice tantum convenire possunt beatitudo for­ moralis et intellectualis intra ordinem beatitudinis naturalis; malis naturalis et beatitudo formalis supernaturalis in ra­ immo et a fortiori, quia beatitudo contemplativa supertione communi beatitudinis formalis. naturalis consistit in exercitio perfecto virtutum theologica­ Ac revera, supematuralia quoad substantiam, ut est rum et donorum intellectualium Spiritus Sancti, quae multo beatitudo supernaturalis, et mere naturalia, ut est beatitudo plus differunt a virtutibus moralibus infusis, in quarum naturalis, non possunt univoce convenire, cum sint diversi exercitio expedito consistit beatitudo activa supernaturalis, ordinis 3. quam virtutes acquisitae intellectuales a virtutibus acquisitis Sed et intra eundem ordinem beatitudinis naturalis moralibus2. participatae dicitur beatitudo formalis analogice, analogia k Et inde sequitur postremo beatitudinem supernaturalem attributionis intrinsecae, de beatitudine morali seu activa et viae et beatitudinem supernaturalem patriae analogas esse inter de beatitudine intellectuali seu contemplativa. Nam beatitudo te. Nam beatitudo perfecta et consummata est ab intrinseco intellectualis participat suo modo beatitudinem Dei formaliter incorruptibilis seu inamisibilis, multo magis quam vita contemplativa, quae de se nata est in aeternum durare, per contrapositionem ad vitam activam quae solo circulo praesen1 I Contra Gent., capp. 97-99; IV Contra Gent., cap. 11; — I, 18, 3 * De Potent., 7, 7; De Malo, 7, 1 ad 1; I, 13, 5 ad I; μΠ 6 ’ ' d 88, I ad 1; a. 3 ad i. ’ ’ 3 De V eritate, 29, 8 ad 7; I-II, q. 88, 4 ad 4, una cum q. 109, 6 1 I-II, 58, 2 c. et ad 4; 60, 1. 1 I-II, 62, 1-2; II-II, 180-182; De Virtutibus, 1, 12. 3-—De Dominis* ♦ H 5· ■ * | l; I. ii *1 ■ Γ r a *? ; ί 34 Introductio tis vitae clauditur \ dum beatitudo imperfecta et inchoati huius vitae est corruptibilis seu amisibilis 2, Se habet ergo beatitudo huius vitae ad beatitudinem alterius vitae ut substantia corruptibilis ad substantiam incorruptibilem, quae genere differunt et nonnisi analogice conveniunt3. Et licet sit dispositio et praeparatio quaedam ad beatitudinem alterius vitae, non est tamen dispositio eiusdem rationis quantum ad id quod formale et elicitivum est in illa beatitudine; propter quod lumen gloriae, quod est habitus immediate elicitivus visionis beatificae, est alterius prorsus rationis a fide theologica et, a fortiori, a donis Spiritus Sancti, a quibus plus distat quoad substantiam habitus quam fides theologica. Cum ergo lumen gloriae sit alterius generis ac habitus immediate elicitivus beatitudinis viae, manifeste beatitudo formalis viae et beatitudo formalis patriae analogice tantum convenire possunt. Verum quidem est caritatem et dona Spiritus Sancti eadem specie manere in patria; at horum actus non intrant constitutivum formale metaphysicum beatitudinis patriae, ut patebit ex dicendis infra, in quaestione tertia. 24. Apparet ergo ex hucusque dictis quod omnes accep­ tiones beatitudinis obiectivae dicuntur analogice, secundum prius et posterius, per ordinem ad summam et perfectissi­ mam beatitudinem obiectivam, quae est beatitudo supernaturalis, hoc est, Deus quatenus, reduplicative ut Deus, natus est perfectissime beatificare omne subiectum capax beatitudinis, quod est omnis substantia intellectualis. At rursus, cum beatitudo obiectiva dicatur analogice ad beatitudinem formalem, haec summa beatitudo obiectiva, cum suis analogatis inferioribus, prout in ipsa eminenter —formaliter aut virtualiter— praecontinentur, ordinatur ulte­ rius ad beatitudinem formalem summam, quae est beatitudo increata et per essentiam ipsius Dei. * II-II, 180, 8; 181, 4. 2 MI, 5,43 X Mitaph., lect. 12, nn. 2.137 bis, 2.141; _£>c polmt 7, 7 ad 1 in contrarium; ·- De Spiritualibus Creaturis, 3 ad 16; I, 66, 2 ad 2; S3, 2 ad 4, et alibi passim. Cap. I,—Nomina diversa beatitudinis 35 Et, cum in ordine ad hanc supremam beatitudinem ceterae omnes acceptiones et varietates beatitudinis formalis participatae analogice dicantur et sint beatitudines, secundum prius et posterius: a primo ad ultimum, omnes omnino acceptio­ nes huius nominis, beatitudo, dicuntur analogice per ordinem ad beatitudinem formalem per essentiam ipsius Dei, quae est summum analogatum omnium beatitudinum actualium et pos­ sibilium. lure ergo S. Albertus Magnus et S. Thomas dixerunt beatitudinem esse nomen analogum et merito Goclenius observavit beatitudinem esse nomen «commune ττρός εν», hoc est, analogum plurium ad unum 2. Turpiter tamen deciperetur qui hanc analogiam uni­ formiter seu univoce conciperet. Non solum enim continet omnes modos analogiae secundum diversa membra et di­ versas membrorum considerationes, sed et intra eundem modum analogiae diversi ordines tanguntur, verbi gratia, 1 S. Albertus Magnus, IV Sent., dist. 49, a. 6, ed. cit., t. XXX, p. 674 b.; S. Thomas, I, 13, 10 c., obi. 2 et resp.; I-II, 3, 1 ad 1. Quod quidem, ut patet, intelligendum est maxime de analogia reali sive secundum esse prout acum fert suppositionem et praedicationem nominis: qua analogia potissimum utitur Theologia Sacra, quae de rebus principaliter est, cum sit scientia realissin:a. Nam, secundum meram intentionem logicam et abstractam, concedi potest nomen beatitudinis praeseferre quandam univocitatem, iuxta illud eiusdem S. Doctoris: «hoc nomen beatitudo significat aliquid propter quod omnia alia sunt eligenda et ipsum propter se tantum eligatur omnis boni sufficien­ tiam habens, sine hoc quod concernat aliquam materiam: et ideo semper remanet beatitudo univoce dicta, quamvis in diversis rebus quaeratur» {III Sent., d. 9, i, 2, qla. 7 ad 2, n.° 87). Quae verba, iuxta veram methodum exegeticam, interpretanda sunt ex aliis locis parallelis, ubi comparat nomen beatitudinis cum nomine Dei, ut in I, 13, 10, una cum II-II, 85, 2 ad 1; I Sent., d. 15, expos, secundae partis textus, in fine; d. 19, expos, textus; in Evang. secundum Ioannem> cap. 10, lect. 6, ed. cit., pp. 295-296; in II ad Thess., cap. 2, lect. 1. ed. cit., p. 174 a; in Hebr., prol., p. 287; cap. 7, lect. 1, p. 360 a; in Psalm. 49, n.° 1, ed. Vives, t. 18, p. 534 a; Respons. ad Magistrum loannem de Vercellis de articulis 42, art. 33: vel ubi evolvit uberius comparationem cum nomine latriae, de qua egerat in textu relato III Sent., ut in II-II, 94, 1 ad 2. Quibus in locis manifeste analogiam realcm docet. [CTAlex. Hal., t. I, pp. 529_9]· 1 Rodulphus Goclenius, Lexicum philosophicum, quo tanquam clave fhilosophiae fores aperiuntur, voce beatitudo, p. 335. Francofurti, 1613. 36 Introductio ordo naturalis et ordo supernaturalis, qui univoce convenire non possunt. Est ergo haec analogia analogice intelligenda, non solum ex parte analogiae docentis \ verum et praecipuei ex parte analogiae utentis, nam de analogia utenti seu in actu exercito loquimur in praesenti. ·■ 1 J. M. Ramîrez, De Analogia [ed. 1921.], pp. 64-65. Non solum enimdivers modi analogiae analogice conveniunt in ratione communi analogiae, ve, rumet unus et idem analogiae modus, v. gr.: atributionis vel proportionalium analogice dicitur de naturali et supernatural!, non quidem ratione sui sive formae, sed ratione materiae vel obiecti cui applicatur, hoc est, non in actu signato, sed in actu exercito; — sicut idem modus demonstrationis, ex gratia, propter quid, est analogus gratia materiae seu in actu exercito, secundum quod dicitur de demonstratione physica et de demonstratione metaphysics, et multo magis prout dicitur de demonstratione philosophica et de demon­ stratione theologica. Si enim scientia, quae est proprius effectus demonstra­ tionis, analogice dicitur de Physica et de Metaphysica, de Philosophia et de Theologia, — a fortiori demonstratio ipsa debet analogice dici de diversis secundum illud; propter quod unumquodque tale et illud magis. CAPUT SECUNDUM TRACTATIONIS ORDO ET NEXUS 25. His ergo in gratiam tironum praelibatis de nomine beatitudinis, consequens est ut tractationis divisionem et ordinem superaddamus: cum totius considerationis de hu­ mana beatitudine in concreto, tum specialiter de essentia metaphysica beatitudinis obiectivae. Art. i.—Divisio totius tractatus de humana beatitudine concrete sumpta 26. Ut patet ex supra dictis \ S. Thomas, Aristotelem imitatus, totam considerationem suam de hominis beatitu­ dine in specie ad duo puncta reduxit, videlicet ad quaestionem de essentia vel natura beatitudinis (qq. 2-4) et ad quaestionem de causa eius efficienti (q. 5). Atqui essentia beatitudinis est duplex: alia physica, quae complectitur aggregationem omnium perfectionum connaturalium beatitudinis ad eam quoquo modo concurrentium; alia metaphysica, quae solum importat praedicata eius quidditativa, maxime id quo primo in seipsa constituitur et a ceteris omnibus primo distinguitur cum sit prima radix cete­ rorum 2. 1 Tom. I, n.° 204. * Duplicem essentiam distinguere solent scholactici doctores: unam, quam physicam vocant, et est essentia rei prout in rerum natura exsistit, quaeque ideo complectitur aggregationem omnium perfectionum conna- 38 ►w- · Cap. II.—Tractationis ordo Introductio Acturi ergo de essentia humanae beatitudinis, loquemur in primis de essentia eius metaphysica, quae est essentia presse sumpta; tum de eius essentia physica. At est rursus considerandum quod utraque essentia beatitudinis humanae potest bifariam attendi: uno modo, fundamentaliter seu ex parte obiecti; alio modo, formaliiet seu ex parte subiecti. Sicut enim distinguimus veritatem ontologicam seu materialem a veritate logica seu formali, ita etiam distinguere possumus et debemus beatitudinem obiectivam sive materialem a beatitudine subiectiva sive formali; nam et beatitudo, ut ex dicendis patebit, essen­ tialiter spectat ad ordinem veritatis et cognitionis. Ceterum haec distinctio ex amussim respondet distinctioni finis, etiam ultimi simpliciter qui est identice ipsa beatitudo, in finem obiectivum quem vocant finem qui et in finem subiectivum seu formalem quem appellant finem quo. 27. Quae cum ita sint, qui vult complete et ordinate tractare de essentia humanae beatitudinis debet quatuor considerare: essentiam essentiam essentiam < 0 essentiam 1. ° 2. ° et nexus 39 metaphysicam beatitudinis obiectivae; metaphysicam beatitudinis formalis; physicam beatitudinis obiectivae; physicam beatitudinis formalis. Neque aliud quidquam aliove ordine inquisivit S. Doctor in hoc suo tractatu, uti apparet diligenter eius textum mé­ ditant!. Nam in quaestione secunda investigat S. Thomas essentiam metaphysicam beatitudinis obiectivae, dum quaerit in quo obiecto primo et per se sita sit beatitudo nostra; in tertia vero perquirit essentiam metaphysicam beatitudinis formalis, dum scrutatur quo actu beatitudo illa obiectiva primo attingatur et possideatur a beato; in quarta denique considerat essentiam physicam utriusque beatitudinis, dum inquirit ea omnia quae quoquomodo exiguntur vel requirun­ tur ad humanam beatitudinem perfectam et consummatam. Hunc igitur sequentes ordinem, agemus: t Libro II, de essentia metaphysica beatitudinis obiecti­ vae; Libro III, de essentia metaphysica beatitudinis for­ malis; Libro IV, de essentia physica beatitudinis formalis et obiectivae; Libro V, de causa efficienti humanae beatitudinis sive de ipsa adeptione beatitudinis obiectivae et formalis. turalium ad rem illam pertinentium; v. g.: essentia physica hominis com­ plectitur animam rationalem et corpus organicum in statu perfecto seu , connaturali: aliam, quam appellant metaphysicam, et est essentia rei pure et nude sumpta secundum sola praedicata quidditativa, atque ideo solum importat id quo primo res in seipsa constituitur et a ceteris omnibus primo distinguitur, utpote prima radix omnium quae per se de re illa concipiuntur et praedicantur; ex. gratia, essentia metaphysica hominis complectitur animalitatem et rationalitatem, quae sunt sola praedicata quidditativa hu­ 28. Unum tamen addere liceat. Cum hominis beatitudo manae naturae, maxime autem seu per se primo solam rationalitatem, quae est eius differentia specifica (cf. Jos. Gredt, O. S. B., Elementa philosophiae tum obiectiva tum formalis possit esse duplex: alia naturalis anstotehco-thomisticae1, n.° 794). Haec terminologia, quae propria est scho­ et alia supernaturalis \ quadruplex quaestio proposita revera lasticorum declivioris aetatis, sane et prudenter intellecta non caret utilitate. Ea potissimum usi sunt loquentes de formali constitutivo essentiae divinae et de essentia sacramentorum Novae Legis. Sacra studiorum Congregatio 1 Ad rem S. Thomas: «est autem duplex hominis bonum ultimum, quod suum quodammodo tccit hunc loquendi morem, dum inter pronuntiata primo voluntatem movet quasi ultimus finis. Quorum unum est proportionatum maiora Philosophiae S. Thomae posuit sequentem thesim: «divina essentia, naturae humanae, quia ad ipsum obtinendum vires naturales sufficiunt; et per hoc quod exercitae actualitati ipsius esse identificatur seu per hoc quod haec est felicitas de qua philosophi locuti sunt... Aliud est bonum hominis est ipsum esse Subsistens, in sua veluti metaphysica ratione bene nobis con­ raturae humanae proportionem excedens, quia ad ipsum obtinendum vires stituta proponitur, et per hoc idem rationem nobis exhibet suae infinitatis naturales non sufficiunt, nec ad cogitandum vel desiderandum, sed ex sola in perfectione» (Thesis XX11I, AAS., 1914, p. 386). divina liberalitate homini repromittitus, I Cor., II, 9: oculus non vidit nec £ 40 Introductio geminari potest, ita sane ut in unaquaque sermo fiat non solum de beatitudine supernaturali verum et de naturali, Quia tamen in hoc Opere theologum agimus, non philo­ sophum, ita considerabimus in unaquaque parte beatitudinem hominis naturalem ut in ea ex professo non immoremur, sed solum secundum quod expedit ad maiorem illustrationem beatitudinis supernaturalis quam directe pertractamus: eo i circiter modo quo ipse S. Thomas fecit. Art. 2.—Ratio et divisio considerationis de essentia metaphysica beatitudinis obiectivae 29. Inter diversa obiecta seu bona, quae quoquomodo concurrere possunt ad beatificandum hominem, quaeritur quodnam sit principale, hoc est, maximum, summunij primum, quo posito cetera consequuntur seu quo possesso homo beatus substantialiter sit, et quo sublato vel amisso homo substantialiter sit infelix, quantumcumque cetera bona possideat. Quod idem est ac quaerere quasi obiectum formale quod beatitudinis subiectivae, vel etiam —et in idem redit— subiectum attributionis beatitudinis obiectivae. Quaestio quidem adeo urgens et momentosa, ut nullo modo sit differenda nullique discendi ordine praeferenda, ut S. Augustinus dicit 1; «qui enim quaerit quomodo ad beatam vitam perveniat, nihil aliud profecto quaerit nisi ubi sit finis boni, hoc est, ubi constitutum sit, non prava opi­ nione atque temeraria, sed certa et inconcussa veritate, sum- auris audivit nec in cor hominis adscendit quae praeparavit Deus iis qui diligunt illum; et hoc est vita aeterna* {De Veritate, 14, 2 c. Cf. etiam, ibid., 27, 2 c.; II Sent., d. 41, 1,1 c.; I, 23, 1 c.; 62, 1. c.). Quae distinctio non solum valet de beatitudine formali sed etiam de objectiva ei necessario proportionata utpote proprium eius obieemm. 13, ML. 33, 438 Cap. IL—Tractationis ORDO ET nexus 41 mum hominis bonum» \ quo certe nihil urgentius nihilque dignius investigari potest. 30. Sed hic opus, hic labor. Nam cum omnes homines per beatitudinem intelligant «quendam perfectissimum sta­ tum..., in quo consistat ille status perfectus, utrum in vita vel post vitam, vel in bonis corporalibus vel spiritualibus, et in quibus spiritualibus, occultum est» 2. Id quod videre est non solum in rusticis et imperitis hominibus, sed vel in «ipsis philosophis, qui per viam rationis finem humanae vitae quaerentes et modum perveniendi in ipsum non in­ venientes, in errores multiplices et turpissimos inciderunt, adeo sibi invicem dissentientes ut vix duorum aut trium esset de his per omnia communis una sententia» 3. Ut enim ani­ madvertit Aristoteles, dissentiunt inter se non modo rustici a philosophis, verum etiam rustici inter se pariterque phi­ losophi; quinimmo vel unus idemque homo, seu rusticus seu philosophus sit, secundum diversa tempora vitae suae aliud atque aliud putat esse summum eius bonum4. Quapropter S. Augustinus cogitabundus scribit: «mirum est autem, cum capessendae atque retinendae beatitudinis voluntas una sit omnium, unde tanta exsistat de ipsa beatitudine rursus varietas atque diversitas voluntatum; non quod aliquis eam nolit, sed quod non omnes eam norint»5. Nostrum non est omnem istam sententiarum varietatem ex amussim texere, sed historici Philosophiae6; multoque minus catalogum redigere omnium opinionum possibilium, S. Augustinus, ibid., col. 438. S. Thomas, II Sent., d. 38, a. 2 ad 2. 3 S. Thomas, In Boetium, de Trinitate, q. 3, a. 1 ad 3. Aristoteles, I Ethic. Nie., cap. 4, nn. 2-5, ed. cit., II, 2-3. S. Augustinus, De Trinitate, lib. XIII, cap. 4, n.° 7, ML. 42, 1.018. Videatur M. De Rochefort, Histoire des opinions des anciens et des systèmes des philosophes sur le bonheur, Paris, 1778. Principales referunt Clemens Alexandrinus, Stromat., lib. II, capp. 21-22, MG. 8, 1.072-1.085; Lactantius, Divin. Institut., lib. Ill, cap. 7, ed. S. Brandt, et G. Laubmarm, CSEL., t. 19, p. 191, 6-13, Vindobonae, 1890; et S. Ambrosius, De offscius ministrorum, lib. II, cap. 2, ML. 16, no-111. , - · i- -P·· i r *» Hî Introductio \ I ■? I / r I » > I I I I Fi •i - *«·. ♦ 5 quas Marcus Varro ad ducentas octoginta octo evexit1. > Hoc enim minus utile iudicavit vel ipse Aristoteles, qui satius duxit insigniores et rationabiliores tantum referre aut discutere2. Quo in sensu S. Augustinus egregie scribit: «sed quid ad nos qui potius de rebus ipsis indicate debemus, quam pro magno de hominibus quid quisque senserit scire?»’. 31. Hac ergo de causa, ad res potius quam ad personas attendentes, philosophi inde ab antiquo omnes istas senten­ tias ad ternarium numerum reduxerunt. Quorum quidem princeps, Aristoteles, animadvertit quaestionem de summo bono seu de beatitudine —quae est principium totius humani boni— similem esse quaestioni de principiis naturae, nam Moralis scientia subaltematur Psychologiae, quae est pars quaedam Physicae seu Philo­ sophiae Naturalis 4*8. Diversae igitur opiniones de principio totius humanae vitae seu de beatitudine classificati debent modo simili quo classificantur diversae positiones de prin­ cipiis naturae. lam vero, coordinando opiniones philosophorum de principiis naturae, eas omnes in duas series fundamentales distribuit, nempe in opiniones physicas, hoc est, eorum qui de principiis naturae naturaliter seu physice locuti sunt, atque ideo naturam explicant per principia naturalia seu physica, ut Thales, Heraclitus, Anaxagoras, Empedocles, Anaximander, Diogenes, alii; —et in opiniones extraphysicas, id est, eorum qui de principiis naturae non naturaliter seu non physice, sed mere dialectice aut pure metaphysice sunt 1 «Marcus Varro, in libro de Philosophia, tam multam dogmatum varieta­ tem diligenter et subtiliter scrutatus advertit, ut ad ducentas octoginta octo secias, non quae tam essent, sed quae esse possent, adhibens quasdam differen­ tias, facillime pervenerit» (S. Augustinus, De Civitate Dei, lib. XIX, cap. 1, n.° i, ML. 41, 621). Quod iam pridem fecisse Carneadem, sophistam acutissimum, narrat Tullius Cicero: «vidit, inquit, non modo quot fuissent adhuc philosophorum de summo bono, sed quot omnino esse possent sententiae* {De finibus bonorum et malorum, lib. V, cap. 6, ed. cit., t. II, p. 25 χ). 2 Aristoteles, I Ethic. Nicom, cap. 4, π, 9_IT S. Augustinus, De Civitate Dei, lib. Xix, cap , 0 MT , Cf. t. I, nn. 137-138. 3’ 4I’ 627’ Cap. II.—Tractationis ordo et nexus 43 locuti, naturam explicantes per principia non naturalia seu non physica, ut Parmenides, Melissus, Plato, alii1. Ergo similiter opiniones diversas philosophorum de principio totius humanae vitae seu totius moralis scientiae, quod est humana beatitudo, ad duas series fundamentales reduci debent, scilicet ad opiniones morales seu eorum qui de humana beatitudine moraliter sunt locuti, eam ponentes in aliquo bono humano, hoc est, coniuncto seu huius vitae praesentis2; —et ad positiones extramorales, idest, eorum qui de beatitudine humana non moraliter locuti sunt, eam locantes in aliquo bono divino, separato, non humano seu non huius vitae; et haec est positio Platonis 3. Opiniones autem morales de beatitudine humana subdi­ vidit in rationales seu fundatas aliqua seria ratione, et minus rationabiles seu non fundatas solida ratione. Nam, cum beati­ tudo humana debeat consistere in aliquo bono humano, quod triplex est, nempe bonum honestum, bonum utile et bonum delectabile, necessario beatitudo debet reponi aut in aliquo bono honesto, aut in bono delectabili, aut in bono mere utili. Atqui beatitudini repugnat esse bonum mere utile, quia bonum mere utile habet puram rationem 1 S. Thomas, in I Physicorum, lect. 3, n.° 1: «hic disputat [Aristoteles...], primo contra illos qui non naturaliter de natura locuti sunt; secundo, contra illos qui naturaliter de natura locuti sunt». Ac deinde: «postquam, inquit, Philosophus improbavit opinionem de principiis eorum qui de natura non naturaliter sunt locuti, hic prosequitur opiniones eorum qui de principis naturae naturaliter sunt locuti, non removentes motum seu ens mobile, quod est proprium obiectum Philosophiae Naturalis» (I Phys., lect. 8, n.° 1). 8 «Unde patet quod tam virtus moralis quam prudentia sunt circa com­ petitum. Virtutes compositi, proprie loquendo, sunt humanae, in quantum homo est compositus ex anima et corpore. Unde et vita, quae est secundum has, scilicet secundum prudentiam et virtutem moralem, est humana, quae dicitur vita activa; et per consequens felicitas, quae consistit in hac vita, est humana. Sed vita et felicitas speculativa, quae est propria intellectus est separata et divina* {In X Ethic., lect. 12, n.° 2.115). 3 «Primo inquit [Aristoteles] dc opinione loquentium de felicitate moraliter, qui scilicet ponebant in aliquo bonorum huius vitae felicitatem; secundo, inquirit de opinione loquentium de felicitate non moraliter, po­ nentium [eam] in quodam bono separato* (S. Thomas, in I Ethic., lect. 5, ed. cit, n.° 55. Vide lect. 6, n.° 74). 5 ·*·· .ά « t · ··· tte** ' · * ’ »· * AK JA ‘i· * V Introductio >? < >. «♦> .r · Cap. Ili—Tractationis ordo et nexus Ergo 1res sunt opiniones fundamentales de beatitudine medii, non finis, dum beatitudo est essentialiter finis finis etet , humana pro triplici modo humanae vitae, nempe in delec­ quidem ultimus. Si qui ergo beatitudinem ponant in divitiis, tationibus pro vita voluptuosa; in dignitatibus et honoribus quae sunt bona mere utilia, irrationabilem seu infundatam pro vita activa seu politica; et in sapientia et virtute pro vita proferunt sententiam A contemplativa seu philosophica \ At qui ponunt eam in aliquo bono delectabili vel honesto, 33. Ratio ontologica trahitur ex divisione boni humani. rationabilem, sententiam defendunt, eo quod bonum delecta­ bile et bonum honestum habent proprie rationem finis. , Nam beatitudo humana debet esse bonum quoddam huma­ num. Atqui bonum humanum est triplex tantum, nempe 32. Haec tamen positio magis rationabilis induere potest bonum exieritis (εκτός), ut divitiae et honores; bonum tres formas: aut enim ponitur beatitudo in voluptatibus, corporis (περί σώμα), ut robur, pulchritudo, sanitas; et aut in honoribus et potestate, aut denique in virtutibus. bonum animae (περί ψυχήν), ut virtus et sapientia 2. Ergo Cuius ratio est duplex: una, psychologico-moralis; alia, ontologica. Ratio psychologico-moralis sumitur ex diversa conditioni 1 Haec distinctio trium generum vitae hominum multo ante Aristotelem hominum tendentium ad beatitudinem. Tot sunt opiniones exsistebat in philosophia graeca. Heraclitus videtur eam innuisse (Aristo­ teles, X Ethic. Nie., cap. 5, n.° 8, II, 122, 17-19; Fragmenta philosophorum hominum de humana beatitudine quot sunt diversae condi­ graec., ed. cit., t. I, p. 322, n.° 55). tiones seu diversi modi humanae vitae, quia qualis unusquis­ Diogenes Laertius (De clarorum philosophorum vitis, dogmatibus et apophque est talis finis videtur ei. Atqui tres sunt conditiones seu thegmatibus, lib. VIII, cap. 1, n.° 8, ed. Cobet, Parisiis, 1850, p. 205, 44-53), diversi modi fundamentales humanae vitae, nempe conditio Iamblichus (De Pythagorica vita, cap. 12, n.° 58, ed. A. Westermann, Parisiis, vitae voluptuosae, vitae politicae et vitae philosophicae seu 1850, p. 28, 46-54; p. 29, ι-ii), Porphyrius (De vita Phytagorae, n.° 39, ed. A. Westermann, Parisiis, 1850, p. 95, 50-54; 96, 1-8) et Tullius Cicero contemplativae. eam tribuunt Pythagorae. Nota sunt verba Tullii: «... Pythagoram autem Homines vulgares et rustici, qui sensibilia tantum et respondisse similem sibi videri vitam hominum et mercatum eum qui habe­ praesentia, more pecorum, capiunt, putant beatitudinem retur maximo ludorum apparatu totius Graeciae celebritate. Nam ut illii humanam consistere totam in ventre et venere, hoc est, in alii corporibus exercitatis gloriam et nobilitatem coronae peterent; alii emendi aut vendendi quaestu et lucro ducerentur; esset autem quoddam voluptatibus corporalibus; homines vero nobiles et urbani, genus eorum idque vel maxime ingenuum, qui nec plausum nec lucrum qui directionem et administrationem reipublicae e pro­ quaererent, sed visendi causa venirent studioseque perspicerent quid age­ pinquo vident, ambitiosi esse solent, atque ideo reputant retur et quomodo: item nos quasi in mercatus quandam celebritatem ex urbe beatitudinem humanam sitam esse in dignitatibus et honori­ aliqua, sic hanc vitam ex alia vita et natura profectos, alios gloriae servire, bus et potestate; homines denique contemplativi et virtuosi, alios pecuniae, raros esse quosdam qui, ceteris omnibus pro nihilo habitis, rerum naturam studiose intuerentur; hos se appellare sapientiae studiosos, hoc est, philosophi, naturam rerum spéculantes, aestimant id est philosophos. — Et ut illic liberalissimum esset spectare, nihil sibi humanam beatitudinem consistere in sapientia et virtute2. 1 Aristoteles, I Eth. Nicom., cap. 4, n.° 4, ed. cit., II, 3, 11; cap. 5> n.° 8, II, 4, 4-9; VIII Ethic. Nie., cap. 2, n.° 1; II, 91, 49-52; 92, 1; cap. 3j 92, 23-52; 93, 1-38. «Primo inquirit [Aristoteles] de opinionibus quae magis videntur accedere ad veritatem*; secundo, «de opinione recedente magis a veritate*, hoc est, «inquirit de quadam alia opinione minus rationabili» (S. Thomas, in I Ethic., lect. 5, nn. 56 et 70). * IJIIE'hic,yN\cmn·’ αρ· 5· ™· *-4> 75 ed. cit., II, 3, 29.43; 4, 2-4. Cf. Ethxc. Eudem., lib. I, cap. 4, nn. 2-4, ed. cit., II, j86, 15-14. acquirentem; sic in vita longe omnibus studiis contemplationem rerum >.41 cognitionemque praestare» (Tuscullan. quaest., lib. V, cap. 3, ed. cit., t. II, PP. 453-454)· Sed praesertim Plato distinguit tria hominum genera, nempe φιλόσοφον, φιλόνεικον et φιλοκεδες, quod tertium genus non solum lucri, sed et, voluptatis est amator et insectator {Civitas, lib. IX, ed. Schneider, 1890, Opera, t. II, p. 168, 25-54). 2 Aristoteles, I Ethic. Nie., cap. 8, n.° 2, ed. cit., II, 7, 43-45. Videsis II Ethic. Eudem., cap. I, n.° 1, ed. cit., II, 192, 2-6; Magna Moralia, lib. I, cap. 3, n.° i, II, 135, 25-28. Notat autem Aristoteles (/ Ethic. Nicom., cap. 8, 46 Cap. Π.—Tractationis ordo Introductio et nexus Μ enumeraverat, postmodum reduxit ad sex, ac finalitcr ad très principales, quae cum Chrysippi descriptione conveniunt 1. Sed praesertim ad aristotelicam reductionem accedit Didymus Pythagoreus, qui, cum distinxisset bona humana in bona animae, bona corporis et bona exteriora2, accuratius dividendo, ut ipse dicit, sententias de fine bonorum, eas reducit ad tres: «qui de fine [bonorum] disseruerunt, eorum alii in animo posuerunt, alii in corpore, alii mixtum ex utroque esse putaverunt. Dicam autem explicate: qui enim exempli causa virtutem finem dicit, idest in virtute situm, in animo ponit; qui voluptatem, in corpore; qui vitam ho­ nestam et iucundam, in utroque» 3. 35. Tullius Cicero suggerit aliam rationem huius trilogiae. Nam beatitudo humana, cum debeat esse essentialiter bonum hominis, nequit reponi extra bonum humanum. Atqui homo potest concipi tripliciter: ut animal tantum seu corpus animatum; ut rationalis tantum seu ut anima vel spiritus tantum; ut animal rationale, seu ut compositus ex anima rationali et corpore. Qui ergo primo modo concipiunt hominem, beatitudinem eius ponunt in bonis solius corporis, nempe in voluptate; qui secundo modo, in bono solius animae, idest in virtute vel sapientia; qui vero tertio modo, n.° 2, II, 7, 48-50) hanc boni humani divisionem esse antiquam (παλαιόν) et a philosophis unanimiter approbatam (όμολογουμένην ύπό των φιλοσοin bono utriusque simul4. φούντων). Revera, eam tradunt conceptis verbis, inter alios antiquos, Archy­ Quae indicatio sat aperte invenitur etiam apud Plotinum 5 tas Tarentinus (Fragmenta moralia, n.° IV, apud Mullach, Fragmenta Philoso­ et Apuleium6 et Marcum Varronem7. phorum Graecorum, Parisiis, i860, t. I, p. 554 a) et Plato (De legibus, lib. III, omnes opiniones de humana beatitudine reducuntur ad tres, nempe ad eorum opinionem, qui beatitudinem reponunt in bonis exterioribus, ex. gr., in divitiis vel honoribus; ad illorum positionem, qui putant beatitudinem consistere in bonis corporis, v. gr., in voluptatibus; et ad opinionem eorum qui dicunt beatitudinem humanam esse sitam in bonis animae, scilicet in scientia et virtute. 34. Similiter Chrysippus, alia licet ratione: «testatur saepe Chrysippus —ait Tullius Cicero— tres solas esse sen­ tentias quae defendi possint de finibus bonorum; circumcidit et amputat multitudinem. Aut enim honestatem esse finem, aut voluptatem, aut utrumque; nam qui summum dicant id esse, si vacemus omni molestia, eos invidiosum nomen voluptatis fugere, sed in vicinitate versari; quod facere eos etiam qui illud idem cum honestate coniungerent; nec multo secus eos qui ad honestatem prima naturae commoda adiungerent. Ita tres relinquit sententias, quas putat probabiliter posse defendi* \ Quin etiam vel ipse Carneades, adeo infensus Chrysippo, totam multitudinem sententiarum possibilium, quam prius ed. cit., t. II, p. 313, 45-49; lib. V, p. 345, 32-35; Euthydemus, cap. 8, ed. cit., 1.1, p. 209,13-29; Gorgias, cap. 33, t. I, p. 348, 40-54; P- 349> 1-24; Philebus, t. I, p. 427, 5-20, et alibi passim;. Non est ergo divisio exclusive peripatetica, ut Sextus Empiricus et Tullius Cicero putarunt, qui tamen ultimus eam ad academicos usque porrigit: «tria, inquit, genera bonorum, maxima animi, secunda corporis, externa tertia, ut peripatetici; nec multo veteres academia secus* (V Tuscullan. quaest., cap. 30, cd. cit., t. II, p. 481. Et alibi quasi ex propriis loquendo scribit: «sin distributius tractare quis volet, partiatur in animum et corpus et extraneas res licebit. Animi est virtus, cuius de partibus paulo ante dictum est; corporis, valetudo, dignitas, vires, velocitas, extrariae, honos, praemia, affinitas, genus, amici, patria, potentia, et cetera quae simili esse in genere intclligentur» (De Inventione rhetorica, lib. II, cap. 59, ed. cit., 1.1, p. 124. Vide etiam De finibus bonorum et malorum, lib. V, cap. 23, ibid., t. II, p. 274). 1 TULLIUS CICERO, Lucullus seu Academicorum editio prima, lib. II cap. 45, ed. dt., t. II, p. 74. ■ ■ 1 Apud Tullium Ciceronem, De finibus bonorum et malorum, lib. V, capp. 7-8, ed. cit., t. II, pp. 252-254. Qui et proprio marte addit: «nec vero pluies, si penitus rerum naturam videas, esse potuerunt» (loc. ci ., cap. 8, P- 254). * DYDIMUS Pytagoreus, Fragmenta, n.° 3, apud Fragmenta philoso­ phorum graecoruin, ed. iMullach, t. II, p. 61 b. 3 Dydimus Pytagoreus, loc. cit., p. 58 b. 4 Tullius Cicero, De finibus bonorum et malorum, lib. IV, capp. 10-18, ed. cit., t. II, pp. 221-231; lib. V, capp. 12-32, ibid., pp. 259-284. 5 Plotinus, Enneades prima, lib. I-II, ed. cit., pp. 1-12; lib. IV, pp. 16-26; lib. VIII, pp. 38-39. 4 Apuleius, De Platone et eius dogmate, lib. II, ed. A. Goldbacher, Vindobonae, 1876, pp. 80-83. ’ Marcus Varro, De Philosophia, apud S. Augustinum, De Civitate Dei, lib. XIX, capp. 2-3. ML. 41. Introductio Cap. II.—Tractationis ordo et nexus 49 36. Atque ex his indubitanter accepit S. Augustinus, qui etiam enumerationem complet ex revelatione Christiana. Notat ergo S. Doctor omnes positiones de beatitudine seu de summo hominis bono necessario reduci ad duas principa­ les, ad eam scilicet quae beatitudinem ponit in homine et ad illam quae summum hominis bonum ponit extra et supra hominem, nempe in Deo. Prima est positio philosophorum; secunda est positio fidelium seu Christianorum ad quam aliquo modo accesserunt platonici \ Philosophi ergo, qui summum bonum ponebant in homine, necessario ponere debebant in anima, in corpore aut in utroque: «videbant quippe ipsum hominem constare ex anima et corpore, et ideo ab alterutro istorum duorum aut ab utroque bene sibi esse posse credebant finali quodam bono, quo beati essent, quo cuncta quae agebant referrent, atque id quo referendum esset non ultra quaererent» 12. «Quantum ad hominem pertinet, si ab illo est sibi vita beata, nihil restat praeter corpus et animam: aut corpus est causa beatae vitae, aut anima est causa beatae vitae; si plus quaeris, ab homine recedis. Hi ergo qui beatam vitam hominis in homine posuerunt, alibi ponere omnino non potuerunt nisi in corpore aut in anima» aut in utroque3, hoc est, in voluptate, in virtute aut in utraque4. 37. Addit S. Augustinus aliam rationem ex divisione boni, non quidem mere philosophica, sicut divisio Aristotelis et aliorum philosophorum °, sed theologica seu ex alto Christianae revelationis petita. Tot possunt esse sententiae de beatitudine hominis quot sunt bona possibilia homini. Haec autem sunt tria, nempe parvum bonum, quod caro est; tnagmmi bonum, quod anima est; summum bonum quod Deus est. Aut ergo beatitudo ponitur in carne, ut dicebant epicurei; aut in anima, ut putabant stoici; aut in Deo, ut christiani creduntx. Sed placet audire ipsum Augustinum eloquentissime disserentem: «cum ad urbem atheniensium, ubi istae phi­ losophorum disciplinae studio et contentione fervebant, venisset Apostolus Paulus, sicut in Actibus Apostolorum legitur —ubi vos gaudeo nostrum agnoscendo et recolendo praevenire sermonem— sicut ibi scriptum est, contulerunt am illo quidam philosophorum epicureorum et Stoicorum (Act., XVII, 18): contulerunt cum illo secundum carnem I, viventes, contulerunt cum illo secundum animam viventes, ! contulit cum illis secundum Deum vivens. Dicebat epiI' cureus: mihi frui carne, bonum est. Dicebat stoicus: mihi I frui mea mente, bonum est. Dicebat Apostolus: mihi autem adherere Deo, bonum est (Ps. LXXII, 28). Dicebat epicureus: beatus cuius est in fructu voluptas coniis eius. —Dicebat stoicus: immo beatus cuius est in 1 fructu virtus animae eius.— Dicebat Apostolus: beatus cuius l est nomen Domini spes eius (Ps. XXXIX, 5). Errat epicureus: falsum est enim esse hominem beatum, cuius est in fructu voluptas carnis eius. —Fallitur et stoicus: ; falsum est enim et omnino mendosissimum beatum esse hominem, cuius est in fructu virtus animae eius.— Beatus ergo cuius est nomen Domini spes eius» 2. ' Postremo, enumerationi sententiarum de beatitudine subiungit modum procedendi in hoc problemate solvendo: quantum igitur pertinet ad quaestionem de summo hominis bono, remove personas hominum, atque ipsam disceptatio­ nem constitue; profecto reperies duos errores inter se adversa 1 S. Augustinus, Epistula 118 ad Dioscorum, cap. Ill, nn. 15-16, ML. 33, fronte collidi: unum constituentem in corpore, alium consti­ 440; Sermo 150, capp. IV-V1II, nn. 5-9, ML. 31, 809-814; De Civitate Dei, lib. VIII, capp. 8-11, ML. 41, 232-236; De Trinitate, lib. XIII, capp. IV-IX, tuentem in animo summum bonum. nn. 7-12, ML. 42, 1.018-1.024. 2 S. Augustinus, De Civitate Dei, lib. VIII, cap. 8, ML. 41, 232. ’ S. Augustinus, Sermo 150, cap. 4, n.° 5s ml. 38, 810-811 ’ * Sermo 150, capp. IV-VIII, nn. 5-9, ML. 38, 809-814; De Trinitate lib. XIII, cap. IV, n.° 7, ML. 42, 1.018. nmtate, Supra., nn. 31-35. I 1 Sermo 156, capp. VI-VII, nn. 6-7, ML. 38, 853-854. ’ Sermo 156, cap. VII, n.° 7, ML. 38, 854. Summum hominibus bonum «i quolibet ubi constituatur non invenitur nisi aut in corpore, aut in animo, win Deo —aut in duobus aliquibus horum, aut certe in omnibus» {Epistula ii Dwicorum, cap. Ill, n.° 13, ML. 33, 43^)· Ifoninis·· 50 C .1 I Introductio Rationem autem veritatis, qua summum bonum nostrum Deus esse intelligitur, utrique resistere, sed non prius docentem vera quam prava dedocentem»hoc est, prius sunt impugnan­ dae sententiae falsae, dein vera stabilienda. Qua in re Augustinus sequitur methodum Aristotelis2 asserentis quod vel ipsi errantes suo modo sunt collaboratores veritatis integralis inveniendae 3, eodem rursus Augustino consentiente: «nulla porro falsa doctrina est, quae non aliqua vera intermisceat»4. Eo vel magis quod inquirentibus in res adeo sublimes et divinas, sicut est beatitudo, potior via est via remotionis5. 38. Nihil ergo mirum si Boetius, qui hanc quaestionem de hominis beatitudine omnium diligentissime versavit quique ex Platone, Aristotele, Tullio Cicerone et S. Augustino dependet, eandem viam sequutus sit, prius ostendens ubi non sit beatitudo quam ubi revera sit: «hactenus, inquit, men­ dacis formam felicitatis ostendisse suffecerit quam, si per­ spicaciter intueris, ordo est deinceps quae sit vera monstraret. 1 S. Augustinus, Epistola 11$ ad Dioscorum, cap. III, n.° 15, ML. 33,440. 2 Hanc methodum saepius tradidit Aristoteles, ut videre est in I Physic., capp. II-IX, ed. cit., II, pp. 248-260; De anima, capp. II-V, ed. cit., III, PP· 433-4445 I Metaphysic., capp. III-X, ed. cit., II, pp. 471-485; I Ethic. Nie., capp. IV-XII, Π, pp. 3-12. 3 Aristoteles, I De anima, cap. II, n.° 1, ed. cit., III, 433, 19-20. Quem in locum adnotat S. Thomas (reportatio Reginald! de Piperno); «necesse est accipere opiniones antiquorum, quicumque sint, qui aliquid enunciaverunt de ipsa [anima]; et hoc quidem ad duo erit utile: primo, quia illud quod bene dictum est ab eis accipiemus in adiutorium nostrum; secundo, quia illud quod male enuntiatum est cavebimus» (lect. 2, n.° 30); «utrique enim studuerunt ad inquirendum veritatem, et nos in hoc adjuverunt» (XII Metaph., lect. 9, n.° 2.566). Paulatim enim veritas invenitur, ita ut posterior corrigat deviationes prioris, et aliquid veritatis adinventae iam veritati addat (Aristoteles, I Ethic. Nie., cap. VII, n.° 17, ed. cit., II, 7, 16-21) [S. Thomas, h. 1., lect. 11, n.° 133]; II Metaph., cap. I, n.° 1, II, 406, 2-6 [S. Thomas, h. 1., lect. 1, n.0 276]. 4 S. Augustinus, Evangel., lib. II, cap. 40, n.” 2, ML. 35,1.355. ri,„ S’ rH0MAS’ 1 Sent‘> 3, divisio primae partis textus; I, q. 3, prol. IV Contra Gent., cap. 49, arg- ult. et alibi passim. 6 BOETIUS, De consolatione philosophiae, lib. Ill » pros. 9, ed. G. Weinberger; CSEL., t. 67, Vindobonae, p. 60, i3-I5< CLibid — > P· 62, 18-20; prossa prima, p. 46, 14-18. Cap. II.—Tractationis ordo 51 et nexus Quem ordinem ratione confirmat et exemplis illustrat. Ratio est, quia semper est procedendum a notioribus ad minus nota. Iam vero magis notum est nobis quae sit falsa beatitudo seu ubi non sit vera beatitudo, quam ubi sit beati­ tudo vera x. Exempla illustrantia sunt quatuor. Primo. Qui vult agrum ingenuum serere, prius herbas, spinas, tribulos, rubos, resecat atque eradicat: —sic etiam oportet ex animo averruncare falsam opinionem de beatitudine, antequam in eo seminetur, ut fructificet, semen verae beatitudinis2. Secundo. Dulcius sapit mei post degustationem acerbi saporis: —ita etiam suavior erit gustus de vera beatitudine post fallacis beatitudinis ingratam degustationem 3. Tertio. Post nubila Phoebus nitidius splendet: —sic quoque, post falsae felicitatis, quae est vera miseria, tempesta­ tem, clarius micat sol verae beatitudinis in animo nostro 4. Quarto. Post tenebras noctis pulchrior est lux diei: -ita etiam post tenebrositatem falsae beatitudinis, multo pulchrior apparet lux beatitudinis verae 5. Itaque Boetius, sicut eius praedecessores, omnes posi­ tiones de beatitudine humana reducit ad numerum quendam determinatum, et quidem attendens potius ad res quam Op. cit., lib. III, prossa 1, p. 46, 15-18. «Qui serere ingenuum volet agrum liberat arva prius fructicibus, falce rubos filicemque resecat, ut nova fruge gravis Ceres eat.» JDe consolatione philosophiae, lib. IV, met. I, 1-4, ed. cit.j p. 46 Tn „ \ 19*22. I «Dulcior est apium mage labor, si malus ora prius sapor edat.» {De consolatione philosophiae, lib. Ill, met. I, 5-6, ed. cit., p. 45 A «Gratius astra nitent, ubi Notus desinit imbriferos dare sonos.» {De consolatione philosophiae, lib. Ill, met. I, 7-8, ed. cit., p. 45 26 «Lucifer ut tenebras pepulerit pulchra dies roseos agit equos.» {De consolatione philosophiae, lib. Ill, met. I, 9-10, ed. cit., p. I-2 ) 52 s Introductio Cap. II.—Tractationis ordo ** Λ • i ad personas, nam de solo Epicureo mentionem explicitam facit \ 1 39. Sed quantum ad modum eas coordinandi partim convenit et partim dissentit ab antiquis. Convenit quidem cum platonicis et S. Augustino in classificatione fundamentali. Nam ut fundamentum eius sumit divisionem boni, eo quod beatitudo necessario consiste­ re debet in aliquo bono. Est autem bonum duplex: imper­ fectum, limitatum, participatum; —et perfectum, illimitatum, per essentiam tale. Consequenter omnes possitiones de beatitudine humana necessario reducuntur ad duas funda­ mentales: ad eam scilicet quae beatitudinem ponit in aliquo bono imperfecto et participato, et ad illam quae beatitudinem collocat in bono perfecto et per essentiam tali, hoc est, in Deo*2. Patet autem vel leviter consideranti, hanc divisionem boni et opinionum de beatitudine hominis sumpsisse ex Augustino, licet verba quibus eam exprimit Platonem et Plotinum redoleant, ad quos, ceteroquin, alludit explicite3. Beatitudo posita extra Deum est fallax et mendax; vera autem est quae in Deo reponitur. Quae verba rursus Augusti­ no debet4. At quantum ad classihcationem opinionum ponentium beatitudinem extra Deum, hoc est, in homine seu in aliquo bono humano, non omnino convenit cum suis praedeces­ soribus. Nam Boetius solum enumerat duas, eam nempe quae beatitudinem ponit in aliquo bono exteriori —divitiis, honoribus, potentia, gloria—, et illam quae in aliquo bono interiori corporis —voluptate 5—, negligens tertiam ab aliis De consolatione philosophiae, lib. III, prossa II, ed. cit., p. 48, 24. Boeiius, De consolatione philosophiae, lib. III, prossa 9-12, ed. cit-j pp. 62-68. 3 De consolatione philosophiae, Ub. Ill, met. XI, p. T6; pross ΧΠ, p. 73> 9-11. * De eensolatime pHtaophioe, lib. III, pros3a j, ed ci 6 „ prossa IX, p. 60, 9,15, p. 62,18, 20, 22, 23, et passim. * De consolatione philosophiae, lib. III, prossa II ed cit., ’ prossa VIII, p. 58, 23; p. 59> 11 et passim. ’ C1 -p. 48, - 145 1 i I 9 et nexus 53 iam propositam, quae scilicet ponit beatitudinem in aliquo bono interiori animae. Sed in enumeratione bonorum externorum et corporis manifeste pendet ex Aristotele et praesertim ex Tullio Cicerone. Quinque enim bona recolit: divitias, honores seu dignitates, potentiam, gloriam seu celebritatem et volupta­ tem —quae ad bonum corporis reducitur—, licet non sit unicum corporis bonum h Porro eadem Aristoteles enumeravit: divitias (ττλουτον), honorem (τιμήν), voluptatem (ήδονήν), potestatem (ττολιτικήν δυναμιν) et gloriam (δόξαν) 2. Similiter Tullius Cicero inter bona exteriora recolit pecuniam seu opes, honores, potestatem seu potentiam et gloriam, quibus addit voluptatem corporis 3. 40. Denique S. Thomas quaecumque recte dicta fue­ runt ab Aristotele, ab Augustino et a Boetio magna cura et sollicitudine collegit, non tamen materialiter ad instar simplicis compilatoris, sed formaliter ad instar sapientis, cuius est ordinare, iudicare et construere. Qua de causa, elementa ex illis mutuata perpolivit, digessit, complevit, ea in meliorem ordinem redigens et profundius penetrans. Ergo S. Doctor in hac quaestione, vestigia premens 1 De consolatione philosophiae, lib. III, prossa II; «habes igitur ante ocu­ los propositam fere formam felicitatis humanae: opes, honores, potentiam, gloriam, voluptates» (ed. cit., p. 48, 22-24). Quam bonorum seriem eodem rythmo saepius iterat, ex. gratia, prossa II, p. 49, 17-19; prossa VIII, p. 58, Π-21; prossa IX, p. 61, 27-29; p. 62, 23-24. 1 Aristoteles, I Ethic. Nie., cap. Ill, n.° 3, ed. cit., II, 3, 3-4; cap. VIII, Μΐό,ΙΙ, 8, 54. Vide etiam I Ethic. Eudem., cap. II, n.° 1, II, 185, 9; cap. IV, V 3, II, 186, 31; I Magn. Moral., cap. Ill, n.° 1, II, 135, 28. 1 Tullius Cicero, II De inventione rhetorica, cap. 59, ed. cit, t. I, M24; II De Finibus bonorum et malorum, cap. 24, t. II, p. 274; II De oratore, “P· II, t. I, p. 214; Partitiones oratoriae, cap. 10, t. I, p. 604; I De Finibus, QP-i8, L II, p. 123; lib. II, cap. 33, t. II, p. 171, et passim. Eundem processum late persequitur Algazel, ut videre est apud M. AsIn Lucios, La espiritualidad de Algazel y su sentido cristiano, t. I, pp. 262, 272-322. Madrid, 1934. ■Kfl Introductio Aristotelis, S. Augustini et Boetii, unice de re, non de per­ sonis curat \ Rein itaque considerando, omnes positiones de beatitudine reducit ad duas: ad veram, quae beatitudinem ponit in bono increato et incommutabili; et ad faisant^ quae in bono creato et commutabili beatitudinem si tant esse dicit. Vera positio non est nisi una, quia veritas, sicut et bonitas, unitatem habet et uno modo pergit; sed falsa plures formas induit, eo quod falsitas, sicut et malitia, multifaria est2. Hanc igitur multiformitatem falsae positionis diversis modis coordinat et illustrat. 41. Primo quidem ratione philosophica, ex divisione aristotelica bonorum humanorum in bona exteriora —quae et bona fortunae appellat— et in bona interiora, quae subdistinguit in bona corporis et in bona animae. Eorum ergo qui falsam opinionem habent de beatitudine, quidam putant esse in bonis exterioribus, alii in bonis corporis, nonnulli in bonis animae 3. 42. Secundo, ratione theologica multiplici, supposita praedicta bonorum humanorum divisione, iudicans tamen et ordinans ex alto divinae revelationis. Primam rationem theologicam sumit ex contrapositione beatitudinum philosophorum et beatitudinum euangelicarum in hac vita. Quidam philosophi posuerunt beatitudinem in bonis exterioribus, secundum illud: «promptuaria eorum plena, eructantia ex hoc in illud; oves eorum faetosae, abundantes in egressibus suis; boves eorum crassae...; beatum dixerunt 1 Revera, in tota hac quaestione ne quidem unum horum philosophorum aut hereticorum, quos impugnat, refert. Alibi autem unum aut alterum no­ minat, v. gr., in Lectura super Matthaeum (cap. V, ed. Marietta, 1912, p. 70 b) nominat Aristotelem; in Summa contra Gentiles refert epicureos, cerinthianos, sadducaeos et mohamedanos (III, cap. 27); in Lectura super Psalterium nominarim citat Epicurum, stoicos et peripateticos (in Ps. XXXII, 12, n. ii, ed. \ ives, Opera, t. XVIII, p. 413 b); in Sermone omnium Sanctorum, nominat vulgares, stoicos et indeterminate — alii, aliqui — philosophos arabes (Opera, ed. Vives, t. XXXII, p. 799 b). 3 VprW? ’ Vet 'fnn 7I» 5 ad 1; 72, 8 ad 2, et alibi passim. I Lthic., Icet. 5> tin. 56 73> lect. 12. nn· ia2*t η· t r r capp. 27-32; Compendium theologiae, I P., cap. icg; p Cap °” ™ gentiles’ Cap. II,—Tractationis ordo > et nexus 55 populum cui haec sunt»x; —contra quos dicit Christus lesus: «beati pauperes spiritu...»2. Alii, in bonis interioribus cor­ poris, nempe in voluptate seu in satisfactione appetitus, iuxta illud; «et cognovi quod non esset melius nisi laetari» 3; contra quos lesus pronuntiat: «beati qui lugent»\ Alii de­ nique, in bonis interioribus animae, hoc est, in virtute et scientia, et isti minus errant, quin tamen totam veritatem attingant, eo quod virtutes morales non sunt nisi disposi­ tiones ad veram beatitudinem, et intellectuales non afferunt beatitudinem completam in hac vita; propter quod Dominus dicit quidem: «beati mites, beati misericordes, beati mundo corde, beati qui esuriunt et sitiunt iustitiam, beati pacifici» 5, sed indicat futuram vitam pro perfecta beatitudine, dicens in futuro: «quoniam ipsi Deum videbunt» 6. Ita ergo quatuor positiones philosophorum de beatitudi­ ne ordinantur secundum gradum oppositionis earum ad beatitudines evangelicas, seu iuxta gradum falsitatis quam prae se ferunt. Nam duae primae sunt penitus falsae, licet diversimmode: quia prima nec re nec specie est vera, secunda vero saltem habet apparentiam quandam veri. —Sed duae posteriores habent aliquid veritatis, quamvis non eodem gradu; nam quae ponit beatitudinem in virtutibus moralibus huius vitae, aliquid veri dicit, cum revera virtutes morales sint dispositiones ad veram beatitudinem; attamen in duobus errat, quia confundit dispositionem ad beatitudinem cum ipsa forma beatitudinis, et quia beatitudinem ponit in hac vita; at quae beatitudinem collocat in virtutibus intellectua­ libus, nempe in Sapientia, magis ad veritatem accedit, quia non errat nisi in uno, scilicet in tempore, eam ponens in hac vita, cum tamen de facto non sit nisi in alia vita 7. «In quo satis apparet quantam angustiam patiebantur hinc inde 7 Psalm. CXLIII, 13-15. Mit., V, 3. Eccle., III, 12. Mtt., V, 5. Mu., V, 4, 6-9. Mtt., V, 8. S. Thomas, Lectura super Mtt., cap. V, ed. Marietti, 1912, pp. 70-72. fl IS’ 56 • 1 Introductio eorum praeclara ingenia; a quibus angustiis liberabimus si ponamus... [secundum doctrinam fidei] hominem ad veram felicitem post hanc vitam pervenire posse» \ 43. Secundam rationem theologicam haurit ex contra­ positione vitae naturalis philosophorum et vitae supernaturalis Christianorum. Philosophi distinguunt tres vitas hominis totidemque beatitudines: voluptuosam —quae et lucrativam complecitur—; activam seu politicam; et contemplativam seu philosophicam. Fideles vero vitam et beatitudinem volu­ ptuosam reficiunt, «quia falsa est et rationi contraria», atque ideo «impedimentum est beatitudinis futurae»2, secundum illud: «non est enim regnum Dei esca et potus» 3, «quoniam qui talia [opera carnis] agunt, regnum Dei non consequentur>4. Unde solum agnoscunt vitam activam et contempla­ tivam, quarum prima non est nisi huius vitae, atque idcirco solum est dispositio ad veram beatitudinem, sicut et ad vitam contemplativam; consequenter in sola vita contemplativa consummata alterius vitae potest esse vera beatitudo, non quatenus importat affectum ad possessionem eius ut est perfectio possidentis, sed quatenus includit affectum caritativum ad Bonum ipsum quod possidetur 5. 44. Tertiam rationem theologicam accipit ex divisione concupiscentiae peccatricis. In appetitu beatitudinis includi­ tur amor boni. Aut ergo amor Boni incommutabilis et divini, qui est caritas, quae ad veram beatitudinem ducit; aut amor boni commutabilis et mundani, qui est perversa cupiditas seu concupiscentia. Quae quidem triplex est: concupiscentia oculorum seu bonorum exteriorum, quae est propria eorum qui beatitudinem ponunt in divitiis; concupiscentia carnis seu bonorum internorum corporis, quae est propria illorum qui beatitudinem collocant in voluptate et adimpletione propriae voluntatis; et superbia vitae seu bonorum intemo- 2 3 III Contra Gentiles, cap. 48, circa finem Ι-Π, 69, 3Rom., XIV, 17. Gal., V, 21. Ι-Π, 69, 3; III Sent., d. 35,1, 2, qla. r n 0 32; II-II, qq. 179-182· Cap. II.—Tractationis 5 ordo et nexus ϊ>Ί rum animae, hoc est virtutis acquisitae et scientiae, quae est propria philosophorum superbientium de sua sapientia, qua inflantur et evanescunt in cogitationibus suis 45. Quartam denique rationem theologicam desumit ex divisione boni, quod est obiectum caritatis. Est enim bonum quadruplex: unum, supra nos, quod Deus est; aliud iuxta nos, nempe proximus —ubi angeli seu substantiae separatae includuntur—; aliud, quod sumus nosmetipsi, idest anima nostra; aliud, infra nos, scilicet corpus nostrum et exteriora bona corporis2. Amore ergo caritativo ordinato Deus diligitur super omnia veluti ultimus finis et beatitudo nostra; deinde nosme­ tipsi et proximus et corpus nostrum et cetera bona exteriora propter Deum et in Deum, hoc est, non ut finis, sed ut media3. Sed amore mundano peccaminoso hic ordo perturbatur et invertitur; non enim bonum, quod est supra nos diligitur super omnia et ut finis ultimus, sed unum ex aliis bonis commutabilibus, scilicet aut bonum infra nos externum (diutiae) vel internum (voluptas), aut iuxta nos (angeli vel substantiae separatae, ut philosophi arabes dicebant), aut nosmetipsi, hoc est, nostra propria virtus vel scientia quae sunt in anima nostra, ut stoici et peripatetici opinabantur 4. Quae quidem non sunt nisi diversae formae falsae beati­ tudinis quam peccator quaerit in peccato suo, dum seipsum amat super omnia et ut ultimum finem 5. 1 I-II, 84, 4; 108, 3 ad 4 et 4 c.; I Cor., VIII, 1; Rom., I,2i. Ceterum tres istae concupiscentiae important abusum seu deordinationem triplicis humani boni, nempe boni delectabilis, ut concupiscentia carnis; boni utilis, ut concupiscentia oculorum; et boni honesti, ut superbia vitae (cf. De Malo, 8, i, obi. 12). 1 II-II, 25,12; S. Augustinus, De doctrina Christiana, lib. I, cap. XXIII, 1° 22, ML. 34, 27; cap. XXX, n.° 31, ibid., col. 30-31. * Π-ΙΙ, 25, 1-5; S. Augustinus, I De doctrina Christiana, cap. XXVII, t’ 28, ML. 34, 29-30. * S. THOMAS, Sermo in festo omnium Sanctorum, Opera, ed. Vives, L XXXII, pp. 799-800; Lectura in quatuor primos nocturnos psalterii, in Piabn. XXXII, n.° 11, ed. Vives, t. XVIII, p. 413 ‘ 1-11,77,4; q. I, 5 ad I et 3. I ! i I - 58 .?·/ ··· ’·· i Introductio N’ec mirum quod ita res se habeant, eo quod «amor Dei est congregativus, in quantum affectum hominis a multis ducit ad unum...; sed amor sui disgregat affectum hominis in diversa, prout scilicet homo se amat appetendo sibi bona temporalia, quae sunt varia et diversa» h 46. Tertio denique varietatem falsae positionis de beati­ tudine illustrat et coordinat ratione philosophica simul et theolo­ gica in unum coadunatis, quibus synthesis definitive com­ pletur. Nam ex ratione theologica, hoc est, ex revelatione, distinguit bonum, post Augustinum, in creatum et increatum, quod Deus est. Falsae ergo positiones philosophorum ponunt beatitudinem in aliquo bono creato. Aut igitur in una vel altera specie bonorum creatorum, aut in tota eorum collectione. Quod si in uno vel alio genere tantum; aut in bonis exterioribus; aut in bonis interioribus corporis; aut in bonis interioribus animae, iuxta classificationem ipsorum philosophorum. Et haec est via, quam S. Doctor prosequitur per totam istam quaestionem secundam, ubi data opera quaerit de beatitudine obiectiva, eam explicitius et clarius quam alibi unquam distinguens a beatitudine subiectiva seu formali. Quae distinctio, licet primaria et fundamentalis sit in trac­ tatu de beatitudine, nullatenus aut certe minus clare et explicite continetur in philosophis, in Augustino et vel in ipso Boetio. Ergo S. Thomas, ut verus et profundus theologus, qui fide divina ducitur simulque philosophia utitur in servitium fidei2, ita procedit in hac quaestione de beatitudine obiectiva: Beatitudo obiectiva, cum in sua essentia involvat rationem boni, necessario consistere debet in aliquo bono. Aut igitur in bono creato seu finito (art. 1-7), aut in bono increato seu infinito, quod Deus est (a. 8 et q. 3, a. 1). Si in bono creato: aut in aliqua portione vel serie eius (aa. 1-7)5 aut in tota collectione vel universitate ipsius (a. 8). Ι-Π, 73» I ad 3· I, i, 5 ad 2; 6 ad 2; 8 ad 2. 1 Cap. II,—Tractationis ordo et nexus 59 Quod si in aliqua portione vel serie tantum, necessario consistere debet: aut in aliquo bono exteriori, hoc est, extra hominem beatificandum (aa. 1-4); aut in aliquo bono in­ teriori, idest intra hominem beatitudinem capientem (aa. 5-6). Si ponatur in aliquo bono exteriori, cum homo constet essentialiter ex anima et corpore, istud bonum necessario debet esse: aut corporale, nempe divitiae (a. 1); aut spirituale (aa. 2-4). Et cum homo considerari valeat, et ut persona privata seu singularis, et ut persona communis quodammodo, bonum spirituale, quod supponitur vel intelligitur beati­ ficans ipsum, necessario est: aut indolis de se personalis et privatae, ut honor (a. 2); aut indolis essentialiter socialis et publicae, ut fama vel gloria et potestas, quarum fama vel gloria est magis exterior quam potestas, ut per se patet; et ideo cum quaerat de bono exteriori, prius considerat bonum magis externum (famam vel gloriam—a. 3—), ac dein, bonum minus externum (potestatem—a. 4—). Si denique constituatur in aliquo bono interiori, cum homo sit essentialiter quid compositum ex anima et corpore, hoc bonum absoluta necessitate debet esse: aut mere corpo­ rale, ut sanitas (a. 5); aut quodammodo mixtum seu compo­ situm ex corporali et animali, prout animale dicitur ab anima ut formaliter animat corpus, et hoc est voluptas (a. 6); aut mere spirituale, hoc est, afficiens animam prout transcen­ dit ordinem corporeum et est spiritus, et hoc est virtus et praesertim scientia in summo sui, nempe Sapientia (a. 7)1 Quae cum ita sint, distributio et ordo articulorum huius quaestionis possunt sequenti tabella describi: 1 Quod S. Doctor prae oculis habuerit, in coordinando sex priores articulos, divisionem bonorum humanorum in bona exteriora, bona corporis et bona animae, patet ex a. 4, corp., quarta ratio, et ex a. 7, obiectio prima. Hanc divisionem saepius recolit, v. gr., De Malo, 8,1; I-II, 84,4; II-II, i52> 2> 116,7. ■ ίϊ 60 Cap. IL—Tractationis ordo Introductio BEATITUDO OBIECTIVA HOMINIS CONSISTIT IN ALIOUO BONO α) Mere corporali: in divitiis (a. 1). 1) Pure personali seu privato: in honoribus α) Externo- A) Partiali seu dis­ tributi­ ve sum­ pto ... Creato seu fi­ nito. . β) Mere spi­ rituali .. 2) Sociali seu pu­ blico: in fama vel gloria Y) Mixto ex spirituali et corpo­ rali: in potestate (a. 4). l Mere corporali: in sanitate β) Alixto quodammodo ex cor­ 16) Interno- porali et animali: in volu­ ptate (a. 6). Y) Mere spirituali: in virtute et Sapientia (a. 7). B) Totali scu collective accepto, pro tota universitate boni creati (a. 8). II) Increato seu infinito, quod est Deus Optimus Maximus (a. 8 una cum q. 3, a. 1). 47. Ubi apparet mirabilis ordo scientificus articulorum. Cum enim beatitudo sit summum bonum, ut omnes, etiam philosophi, fatentur, quantum bonum aliquod minus seu inferius est, tanto clarius constat in illo non consistere beatitudinem; augetur vero difficultas quo magis ascendimus in hicrarchia bonorum. Procedens ergo S. Thomas a minori ad maius bonum ascendendo per gradus usque ad summum, eo ipso procedit a notiori ad minus notum et a faciliori ad difficilius, ut recta methodus scientifica postulat. Et quidem simul secundum exigentiam scientiae thcolo- et nexus 61 gicae. Dum enim procedit ab his in quibus non consistit vera beatitudo ad id in quo vera beatitudo reponitur, viam sequitur remotionis seu negationis, concludens per locum a sufficienti divisione, seu per viam exclusionis, verum obiectum nostrae beatitudinis esse solum Deum. Via autem remotionis est facilior et efficacior et magis propria scientiae theologicae In quo rursus S. Thomas regulam servat Aristotelis, Boetii et S. Augustini, iuxta quos in quaestione de beatitudine prius sunt dedocenda falsa quam docenda vera 2. Ordo igitur articulorum huius quaestionis conformis est rationi, cum philosophicae tum theologicae, et auctoritati eorum qui de hac re speciali cura tractaverunt; et sic, quia eos omnes summe veneratus est, intellectum omnium quodammodo sortitus est, ut verbis utar Caietani 3. 48. Principalis tamen fons S. Thomae in hac quaestione est Boetius, cuius vestigia e vicino premit in sex prioribus articulis, absque plagio tamen, praesertim in eorum ordina­ tione, quae est propria sapientis. Boetius, modo quodam uniformi et invariabili, duodecies enumerat sex bona: divitias, honores, potentiam, gloriam, voluptatem et alia corporis bona4. S. Thomas autem non semper haec omnia bona refert eodem ordine. Nam in Lectura super Matthaeum refert tria tantum, hoc ordine: divitias, voluptatem, po­ testatem °; in Compendio Theologiae enumerat quinque: voluptatem, divitias, potentiam, honorem et famam seu 1 S. Thomas, I Sent., dist. 8, divisio primae partis textus; dist. 34, 3,1-2; HI Sent., d. 34,1, 4, n.° 114; I Contra Gentiles, cap. 14; III Contra Gentiles, cap. 49, rat. 5; I, q. 2, prol.; q. 3 prol.; II-II, 8, 7, et alibi passim. 1 S. Augustinus, Epist. 118, cap. Ill, n.° 16, ML. 33, 440. ’ Caietanus, In II-II, q. 124, a. 4, n.° 6 circa finem. * Boetius, De Consolatione philosophiae, lib. III, ed. cit.: prossa 2, p. 47, 19-25; P· 48, i-4j 14-17; 23-44; P· 49j 16-18, 18-20; prossa 3-4, pp. 50-58; prossa 8, p. 58, 11-25; prossa 9, p. 60, 15-18; p. 61, 19-22, 27-31; p. 62, H6, 22-24; prossa 10, p. 67, 29-30; p. 68, 1-2; prossa n, p. 69, 19-20. ■tflsTOTF.Tfs quandoque refert divitias, potentiam et gloriam {VII Politic., cap. I, η.0 3> ed. cit., I, 601, 11). 5 Lectura super Matthaeum, cap. 5, ed. Marietti, 1912, 70-71· 62 Introductio gloriam '; in Summa contra Gentiles enumerat sex, ita ea ordinando: voluptatem, honorem, gloriam, divitias, poten­ tiam, bona corporis -, Hic vero, in Summa Theologica, retert etiam sex bona Boetii et magis ad eius ordinem accedit quam in prioribus enumerationibus, quamvis non ex toto, quia mutat ordinem boetianum tertii et quarti, nempe po­ testatis et gloriae; ac quinti et sexti, scilicet voluptatis et aliorum bonorum corporis, hanc seriem definitive propo­ nendo: divitias, honores, famam vel gloriam, potestatem, bona corporis et voluptatem. Quae mutatio iure facta est; fundatur enim in aequiori ponderatione bonorum illorum, quia fama vel gloria se habet ex additione ad simplicem honorem, atque ideo aliquid bonitatis addit ei: similiter voluptas se habet ex additione ad simplex corporis bonum, ut est sanitas, et maiorem bonita­ tem prae se fert. Quod autem naturaliter se habet ex addi­ tione ad aliud, naturaliter est eo posterius. Sed ratio praecipua mutationis tertii et quarti boni est diversus conceptus honoris apud Boetium et apud S. Thomam. Boetius sumpsit honorem mere iuridice pro titulis seu dignitatibus, et ita honor de propinquo se habet ad po­ testatem, quae a maxima dignitate seu potestate exerce­ tur 3; at S. Thomas honorem intellexit moraliter, modo aristotelico, et ideo illum iunxit immediate cum gloria vel fama potius quam cum potestate. 49. Denique notare iuvat falsas positiones modernorum de fine ultimo hominis ad tres formas principales reduci posse, nempe ad utilitarismum, quem vocant, ad hedonismum sensualisticum et ad progressismum culturae hu­ manae; quae facile ad antiquam trilogiam revocari possunt, nempe boni utilis, boni delectabilis et boni honesti. —Sed de his proprio loco, inter exponendos articulos S. Thomae, nonnulla dicemus. 1 Compendium Theologiae, I P., cap. 108. 3 III Contra Gentiles, cap. 27-32. 3 Boetius, De consolatione philosophiae, lib. III, prossa 2, ed. cit. p. 49 17; prossa 4, pp. 52-54- [Cf. S. Augustinum, in Psalm., 102, n. 6] 1 Cap. il—Tractationis 1 ' 1 I • ordo et nexus 63 50. Essentiam ergo metaphysicam beatitudinis obiecti­ vae perscrutaturi, ita ordinem et rationem et principia S. Thomae sequemur ut explicite distinguamus et singillatim inquiramus in tota quaestione et in singulius eius articulis beatitudinem naturalem et beatitudinem supernaturalem: naturalem quidem, secundum principia naturalia rationis philosophicae; supernaturalem vero, secundum principia su­ pernatural fidei et theologiae sacrae: de hac enim una supernatural! beatitudine loquuntur Scripturae Sacrae, non de naturali. Est siquidem materialiter eadem res obiectiva verae beatitudinis humanae naturalis et supernaturalis, nem­ pe solus Deus; at formaliter est valde diversa, cum sit essen­ tialiter differens ratio formalis obiectiva secundum quam unus idemque Deus est obiectum beatitudinis naturalis et supernaturalis, hominis. Oportebat autem sic agere triplici potissimum de causa: prima ut, rem habentes cum philosophis fide divina carentibus solaque ratione utentibus, eis attemperaremur, unam rationem naturalem adhibentes; quod plene obtinet dum est sermo de naturali beatitudine, de qua unice illis sunt locuti, et sub naturali investigatione directe cadit: —secunda ne, ex identitate materiali obiecti verae beatitudinis, falso conclu­ deretur essentials et formalis identitas beatitudinis obiectivae naturalis et supernaturalis; —tertia, quia haec distinctio beatitudinis obiectivae in naturalem et supernaturalem est radix et fundamentum distinctionis proportionalis beatitu­ dinis formalis in naturalem et supernaturalem, quam theologi post S. Thomam agnoscunt quaeque maioris est momenti in theologia moderna inde a temporibus Michaelis Baii. Quodsi S. Thomas in hac quaestione istius distinctionis explicite non meminit, parvi refert; nec enim eam positive exdudit. Egit autem hoc pacto, sive ductus pondere tradi­ tionis boetianae et ausgustinianae ubi talis distinctio explicite non invenitur; sive etiam ex reali unicitate finis ultimi totius humanae vitae in praesenti humanitatis oeconomia qua haec, in ordinem supernaturalem evecta, ad unam supernaturalem beatitudinem est destinata. Simul tamen possibilitatem admittit hominis in puris naturalibus constituti 04 Introductio vel mere philosophice considerati, cui naturalis beatitudo deberetur l. Ceterum, quod S. Thomas aliquid non dixerit, non est ratio illud omittendi vel denegandi: erat enim theologus sui temporis, nec in vanum saecula transierunt posteriora. Quare S. Hieronymus recte dixit: «scientiae semper profectus stmt. Non potest aliquis in una hora perfectam sapere scien­ tiam, quamvis prudens is sit. Nonnisi multo tempore et eruditione diu quaesita ad perfectam scientiam potest quis t pervenire»2. Et ipse S. Thomas: «auditus necessarius est ad Sapientiam [ut dicitur], Eccli., VI, 34: si dilexeris audire, sapiens eris; et etiam est necessarius Sapienti [secundum illud], Prtw., I, 5: audiens Sapiens sapientior erit. Similiter cuilibet est necessarius, quia nullus est sufficiens ad excogitanda omnia quae ad Sapientiam pertinet; et ideo nullus ita Sapiens est quin instruatur ab alio: quia, si audit bona, iuvatur re­ cipiendo; si audit mala, iuvatur cognoscendo meliora»3. \ idebimus tamen infra (nn. 362-373), S. Doctorem hac etiam in re arma efficacissima suppeditasse ad quaestionem radicitus ventilandam. PARS PRIOR DE HIS IN QUIBUS NON CONSISTIT BEATITUDO HOMINIS OBIECTIVA 1 II Sent., d. 31, 1, 2 ad 3; De Malo, 5, 1 ad 15. 4 Tractatus in Marcum, VIII, 22-26, ed. G. M.ORIN, O. S. B., Analecta Maredsolana, vol. Ill, P. II, p. 344, 24-27. Maredsoli, 1897· 3 Lectura in Psalmum 43, n.° 1, ed. Vives, t. 18, pp. 495"49^· d I "k Honinh' ή :. * 51. Itaque sequentes praeceptum dedocendi falsa ante­ quam doceantur vera, examinanda veniunt in primis et excludenda ea omnia bonorum genera in quibus non consistit vera beatitudo obiectiva, iuxta bonorum humanorum di­ visionem supra traditam. Primo igitur bona creata distributive sumpta (Q. 1); dein, per modum unius, tota bonorum crea­ torum collectio (Q. 2). QUAESTIO PRIMA DE BONIS CREATIS DISTRIBUTIVE SUMPTIS 52. Atqui bona creata distributive sumpta sunt duplicis generis: quaedam extra hominem beatificandum, quae ideo dicuntur exteriora bona; alia intra hominem, quae idcirco appellantur bona interiora. Oportet ergo videre an in aliquo ex his vera consistat beatitudo. SECTIO PRIMA DE BONIS CREATIS EXTERIORIBUS 53. Et quidem ante omnia occurrunt examinanda ex­ teriora bona, tum quia primo nobis obversantur, tum etiam quia minora sunt bona quam interiora i deoque evidentius excluduntur a vera ratione obiecti beatificantis. At huiusmodi exteriora bona sunt duplicis classis: alia tisica, ut divitiae; alia moralia sive spiritualia, ut honor,, gloria et potestas. CAPUT PRIMUM DE BONIS EXTERIORIBUS CORPORALIBUS 54. Incipiendo ergo a corporalibus, quae primo nobis occurrunt et primo excludenda veniunt a ratione beatitudinis obiectivae utpote minima bona humana, ponitur quaestio de divitiis. Art. i.—Utrum beatitudo hominis consistat in divitiis 55. Inter omnia bona humana, magis nota et manifesta sunt bona exteriora corporalia; homines enim a sensibilibus ad spiritualia procedentes et ab exterioribus ad interiora, prius et amplius cognoscunt corporalia quam spiritualia et ea quae sunt extra se quam ea quae sunt in se, cum ad hoc requiratur reflexio quaedam, quae naturaliter venit post actum directum. Nihil ergo mirum si homines «primitivi», quos vocant, inculti et populares —qui nomine vulgi seu plebis veniunt1— beatitudinem ponant in primo et fere unico bono quod cognoscunt et experiuntur, nempe in copia seu abundantia 1 Ita eos vocant, post Aristotelem (Z Ethic. Nie., cap. IV, n.° 2, ed. cit., 11,3, i> cap. V, nn. 1-2; II, 31-38), Boetius (De consolatione philosophiae, Ii. III, prossa 4, ed. cit., p. 53,12) et S. Thomas (I Ethic., lect. 4, nn. 46-47); Sato in fato omnium Sanctorum: «videte quod fuerunt aliqui et sunt qui cixerunt felicitatem et beatitudinem esse in terrenis...; ita dixerunt vulgares» (ed. cit, L XXXII, p. 799 b). 70 I P. Q. I. Sect. I.—De his in quibus non consistit beatitudo I bonorum corporalium externorum, quae appellantur divitiae. Unde et divites vocare solent felices, pauperes vero miseros et infelices. Nullus philosophorum, hoc nomine dignus, ausus est theoretice seu scientifice defendere beatitudinem humanam in divitiis sitam esse; practice tamen haec positio longe t lateque diffunditur, ita ut merito appellari possit vulgaris, idest communis seu universalis, et non tantum quia rustico­ rum sit propria. Ut enim lepide scribit Seneca, «vulgum tam chlamydatos quam coronatos voco», et non solum seminudos aut vilibus indutos vestibus; «non enim colorem vestium, quibus praetexta sunt corpora, adspicio; oculis de homine non credo: habeo melius et certius lumen, quo a falsis vera diiudicem; animi bonum animus inveniat»x. Ac certe, lu­ genda realitas verum reddidit effatum Horatii: «maxima pars hominum morbo iactatur eodem»1 2; «o cives, cives, quaerenda pecunia primum est, virtus post nummos...; haec recinunt iuvenes dictata senesque laevo suspensi loculos tabulamque lacerto» 3. i Et iam pridem dixit Propheta: «a minimo usque ad maxi­ mum omnes avaritiam sequuntur»4. Quin etiam facilius est hanc positionem verbis et argu­ mentis impetere quam reapse eam in corde non habere. Qua de re Augustinus eleganter: «nescio, inquit, quomodo id agit avaritia 5 in cordibus hominum, ut omnes, vel ut verius et cautius dicam, pene omnes verbis eam constituant, ream, et factis velint habere susceptam. Dixerunt in illam multi et multa et magna et gravia et vera, et poetae et historici et oratores et philosophi, et omne litterarum et professionum genus multa dixit in avaritiam. Magnum est autem non illam 1 Seneca, De vita beata, cap. 2, n.° 2, ed. cit., t. I, p. 21. 2 Horatius, Satyrae, lib. II, satyra 3, v. 121, ed. F. Villeneuve, p. 150, Pansus, 1932. 3 Horatius, Eput., lib. I, epist. 1, w. 53-56, ed. F. Villeneuve, p 30 Pansus, 1934. ’ F leremias, VIII, 10, cf. ibid., VI, 13, et Isaias LVI 11 & Est enim avants qui pntctice Unem 5uum ûltimu^ in diviri. . in divitiis ponit. Cap. I.—Non consistit in bonis exterioribus corporalibus habere, et multo plus est non eam habere quam de vitiis eius non tacere*x. Attamen negari non potest eius impugnationem non parum iuvare ad eam e corde hominum exstirpandam. 56. Cum autem beatitudo hominis obiectiva possit t esse duplex, scilicet naturalis et supernaturalis, ideo et quaestio ventilanda est duplex: prima, utrum beatitudo obiectiva naturalis consistat in divitiis; secunda, utrum in eis consistat beatitudo obiectiva supernaturalis. § I UTRUM BEATITUDO OBIECTIVA NATURALIS CONSISTAT IN DIVITIIS 57. conclusio est negativa: beatitudo obiectiva na­ turalis non consistit in divitiis. 58. Probatur duplici argumentorum genere, nempe ar­ gumento propter quid et argumento quia. A. Demonstratio propter quid sumitur ex propia definitione • beatitudinis obiectivae et divitiarum. Beatitudo obiectiva est essentialiter ultimus finis humanae vitae, hoc est, finis per essentiam, qui nullo modo potest esse medium, cum ita quaeratur propter se ut quaeri non possit propter aliud, sed cetera quaeribilia quaerantur propter ipsum1 2. Atqui divitiae sunt essentialiter medium et nullo modo finis, cum essentialiter sint bonum utile, cui repugnat ratio finis 3. Sane quidem divitiae sunt duplicis generis: naturales et artificiales. Naturales sunt bona corporalia exteriora, quae asentialiter, ut divitiae, sunt media utilia ad subveniendum ’ S. Augustinus, Sermo 117, n.° 1, ML. 38, 953-954· 1 Haec est enim definitio finis ultimi obiectivi, ut patet ex dictis in Libro Primo (t. I, nn. 220, 768-770). ’ I, 5, 6; II-II, 145, 3; VIII Ethic., lect. 2, n.° 1.552. «Aliquid autem W quod in se bonitatem non habet unde appetatur si absolute consideretur, sed tx ordine ad finem bonitatem quondam sortitur, quae utilitas nominatur K haec sunt tantum propter aliud appetenda* (II Sent., d. 21, 1, 3)· 72 I P. Q. I. Sect. I.—De his in quibus non consistit beatitudo defectibus naturalibus vitae nostrae corporalis 1. Sunt autem defectus seu indigentiae corporales, quos omnes homines naturaliter patiuntur, quatuor: duo interiores, nempe fames ) et sitis, quibus subvenitur per cibum et potum; —et duo exteriores, scilicet nuditas et intemperies, quibus per vesti­ mentum et habitaculum succurritur 2. Propter quod S. Doctor enumerans communes formas divitiarum naturalium hoc in loco, nominat quatuor: cibum et potum, vestimenta et habitacula. I Artificiales vero sunt denarii, qui natura sua non supplent defectus naturales humanae vitae, «sed ars humana eos adinvenit propter facilitatem commutationis» divitiarum na­ turalium (h. 1.). Non ergo quaeruntur propter se, sed sunt essentialiter media utilia ad divitias naturales commutandas. Unde minus habent de ratione finis quam ipsae divitiae naturales. Multo igitur minus potest in eis consistere ultimus finis obiectivus totius humanae vitae quam in divitiis na­ turalibus. Ponere ergo in divitiis beatitudinem hominis obiectivam idem est ac ponere rationem essentialem ultimi finis sim­ pliciter in eo cui essentialiter repugnat esse finis quicumque, multoque magis esse finis ultimus simpliciter, —quod est contradictio in adiecto. Cum enim bonum dividatur per finem et medium sicut ens per actum et potentiam vel per substantiam et accidens, tam absurdum et impossibile est reponere finem in mediis sicut ponere actum in pura potentia vel substantiam in accidenti3. Unde merito concludit S. Doc­ tor: «hoc repugnat rationi finis ultimi; nam utile dicitur aliquid ex hoc quod ordinatur ad finem», cum de se non sit nisi purum medium 4. 59. B. Demonstratio quia sumitur ex proprio divitiarum et beatitudinis obiectivae. Quae habent proprietates contra­ rias non sunt idem. Atqui divitiae et beatitudo obiectiva 1 II-II, 64, 1; 66, i. Supra t. I, nn. 863-880. » 11-11,32, 2. 3 4 I Ethic., \ect. 5, n ° 72·, III Contra Gent., cap. oo I Ethic., lect. 5, n.o 7o. μ , b h. 1., corp. art. .♦ 9 Cap. I.—Non I f consistit in bonis exterioribus corporalibus 73 habent proprietates contrarias. Ergo divitiae et beatitudo obiectiva non sunt idem. Beatitudo igitur obiectiva hominis non consistit essentialiter in divitiis. Maior constat. Ita enim se habent propria subiecta sicut se habent eorum proprietates, cum proprietates sint con­ vertibiles cum subiecto, ut patet ex definitione proprii: quod non explicat quid est res, omni tamen, soli et semper inest et conversim de ea praedicatur, άντικατηγορεΤται του πράγματος 1. At vero proprietates contrariae non sunt eaedem, sed diversae, cum sint oppositae, eo ipso quod sunt contrariae, nam con­ trarieras est una ex quatuor oppositionibus. Quae ergo habent proprietates contrarias non sunt idem. Minor vero ostenditur percurrendo potissimas et evidentiores proprietates divitiarum et beatitudinis obiectivae. 60. Beatitudo obiectiva est maxime voluntaria, cum appetatur ut summum bonum, quod est, per definitionem, summe appetibile; —e contra, divitiae maxime subiiciuntur violentiae, quia, ut plurimum, violenter acquiruntur et vio­ lenter amittuntur, immo et violenter retinentur utpote quae nonnisi vi et armis conservari possunt ad tempus. Ut enim ait optime Boetius, «hoc quoque maxime considerandum puto, quod nihil habeat suapte natura pecunia ut his, a quibus possidetur, invitis, nequeat auferri. —Fateor, inquam.— Quidni fateare, cum eam cotidie valentior aliquis eripiat invito? Unde enim forenses quaerimoniae, nisi vel quod vi vel fraude nolentibus pecuniae repetuntur ereptae? —Ita est, inquam.— Egebit igitur, inquit, extrinsecus petito praesi­ dio, quo suam pecuniam quisque tueatur» 2. Ideo S. Augustinus lepide monet avarum ut consideret se in mari huius mundi esse, ubi minores pisces a maioribus devorari possunt, et caveat ne, cum vult esse praedo minoris, sit praeda maioris3, siquidem «multi propter pecuniam praecipitati sunt, multi propter pecuniam perierunt, multi 1 Aristoteles, I Topic., cap. 4, n.° 5, ed. cit., I, 174, 45-46. 1 Boetius, De Consolatione philosophiae, lib. III, prossa 3, ed. cit., p. 51, P- 52,1-2. w ’ S. Augustinus, Enarratio in Psalm. XXXVIII, n.° 11, ML. 36, 422. I I· <4 I P. Q. I. Sect. I.—De his in quibus non consistit beatitudo propter pecuniam multam quaesiti sunt a raptoribus: tuti essent, si non haberent unde quaererentur»a. Quapropter avarum eloquenter compellat: «homo, quid laboras amando? —Amando avaritiam.— Cum labore amatur quod amas... Avaritia iussura est labores, pericula, trituras, tribulaciones, et obtemperatus es. —Quo fine?— Ut habeas unde impleas arcam, perdas securitatem. Securior forte eras antequam haberes quam cum habere coepisti. Ecce quid tibi iussit avaritia: implesti domum, timentur latrones; acquisisti aurum, perdidisti somnum»1 2. «Divitiae illae —addit alibi— quas putatis plenas esse deliciarum, pleniones sunt periculorum.— Pauper erat, et securior dormiebat: somnus facilius accedebat ad duram terram quam ad lectum inar­ gentatum» s. Quibus ex amussim concinit Horatius: «An vigilare metu exanimem, noctesque diesque formidare malos fures, incendia servos, ne te compilent fugientes, hoc iuvat? Horum semper ego optarem pauperrimus esse bonorum» 4* Patet autem voluntarium violento esse contrarium, se­ cundum illud S. Thomae: «violentia directe opponitur vo­ luntario» s. Nequit ergo beatitudo hominis obiectiva consis­ tere in divitiis 6. 61. Deinde, beatitudo obiectiva est finis consummationis, non finis consumptionis1. Atqui divitiae sunt finis consum­ ptionis. Nam divitiae sunt essentialiter bonum utile; finis autem boni utilis est eo uti: uti ergo est finis proprius divi1 S. Augustinus, Enarratio in Psalmum C XXXI, n.° 25, ML. 37,1.727. 2 S. Augustinus, Tractatus X in Epistulam loannis, cap. V, n.° 4, ML. 35, 2.056. 3 S. Augustinus, Sermo XIV, cap. V, n.° 6, ML. 38, 114. Cf. S. ThoMAM, De duobus praeceptis cantatis et decem Legis praeceptis, cap 28, ed Vi­ ves, t. 27, pp. 168-169. Horatius, Satyrae, lib. I, satyra I, w. 76-79, ed. cit., p ad I-II, 6, 5. Videsis I Ethic., lect. 5, n.° 71, et III Contra Gent Supra t. I, nn. 218-219. ’’ cap. 30, arg. ult. Op. i,—Non consistit in bonis exterioribus corporalibus 75 tiarum. Sed usus divitiarum est eas amittere scu expendere, quod est eas consumere 1. Impossibile est igitur beatitudinem hominis obiectivam consistere in divitiis. Sane dives, si divitiis non utitur, miseria consumitur, quia fame, siti et nuditate perit, atque ideo infelix est, cum felicitas sine vita consistere non possit: sin autem eis utatur, eo ipso eas amittit et infelix est, quia beatitudo formalis consistit in possessione beatitudinis obiectivae, non in eius amissione. Quocumque ergo se vertat avarus, infelix semper est. Unde merito eum delirum, amentem, insanum, appellat Horatius2. Et hoc est argumentum quod S. Doctor suggerit hic, in Sed contra, si quis illud diligenter consideret 3. 62. Tertio, beatitudo obiectiva est assequibilis ab homine actibus humanis, hoc est, intellectu et voluntate; unde et dicitur ευπραξία, ευδαιμονία 4; —e contra, divitiae 1 Ad rem S. Thomas: «usus [pecuniae] consistit in emissione eius, quae quidem fit per sumptus expensarum et per dationes; et accipere vel custodire pecunias non est uti pecuniis, sed est posidere eas. Nam per acceptionem pecu­ niae acquiritur eius possessio; per custodiam autem conservatur; acceptio est sicut quaedam generatio; custodia autem est sicut quaedam habitualis nttntio. Usus autem non nominat generationem vel habitum, sed actum II' Ethtc,, lect. 1, n.° 659). Quibus non opponuntur quae alibi scribit: 'duplex est usus divitiarum: unus est tenere et alius est dare, sed principalis cstdare»(In epist. Iad Timotheum, cap. VI, lect. 4, ed. Marietta, 1912, p. 228b). ! Si quis emat citharas, emptas comportet in unum, nec studio citharae vel Musae deditus ulli, si scalpra et formas non sutor, nautica vela aversus mercaturis, delirus et amens undique dicatur merito. Qui discrepat istis qui numnos aurumque recondit, nescius uti compositis metuensque velut contingere sacrum?» (Horatius, lib. II Satyr., Satyra 3, vv. 104-100, ed. cit., p. 158). «... Quid avarus? Stultus et insanus...» (Jbid.,vv. 158-159, p. 161). 1 Illudmet duplici forma proposuerat in III Contra Gent., cap. 30, ^2 et 3. 1 Vide supra nn. 9-11. Iv’. 76 ■: I P. Q. I. Sect. I.—De his in plerumque adveniunt casti vel fortuna, ευτυχία; unde et bona fortunae appellari solentx. Quo in sensu S. Thomas adnotat quod in consecutione divitiarum maximum locum habet fortuna2. Atqui agere per intellectum et voluntatem seu agere a consilio contrarie opponitur ei quod est agere seu potius accidere casu vel fortuna. Est ergo intolerabile et impossibile dicere beatitudinem obiectivam consistere in divitiis 3. 63. Quarto, de ratione beatitudinis obiectivae est esse bonum plene et perfecte satiativum appetitus humani4. Atqui divitiae non plene et perfecte satiant humanum appetitum, ut patet in avaris, qui insatiati et insatiabiles sunt: «Tanto enim magis quisque ardebit egestate —ait S. Augustinus— quanto magis eas [divitias] diligens maiores habuerit. Quo­ modo ergo sunt divitiae, quibus crescentibus crescit inopia; quae amatoribus suis quanto fuerint ampliores, non afferunt satietatem, sed inflammant cupiditatem? Divitem tu putas qui minus egeret, si minus haberet? Nam videmus quosdam, cum haberent parvam pecuniam, parvis lucris fuisse laetatos, sed posteaquam coepit eis abundare, verum quidem corpus auri et argenti, sed tamen falsae divitiae, cum parva obtuleris, iam recusant. Credis eos iam esse satiatos, sed falsum est. Nam maior pecunia fauces avaritiae non claudit, sed extendit; non irrigat, sed accendit. Poculum respuunt, quia fluvium sitiunt. Utrum ergo ditior an egentior dicendus est, qui cum ideo voluit habere aliquid ne indigeret, ideo plus habet ne minus indigeat?»s. Unde Horatius nervose compellat avarum: .·' Cap. I.—Non quibus non consistit beatitudo h I consistit in bonis exterioribus corporalibus 77 «... cum te neque fervidus aestus demoveat lucro, neque hiems, ignis, mare, ferrum, nil obstet tibi, dum ne sit te ditior alter» «at si divitiae prudentem reddere possent, si cupidum timidumque minus te, nempe ruberes, viveret in terris te siquis avarior uno» 2. Et concludit: «............................................ Quare, si quodvis satis est, periuras, surripis, aufers undique?............................................. » 3. lure ergo Virgilius gemebundus exclamat: «... Quid non mortalia pectora cogis, auri sacra fames?.................................. » 4 Nihil igitur mirum si, inde ab antiquo, philosophi et poetae avarum hydropico comparent, qui plus sitit quo plus ebibit5. «Hidropem autem —ait S. Augustinus— recte comparamus diviti avaro; sicut enim ille quanto plus abundat humore inordinato tanto amplius sitit, sic iste quanto est copiosior divitiis, quibus non bene utitur, tanto ardentius talia concupiscit»6. Quam comparationem egregie evolvit his verbis: «insatiabilis est quidem avaritia; nec tamen in ipsis qui multum habent, desiderium dicendum est eius rei quam habent, sed quam volunt addere. Habet istam villam, desiderat habere et illam, quam non habet; sed, cum ha­ buerit, aliam desiderabit: non tamen desideravit quod «impiger extremos curris mercator ad Indos, per marem pauperiem fugiens, per saxa, per ignes» 6* • /· ! Fortunae vomitum divitias vocabat Monimus {Fragmenta philosophorum graecorum, ed. Mullach, t. II, p. 334, n.° 1, Parisiis, 1887). 2 III Contra Gent., cap. 30, arg. 5. J. ^•TH?ÎASt’t/ Ethic., 14 n.o 171. Cf. Boetium, De Consolations philosophiae, lib. II, per totum, ed. cit., pp. 20-45. 4 I-II, 2, 8, et alibi passim. 5 S. AUGUSTINUS, Sermo 50, cap. iv, η.” 6, ML 38 328 8 Lib. I Epistul., epist. 1, w. 45-46, ecj. cit., p. 38. ’ 3 ’ 1 Lib. I Satyr., Satyra 1, vv. 38-40, ed. cit., p. 32. 1 1 Liber II Epistul., epist. 2, w. 155-157, ed. cit., p. 174. i 1 Liber II Satyr., Satyra 3, w. 126-128, ed. cit., p. 159. 1 Virgilius, Aeneidos lib. III, vv. 56-57, ed. H. Goelzer, p. 71, Pari­ si 1925. 1 Exempli gratia, Horatius, Carmina, lib. II, carmen 2, w. 13-16, fi F. Villeneuve, p. 59, Parisiis, 1927; Epistul. lib. II, epist. 2, vv. 146-148, fi trt., p. 174. , ‘ Quaest. Evangel., lib. II, q. XXIX, n.° 2, ML. 35, 1.342. 78 I'· V : I i I P. Q. I. Sect. I.—De his in quibus non consistit beatitudo habuit, sed quod non habuit. Volendo ergo dives esse, desiderat, aestuat, sitit; et tanquam hydropisis morbo, plus bibendo plus sitit. Mira ista similitudo est in corporis morbo; omnino avarus in corde hydrops est. Nam hydrops in came humore plenus est: humore periclitatur et humore non satiatur; —sic hydrops in corde quanto plus habet tanto plus eget» K «Habes aurum, habes argentum; et concupiscis aurum, et concupiscis argentum. Et habes, et concupiscis; et plenus es, et sitis. Morbus est, et non opulentia. Sunt homines in morbo, humore pleni sunt et semper sitiunt: humore pleni sunt et humorem sitiunt. Quomodo ergo delectas opulentiam, qui habes hydropem concupiscentiam?»1 2. Ideo nervose concludit: «non sunt ergo illae divitiae, sed mendicitas, quia quanto magis abundant, tanto crescit inopia et avaritia»3: «................................... quanto plura parasti tanto plura cupis ......................................... » 4* » atque ita divitiae convertuntur in copiosam inopiam °. Fa­ teamur igitur beatitudinem hominis obiectivam nequaquam in divitiis consistere posse. 64. Quinio, beatitudo hominis obiectiva nequit consiste­ re in bono quod, si ab uno possidetur, ipso facto ceteri homines ab eius possessione excluduntur; nam beatitudo obiectiva debet esse simul omnibus hominibus adeptu possibilis. Atqui divitiae talis conditionis sunt ut, semel ac ab uno possidentur, ceteri ab eius possessione removentur. Qua­ propter Boetius verissime scribit: «at eadem [pecunia], si apud unum, quanta est ubique gentium, congeratur, ceteros sui inopes fecerit; et vox quidem tota pariter multorum replet auditum, vestrae vero divitiae nisi comminutae in 1 Sermo 177, n.° 6, ML. 38, 956. » S. Augustinus, Sermo 61, cap. 3, η.» 3, ML. 38, 410 3 S. AUGUSTINUS, Enarratio in Psalmum C XXII, n ° 1 i ML π τ < Horatius, Liter II Bpb,„ epist. 2, vv ,... ’ . ML' 371 χ·638· 5 S. Augustinus, Con/e™™, Ub. I, «ρ. X1I>6 I Cap. I.—Non consistit in bonis exterioribus corporalibus 79 plures transire non possunt: quod, cum factum est, pauperes necesse est faciant, quos relinquunt» \ Quasi dicat: si beati­ tudo obiectiva consisteret in divitiis, deberet in earum sum­ ma seu totalitate consistere, quia secus obiectiva beatitudo non esset summum bonum. Aut ergo omnes divitiae ab uno retinentur, ut possit esse felix, et tunc ceteri homines essent irremisibiliter infelices; aut a possessore ceteris ho­ minibus distribuuntur, et iam ipse distributor desinit esse beatus. Unde merito exclamat: «o igitur angustas inopesque di­ vitias, quas nec habere totas pluribus licet, et ad quenlibet sine ceterorum paupertate non veniunt»12. Nullo ergo modo beatitudo hominis obiectiva potest, consistere in divitiis. 65. Sexto, beatitudo hominis obiectiva nequit reponi in eo quod potest esse commune bonis et malis hominibus; nam beatitudo, cum sit summum bonum, non potest, per definitionem, pravis hominibus, dum pravi manent, conj venire, sed bonorum est propria. Atqui divitiae possunt esse ! communes bonis et malis hominibus 3, quin immo et pessimi homines ditiores esse possunt, per fas et nefas pecuniam 1 quaerentes. Certe, multo ditior potest esse ille qui, ut verbis utar Tullii Ciceronis, propter aviditatem pecuniae nullum quaestum turpem putat; si quotidie fraudat, decipit, poscit, paciscitur, aufert, eripit; si socios spoliat, aerarium expliat; si testamenta amicorum exspectat, aut nec exspectat qui­ dem, at ipse supponit4. Divitiae ergo non possunt esse vera hominis beatitudo obiectiva. 1 Boetius, De Consolatione philosophiae, lib. II, prossa 5, ed. cit., p. 32, 12-17. ‘ Boetius, ibid., p. 33, 17-19. ’ «Vides divitias, ait S. Augustinus, apud latrones, apud impios, apud toleratos, apud turpes, apud flagitiosos et facinerosos vides divitias: dat iliis Deus ista propter communionem generis humani, propter affluentiam bonitatis suae, qui etiam solem suum oriri facit super bonos et malos, et pluit tJper iustos et iniustos» {Enarratio in Psalm. L XXXIII, n.° 17, ML. 37, ΙΛ08). · a. 1 T T T — — — SO I < I ·;» ■ ) .J Q. I. Sect. I.—De his in quibus non consistit beatitudo S. Thomas, IV Ethic., lect. i, n.° 658. Secundus Atheniensis, Sententiae, n.° 9, apud Fragmenta philoso­ phorum graecorum, ed. cit., t. I, pp. 513-514. J® > Apud Dioobœm Laertium, De clarorum philosophorum vilis, dogma­ tibus « apoihtkegmattbus, hb. VI, cap. Π, n.« 47, ed. G. Cobet, p. 144,10-11, Parisus, 1850. ™ * Apud Diogenem Laertium, loc. cit., n.° > s. Itaque ex omnibus hucusque dictis constat manifeste beatitudinem naturalem obiectivam non posse in divitiis consistere. I F- I Cap. I.—Non consistit M BEATITUDO in bonis exterioribus corporalibus OBIECTIVA SUPERNATURALIS IN DIVITIIS 81 CONSISTAT 67. CONCLUSIO ETIAM negativa: beatitudo obiectiva supernaiuralis non consistit in divitiis. 68. Probatur dupliciter. A. Primo quidem a fortiori, ex modo demonstratis. Multo enim altior est, saltem secundum rationem formalem, beatitudo obiectiva supematuralis quam beatitudo naturalis. Atqui divitiae, ob earum radicalem imperfectionem, non pertingunt ad beatitudinem obiectivam naturalem. Multo ergo minus pertingere possunt ad supremum fastigium totius beatitudinis, quod est beatitudo obiectiva supernaturalis. Ex quo igitur beatitudo obiectiva naturalis non consistit in divitiis, a fortiori neque supematuralis beatitudo. 69. B. Secundo, argumentis directis, ex auctoritate divina et ex ratione theologica repetitis. α Ex auctoritate divina. a) Verbis explicitis. Secundum explicitant Dei reve­ lationem, beatitudo supematuralis est regnum Dei et Christi \ a quo expresse excluduntur avari, iuxta illud: «an nescitis quia iniqui regnum Dei non possidebunt?; nolite errare: neque fornicarii, neque idolis servientes, neque molles, neque masculorum concubitores, neque fures, neque avari, neque malefici, neque rapaces regnum Dei possidebunt»2; et illud: «fornicatio autem et omnis immunditia aut avaritia nec Minetur in vobis sicut decet sanctos; aut turpitudo, aut stultiloquium, aut scurrilitas quae ad rem non pertinet, sed magis gratiarum actio. Hoc enim scitote, intelligentes quod omnis fornicator aut immundus, aut avarus, quod est 1 Vide supra, n.° 13, p. 11. ’ ICor., VI, 9-10. (~I* Bera inis·· 82 I P. Q. I. Sect. I.—De his in quibus non consistit beatitudo Cap. I.—Non consistit in bonis exterioribus corporalibus 83 idolorum servitus, non habet hereditatem in regno Christi autem hominibus salutis viam —cum Ipsemet sit via et et Dei* x. veritas et vita1— exemplo et doctrina: «coepit facere et Unde et Paulus appellat avaros «Deo odibiles»1 2 et Petrus docere*2. «filios maledictionis»3: «nemo potest duobus dominis ser­ Atqui dedit nobis exemplum paupertatis, non opulentiae vire...; non potestis Deo servire et mammonae», ait Christus ♦quoniam propter vos egenus factus est cum esset dives, Dominus 4. Quod si quis servit divitiis, in infernum detru­ ut illius inopia vos divites essetis»3, ita ut de Seipso dicere ditur: «mortuus est autem et dives, et sepultus est in inferno*5; potuerit: «vulpes foveas habent, et volucres coeli nidos, nam «qui aurum diligit, non iustificabitur»e. Filius autem hominis non habet ubi caput reclinet» 4. Ubi Ideo lacobus monet: «agite nunc divites, plorate ululantes Augustinus egregie adnotat: «vide divitem nostrum, qui in miseriis vestris, quae advenient vobis; divitiae vestrae propter nos pauper factus est, cum dives esset; vide illum putrefactae sunt, et vestimenta vestra a tineis comestae divitem: omnia per ipsum facta sunt et sine ipso factum est sunt; aurum et argentum vestrum aeruginavit, et aerugo nihil6. Plus est aurum facere quam habere: dives es auro, eorum in testimonium vobis erit et manducabit carnes argento, pecore, familia, fundis, fructibus; tibi ista creare vestras sicut ignis: thesaurizatis vobis iram in novissimis non potuisti. —Vide illum divitem: omnia per ipsum facta diebus» ~. sunt; vide illum pauperem: Verbum caro factum est, et habi­ Quod si redempti sumus «non corruptibilibus auro vel tabit in nobis6. Quis digne cogitet divitias eius: quomodo argento..., sed pretioso sanguine quasi agni immaculati et faciat qui non fit, quomodo creet non creatus, formet non incontaminati, Christi»8, evidens est quos neque auro et formatus, mutabilia manens, temporalia sempiternus? Quis argento possumus emere beatitudinem coelestem. Quapro- (' digne cogitet divitias eius?— Paupertatem cogitemus, ne pter Petrus vehementer corripuit Simonem Magum offe­ forte pauperes vel ipsam capiamus: concipitur utero feminae rentem ei pecuniam pro potestate communicandi Spiritum virginali. 0 paupertas! In angusto diversorio nascitur, invo­ Sanctum, quae tamen minor erat aeterna beatitudine: «pe­ lutus infantilibus tegumentis in praesepio ponitur, fit cibaria cunia tua tecum sit in perditionem, quoniam donum Dei iumentis pauperibus; deinde, coeli et terrae Dominus, exsistimasti pecunia possideri»9. creator angelorum, omnium visibilium et invisibilium efector b) Verbis aequivalentibus. Christus Dominus in hunc et conditor fugit, vagit, nutritur, crescit, tolerat aetatem, mundum venit salvos facere homines: «Ego veni ut vitam . occultat maiestatem; postea, tenetur, contemnitur, flagellatur, habeant et abundantius habeant»10; «qui propter nos homines illuditur, conspuitur, colaphizatur, spinis coronatur, ligno et propter nostram salutem descendit de caelis» u. Ostendit suspenditur, lancea perforatur. O paupertas!...»7 Verbis etiam praecepit et docuit nos ab omni avaritia 1 Eph., N, 3-5. abstinere. «Dixitque ad illos: videte et cavete ab omni ava8 Rom., I, 29-30. 3 * 5 ’ 7 8 9 10 U II Pct., II, 14. Mit., VI, 24. Luc., XVI, 22. Eccli., XXXI, 5. lacob, V, 1-3. I Pet., I, 18-19. Act., VIII, 20. Ioann., X, io. Symbolum Niceno-Comtaniinopolitanum, Denz, n.o 86 1 4 7 Ioan., XIV, 6. Act., I, i. II Car., VIII, 9. Mil, VIII, 20. Ioan., I, 5. Ioan., I, 14. S. Augustinus, Sermo 14, capp. VI-VII, n.° 9, ML. 38, 115-116. Si &&& ·. if’ 84 I P. Q. I. Sect. I.—De his S* / in quibus non consistit beatitudo ritia; quia non in abundantia cuiusquam vita eius est ex his quae possidet. Dixit autem similitudinem ad illos, dicens: hominis cuiusdam divitis uberes fructus ager attulit, et cogitabat intra se, dicens: quid faciam, quia non habeo quo congregem fructus meos? Et dixit: hoc faciam: —destruam horrea mea, et maiora faciam, et illuc congregabo omnia quae nata sunt mihi, et bona mea, et dicam animae meae: anima, habes multa bona posita in annos plurimos: requiesce, comede, bibe, epulare. — Dixit autem illi Deus: stulte, hac nocte animam tuam repetunt a te; quae autem parasti, cuius erunt? Sic est qui sibi thesaurizat et non est in Deum dives»\ Ergo «nolite thesarizare vobis thesauros in terra, ubi aerugo et tinea demolitur, et ubi fures effodiunt et furantur; thesaurizate autem vobis thesauros in coelo, ubi neque aerugo neque tinea demolitur, et ubi fures non effodiunt nec furantur. Ubi enim est thesaurus tuus, ibi est et cor tuum»2. «Quid enim prodest homini, si mundum universum lucretur, animae vero suae detrimentum patiatur?»3 Propter quod alibi dicit: «Beati pauperes spiritu, quoniam ipsorum est regnum coelorum»4. Ad divites autem: wae vobis divitibus, quia habetis consolationem vestram»5; «amen dico vobis, quia dives difficile intrabit in regnum coelorum; et iterum dico vobis: facilius est camelum per foramen acus transire, quam divitem intrare in regnum coelorum»6. Nihil ergo mirum, si Apostolus Christi lesu dicat: «sint mores sine avaritia, contenti praesentibus; ipse enim dixit: non te deseram neque derelinquam»7; «nihil enim intulimus in hunc mundum; haud dubium quod nec auferre quid possumus: habentes autem alimenta et quibus tegamur, Alti., VI, 19-21. Aftt., XVI, 26. Mtt., V, 3. 5 Mtt., XIX, 23-24. Heb., XIII, 5· Cap. i,—Non consistit in bonis exterioribus corporalibus 85 his contenti sumus. Nam qui volunt divites fieri, incidunt in tentationem et in laqueum diaboli et desideria multa inutilia et nociva, quae mergunt homines in interitum et perditionem; radix enim omnium malorum est cupiditas, quam quidam appetentes erraverunt a fide et inseruerunt se doloribus multis: tu autem, o homo Dei, haec fuge* Quod iampridem Deus dixerat per Prophetas: «vae qui coniungitis domum ad domum et agrum agro copulatis usque ad terminum loci; nunquid habitabitis vos soli in medio terrae?»2: «vae qui praedaris, nonne et ipse praeda­ beris?...; cum consummaveris depraedationem, depraeda­ beris»3: «vae qui multiplicat non sua, usquequo et aggravat contra se densum lutum? Numquid non repente consurgent qui mordeant te, et suscitabuntur lacerantes te, et eris in rapinam eis? Quia tu spoliasti gentes multas, spoliabunt te omnes... Vae qui congregat avaritiam malam domui suae...» 4 Ideo «nolite sperare in iniquitate et rapinas nolite concu­ piscere: divitiae, si afluant, nolite cor apponere»5, et tunc erit «beatus dives qui inventus est sine macula et qui post aurum non abiit, nec speravit in pecunia et thesauris»6; nam «divites eguerunt et esurierunt, inquirentes autem Dominum non minuentur omni bono» 7; et fiet illud quod Beata Virgo dicebat: «esurientes implevit bonis, et divites dimisit inanes»8. Divitiae ergo, ut divitiae, non sunt via ad salutem, quin potius plerumque sunt «in muscipulam pedibus insipien­ tium»9. Quod est aequivalenter dicere salutem aeternam consistere in divitiis, maxime cum addatur expresse: I Tim., VI, 7-11. 1saias, V, 8. Isaias, XXXIII, 1. Habacuc, II, 6-9. Psalm. LXI, 11. Eccli., XXXI, 8. Psalm. XXXIII, 11. > Sap., XIV, n. I’ ■ 86 i'- 5,· I P. Q. I. Sect. I.—De his in quibus non consistit beatitudo Cap. I.—Non consistit in bonis exterioribus corporalibus 87 «quaerite ergo primum regnum Dei et iustitiam eius, et haec omnia adiicientur vobis» A 70. β) Ex ratione theologica multiplici. Primo. Beatitudo hominis consistit in retinendo seu possidendo summo bono beatificante, potius quam in eo emittendo seu erogando. Atqui contrarium accidit circa divitias, secundum illud Christi Domini: «beatius est dare quam accipere»12; et rursus: «si vis perfectus esse, vade, vende quae habes et da pauperibus, et habebis thesaurum in coelo; et veni, sequere me»3.—Similiter Apostolus: «di­ vitibus huius saeculi praecipe... bene agere, divites fieri in bonis operibus, facile tribuere, communicare, thesaurizare sibi fundamentum bonum in futurum, ut apprehendant veram vitam»4. «Quod superest date eleemosynam»5. —Idemque traditur in Antiquo Testamento: «frange esurienti panem tuum et egenos vagosque induc in domum tuam; cum ride­ ris nudum, operi eum, et carnem tuam ne despexeris»6; nam «bona est... eleemosyna magis quam thesauros auri recondere»7. Evidenter ergo beatitudo supematuralis obiectiva non consisti in divitiis. 71. Secundo. Beatitudo supematuralis obiectiva nequit consistere in his quae naturaliter sunt infra hominem, utpote naturaliter eo imperfectiora, sicut patet ex terminis. Sed divitiae et cetera bona exteriora corporalia sunt naturaliter infra hominem, iuxta illud: «omnia subiecisti sub pedibus eius, oves et boves universas, insuper et pecora campi; volucres coeli et pisces maris, qui perambulant semitas maris... Constituisti eum super opera manuum tuarum» x: et illud: «nonne anima plus est quam esca et corpus plus quam vestimentum?»2. Ergo beatitudo obiectiva supernaturalis nequit consistere in divitiis ceterisque bonis corpo­ ralibus exterioribus. Ad rem S. Augustinus: «sive male viventes, sive bene viventes, beati esse volunt; et non contingit omnibus quod omnes esse volunt. Omnes enim beati esse volunt, non autem erunt nisi illi qui iusti esse voluerint. Et ecce nescio quis ut mala faciat beatus vult esse. Unde? Ex pecunia, ex argento et auro, ex praediis, fundis, domibus, mancipiis, pompa saeculi, honore volatico et perituro. Habendo aliquid volunt beati esse: quaere ergo quid habeas, ut beatus sis. Cum enim beatus fueris, melior utique eris, quam cum miser es. Fieri autem non potest ut res deterior te faciat melio­ rem. Homo es, deterius te est quidquid cupis, quo beatus esse dedideras. Aurum, argentum, quaelibet corpora, quibus inhias acquirendis, possidendis, fruendis, inferiora sunt 1 Mtt., VI, 33. Ad rem Melchior Cano: «una cosa a lo menos, ten por te, —Tu melior es, tu potior es: et utique vis melior esse cierta, que no podrâs juntamente servir a Dios y a la hacienda; porque, como dice el Evangelio, son dos seriores contrarios. El uno dice: da a los necesiquam es. Melius est enim utique beatum esse quam miserum. tados; el otro: no les da; — el uno: abre la boisa; el otro: la cierra; — el uno Vis esse melior te; et quaeris, perquiris per quae id fiat, manda: sey piadoso; el otro: sey duro. En conclusiôn: avaricia y cristiandad no caben en un vaso, ni hallo yo un vicio mâs repugnante a la ley cristiana, , deteriora te. Quidquid quaesieris in terra, deterius est quam tu. la cual es ley de caridad y misericordia. Hanse avariento y cristiano como lobo y oveja, que aquél no da, antes quita; esta no quita a nadie lo ajeno, Hoc omnis homo optat amico suo; sic eum adiurat: antes da a todos, aun hasta la vestidura de lana que le sale de las entranas· sic melior sis, sic meliorem te videamus, sic de te meliore (Jratado de la victoria de ή mismo, cap. XII, p. 73, Barcelona, i860). [Cf Quegaudeamus. Quod amico optat, hoc et ipse vult. Accipe VEDO, Poerfw morales, XVII. Obras en verso, p. 407 b, ed. Aguilar Madrid, ergo fidele consilium: melior te vis esse, novi, omnes novimus, 1932] I I I I I < 1 I * I I 3 *4 Act., XX, 35. Mit., XIX, 21. I Tim., VI, 17-19. Isaias, LVIII, 7. Tob., XII, 8. 1 Psalm. VIII, 7-9; S. Thomas, hic, corp. art. 1 Mtt., VI, 25. I 8b I P. Q. I. Sect. I. De his in quibus non consistit beatitudo omnes volumus; — quare quod est melius te, ut inde efficia­ ris melior te» \ 72. Tertio. Beatitudo obiectiva supernaturalis est bonum simpliciter supremum hominis, ideoque certum, fixum, stabile, plene satiativum appetitus, secum ferens omnia bona et excludens omnia mala; haec enim omnia, quae sunt de ratione beatitudinis ut sic, eminenti et supremo gradu verificari debent de beatitudine obiectiva supernaturali, qua nulla altior esse aut concipi potest. Atqui nihil horum con­ venit divitiis, sed potius omnia directe contraria, ut patet < singula percurrenti cum Scriptura Sacra. Primo quidem divitiae non sunt bonum simpliciter optimum hominis, nam legimus: «melius est nomen bonum quam divitiae multae; super aurum et argentum gratia bona»1 2. Et iterum: «optavit, et datus est mihi sensus; invocavi et venit in me spiritus sapientiae, et praeposui illam regnis et sedibus, et divitias nihil esse duxi in comparatione illius; nec comparavi illi lapidem pretiosum, quoniam omne aurum in comparatione . illius arena est exigua, et tanquam lutum aestimabitur ar­ gentum in comparatione illius» 3. Et rursus: «si divitiae appe­ tuntur in vita, quid sapientia locupletius, quae operatur omnia?»4*; «omnia detrimentum feci et arbitror ut stercora, ut Christum lucrifaciam: mihi vivere Christus est; et mori, lucrum» ’. Deinde, divitiae non sunt bonum certum et firmum, sed incertum, fallax et instabile. Dictum est enim: «divitibus | huius saeculi praecipe non sublime sapere, neque sperare in incerto divitiarum, sed in Deo vivo, qui praestat nobis omnia abunde ad fruendum» 6; item: «... qui autem seminatus I est in spinis, hic est qui verbum audit, et sollicitudo saeculi 1 S. Augustinus, Enarratio in psalmum XXXII, Sermo II, n? 15, ML; 3prov3 ΧΠ T THOMAM’ 111 Contra Gent., cap. XXX, arg. 4. 3 V■ Sap., VII, 7-9. Sap., VIII, 5. Philipp., HI, 8; I, 21. I Tim., VI, 17. Op. i—Non consistit in bonis exterioribus corporalibus 89 istius et fallacia divitiarum suffocat verbum et sine fructu efficitur» *; postremo: «qui confidit in divitiis suis, corruet»12. Qua in re dignus est qui audiatur Augustinos: «quid, inquit, tam incertum quam res volubilis? — Nec immerito ipsa pecunia rotunda signatur, quia non stat. Tales ergo, etsi habeant aliquid, pauperes sunt: qui vero nihil horum habent et habere desiderant, inter reprobandos divites computan­ tur» 3. Corruit igitur qui in pecunia ruente confidit. Tertio, divitiae non plene satiant humanum appetitum boni, • secundum illud: «avarus non implebitur pecunia, et qui amat divitias fructum non capit ex eis, et hoc ergo vanitas; ubi multae sunt opes, multi et qui comedunt eas: et quid pro­ dest possessori, nisi quod cernit divitias oculis suis?»4. Neque tamen oculi eius satiantur, nam «considerans reperi et aliam vanitatem sub sole: unus est et secundum non habet, non filium, non fratrem, et tamen laborare non cessat, nec satiantur oculi eius divitiis, nec recogitat dicens: cui laboro et fraudo animam meam bonis? In hoc quoque vanitas est et afflictio spiritus»5. Propter quod scriptum est: «insatiabilis oculus cupidi in parte iniquitatis; non satiabitur donec consumat arefaciens animam suam»6; «infernus et perditio nunquam implentur; similiter et oculi hominum insatiabiles» 7* ; «sanguisugae duae sunt filiae [= libido et avaritia], dicentes: affer, affer»9. Quarto, divitiae non afferunt secum omnia bona, quin potius multa mala secum trahunt, sicut scriptum est: «est et alia infirmitas, quam vidi sub sole: divitiae conservatae in malum domini sui; pereunt enim in afflictione pessima: generavit filium, qui in summa egestate erit. Sicut egressus 1 Afll., XIII, 22. Cf. S. Thomam, De duobus praeceptis caritatis et decem Ligis praeceptis, cap. 28, ed. Vives, t. 27, p. 169 a. 1 Pwv., XI, 28. ’ S. Augustinus, Enarratio in psalm. 83, n.° 3, ML. 37, 1.057. 4 Eccle., N, 9-10. 1 Eccle., IV, 7-8. 4 Eccli., XIV, 9. 7 Pwv., XXVII, 20. ‘ Pwv., XXX, 15. UO I P. Q. I. Sect. I.—De his in quibus non consistit beatitudo est nudus de utero matris suae, sic revertetur, et nihil auferet secum de labore suo. Miserabilis prorsus infirmitas: quomodo venit, sic revertetur. Quid ergo prodest ei quod laboravit in ventum? Cunctis diebus vitae suae non comedit in tenebris et in curis multis, et in aerumna atque tristitia» \ Et alibi: «avaro autem nihil est scelestius...; nihil est ini­ quius quam amare pecuniam, hic enim et animam suam vena­ lem habet»8; «qui quaerit locupletari, avertit oculum suum»3. Denique: «qui volunt divites fieri, incidunt in tentationem et in laqueum diaboli et desideria multa inutilia et nociva, quae mergunt hominem in interitum et perditionem; radix enim omnium malorum est cupiditas, quam quidam appe­ tentes erraverunt a fine et inseruerunt se doloribus multis»4; nam «aestimaverunt lusum esse vitam nostram, et conversa­ tionem vitae compositam ad lucrum, et oportere undecum­ que, etiam ex malo, acquirere»s, et tamen «dormierunt somnum suum, et nihil invenerunt omnes viri divitiarum in manibus suis»6; «quomodo qui videt per somnium invenisse se thesauros, tamdiu dives est quamdiu non evigilet: somnium illum divitem fecit, evigilatio pauperem facit»7. Nociva et inutilia avaritiae desideria eloquenter, more suo, expendit S. Augustinus scribens: «quid tibi dicebat avaritia? — Serva tibi, consule in posterum... Serva tibi, inquit avaritia. — Pone te velle obtemperare: interroga ubi serves. — Illa tibi monstratura est munitum locum, muratum cubiculum, arcam ferream; omnia muni. — Forte domesti­ cus fur etiam interiora perrumpet et, cum pecuniae tuae consulis, vitae tuae timebis; forte, dum multum servas, qui \ ult eripere, cogitat et occidere. — Postremo, adversus fures, licet quocumque munimine thesaurum tuum et vestem tuam communias, communi ea adversus rubiginem et ti1 Eccle., V, 12-16. 1 Eccli., X, 9-10. 5 Eccli., XXVII, i. * I Tim., VI, 9-10. Vide Augusttmttm . , < . v termone 177, nn. exponentem verba Apostoli (ML. 38, 956-960' 4 Sap., XV, 12. • Psalm. LXXV, 6. ’ S. Avovttixvs, a™* i„ Psalmm n „ 9_ ML eereaie Ij egre°‘ 6-ti Cap. I.—Non consistit in 1 bonis exterioribus corporalibus 91 neam. — Quid facturus es? — Non foris hostis auferens, sed sat intus absumens. Xon ergo bonum consilium dedit avaritia. Ecce iussit ut serves, et non invenit dare locum ubi serves. Dicat etiam consequentia: Consule in posterum. — In quantum posterum? In dies paucos et incertos. Dicit: consule in posterum, homini fortassis victuro nec in crastinum.— Sed ecce vivat quantum putat avaritia, non quantum ostendit, non quantum docet, non quantum fidit, sed quantum putat vixerit, senuerit, finierit: adhuc senes incurvus, baculo innixus, lucrum quaerit et audit avaritiam dicentem: consule in posterum. — In quod posterum? — lam exspiranti lo­ quitur: propter filios tuos, inquit. — Utinam vel illos senes non avaros haberemus, qui filios non habent. Etiam ipsis, etiam talibus, etiam iniquitatem suam multa pietatis imagine excussantibus non cessat dicere: consule in posterum. Sed forte ipsi cito erubescunt: illos videamus qui filios habent, utrum certi sint filios suos possessuros esse quae reliquerint. Intendant, cum vivunt, filios aliorum, alios alienis impro­ bitatibus quod habuerunt amittentes, alios propria nequitia quod possederant consumentes, et remanent inopes filii divitum. — Parcite nasci servi avaritiae. — Sed possidebunt hoc, inquit, filii mei. — Incertum est, non dico: falsum est, sed quod feceris incertum est. — Postremo fac certum. Quid eis vis relinquere? — Quod acquisisti tibi. — Certe, quod acquisisti relictum non erat, et habes. Si tu habere potuisti quod tibi relictum non est, poterunt ergo habere et illi quod tu non reliqueris. — Refuta sunt consilia avari­ tiae* § III SOLVUNTUR DIFFICULTATES 73. More suo S. Doctor movet tres difficultates, ex visceribus rei disputatae desumptas. Duae priores procedunt 1 S. Augustinus, Sermo 86, capp. VII-VIII, nn. 8-10, ML. 38, 527. Vide etiam Sermonem 14, capp. IV-V, nn. 6-8, ML. 38, 114-115S et &e Crcitate Dei, lib. IV, cap. 3, ML. 41, 114. Ί I P. Q. I. Sect. I.—De his in quibus non consistit beatitudo Tw.’·’.··' Λ a priori, ex ipsa definitione beatitudinis obiectivae, turn sub ratione connmini ultimi finis (obiectio prima), tum sub ra­ tione propria beatitudinis (obiectio secunda): sumit autem primo loco rationem communem ultimi finis, propter con­ tinuationem huius quaestionis cum praecedenti, quae erat de beatitudine sub communi ratione finis ultimi, ut sic na­ turali veluti passu fieret transitus ab una quaestione ad aliam. — Tertia denique difficultas procedit a posteriori, hoc est, a proprio effectu obiecti beatificantis, qui est excitare infinitum desiderium sui. Est ergo, ut semper, processus ordinatissimus et naturalis a maiori ad minus, a communi ad proprium. 74. Obiectio prima (ex ipsamet definitione beatitudinis obiectivae sub ratione communi ultimi finis consideratae). Beatitudo hominis obiectiva, cum sit ultimus finis qui omnia movet in genere causae finalis, consistit in bono cui omnia obediunt seu a quo omnia moventur; nam moveri est obedire, et movere est dominare. Atqui pecunia est bonum cui omnia obediunt, secundum illud: «pecuniae obediunt omnia» (Eccle., X, 19). Ergo beatitudo hominis obiectiva consisti in pecunia, idest in divitiis. Quod autem haec difficultas sumatur ex propria natura beatitudinis sub ratione communi ultimi finis, patet ex initio obiectionis: «cum enim beatitudo sit ultimus finis hominis»; et ex comparatione eius cum argumento Sed contra articuli quinti quaestionis praecedentis: ultimus finis «hominis affectui dominatur» (q. I, a. 5, Sed contra); «ma­ xime in hominis affectu dominatur» (q. 2, a. 1, obi. 1). 75. Responsio. Dist. mai.: beatitudo hominis obiectiva consistit in bono cui omnia, hoc est, cetera, vera bona et corporalia et spiritualia, et omnes homines boni seu sapientes et virtuosi, obediunt, conc.; consistit in bono cui omnia bona mere corporalia et omnes homines mali, hoc est, stulti et vitiosi, obediunt, nego. Contradist. min.: pecuniae obediunt omnia, idest cetera bona mere corporalia et omnes homines stulti, conc.; obediunt omnia vera bona, etiam spiritualia, et omnes homines boni et sapientes, nego. >Ί 3 Cap. I.—Non i consistit in bonis exterioribus corporalibus 93 i * l· r Et nego consequens et consequentiam. 76. Ut scite animadvertit S. Doctor, verum «iudicium de bonis humanis non debet sumi a stultis, sed a sapientibus; sicut et iudicium de saporibus ab his qui habent gustum bene dispositum», non ab his qui habent gustum deprava­ tum ex aegritudine vel quacumque indispositione 1. Pro multitudine ergo stultorum hominum, «qui sola corporalia bona cognoscunt, quae pecunia acquiri possunt», beatitudo obiectiva consistit in divitiis; sed «haec opinio procedit ex falsa radice, quia scilicet aestimant se principa­ liter esse id quod sunt secundum corpora»2, idest secundum exteriorem hominem, non id quod revera sunt secundum mentem. Itaque pecuniae obediunt omnia exteriora bona corpora­ lia et omnes homines depravati et stulti, qui innumerabiles sunt, iuxta illud: «stultorum infinitus est numerus»3; at neque haec sunt unica et principalia hominis bona, neque iudicium multitudinis stultorum est verum ob hoc solum quod multitudinis est. Nam, ut egregie scribit Seneca, «cum de beata vita agitur, non est quod mihi illud discessio­ num more respondeas: haec pars maior esse videtur; ideo enim peior est. Non tam bene cum rebus humanis agitur, ut meliora pluribus placeant: argumentum pessimi turba est. Quaeramus ergo quid optimum factum sit, non quid usitatis­ simum; et quid nos in possessione felicitatis aeternae con­ stituat, non quid vulgo, veritatis pessimo interpreti, proba­ tum sit» 4. 77. At neque bona spiritualia, praesertim supernaturalia, neque homines sapientes et spirituales, maxime fideles Christiani — qui rectum iudicium habent de vero ultimo fine — obediunt pecuniae, quin potius expresse affirmant, ut vidimus, pecuniae non esse obediendum, cum in ipsa non consistat nostra beatitudo. 1 H. L, ad i. S. Thomas repetit hic ea quae supra dixerat, q. 1, a. 7. Vide tom. I, nn. 899-900. * IV Sent., d. 49, q. 1, 1 qla. 1 ad i. Vide etiam II-II, 25, 7. 1 Eccle., 1,15. ‘ Seneca, De beata vita, cap. 2, ed. cit., t. II, p. 141· 3 i' *1 L' βκ >r 4« ■■ 94 ιΰ I I P. Q. I. Sect. I. De his in quibus non consistit beatitudo Plastice et eleganter, pro more, hoc duplex indicium, sapientum et insipientum, describit S. Augustinus: «ali­ quando, inquit, transimus viam, et videmus amoenissimos et uberes fundos, et dicimus: cuius est ille fundus? — Asseri­ tur: illius. — Et nos dicimus: beatus homo. — Vanitatem loquimur. — Beatus cuius est illud pecus, beatus cuius est ille servus, beatus cuius est illa familia. — Tolle vanitatem, si vis audire veritatem: beatus est cuius est Dominus Deus ipsius. Non enim cuius est fundus iste, beatus est; sed ille cuius est ille Deus. — Sed, ut apertissime beatitudinem rerum annunties, dicis quod beatum te fecit fundus tuus. — Quare? — Quia inde vivis. Nam quando laudas pro magno fundum tuum, hoc dicis: ipse me pascit, inde vivo. — Attende unde vivas. Ille est unde vivis, cui dicis: apud te est fons vitae. Beatus populus, cuius est Dominus Deus ipsius. O Domine Deus meus, o Domine Deus noster, ut ve­ niamus ad te fac nos beatos de te. Nolumus de auro, neque de argento, nec de fundis: nolumus de terrenis istis et vanis­ simis et caducae vitae transitoriis. Non loquatur os nostrum vanitatem. Fac nos beatos de te, quia non perdemus te. Cum tenuerimus te, nec te perdemus nec nos peribimus. Fac nos beatos de te, quia beatus populus cuius est Dominus Deus ipsius»* 1. Solum ergo relate ad avaros peccatores vera sunt quae canit Horatius: «............................ omnis enim res, virtus, fama, decus, divina humanaque pulchris divitiis parent.......................... » 2. At simpliciter, vera sunt semper quae Tullius Cicero scribit: «animus hominis dives, non arca, appellari solet; quamvis illa plena sit, dum te inanem videbo, divitem non putabo» 3 S. Augustinus, Sermo 113, cap. VI, n.<> 6, ML. 38 651 Horatius, Satyr. lib. II, Satyra 3, w. 94-96, ed cit ’ p i'<8 Tullius Cicero, Paradoxon VI, cap. 1, ed. cit., t. III pp' 511-512 Cap. I.—Non consistit I in bonis exterioribus corporalibus 95 Verae divitiae non sunt mammona iniquitatis; sed the­ sauri coelestes, hoc est, bona opera meritoria, quae sanctos sequuntur in coelum, ubi neque aerugo neque tinea de­ molitur et ubi fures non effodiunt nec furantur h 78. Obieciio secunda (ex definitione beatitudinis obiecti­ vae sub propria ratione beatitudinis). Beatitudo obiectiva consistit in illo, in quo omnia bona perfecte congregari possunt, quia beatitudo est status omnium bonorum congregatione perfectus2. Atqui omnia bona perfecte congregari possunt in pecunia, quia pecunia emi et possideri possunt omnia bona quaecumque homo voluerit. Ergo beatitudo hominis obiectiva consistit in pecunia. 79. Respondetur. Dist. mai.: beatitudo obiectiva con­ sistit in eo in quo omnia bona perfecte congregari possunt, omnia omnino bona, idest non solum corporalia et temporalia, sed etiam spiritualia et eterna conc.; omnia bona temporalia et corporalia tantum, nego. Contradist. min.: in pecunia possunt perfecte congregari ™ bona, corporalia et temporalia tantum, conc.; omnia bona simpliciter, etiam spiritualia et supernaturalia et aeter­ na, nego. Et nego consequens et consequentiam. Beatitudo est status omnium omnino bonorum congre­ gatione perfectus, non merus cumulus quorundam bonorum tantum. lam vero pecunia solum emi et congregari possunt bona corporalia exteriora, quae unice sunt bona venalia; non autem bona spiritualia, etiam naturalia, ut scientia et vinus, multoque minus bona supernaturalia et divina, ut gratia et gloria coelestis, quae venalia non sunt. Propter quod scriptum est: «Quid prodest stulto divitias habere, sapientiam onere non possit?» 3. Et in Actibus Apostolo1 Luc., XVI, 9, ii, 13; ΛίΠ., VI, 2o; I Tim., VI, 18-19; Apoc., XIV, 13. 1 Boetius, De Consolatione philosophiae, lib. III, prossa 2, ed. cit., P. 47, 15-16. Editores leonini, primam editionem sequentes, ponunt: aggregatione, "Ora MSS. et editionem venetam anni 1478. Indubia tamen lectio est: ■yrqatione, quam vel ipsi doctissimi editores adhibent in accuratissima xacne Summae Contra Gentiles, lib. Ill, cap. 63. ’ /W,XVII, i6. •t 1 Γ f< I 96 ■ » I I I H j I I ■ i 1 ] I P. Q. I. Sect. I.—De his in quibus non consistit beatitudo Cap. I.—Non consistit in bonis exterioribus corporalibus 97 rum legimus quod «cum vidisset Simon [Magus] quia per dupliciter accipi: uno modo, proprie, secundum quod im­ impositionem manus Apostolorum daretur Spiritus Sanctus, portat appetitum rei non habitae»l, quo in sensu Tullius obtulit eis pecumam, dicens: «date et mihi hanc potestatem, Cicero ait quod «desiderium est libido eius, quod nondum ut cuicumque imposuero manus accipiat Spiritum Sanctum. adsit, videndi», hoc est, «futurorum bonorum»2, et similiter Petrus autem dixit ad eum: pecunia tua tecum sit in perditio­ Augustinus dicit quod desiderium est «rerum absentium nem, quoniam donum Dei exsistimasti pecunia possideri»1. concupiscentia»3, «nam nemo desiderat quod habet»4; Sed et ipsa bona corporalia exteriora non semper a — «alio modo, communiter, secundum quod importat exclu­ quocumque divite congregari possunt et, quando de facto sionem fastidii»5 in possessione rei iam habitae, utpote quae congregantur, non in statu perfecto, sed potius in perfecta plene et perfecte satiat et quietat appetitum possidentis instabilitate, ut patet in historia vineae Naboth2. quin rem aliam possidendam desideret. 80. Tertia obiectio (a posteriori, ex effectu quem divitiae Patet autem quod beatitudo obiectiva seu obiectum causant in humano appetitu). Beatitudo obiectiva consistit beatificans debet excitare infinitum desiderium sui utroque in bono provocante infinitum desiderium sui; quia beatitudo modo: positivum, quando nondum habetur; et negativum, est summum seu infinitum bonum, quod ideo natum est per exclusionem duplicem: appetitus alterius rei, et fastidii excitare summum seu infinitum desiderium sui. Atqui eiusdemet rei desideratae quando de facto possidetur. divitiae excitant infinitum desiderium sui, secundum illud: Et dicitur utrumque desiderium infinitum, hoc est, sine «avarus non implebitur pecunia» 3, et illud: «insatiabilis oculus y modo vel mensura, eo quod modus et mensura sunt mediorum, cupidi»4. Ergo beatitudo obiectiva consistit in divitiis. non finis ultimi simpliciter; qua de causa virtutes theologicae, 81. Respondetur. Dist. mai.: beatitudo obiectiva consistit cum habeant ipsum finem ultimum pro obiecto, non habent in bono excitante infinitum desiderium quando nondum medium per se, sicut virtutes morales 6; et de caritate — quae possidetur et plenam satietatem seu quietem appetitus in suprema virtutum est — dicitur quod modus eius in dili­ se quando iam habetur, conc.; consistit in bono provocante gendo Deum est sine modo diligere 7. infinitum desiderium sui quando nondum possidetur, ita tamen ut non plene et perfecte satiet et quietet appetitum l 1 HI, 33, 2. in se quando de facto habetur, nego. * Tullius Cicero, Tusculi, quaest., lib. IV, ed. cit., t. II, p. 423; cap. 6, Contradist. min.:divitiae excitant infinitum desiderium sui I p.420. 3 S. Augustinus, Enarratio in psalmum 118, serm. 8, n.° 4, ML. 37, quando nondum habentur, ita tamen ut, quando de facto possidentur, non satient nec quietent perfecte appetitum, S. Augustinus, Sermo 187, n.° 6, ML. 38, 956. conc.; excitant infinitum desiderium sui, si nondum habentur, MI, 33, 2. simulque afferunt plenam quietem et satietatem in se quando MI, 64, 4. 7 revera possidentur, nego. IMI, 27, 6. Et hoc est quod significat verbum S. Thomae, quando dicit quod appetitus finis non modificatur (h. 1., idest, I-II, q. 2, a. 1 ad 3) Et nego consequens et consequentiam. 82. Notandum est ergo quod «sitis vel desiderium potest quasi dicat: non habet modum aut mensuram. Ut enim explicat alibi, «deside­ Act., VIII, 18-20. Ill Regum, XXI, i sqq. Eccle., V, 9. Eccli., XIV, 9. rium finis in unaquaque arte est infinitum; desiderium autem eius quod est ii finem non est infinitum, sed habet terminum secundum regulam et censuram finis: sicut ars medicinalis intendit ad sanandum in infinitum, cum inducit sanitatem quantumcumque potest, sed medicinam non dat suantumcumque potest, sed secundum mensuram quae est utilis ad sanandum; tt ita est in aliis artibus» (In I Politicorum, lect. 8, ed. Vives, t. XXVI, p. 124 a). D* Hominis* * 98 rsi • I t I I P. Q. I. Sect. I.—De his in quibus non consistit beatitudo Est igitur de ratione finis ultimi obiectivi seu obiecti beatificantis quod desideretur appetitu infinito, hoc est, sine modo vel mensura, quando nondum habetur; et insuper quod, quando de facto possidetur, satiet et quietet infinito modo, idest sine modo vel mensura finita, appetitum pos­ sidentis, excludens ab eo omne fastidium et omnem defati­ » gationem et totaliter implens desiderium suum, iuxta illud: «qui replet in bonis desiderium tuum» \ et illud: «dilata os tuum et implebo illud»2; «ut ditem diligentes me, et the­ sauros eorum repleam»3; «satiabor cum aparuerit gloria tua»4. Secus, si famen et sitim sui tantum provocat absque saturitate et refrigeratione appetitus, dici non potest bonum beatifisans. 83. Iam vero istae duae conditiones obiecti beatifi­ cantis non inveniuntur cumulative in divitiis. Xam duae sunt species divitiarum: naturales, ut cibus et potus, vestimentum et habitaculum; et artificiales, ut i pecunia; quibus respondet duplex appetitus seu duplex concupiscentia: naturalis, quae est «conveniens naturae ani­ malis, sicut cibus et potus et alia huiusmodi», quae conferunt «ad conservationem individui», et communis est hominibus et aliis et animalibus; — et non mere naturalis, sed cum ratione, μετά λόγον, quae vocari potest animalis, quia est conveniens animali, non secundum meram naturam, sed secundum apprehensionem imaginationis et rationis particu­ laris, ut quodammodo stant sub ratione universali; et haec se habet ex additione ad naturalem ideoque est homini pro­ pria: ίδιον και επίθετον 5. Unde concupiscentia naturalis respicit bonum corpo­ rale absolutum, secundum quod necesse est ad simpliciter conservandam naturam corporalem; sed concupiscentia non- Psalm. CII, 5. Psalm. LXXX, 11. 3 Prw., VIII, 21. Psalm. XVI, 15. 8 S. Thomas, Ι-Π, 30, 3; 75, 5; Aristoteles, III Ethic. Nie., cap. XI. nn. 1-2, II, 37? I Rhetor., cap. XI, n.° 5, 335, 21-32 ! Cap. I.—Non consistit in bonis exterioribus corporalibus 99 naturalis seu animalis respicit bonum corporale qualificatum, nempe selectum et pretiosum, ut delicatum cibum et selectum potum et pretiosa atque elegantiora vestimenta, quae, ut sic non sunt necessaria ad esse, sed ad melius seu commodius esse eius, et ideo important quandam rationem superfluitatis, et non purae et strictae necessitatis, ut sunt bona quae appetit concupiscentia naturalis 84. Sic ergo divitiae naturales non provocant appetitum seu desiderium infinitum sui in actu, sed solum in potentia seu successive; et hoc ideo, quia huiusmodi divitiae appetun­ tur appetitu naturali ad subveniendum naturali indigentiae corporis, quae est finita et determinata in actu, licet sit indefinita in potentia seu successive. Ita stomachum habet indigentiam et capacitatem finitam in actu cibi et potus, et ideo non potest simul supportare infinitum cibum aut infinitum potum; quia «tamen huiusmodi bona corporalia, cum adveniunt, non perpetuo manent, sed deficiunt» et consumuntur primo usu, post aliquid temporis indiget alio cibo et alio potu, et sic porro in infinitum quandiu vita durat. Similiter corpus non habet superficiem infinitam in actu quae tegi debeat vestimentis infinitis; neques pedes habent in actu longitudinem, latitudinem et altitudinem infinitam quae cooperiri debeat solutaribus infinitae super­ ficiei: quia tamen solutares et vestimenta usu continuato consumuntur, homo eget, quandiu vivit, indefinitis vesti­ mentis et calceamentis, non simul, sed successive, quia et indigentia successiva est, non simultanea. Et haec est ratio cur bruta animalia, quae solum habent appetitum naturalem naturalium divitiarum ut pure naturales sunt, non habent in actu simul appetitum infinitum infinitonun bonorum corporalium, sed eorum tantum quibus actu ) subvenitur naturali indigentiae proprii corporis. Qua de cau­ sa, avaritia non est vitium brutorum animalium, sed hominis totum. Quando vero indigentia naturalis sublata est per suffi­ cientem cibum et potum, eorum additio vel nimia retentio 1 I-II, 30, 3; II-II, 32, 5-6; III Ethic., lect. 20, nn. 619-621. i 100 I P. Q. I. Sect. I. De his in quibus non consistit beatitudo nauseam et tastidium provocat, ut experientia constat in animalibus et in hominibus. Itaque divitiae naturales, ut pure naturales, neutram conditionem habent obiecti beatificantis, et ideo nullo modo potest in eis consistere beatitudo hominis obiectiva. Quae omnia brevissimo sermone indicavit S. Doctor initio suae responsionis, dicens quod «appetitus [naturalis] naturalium divitiarum non est infinitus, quia secundum cer­ tam mensuram sufficiunt naturae»; et natura naturaliter non appetit superflua, utpote inutilia. 85. Divitiae vero artificiales, immo et naturales quate­ nus sumuntur ut stant sub artificialibus et non ut pure naturales *, excitant appetitum seu desiderium infinitum sui, 1 Est enim duplex usus divitiarum naturalium: unus naturalis, quatenus istae divitiae assumuntur ad subveniendum defectibus naturalibus corporis. et hic usus respondet appetitui seu concupiscentiae naturali; atque ideo est conmunis homini et bruto; unde videmus quod bruta manducant et bibunt, quod est uti cibo et potu ad supplendos defectus naturales famis et sitis (II-II, 64, 1; 66, 1); — alius adventitius et rationalis, quo scilicet istae divitiae naturales commutantur inter se ab hominibus, ut melius et facilius suppleri possint naturales defectus, propter nimiam abundantiam quarundam in uno loco et penuriam in alio, ut si quis det triticum alii ut ab eo accipiat oleum, — et hic usus, qui vocatur emptio et venditio, est proprius homini. Qui quidem usus adeo distineri sunt, ut primus sit materia temperantiae, secundus vero est materia iustitiae. Hic tamen usus adventitius et rationalis divitiarum tripliciter fieri potest: uno modo, ultro citroque commutando divitias naturales, v. gr., commutando vinum pro pane; quia tamen haec commutatio divitiarum naturalium in propria specie, si copioso modo et longiore distantia fieri debeat, valde molesta et dificilis est, ideo adinventus est nummus quasi fidciissor divitiarum naturalium, et sic alio modo commutatio fit inter divitias naturales et arti­ ficiales, ex. gratia, si quis «dicit amico suo: accipe hic a me aurum, et da mihi in Africa oleum» (S. Augustinus, Sermo 187, n.° 10, ML. 38, 959); tertio modo, ratione maioris facilitatis et rapiditatis, inter divitias artificiales seu nummos ex utraque parte, et vocari solet cambium a theologis posterioris aetatis fcf. II-II, 77, 4·. Quatenus ergo divitiae naturales cadunt sub usu adventitio et rationali, qui est proprius usus divitiarum artificialium, reducuntur ad divitias arti­ ficiales, ct earum appetitus evadit infinitus sicut appetitus divitiarum artifi­ cialium; quo in casu omnes divitiae, ut formalitcr commutabiles, includuntur nomine pecuniae. Id, quod egregie, more suo, exponit S. Augustinus scribens: •errans videt ipse [homo] quia per se non potest beatus esse; unde se fieri Cap. I.—Non consistit in bonis exterioribus corporalibus 101 non solum in potentia sive successive, sed etiam in actu et simul; quod quidem desiderium appellatur proprie loquendo cupiditas, quae est avaritia1. Videmus enim quod «qui concupiscit divitias, potest eas concupiscere, non ad aliquem certum terminum, sed simpliciter se divitem esse quantumcumque potest»2. 86. Cuius ratio est duplex: Prima, ex parte rationis formalis appetendi divitias appetitu deordinato avaritiae. Ava­ rus enim, eo ipso quod falso practice putat ultimum finem lotius vitae suae consistere in divitiis, formam communem appetibilitatis ultimi finis applicat divitiis, ideoque divitias appetit sicut ultimum finem, ut obiectum materiale prima­ rium sub formali. Atqui finis ultimus ut sic infinite, hoc est, sine modo et mensura determinatis, amatur. Ergo divi­ tiae artificiales, non ut materialiter divitiae sunt, sed ut practice iudicantur et assumuntur sub ratione formali appeti­ bilitatis ultimi finis, provocant infinitum desiderium sui in actu. Et idem valet de quocumque obiecto, in quo ponitur beatitudo materialis, statim ac practice subsumitur sub communi et abstracta ratione beatitudinis seu finis ultimi. 87. Secunda, ex parte conditionis formalis sine qua non appetitus divitiarum artificialium. Cum enim appetitus elicitus sequatur apprehensionem appetibilis, talis et tanta est concupiscentia divitiarum artificialium qualis et quanta est apprehensio seu repraesentatio bonitatis earum. Sed haec repraesentatio est infinita, quia est repraesentatio universalis, Tat beatum, hoc amat. Quid, putamus, amat unde putat se fieri beatum? am Pecuniam, aurum, argentum, possessiones; breviter dico: pecuniam. Totum άη quidquid homines possident in terra, omnia quorum domini sunt, ttcunia vocatur. Servus sit, vas, ager, arbor, pecus; quidquid horum est, ■tama dicitur. Et unde est primum vocata pecunia? Ideo pecunia, quia nfti totum quod habebant in pecoribus habebant: a pecore pecunia vocatur; qnnus antiquos Patres fuisse divites pastores. Ergo pecuniam diligis, o homo; aie putas te fieri beatum pecunia est, et multum eam diligis» (De disciplina vj’iana, cap. VI, n.° 6, ML. 40, 672). Vide etiam S. Thomam, II-II, H7,2 ad 2. 1 Ι-Π, 30, 3; 77, 5 ad 1; 84, i et 4. ‘ 1-11,30,4. 102 I P. Q. I. Sect. I.—De his in quibus non consistit BEATITUDO utpote exhibita quidem ab imaginatione et cogitativa, non tamen secundum se solas, sed secundum quod stant sub ratione universali, quae infinita simul, licet per modum unius, apprehendere potest; et sic divitiae exhibentur ut virtualiter continentes omnia bona corporalia, quae pecunia haberi possunt \ Ergo et consupiscentia consequens talem apprehensionem debet esse infinita2. 88. Attamen deest eis secunda conditio obiecti beatifican­ tis, quod scilicet perfecte et complete seu totaliter, absque modo et mensura, satiet et quietet appetitum hominis eas possidentis. Pecunia enim, quantacumque sit, non satiat appetitum avari; quinimmo, quanto copiosior est, tanto maiorem sitim et inquietudinem provocat: «quis hic habet abundantiam?, inquit Augustinus. — Nemo. Abundantia ho­ minis quae est? Aerumna, calamitas. — Sed divites habent abundantiam. — Plus egent quanto plus habent. Desideriis vastantur, cupiditatibus dissipantur, timoribus cruciantur, tristitia contabescunt; quae illis abundantia? 3. «Nescit cu­ piditas ubi finitur necessitas»4. Iste divitiarum appetitus, ut eloquenter dicit Melchior Cano, '-es un apetito que no se apaga con tenerlas, antes se enciende mas; es fuego que nunca se harta por mâs lena que le eches; es tierra que no se satisface por mâs cuerpos que sepultes en ella; es infierno que con ningùn nûmero de almas se contenta; es hidropesia que ninguna agua la mata la sed; finalmente, es perro rabioso, que crece mâs la rabia cuanto mâs lo cebas»5. Qualis est beatitudo ubi est infinita indigentia? «Pecunia non te facit beatum» 6. Implere, satiare totaliter appetitum absque ullo fastidio et defatigatione, Π-Ι1, 118, 7 c. et ad 2. Ι-Π, 30, 4 c. et ad 1 et 2. S. Augustinus, Enarratio in psalmurn XXIX, serm. II, n.° 17, ML. 36, 224. 4 S. Augustinus, Contra lulianum pelagianum, lib. IV, cap. XIV, n.° 70, ML. 44, 773. 5 Melchior Cano, O. P„ Tratado de la victoria de si mismo, cap. XII, p. 71, Barcelona, i860. • S. Augustinus, De disciplina Christiana, cap. IX, n.° 10, ML. 40, 674. Cap. I.—Non consistit in bonis exterioribus corporalibus 103 hoc est formale in obiecto beatificante. Quod si bonum ali­ quod sitim sui infinitam excitat quin eam sit capax satiandi et extinguendi, non beatitudinem sed infinitam miseriam provocat. Melius est non excitasse appetitum quam, excita­ tum, satiare non posse: «fallax enim felicitas, ipsa maior est infelicitas»x. Est ergo infinita distantia inter divitias aliaque tempo­ ralia bona et verum obiectum beatitudinis. Nam vera beatitu­ do obiectiva excitat infinitam sitim sui quando nondum habetur, et infinitam quietem et saturitatem affert absque ullo fastidio quando de facto possidetur, quia in se est multo maius bonum quam suspicabatur et desiderabatur; e contra, bona temporalia et specialiter divitiae sitim sui infinitam provocant, quin tamen, quando de facto possidentur, eam satiare et extinguere possint; sunt enim in se multo minora bona quam credebantur et optabantur, et ideo semel possessa vilescunt et alia desiderantur. Quam differentiam eleganter expendit S. Augustinus, cum ait: «inter temporalia quippe atque aeterna hoc interest, quod temporale aliquid plus diligitur antequam habeatur, I vilescit autem cum advenerit; non enim satiat animam, cui vera est et certa sedes aeternitatis: aeternum autem ardentius diligitur adeptum quam desideratum, nulli enim desideranti conceditur plus de illo existimare quam se habet, I ut ei vilescat cum minus invenerit; sed quantum quisque veniens existimare potuerit, plus perveniens inventurus est»2; «nullam enim habet amaritudinem conversatio eius wpe taedium convictus illius, sed laetitiam et gaudium» 3. Quae cum ita sint, iure meritoque idem Augustinus ararum urget hisce verbis: «avare, quid inhias coelo et terrae? ______ 1 S. Augustinus, Enarratio in psalmum CXX1X, n.° i, ML. 37, 1.697. ’ S. Augustinus, De doctrina Christiana, lib. I, cap. XXXVIII, n.° 42, .’4L 34,36-37. Hanc differentiam uberius exponit S. Gregorius Magnus, HwKa XXXVI in Evangelia, n.° 1, ML. 76, 1.266. Vide etiam I-II, 33, 2; I Π-Il, 28, 3, ubi S. Doctor complet doctrinam traditam in secunda parte l hta responsionis ad 3. ’ Sap., VIII, 16. Ί 104 I P. Q. I. Sect. I.—De his in quibus non consistit beatitudo Melior est qui fecit coelum et terram: ipsum visurus, ipsum habiturus es. Quid quaeris ut tua sit illa villa, et transiens per illam dicis: beatus cuius est possessio ista? Hoc dicunt quam multi qui transeunt per illam, et tamen, cum dixerint, et transeunt per illam, possunt caput agitare et suspirare: numquid et possidere? Sonat cupiditas, sonat iniquitas; sed non concupiscas rem proximi tui. — Beatus cuius est illa villa, cuius est domus ista, cuius est ager iste. — Compesce iniqui­ tatem, audi veritatem: beata gens cuius est... quid? —lam nostis quid dicturus sum. Ergo desiderate ut habeatis, tunc demum beati eritis. Hoc solo beati eritis: re meliore quam vos estis, meliores eritis; Deus est, inquam, melior te, qui fecit te; beata gens cuius est Dominus Deus eorum. Hoc ama, hoc posside; hoc, cum vis, habebis; hoc gratis habebis» \ 1 Enarratio in Psalm. XXXII, sermo II, n.° 16, ML. 36, 294. CAPUT SECUNDUM BONIS EXTERIORIBUS SPIRITUALIBUS Postquam ostensum beatitudinem hominis obiecti­ vam non consistere in bonis corporalibus seu physicis, quae sunt divitiae, consequenter videndum est an consistat r in aliquo bono exteriori spirituali seu morali. Sunt autem tria praecipua bona spiritualia exteriora, nempe honor, gloria et potestas, ex quibus honor et gloria sunt bona magis exteriora quam potestas; et ideo S. Doctor, ab exteriori procedens, incipit ab honore et gloria, quia ' gloria se habet ex additione ad honorem, cum sit quidam effectus honoris et laudisx. ί Verum, antequam videamus an in aliquo ex his bonis consistat beatitudo, operae praetium erit eorum notiones exacte determinare. 90. Nomen, honor, quod et honos dicitur, incertae est originis. Sunt qui ex graeco, alvos, laus, illud trahere conan­ tur, eo quod honorario potissimum et apertius solet laudibus fieri. Alii rectius, ut videtur, cum Varrone putant ex latino, derivatum esse: «honos, ab honesto onere; itaque ho­ nestum dicitur quod oneratum, et dictum: Onus I , I est honos qui sustinet rempublicam» 2. 1 Π-Π, 103, i ad 3. 1 Marcus Terentius Varro, De lingua latina, lib. V, § 73, ed. A. Spenp. 30, Berolini, 1885. I 106 I P. Q. I. Sect. I.—De his in quibus non consistit beatitudo Revera, ut eruditi animadvertunt, antiqui latini scribe­ bant onus cum h — hornis; et significabat pretium seu stipen­ dium quod advocatis aut magistratibus remunerationis causa tribuebatur, ob impletum munus indicandi, quod deinde vocatum est honorarium. Honorarium enim proprie loquendo significat pretium taxatum seu aestimatum alicuius rei venalis, puta frumenti aut domus; et inde ampliatum est ad significandum pretium seu tributum debitum alicui auctoritati seu personae in dignitate constitutae pro suo munere adimplendo. Quo in sensu Tullius Cicero scribit: «qui modus tibi fuit frumenti aestimandi?,' qui honorarii? Siquidem potest vi et metu extortum, honorarium nominari» \ Et de dignitate, quae αξία dicitur, notat eam esse aestimationem2: «aestimabile esse dicitur; sic enim, ut opinor, appellamus id quod aut ipsum secundum naturam sit aut tale quid afficiat, ut se­ lectione dignum propterea sit, quod aliquod pondus habeat dignum aestimatione, quam ille αξίαν vocat; contraque inaesti­ mabile, quod sit superiori contrarium»3. Propter quod dignitas, a δικαιόω = iudicare, significat ius seu iustum, quod est obiectum iustitiae, secundum de­ finitionem iustitiae quam idem Tullius tradit: «iustitia est habitus animi, communi utilitate conservata, suam cuique tribuens dignitatem»4 Et inde ad significandum ipsum iudicem seu magistratum transfertur, qui est persona in dignitate vel auctoritate constituta; ac finaliter ad quancumque excellentiam vel nobilitatem indicandam. Qua ratio­ ne dignitas ab eodem Auctore definitur; «alicuius honesta, et cultu et honore et verecundia digna auctoritas»5. Oratio in L. Pissonem, cap. 35, ed. cit., t. VI, pp. 218-219. Tullius Cicero, III De finibus bonorum et malorum, cap. 10, ed. cit., t. II, p. 193· 3 Tullius Cicero, III De finibus bonorum et malorum, cap. 6, ed. et loc. dt., pp. 185-186. 4 De Inventione rhetorica, lib. II, cap. 53, ed. dt., t. II, p. n8 5 Tullius Cicero, De inventione rhetorica, lib. Il’ cap. 55, ed. dt p. 120. ’ Cap. I.—Non consistit in > bonis exterioribus spiritualibus 107 Neque aliud, ad rem quod attinet, importat graecum τιμή = honor. Nam τιμή, ex radice τί = solvere, nominat mercedem, pretium, compensationem quae alicui ex debito wkritur; et consequenter honorem vel aestimationem mo­ ralem excellentiae vel dignitati debitam. Et inde venit latinum, titulus, quod est nomen dignitatis aut nobilitatis. Quidquid tamen de hac nominis etymologia dicatur, notandum est quod, stricte loquendo, aliud est observantia, aliud est reverentia, aliud honor, aliud gloria, aliud laus et aliud fama, quamvis nonnunquam unum pro alio sumatur, ut in hoc loco Tullii: «nihil enim habet praestantius; nihil, quod magis expetat, quam honestum [= honorem}, quam laudem, quam dignitatem, quam decus; hisce ego pluribus minibus unam rem declarari volo, sed utor, ut quam ma­ xime significem, pluribus»1. 91. Reverentia enim est quid generalius, et importat timorem quendam initialem et castum erga personam excelloitan quacumque bona qualitate, ut scientia, virtute et po­ testate, et se habet ad timorem servilem ut Auctoritas ad Imperium, secundum illud Tullii de Appio: «tenebat non modo auctoritatem, sed etiam imperium in suos: metuebant servi, verebantur liberi, carum omnes habebant»2. Unde S. Thomas dicit quod «timor initialis et castus proprie re­ verentia dicitur»3. 92. Observantia vero est attenta et accurata conside­ ratio exhibendi cultum, honorem, obsequium vel famulatum quencumque personae constitutae in dignitate potestatis; respicit ergo solani excellentiam potestatis, dum reverentia respicit quancumque excellentiam vel praestantiam. Ideo S. Augustinus, ex Tullio Cicerone4, eam definit: «per quam homines aliqua dignitate antecellentes, cultu quodam 1 1 Tullius Cicero, Tusculi, quaest., lib. II, cap. 20, ed. cit., t. II, p. 371. ’ Tullius Cicero, De senectute seu Cato Maior, cap. 11, ed. cit., t. III, ?·432. ’ Lectura in psalmum XXXIV, n.° 17, ed. Vives, t. XVIII, p. 435 a. * Tullius Cicero, De inventione rhetorica, lib. II, cap. 53, ed. cit., LI, p. 119. I » 108 y I P. Q. I. Sect. I.—De his in quibus non consistit beatitudo et honore dignamur \ et clarius S. Thomas: «per quam cultus et honor exhibetur personis dignitate constitutis», hoc est, «in potestate gubernandi subditos» 12. Sed honor differt ab observantia dupliciter. Primo quia continetur sub observantia sicut pars sub toto seu particu­ lare sub universali; nam observantia, ultra honorem, continet etiam cultum erga superiorem in dignitate constitutum: honorem quidem, propter excellentiam potestatis in seipsa quasi in actu primo, prout habet rationem status; cultum vero, propter exercitium gubernationis seu actum secundum ex hac potestate procedens. «Oportet — inquit S. Thomas — quod in eo qui est in dignitate constitutus, primo conside­ retur excellentia status, cum quadam potestate in subditos; secundo, ipsum gubernationis officium. Ratione igitur excel­ lentiae, debetur eis honor, qui est quaedam recognitio excellentiae alicuius; ratione autem officii gubernationis, debetur eis cultus, qui in quodam obsequio consistit, dum scilicet aliquis eorum obedit imperio et vicem beneficiis eorum pro suo modo rependit» 3. Secundo, honor differt ab observantia sicut actus exterior ab interiori, eo quod honor est quaedam exterior observantia. Unde S. Doctor rursus scribit: «reverentia non est idem quod honor, sed ex una parte est principium motivum ad honorandum, in quantum scilicet aliquis, ex reverentia quam habet ad aliquem, eum honorat; ex alia vero parte est honoris finis, in quantum scilicet ad hoc honoratur, ut in reverentia habeatur ab aliis»4. 93· Attamen, proprie loquendo, honor differt a laude et a gloria et a fama. A laude quidem; tum ratione sui, quatenus honor est exterior exhibitio reverentiae vel observantiae per quaecumque 1 S. Augustinus, Liber de diversis quaestionibus octoginta tribus, q. XXXI, n.° i, ML. 40, 21. II-II, 102, i c. et ad 2. Aliquando tamen nomen observantiae largius sumitur, ut videre est in eodem S. Doctor, ad Romanos , cap. XVI, lect. 2, ed. Marietti, 1912, p. 217 a. 3 II-II, 102, 2. Cf. ibid., ad 3. II-II, q. 103, I ad 1. ί ( ·- · · ;♦ Cap. π.—Non consistit in bonis exterioribus spiritualibus 109 signa vel facta exteriora sensibilia in testimonium excellentiae alicuius personae, dum laus est exterior exhibitio reverentiae /k7 sola verba x; atque ita honor se habet ad laudem ut totum ad partem; tum etiam ratione obiecti, quatenus respicit txchisive excellentiam honorati absolute; laus vero tum absolute, tum praecipue relative ad aliquem finem. Ad rem S. Thomas: «honor et laus dupliciter differunt. Primo quidem ex parte eius in quo consistit honor et laus; sic enim honor in plus est quam laus. Honor enim importat testimonium manifestans excellentiam alicuius, sive hoc fiat per verba, sive per facta, utpote cum aliquis genuflectit alicui vel assurgit ei; sed laus consistit solum in verbis.— Secundo, differunt quantum ad id cui exhibetur laus et honor. Utrumque enim exhibetur alicui excellentiae; est autem duplex excellentia: una quidem absoluta, et sic ei debetur honor; alia autem est excellentia in ordine ad aliquem finem, et sic debetur ei laus»1 2, «sicut laudamus bene operantem propter finem», v. gr., bene pugnantem ad victoriam aut bene currentem ad bravium et coronam; «honor autem est etiam optimorum, quae non ordinantur ad finem, sed iam sunt in fine»3. Unde et honestum, quod est obiectum honoris, sicut iustum est obiectum iustitiae — est enim honestum id quod est «honore dignum», quasi «debitum honoris» postulans aut exigens 4—, dicitur de fine, per contraposi­ tionem ad utile, quod de mediis tantum est5. Nihilominus est differentia quaedam inter laudem et encomium, ut notavit Aristoteles6; quia laus est virtutis 1 Laus enim, a laudando dicta, videtur derivari ex graeco λαλιά = loquaûus et parentelam habet cum latino lallare. ‘ S. Thomas, In I Ethic., lect. 18, n.° 214. Vide etiam III Sent., d. 9, 1,2 qla. i, ed. cit., n.° 60. ’ IMI, 103, i ad 3. ‘ IMI, 145, i c. et ad 2. 1 I, 5, 6; II-II, 145, 3; X Ethic., lect. 9, n.° 2.070. Tullius Cicero, Ut Inventione rhetorica, lib. II, cap. 52, ed. cit., t. I, pp. 117-118; De finibus "^Tum et malorum, lib. II, cap. 14, t. II, p. 148; lib. Ill, cap. 6, p. 187; i AUGUSTINUS, Liber de diversis quaestionibus octoginta tribus, q. XXX, I· XXX, ML. 40, 19-20. ‘ Aristoteles, I Rhetoric., cap. IX, η.® 33, ed. cit., I, 331» 45_52· æ il1 110 I P. Q. I. Sect. I. De his in quibus non consistit beatitudo seu potentiae excellentiae, encomium autem est factorum seu operum excellentium. Se habet ergo laus ad encomium sicut honor ad cultum x. 94. Similiter, immo et a fortiori, honor differt a gloria, quae laudi addit claram notitiam. Ut enim animadverterat Festus, tgloria a voce graeca dicta; hanc enim illi κλέο$ vocant*12, ex radice κλυ = audire, et importat, vi vocis, sonum quendam acutum et diffusum, qui auribus sua intensitate imponitur, ita ut non possit non audiri. Id quod evidentius apparet ex verbo, clangor = sonus buccinae. Et inde, ex graeco, κλύω, venit latinum cluere et inclytus, hoc est, celebris seu gloriosus. Quando enim laus est valde intensa et copiosa, ut nomine ipso indicatur, sonus verbo­ rum extollentium dignitatem alicuius diffunditur et ad omnium aures pervenit, qui et ipsi excitantur ad eum am­ plius laudandum: haec ergo publica et communis laudatio, est gloria. lure igitur S. Thomas dicit quod «gloria est effe­ ctus honoris et laudis, quia ex hoc quod testitificamur de bonitate alicuius, clarescit eius bonitas in notitia plurimo­ rum* 3. Quae quidem claritas in synonimo graeco, δόξα, inclu­ ditur; nam δόξα, ex radice, δοκ = apparere, micare, splen­ descere, importat difusionem vividae lucis, quae ad multorum oculos, ideoque notitiam, pervenit. Quapropter Augustinus scribit: «quod hic [Philipp., II, 11] legitur gloria, ibi [in texto graeco] legitur δόξα; unde verbum derivatum est in graeco ut diceretur δόξασαν [Ioann., XVII, 1], quod inter­ pres latinus ait, clarifica, cum posset etiam glorifica, dicere; quod tantumdem valet; et ideo posset etiam in Apostoli epistola, ubi est gloria, claritas poni, quod si fieret, tantumdem Vide supra, n.° 92, p. 85. Sextus Pompeius Festus, De verborum significatione libri XX, p. LXVIII, ed. Parisiis, 1584. II-II, 103, i ad 3. Minus tamen recte istam claritatem ex ipso nomine, gloria, deducit, «et hoc importat nomen gloriae, nam gloria dicitur quasi claria*. Quam etymologiam ex S. Isidoro sumpsisse videtur, qui ait· tgloriosus a frequentia claritatis dictus, g pro c littera commutata- (Etymolo* Ub V littera G, n.° 117, ML. 82, 378-379). ' J Λ 1 - Cap. II.—Non consistit in bonis exterioribus spiritualibus 111 valeret** 1'. «quoniam ipsa quae graece dicitur δόξα... et claritas interpretatur et gloria; gloria namque fit quisque danis et claritate gloriosus, ac per hoc, quod utroque verbo significatur, idipsum est»2. Ideo eam definit: «clara cum laude notitia»3. Quae, quoad rem, coincidit cum definitione a Tullio Cicerone tradita: «gloria est frequens de aliquo fama cum laude»4. Unde et eam alibi S. Augustinus ut suam reproducit 5, quamvis aliis in locis implicite Ciceroni tribuat: «sicut autem definierunt antiqui latinae linguae clarissimi auctores, gloria est frequens de aliquo fama cum laude»6. Idem tamen Tullius gloriam uberius explicat, cum ait: ♦siquidem gloria est illustris ac pervagata multorum et magnonun vel in suos vel in patriam vel in omne genus hominum, fama meritorum» 7; «ea autem est gloria, laus recte factorum magnorumque in rempublicam meritorum, quae cum optimi cuiusque, tum etiam multitudinis testimonio comprobatur»8. Et concludit: «summa ergo et perfecta gloria constat ex tribus his: si diligit multitudo, si fidem habet, si cum admiratione quadam honore nos dignos putat»9. 95. Rursus honor differt a fama multo plus quam a gloria. Fama enim ex graeco φήμη (quod vicissim ex verbo, φημί = loqui, a quo et latinum for, faris, derivatur), vi vocis significat loquelam frequentem et vidgatam de aliquo sive bono sive malo; j quo in sensu loquimur de bona et de mala fama. Sed gloria 1 S. Augustinus, Tractatus CIV in loannem, n.° 3, ML. 35, 1.903. 1 S. Augustinus, Tractatus C in loannem, n.° 1, ML. 35, 1.891. ’ S. Augustinus, Contra Maximinum Arianorum episcopum, lib. II, I op. 13, n.° 2, ML. 42, 770. 1 1 Tullius Cicero, De Inventione Rhetorica, lib. II, cap. 55, ed. cit., I 11, p. 120. 1 s S. Augustinus, Liber de diversis quaestionibus octoginta tribus, q. XXXI, 1 V 3> ML. 40, 22. * S. Augustinus, Tractatus C in loannem, n.° 1, ML. 35, 1.891; Tract. tyn» 3, ML. 35, 1.909. ’ Tullius Cicero, Oratio pro Milone, cap. 9, ed. cit., t. VI, p. 304‘ Tullius Cicero, Philippica I, cap. 12, ed. cit., t. VI, p. 335. , ’ Tullius Cicero, De officiis, lib. II, cap. 9, ed. cit., t. III, p. 339[Cf. Boetium, Liber de definitione, ML. 64, 897-898.] χϊ W * y . ·· ·Si/ J- A It •. : ■> 112 sumitur exclusive in bono sensu, et maxime quando est solida seu fundata, quae solet dici vera gloria; licet quandoque dicatur etiam de gloria falsa vel infundata, quae appellari solet vana seu inanis gloria, non tamen proprie loquendo mala gloria. Itaque gloriam distinguimus in veram et falsam seu vanam; famam vero distinguimus in bonam et malam. Cum ergo honor proprie loquendo sit de honesto, quod semper est bonum, naturaliter appellat laudem et gloriam, non autem meram famam; nam mala fama non respondet honori, cum non sit de bono honesto. Hanc differentiam inter gloriam et famam egregie ex­ ponit Tullius Cicero his verbis: «est enim gloria solida quae­ dam res et expressa, non adumbrata; ea est consentiens laus bonorum, incorrupta vox bene indicantium de excellente vir­ tute; ea virtuti resonat tanquam imago [vel echo] quae, quia recte factorum plerumque comes est, non est bonis viris repudianda. Illa autem, quae se eius imitatricem esse vult, temeraria atque inconsiderata et plerumque peccatorum vitiorumque lau­ datrix, fama popularis, simulatione honestatis forman eius pulchritudinemque corrumpit»U Et alibi subdit: «qui autem bonam famam bonorum, quae sola vere gloria nominari potest, expetunt, aliis otium quaerere debent et voluptates, non sibi»12. Fama tamen differt a rumore; tum quia fama solet esse magis diffusa et diuturna quam rumor, qui potius momenta­ neus et restrictus est; tum etiam quia rumor — verbum onomatopeicum, a ruendo — est diffusa vox multitudinis confusa et sine certo auctore, dum fama certum et dis­ tinctum auctorem habere solet. Unde Tullius Cicero scribit: «nihil perfertur ad nos, praeter rumores, de oppresso Dolabella, satis quidem illos constantes, sed adhuc sine auctore»3*; «nos de Dolabella I • I I I I I■ ■ I ■ 1 ·· ■ 1 Cap. IL—Non consistit I P. Q. I. Sect. I.—De his in quibus non consistit beatitudo Tullius Cicero, Tusculi, quaest., lib. Ill, cap. 2, ed cit t II pp. 382-383. ■’ - Tullius Cicero, Oratio pro P. Sextio, cap. 66, ed cit t VI n 63 Tullius Cicero, Epistolae Familiares, lib. XI1 ’ P’ 6 , cap. 9, ed. cit., t VTI, p. 402. 1 113 quotidie, quae volumus, audimus, sed adhuc sine capite, sine auctore, rumore nuntio»x. Et clarius Quintilianus: «famam atque rumores pars altera consensum civitatis et velut publicum testimonium vocat; ^tera’Bionem sine certo auctore dispersum, cui malignitas imiiion dederit, incrementum credulitas, quod nulli non, etiam innocentissimo, possit accidere, fraude inimicorum falsa vulgantium» 1. «Est tamen — addit — hoc iniquissimum de loquaci­ tate populi, quod plerumque famam accendit contentio non credentium: materiam miraris rumoris, de quo nemo nec sibi credit; quam, qui narrat, assignat alii? Rumor res sine teste, sine iudice, res ex incertis improbissima, maligna, fallax»1. Itaque similis est proportio degradationis rumoris a fama et famae a gloria. i 96. S. Thomas ergo nomine honoris non intelligit excellentiam, dignitatem seu magistratum quendam, ut conI sulatum aliudve officium citra supremam potestatem reipuIblicae, quemadmodum sumebat Boetius —haec enim acceptio est potius iuridica quam moralis—, sed exhibitionem reveromae per facta aut verba personis in dignitate constitutis, mxime vero supremae dignitati reipublicae, quae est suprema potestas. Propterea ait quod honor est «quem requirunt bi qui sunt in dignitate»1. «Quia ergo princeps laborat pro ' multitudine, danda est merces a multitudine, scilicet honor 1 u gloria, quae sunt maxima bonorum quae ab hominibus , dari possunt: si autem sint aliqui principes, quibus ista non ; sufficiant pro mercede, sed quaerunt lucra, isti sunt iniusti ( et tyranni» \ | Et quidem intelligit honorem humanum seu mundanum i çuem homines hominibus quibusdam, ob :aliquam " eorum ' I 1 Tullius Cicero, loc. cit., cap. 10, p. 402. 1 Marcus Fabius Quintilianus, Institutiones Oratoriae, lib. V, cap. 3, d.dt, L II, pp. 166-167. ’ Marcus Fabius Quintilianus, Declamationes, declamat. 18, cap. 6, < di, t. V, p. 383. ' S. Thomas, In IV Ethic., lect. 8, n.° 742. 5 S. Thomas, In V Ethic., lect. 11, n.° 1.011. ‘-fa Hominis·· I in bonis exterioribus spiritualibus 114 IP. Q. I. Sect. I. De his in quibus non consistit beatitudo excellentiam, tribuunt; non autem honorem aut gloriam, quam Deus coram angelis potest hominibus tribuere1, ' 97. Denique nomine potestatis intelligit potentiam mundanam supremam2, hoc est, supremum principatum in humana societate, ut est dignitas Regis, Imperatoris aut Praesidis Reipublicae, quae sub nulla alia humana potestate continetur. Quaestio ergo est an in aliquo ex his tribus bonis sit re­ ponenda beatitudo hominis obiectiva. Notat autem perspicaciter Aristoteles quod homines poli­ tici et activam vitam potissimum colentes, practice —si non theoretice et speculative — summum bonum putant consistere in honoribus aut in gloria et maxime in suprema potestate3. Horum sententiam videtur posuisse Tullius Cicero in ore Milonis: «siquidem nihil sit praestabilius viro quam periculis patriam liberare; beatos esse, quibus ea res honori fuerit a suis civibus. Nec tamen eos miseros, qui beneficio cives suos vicerint: sed tamen ex omnibus praemiis virtutis, si esset habenda ratio praemiorum, amplissimum esse prae­ mium, gloriam; esse hanc unam quae brevitatem vitae posteritatis memoria consolaretur; quae efficeret, ut absentes adessemus, mortui viveremus; hanc denique esse cuius gradibus etiam homines in caelum viderentur ascendere. De me, inquit, semper populus romanus, semper omnes gentes loquentur, nulla unquam obmutescet vetustas»4. Sed iam ad singulos articulos est deveniendum. Art. 2.—Utrum beatitudo hominis consistat in honoribus 98. Beatitudo hominis obiectiva potest esse duplex: naturalis et superna tura lis. De utraque ergo videndum est an possit in honoribus consistere. 3 I-II, 2, 3 ad 3. III Contra Gent., cap. 31. Aristoteles, I Ethic. Nie., cap. V, n.° 4, ed. cit. II q tR-aS Tullius Cicero, Oratio pro Milone, cap. 35, cd. dt.,’ t. VL p. 272. Op. n.—Non consistit in bonis exterioribus spiritualibus 115 AN BEATITUDO OBIECTIVA NATURALIS CONSISTAT IN HONORIBUS > t ♦ 99. conclusio: beatitudo obiectiva naturalis non consistit in /umoribus. 100. Prob, duplici argumentorum genere, nempe argu­ mento propter quid et argumento quia. A. Demonstratio propter quid est quam proponit S. Doc­ tor in corpore articuli, et sumitur ex propria definitione beatitudinis obiectivae et honoris \ Beatitudo obiectiva, cum sit ultimus finis, est essentialiter bonum amabile propter seipsum et non propter aliud, cetera vero propter ipsum2. Atqui honor, secundum propriam eius definitionem, non est bonum amabile propter seipsum, sed propter aliud, neque cetera bona sunt amabilia propter ipsum. Nam quod est essentialiter relativum ad aliud melius se, non est amabile propter seipsum, sed propter illud aliud melius se, quod ideo non est amabile propter illud inferius. Tale autem bonum est honor. Honor enim est essentialiter tignum exterius ad placitum, quo testificatur excellentia personae honoratae coram aliis: sive hoc fiat verbis, «puta cum aliquis ore pronuntiat excellentiam alicuius; vel factis, sicut inclinationibus, obviationibus et aliis huiusmodi; vel etiam exterioribus rebus, puta exenniorum vel munerum oblatione aut imaginum institutione vel aliis huiusmodi»3. Signum autem est essentialiter relativum ad signatum, quod formaliter est supra signum; sicut verbum oris, quod est signum verbi mentis, est essentialiter relativum ad ipsum eoque inferius; similiter, verbum mentis, quod apud nos 1 S. Thomas illam accepit ex A ristotele (7 Ethic. Nie., cap. V, n.° 4 ei dt., Π, 3, 41-43), eamque exponit in suo commentario (I Ethic., lect. 5, 1’ 65). Vide etiam III Contra Gent., cap. 28, arg. 2. * Vide tom. I, nn. 220, 868-869. ’ II-II, 103, I· !i ·. L· t 116 I P. Q. I. Sect. I.—De his in quibus non consistit beatitudo Cap. II.—Non est essentialiter signum rerum, est infra res ipsas in ratione entis; item, color dicitur sanus ex eo quod est signum sani- ‘ tatis animalis, in quo primo et per se invenitur sanitas. Honor ergo est essentialiter bonum analogum analogia attributionis ad bonum (excellentiam) honoratum, quod est supremum analogatum in hac serie; sicut veritas verbi oris est analoga ad veritatem verbi mentis, et sanitas coloris 1 est analoga ad sanitatem animalis. Tam ergo impossibile est beatitudinem obiectivam consistere in honoribus, quam impossibile est supremum analogatum consistere in se­ cundariis analogatis. Potest tamen dici quod honor maximus natus est con­ sequi possessionem beatitudinis obiectivae, quia haec secum fert maximam hominis excellentiam et dignitatem; at in eo nullatenus potest formaliter consistere beatitudo obiectiva: necessario eam supponit constitutam, neque ideo potest eam constituere. Semper ergo verum est quod < '· Π. p. ω. c> S. Thomas, hic, ad 3. Ill Coma Gent., cap. 29, arg. , et 2. Vide supra, nn. 93-96. Seneca, Epist. Moral., lib. XV, epist. 3, n.° 58, ed. cit., t. III, p. 309. j 132 I P. Q. I. Sect. I.—De his in quibus non consistit beatitudo Cap. II.—Non gile et fictum est. Unde Tulhus Cicero: «praeclare, inquit, Socrates hanc viam ad gloriam proximam et quasi com­ pendiariam dicebat esse, si quis id ageret ut, qualis haberi vellet, talis esset. Quod si qui simulatione et inani ostenta­ tione et ficto non modo sermone, sed etiam vultu, stabilem se gloriam consequi posse rentur, vehementer errant: vera gloria radices agit atque etiam propagatur; ficta omnia celeriter, tanquam flosculi, decidunt, nec simulatum potest quidquam esse diuturnum»\ 123. Tertio, beatitudo obiectiva est bonum proprium virtuosis, non commune bonis et malis hominibus; ex adverso, gloria humana est bonum commune virtuosis seu bonis ho­ minibus et malis, ut quotidie videmus. Qua de re Sallustius recte dixit: «gloriam, honorem, imperium bonus, ignavus aeque sibi exoptant; sed ille vera via nititur: huic, quia bonae artes desunt, dolis atque falaciis contendit» 1. Et Boetius: «plû­ tes enim, inquit, magnum saepe nomen falsis vulgi opinioni­ bus abstulerunt, quo quid turpius excogitari potest? Nam qui falso praedicantur, suis ipsi necesse est laudibus erubescant» quia revera ficta et falsa gloria, qualis est malorum, est ignominiosa gloria, ut eam pulchre appellat S. Augustinus1. 124. Quarto, beatitudo obiectiva debet esse bonum omnibus hominibus possibile adeptu. Sed gloria humana non est adeptu possibilis omnibus hominibus. Nam cum gloria consistat proprie in cognitione et laude multorum, si unus solus homo, etiam optimus, esset in mundo, non posset gloriam humanam obtinere, secundum illud Titi Livii: gloriari ad unum non est \ et tamen posset esse beatus. Quin etiam, homo idem posset simul esse beatus ei 1 De officiis, lib. II, cap. 12, ed. cit., t. III, p. 344. 2 Caius Crispus Sallustius, De Coniuratione Catilinaria, cap. 11, n.° ed. B. Omstein, p. 10, Parisiis, 1924. 3 De Consolatione philosophiae, lib. III, prossa VI, ed. cit., p. 56, IO-I * Confessiones, lib. I. cap. XII, n.<> 19, ML. 32, 670. Titus Lmus, Historiarum libri qui supersunt omnes, lib. XXII, cap. «nec glonwdi tempus adversus unum est. (ed. A. Drakenborch, t II, p ii Lipsiae, 1001). 3 ’r consistit in bonis exterioribus spiritualibus 133 infelix sicut potest esse simul gloriosus et inglorius. Nam, ut, egregie argumentatur Boetius, «cum... plures gentes esse necesse sit ad quas unius fama hominis nequeat pervenire, fit, ut quem tu aestimas esse gloriosum, proxima parte terrarum videatur inglorius» L 125. Denique, beatitudo obiectiva adipiscitur ab illis qui Wl ardenter et continuo quaerunt; at humana gloria, si vera et fundata sit, quanto magis quaeritur tanto minus obtinetur, sequitur autem eam non quaerentes aut procurantes, secundum illud Senecae: «gloria fugientes magis sequitun>2. Impossibile est ergo beatitudinem obiectivam naturalem consistere in gloria humana. • ■ 1 4 AN BEATITUDO OBIECTIVA SUPERNATURALIS IN GLORIA CONSISTAT 126. conclusio: Beatitudo obiectiva supematuralis non consistit in gloria humana seu mundana. 127. Prob. dupliciter: ex auctoritate divina et ex ratione '.heologica. λ. Ex auctoritate divina, manifestata in dictis et factis Sacrae Scripturae. Primo ergo Scriptura Sacra verbis explicitis praecipit nos, K gloriam humanam appetamus aut sectemur. Ait enim Christus: «attendite ne iustitiam vestram faciatis coram c.mnibus, ut videamini ab eis; alioquin mercedem non habebitis apud Patrem vestrum, qui in coelis est. Cum ergo :ris eleemosynam, noli tuba canere ante te, sicut hypocritae laciunt in synagogis et in vicis, ut honorificentur ab hominibus: aien dico vobis receperunt mercedem suam» 3. Item alio De Consolatione philosophiae, lib. III, prossa 6, ed. cit., p. 56, 18-21. De beneficiis, lib. V, n.° 4, ed. cit., t. II, p. 86. Aftt., VI, 1-2. I I i I P. Q. I. Sect. I.—De his in quibus non consistit beatitudo 134 I in loco: «quomodo vos potestis credere, qui gloriam ab invicem accipitis; et gloriam, quae a solo Deo est, non quaeri­ tis?» «verumtamen et ex principibus multi credideram in eum, sed propter pharisaeos non confitebantur, ut e Syna­ goga non eiicerentur: dilexerunt enim gloriam hominum magis quam gloriam Dei»2. Similiter et Apostolus scribit: «si spiritu vivimus, spiritu et ambulemus, non efficiamur inanis gloriae cupidi, invicem provocantes, invicem evidentes»3; «implete gaudium meum ut idem sapiatis, eandem caritatem habentes, unanimes, idipsum sentientes, nihil per contentionem, neque per inanem gloriam; sed per humilitatem superiores sibi invicem ar­ bitrantes» 4. Unde et lacobus concludit: «nolite gloriari et mendaces esse adversus veritatem»5. Secundo, verbis aequivalentibus Sacra Scriptura eandem doctrinam tradit. Legimus enim apud leremiam: «haec dicit Dominus: non glorietur sapiens in sapientia sua, et non glorietur fertis in fortitudine sua, et non glorietur dives in divitiis suis; sed in hoc glorietur, qui gloriatur, scire et nosse me»·. Quibus et Apostolus concinit: «ut non glorietur omnis caro in conspectu eius...; ut quemadmodum scriptum est, qui gloriatur in Domino glorietur»7; «nemo itaque glorietur in hominibus»8; «qui autem gloriatur, in Domino glorietur; non enim qui seipsum commendat, ille probatus est, sed | quem Deus commendat»9; «mihi autem absit gloriari nisi in cruce Domini nostri lesu Christi, per quem mihi mundus 1 3 4 5 6 7 8 9 Ioan., V, 44. Ioan., XII, 42-43. Gal., V, 25-26. Phil., II, 2-3. lacobi, III, 14. lerem., IX, 23-24. I Cor., I, 29, 31. I Cor., Ill, 21. II Cor., X, 17-18. n,—Non consistit in bonis exterioribus spiritualibus 135 emsifixus est et ego mundo» \ Et saepissime repetit: «soli Deo honor et gloria»2. Tertio, idem factis nos edocet. Nam Christus lesus, qui nobis reliquit exemplum, ut sequamur vestigia eius 3, de semetipso dicit: «ego autem non quaero gloriam meam»4, nam ego «a meipso non loquor»δ, et «qui a semetipso loquitur, gloriam propriam quaerit; qui autem quaerit gloriam eius, qui misit eum, hic verax est et iniustitia non est in eo»6. Et Paulus, qui dixit: «imitatores mei estote, sicut et ego Christi»7, de seipso affirmat: «loquimur non quasi hominibus placentes, sed Deo, qui probat corda nostra; neque enim aliquando fuimus in sermone adulationis, sicut scitis; neque in occassione avaritiae, Deus testis est; nec quaerentes ab Iwmnibus gloriam, neque a vobis, neque ab aliis»8. Semper autem seipsum exhibebat sicut verum Dei ministrum..., •per gloriam et ignobilitatem; per infamiam et bonam fa­ mam...» 9. lure ergo S. Augustinus appellat cupiditatem humanae gloriae «vitium inimicum piae fidei» et omnino contrarium spiritui evangelico10; nam «si ab hominibus quaero gloriam, vitium est»n. Et alibi: «gloria vero popularis sic in Novo Testamento abiicitur atque contemnitur: si hominibus, inquit, placere vellem, Christi servus non essem [Gal., I, 10]»12. 128. B. Deinde, probatur rationibus theologicis. Prima ratio. Beatitudo obiectiva supernaturalis est bo- Gal., VI, 14· I Tim., 1,17. IPet., II, 21. Ioan., VIII, 50. Ioan., XIV, 10. loan., VII, 18. I Cor., IV, 6. I / Thus., II, 4-6. I Cor., VI, 4-8. II De Civitate Dei, lib. V, cap. 14, ML. 41, 159. Π S. Hieronymus, Ih Epist. ad Galatas, VI, 26, ML. 26, 451. 11 S. Augustinus, De moribus Ecclesiae Catholicae et de moribus Λίαηιùtorum, lib. I, cap. XXI, n® 38, ML. 32, 1.327. 136 I P. Q. I. Sect. I. De his in quibus non consistit beatitudo num aeternum et inamissibile, quia secus non posset termi­ nare beatitudinem formalem, quae est vita aeterna. Atqui gloria humana est maxime instabilis et transitoria, secundum illud: «omnis caro ut foenum, et omnis gloria eius tanquam flos foeni: exaruit foenum, et flos eius decidite1. Et in consecra­ tione Summi Pontificis ad supremam inter homines dignita­ tem, ne vana gloria extollatur, comburitur coram illo paulu­ lum stupae, dum ei dicitur: Sic transit gloria mundi! lure igitur S. Augustinus, in illud Psalmi C XVIII, 37: averte oculos meos ne videant vanitatem, adnotat: «magni inte­ rest cum aliquid boni facimus cuius rei contemplatione facia­ mus; officium quippe nostrum, non officio sed fine pensan­ dum est, ut scilicet non tantum si bonum est quod facimus, sed praecipue si bonum est propter quod facimus, cogitemus. Hos oculos, quibus contemplamur quare faciamus quod facimus, averti poscit ne videant vanitatem, idest ne hanc attendat propter quam faciat, cum boni aliquid facit. In qua vanitate praecipuum locum obtinet amor laudis humanae, propter quam multa magna fecerunt qui magm in hoc saeculo nominati sunt multumque laudati in civitatibus gentium, quaerentes non apud Deum, sed apud homines gloriam, et propter hanc velut prudenter, fortiter, tempe­ ranter iusteque viventes, ad quam pervenientes perceperunt mercedem suam, vani vanam. Ab hac vanitate volens Do­ minus avertere oculos suorum, attendite, inquit, ne iustitiam vestram faciatis coram hominibus, ut videamini ab eis, alioquin mercedem non habebitis apud Patrem qui in coelis est... Non ergo sit finis boni operis in laudibus hominum, sed ipsas laudes hominum corrigamus, et ad Dei laudes omnia referamus, a quo nobis datur quidquid in nobis sine lau­ dantis errore laudatur»2. 129. Secunda ratio. Beatitudo obiectiva, cum possidetur, debet plene et totaliter satiare humanum appetitum. At vero humana seu mundana gloria non est capax satiandi appetitum humanum, quin potius inquietum et insatiatum 1 I Pet., I, 24. S S. Augustinus, Enarratio in Psalmum CXVIII, sermo 12 n ° 2 ML. 37, 1.532-1.533. ’ ' Cap. II,—Non consistit in bonis exterioribus spiritualibus 137 relinquit. Quapropter idem S. Augustinus merito ait: «non enim sic te prohibemus in certo famae finem ponere, ut tanquam de Mincio in Eridanum emigres; quo te ipse fortasse Mincius etiam non emigrantem impingeret. Cum enim non satiaverit avidum spiritum vanitas laudis humanae, pia nihil ad cibandum affert, nisi inane et inflatum, cogit eam ipsa aviditas referre in aliud quasi uberius atque fruc­ tuosius; quod nihilominus, si temporali lapsu praeterfluit, ita est quasi fluvius ducat in fluvium, ut non sit finis miseriae quandiu finis officiorum nostrorum in re instabili collocatur» \ Quod usque adeo perspicuum est, ut finem hunc appellet Augustinus «certe nugatorium, inanem, ventosum; habet et tumorem, sub quo etiam tabes gignitur, et pupula mentis ad non videndam opulentiam veritatis offunditur» I2. Unde et Dioscorum compellat: «dic mihi, quis eorum [philosopho­ rum] finem actionum suarum constituerint in fama vulgi, aut in lingua hominum vel bonorum atque sapientium?» 3. Quasi dicat: nullus. Quod si fingatur aliquem huiusmodi i exstitisse, en versum affert Persii «idoneo colapho contun­ dentem atque coercentem: scire tuum nihil est, nisi te scire hoc sciat alter» 4. Nihil ergo mirum si vel ipse Tullius Cicero scripserit: ' <£menda est etiam gloriae cupiditas...; eripit enim libertatem, I pro qua magnanimis viris omnis debet esse contentio» 5. 1 S. Augustinus, Epist. 118, ad Dioscorum, cap. I, n.° 6, ML. 33, 434- 05· S. Augustinus, loc. cit., n.° 5, coi. 434. S. Augustinus, loc. cit., n.° 3, coi. 433. I S. Augustinus, loc. cit. Persius, Satyra 1, v. 27, ed. O. Iohn, p. 7, , Beroiini, 1910. 1 Tullius Cicero, De officiis, lib. I, cap. 20, ed. cit., t. III, p. 283. Vd, ut pulchrius adhuc cecinit Franciscus de Quevedo: «Sé sabio, y para no dejar de serlo, excusa el ostentario y parecerlo.» Dxtrina de Epicteto puesta en espafiol, con consonantes, cap. 24. Bibliotcca i Autores espanoles, de Ribadeneyra, t. 69, p. 396 a. Madrid, 1926)) ■MB 138 I Ρ· Q· L Sect. L—De his in quibus non consistit beatitudo Cap. II.—Non consistit IN BONIS EXTERIORIBUS SPIRITUALIBUS 139 I I 130. Tertia ratio. Appetitus verae beatitudinis obie­ ctivae non potest esse peccaminosus, ut patet ex terminis. Atqui appetitus laudis et gloriae humanae potest esse pecca­ minosus, immo et peccatum capitale, ut a Patribus et theologis communiter appellatur L Unde S. Augustinus agregie scribit: «sanius videt, qui et amorem laudis vitium esse cognoscit; quod nec poetam fugit Horatium, qui ait: » i. Laudis amore tumes; sunt certa piacula quae te ter pure lecto poterunt recreare libello» 2. •î·. Et rationem vitii capitalis aperit alibi, dicens: memo est enim qui non amet gloriam. Sed gloria stultorum popularis illa quae dicitur, habet illecebram deceptionis, ut ad laudes vanorum hominum quisque commotus, velit sic vivere, ut praedicetur ab hominibus quibuscumque, quomodocumque. Hinc homines insani effecti et inflati typho, inanes, intus, foris, tumidi, etiam res suas perdere volunt donando scenicis, histrionibus, venatoribus, aurigis. Quanta donant, quanta impendunt? Effundunt vires non patrimonii tantum, sed etiam animi sui. Isti fastidiunt pauperem, quia non clamat populus ut pauper accipiat. Illi ergo ubi eis non clamatur, nolunt erogari: ubi clamatur ab insanis, insaniunt, et fiunt omnes insani, et qui spectatur, et qui spectat, et qui do­ nat. Insana ista gloria reprehenditur a Domino, improbatur ante oculos Omnipotentis... Propterea, isti qui tali gloria delectantur, in conscientia sua nihil habent. Quomodo exhauriunt arcas ut vestes mittant, sic exinaniunt ipsam conscientiam ut nihil ibi habeat pretiosum» . I ■ 5 I I 1 Cf. II-II, 132. ' UbAIGS^’D'C,ï“KD/,lib-V,Cip· ,3>ML· 4·· 'SS. Horatius, Epist., lib. I, epist. 1, vv. 36-37, ed. cit., p. 3g. 3 S. AUGUSTINUS, Enarratio in Psalmum C XL.I X n.° 10, ML 37., 1.954-1-955- § III SOLVUNTUR DIFFICULTATES 131. More solito Sanctus Doctor movet tres difficul­ tates, procedendo a maiori ad minorem. Quarum prima sumitur ex auctoritate divina, quae est locus propius argu­ mentandi in theologia sacra1; aliae vero duae sumuntur « ratione, quae est locus appropriatus tantum arguendi in sacra doctrina2, ordine tamen quodam: nam secunda pro­ cedit a prion, ex ipsa natura beatitudinis obiectivae et gloriae; tertia autem sumitur a posteriori, ex communi quadam pro­ prietate gloriae et beatitudinis obiectivae. 132.Obiectio prima (ex auctoritate divina). Beatitudo hominis consistit in praemio essentiali quod Deus retribuet sanctis pro meritis et tribulationibus eorum, secundum illud: «unusquisque autem propriam mercedem accipiet seI cwidum suum laborem»3. Atqui hoc praemium essentiale consistit in gloria, iuxta illud: «non sunt condignae passiones huius temporis ad futuram gloriam quae revelabitur in nobis»4; «id enim quod in praesenti est momentaneum et leve tribulationis nostrae, supra modum in sublimitate aeternae gloriae pondus operatur in nobis» 5. Ergo beatitudo Mill hominis consistit in gloria. 133. Respondetur. Dist. mai.: beatitudo hominis consistit in praemio essentiali quod Deus sanctis retribuet pro suis ineritis et tribulationibus, beatitudo formalis, conc.; beatitudo Sectiva, subdist.: directe et per se primo, nego; indirecte et de connotato essentiali, conc. Dist. etiam min: praemium essentiale consistit in gloria honana seu apud homines, nego; in gloria apud Deum, conc. 1 4 I, i, 8 ad 2. Loc. cit. I Car., III, 8. Rom., VIII, 18. II Cor., IV, 17. 140 I • i Ορ, π.—Non I P. Q. I. Sect. I.—De his in quibus non consistit beatitudo Et nego consequens et consequentiam. ) Praemium formaliter loquendo debet respondere merito. Iam vero meritum complete sumptum consistit in actu meritorio, non in habito neque in obiecto. Ergo similiter praemium formaliter acceptum consistere debet in aliquo actu, nempe in actu possidendi ex iustitia bonum debitum, quod ideo materialiter et de connotatu essentiali tangitur, i Consequenter, praemium esentiale, quod nostris meritis ac tribulationibus meremur apud Deum, est formaliter seu primo et per se beatitudo formalis; et nonnisi materialiter et de connotato essentiali, beatitudo obiectiva; nec enim dari aut concipi potest beatitudo formalis sine obiectiva; praemium ergo essentiale est potius possessio Dei quam Deus pos­ sessus aut possidendus. Propter quod in Concilio Tridentino docetur quod homo iustificatus bonis operibus vere meretur gloriae augmentum \ Constat autem quod beatitudo obiectiva, ut reduplicative obiectiva est, non est capax augmenti neque diminutionis, cum sit ipsemet Deus: e contra, possessio Dei a nobis, quae est beatitudo formalis, potest suscipere magis et minus. Quando ergo dicitur quod beatitudo supernaturalis consistit in gloria, evidenter non consistit in gloria humana seu apud homines, quae naturalis essentialiter est, sed in gloria divina seu apud Deum; quo nomine formaliter intelligi debet beatitudo formalis, non beatitudo obiectiva, nisi de connotato. Et ratio est, quia subiectum sumi debet secundum exi­ gentiam praedicati. Praedicatum autem huius enuntiationis: beatitudo supernaturalis consistit in gloria apud Deum, est gloria apud Deum. Atqui gloria formaliter est clara notitia cum laude, quae formaliter est quid subiectivum vel psycho­ logicum, non quid obiectivum aut ontologicum; est enim notitia essentialiter actus cognoscendi, et similiter laus est essentialiter actus laudandi; et ideo pertinent, per defini­ tionem, ad lineam beatitudinis formalis aut subiectivae. Ergo et subiectum enuntiationis huius nempe beatitudo Denz.-Bannw., n.° 842. consistit in bonis exterioribus spiritualibus 141 tuptmaiuralis, debet intelligi formaliter de beatitudine subiectiva seu formali. Secus, beatitudo obiectiva consisteret formaliter in beatitudine formali, quod est absurdum. Quae cum ita sint, apparet obiectionem istam esse extra quaestionem; quia modo agimus in tota hac quaestione de beatitudine obiectiva, non de beatitudine formali. Notandum est tamen quod haec gloria divina seu apud Deum potest dupliciter intelligi: uno modo, ut sit clara notitia cum laude, quam Deus et ceteri beati habent de singulis beatis, secundum illud: «omnis, quicumque confessus fuerit me coram hominibus, et Filius hominis confitebitur illum ceram angelis Dei» et tunc haec gloria non est proprie loquendo beatitudo formalis neque obiectiva ipsius hominis beati, sed causa vel signum beatitudinis eius formalis: causa quidem, si sit clara notitia cum laude quam ipse Deus de illo habet, quia cognitio Dei est causa rerum, non causata a rebus sicut nostrae; «et ideo, ait S. Thomas, ex gloria quae est apud Deum, dependet beatitudo hominis sicut ex causa sua, secundum illud Psalmi XC, 15: eripiam eum et glorificabo eum; longitudine dierum replebo eum, et ostendam illi salutare meum»2; signum vero, et quidem infallibile, si sit dara notitia cum laude quam de beato illo habent ceteri beati angeli et homines, quia beatorum cognitio est semper infallibiliter vera, licet causetur a rebus et non causet res quas cognoscunt. Quae duo videtur tetigisse S. Thomas, quando scribebat: «beati autem per illam visionem redduntur Mes, non secundum hominum, qui et decipi et decipere possunt, opinionem, sed secundum verissimam cognitionem et Dei et omnium beatorum; et ideo illa beatitudo in Sacra Scriptura frequentissime gloria nominatur, sicut in Psalmo CXL1X, 5, dicitur: exsultabunt sancti in gloria»3. Alio modo, potest gloria divina seu apud Deum intelligi data notitia cum laude, quam ipse homo beatus habet de Deo ) 1 Lwî.jXII, 8. S. Thomas, hic, ad 1, lapsu calami vel memoriae, tribuerat aec verba Marc., VIII, 8, quae et memoriter recitabat: «Filius hominis ixf.tdiiur eum in gloria Patris sui, coram angelis eius.* 1 Hic, circa finem corp. a. ’ IIIContra Gent., cap. 53. 142 I P. Q. I. Sect. I.—De his in quibus non consistit beatitudo et de ceteris beatis, et haec est proprie loquendo beatitudo formalis, quae consistit in visione faciali Dei gloriosi cete- i rorumque beatorum. Quo in sensu, idem S. Thomas alibi scripsit: «pro praemio promittitur gloria, non vana, sed vera, quae in cognitione Dei consistit* x; nam «cognoscere divinam bonitatem est ultimus finis rationalis creatura, in hoc enim beatitudo consistit* 2. Beati ergo, videntes Deum facie ad faciem eumque laudantes, habent de eo clarissimam notitiam cum laude, ideoque glorificant eum. Unde beatitudine sua formali glo­ rificant Deum, et consequentur in hac gloria consistit eorum beatitudo formalis. Ac demum uterque modus coniungitur, secundum illud: «quicumque glorificaverit me, glorificabo eum»3. Quod si supra, q. I, art. 8, dictum est gloriam Dei esse ultimum finem obiectivum omnis creaturae, intelligendus est potius Deus ut glorificandus quam gloria Dei formaliter sumpta; nam creaturae irrationales non sunt capaces notitiae clarae ipsius Dei neque laudis, nisi metaphorice. 134. Obiectio secunda (a priori, ex ipsa ratione glo­ riae humanae et beatitudinis obiectwae). Bonum maxime diffusivum sui est beatitudo obiectiva, cum sit summum bonum cui summe convenit diffundi. Atqui gloria vel fama humana est bonum maxime diffusivum sui, quia essentialiter consistit in diffundi vel dilatari. Unde Virgilius famam ele­ ganter his verbis describit: «Fama............................... , mobilitate viget viresque adquirit eundo, parva metu primo, mox sese attollit in auras ingrediturque solo et caput inter nubila condit. Illam Terra parens ira inritata deorum, extremam, ut perhibent, Coco Enceladoque sororem progenuit pedibus celerem et pernicibus alis, 2 De Malo, 9, i ad 5. De Malo, 9. 1 ad 4. I Regunt, II, 30. Cu>. II.—Non consistit in bonis exterioribus spiritualibus 143 monstrum horrendum, ingens, cui quot sunt corpore plumae, tot vigiles oculi subter —mirabile dictu—, tot linguae, totidem ora sonant, tot subrigit auris. Nocte volat coeli medio terraeque per umbram stridens, nec dulci declinant lumina somno; luce sedet custos aut summi culmine tecti turribus aut altis, et magnas territat urbes» \ Et Ovidius: «Fama tenet summaque domum sibi legit in arce innumerosque additus ac mille foramina tectis addidit et nullis inclusit limina portis. Nocte dieque patet; tota est ex aere sonanti, tota fremit vocesque refert iteratque quod audit, nulla quies intus nullaque silentia parte» 1 2. Ergo beatitudo hominis obiectiva consistit in fama vel gloria humana. 135. Respondetur. Dist. mai.: bonum maxime diffusivum sui est beatitudo obiectiva, maxime diffusivum sui diffusione , reali et quidem in genere causae finalis, conc.; maximum diffusivum sui diffusione mere intentionali et in genere ausae efficientis, nego. Contradist. min.: gloria vel fama humana est bonum maxime diffusivum sui diffusione pure intentionali et in renere causae efficientis, conc.; diffusione reali et in genere ausae finalis, nego. Et nego consequens et consequentiam. Bonum, cum dicatur secundum rem, et non secundum ineram intentionem logicam, non est in genere signi, sed in genere rei. Aliunde, cum habeat rationem finis, diffusio ei convenit per se primo seu formaliter in genere causae fi­ nalis, non directe in genere causae efficientis. Consequenter, bonum maxime diffusivum sui diffusione reali in genere V 1 ViRGiLius, Æneidos, lib. IV, w. 174-186, ed. cit., pp. 105-106. 5 Ovidius, Metamorphoses, lib. XII, vv. 43-48, ed. G. Lafaye, p. 32, hnsis, 1930. 144 I P. Q. I. Sect. I.—De his in quibus non consistit beatitudo Cap. II.—Non causae finalis, est summum bonum, ideoque beatitudo obiectiva. At si diffusio sit mere intentionalis seu per modum puri signi et in genere causae efficientis, bonum cui talis diffusio convenit non potest esse summum bonum. Iam vero, hoc accidit famae vel gloriae humanae. Nam gloria vel fama humana est essentialiter in genere signi, non in genere rei, quia et cognitio seu notitia est signum rei cognitae, non res ipsa neque causa eius; et similiter laus est purum signum verbale. Nec satis. Nan tum signum formale notitiae tum signum instrumentale verborum sunt signa fallibilia, atque ideo de se non necessario repraesentant verum et reale bonum quod significare et referre intendunt. Quare, ipsemet Virgilius de fama scribit: consistit in bonis exterioribus spiritualibus 145 Sed praeterea, haec famae diffusio non est in genere [ causae finalis, sed in genere causae efficientis; quia fit per 1 nxrium propagationis, quae ad genus causae efficientis formaliter exspectat, ut per se patet. Ergo nulla conditio beatitudinis obiectivae convenit fa­ me vel gloriae humanae; si est vera, supponit beatitudinem perfectam vel inchoatam; si non est vera, nihil realitatis aut initatis creat. 136. Obiectio tertia (a posteriori, ex proprietate quadam coinddenti beatitudinis obiectivae et gloriae humanae). Beatitudo obiectiva est bonum stabilissimum seu aeternum, quod beatum reddit immortalem. Atqui fama vel gloria ’ tumana hominem gloriosum reddit immortalem, seu aetemabiliter viventem in notitia et memoria hominum; unde et valgo homines celeberrimi vocantur immortales, quia eorum «Tam ficti pravique tenax quam nuntia veri. amen et laudes resonant de generatione in generationem. Haec tum multiplici populos sermone replebat Ergo beatitudo obiectiva consistit in fama vel gloria humana. gaudens, et pariter facta atque infecta canebat» 1. 137. Respondetur. Dist. mai.: beatitudo obiectiva est conum stabilissimum seu aeternum, quod beato praebet Et pariter Ovidius; Kill aeternam sive immortalem, 1 riam proprie et vere dictam, vx; metaphorice tantum aut false dictam, nego. «Atria turba tenet; veniunt, leve vulgus, euntque, mixtaque cum veris passim commenta vagantur, Contradist. min.: Fama vel gloria humana praebet ho­ millia rumorum confusaque verba volutant; riri glorioso vel famoso vitam immortalem metaphorice e quibus hi vacuas implent sermonibus aures, xit false dictam, conc.; proprie et vere dictam, nego. hi narrata ferunt alio, mensuraque ficti Et nego consequens et consequentiam. crescit, et auditis aliquid adiicit auctor. Beatitudo obiectiva necessario debet esse verum et Illic Credulitas, illic Temerarius Error, troprie dictum bonum; et similiter beatus, possessione Vanaque Laetitia est consternatique timores Seditioque recens dubioque auctore Susurri» 2. 'rius boni, debet habere vitam beatam veram et proprie Kill non mere metaphoricam aut etiam fictam seu falsam. ixTam, Non est ergo diffusio realis, sed pure significativa, et Consequenter, immortalitas seu perpetuitas, quae est quidem valde fallibilis et plerumque falsa. Unde merito i ratione vitae beatae, debet esse quoque immortalitas S. Augustinus dixit quod famae humanae «auctoritate nihil ■era, non ficta; et proprie dicta, non per solam metaphoram; est vilius»3. I çaa haec immortalitas non potest esse alterius rationis ac ba beata vita. VœciLlcs, Æncidos, lib. IV, w. 188-190, ed. cit., p rod Iam vero fama vel gloria humana non possunt vitam OV1D1VS, Mc,amorphos, Ub. XII, s3.6i> d 3 S. Auownsvs, Contra Academico,, lib. Π> cap. VIn> J2> ccoprie dictam praebere, cum sint essentialiter quid externum 928. “transiens, sicut ventus, ut S. Augustinus appellat huma1-Di RcTiinlS*· 146 I P. Q. I. Sect. I.—De his in quibus non consistit beatitudo nam famam dum e contra vita est essentialiter quid inti­ mum et immanens. Ac similiter, perpetuitas aut immortalitas famae est pure metaphorica, quia non vivit nisi intentionaliter et ut in signo in memoria aut monumentis hominum. His adde, quod haec fama plerumque falsa aut prava est, atque ideo falsam aut pravam immortalitatem famosis homi­ nibus praebet, qua melius esset non vivere. Unde Ludovicus Granatensis merito scribit: «mira también euan grave desvario sea pesar tu valia con el parecer de los hombres, en cuya ' mano esta inclinât la balanza a la parte que quisieren, y quitarte de aqui a poco lo que agora te dan y deshonrarte los que agora te honran. Si pones tu estima en sus lenguas, unas veces seras grande, otras pequeno, otras nada, como quisieren las lenguas de los hombres mudables»2. Et S. Augustinus de nefasta immortalitate celebritatis pravorum hominum eloquenter scribit: «dixit enim in cordi suo: non movebor de generatione in generationem sine malo, idest, fama mea et nomen meum de hac generatione in gene­ rationem posterorum non transiet, nisi artibus malis adipiscar tam excelsum principatum, de quo posteri tacere non possint. Animus enim perditus et exspers bonarum artium atque i a iustitiae lumine alienus, malis artibus sibi aditum molitur ad famam tam diuturnam, ut apud posteros etiam celebretur. Et qui non possunt bene innotescere, cupiunt vel male de se homines loqui, dummodo nomen latissime pervagetur. Quod hic arbitror dictum esse: non movebor de generatione in generationem sine malo» 3. Patet autem quod talis fama vel gloria e diametro opponi­ tur verae beatitudini obiectivae et formali: «porque, aunque después de la vida, permanezea todavia la gloria —ait Lu­ dovicus Granatensis—, ^qué aprovecha esa gloria al que nada siente de ella? cQué provecho le viene a Homero de Qy,. n—Non consistit in bonis exterioribus spiritualibus 147 que le alabes tù agora mucho sus Ilia das'? No otro, sin duda, sino aquel que dice S. Jerônimo hablando de Aristôteles: :Ay de ti, Aristôteles, que eres alabado donde no estâs, que es en el mundo, y eres atormentado donde estas, que es en el infiemo.ξ Art. 4.—Utrum beatitudo hominis consistat in potestate 138. Sicut relate ad cetera bona exteriora quaerebamus sigillâtim an in eis consisteret beatitudo obiectiva naturalis aut supematuralis, ita relate ad humanam potestatem distinfill investigandum est an in ipsa consistere possit obiectiva ctim beatitudo naturalis aut etiam supematuralis; hoc enim postulat logica interna huius quaestionis. AN BEATITUDO OBIECTIVA NATURALIS CONSISTAT IN HUMANA POTESTATE 139· CONCLUSIO: Beatitudo hominis obiectiva naturalis wi consistit in humana potestate. 140. Prob. duplici argumentorum genere: propter quid « quia. A. Demonstratio propter quid sumitur ex ipsa definitione potentiae humanae et beatitudinis obiectivae. Beatitudo obieitiva, quatenus beatitudo, habet, per definitionem, rationem .’inis; et quatenus obiectiva, per definitionem, habet rationem Aecti, ut ex terminis patet. Atqui humana potestas, per ^finitionem, habet rationem medii et subiecti: medii quidem, quia potestas humana, quae est potentia activa, est essen­ 1 S. Augustinus, De sermone Domini in monte, lib. II, cap. XXV, n 0 87. tiel propter usum seu propter actum secundum, sicut x\iL. 34, 1.308. 2 Ludovicus Granatensis, O. P., Guia de pecadores, lib. II, cap. 4, ed. J. Cuervo, O. P., Obras, lI, p. 350, Madrid, 1906. 3 S. Augustinus, Enarratio in Psalmum IX, n.° 24, ML. 36, 126-27. 1 Ludovicus Granatensis, Libro de la oraciôny meditaciôn, I. P., cap. 3,, ïEanes en la noche, § VIII, ed. tit., t. II, p. 136. 4 L 148 I P. Q. I. Sect. I. De his in quibus non consistit beatitudo Cu>. II,—Non consistit in bonis exterioribus spiritualibus propter finem, sicut potentia passiva est essentialiter propter actum primum, et universaliter omnis potentia est propter actum sibi proportionatum l; subiecti etiam, quia potentia seu potestas humana est essentialiter potentia activa2 quae, per definitionem, est potentia subiectiva, non mere obiectiva, quae potius dicitur possibilitas seu non repugnantia ut possit esse vel ut a potentia activa produci possit. Cum ergo beati­ tudo obiectiva et humana potestas habeant rationes formales seu definitiones e diametro oppositas, impossibile est beati­ tudinem obiectivam consistere in potentia mundana. 141. B. Demonstratio quia sumitur ex proprietatibus quibusdam beatitudinis obiectivae et potestatis humanae e re­ gione oppositis, quae ideo non possunt eidem simul convenire. 142. Primo. Beatitudini obiectivae convenit esse ter­ minus seu finis ultimus cuius gratia, atque ideo est in genere causae finalis. E contra, potestati humanae convenit esse principium actionis, cum sit potentia activa, atque idcirco est in genere causae efficientis. lam vero, constat causam finalem et causam efficientem esse primo diversas, cum pertineant ad diversum genus causae; et quidem oppositas, sicut principium et terminus actionis vel motus, et sicut alia duo genera causarum, nempe formalis et materialis, oppo­ nuntur. Tam ergo impossibile est beatitudinem obiectivam consistere in humana potentia, sicut est impossibile causam finalem consistere formaliter in causalitate efficienti aut per eam formaliter constitui. 143. Secundo. Potentia mundana est essentialiter relativa ad subditos regendos, sicut omnis potentia est transcendentaliter relativa ad suum actum. Atqui beatitudo obiectiva, cum sit summum bonum, non est neque potest esse relativa ad Ι-Π, 49, 3; 54, i ad 3; 71, 3, et alibi passim. «Nomen potentiae primo impositum fuit ad significandum potestatem hominis, prout dicimus aliquos homines esse potentes* (I Sent., dist. 42,1,1). «Lnde, de ratione potentiae, quatenus ad primam impositionem sui, est non posse pati* {ibid.}, «quia, ut dictum est, potentia primum impositum est ad significandum principium actionis...; potentiae activae respondet operatio vel actio, in qua completur potentia activa» (ibid., ad 1 3 I 1 149 aliud, eo quod summum bonum est bonum absolutum et simpliciter; nam absolutum est prius et perfectius relativo; unde et supra ostensum est \ quod cetera bona sunt propter summum bonum, ipsum vero non est propter aliud neque ad aliud, sed propter se et in se. Ergo beatitudo obiectiva non consistit in humana potestate, sicut absolutum non consistit in relativo2. 144. Tertio. Beatitudo obiectiva non potest esse indiffé­ ras ad bonum et ad malum sicut ad terminum, neque indifferenter potest esse in bonis et in malis sicut in subiecto; eo quod beatitudo obiectiva est summum bonum, cui re­ pugnat positive et intrinsece possibilitas mali ut termini vel ut subiecti; nullum enim malum ullo modo cadere potest in summo bono. Atqui humana potestas est de se •rdifferens ad bonum vel malum producendum, et indiffe­ renter potest esse in bonis et in malis sicut in subiecto; nam potestas humana, licet legitima sit, cum non sit suus actus secundus eiusque usus pendeat a voluntate potentis quae se habet ad opposita, potest ea uti ad bonum et ad Ealum seu ad aedificationem vel ad destructionem societatis sbi subiectae; et similiter potest esse in virtuosis aut in vitiosis sicut in subiecto, ut experientia quotidiana nos edocet. Ergo beatitudo obiectiva nequit consistere in humana testate3. 145. Quarto. Beatitudo obiectiva debet esse bonum adeptu possibile omnibus hominibus simul, cum omnes rumines simul sint positive capaces beatitudinis. At vero humana potestas non est adeptu possibilis omnibus hominibus mul; quia potestas essentialiter supponit subditos seu non ique potentes, nec sine illis concipi potest. Aut ergo nulli lit certe non omnibus simul est adeptu possibilis humana potestas. Non potest igitur in ea consistere beatitudo hosinis obiectiva. ’ Supra, L I, nn. 220, 659, 868-869. 1 Cf. Ill Contra Gent., cap. 31, arg. 3. ’ Cf. hic, arg. 2, et III Contra Gent., cap. 31, arg. I, 2 et 4 1 R '· 150 I P. Q. I. Sect. I.—De his in quibus non consists beatitudo 146. Quinto. Beatitudo obiectiva debet esse bonum perfectissimum et solidissimum. Ex adverso humana potestas est, natura sua, imperfectissima et instabilissima. Imperfectissima quidem in proprio genere potentiae tum intensive tum extensive1. Intensive, quia nec potens esi seipsam diu sustinere contra internorum aut externorum hostium incursus. «Quidni, ait Boetius, quando eorum fe­ licitas perpetuo perdurat? Atqui plena est exemplorum vetustas, plena etiam praesens aetas, qui reges felicitatem calamitate mutaverint. O praeclara potentia, quae ne ad conversationem quidem sui satis efficax invenitur!»2. Et iterum: «quae est igitur haec potestas, quae sollicitudinum morsus expellere, quae formidinum aculeos vitare nequit? Atqui vellent ipsi vixisse securi, sed nequeunt; dehinc de potestate gloriantur. An tu potentem censes, quem videas velle quod non possit efficere; potentem censes qui satellite latus ambit, qui, quos terret, ipse plus metuit, qui, ut potens esse videatur, in servientium manu situm est?... Quae est igitur ista potentia, quam pertimescunt habentes, quam nec cum habere velis tutus sis et, cum deponere cupias, vitare non possis?»3. Extensive etiam quia impotens est sub uno sceptro mundum universum subiicere. Qua de re idem Boetius egregie scribit: «quod si haec regnorum potestas beatitudinis auctor est, nonne, si qua parte defuerit, felicitatem minuat, mi­ seriam importet? —Sed quamvis late humana tendantur imperia, plures necesse est gentes relinqui, quibus regum quisque non imperet. Qua vero parte beatos faciens desinit potestas, hac impotentia subintrat, quae miseros facit; hoc igitur modo maiorem regibus inesse necesse est miseriae portionem»4. Itaque humana potestas valde impotens est, quia et 1 De cfncacitate et inefficacitate potentiae activae tum intensiva tum extensiva videri potest De Potentia, q. 1, a. 1. 2 De Consolatione philosophiae, lib. III, prossa 5, ed. cit, p 54 ις-,3 3 De Consolatione philosophiae, lib. III, prossa 5, p. 55 3.9· De Consolatione philosophiae, lib. III, prossa 5, p 54 23-30 * Ctf. II.—Non consistit in bonis exterioribus spiritualibus 151 pauca et parum potest. Sed insuper est instabilissima, etiam intra limites suae impotentiae. Nam, ut profunde observat . S. Thomas, humana potestas «radicatur in hominum vo­ luntatibus et opinionibus, in quibus est maxima inconstantia; et quanto maior [extensive] reputatur potestas, tanto a plurifvs dependent, quod etiam ad eius debilitatem pertinent, cum quod a multis dependet, destrui multipliciter possit» \ Quod historia omnium aetatum comprobat, quae magna 1 ex parte est de erectione et destructione humanarum po­ testatum et regiminum. Unde Seneca iure dixit: «hora wnmtumqiie temporis evertendis imperiis sufficit; esset aliquod imbecillitatis nostrae solatium rerumque nostrarum, si tam tarde perirent cuncta quam fiunt: nunc incrementa lente exeunt, festinatur in damnum. Nihil privatim, nihil publice nobile est; tam hominum quam urbium fata volvuntur: inter placidissima error exsistit nihilque extra tumultuantibus causis mala unde minime exspectabantur, erumpunt. Quae domesticis bellis steterant regna, quae externis, impellente nullo ruunt! Quotaquaeque felicitatem civitas pertulit?»2. LTRUM BEATITUDO OBIECTIVA SUPERNATURALIS CONSISTAT IN HUMANA POTESTATE Beatitudo hominis obiectiva supernatu­ ris non consistit in potestate humana. 148. Prob. Primo, ex verbis et exemplo Christi Domini. A. Verbis quidem, quia prohibuit discipulis suis ne abirent principatus et potestates sicut gentiles: «facta est autem et contentio inter eos [= Apostolos], quis eorum videretur esse maior. Dixit autem eis: «reges gentium do­ minantur eorum, et qui potestatem habent super eos, be147· CONCLUSIO: 1 III Contra Gent., cap. 31, arg. 5. Cf. arg. 1, et hic, sed contra. 1 Seneca, Epùt. Moral., lib. XIV, epist. III, nn. 6-7, ed. cit., t. III, r 271 · 152 I P. Q. I. Sect. I.—De his in quibus non consistit beatitudo nefici vocantur. I ros autem non sic; sed qui maior est in vobis fiat sicut minor, et qui praecessor sicut ministrator»1. B. Exemplo etiam sui, qui recusavit regem fieri post miraculum multiplicationis panum: «lesus ergo, cum cogno­ visset quia venturi essent ut raperent eum et facerent eum regem, fugit itenon in mantem ipse solus»2. Verbis igitur et factis aequivalenter ostendit beatitudinem supematuralem non consistere in regia potestate, quae inter humanas est maxima, cum ipse in mundum venerit ut hominibus monstraret rectam viam beatitudinis ac per eam illos conduceret. 149. Secundo, ex eo quod humana potestas non habet conditiones verae beatitudinis obiectivae. Nam beatitudo obie­ ctiva supematuralis est incorruptibilis et aeterna, cum in eius possessione consistat vita aeterna. At vero humana potestas est brevissima, secundum illud: «omnis potentatus brevis vitae...; rex hodie est, et cras morietur) 3; et essentialiter mutabilis, iuxta illud: «melior est puer pauper et sapiens rege sene et stulto, qui nescit praevidere in posterum; quod de carcere catenisque interdum quis egrediatur ad regnum, et < alius natus in regno inopia consummatur» 4; nam Deus est ' qui «balteum regum dissolvit et praecingit fune renes eorum»5; qui «effundit despectionem super principes, eos, qui oppressi fuerunt, relevans» 6. Immo et prorsus inanis est. Unde Dominus superbos principes compellat dicens: «qui laetamini in nihilo; qui dicitis: nunquid non in fortitudine nostra assumpsimus nobis cornua?»7. Inanis et nulla potentia. Propter quod nos admonet ut non confidamus in potentia huiusmodi: «bonum est sperare in Domino quam sperare in principibus»8; «nolite 2 3 4 5 • 7 ’ Luc., XXII, 25-26. Cf. Mit., XX, 25-27; Aie., X, 42-44Ioan., VI, 15. Eccli., X, ii, 12. Eccle., IV, 13-14. lob., XII, iS. lob., XII, 21. Ames, VI, 14. Psalm. CXVII, 9. ■ Cu». II.—Non consistit in bonis exterioribus spiritualibus 153 confidere in principibus...; beatus cuius Deus lacob adiutor eius, spes eius in Domino Deo ipsius» \ Sicut neque timenda est pravorum regum potentia: α verbis viri peccatoris ne timueritis, quia gloria eius stercus et vermis est; hodie extollitur, et cras non invenietur, quia conversus est in terram suam et cogitatio eius periit»2; et a Domino Deo terribiliter indicabuntur, secundum illud: «horrende et cito apparebis vobis, quoniam indicium du­ rissimum his qui praesunt, fiet; exiguo enim conceditur misericordia, potentes autem potenter tormenta patiuntur...; fortioribus autem fortior instat cruciatio. Ad ergo, reges, sunt hi sermones mei, ut discatis sapientiam et non exci- Patet ergo ex his omnibus beatitudinem obiectivam su• pematuralem non consistere in humana potestate. § III SOLVUNTUR DIFFICULTATES 150. Difficultates tres, quas S. Doctor movet in hoc articulo, eodem rythmo procedunt ac totidem difficultates articuli praecedentis. Prima ergo, eaque gravior, sumitur ex auctoritate divina; aliae vero duae ex ratione, ordine tamen quodam: nam secunda procedit a priori, ex ipsa ratione beatitudinis obiectivae, quae est bonum perfectum; tertia autem sumitur a posteriori, ex proprietate appetibilitatis quam habet humana potestas. Est itaque profectus a maiori ad minorem difficultatem. 151. Prima difficultas (ex auctoritate divina). Beatitudo hominis consistit in assimilatione ad Deum, quia et assimilari Kill 1 Psalm. CXLV, 2, 5. 1 I Machab., II, 62-63. ’ Sap., VI, 6-7; 9-10. 154 ■:· i ■ .· • vl V I I I P. Q. I. Sect. I.—De his in quibus non consistit beatitudo Cap. II.—Non consistit in bonis exterioribus spiritualibus 155 Deo est ultimus finis omnis creaturae \ Atqui assimilatio se habet ad extra, non secundum quod est in seipso ad intra; hominis ad Deum formaliter consistit in humana potestate, imperfectam vero, etiam, intra partialitatem suam, quia cum qua homines dii appellantur, secundum illud: odiis non humana potestas non sit ipsemet actus secundus, sed in detrahes»12. Ergo beatitudo hominis consistit in humana potentia ad ipsum, neque sit necessario et essentialiter potestate. connexa cum sapientia et virtute, est essentialiter potestas 152. Respondetur. Dist. mai.: beatitudo hominis consistit quaedam potentialis et imperfecta ac insuper de se indif­ in assimilatione ad Deum, beatitudo obiectiva, nego; beatitudo ferens ad bonum vel malum usum: e contra, potentia Dei formalis, subdist.: consistit in assimilatione totali et perfecta nihil imperfectionis aut limitationis habet in ratione potentiae, ad Deum, conc.; consistit in assimilatione quadam partiali et semper necessario sequitur sapientiam et bonitatem eius, et imperfecta ad Deum, nego. ita ut nunquam possit esse vel minimus potestatis abusus. Contradist. min.: Assimilatio hominis ad Deum consistit Ergo neque in ordine beatitudinis formalis potest consiste­ formaliter in humana potestate, assimilatio partialis et imper­ re beatitudo hominis in humana potestate; et ideo obiectio fecta, conc.; assimilatio totalis et perfecta, nego. ex omni parte ruit. Et nego consequens et consequentiam. 153. Secunda difficultas (a priori, ex ipsa ratione po­ Obiectio haec multipliciter deficit. Primo quidem, di­ testatis humanae et beatitudinis). Beatitudo est bonum vertendo a sensu formali quaestionis ad alium sensum. perfectissimum. Atqui humana potestas est bonum perfe­ Modo enim, in tota hac quaestione, loquimur exclusive de ctissimum; quia bonum perfectissimum est illud quod non beatitudine obiectiva, non de beatitudine formali. Obiiciens solum est perfectum in seipso, sed etiam alia perficere potest autem divertit ad beatitudinem formalem, cum ait quod ea regendo et dirigendo ad proprium bonum; et hoc essentia­ beatitudo hominis consistit in assimilatione ad Deum; nam liter convenit potestati humanae, cuius est alios regere. beatitudo obiectiva non stat in mera assimilatione ad Deum, Ergo hominis beatitudo consistit in humana potestate. eo quod quodcumque ens et quodcumque bonum suo modo 154.Respondetur. Dist. mai.: beatitudo est bonum assimilatur Deo, sed in ipso Deo secundum se, ut patebit perfectissimum, simpliciter seu in genere perfectissimo boni, art. 8; unde obiectio est extra quaestionem. mc; secundum quid seu in aliquo genere bonorum tantum Secundo, quia etiam beatitudo formalis hominis non non perfectissimo secundum speciem suam, nego. consistit in humana potestate. Nam beatitudo formalis Contradist. min.: humana potestas est bonum perfectis­ consistit in totali et perfecta assimilatione ad Deum, quae simum, simpliciter seu in genere perfectissimo boni, nego; maxime consistit in visione Dei, secundum illud: «scimus '■eundum quid seu in genere bonorum non perfectissimo quoniam cum apparuerit, similes ei erimus, quoniam vide­ antum, subdist.: quando est informata sapientia et virtute, bimus eum sicuti est»3, ut amplius explicabitur quaestione Q ut recte dirigat actu alios homines, conc.; quando non est sequenti. Constat autem quod humana potestas non consti­ informata virtute et sapientia, quo fit ut male utatur seipsa tuit totalem et perfectam assimilationem ad Deum, sed in aliorum regimine, nego. solum imperfectam et partialem: partialem quidem, quia Et nego consequens et consequentiam. solum importat assimilationem ad Deum secundum quod Beatitudo obiectiva, de qua hic exclusive loquimur, non est quodcumque bonum, etiam perfectum, sed debet 1 III Contra Gent., cap. 19. esse bonum optimum seu perfectissimum intra genus perfe­ 2 Exod., XXII, 28. ctissimum boni. Sunt enim tria genera bonorum: honestum, 3 I Ioan., Ill, 2. delectabile et utile, quorum perfectissimum genus est bonum 156 I P. Q. I. Sect. L—De his in quibus non consistit beatitudo honestum. Ergo beatitudo obiectiva necessario debet esse in genere boni honesti, non meri utilis aut delectabilis. Rursus uniuscuiusque generis boni alia sunt bona ex­ teriora et alia interiora: constat autem interiora bona, se­ cundum speciem suam, esse maiora bonis pure exterioribus. Atqui humana potestas est de genere bonorum exteriorum, et aliunde plus habet de ratione boni utilis, cum essentialiter sit propter aliud perfectius, nempe propter usum, quam de ratione boni honesti; nam, ex se, humana potestas in­ differenter se habet ad bonum honestum et ad malum ei contrarium, et solum determinatur ad bonum usum honestum per sapientiam et virtutem, quae de se sunt generis boni honesti. Non est ergo humana potestas de ge­ nere perfectissimo boni. Et ideo ex hac parte ei deest essentia­ lis ac primordialis conditio ut possit esse bonum beatificum. At etiam intra rationem boni utilis non attingit summum ex seipsa, sed vi alterius boni honesti, nempe sapientiae et virtutis, ex quibus habet rectum usum sui. Denique, tam potentia quam virtus et sapientia se habent potius ex parte subiecti, cum sit formaliter habitus vel actus quidam, quam ex parte obiecti; et ideo, dato quod in eis aliqualiter beatitudo consisteret, magis essent de linea beatitudinis formalis quam de linea beatitudinis obiectiva. Quo fit, ut etiam haec obiectio ex omni parte deficiat ruatque. 155. Tertia difficultas (a posteriori, ex simili modo fugiendi servitutem cui opponitur potestas, et miseriam cui opponitur beatitudo: atque ideo contraria appetendi, nempe beatitudinem et potestatem). Beatitudo est bonum quod naturaliter et maxime omnes homines appetunt. Atqui bonum, quod omnes homines naturaliter et maxime appetunt, est humana potestas, ut patet ex eo quod omnes homines naturaliter et maxime refugiunt servitutem. Ergo beatitudo hominis est humana potestas seu consistit in humana potestate. 156. Respondetur. Cone. mai. Nego minorem et conclu­ sionem. Beatitudo non solum naturaliter, sed et maxime ab omnibus hominibus appetitur, ut patet ex dictis supra, **·^Λ*^> Cap. IL—Non consistit in bonis exterioribus spiritualibus 157 q. I, a. 5 et 7 \ At humana potestas neutro modo appetitur ab hominibus: quia neque naturaliter, neque maxime, neque ab omnibus, ut experientia constat. Quantum vero ad horro­ rem servitutis, verum quidem est quod omnes homines naturaliter eum habent, non tamen quatenus nominat statum seu conditionem vitae, sed potius quatenus nominat impedi­ mentum libertatis in actu: consequenter, naturaliter amant libertatem seu potestatem libere agendi, non prout libertas aut potestas libera est nomen status seu conditionis supremae auctoritatis in societate, sed prout dicit liberam facultatem personalem agendi actu ex propria determinatione. Adest ergo aequivocatio in obiectione inter potestatem publicam, quae est potestas iuridico-moralis et potestatem personalem, quae est potestas psychologicomoralis; et conse­ quenter, fallacia committitur transeundi a statu ad actum. Postremo, etiam quando agitur de libera facultate personali agendi ex propria deliberatione, haec libertas non maxime ab omnibus hominibus appetitur, sed multo magis appetitur ipsa beatitudo et esse seu vivere et habere intel­ lectum2. Nec enim libertas seu deliberatio dari potest circa omnia appetibilia, ut sunt ea quae naturaliter et ne­ cessario omnes appetunt, antequam proprie loquendo de­ luerent. Ceterum, haec libertas seu potestas est quid essentialiter jubiectivum vel psychologicum, et ideo non potest perti­ nere formaliter ad ordinem beatitudinis obiectivae, de qua unice hic loquimur. Itaque apparet has tres obiectiones extra quaestionem esse; et omni ex parte ruere, etiam in propria linea. ' Supra, tom. I, nn. 764-773; 887-889. ’ Cf. I-II, io, i. h CAPUT TERTIUM EPILOGUS PRIMAE SECTIONIS 157. Hucusque singula bona exteriora distributive con­ sideravimus et, argumentis ex propriis desumptis, de­ monstravimus analytice in nullo ex eis consistere beatitudinem hominis obiectivam. Sed ultra haec argumenta ex propriis, assignari possunt quatour rationes generales seu argumenta omnibus com­ mua, quibus quasi synthetice eadem veritas concluditur. 158. Prima ratio sumitur ex parte proprii subiecti beatitudinis obiectivae. Beatitudo obiectiva est proprium bonum bonorum hominum, non commune bonis et malis hominibus. Atqui divitiae, honores, gloria et potestas sunt bona commu­ nia bonis et malis hominibus, ut historia et experientia quotidiana demonstrant. Quare Sallustius «gloriam, inquit, honorem, imperium bonus, ignavus aeque sibi exoptant; sed ille vera via nititur, huic, quia bonae artes desunt, dolis adque fallaciis contendit» 1; unde, et «inter bonos et malos iscrimen nullum; omnia virtutis praemia ambitio possidet»2. Quin etiam experientia docet potius malos quam bonos haec bona exteriora, ut plurimum, possidere. Ergo impos­ sibile est beatitudinem hominis obiectivam in his bonis consistere. 159. Secunda ratio sumitur ex parte sui, secundum quod beatitudo obiectiva secum affert positive omne bonum. 1 Sallustius, De Coniuratione Catilinaria, cap. 11, n.° 2, ed. cit., p. 10. * Sallustius, ob. cit., cap. 52, n.° 22, ed. cit., p. 57. ■ 4·* i Qy), III—EPILOGUS PRIMAE SECTIONIS 160 ■v'Û I • f■ IBI I P. Q. I. Sect. I.—De his in quibus non consistit beatitudo mimique virile effeminat: semper infinita, insatiabilis, neque Beatitudo hominis obiectiva, cum sit bonum perfectum et copia neque inopia minuitur» \ sufficientissimum, in se claudit positive omne bonum, nam Similiter et honores, iuxta illud Senecae: «utinam, qui definitur: «bonorum omnium summa et cumulus»1. At vero toas optaturi essent, cum divitibus deliberarent; utinam nullum ex praedictis bonis secum affert omnia bona ho­ honores petituri, cum ambitiosis et summum adeptis digni­ mini necessaria, ut corporis sanitatem, sapientiam et vir­ tatis statum! Profecto, vota mutassent, cum interim illi tutem; nam «quid prodest opulentia diviti, si sanitas non nova suspiciunt, cum priora damnaverint; nemo enim est, sit ibi, quae patrimonium est pauperi?: valde vellet dives cui felicitas sua, etiamsi cursu venit, satisfaciat: queruntur lectum argenteum cum pauperis mutare cilicio, si posset et de consiliis et de processibus suis, maluntque semper aegritudo migrare cum lecto»2. quae reliquerunt»2. Et idem dic de aliis bonis recensitis. Nullum implet cor Sed et relate ad gloriam mundanam adest terribilis historia hominis, quia nullum affert secum omnia bona necessaria. in Sacris Litteris. «Statuto autem die Herodes vestitus Unde S. Augustinus eloquenter et vere scribit: «alius dicit: veste regia, sedit pro tribunali, et condonabatur ad eos beati qui militant; —negat alius et dicit: beati, sed qui [=Tyrios et Sidonios]; populus autem exclamabat: Dei t hoc negat alius, et dicit: beati qui in agrum colunt; nm, et non hominis. Confestim autem percussit eum an­ foro populari caritate versantur, causasque defendunt, vitam gelus Domini, eo quod non dedisset honorem Deo; et, consum­ mortemque hominum lingua moderantur; —et hoc negat- ptus a vermibus, exspiravit» 3. alius, et dicit: beati, sed qui indicant, qui potestatem habent Humana autem potestas quot mala et incommoda secum audiendi et discernendi; —negat hoc alius, et dicit: beati ierat, apud omnes in propatulo est. Ut enim scite animadver­ qui navigant, multas regiones discunt, multa colligunt tit Seneca, «Caesari quoque ipsi, cui omnia licent, propter lucra»3. hoc ipsum multa non licent; omnium somnos illius vigilia i6o. Tertia ratio sumitur etiam ex parte sui, secundum ' defendit, omnium otium illius labor, omnium delicias illius quod beatitudo obiectiva negative consideratur veluti exclu­ industria, omnium vacationum illius occupatio: ex quo se dens omne malum. Beatitudo hominis obiectiva, eo ipso Caesar orbi terrarum dedicavit, sibi se eripuit, et siderum quod est bonum perfectum et absolutum, necessario excludit lin nodo, quae irrequieta semper cursus suos explicant, nun­ a se et a beatis omne malum; nam beati dicuntur «qui sunt quam illi licet nec subsistere nec quidquam suum facere» 4. in bonis, nullo adiuncto malo: neque ulla alia huic verbo, i Neque gloria et honore pro tot molestiis compensantur; cum beatum dicimus, subiecta notio est, nisi, secretis malis quia, ut bene observat S. Thomas, «hoc regibus dispendiosum omnibus, cumulata bonorum complexio» 4. lam vero, tantum esset, si tot laboribus et sollicitudinibus paterentur pro abest ut praedicta bona exteriora excludant omnia mala, sercede tam fragili; nihil enim videtur in rebus humanis quod potius unumquodque secum portat plura mala. tragilius gloria et honore favoris hominum, cum dependeat Nam divitiae interdum «conservantur in malum domini sui»5; et avaritia, «quasi venenis malis imbita, corpus ani1 ■ 126, ‘ S. Augustinus, Enarratio in psalmum II, n.° n. MT. 36, 72 S. Augustinus, Sermo 306, cap. 4, n.° 4, ML. 38, 1 402 ’ S. AUOOSTINIB, Strm, 306, cap. 3, n.« 3, ML. 38; mÔt. [Cf. in Palm. n. 12; tn Psalm. 136, n. 3.] 1 IcïrovC,,T0’ lib· rap· “· 'd- <*·> «· Π. p. 46X. 1 Sallustius, De Coniuratione Catilinaria, cap. n, n.° 3, ed. cit., p. 10. Seneca, Epist. Moral., lib. XIX, epist. 6, n.° 17, ed. cit., t. III, p. 381. Act., XII, 21-23. * SENECA, Dialog., lib. XI, Ad Polybium, De Consolatione, cap. 7, n.° 2, ii cit., t. I, p. 224. IL—De Hominis*· w-.y.·' ; 16~ I P. Q. I. Sect. I.—De his in quibus non consistit beatitudo ex opinionibus hominum er verbis eorum, quibus nihil mutabilius in vita hominum» x. Quae cum ita sint, merito Seneca dixit: «hoc est regnum, nolle regnare cum possis»2. Ergo «potior est facilitas regno; nemo enim dubitat, facile inveniri hominem, qui timeat se fieri regem: nullus autem invenitur, qui se nolit esse felicem»3. 161. Denique, quarta ratio sumitur ex parte causât seu principii agentis aut impellentis hominem ad beatitudi­ nem. Ad beatitudinem obiectivam quae est id quod natu­ raliter et maxime ab omnibus appetitur, homo naturaliter et maxime voluntarie seu ab intrinseco ordinatur; quia quod naturale est, ab intrinseco est; et maxime voluntarium est quoque maxime naturale 4. Atqui ad praedicta quatuor bona exteriora homo nec naturaliter nec maxime voluntarie ordinatur; quia maxime pendent ab exterioribus causis, quae non sunt in nostra voluntate et potestate, sed, ut plu­ rimum, a fortuna; qua de causa, appellari solent bona fortu­ nae. Unde, sicut amittuntur violenter aut contra nostram voluntatem, ita etiam advenire solent praeter aut contra voluntatem nostram. Ergo in eis nullo modo consistere potest obiectiva hominis beatitudo. Quapropter Seneca egregie scribit: «errant enim, Lucili, qui aut boni aliquid nobis aut mali iudicant tribuere fortu­ nam: materiam dat bonorum ac malorum et initia rerum apud nos in malum bonumve exiturarum, valentior enim omni fortuna animus est; in utramque partem ipsa res suas ducit beataeque ac miserae vitae sibi causa est. Malus omnia in malum vertit, etiam quae cum specie optimi venerant: rectus atque integer corrigit prava fortunae et dura atque aspera ferendi scientia mollit idemque et secunda grate excipit modesteque, et adversa constanter ac fortiter»5. 5 1 De Regimine Principum, lib. I, cap. 7. 2 De Beneficiis, lib. Ill, cap. 37, n.° 4, ed. cit., t. II, p. 58. 4 .A^ustinus, De Civitate Dei, lib. IV, cap. 23, n.° 3, ML. 41, 130. T’ 5’ secunda rati°5 et supra, tom. I, nn. 764-773; q. 6,1,4; ‘ ’ Seneca, Epia. Moral., lib. XVI, epist. 3, η." 2, ed. cit., t. III, p. 3,7. Cap. III.—Epilogus primae sectionis 163 Quod si fortuna et felicitas ab Aristotele ex vulgi opinione dicantur esse valde ad invicem propinquae \ utpote circa idem, respondet peroptime S. Thomas, quod «felicitas et fortuna dicuntur aliquorum dupliciter: uno modo, sicut mbieciortmi, et hoc modo felicitas et fortuna sunt eiusdem, quia utrumque nonnisi in rationalibus potest esse; —alio h»Jo, sicut obiectorum, vel materiae, et sic impossibile est quod felicitas et fortuna sint eorumdem, quia fortuna est eorum quae propter aliquid aguntur, quando aliquid praeter intentionem accidit: felicitas autem vel beatitudo est quae ab omnibus intenditur nec ad alterum ordinatur»2. Beatitudo obiectiva ergo non cadit sub fortuna. 162.Sed neque si collective sumantur haec quatuor Miriora bona, in eis consistere potest beatitudo hominis obiectiva. Primo quidem, quia si singula distributive raro admodum obtinere contingit, multo rarius ac difficilius omnia simul obtineri poterunt; immo et impossibile est quod ab omnibus hominibus simul habeantur, cum tamen beatitudo obiectiva debeat esse possibilis adeptu omnibus hominibus simul. 163. Secundo, quia si singula distributive sunt adeo caduca et instabilia, omnia simul caducitatem et instabilita:em augent et multiplicant. Multo igitur minus consistere potest beatitudo obiectiva in tota eorum collectione mate­ rialiter sumpta, quam in singulis distributive. 164. Tertio, quia si singula distributive tantas molestias tt angustias animi secum afferunt, omnia simul in immensum I multiplicant tribulationes et curas et inquietudines; atque deo longius distant a vera beatitudine obiectiva. 165. Quarto, denique, quia etiamsi simul omnia perfecte alligantur quasi in uno, inepta tamen sunt quae humanum «ppetitum beatitudinis saciare valeant. Unde et Salomon,, coi haec omnia multaque alia bona in gradu eminenti ha- · fait —nam et rex fuit3 et ditissimus omnium qui ante eum i 1 II Physic., cap. VI, n.° 2, ed. cit., t. II, 268, 25-28. 1 IV Sent., d. 49, 1, 1 qla. 1 ad 5. J I O’ x 164 I P. Q. I. Sect. I.—De hi sin quibus non consistit beatitudo fuerant in lerusalem *, et valde onoratus et glorificaiiis'tristabundus confessus est: «vidi in omnibus vanitatem et afflictionem animi, et nihil permanere sub sole»1 23; «vanitas vanitatum et omnia vanitas»4. Merito ergo concludit S. Thomas, quod in bonis exterio­ ribus, quomodocumque sumantur, «nullo modo beatitudo [obiectiva hominis] consistit» 5. 1 * Supergressus sum opibus omnes, qui ante me fuerunt in lerusala·.· (Eccle., II, 9); «magnificatus est ergo rex Salomon super omnes reges tenu divitiis et sapientia» (III Regum, X, 23). 2 Eccle., 1,16; III Regum, X, 1, 6-7; II Parai., IX, 1, 5-6. «Magnificam; est igitur Rex Salomon super omnes reges terrae prae divitiis et gloria» (II P> ralip., IX, 22). » Eccle., II, ii. 4 Eccle., I, 2. 5 Hic, in fine corp. a. SECTIO SECUNDA DE BONIS CREATIS INTERIORIBUS 166. Viso quod beatitudo hominis obiectiva non consi­ sti in bonis exterioribus, consequenter investigandum est sn sita sit in bonis interioribus. Sunt autem tria genera bonorum interiorum hominis, ut patet ex supradictis 1: bona mere corporalia, ut sanitas; bona partim corporalia et partim animalia, ut voluptas; et bona pure spiritualia, ut virtus et scientia. Procedentes igitur a minori ad maius, examinandum est a in aliquo ex his bonis interioribus reposita sit humana beatitudo obiectiva. 1 Supra, n.° 46. CAPUT PRIMUM DE BONIS INTERIORIBUS PURE CORPORALIBUS 167. Ordine ascendenti quo procedit S. Doctor in hac quaestione, incipiendum est a bonis interioribus pure corpotdibus, quae immediate sunt supra bona exteriora hucusque considerata, et infra cetera bona interiora deinde consi­ deranda. Art. 5.—Utrum beatitudo hominis consistat in bonis corporis 168. In hoc loco, sicut et in articulo tertio, editio leonina titulum articuli sumpsit non ex capite articuli, ut moris est, sed ex capite quaestionis: utrum [beatitudo hominis consistat] I in aliquo corporis bono. Licet autem sensus idem sit, praeferenda est formula: in bonis corporis, ut habet in capite articuli, qua ceteroquin usus est in locis parallelis, nempe in IV Sent., dist. 49, q. I, a. i, qla. 1, et in titulo capitis 32 III Contra Gentiles. Neque confundenda est haec formula cum alia simili: bma corporalia, quam adhibet in Compendio Theologiae, II P., cap. 9. Nomine enim bonorum corporalium intelligit ibi S. Doctor omnia bona «quae sunt corruptioni et multiplici senecta variationi», tam interna quam externa, scilicet divitias, tenores, gloriam, potestatem, bona corporis stricte dicta et voluptationem seu delectationem carnalem de quibus agit per sex priores articulos huius quaestionis; dum e contra 16S t I 1 I i I I I I V If I P. Q. I. Sect. II.—De his in quibus non consistit beatitudo Ctf. I.—Non consistit in bonis interioribus pure corporalibus 169 hie \ per bona corporis intelligit exclusive bona ipsius corporis htur; quod autem absolutum, idest virtus, quasi perfectio humam, ut contradistinguuntur a bonis exterioribus, de quibus naturae, omniumque rerum quas in animis ponunt, una res hucusque egimus, et a voluptate, quae magis est animae optima. ίΤΓι Ergo haec animorum» \ quam corporis, de qua loquitur articulo sequenti. Alibi etiam bona corporis magis generaliter enumerat, 169. Desumpsit vero hanc suam formulam: bona cor­ scribens: «sunt in corpore praecipua [bona] pulchritudo, vires, poris, ex Boetio2; nam apud antiquos philosophos bona I valetudo, firmitas, velocitas»2; «in quibus enumerant in­ corporis appellabantur prima naturae, ~ccl πρώτα κατά φύσιν*, columitatem conservationemque omnium partium, vale­ vel etiam naturae primigenia, ut Marco Varroni placuit4. tudinem, sensus integros, doloris vacuitatem, vires, pulchri­ Prima tamen naturae latius patebant quam bona corporis. tudinem, ceteraque generis eiusdem; — quorum similia sunt Nam per prima naturae intelligebant Stoici bona connaturalia /wia in animis, quasi virtutum igniculi et semina» 3. seu congenita tum animi tum corporis, per contrapositionem Denique, prima bona et mala naturae refert is verbis: ad mores et ad philosophiam, quae sunt bona secunda seu (valetudinem, vires, staturam, formam, integritatem ungui­ propria industria et consuetudine acquisita, ac si essent quasi culorum omnium, bona; deformitatem, morbum, debilitatem, secunda natura, sicut habitus; et ad bona quaedam exteriora, nofal4. quae naturaliter sunt post interiora bona veluti eorum acci­ Uberiori modo haec prima naturae tum corporis tum dentia aut complementum, ideoque secundo adveniunt homini. aimi, secundum stoicos, enumerat Didymus Pythagoreus: 170. Ergo prima naturae sunt duplicis generis: quaedam, τρωτά 6’ έστί κατά φύσιν, «περί μεν τό σώμα»; έξις, κίνησις, corporis,’ quaedam, animae. «Corporis autem, ait Tullius αχέσις, ενέργεια, δύναμις, δρεξις, ύγίεια, ισχύς, ευεξία, εύαισCicero, alia ponebant esse in toto, alia in partibus. Valetudinem, , ΐησία, κάλλος, τάχος, άρτίοτης, αί τής 3ωτικΏ$> αρμονίας, vires, pulchritudinem, in toto; in partibus autem, sensus [ ποιότητες. - «περί δε την ψυχήν», ευσυνεσία, ευφυΐα, φιλόπο­ integros et praestantiam aliquam partium singularum, ut in να, έτπμονή, μνήμη, τα τούτοις παραπλήσια, ών ούδέπω pedibus celeritatem, vim in manibus, claritatem in voce, πχνοειδές ούδεν, σύμφυτον δε μάλλον 5. in lingua etiam explanatam vocum impressionem. Ac hierarchiam bonorum corporis indicat dicens quod Animi autem [bona], quae essent ad comprehendendam primum bonum est sanitas, secundum pulchritudo, tertium ingeniis virtutem idonea; eaque ab iis in naturam et mores vigor6. dividebantur. Naturae celeritatem ad discendum et memoriam I 171. Posteriores vero nonnulla tantum enumerant. Ita, dabant, quorum utrumque mentis esset proprium et ingenii. Morum autem putabant studia esse et quasi consuetudinem, quam partim exercitationis assiduitate, partim ratione forma­ >a , I Academicorum, cap. 5, ed. cit., t. II, p. 88. 1 Tullius Cicero bant, in quibus Philosophia ipsa; in qua, quod inchoatum 1 Tullius Cicero, Quaest. Tusculi., lib. IV, cap. 13, ed. cit., t. II, est neque absolutum, progressio quaedam ad virtutem appel- 1 Tullius Cicero, De finibus bonorum et malorum, lib. V, cap. 7, ed. cit., t II, p. 252. 1 1-Π, 2, 5. * De finibus bonorum et malorum, lib. V, cap. 27, ed. cit., t. II, p. 278. 2 De Consolatione philosophiae, lib. III, prossa II, ed. cit., p 48, 14; CLetiamlib. II, cap. ii, p. 144· prossa VIII, p. 58, 23; p. 58, 12. 1 s Didymus Pitagoreus, Epitomes sive Liber de philosophorum sectis, 3, Chryssipus, Fragmenta moralia, frag. 140, apud I. Arnim, Stoicorum I k«nali Philosophiae parte, apud G. A. Mullach, Fragmenta Philosophorum veterum fragmenta, ed. cit., t. III, p. 34, 2i, 27. G-awrw, ed. cit., t. II, p. 58 b. Alias enumerationes bonorum corporum * apud S- Algvst™m. Cwilau D«, lib. XIX, Dderâ ibid., pp. 62 a, 70 b, 72 a, 88 b, 94 b. cap. 2, ML. 41, 624. ‘ Loc. cit., p. 61 a. 170 S. Augustinus explicite nominat tria tantum, nempe «bene currere, pulchrum esse corpore, viribus ingentibus praevalere, et cetera huiusmodi»1. Boetius refert quinque bona corporis, nempe robur, magnitudinem, pulchritudinem, velocitatem et salubritatem1. Demum, S. Thomas Boetium, a quo dependet, locupletens, diversis locis enumerat septem corporis bona, videlicet sanitatem, pulchritudinem et robur3; quibus alibi addit proceritatem 4; ac insuper alio in loco5 longaevitatem, agilitatem et ipsum esse corporis vivi, quod est vita ipsa corporalis, et ideo principale et substantiale bonum corporis, de quo antiqui philosophi explicite non erant locuti. 172. Quaestio ergo est an in his bonis corporis collectivi sumptis aut saltem in aliquo eorum reponenda sit beatitudo hominis obiectiva naturalis vel supernaturalis. i : I I I ■■ i 1 I IP. Q. I. Sect. II.—De ms in quibus non consistit beatitudo î J ■ AN BEATITUDO OBIECTIVA NATURALIS CONSISTAT IN BONIS CORPORIS173 * ! .■/· S 173. Fuerunt qui dixerint Carneadem possuisse hominis beatitudinem in bonis corporis seu in primis naturae corporis, fundati verbis hisce Ciceronis: «nihil bonum nisi naturae primis bonis aut omnibus aut maximis frui... Carneades contra stoicos disserebat»6. At haec attributio non est vera. Nam Carneades scepticus erat, neque quidquam dogmatice aut assertorie tenuit. Unde et «Clithomachus—eius discipulus praedilectus, ut Tullius Cu>. I,—Non consistit in bonis interioribus pure corporalibus 171 refert—affirmabat nunquam se intelligere potuisse quid Carneadi probaretur» \ Quapropter, idem Tullius Cicero scribit: «fruendi rebus his, quas primas secundum naturam esse diximus, Carneades, non ille quidem auctor, sed defensor, disserendi causa, fuit» 2; ♦introducebat etiam Carneades non quo probaret, sed ut opponeret Stoicis, summum bonum esse frui iis rebus, quas primas naturae conciliavisset»3; quod quidem «is, non tam tu probaret, protulit, quam ut Stoicis, quibuscum bellum gerebat, opponeret»4. Cum enim secundum Stoicos beatitudo consistat in vivendo secundum naturam, Carneades subsumebat: ergo maxime beatitudo consistere debet in vivendo secundum bona maxime naturalia, quae sunt prima bona corporis, in quibus tamen Stoici negabant consistere beatitudinem. Non ergo hanc positionem simpliciter defendebat, sed ad hominem adducebat contra Stoicos. 174. Ad hanc tamen positionem practice, si non spe­ culative seu theoretice, reducitur sensus humanae vitae quem habent non pauci moderni, unice laborantes pro cultura physica humani corporis, ita ut agile, vigorosum, pulchrum, sanum et longaevum sit, nihilque curantes de cultura intel­ lectuali vel morali: qui et societates ineunt naturismi, ut dicunt, integratis, cuius una pars est integralis seu totalis nudismus. Secundum hos ergo, summa hominis perfectio consistit in maxime accedendo ad puram naturam, penitus resecatis scrupulis culturae artificialis, ad quam pertinent vestimenta et id genus multa. Neque ab ea recedit, ad rem ipsam quod attinet, doctrina illa vulgo dicta Racismo, iuxta quam «stirpis vigor et sanguinis puritas qualibet ratione conservanda et fovenda sunt; quidquid De Civitate Dei, lib. XIX, cap. 3, n.<> 1, circa finem, ML. 41, 623. De Consolatione philosophiae, lib. III, prossa II, ed. cit, p. 48 15-17. III Contra Gent., cap. 32; in I Ethic., lect. 12, n.° 142. ’ In I Ethic., lect. 10, n.° 124. I-Π, 2, 5>contra et corp. art. | TULLIUS Cicero, Tusculi, quaest., lib. V, cap. 30, ed. cit., t. II, p. 481. 1 Tullius Cicero, II Academicorum, cap. 45, ed. cit., t. II, p. 74· 2 Tullius Cicero, V De finibus bonorum et malorum, cap. 7, ed.cit., P’253· TT ’ Tullius Cicero, II Academicorum, cap. 42, ed. cit., t. II, p. 71. * Tullius Cicero, II De finibus bonorum et malorum, cap. 13, ed. cit., L Π, p. 146. Cap. I.—Non 172 ■ 41 - consistit in bonis interioribus pure corporalibus 173 I P. Q. I. Sect. II.—De his in quibus non consistit beatitudo autem ad hunc finem ducit, eo ipso honestum licitumque esu: siquidem «ex sanguine, quo indoles stirpis continetur, omnes qualitates intellectuales et morales hominis, veluti ex potis­ simo fonte, effluunt»; et ideo «finis praecipuus educationis est indolem stirpis excolere atque animum flagranti amore propriae stirpis, tanquam summi boni, inflammare». Con­ sequenter, vel ipsa «religio legi stirpis subeso; ac demum «fons primus et summa regula universi ordinis iuridici est instinctus stirpis» 1. 175. CONCLUSIO: Beatitudo obiectiva naturalis non con­ sistit in bonis corporis. 176. Probatur argumento duplici: propter quid et quia. A. Demonstratio propter quid sumitur ex ipsamet natura beatitudinis obiectivae et bonorum corporis. Beatitudo obiectiva non consistit in bonis essentialiter utilibus; quia bonum utile, per definitionem, habet rationem medii: — dum beatitudo obiectiva, per definitionem, habet rationem finis ultimi eidus gratia. Atqui bona corporis sunt essentialiter bona utilia. Aut enim agitur de primo et maximo bono corporis, quod est vita eius substantialis; aut de ceteris bonis eius adiectivis, ut sunt sanitas, pulchritudo, vigor, integritas membrorum et cetera superius enumerata. Iam vero utraque sunt essentialiter bona utilia. Bona quidem accidentalia seu adiectiva, quae essentialiter sunt propter bonum primarium et substantiale, quod est vita ipsa, sicut accidentia sunt propter substantiam. Unde et homo naturaliter exponit ea, in casu conflictus aut periculi, ut conservet vitam, sicut videmus quod naturaliter et absque ulla deliberatione exponit manum vel pedem vel aliud quodcumque corporis membrum ictui aut mutilationi, propter conservationem vitae totius corporis. Quod quidem manifeste ostendit haec cetera bona naturaliter, hoc ipsum quod sunt, ad vitam totius corporis ordinari; quia unumquodque, sicut 1 Communicatio Sacrae Congregationis de Seminariis et Studiorum Umversttatibus ad Rectores L mversitatum Catholicarum, die i3 aprilis 1938, proposit. 2-6, apud Ephemerides theol. lovamenses, 15 (I938) p 43I agitur naturaliter, sic aptum natum est agi \ Bonum autem essentialiter seu naturaliter ordinatum ad aliud habet, per definitionem, rationem medii seu boni utilis. Similiter et bonum ipsum substantiale et principale, quod est vita corporalis hominis. Haec enim vita potest dupliciter considerari: uno modo, perfecte et adaequate, ut est vita totius compositi humani, quod proprie loquendo est ipse homo; alio modo, imperfecte et inadaequate, ut est vita ipsius corporis, secundum quod corpus est una pars hominis contradistincta ab anima. Atqui utroque modo vita substantialis hominis habet essentialiter rationem medii seu boni utilis. Ut est quidem vita totius compositi, hoc est, esse hominis; nam vita viventibus est esse: tum quia esse hominis est esse creatum et participatum, et omne esse creatum est propter operationem3; tum quia ipsa hominis vita non est summum bonum seu beatitudo obiectiva, secus omnes homines, eo ipso quod sunt aut vivunt, essent beati seu felices, quod constat esse falsum; tum denique, quia ut supra vidimus 2, omnes homines naturaliter appetunt beatitudinem formalem et obiectivam, quam ideo non naturaliter possident, eo ipso quod sunt aut vivunt, secus appetitus naturalis, qui essentia­ liter est non habiti, esset essentialiter absurdus vel contra­ dictorius, cum esset motus naturalis et irresistibilis in bonum naturaliter et necessario possessum ut non possessum sed possidendum, quod est contradictio in adiecto. Ut est etiam vita corporis prout ab anima contradistinguitur, quae naturaliter immortalis est, dum corpus non potest extra compositum humanum vivere: tum quia corpus se habet ad animam ut materia ad formam seu ut potentia ad actum, et constat materiam esse essentialiter propter formam et potentiam propter actum sicut propter finem; tum etiam quia corpus vivum est essentialiter corpus organi1 Cf. 1,60,4. * Aristoteles, II De Coelo et Mundo, cap. Ill, n.° 1, ed. cit., II, 392, 26; S. Thomas, in h. 1., lect. 4, n.° 5; III, 9, i» et passim. 1 Vide supra, tom. I, nn. 886-894. ■· fete HHH 1.4 I P. Q. I. Sect. Π.—De his in quibus non consistit beatitudo cum, atque ideo est essentialiter organum seu instrumentum animae: constat autem instrumentum essentialiter habere rationem utilis respectu motoris seu causae principalis propter quam est; tum denique quia corpus est essentialiter imper­ fectius anima simulque ad eam transcendentaliter ordina­ tum; omne autem imperfectum transcendentaliter ordinatum ad perfectum sibi correspondons est essentialiter propter per­ fectum sicut propter finem 1. Ergo impossibile prorsus est quod vita corporis sit ultimus finis obiectivus seu beatitudo obiectiva hominis. 177. B. Demonstratio quia ex conditionibus seu proprie­ tatibus bonorum corporis et beatitudinis obiectivae. Beatitudo hominis obiectiva nequit consistere in bonis quae habent proprietates seu conditiones contrarias conditionibus seu proprietatibus beatitudinis obiectivae, ut patet ex terminis. Atqui bona corporis habent conditiones seu proprietates contrarias proprietatibus seu conditionibus beatitudinis obie­ ctivae. 178. Primo quidem, quia beatitudo obiectiva est bonum proprium hominibus, cum solum homines sint animalia capacia beatitudinis; non autem bonum commune hominibus et brutis animalibus. Atqui haec prima naturae corporalis seu bona corporis sunt communia hominibus et brutis. Nam videmus quod bruta animalia habent vitam et sanitatem et vigorem et pulchritudinem et longaevitatem et cetera corporis bona supra memorata2. Immo et multa bruta animalia essent homini feliciora et perfectiora, eo quod hominem superant in huiusmodi 1 Videsis IV Sent., d. 44, 1, 2 qla. 1 et 2 (in ed. leonina Suppi., q. 80, aa. 1-2); In II De anima, lect. 1, nn. 230-232; lect. 4, nn. 275-276; lect. 7, nn. 318-323. [S. Augustinum, in Psalm., 145, n. 4, ML. 37, 1.084-1.085.] Vide IV Sent., d. 49, 1, 1 qla. 1, arg. 1 sed contra; III Contra Gent., cap. 32, arg. 3. Ut enim ad rem scribit alio in loco, «proprium subiectum alicuius accidentis coaequatur ipsi accidenti: puta, si volumus considerare proprium subtectum felicitatis et virtutis, cum felicitas et virtus sint propria hominis, proprium subiectum utriusque erit id quod est proprium hominis, spl'ce'S?™ ammae ratwnalu> ut Philosophus probat in I Ethicorum, cap. 7» (De Malo, 4, 3 c). r Cap. I—Non consistit in bonis interioribus pure corporalibus 175 bonis corporalibus. Ut enim egregie scribit S. Augustinus, multae sunt bestiae «quae nos acrimonia sensuum, et motu facillimo atque celerrimo et valentia virium et annuosissima firmitate corporum [homines] vincunt. Quis hominum videndo aequabitur aquilis et vulturibus? Quis odorando canibus? Quis velocitate leporibus, cervis, avibus omnibus? Quis multum valendo leonibus et elephantis? Quis diu vivendo serpentibus, qui etiam deposita tunica senectutem deponere atque in iuventam redire perhibentur?» \ Similiter et Boetius ait: «num elephantes mole, tauros robore superare poteritis; num tigrides velocitate prae­ ibitis?» 12. Merito ergo concludit Seneca: «quid, inquam, vires corporis alis et exerces? Pecudibus istas maiores ferisque natura concessit. Quid excolis formam? Cum omnia feceris, a multis animalibus decore vinceris. — Quid capillum ingenti diligentia comis? Cum illum vel effuderis more Parthorum vel Germanorum modo vinxeris vel, ut Scythae solent, sparseris, in quolibet equo densior iactabitur iuba, horrebit in leonis cervice formosior. Cum te ad velocitatem paraveris, par lepusculo non eris»3. 179. Secundo. Beatitudo obiectiva est propria possessio tonorum seu virtuosorum hominum, non communis virtuosis et vitiosis. At vero haec corporis bona sunt communia bonis 11 malis hominibus, ut experientia quotidiana competimus; quin etiam, plerumque a malis possidentur, dum a bonis exulant4, quia pravi homines plus curare solent de huiusmodi bonis quam virtuosi. 180. Tertio. Beatitudo hominis obiectiva est bonum 1 S. Augustinus, De Civitate Dei, lib. VIII, cap. 15, n.° 1, ML. 41, 240. 1 Boetius, De Consolatione philosophiae, lib. III, prossa 8, ed. cit., p. 58, 24-25. Patet autem legenti hos textus S. Augustini et Boetii, S. Thomam «eis dependere hic, in sed contra, et in III Contra Gent., cap. 32, arg. 1, çamvis non serviliter. * Seneca, Epist. Moral., lib. XX, epist. VII, n.° 22, ed. cit., t. III, pp. 416-417. 1 S. Thomas innuit hoc argumentum in III Contra Gent., cap. 32, i t SΎ 'h ϊ Ι'ύ - j I P. Q. I. Sect. II.—De his in quibus non consistit beatitudo \ Cap. 1.—Non consistit in bonis interioribus pure corporalibus 177 essentiabiliter stabile, diuturnum, incorruptibile, aeternum. ' noso de su edad bastô para derribar cualquier ocasiôn de las E contra, bona corporis sunt essentialiter instabilia, fugacia, sobredichas» l. corruptibilia, transitoria. «Quis enim sufficit, ait S. Augustinus, î 181. Quarto. Beatitudo hominis obiectiva naturalis est quantovis eloquentiae flumine, vitae huius miserias explicare? j possibilis adeptu omnibus hominibus, neque semel possessa Quam lamentatus est Cicero in Consolatione de morte filiae. ’ potest involuntarie ac violenter amitti. Ex adverso, bona sicut potuit; sed quantum est quod potuit? Ea quippe, quae I corporis, saltem omnia collective, non sunt omnibus hominibus dicuntur prima naturae, quando, ubi, quomodo tam bene adeptu possibilia; nam videmus plures non posse adipisci se habere in hac vita possunt, ut non sub incertis casibus sanitatem, aut pulchritudinem, aut corporis proceritatem, fluctuent? Quis enim dolor contrarius voluptati, quae in- aut vigorem, aut membrorum integritatem, aut aliud quodquietudo contraria quieti, in corpus cadere sapientis non 1 cumque corporis bonum: quod si semel habuerint, violenter potest? Membrorum certe amputatio vel debilitas, hominis et contra eorum voluntatem amitti possunt, ut experienexpugnat incolumitatem; deformitas, pulchritudinem; imbe- tia constat, nam et vita ipsa potest violenter de medio cillitas, sanitatem; vires, lassitudo; mobilitatem, torpor aut tolli2. tarditas: ecquid horum est, quod nequeat in carnem sapientis 182. Quinto. Beatitudo hominis obiectiva est summum irruere? Status quoque corporis atque motus, cum decentes bonum. Atqui bona corporis sunt infima bona interiora atque congruentes sunt, inter naturae prima numerantur: sed 1 hominis. Nam homo non solum est corpus, sed et praecipue quid, si aliqua mala valetudo membra tremore concutiat? I mima, quae perfectior est corpore: ergo bona animae sunt Quid, si usque ad ponendas in terram manus dorsi spina | multo maiora bonis corporis 3. Quapropter S. Augustinus curvetur, et hominem quodammodo quadrupedem faciat? bene scribit: «nihil est autem omnium, quae vegetant corpus, Nonne omnem statuendi corporis et movendi speciem de­ aima melius atque praestantius; est ergo summum corporis cusque pervertet?» \ bonum, non voluptas eius, non indoloria, non vires, non Merito ergo Boetius exclamat: «qui bona prae se corporis pulchritudo, non velocitas et si quid aliud in bonis corporis ferunt, quam exigua, quam fragili possessione nituntur!... aimerari solet, sed omnino anima» 4. Et Tullius Cicero: «illa Formae vero nitor ut rapidus est, ut velox et vernalium aim, inquit, que sunt a nobis bona corporis numerata, florum mutabilitate fugacior!... ;Sed aestimate quam vultis amplent ea quidem beatissimam vitam, sed ita ut sine illis nimio corporis bona, dum sciatis hoc, quodcumque miramini, tossit beata vita exsistere,- ita enim parvae et exiguae sunt triduanae febris igniculo posse dissolvi»2. y/. istae accessiones bonorum ut, quemadmodum stellae in Et Ludovicus Granatensis eloquenter scribit: «piensa ndio solis, sic istae in virtutum splendore ne cernantur cuân fragii y quebradiza sea esta vida, y hallarâs que no hay quidem. Atque hoc, ut vere dicitur parva esse ad beate vaso de vidrio en el mundo tan delicado como ella es; pues un aire, un sol, un jarro de agua fria, un vaho de un enfermo basta para despojamos della, como parece por las experiendas cuotidianas de muchas personas, a las cuales en lo mâs glo- 1 Ludovicus Granatensis, O. P., Libro de la Oration y Meditaciôn, I P., S. Augustinus, De Civitate Dei, lib. XIX, cap. iv, n ° 2 ML ai 628 Boetils, De Consolatione philosophiae, ib. HI, pr0Ssa δ’ ed dt o J 23-24; p. 59* 3-5* 10-12. 3 p 55a ea. cit,p. jg. ' ap. Ill; Meditaciôn del martes en la noche, ed. cit., t. II, p. 115. 1 S. THOMAS suggerit hoc argumentum in III Contra Gent., cap. 32, ft I. » Videsis IV Sent., dist. 49, q. 1, a. 1, qla. 1, arg. 2 sed contra; III Contra fet, cap. 32, arg. 2. 1 S. AUGUSTINUS, De moribus Ecclesiae catholicae et de moribus mamchaeoIl—De FkminJs·· 178 IP. Q. I. Sect. IL—De his in quibus non consistit beatitvdo vivendum momenta ista corporis commodorum, sic nmi violentum est nulla esse dicere*\ Nam «quod secundum naturam est, quod contingù protinus nato, non dico bonum sed initium boni*. Hoc auten vocare summum bonum, est «cacumen radicis loco» ponere’ Constat ergo beatitudinem hominis obiectivam non consistere in bonis corporis. AN BEATITUDO HOMINIS OBIECTIVA SUPERNATURALIS CONSISTAT IN BONIS CORPORIS I 183. CONCLUSIO: Beatitudo hominis obiectiva supernamralis non consistit in bonis corporis. 184. Prob. ex auctoritate divina et ex ratione theologica. A. Ex auctoritate divina. Sacra Scriptura hanc veritatem docet terminis tum formalibus, tum aequivalentibus. a) Terminis formalibus. Docet nos Christus odio habere et amittere vitam corporalem et corporis integritatem ut beatitudinem seu vitam aeternam consequamur: «si quis venit ad me, et non odit patrem suum et matrem et uxorem et filios et fratres et sorores, adhuc autem et animam suam, non potest meus esse discipulus»3; «qui amat animam suam, perdet eam; et qui odit animam suam in hoc mundo, in vitam aeternam custodit eam» 4. Et hoc est maximum caritatis signum iuxta illud: «maiorem hac dilectionem nemo habet, ut animam suam ponat quis pro amicis suis»5. Caritas autem est rectissima et excellentissima via ad veram beatitudinem Tullius Cicero, De finibus bonorum et malorum, lib. V, cap. 24, ed. t. II, p. 275. 2 Seneca, Epist. Moral., lib. epist. VII, nn. 7-8, ed. ciu, L III, Ρ· 4ΐ4· XIV, 26. 4 Ioan., 6 Ioan., XV, 13. XII, 25. i,—Non consistit in bonis interioribus pure corporalibus 179 obiectivam adipiscendam \ Unde et Paulus cupiebat «dis­ solvi et esse cum Christo»I2*, et dicebat: «mihi vivere Christus est et mori lucrum»8. Quod et factis comprobavit. Nam ipse animam suam posuit pro Christo, sicut et Christus pro eo et pro omnibus hominibus, secundum illud: «qui dilexit me et tradidit semetipsum pro me»4, et illud: «pro omnibus mortuus est Christus»5. Similiter et Stephanus qui, moriens pro Christo, ndit coelos apertos et lesum stantem a dextris Dei6; et • Apostolus lacobus, quem Herodes occidit gladio7; ac ceteri Apostoli et tot tantique Christi martyres, quorum nomina sunt in libro vitae et ab Ecclesia sollemni cultu celebrantur. Hi omnes prae oculis habebant praeceptum Christi: «nolite timere eos qui occidunt corpus, animam autem non possunt occidere; sed potius timete eum qui potest et animam et l corpus perdere in gehennam»8. «Et qui perdiderit animam suam propter me, inveniet eam»9. Idem etiam docet Christus respectu integritatis corporis, quae est unum ex bonis eius: «si autem manus tua vel pes tuus scandalizat te, abscide eum et proiice abs te; bonum tibi est ad vitam ingredi debilem vel claudum quam duas manus vel duos pedes habentem mitti in ignem aeternum: - et, si oculus tuus scandalizat te, erue eum et proiice abs te; bonum tibi est cum uno oculo ad vitam intrare quam duos oculos habentem mitti in gehennam ignis»10. β Terminis quoque aequivalentibus. Docet nos Dominus ante omnia quaerere beatitudinem, secundum illud: «quaerite 1 9 19 I Cor., XII, 31. Philip., I, 23. Philip., I, 21. Gal., II, 20. II Cor., V, 15. Act., VII, 56. Act., XII, 2. Mit., X, 28. Mth, X, 39. Mit., XVIII, 8-9. HIS IN QUIBUS NON CONSISTIT BEATITUDO ftp. L-Νον CONSISTIT IN BONIS INTERIORIBUS PURE CORPORALIBUS 181 primum regnum Dei et iustitiam cius»Aliunde vero docet formavit Deus de limo terrae, animam vero ipse fecit et nos a carne eiusque desideriis et operibus recedere, ut vitam corpori infudit, inspirans in faciem eius spiraculum vitae L aeternam assequamur: «qui enim secundum carnem sunt, Praeterea, constat corpus esse corruptibile et mortale 2: quae camis sunt sapiunt; qui vero secundum spiritum sunt, animam vero esse immortalem et incorruptibilem, saltem quae sunt spiritus sentiunt...: qui autem in carne sunt, Deo de facto, ita ut de facto non corrumpatur corrupto corpore placere non possunt... Ergo, fratres, debitores sumus non sed in aeternum vivere pergat, dogma fidei est3. Patet autem cami, ut secundum carnem vivamus: si enim secundum incorruptibile et immortale melius esse corruptibili et carnem vixeritis, moriemini; si autem spiritu facta camis mortali. mortificaveritis, vivetis: quicumque enim spiritu Dei aguntur, : 186. Secundo, quia esse et vita et cetera corporis bona hi sunt filii Dei»2. «Dico autem: spiritu ambulate, et desideria l non habent rationem finis ultimi, sed eis uti debet homo camis non perficietis»3; «sed induimini Dominum lesum 1' secundum mentem suam ut finem suum ultimum adipiscatur, Christum, et camis curam ne feceritis in desideriis»4. «Hoc secundum illud: «Deus ab initio constituit hominem, et autem dico, fratres, quod caro et sanguis regnum Dei pos­ reliquit illum in manu consilii sui; adiecit mandata et praecepta sidere non possunt»5; «quae enim seminaverit homo, haec sua: si volueris mandata servare, conservabunt te...; apposuit et metet. Quoniam qui seminat in carne sua, de came et tibi aquam et ignem: ad quod volueris, porrige manum tuam; • · · · ···}<··! metet corruptionem; qui autem seminat in spiritu, de spiritu, Λ hominem et mors> bonum a malum . d lacueri’ metet vitam aeternam»6. «Spiritus est qui vivificat, caro non ΛίηΐΓ iui» 4 Atqui beatitudo obiectiva est ultimus finis prodest quidquam»7; nam «quid nequius quam quod ex­ totius humanae vitae. Ergo beatitudo obiectiva non consistit cogitavit caro et sanguis?»8. Ergo beatitudo supernaturalis in bonis corporis. non consistit in bonis corporis. 187. Tertio. Beatitudo obiectiva supernaturalis est bo­ 185. B. Ex ratione theologica multiplici. num solidum, immutabile et aeternum seu inamissibile, Primo quidem, quia beatitudo supernaturalis obiectiva cum per eius possessionem obtineamus vitam aeternam. est summum bonum. Bona autem corporis non sunt suprema, At vero bona corporis sunt fragilia et essentialiter mutabilia sed infima; unde et ultima ponuntur inter obiecta ex caritate et amissibilia. Legimus enim: «omnis caro sicut foenum diligenda, utpote bona quae sunt infra nos 9. I veterascet, et sicut folium fructificans in arbore viridi; alia Ceterum ex ipsa origine animae et corporis apparet generantur et alia deficiuntur; sic generatio carnis et sanguinis, animam esse supra corpus; nam corpus primi hominis alia finitur et alia nascitur5. Et alibi: «quid est enim vita vestra? Vapor est ad modicum parens et deinceps exterminabitur»6. «Numerus dierum hominum, ut multum, centum anni; quasi gutta aquae maris Mtt., VI, 33. I deputati sunt; et sicut calculus arenae, sic exigui anni in die Rom., VIII, 5-8, 12-14. Gal., V, 16. Rom., XIII, 14. & I Cor., XV, 50. β Gal., VI, 8. Ioan., VI, 14. 9 Eccli., XVIII, 3o. ... Xldc Augustinum, De Doctrina Christiana, lib. ML. 34. 27; S. Thomam, II-II, 25, 5 et 12. ..if ! 3 < Gen., II, 7. I Cor., XV, 53-54. Cane. Lateranense V, Dcnz.-Bannw., n.° 73^· Eccli., XV, 14-18. τ n T Eccli., XIV, 18-19. Cf. Isaias, XL, 6; lac., I, 10; I Pet., I, 24. lac., IV, 15. —De his in quibus non consistit beatitloo i,—Non consistit in bonis interioribus pure corporalibus 183 aev i» \ Unde Psalmista mirabundus cecinit: «Domine, quid quam cursus cursus ad ad mortem, mortem, in in quo quo nemo nemo vel vel paululum paululum stare stare est quia innotuisti ei, aut filius hominis quia reputas aliquanto tardius ire permittitur; sed omnes urgentur eum? Homo vanitati similis factus est, dies eius sicut umbra piri motu, nec diverso impelluntur accessu. Neque enim praetereunt»2. Et similiter lob: «hesterni sumus, et ignoramus cui vita brevior fuit, celerius diem duxit quam ille qui longior; quoniam sicut umbra dies nostri sunt super terram»3; «induta $ed cum aequaliter et aequalia momenta raperentur ambobus, est caro mea putredine et sordibus pulveris, cutis mea aruit alter habuit propius, alter remotius, quo non in pari velocitate et contracta est: dies mei velocius transierunt quam a texente imbo currebant: aliud est autem amplius vitae peregisse, tela succiditur, et consumpti sunt absque ulla spe; memento diud tardius ambulasse. Qui ergo usque ad mortem pro­ quia ventus est vita mea» 4. ductiora spatia temporis agit, non lentius pergit, sed plus lure igitur S. Augustinus humanam vitam appellat ■> itineris conficit. Pono, si ex illo quisque incipit mori, hoc est, fumum et vaporem temporalem5; «festinatur quippe tota esse in morte ex quo in illo agi coeperit ipsa mors, idest vitae vita mortalium et, quae videtur prolixior, vapor est aliquanto detractio; quia, cum detrahendo finita fuerit, post mortem diuturnior» e: «transeunt ista, quae occupant homines; volant hm erit non in morte: profecto ex quo esse incipit in hoc ista; vapor est vita humana super terram»7. «Unius autem corpore, in morte est» \ cuiusque hominis vita quanta est? Adde quantoslibet annos, Postremo, Seneca vitae humanae fugacitatem egregie duc longissimam senectutem, quid est? Nonne aura est l describit his verbis: «nemo nostrum idem est in senectute, matutina?»8. Haec ergo vita potius quam vita dicenda est I qui fuit iuvenis; nemo nostrum idem est mane, qui fuit 11 ττm < z-4 π < umbra vitae 9; immo et mors, quia quo magis crescit, tanto nnHiP· pridie; romoro corpora nnctro nostra romnntur rapiuntur 4-1 fluminum more:r·*11quidquid magis decrescit seu recedit10. rides, currit cum tempore; nihil ex his, quae videmus, manet; Unde eloquentissime concludit: «hoc enim agit eius et ego ipse dum loquor mutari ista, mutatus sum. Hoc est mutabilitas toto tempore vitae huius—si tamen vita dicenda quod ait Heraclitus: in idem flumen bis descendimus et non est—, ut veniatur in mortem. Nemo quippe est qui non ei descendimus, manet enim idem fluminis nomen, aqua post annum sit, quam ante annum fuit, et cras quam hodie, transmissa est. Hoc in amne manifestius quam in homine, et hodie quam heri, et paulo post quam nunc, et nunc quam æj nos quoque non minus velox cursus praetervehit; et paulo ante, propinquior. Quoniam quidquid temporis vivi­ I ideo admiror dementiam nostram quod tantopere amamus tur, de spatio vivendi demitur, et quotidie fit minus minusque rem fugacissimam, corpus, timemusque ne quando moria­ quod restat, ut omnino nihil sit aliud tempus vitae huius mur, cum omne momentum mors prioris habitus sit: vis tu non timere ne semel fiat quod quotidie fit? De homine dixi, fluvida materia et caduca et omnibus obnoxia causis»2. Eccli., XVIII, 8. i88. Quarto. Beatitudo obiectiva supernaturalis non 2 Psalm. CXLIII, 3-4. ipatitur secum ullum malum ullamque miseriam, se­ 3 lob., VIII, 9. cundum illud: «et absterget Deus omnem lacrymam ab oculis lob., VII, 5-7. S eorum, et mors ultra non erit, neque luctus, neque clamor, S. Augustinus, Epist. LVI, ad Celerem, n.° 2, ML. 33, 223. τύλ i S. Augustinus, Enarratio in Psalm. L XXVII, n.° 19, ML. 36, 996. 7 S. Augustinus, Sermo XIX, n.° 6, ML. 38, 136 8 S. Augustinus, Enarratio in Psalmum XXXVI, sermo I, n? 10, ML. 36, 361. ’ S. Augustinus, Sermo CCCLI, cap. m, n.o , ML g 10 S. Augustinus, Sermo XVI, cap. I, n.° x ML 38 122’ ii 1 S. Augustinus, De Civitate Dei, lib. XIII, cap. 10, ML. 41, 383. 1 Seneca, Epist. Moral., lib. VI, epist. VI, nn. 22-23, ed. cit., t. III, 184 I P. Q. I. Sect. II,—De his in quibus non consistit βελτπιτ» i neque dolor erit ultra» \ Contrarium vero accidit in ha; I vita corporali, nam «homo natus de muliere, brevi vivens j, tempore, repletur multis miseriis; qui quasi flos egreditur I et conteritur et fugit velut umbra et nunquam in coder. ' statu permanet» «dies annorum nostrorum in ipsis septrn-1 ginta anni; si autem in potentantibus octoginta anni, et am­ plius eorum labor et dolon 8: «corpus enim quod corrumpitur, aggravat animam, et terrena inhabitatio deprimit sensum multa cogitantem» 4. Quam quidem miseriam vitae huius S. Augustinus eleganter depingit: «experimur, inquit, quam aerumnosa, quam querulosa; circumdata tentationibus, plena timoribus; ardens cupiditatibus, subdita cassibus; in adversis dolens, in prosperis tumens; lucris exsultans, damnis excrucians. Et in ipsis lucris exsultatione trepidat ne, quod acquisivit, amittat; ne propter hoc quaeratur qui antequam haberet non quaerebatur. Vera infelicitas, mendosa felicitas. Humilis cupit ascendere, sublimatus timet descendere: qui non habet, invidet habenti; qui habet, comtemnit non habentem. Et quis explicet verbis huius vitae tantam et tam conspicuam foedi­ tatem? Et tamen ista foeditas habet amatores suos tales, ut optemus invenire paucissimos qui sic diligant aetemarn vitam, quam finire non possunt, quomodo ista diligitur quae et cito finitur et, si protendatur, quotidie timeatur, ne per horas singulas finiatur»s. 189. Quinto. Quae realiter separantur non sunt unum idemque re et essentia. Atqui beatitudo obiectiva super­ naturalis et bona corporis realiter separantur. Nam animae sanctorum defunctorum, ante diem ressurrectionis et reassumptionis suorum corporum, realiter a suis corporibus Apoc., XXI, 4. Iob.> XIV, 1-2. 3 Sap., IX, 15. 5 rS. A’ ugustinus, Sermo CCCII, cap. II, n.° 2, ML. 38, 1.386. Vide etiam Confessiones, lib. X, cap. XXVIII, Dei, lib. XIX, cap. V, ML. 41, 632. n." 39, ML. 32, 795’796; De Civivu Gap. Ι·-Νον consistit in bonis interioribus pure corporalibus 185 et consequenter a bonis corporum suorum separantur: et tamen simul realiter adipiscuntur et possident beatitudinem obiectivam supernaturalem, cum sint «verae beatae et habeant vitam et requiem aeternam»1. Realiter ergo exspoliantur bonis corporis, dum a corpore separantur; simul tamen realiter adipiscuntur beatitudinem obiectivam supernaturalem, cui realiter uniuntur et a qua reliter beatificantur. Itaque corpus et bona corporis realiter separantur a statu beatifico et a beatitudine obiectiva et formali, quae sine bonis illis de facto dantur. Ergo beatitudo obiectiva supernaturalis et bona corporis non sunt re et essentia unum idemque, neque ideo potest in eis essentialiter consistere. § in SOLVUNTUR DIFFICULTATES 190. More suo S. Thomas inducit tres difficultates, incipiendo a graviori et procedendo per mediam usque ad debiliorem. Prima ergo difficultas sumitur ex auctoritate divina; secunda et tertia, ex ratione theologica, ut patet ex earum conclusione de salute corporis explicite indicata in textu Scripturae, super quem fundabatur obiectio prima. Ordine tamen quodam: nam secunda sumitur a priori, ex ι>γ.ιΐ ipsamet natura seu definitione του esse corporis viventis et beatitudinis obiectivae; tertia vero sumitur a posteriori ex signo seu proprietate appetibilitatis beatitudinis obiectivae, l quod scilicet ab omnibus naturaliter desideratur, et hoc i convenit vitae et saluti corporis, quas omnes homines natu­ raliter desiderant. 191. Obiectio prima (ex auctoritate divina). Beatitudo obiectiva est summum bonum. Atqui summum bonum consistit in bonis corporis, hoc est, in vita et salute corporali, 1 BENEDICTUS IJIj XII> Constitutio Dogmatica ^Benedictus Deus*, Denz 530- CKBSCHsr 186 IP. Q. I. Sect. II.—De his in quibus non consistit beatitudo secundum illud: «pellem pro pelle, et cuncta quae habet homo dabit pro anima [vita] sua» et illud: «melius est corpus validum quam census immensus; non est census super censum salutis corporis»12. Ergo beatitudo obiectiva consistit in bonis corporis, hoc est, in vita et salute corporali saltem. 192. Respondetur. Dist. mai.: beatitudo obiectiva est summum bonum absolution seu simpliciter dictum, conc.; est summum bonum relativum tantum seu in aliquo tantum genere bonorum, nego. Contradist. min.: summum bonum consistit in vita et salute corporali seu in vita sana, summum relativum aut secundum quid tantum, hoc est, in genere bonorum mere corporalium, conc.; summum bonum absolution aut simpli­ citer, idest in omni genere bonorum, nego. Et nego consequens et consequentiam. Beatitudo obiectiva cum sit ultimus finis simpliciter totius humanae vitae, debet esse summum bonum simpliciter seu omnibus modis et in omni genere bonorum, et non solum in aliquo genere tantum, praesertim quando istud est infimum in linea boni, ut sunt bona corporalia. Iam vero vita et salus corporis quae uno verbo dici possunt vita sana, est summum bonum secundum quid tantum, nempe inter bona mere corporalia. Nam bona mere corporalia sunt duplicis classis: quaedam sunt exteriora, ut divitiae, et haec evidenter sunt infra bona interiora corporis, maxime infra vitam et salutem, secundum illud: «melior est pauper sanus quam dives imbecil­ lis et flagellatus malitia» 34; et ideo homines divitias expendunt ut sanitatem recuperent et vitam conservent: «videas, ait optime S. Augustinus, hominem tremere, fugere, latebras quaerere, defensiones aucupari, rogare, provolvi; si fieri potest, quidquid habet, dare, ut vita donetur, ut uno die plus vivatur, ut aetas incerta semper aliquando diutius protendatur* 1 2 3 4 lob., II, 4. Eccli., XXX, 15-16. Eccli., XXX, 14. S. Augustinus, Sermo CCCII, cap. VI, n.° 4, ML. 38, 1.387 l· Ctf. I.-Non consistit in bonis interioribus pure corporalibus 187 — alia sunt bona interiora corporis, ut pulchritudo, proceritas et alia huiusmodi, et haec etiam omnia sunt infra salutem et vitam: nam, ut lepide animadvertit idem S. Augustinus, •in bonis corporis melius est habere Zachaei staturam cum i sanitate, quam Goliae cum febre»unde et Didymus Pytha1 goreus bona corporalia hoc modo ordinabat: sanitatem, pulchritudinem, vires ad cursum ceterosque corporis motus, et divitias1 2. Itaque dicendum est quod vita sana est maximum bonum corporale hominis. Verumtamen et hoc bonum est valde fragile et caducum et multis curis et angustiis obnoxium. iNonne cernis, ait ad rem S. Augustinus, haec vita misera­ bilis et egena quam vehementes habeat quantumque sibi obliget amatores suos, qui tamen periculo eius saepe turbati, citius eam finiunt eo ipso quo finire formidant, et mortem dum declinant, accelerant, veluti si quisquam fluvio ra­ piendus irruat, latronem bestiamve fugiendo? lactant in mare tempestate saeviente aliquando et alimenta; et, ut vivant, proficiunt unde vivunt, ne cito finiantur, quod vel in labore vivitur. Quantis laboribus agitur, ut longiore tempore laboretur, et mors cum impendere coeperit, ideo avetur, ut diutius timeatur? Nam et inter tot casus fragili­ tatis humanae, quam multae mortes timentur, quarum certe una cum venerit restat ceteras non timeri, et tamen fugitur I una ut omnes timeantur. Quibus excruciantur laboribus qui curantur a medicis et secantur? Numquid ut non moriantur? Sed ut aliquando serius moriantur. Multi cruciatus suscipiuntur certi, ut pauci dies adiiciantur incerti: et nonnunquam ipsis doloribus victi continuo moriuntur, quos mortis timore suscipiunt; et cum omnino non eligant vitam finire ne doleant, accidit eis ut doleant et finiant, non solum quia et sanati utique vitam biunt post dolores, quae tantis poenis comparata nec sempi­ terna esse potest, quia mortalis est; nec diuturna, quia tota 1 S. Augustinus, De bono coniugali, cap. XXXIIIj n.° 29, ML. 40, 399. * DiDYMUS PytagorEüS, Epitome sive Liber de Philosophorum sectis, 3, çud MüLLACH, Fragmenta, Philosophorum Graecorum, ed. cit., t. II, p. 61 a. L > Γ S I’ · t * U 1S8 I P. Q. I. Sect. II.—De his in quibus non consistit beatitudo brevis est; nec de ipso brevi spatio sui secura, quia semper incerta est; — verum etiam quod aliquando eam dolore finierunt, quam ne finirent, dolere voluerunt»x. Sed neque vita sana et cetera corporis bona sunt summum hominis bonum. Nam ultra et supra bona corporis, habet bona animae, quae spiritualia et aeterna sunt, sicut ipsa anima rationalis, et ad quae totum corpus et bona eius naturaliter ordinantur. Unde S. Doctor egregie scribit: «cum triplex sit hominis bonum, scilicet animae, corporis et exteriorum rerum, hoc modo ad invicem ordinantur, ut corpus sit propter animam, res vero exteriores et propter corpus et propter animam»12. Et iam pridem Democritus dicebat: «decet homines animi magis quam corporis habere rationem; ut enim quisque perfectissimus animus est, ita maxime malum miserumque corpus erigit, corporis vero robur rationis expers animum nihilo reddit meliorem. Corporis pulchritudo, nisi mens adsit, belluarum est»3. Ac denique: «iumentorum nobilitas in corporis robore, hominum vero in morum bonitate sita est»4. Ceterum corporis pulchritudinem describit Secundus Atheniensis his verbis: «nativa pictura, bonum inaffectatum, brevis felicitas, mutabilis possessio, spirans lenocinium, hominis libidinosi naufragium, bonum instabile, corporea felicitas, voluptatum ministra, flos marcidus, res communiter cum alio non parabilis, hominum solatium»5. Quae certo non con­ veniunt beatitudini obiectivae. Unde et in Scripturis legimus: «fallax gratia et vana est pulchritudo» 6. 193. Obiectio secunda (a priori, ex ipsamet ratione vitae sanae et beatitudinis obiectivae). Beatitudo obiectiva est bonum perfectissimum. Atqui vita sana est perfectissimum 1 S. Augustinus, Epist. CX XVII ad Armentarium, n.° 2, ML. 33, 484. 1 S. Thomas, Expositio in librum lob, cap. II, lect. I, initio. 3 Democritus, Fragmenta, nn. 128, 129, apud Mullach, Fragmenta Phil. Graecorum, ed. cit., t. I, p. 348. 4 Loc. cit., n.° 127, p. 248. 5 Secundus Atheniensis, Fragmenta, n.° 14, apud Mullach, op. cit., t. I, p. S14 b. • Prov., XXXI. 30. Ctp. I.—Non consistit in bonis interioribus pure corporalibus 189 bonum, quia vita sana dat bonum et perfectum esse—cum vita viventibus sit eorum esse—; esse autem est bonum per­ fectissimum omnium, cum sit omnium actus. Ergo beatitudo obiectiva consistit in vita sana seu in esse vivo et sano hominis. 194. Respondetur. Cone. mai. Nego min. et conclusionem. I In probatione minoris commititur fallacia aequivocationis super terminum, esse. Quando enim dicitur quod vita viven­ tibus est eorum esse, sumitur esse pro esse essentiae, quae directe ponitur in praedicamento, nam ens ut nomen seu ut dicit essentiam rei est quod dividitur in decem praediSJÎ lenta1, et ideo in linea recta praedicamentali ponitur substantia seu corpus vivens: at quando dicitur quod esse est perfectissimum omnium quae in re sunt, sumitur esse pro esse exsistentiae, quod directe non ponitur in praedi­ camento. Non licet autem transire ab esse essentiae ad esse [ exsistentiae quae in rebus creatis realiter differunt, ac si i realiter essent idem. 195. Quando ergo dicitur quod esse est perfectissimum omnium, haec propositio potest dupliciter inteÛigi: uno modo, ut per esse intelligamus esse purum separatum subsistens seu ipsum esse per se subsistens non receptum in alio neque ei inhaerens, et hoc esse est perfectissimum omnium absolute et simpliciter, cum sit ipse Deus 2; alio modo, ut per esse intelligamus esse inhaerens et participatum et receptum seu | finitum, et istud esse non est absolute seu omnibus modis iummum et perfectissimum omnium, cum in immensum distet ab ipso esse per se subsistenti et irrecepto, quod est Deus. Patet autem quod esse hominis et cuiuscumque alterius creaturae est esse receptum seu finitum et inhaerens, et ideo in hoc esse non potest consistere summum bonum, quod est beatitudo obiectiva, cum non sit summum ens. 196. Quod si loquamur de perfectione relativa intra irneam entis creati seu participati, tunc propositio: esse est perfectissimum omnium quae in re sunt, nempe perfectius quam 1 J Sent., d. 19, 5, i ad i, et alibi passim. 5 Vide I, 4, 1-3; hic, ad 2; In Boetium, De hebdomadibus, leer. 1. 190 I P. Q. I. Sect. II.—De his in quibus non consistit beatitudo vivere et quan sentire et quam intelligere, distinguenda est: $i esse et vivere et sentire et intelligere sumantur ut participa­ tiones ipsius esse irrecepti per se subsistentis, hoc est, in abstracto, abstractione formali qua forma abstrahitur a materia et actus a potentia, tunc ipsum esse est perfectissimum omnium quae in re sunt, quia est abstractissimum omnium, utpote omnium actus, cum sit actus ultimus cetera actuans et a nullo actuatus; nam hoc genere abstractionis tanto aliquid est perfectius quanto abstractius, quia tanto est abstractius quanto formalius et actualius: quo autem aliquid actualius est, eo perfectius est, cum in tantum aliquid sit perfectum in quantum est in actu. Unde S. Thomas profundissime scribit: «ipsum esse est perfectissimum omnium, comparatur enim ad omnia ut actus; nihil enim habet actualitatem, nisi in quantum esi: unde ipsium esse est actualitas omnium rerum, et etiam ipsarum formarum. Unde non comparatur ad aha sicut recipiens ad receptum, sed magis sicut receptum ad recipiens: cum enim dico esse hominis vel equi vel cuiuscumque alterius, | ipsum esse consideratur ut formale et receptum, non autem ut illud cui competit esse» \ Non enim ipsum esse potest quidquam recipere, quia recipere est potentiae, non actus: actus autem participabilis est recipi2. In hoc ergo sensu, esse actuat vivere et sentire et intelligere, nam «hoc quod dico, esse, est actualitas omnium actuum, et propter hoc est perfectio omnium perfectionum» 3. 197. Sin autem haec quatuor: esse, vivere, sentire et intelligere, sumantur concrete ut participantia Ens per essentiam, prout significantur terminis concretis: ens, vivens. . sentiens et intelligens, tunc esse—quod significatur ut es- ' sentia vel natura et non ut exsistentia—non est perfectis- I simum omnium quae in re sunt, sed potius omnium imper­ fectissimum, quia comparatur ad alia tria ut determinabile ' ad determinativum, ut potentia ad actum, ut recipiens 1 I. 4, i ad 3. 2 Vide De Potentia, 7, 2 ad 9; / Contra Gent., cap. 23, arg i 3 De Potentia, 7, 2 ad 9. ° s Ctf. L-Νον consistit in bonis interioribus pure corporalibus 191 additionem ad id quod additur: et sic accedit ad rationem abstractions totalis, qua universale abstrahitur a particulari et genus vel quasi genus a speciebus, quo in casu tanto aliquid imperfectius est quanto abstractius. Esse ergo ut ens, quod est omnium abstractissimum, est omnium etiam imper­ fectissimum, atque ideo a subsequentibus perficitur: nam perfectius est esse vivum quam esse tantum, ut esse vivum vita sensitiva quam esse vivum tantum, et esse vivum vita intellectiva quam esse vivum vita mere sensitiva. Com­ parantur enim tunc haec omnia ut includens et inclusum, et non ut excludens abstractive per intellectum et exclusum K Et hoc modo comparantur ens et bonum, quod supponit ens eique addit totam essendi plenitudinem 12. Itaque sum­ mum bonum seu summa perfectio nequit consistere in esse vel ente sic accepto. Unde S. Thomas, loquens de his con­ crete sumptis, scribit: «licet ipsum esse sit perfectius quam vita, et ipsa vita quam ipsa sapientia, si considerentur secundum quod distinguuntur ratione, tamen vivens est perfectius quam ens tantum, quia vivens etiam est ens; et sapiens est ens et w3. 198. Quam duplicem comparationem alibi simul iungens, nitidius expressit hisce verbis: «aliter est in participa­ tionibus et in participantibus. Participationes enim [quae abstracte significantur et comparantur] quanto sunt simpli­ ciores, tanto nobiliores, sicut esse quam vivere et vivere quam intelligere, separato per intellectum esse a vivere. In participantibus autem [quae concrete significantur et com­ parantur] quanto aliquid magis est compositum, non dico compositione materiali sed per receptionem plurium participa­ tionum, tanto est nobilius, quia tanto in pluribus Deo similan­ tur, et huiusmodi assimilatio esse non potest nisi per aliqua a Deo accepta»4; et «sic manifestum est quod ipsum esse cum perfectione superaddita est eminentius» quam esse 1 : ’ ‘ Vide De Veritate, 22, 11 ad arg. 4 sed contra. I, 5,1-3; MI, iS, i, et passim. 1,4, 2 ad 3. De Veritate, 20, 2 ad 3. t ,I iz · IJ l E : J j -. - 192 ·■ IP. Q. I. Sect. IL—De his in quibus non consistit beatitudo tantum \ Et in hoc sensu concreto loquebatur Pseudo­ Dionysius in loco citato ab obiiciente, ut patet legenti’·, et S. Thomas adnotat1*3. 199. Ceterum esse hominis per prius convenit animae humanae, non solum ut principio quo sed etiam ut subiecto quod, quam toti composito humano, et a fortiori per prius quam corpori quod habet rationem materiae: propter quod, quando separatur a corpore per mortem huius, esse suum et totius compositi retinet intactum, et de novo communicabit corpori et toti composito humano quando reassumet corpus in die ressurrectionis 4. Unde esse humanum per prius est animae quam corporis et totius compositi ut principii et ut subiecti, atque ideo semper anima est melior et perfectior corpore, etiam in linea essendi. Nullo ergo modo summum bonum, etiam relativum et intra hominem, consistit in aliquo bono corporis; neque ideo in eo consistere valet beatitudo obiectiva, etiam relativa. 200. Obiecto tertia (a posteriori, quasi ex proprio signo, ex modo quo beatitudo obiectiva et esse proprium ab omnibus hominibus desiderantur). Beatitudo obiectiva est id quod prius, profundius et universalius desideratur ab omnibus hominibus. Atqui id quod prius, profundius et universalius desideratur ab omni­ bus est ipsum eorum esse, quod consistit in vita sana. Ergo beatitudo hominis obiectiva est proprium eorum esse seu vita sana. 1 I-II, 2, 5 ad 2. Vide etiam I Sent., d. 17, I, 2 ad 3; q. 2, a. 2, arg. sed contra; De Veritate, 22, 6 ad 1; 11 ad 4 sed contra; I Contra Gent., cap. 23, arg. i, cum commentario Ferrariensis in h. 1., n.° I; Gaietanum, in I P., q· 4> a· I» n.° 5; a. 2, n.° 8; S. Thomam, In Boetium, De Hebdomadibus, lect. I, ubi, inter alia, haec habet: «aliud autem significamus per hoc quod dicimus esse, et aliud per hoc quod dicimus, id quod est, sicut et aliud significamus ilyiH cum dicimus currere, et aliud per hoc quod dicitur currens. Nam currere et esse significantur in abstracto, sicut et albedo; sed quod est, idest ens et currens significantur in concreto, velut album*. Pseudo-Dionysius, De Divinis nominibus, cap. V, § III, MG. 3, 817. S. Thomas, in h. 1. Dionysii, lect. 1, ed. Vives, t. XXXIX, p. 479. 4 II Sent., d. 1, 2, 4 ad 2; III, 2, 6 ad 2; vide etiam Caietanum, in I P., q. 76, a. i, n.° 30. Cap. I.—Non consistit in bonis interioribus pure corporalibus 193 201. Respondetur. Dist. mai.: beatitudo obiectiva est id quod prius, profundius et universalius desideratur seu appetitur ab omnibus hominibus appetitu elicito, conc.; I appetitu innato, nego. Contradist. min.: proprium esse seu propria vita est id quod prius, profundius et universalius desideratur ab om­ nibus hominibus, appetitu innato, conc.; appetitu elicito, Mist.: esse utcumque vel quomodocumque, nego; esse beatitm, hoc est, bene et beate vivere et se habere, conc. Et nego consequens et consequentiam. 202. Beatitudo obiectiva et formalis, quae simul coappetuntur, cum revera sint ultimus finis hominis, primo et maxime et universaliter ab omnibus hominibus appetuntur: 1 887-889, 954-955· r.LJ · ··*« Lu 4 w ·Ϊ * I 194 I &' creatura est ens. Unde S. Thomas profunde scribit: «vide­ mus in corporibus naturalibus quod inclinatio quae est ad esse rei non est per aliquid superadditum essentiae; sed per materiam, quae appetit esse antequam illud habeat, et per formam, quae tenet rem in esse postquam fuerit»1; «corpus naturale per formam substantialem inclinatur in suum esset2* . Et alio in loco: «inest enim primo inclinatio homini ad bonum secundum naturam, in qua communicat cum omnibus substantiis, prout scilicet quaelibet substantia appetit conser­ vationem sui esse secundum suam naturam; et secundum hanc inclinationem pertinent ad legem naturalem ea per quae vita hominis conservatur et contrarium impeditur»1; «inest enim unicuique naturale desiderium ad conservandum suum esse, quod non conservaretur si transmutaretur in alteram naturam: unde nulla res, quae est in inferiori gradu naturae, potest appetere superioris naturae gradum, sicut asinus non appetit esse equus; quia si transferretur in gradum superioris naturae, iam ipsum non esset. Sed in hoc imaginatio decipitur; quia enim homo appetit esse in altiori gradu quantum ad aliqua accidentalia quae possunt crescere absque corruptione subiecti, aestimatur quod possit appetere altiorem gradum naturae, in quem pervenire non posset nisi esse desineret»4. Denique: «naturaliter, inquit, quaelibet res seipsam amat, et ad hoc pertinet quod quaelibet res naturaliter conservat se in esse, et corrumpentibus resistit quantum potest»5. 204. Appetitu autem elicito primo et per se homo appetit beatam vitam seu esse beatum, et non esse utcumque, etiam miserum. Coappetit tamen esse et vivere hoc appetitu, quia sine his omnino impossibile est beatitudinem habere. Propter quod S. Doctor iterum scribit: «finis ultimus ex necessitate movet voluntatem; et similiter ea quae ordinantur I I - 3 1 I I I I P. Q. I. Sect. II.—De his in qutbus non consistit beatitudo L»I 2 3 5 31 I, 58, 2 ad i. I-II, 94, 2. II-II, 64, 5. C\p. I.-Non consistit in bonis interioribus pure corporalibus 195 ad hunc finem, sine quibus finis haberi non potest, sicut esse et vivere et huiusmodi»x. Non ergo appetit ex aequo haec tria: beatitudinem, esse et vivere, sed secundum prius et posterius; nempe beatitudinem primo et per se veluti obiectum formale, esse autem et vivere per se secundo uti obiecta materialia ex natura rei necessario connexa cum beatitudine. Quod si in homine misero et angustiato, miseria falso ap­ prehendatur ut de facto inseparabiliter connexa cum esse et vivere, voluntas hominis, contra innatum appetitum naturae, quandoque appetit appetitu elicito mortem seu non-esse sui, ut a miseria liberetur, prout suicidae facere solent; et tamen, cum seipsos interimunt, beatitudinem appetunt, quia refugere miseriam est ex appetitu et propter appetitum beatitudinis. Unde rursus S. Thomas: «nihil prohibet, inquit, aliquid quod secundum se est appetibile, aliquo adiuncto appetibile non esse; unde etiam esse, quod per se ab omnibus desideratur et secundum se est bonum, aliquo adiuncto redditur malum et odibile, sicut esse in tristitia vel miseria: unde et per accidens non-esse appetitur, non quidem in quantum privat esse, sed in quantum tollit illud malum, quod esse odiosum reddebat. Carere autem malo bonum est; unde et qui appetit non-esse, appetit illud ut bonum. Sed miseria nunquam potest accipi ut bonum, quia dicit rationem perfecti mali, et ideo nullus potest velle esse miser: non-esse autem non dicit ipsam rationem mali, sed id quod est malum, et ideo aliquo adiuncto, quod habet rationem boni, potest esse appetibile» 2. 205. Homo ergo non potest appetere appetitu innato? qui semper rectus est, non-esse sui; sed appetitu elicito potest per accidens appetere non-esse, cum tamen hoc appetitu nom possit appetere miseriam seu non esse beatum. Quod quidem α posteriori, ex ipso facto, probat beatitudinem non consistere in esse aut vivere corporis. Et sic apparet falsitas medii obiectionis; nam appetitus beatitudinis et proprii esse et vivere non solum realiter differunt, sed et reahter separantur. 1 I-II, 10, 2 ad 3. ‘ IV Sent., d. 49, 1, 3 Qla- 2 ad 3· 1 ‘ . 2«· — •ri'*'- < fty* ·* <νΤΛ*Τ<^«<^ρ* 27 ■>’*·<· ζ. », • ' ? ζλ. · - - · <>.-·-< ..-■<·>·’ λ. ·* .': j. · SB^7 · 'τ · ♦?·*. ·ί_ίΖ^Γ -·-'-■*' ' *>.4^_><1 ^’---Î^wr^yJ&a^ÎÎ I 196 J · lï^^wnSi I P. Q. I. Sect. II.—De his in quibus non consistit beatitudo Et haec dicta sunt ad obiectionem, si interpretetur secundum vim ultimi medii, scilicet «ipsum esse est quod maxime desideratur ab omnibus». 206. Sed obiectio, ut iacet in textu, obscura redditur ex accumulatione plurium mediorum et considerationum. Et S. Doctor non respondet ultimo medio, sed primo ut secum trahit conclusionem suam immediatam, sicut patet textum diligenter intuenti. Hoc autem accidit, ni multum fallimur, ex eo quod S. Tho­ mas, brevitati consulens, duas obiectiones, quas posuerat in IV Sent., dist. 49, q. 1, a. 1, qla. 1 [obi. 2 et 3], reduxit ad unam, et sic verifi catum est illud: brevis esse laboro, ob­ scurus fio. Nam prima pars obiectionis: «quanto aliquid esi communius, tanto ab altiori principio dependet», redolet obiectionem tertiam IV Sent.: «quanto aliquod bonum est communius, tanto est divinius»; secunda vero: «ultimus finis est quod ab omnibus desideratur», praesupponit hoc comple­ mentum: ab omnibus desideratur et quidem primo; et hoc est quod indicat obiectio secunda IV Sent.: «quanto aliquis finis est magis ultimus in consecutione, tanto prior est in intentione et appetitu». 207. Haec ergo obiectio, adeo obscure formulata, clari­ ficatur ex duabus illis obiectionibus; et similiter eius re­ sponsio. Respondet enim S. Thomas ad illam propositionem maiorem: quanto aliquid est communius, tanto est melius seu divinius, et ab altiori seu diviniori principio dependet; omnium autem communissimum est esse: — per considera­ tionem principii. Principium enim habet rationem causae, et ideo haec communitas debet sumi causaliter, non praedicabiliter: seu in causando, non in essendo. lam vero, cum materia et forma pertineant ad lineam essendi, principium de quo hic loquimur non debet sumi secundum has causas, sed secundum causas efficientem et finalem, quae ad invicem sunt causae atque ideo mutuam servant proportionem. Ex quo igitur beatitudo obiectiva est ultimus et universalis finis in finalizando seu causando finalitcr, consistere debet in re quae est prima et universalis causa efficiens omnium rerum, hoc est, primum principium essendi omnium rerum, a quo Cap. I,—Non consistit in bonis interioribus pure corpor alibus 197 omnes res praeter ipsum participant esse suum et cetera quae habent. Hoc autem debet esse Ipsum esse per se subsistens, «in quo est omnis essendi perfectio» seu tota plenitudo essendi. Hoc ergo Esse omnes res participatae appetunt secundum proprium modum quo illuc participant et, participando, sunt: nam quae solum sunt, appetunt illud secundum esse tantum; quae insuper viventia sunt, illud appetunt secundum esse riens; quae ulterius sunt intelligentia, appetunt esse vivens et imelligens. Et quia beatitudo est propria et exclusiva intelligentium, consequenter illud appetunt secundum esse I beatum: «et hoc, addit S. Thomas, paucorum est», quia in tota rerum creatarum universitate, pauca tantum entia sunt intellectum habentia. Non est ergo tanta latitudo seu extensio primi principii in beatificando sicut in causando efficienter, licet eadem sit in finalizando, quia beatificare est proprius mdiis finalizandi creaturas intellectuales. Subtilis quidem responsio, quae tamen clarior redditur in T Sent. per explicitant distinctionem communis seu universalis, secundum praedicationem et secundum partiripotionem, cui respondit classica distinctio universalis in essendo et in causando. Esse ergo non est universale in cau­ sando, sed in essendo; e contra beatitudo obiectiva, eo ipso quod est ultimus finis, habet rationem causae finalis, et ideo est universalis in causando finaliter, et, consequenter, etiam in caudando efficienter, cum tamen in essendo debeat esse quid subsistens et individuum, possidens totam essendi plenitudinem et perfectionem 1. 208. Quantum vero ad secundam partem, latentem in hac obiectione, quod scilicet ultimus finis est primus in intentione et appetitu seu desiderio, hic explicite non respondet, quia neque explicite posuerat in obiectione. Et tamen est obiectio non contemnenda. Arguit ergo S. Doctor in hunc modum: id quod primo ab hominibus appetitur est eorum ultimus finis et beatitudo. 1 Ceterum haec responsio reproducit quae dixerat supra, q. 1, a. 8, ut ti patet Vide supra, tom. I, nn. 946-954. ·· 198 I P. Q. I. Sect. II.—De his in quibus non consistit beatitudo Atqui bona corporalia sunt quae primo ab hominibus ap­ petuntur, cum sint prima bona quae homines cognoscunt, eo quod cognitio nostra incipit a sensibilibus et corporalibus. Ergo ultimus finis seu beatitudo hominis consistit in bonis corporalibus. Et hoc est argumentum quod antiqui philosophi pro­ ponebant ad probandum beatitudinem consistere in primis naturae 1. 209. Respondet egregie, more suo, S. Thomas: «hoc quod primo desideratur bonum corporale quam spirituale, per accidens contingit. Nostra enim cognitio ab universalio­ ribus ad specialia procedit, ut patet in I Physicorum; et ideo in principio nihil cognoscimus de fine hominis nisi hoc generale: quod est quoddam optimum: et sicut cognoscimus, ita desideramus; et ideo inter illa bona, quae primo cognitioni occurrunt, aestimamus illud bonum. Priora autem in nostra cognitione sunt sensibilia: unde in principio aestimamus, quasi summa bona, sensibilia bona; sed in fine, quando cogni­ tio nostra perficitur, habemus distinctam cognitionem de hominis fine, discernendo ipsum ab aliis, et tunc appetimus summum bonum ut est, scilicet in spiritualibus. Ratio autem procedit ac si per se loquendo appetitus boni corporalis praecederet appetitum boni spiritualis»2. Hanc diversam prioritatem per accidens et per se, Caietanus appellat postea quoad nos et quoad se 3. Sed de his infra, art. 8, redibit sermo. Concludamus igitur cum S. Augustino: «divitiae si dili­ guntur, ibi serventur ubi perire non possunt; honor si diligitur, illic habeatur ubi nemo indignus honoratur; salus si diligitur, ibi adipiscenda desideretur ubi adeptae nihil timetur; vita si diligitur, ibi adquiratur ubi nulla morte finitur»4. 1 Vide Tullium Ciceronem, De finibus bonorum et malorum, capp. 16-17, ed. cit., t. II, pp. 264-266. Il· Sent., d. 49, 1, qla. 1 ad 2. Complementum huius responsionis vide infra, nn. 273-276. 3 Caietanus, in I P., q. 82, a. 2, n 0 2 · S. Aügüshnus, Epto. CXXW, Amumarium> 1ML 485-486. i » CAPUT SECUNDUM DE BONIS INTERIORIBUS PARTIM CORPORALIBUS ET PARTIM ANIMALIBUS 210. Consequenter investigandum est an beatitudo hominis obiectiva consistat in bonis interioribus, quae partim sunt corporis et partim animae. Art. 6.—Utrum beatitudo hominis in voluptate consistat 211.Antequam examinemus an beatitudo hominis con­ sistat in voluptate, necesse est prius videre quid intelligatur nomine voluptatis, ne in vanum laboremus quasi in incertum currentes. Plura ergo sunt nomina ad idem aliqualiter pertinentia, nempe delectatio, voluptas, libido, fruitio, gaudium, laetitia, exsultatio, hilaritas, iubilatio et iucunditas. 212. Delectatio a delectando dicitur. Delectare autem a delicere venit, sicut allectare ab allicere et sublectare a sublicere. Delicere vero—a praepositione intensiva seu augmentativa de et verbo lacere, quod est trahere fraudulenter 1—, iuxta vim vocis importat vehementem et fraudulentam attractionem, ut in venationibus fieri solet, ad capiendam praedam. Delectabilia ergo, quae sunt quasi obiecta delecta1 Et inde /ax, quod idem est ac fraus; et laqueum^ quo praeda fraudulenter pitur, et tenetur capta, ac deinde trahitur. : ; -c Cl 200 I P. Q. I. Sect. II.—De his in quibus non consistit beatitudo Cap. II.—Non cons, in bonis int. partim corp, et partim spir. 201 quod est ducundus motus in sensu» \ vel etiam «quae suavi­ tate aliqua naturam ipsam movet et cum iucunditate quadam percipitur sensibus»; aut «quae quasi titillaret sensus, ut ita dicam, et ad eos cum suavitate afflueret et illaberetur»2; aut generaliori modo: «omne autem id quo gaudemus, voluptas est; et omne id quo offendimur, dolor» 3. Ac revera Tullius his in verbis nihil aliud fecit quam vim verbi graeci latino sermone describere; nam graecum, ήδονή -ex radice συαδ, ex qua άδ et ήδύς, quasi σναδύς—, significat dulce, gratum, iucundum; inde enim derivatur nomen latinum suavis, quasi svadvis 4. Maxime autem hoc nomen significat delectationem veneream, quae vehementissima est omnium delectationum corporalium. Propter quod idem Tullius dicit quod voluptas wuidiosum nomen est et infamiae subiectum»5. At, ex se, idem quod delectatio valet. Unde et Cicero delectationem describit per voluptatem, dicens quod delecta­ tio est «voluptas suavitate auditus animum deleniens; et qualis est haec aurium, tales sunt oculorum et tactionum et odorationum et saporum, quae sunt omnes unius generis, ad perfundendum animum tanquam illiquefactae volupta­ tes» 6. 214. Libido, a libendo vel lubendo, nomen est commune omni passioni7, licet ex usu nominis potius trahatur ad appetitum vehementem delectationis venereae et ad per­ 1 Ita Festus qui ait: Oacit, decipiendo inducit; lax enim, fraus est ceptionem delectationis huius. Et videtur hoc nomen derivari Lacit, in fraudem inducit; inde est allicere et lacessere; inde laetat, illectat, delectat, oblectat» (ed. cit. verbo lacit, p. LXXXII). apronitate animalis in hanc delectationem facilique in eam tionis, vehementer et quasi fraudulenter delectantem trahunt ’ et involvunt laqueis suis, quae sunt deliciae seu delectationes quas in delectante provocant, et sic eum ligant et tenent1. 213. Voluptas a volupe, hoc est, delectabili, grato, iucundo dicitur, quasi maxime voluntario seu volito: maxime enim volumus realem possessionem boni amati, quae delecta­ tionem causât. Voluptas ergo et voluntas ad idem pertinere videntur. Quidquid tamen de hoc sit, certum est nomen voluptatis aequivalere graeco ήδονή. Nam ut scite scribit Tullius Cicero, «idem esse voluptatem dico quod ille [= Epicurus] ήδονήν. Et quidem saepe quaerimus verbum latinum par graeco et quod idem valeat: hic nihil fuit quod quaereremus; nullum inveniri potest quod magis idem declaret latine quod graece quam declaret voluptas. Huic verbo omnes qui ubique sunt, qui latine sciunt, duas res subiiciunt: laetitiam in animo, commotionem suavem iucunditatis in corpore»2. «Omnes enim, addit, iucundum motum quo sensus hilarentur, graece ήδονήν, latine voluptatem vocant»; quia «voluptatem hanc esse sentiunt omnes quam sensus accipiens movetur et iucunditate quadam perfunditur»3. Alibi autem idem Tullius voluptatem describit dicens λ j <.· ; « ii.· ■ ri-' ‘i t ' f Minus recte, ut videtur, S. Thomas nomen delectationis ex dilatione cordis dictum existimat: *delectatio ex dilatatione nomen accepit, ut laetitia nomi­ natur» <1-11, 33, i sed contra'). Sed in hoc Sanctus Doctor secutus est S. Augu­ stinum dicentem: «affectiones nostrae motus animorum sunt. Laetitia, animi diffusio; tristitia, animi contractio; cupiditas, animi progressio; timor, fuga est Diffunderis enim animo, cum delectaris; contraheris animo, cum molestaris; progrederis animo, cum appetis; fugis animo, cum metuis» (Tractatus XLVI in loannem, n.° 8, ML. 35, 1.732). Similiter et Varro: daetart, ab eo quod latius gaudium propter magni boni opinionem diffusum», dicitur (De Lingua latina, ed. cit., lib. VI, § 50, p. 89). Tullius Cicero, De fimbus bonorum et malorum, lib. II, cap. 4, ed. cit., t. II, p. 133· 3 Tullius Cicero, De finibus bonorum et malorum, lib. II, cap. 3. ed. et loc. cit., p. 131. ■ 1 Tullius Cicero, De finibus bonorum et malorum, lib. II, cap. 23, p. 159. 1 Tullius Cicero, op. et. ed. cit., lib. I, cap. 11, pp. 115-116. M3 ’ Tullius Cicero , op. et loc. cit., p. 115. 4 Minus recte, ut videtur, Plato derivat ήδονήν ex verbo όνινημι, dicens, quod ήδονή est nomen actionis tendentis ad όνησιν, ut dicatur ήδονή fro ήονή, addita δ; et sic ήδονή idem esse ac utile, proficuum, gratum, ideoque delectabile (Cratylus, n.° XXXII, ed. cit., t. I, pp. 308-309). ‘ Tullius Cicero, De finibus bonorum et malorum, lib. II, cap. 4, ed. cit., LII, p. 133. ’ Tullius Cicero, IV Tuscullan. Quaest., cap. 9, ed. cit., t. II, p. 423. 7 Vide Tullium Ciceronem, Tuscullan. Quaest., lib. IV, capp. 6 et 7 ti ciL, t. II, pp. 420-421; lib. II, cap. 11, p. 39^· 202 I P. Q. I. Sect. II. De his in quibus non consistit bevfitudo prolapsu, secundum illud Varronis: «lubere ab labendo dictum, quod lubrica mens ac prolabitur, ut dicebant olim. Ab lubendo, libido, libidinosus ac venus libentina» l. Ideo Tullius eam definit: «immoderata appetitio opinati magni boni, rationi non obtemperans»2; vel etiam: «opinio venturi boni, quod sit ex usu iam praesens esse atque adesse»3; et solum differt a voluptate ex hoc quod voluptas est de prae­ senti, dum libido est de futuro iamiam iniacenti. 215. Fruitio a fruendo sumitur, hoc est, a percipienda suavi delectatione frugum et fructuum frumine, cum dentibus teruntur et deglutiuntur. Est ergo, iuxta vim vocis, voluptas seu delectatio sensus gustus de cibo et potu; ac dein exten­ ditur ad omnem voluptatem seu delectationem tum sensi­ bilem tum spiritualem significandam45, sicut et «nomen fructus a corporalibus ad spiritualia transfertur> °. 216. Gaudium a gaudendo dicitur; gaudere autem ex graeco χαίρω, splendescere (ex radice χαρ, splendor, pul­ chritudo); nam quando quis ad optatum venit et plenitudi­ nem suam, perfectus, completus, pulcher ac splendens est, et grate ac delectabiliter se habet. Itaque gaudium, iuxta vim vocis, est effusio appetitus gaudentis in bonum plene et perfecte possessum, quasi splendor quidam eius, qui et in toto tenore gaudentis exterius manifestari solet; nam, ut acute observat S. Thomas, «quando homo est laetus, videntur sibi clara omnia; quando est tristis, videntur sibi omnia obscurari* e. 1 M. Terentius Varro, De lingua latina, lib. VI, §§ 47-48, ed. cit., p. 88, 10-12. Tullius Cicero, III Tuscullan. Quaest., cap. 11, ed. cit., t. II, p. 391· Tullius Cicero, IV Tuscullan. Quaest., cap. 7, ed. cit., t. II, p. 421· 4 Ad rem Varro: «quod segetes ferunt, fruges; a ferundo, fructus* (De lingua latina, lib. V, § 37, ed. cit., p. 15, 19): ·fructus a ferundo, res eae quas fundus et ea quae in fundo ferunt ut fruamur; hinc declinatae fruges et frumen· tum* (ibid., § 104, p. 43, 3-5). 5 S. Thomas, III Sent., d. 34, 1, 5, ed. Moos, n.° 137; IV Sent., d. 49, 5, 2, qla. 1; I-II, 70, 1. ’ In Psalmum XVII, n.<> 16, ed. Vives, t. XVIII, p. 319 b [Cf. S. AUGU­ STINUM, enarrat, in Psalm. 141, n. 19, ML. 37, 1.035]. Μ* Cap. π.—Non cons, in bonis int. partim corp, et partim spir. 203 Laetitia nihil aliud esse videtur quam nomen substan­ tivum ex verbo lacere, unde sumebatur et delectatio. Sicut ergo ex delicere, delectatio; ita ex lacere, laetitia potius quam lectatio. Et sicut ipsa delectatio, ita etiam laetitia quandam intensitatem et vehementiam respectu gaudii praeseferre videtur. Ut enim scribit Tullius Cicero, «cum ratione animus movetur placide atque constanter, tunc illud gaudium dicitur; cum autem inaniter et effuse animus exsultat, tunc illa laetitia gestiens vel nimia dici potest, quam ita definiunt [Stoici]: sine ratione animi elationem» 1. Se habet ergo leetitia ad gau­ dium, sicut cachinnatio ad risum2. 217. Hilaritas, ex graeco ίλαρότης, significat laetitiam quandam permanentem et quasi habitualem, secundum quod in vultu manifestatur, hoc est, esse vultu hilari atque laeto 3, quasi favorem alicui exhibens. Unde legimus: «in omni dato hilarem fac vultum tuum» 4; «divitis autem et pauperis cor bonum, in omni tempore vultus illorum hilaris»5. Hilaritas ergo se habet in plus quam simplex laetitia, eique proprie loquendo opponitur austeritas vel saeveritas, sicut laetitiae opponitur tristitia, prout tamen austeritas induit quandam rationem aut modum moestitiae, quae deiectos oculos, con­ tracta supercilia, caducum caput praesefert. 218. lubilatio dicitur a iubilando. lubilare autem est sonum onomatopeicum inclamationis inarticulatae: io! io!, propter excessum gaudii interioris, ut solent facere pueri et rustiici, nempe pastores, messores, vindemiatores aliique. lubilare ergo, iuxta vim vocis, significat facere io! io\, quod et apud nos auditur aliquando, nempe iiiiii... juju...! Unde ; Vano ait: «ut quiritare urbanorum, sic iubilare rusticorum»6. I Tullius Cicero, IV Tuscullan. Quaest., cap. 6, ed. cit., t. II, p. 421. TULLIUS Cicero, IV Tuscullan. Quaest., cap. 31, ed. cit., t. II, p. 443. 1 Tullius Cicero, I Tuscullan. Quaest., cap. 42, ed. cit., t. II, p. 339. Eccli., XXXV, ii. Eccli., XXVI, 4. Cf. ibid., VII, 26. VARRO, De lingua latina, lib. VI, § 68, ed. cit., 97, 19. Qui modus inclaXitionis vel apud ipsos classicos latinos frequens est, verbi gratia, apud 204 I P. Q. I. Sect. II.—De his in quibus non consistit beatitudo Quod ita egregie explicat S. Augustinus: «qui iubilat non , verba dicit, sed sonus quidam est laetitiae sine verbis; vox est enim animi diffusi laetitia, quantum potest exprimentis affectum, non sensum comprehendentis. Gaudens homo in exsultatione sua ex verbis quibusdam quae non possunt dici et intelligi, erumpit in vocem quemdam exsultationis sine verbis, ita ut appareat cum ipsa voce gaudere quidem, sed quasi repleto nimio gaudio, non posse verbis explicare quod gaudet. Animadvertite hoc in eis qui cantant etiam non honeste. Non enim talis erit iubilatio nostra, qualis illorum est; nos enim in iustificatione iubilare debemus, illi autem iubilant in iniquitate: itaque nos in confessione, illi in confusione. Tamen, ut hoc quod dico intelligatis, immo recordemini rem cognitam, maxime iubilant qui aliquid in agris operantur: copia fructuum iucundati, vel messores, vel vindemiatores, vel aliquos fructus mententes, et in ipsa fecunditate terrae et feracitate gaudentes, exsultando cantant, et inter cantica quae verbis enuntiant, inserunt voces quasdam sine verbis in elatione exsultantis animi, et haec vocatur iubilatio» \ Et alibi: «quid est, inquit, iubilare? Gaudium verbis non posse explicare, et tamen voce testari quod intus conceptum esi et verbis explicari non potest: hoc est iubilare. Nam consideret Caritas Vestra qui iubilant in cantilenis quibusque et quasi in certamine quodam laetitiae saecularis; et videtis quasi inter cantica verbis expressa exundantes .till laetitiâ, cui lingua dicendo non sufficit, quemadmodum iubilent, ut per illam vocem indicetur animi affectus, verbis explicare non valentis quod corde concipitur»2*. 219 lucunditas a iucundando est dicta. lucundare autem vel iocundare a iocando videtur esse derivatum, eiusdemque Catullum: «io Hymen Hymenaee io!, — io Hymen Hymenaee!» (Cattulli Veronensis liber, 6i,w. 124-125, 144-145, 149-150, 154-155, 159-160, 164-165, ed. cit., pp. 43-44). Idemque valet graecum ίύζω. 1 S. Augustinus, Enarratio in Psalmum 99, n.° 4, ML. 37, 1.272. - S. Augustinus, Enarratio in Psalmum 94, n.° 3, ML. 37, 1.218. Vide etiam Enarrat, m Psalmum 65, n." 2, ML. 36, 7S7; m Psalm. 80, n.· 3, ML. 37, 1.035; in Psalm. 97, n.° 4, ΛΠ r τ c· 1· Ί e · n j Z χ·254-ΐ·255. Similia leguntur apud S. THOMAM, in Psalmum 46, n.° 1, cd Vives > t<■. 18 10, p. 519 a. & Cap. II.—Non cons, in bonis int. partim corp, et partim spir. 205 radicis ac iubilatio; nam iocus est signum magnae laetitiae quae exterius erumpit per gestus, voces et verba, maxime autem per interiectionem io! vel iu! ut pro iubilatione dictum est. Notat tamen Tullius iucunditatem esse dictam a iuvando: I id 2). J.-De Hominis4· ê · \ .*v/ >- /e.* t 210 A.·:'. I P. Q. I. Sect. II.—Dn ms in quinus ûu·. II.—Non cons, non consistit «uatitvdo in donis int. pahtim coni*, ht parum spir. 211 dicentis; erat enim Eudoxus singularis temperantiae; et ideo videtur et posterior fuit Anaxagora l, primus exsistimavit summum hominis bonum consistere in voluptate; quod 1 putabatur haec dixisse objective, et non quasi patronum seu quidem probabat duplici ratione et duplici signo. Mna advocatum voluptatis propriae, ut scipsum aliquo modo ratio, directa, est quia summum bonum est id quod primo justificaret Nihilominus, principalis ratio Eudoxi saepe repetita fuit et naturaliter et maxime appetitur ab omnibus. Atqui volu­ ptas ab omnibus primo et naturaliter et maxime appetitur, a posterioribus hedonist is. Ita de Epicuro narrat Tullius nam videmus omnia animalia rationalia et irrationalia statim Cicero: «a primo, ut opinor, animantium ortu petitur origo ab initio nativitatis naturaliter et maxime quaerere delecta­ summi boni; simul atque natum animal est, gaudet voluptate bilia, puta cibum et potum. Ergo voluptas est summum et eam appetit ut bonum, aspernatur dolorem ut malum. De malis autem et bonis ab his animalibus, quae nondum bonum. Secundam rationem, quasi indirectam, sumebat ex contrario. depravata sunt, ait optime indicari»; nam animalia «putat Id quod omnia primo et naturaliter et maxime fugiunt, est esse specula naturaen 'z. Eudoxo consentit Dionysius Heracleotes, qui asserebat summum malum, idcoquc contrarium summo bono. Sed omnia naturaliter et primo et maxime fugiunt dolorem et «honesti inane nomen esse, voluptatem esse summum molestiam, nam videmus omnia omnino animalia ab initio bonum»3, atque ideo Ύήν δ* ηδονήν σκοπον καί τέλον esse naturaliter et maxime dolores et molestias vitare; dolori humanae vitae 4. autem et molestiae contrariatur voluptas. Ergo voluptas «t 228. Sed qui praecipue posuit beatitudinem humanam in voluptatibus corporalibus seu in motu fuit Aristippus, summum bonum. Primum signum est, quia voluptas auget cetera bona. Quod | fundator Scholae Cyrenaicae. Fuit enim Aristippus purus auget et complet cetera bona est summum bonum .lam vero putusque materialists, «quonian Aristippus, quasi animum W9 9 1 voluptas auget et complet cetera bona; nam iustc agere aut nullum habeamus, corpus solum tuetur»r’, idcoquc voluptatem temperate vivere, si cum voluptate num, meuora sum « corporalem «non modo summam, sed etiam solam ducit» magis appetibilia. Ergo summum bonum est voluptas. esse·, neque eum «est veritum in ea voluptate, quae maxima Aliud signum est, quia nullus alterum rationabiliter in­ dulctilinc sensum moveret, summum bonum ponere»7; dicebat terrogat cur velit delectari, sicut neque cur bonum appetat. enim donge praestantiores esse corporis quam animi volu­ Quod propter se appetitur et non propter aliud est summum ptates», «etiamsi a turpissimis rebus oriantur»8. Unde et bonum. 1 loc autem est voluptas, quae propter se, et non | propter aliud est appetibilis. Itaque voluptas est summum bonum ’. Nondum tamen determinavit Eudoxus an haec voluptas 1 AkwToteles, X Ethic. Niconi., cap. Π, n.° i, II, 117, 14-19. sumenda sit in motu vel in quiete: haec enim distinctio est 1 TULLIUS Cichro, // De Pinibus bonorum et malorum, cap. 10, cd. cit., posteriorum hedonistarum. Sed notat Aristoteles non paucoi L II, p, 143. his rationibus acquievisse, non tam propter carum intrin-1 ’ Tullius CiCHRO, Π Academicorum, cap. 22, cd. cit., t. II, p. 42. ‘ Index Stoic. Here., col. XXXII, apud Aiinjm, Stoicorum Veterum, securn valorem, quam propter virtutem et temperatos mores Itafmtnia, t. I, η.» 427, ed. cit., p. 94, 20. I f — - —— — ·- —— — J· w- — - ■ V · W ·** w»w w r F W I > Ληγ.τ.™,;·.-. i cp. IX, 7, u, 48j xl cap. V, n." 3, II. 616, 40-44. > Videtur MtwntiM, X B-hic. Nicon,., cp. 2, nn. r-j, II, 117,8-2«. I - ‘ 'Iuli tus CtCRHO, // Academicorum, cap. 45, cd. cit., p. 74. • Tullius Cichro, loc, cit. 1 Tullius Cichro, f/ de Finibus, cap. 13, cd. cit., t. II, p. 146. • DlOOBMLs I .Aiacnus, De clarorum philosophorum vilis..., lib. 11, ea p. VIII M. 88-89, cd. cit., p. 54, 1-2; 20-21. 212 i S I I P. Q. I. Sect. II.—De his in quibus non consistit beatito» vitam dissolutam cum meretricibus ducebat simulque avari­ tia tenebatur x. Ut autem liberius voluptatibus vacaret, de praesentibus tantummodo curabat; ac vehementer hortabatur ceteros, prout narrat ÆJianus, ut in diem dumtaxat cogitarent, et quidem eam diei partem spectarent qua quisque quid ageret; solum enim quod praesens est hic et nunc, nostrum est, non quod praeteritum aut futurum12. Qua in re, ut Tullius Cicero animadvertit, posteriores hedonistas superavit, qui non audebant tam clare et inverecunde purum putumque hedoni­ smum defendere, quem corde et opere admittebant3. Multi siquidem vulgarium hominum hanc Aristippi sententiam prosequuntur, quin etiam plerique eorum qui in potestate sunt constituti, ad instar Sardanapali45 , qui incidi iussit in busto suo: «Haec habeo, quae edi, quaeque exsaturata libido hausit: at illa iacent multa et praeclara relicta» 0 229. Posteriores vero quidam, ut Diodorus et Hiero­ nymus Rhodius, beatitudinem posuerunt in quieta et tranquilla voluptate, quasi in medio inter turbulentam voluptatem et acutum dolorem, quam negative exprimebant dicentes sum­ mum bonum consistere in non dolendo seu in vacuitati doloris 6, in quo iam aliquo modo accedebant ad hedonismum moderatum. •ru 1 Diogenes Laertius, loc. cit., pp. 48-57; Tullius Cicero , Epist. ad Kei Familiares, lib. IX, epist. 19, ed. cit., t. VII, p. 315. 2 Aristippus, Fragmenta, n.° 66, apud Mullach, Fragmenta philoso­ phorum graecorum, t. II, pp. 413-414. 3 Tullius Cicero, De Oratore, lib. Ill, cap. 17, ed. cit, t. I, p. 328. 1 Aristoteles, I Ethic. Nicom., cap. V, nn. 2-3, II, 3, 32-38. 5 Apud Tullium Ciceronem, V Tuscullan. Quaest., cap. 35, ed. cit, t. II, p. 487. Purum putumque hedonismum Aristippi renovarunt saeculo xvm Helvetius, D’Holbach, de la Mettrie, Saint-Lambert, alii; saeculo vero XIX Saint-Simon, Fourier, plures alii; hodie hedonistae puri sunt legio ubique terrarum. «Teneo finem illi videri nihil dolere* (Tullius Cicero, II De finibus, cap. 3, ed. cit., t. II, p. 132); «summum enim bonum exponit vacuilaltm 1 Cap. II.—Non cons, in bonis int. partim corp, et partim spir. 213 230. Hunc ergo hedonismum scientificum et moderatum praeformasse videtur Democritus. Docebat enim Democritus voluptates sequi, non tamen in rebus perituris neque modo intempestivo et effrenato, sed cum honestate et moderatione coniunctas f «Qui, ut Tullius narrat, dicitur oculis se privasse, certe ut quam minime animus a cogitationibus abduceretur, patrimonium neglexit, agros deseruit incultos, quid quaerens aliud nisi beatam vitam? Quam, si etiam in rerum cognitione ponebat, tamen ex illa investigatione naturae consequi volebat ut esset bono animo. Id enim ille summum bonum, ευθυμίαν, et saepe άταραξίαν appellat, idest animum terrore liberum» \ 231. Verus tamen auctor hedonismi moderati individualis est Epicurus, quidquid in contrarium dicant Gassendi S Brucker1 et alii post Senecam et Diogenem Laertium \ qui eum a labe hedonismi absolvere conati sunt. «Desinant ergo -ait severus Seneca—inconvenientia iungere et virtuti voluptatem implicare quod per vitium pessimis quibusque adulantur; ille effusus in voluptates, ructabundus semper 1 atque ebrius, quia scit se cum voluptate vivere, credit et cum virtute: audit enim voluptatem separari a virtute non posse; deinde vitiis suis sapientiam inscribit et abscondenda profi­ tetur. ώάηΰ» (ibid., lib. V, cap. 5, p. 251); «Rhodius Hieronymus dolore vacare um bonum dixit* (Tullius Cicero, Tuscullan. Quaest., cap. 6, ed. cit., Lll,p. 356); vide etiam Clementem Alexandrinum, Strom., lib. II, cap. 21, MG, 8, 1.072; Lactantium, Divin. Inst., lib. Ill, cap. 20, n.° 7, ed. cit., p. 19b 8-91 Democritus, Fragmenta moralia, nn. 1-3; 19-20; 34-35; 46-48; 75,76, çud MuLLACH, Fragmenta philosophorum Graecorum, t. I, pp. 340-343, 345. ! Tullius Cicero, V De finibus bonorum et malorum, cap. 29, ed. cit., LII, p. 281. • 3 Petrus Gassendi, De vita ct moribus Epicuri libri octo, Lugduni, 1647; ’ A/zmidversiones in librum X Diogenis Laertii, qui est de vita, moribus, placiispu Epicuri, Lugduni, 1649; Syntagma Philosophiae Epicuri, aim refutatiocèaj dogmatum, quae contra fidem Christianam ab eo asserta sunt, oppositis, Lugduni, 1649. ' Iacobus Brucker, Historia Critica Philosophiae, P. II, lib. II, cap. XIII, De secta epicurea, t. I, pp. 1.228-1.317. 1 Diogenes Laertius, De clarorum philosophorum vitis, dogmatibus et I sphthegmatibus, lib. X, ed. cit., pp. 255-288. 1 I 214 I P. Q. I. Sect. II.—De his in quibus non consistit bextitudo Itaque non ab Epicuro impulsi luxiriantur, sed vitiis ■ dediti luxuriam suam in Philosophiae sinu abscondunt et eo concurrunt ubi audiant laudari voluptatem. Nec aestimant, voluptas illa Epicuri—ita enim mehercules sentio—quam sobria ac sicca sit, sed ad nomen ipsum advolant quaerentis libidinibus suis patrocinium aliquod ac velamentum. Itaque quod unum habebant in malis bonum, perdunt: peccandi verecundiam; laudant enim ea quibus erubescebant, et vitio gloriantur, ideoque ne resurgere quidem adulescentiae licet, cum honestus turpi desidiae titulus accessit: hoc est cur ista voluptatis laudatio perniciosa sit, quia honesta praecepta intus latent; quod corrumpit, apparet. In ea quidem ipse sententia sum—invitis hoc nostris popularibus dicam—sancta Epicurum et recta praecipere et, si proprius accesseris, tristia; voluptas enim illa ad parvum et exile revocatur, et quam nos virtuti legem dicimus, eam ille dicit voluptati: iubet illa parere naturae, parum est autem luxuriae quod naturae saris est. Quid ergo est? Ille quisquis desidiosum otium et gulae ac libidinis vices felicitatem vocat, bonum malae rei quaerit auctorem et, dum illo venit blando nomine inductus, sequitur voluptatem, non quam audit, sed quam attulit, et vitia sua cum coepit putare similia praeceptis, indulget illis non timide nec obscure: luxiariatur etiam inde et aperto capite. Itaque non quod dicunt plerique nostrorum, sectam Epicuri flagitiorum magistram, sed illud dico: male audit, infamis est, et immeritos 1. At haec minus fundata esse videntur, ut recentiores historici Philosophiae ultro fatentur. Ergo Epicurus docet summum bonum sive beatitudinem Seneca, De Beata vita, cap. XII, nn. 3-5; cap. XIII; nn. 1-2, ed. cit, t. I, p. 149. Cum tamen textus huius editionis deficiens sit, exscriptus est textus editionis A. Bourgery, collect. G. Budé, Paris, 1923, pp. 14-16. Laer­ tium et Senecam secutus est hac in re celeberrimus FranciscUS de QüEV Uli in sua Defensa de Epicuro contra la comûn opinion (Obras, ed. Rivadeneyra Biblioteca de Autores espafioles, t. 69, pp. 421-432, Madrid, 1926), qu eundem in sensum refert Franciscum Sanchez, Brocensem vulgo et Gundisalvum Correas (ibid., p. 431). Gu», ii,—Non cons, in bonis int. partim corp, et partim spir. 215 consistere in voluptate. Neque ad hoc probandum opus est ratione aut disputatione, sed simplici admonitione: «sentiri hoc putat, ut calere ignem, nivem esse albam, dulce mei, quorum nihil oporteret exquisitis rationibus confirmare, tantum satis esse admonere»\ Quod et experientia externa confirmare nititur. Videmus enim, inquit, «omne animal simul atque natum est voluptatem appetere eoque gaudere ut summo bono, dolorem aspernare ut summum malum et quantum possit a se repellere; idque tacere nondum depravatum, ipsa natura incorrupte atque integre iudicante»1 2. Neque admittit sententiam quasi mediam Hieronymi ? Rhodii, quasi esset beatitudo in non dolendo, άττονία, sed in positiva voluptate. «Itaque—ait rursus Cicero—non placuit Epicuro medium esse quiddam inter dolorem et voluptatem; ( illud enim ipsum quod quibusdam medium videtur, omni dolore carere, non modo voluptatem esse, verum etiam sum­ mam voluptatem; quisquis enim sentit quemadmodum sit I affectus, eum necesse est aut in voluptate esse aut in dolore: omnis autem privatione doloris putat Epicurus terminari summam voluptatem, ut postea variari voluptas distinguique possit, augeri amplificarique non possit» 3. Fatendum est igitur summum esse bonum iucunde vivere unesque rectas res atque laudabiles eo referri, ut cum I voluptate vivatur 4. i Neque tamen consistit beatitudo in voluptate tumultuosa et in motu, ut opinabatur Aristippus, sed in voluptate mo­ derata et in quiete, quae non obtinetur per indolentiam aut meram άπονίαν et αταραξίαν, sed per virtutes morales quibus ipsa voluptas regulatur, purificatur et intensificatur. Virtutes enim quae dicuntur non sunt propter seipsas i expetendae, sed propter utilitatem vitae voluptuosae capes1 Tullius Cicero, I De finibus bonorum et malorum, cap. IX, ed. cit., t Π, p. 112. 1 Apud Tullium Ciceronem, I De finibus bonorum et malorum, cap. IX, cit, L II, p. 112. ’ Ob. cit., cap. il, ed. cit., t. II, p. H5· i ‘ Tullius Cicero, op. cit., cap. 12, p. 117· II Hi 11’ »16 R ? i. t r > I I I. Q. I. Sect. II.—de his in quibus non consistit beatitudo I frp. II.-NON CONS. IN BONIS 1NT. PARTIM CORP. ET PARTIM SPIR. 217 sendae; eo tere modo quo Aledicina non excolitur propter aut potione et aurium delectatione et obscoena voluptate se, sed propter bonam valetudinem; . .. et Gubernatoris Ars, ' apjaniri> i} concludens: «collocemus in culcitra plumea, quia bene navigandi rationem habet, utilitate non arte psaltriam adducamus, hedycrum incendamus, demus scullaudatur. Cum ergo Prudentia vel Sapientia sit ars vivendi, tellam dulciculae potionis, aliquid videamus et cibi»2. non propter seipsam, sed propter voluptatem est appetenda, Ac finaliter omnes cum animi tum corporis voluptates et Insipientia vel Imprudentia est propter molestias fugienda. reducuntur ad ventris et coitus voluptates. «Quae ergo vita? Similiter et Temperantia non est propter se expetenda, sed ' -Suppeditatio, inquis, bonorum nullo malorum inter­ quia pacem animis affert et eos quasi concordia quadam ventu. — Quorum tandem bonorum? — Voluptatum, credo, placet et lenit; non quia voluptates fugit, sed quia maiores nempe ad coipus pertinentium. Nullam enim novistis nisi consequitur. profectam a corpore et redeuntem ad corpus, animi voluptatem. Quod et de Fortitudine asserendum est. Nec enim timi­ Non arbitror te, Vellei, similem esse epicureorum reliquorum ditas ignaviaque vituperantur, aut fortitudo patientiaque suo quos pudeat earum epicurei vocum quibus ille testatur se ne nomine laudantur; sed illae reiiciuntur quia dolorem pariunt, ' intelligere quidem ullum bonum quod sit seiunctum a delicatis et hae optantur quia voluptatem. obscoenis voluptatibus, quas quidem non erubescens persequitur Postremo, de lustitia «similia fere dici possunt. Ut enim omnes nominatim»3. Sapientiam, Temperantiam, Fortitudinem copulatas esse Et narrat Tullius Cicero quod «Philo etiam noster ferre docuit cum voluptate, ut ab ea nullo modo nec divelli nec non poterat aspernari epicureos, molles et delicatas volupta­ distrahi possint, sic de lustitia indicandum est» 1. 1 tes; summa enim memoria pronuntiabat plurimas Epicuri Unde concludit «non posse iucunde vivi nisi sapienter, 1 sententias, his ipsis verbis quibus erant scriptae; Metrodori vero honeste iusteque vivatur; nec sapienter, honeste, iuste, nisi qui est Epicuri collega sapientiae, multa impudentiora recitabat: iucunde» 2. accusat enim Timocratem fratrem suum, Metrodorus, quod Haec tamen iucunda vita tota reducitur ad corporis dubitet omnia, quae ad beatam vitam pertineant, ventre metiri; voluptates: «animi autem voluptates et dolores nasci fatemur neque id semel dicit, sed saepius» 4. e corpore voluptatibus et doloribus... et ad corpus referri* \ ' Hanc ergo Epicuri sententiam «Cleanthes, sane commode, «Nec equidem habeo—addit— quid intelligam bonum illud, verbis pingere solebat. lubebat eos qui audiebant secum ipsos detrahens voluptates quae sapore percipiuntur, detrahens I cogitare pictam in tabula Voluptatem, pulcherrimo in vestitu eas quae auditu et cantibus, detrahens eas etiam quae ex et ornatu regali, in solio sedentem; praesto esse virtutes, ut formis percipiuntur oculis, suaves notiones sive quae aliae ancilhdlas, quod nihil aliud agerent, nullum suum officium voluptates in toto homine figuntur quolibet sensu»4. duceret, nisi ut Voluptati ministrarent, et eam tantum ad Unde et confessus est «ne intelligere quidem se posse aurem admonerent—si modo in pictura intelligi posset—ut ubi sit aut quid sit ullum bonum praeter illud quod cibo j caveret ne quid perficeret imprudens, quod offenderet animos I hominum, aut quidquam e quo oriretur aliquis dolor. Nos 1 Apud Tullium Ciceronem, I De finibus bonorum et malorum, cap. 16 ed. cit., t. II, p. 119; vide ibid., capp. 14-15, pp. 118-119. 2 Apud Tullium Ciceronem, op. cit., cap. 18, ed. cit., t. II, p. 122. 3 Apud Tullium Ciceronem, op. cit., cap. 17, p. 121. * Apud Tullium Ciceronem, III Tusculi. Quaest., cap. 18, ed cit, . II, p. 398. 1 Apud Tullium Ciceronem, II De finibus bonorum et malorum, cap. 3, ed. dt, l II, p. 131. 1 Apud Tullium Ciceronem, III Tuscullan. Quaest., cap. 19, ed. cit., tll,p. 399· * Tullius Cicero, I De natura deorum, cap. 40, ed. cit., t. II, pp. 543-544. ‘ Tullius Cicero, I De natura deorum, cap. 40, p. 544· DI 21S IP. Q. I. Sect. II.—De his ln quibus non consistit beatitudo Cap. II.—Non cons, in bonis int. partim corp, et partim spir. 219 quidem, virtutes, sic natae sumus, ut tibi serviremus; aliud ne cineres quidem epicureorum calebant unde aliqua contra negotium nihil habemus» \ fidem Christianam scintilla excitari posset1—, de novo Quae cum ita sint, apparet quam exacte S. Thomas resurgere coepit tempore Restaurationis seu Renascendae, doctrinam epicureorum caluit ac reddidit his verbis: «etiam quam dicunt, ac praesertim ope Hobbessii, qui praeformator epicurei, qui voluptatem summum bonum exsistimabant est hedonismi socialis, cuius tamen verus Auctor est Bentham, diligenter colebant virtutes, sed tamen propter voluptatem, ne I quem perficit ac complevit Stuart Mill sub nomine utilitarismi. scilicet propter contraria vitia eorum voluptas impediretur; Bentham ergo, sicut et ceteri hedonistae antiqui, notat gula enim per immoderantiam cibi dolores corporis generat; omnes homines inde ab initio exsistentiae naturaliter quaerere propter furtum aliquis carcere mancipatur; et ita diversa delectationem et fugere dolorem. Consequenter opinatur vitia diversimode voluptatem impediunt»2. homines naturaliter quaerere summam delectationem quasi Ut autem refert Tullius Cicero, Epicurus innumeros summum bonum totius humanae vitae. Verumtamen in habuit asseclas et discipulos, «cuius imaginem non modo in prosequutione huius summae delectationis prudentia ac tabidis nostri familiares, sed etiam in poculis et annulis habent* *; J scientia opus est. Sunt enim multae humanae delectationes nec mirum quia, ut idem Tullius animadvertit, «quaeritur quae, licet in se homogeneae, attamen regulari et «organizari» saepe cur tam multi sunt epicurei: sunt aliae quoque causae, debent, ut maximae evadant secundum septem characteres sed multitudinem hoc maxime allicit quod ita putat dici ab fundamentales, qui sunt: intensitas, duratio, proximitas, illo, recta et hontesta quae sint, ea facere ipsa per se laetitiam, certitudo, puritas, fecunditas et extensio sive universalitas. idest voluptatem» 4. Igitur beatitudo uniuscuiusque hominis consistit in eo 232. Postquam vero per plura saecula epicureismus 1 quod, per calculum deontologicum seu per arithmeticam philosophicus sepultus iacuit—nam tempore S. Augustini humanarum delectationum, sibi procuret pro tota sua vita maximam summam possibilem delectationum una cum maxima possibili diminutione dolorum, omnibus aequa lance ponderatis. 1 Apud TULLIUM Ciceronem, II De finibus bonorum et malorum, cap. 19, Et quia homo in societate vivit, delectationes «socializari» ed. cit., t. II, p. 157. Quam descriptionem S. Augustinus recolit novisque debent in hoc sensu, quod maxima delectatio unius nata sit coloribus auget; imaginatur enim quod Voluptas tprudentiae iubeat ut vigi­ lanter inquirat quomodo Voluptas regnet et salva sit; iustitiae iubeat, ut i redundare in aliorum delectationem et vicissim. Ut ergo praestet beneficia quae potest ad comparandas amicitias corporalibus com­ I maxima delectatio individualis securius et citius obtineatur, modis necesarias, nulli faciat iniuriam ne offensis legibus Voluptas vivere fovenda est maxima delectatio socialis seu generalis, sicut et in secura non possit; fortitudini iubeat, ut si dolor corpori acciderit, qui noa aliis bonis accidit, quae melius et tutius assequuntur in compellat in mortem, teneat dominam suam, id est Voluptatem fortiter societate quam extra societatem. Semper tamen supremus in animi cogitatione ut, per pristinarum deliciarum suarum recordationem, mitiget praesentis doloris aculeos; temperantiae iubeat, ut tantum capiat index delectationis et doloris est unusquilibet pro seipso alimentorum et si qua delectant, ne per immoderationem noxium aliquid qui, in casu conflictus, ceteris praeferri debet2. veletudinem turbet, et Voluptas, quam etiam in corporis sanitate epicurei Hic tamen hedonismus socialis adhuc rudimentarius est maximam ponunt, graviter offendatur. Ita virtutes, cum tota suae gloriae dignitate, tanquam imperiosae cuidam et inhonestae mulierculae, servient Voluptati» (De Civitate Dei, lib. V, cap. XX, ML. 41, 167). 2 S. Thomas, In I Ethic. Ethic.,, lect. 5, n.° 57. ’ Tullius Cicero, t De fimbus bonorum et malorum, cap. 1, ed. dt, t. II, p. 247. 4 Tull ius Cicero, I De finibus bonorum et malorum, cap. 7, ed. dL, 1 II, p. no. 1 S. Augustinus, Epist. 118, cap. II, n.° 12, ML. 33» 437)· 1 Vide BENTHAM, An Introduction te the Principles of Morals and Legisla­ tor, Oxford, 1789; The rationale of Punishment, London, 1830; Deontology, London and Edimburgh, 1834. Omnia in The Works of Bentham, 11 vol., Elimburgh, 1838-1843. Qp. jj_ 220 f. partim SPIR. 2-1 Quam sententiam non pauci secuti sunt, ut Augustus Comte, A. Bain, H. Sidwick, H. Lotze, F. Paulsen, et alii. Neque desunt in orationibus politicorum hodiernorum similes propositiones, quidquid sit de eorum sinceritate. 234. Denique hedonismus socialis Stuart Mill novam formam induit ope evolutionismi H. Spencer et C. Darwin, iuxta quos hedonismus socialis universalis est ultimum et supremum momentum evolutionis hedonismi x; qua in re vestigia premunt J. Mackintosh 2. Potius ergo quam nova doctrina de beatitudine, evolutionismus est nova explicatio hedonismi socialis per principia evolutionismi. Itaque, iuxta evolutionistas, sicut lege naturae universali natura bruta evolvitur in viventia, animalia et hominem; ita lege quadam biologica fundamentali, quae est appetitus vitae et voluptatis, hedonismus brutalis et egoisticus evolvitur in humanum et universalem et altruisticum, quem vocant. Quod autem E. Durkeim, L. Lévy-Brühl, J.-M. Guyau et alii tradunt de sensu et scopo humanae vitae sub nomine moralis sociologicae vel solidaritatis, re non differt ab hedonismo sociali, cum non sit aliud quam nova explicatio vel justificatio eiusdem doctrinae3. Apparet ergo quam longe lateque inter rusticos et sapien­ tes hedonismus difundatur sub diversis eius formis, maxime tamen inter socialistas et communis tas, qui dicuntur, utpote qui omnem religionem omnemque futuram vitam denegant. et parum elevatus supra hedonismum individualem Epicuri, qui etiam de voluptate ceterorum cogitavit, sed pro diversa conditione sociali illius temporis nondum perpolivit: semper enim pro his omnibus voluptas individualis seu egoistica praevalet voluptati generali ceterorum hominum. Unde et Bentham non dubitat affirmare unum fuisse Epicurum qui, inter antiquos philosophos, veram radicem moralitatis et beatitudinis detexerit. Ac finaliter ad hoc perveniunt, ut dicant supremam felicitatem consistere in voluptate venerea, quae non solum maxima est in se, verum et naturaliter com­ munis et communicabilis cum aliis, ut patet in coitu. 233. Itaque hedonismum Hobbesii correxit Richardus | Cumberland 1 et partim Schaftesbury 2, potius insistentes in communi voluptate omnium hominum quam in particulari uniuscuiusque: ex quo Bentham ipse perpolitus remanebat. Hanc tamen correctionem praesertim fecit Iohn Stuart Mill3, qui negat omnes humanas voluptates esse homogeneas, ut Bentham contendebat, et asserit esse essentialiter heterogeneas. Non possunt ergo mere quantitative aestimari, ac si maior voluptas eo ipso esset melior, sed potius qualitative: minima voluptas cordis et spiritus superat maximam volup­ tatem sensus. Unde et ait: Hillo, Sect. II, cap. 4, t. II, pp. 320-360; Sect. Ill, cap. II, t. Ill, pp. 95115, Madrid, 1917. 222 I P. Q. I. Sect. II.—De his in quibus non consistit beatitudo 235. DICENDUM EST TAMEN quod beatitudo naturalis ( hominis non consistit in voluptate. 236. Prob. Si naturalis beatitudo hominis consisteret in voluptate, necessario consistere deberet aut in voluptate ui sic, aut in tali voluptate, puta in voluptate animi vd in volup­ tate corporis; nulla enim alia voluptas in homine dari potest, neque alio modo cogitari, cum voluptas humana immediate et adaequate dividatur analogice in voluptatem animi et in voluptatem corporis. Atqui in nulla consistere potest. 237. A. Non in voluptate ut sic, prout abstracte abstractione analoga a corporali et spirituali consideratur; quod patet ex ipsa ratione boni delectabilis et beatitudinis. Dupliciter enim possunt considerari voluptas ut sic et | beatitudo: uno modo, materialiter seu specificative ut bona; alio modo, formaliter seu reduplicative ut fines. Et sub utroque respectu excluditur voluptas a ratione beatitudinis. a) Sub ratione quidem boni. Etenim in linea bonorum humanorum, naturalis beatitudo hominis est, per definitio­ nem, summum bonum simpliciter. Atqui bonum delectabile, propria sua natura et definitione, non est summum bonum simpliciter in linea bonorum humanorum. Nam bonum humanum immediate et adaequate dividitur divisione analoga in honestum, delectabile et utile, ita ut supremum analogatim boni sit bonum honestum, dum bonum delectabile et bonum utile sunt tantum analogata secundaria, licet ordine quodam, quia plus habet de ratione boni bonum delectabile quam bonum mere utile: constat autem quod secundarium analogatum non est primum et summum simpliciter in sua linea, cum id pertineat, per definitionem, ad supremum analogatum *. Ergo beatitudo hominis necessario et essentialiter consistere debet in bono honesto, cui essentialiter convenit suprema et maxima ratio boni in linea bonorum humanorum, non in bono mere utili neque in bono pure delectabili. Quod quidem vel ex eius contrario manifeste perspicitur. Bono enim honesto directe opponitur malum culpae; delectabili 1 1, 5, 6; II-II, 145, 3. j. RamIrez, De Analogia, pp. 72-73 [Ed. 1921 ] - ûtf. II.—Non cons, in bonis int. partim corp, et partim spir. 223 malum poenae *; et constat malum culpac, utpotc malum simpliciter, esse maius malum quam malum pocnac, quod non est malum nisi secundum quid 2. lam vero ita sc habet bonum honestum ad bonum delectabile in linea boni, sicut se habet malum culpae ad malum poenae in linea mali. β) Sub ratione etiam finis. Cum beatitudo sit essen­ tialiter ultimus finis totius humane vitae, in ea re consistere debet beatitudo cui primo et per se et maxime convenit ratio finis, ut patet ex terminis; nam finis ultimus simpliciter est cui primo et per se et maxime convenit ratio finis. Atqui voluptati seu bono delectabili non convenit primo et per se et maxime ratio finis. Finis enim dicitur dupliciter, nempe finis qui sive cuius gratia, qui est res vel obtectum finalizans; et finis quo, qui primario quidem est usus seu possessio rei sive obiecti finalizantis, et ex consequenti est quies appetitus seu fruitio eius in fine obtento sive in possessione finis 3. Patet autem quod primo et per se et maxime convenit ratio finis fini qui, non fini quo, multoque minus quieti seu fruitioni naturaliter conse­ quenti finem quo: tum quia finis qui se habet ad finem quo sicut obiectum ad actum, quod naturaliter est prius actu, utpote eius specificativum et ratio essendi; tum etiam quia fini qui convenit primo et per se ct maxime ratio finalizandi seu movendi finaliter appetitum, ct nonnisi per posterius et dependentor ab eo convenit fini quo, ut patet ex dictis supra, q. I, a. i ‘, qua de causa dicitur finis sub fine δ. Cum ergo voluptas seu bonum delectabile sit essentialiter finis quo secundarius co ipso quod essentialiter est quies fruiliva finis qui iam possessi0, impossibile est voluptati convenire primo et per se et maxime rationem finis; sed hoc est proprium boni honesti. Quapropter S. Thomas profunde 1 De Malo, I, 4 ad 12. De Malo, 1, 5 ad 19; I, 48, 6. I-Π, I, 8; 2, 7; 34» 3, ct passim. Supra, t. I, nn. 354-366. II Sent., d. 38, 2, circa fincm corp. I, 5, 6; I-II, 34, 3. i . - —De ? I I d 1 1 1 I I IUS IN QUIBUS NON CONSISTIT BEATITUDO scribit: «inter bona autem invenitur aliquod quod est bonum simpliciter et per se, sicut bona honesta, quae tanquam finis appetentur sui gratia, etsi in aliud ducant; quia in omnibus honestis utilitas honestati coincidit, nisi in ultimo, quod est finis finium, quod propter se tantum appetendum est» \ Et haec est ratio cur bonum honestum est supremum analogarum boni, quia primo et per se et maxime convenit ei ratio finis: nam supremum analogarum boni est finis, non media sicut sunt bona utilia; et quidem finis cui primo et per se et maxime convenit finalizare est bonum honestum, non bonum delectabile cui nonnisi per posterius finalizare convenit. 238. B. Non in voluptate animi seu spirituali. Nam beatitudo hominis est ultimus finis totius humanae vitae. Atqui voluptas animi nequit esse finis ultimus totius humanae vitae, cum non possit esse finis ultimus obiectivus neque formalis. 239. a) Non finis ultimus obiectivus: quod patet tum a priori, ex ipsa ratione delectationis et finis ultimi obiectivi; tum a posteriori, ex eo quod dantur aut saltem dari possunt spiritualiter seu rationabiliter appetibilia sine influxu causali voluptatis spiritualis. a) A priori, ex ipsamet natura delectationis spiritualis et ultimi finis obiectivi. Finis enim ultimus obiectivus hominis, sicut et cuiuslibet creaturae, est essentialiter extra hominem, qua de causa dicitur a S. Thoma finis ultimus exterior \ secus, si esset essentialiter intra ipsum, homo non esset in potentia ad beatitudinem, neque ideo moveretur ad ultimum finem assequendum in re. Atqui voluptas spiritualis est essentialiter intra hominem, cum sit essentialiter quid vitale et immanens, nempe quies in reali possessione finis ultimi obiectivi: quies autem, sicut et motus, cui opponitur, est quid essentialiter pertinens ad mobile, nempe ad subiectum, prout 1 II Sent., d. 21, 1, 3. nn 2926^5S5ent'} 49’ ’’ 1 2 * 3‘ dÎCta SUpra’ ad q’ Ij a* 8’tom' Cap. II—Non cons, in bonis int. partim corp, et partim spir. mobile sive subiectum contraponitur motivo sive obiecto, quod est finis ultimus obiectivus. Ergo voluptas spiritualis nullo modo potest esse finis ultimus obiectivus totius humanae vitae. b) A posteriori, ex facto quod rationabiliter seu spiritualiter appetuntur quaedam bona, licet non necessario sint delectabilia. Etenim finis ultimus obiectivus est bonum propter quod cetera omnia bona sunt appetibilia, cum sit causa finalis prima et universalis omnium appetitionum humanarum, ut patet ex dictis supra, q. I, a. 6 1. Atqui voluptas animi non est bonum propter quod cetera bona sunt appetibilia ratioI Habiliter ab homine; quia de facto sunt rationabiliter appetiI bilia quae, etiamsi nullam voluptatem afferrent, eodem modo .· appeterentur ab homine, «puta videre, recordari, scire et virtutes habere»2; immo, ut experientia patet, volumus scire aut videre, et quidem magna aviditate, res quae nobis tristitiam 1 positive inferunt, v. gr., parentes aut amicos mortuos, ruinam et excidium patriae, si quando haec mala de facto occurrunt. lure igitur scribit S. Thomas: «manifestum est enim 1 multa esse ad quae homo studeret, etiamsi nulla delectatio ! ex his sequeretur, sicut videre, recordari, scire, virtutem habere. Nihil autem differt ad propositum si ex his sequentur delectationes, quia etiam praedicta eligerentur nulla delecta­ tione ab his facta. Id autem quod est per se bonum [= sum­ mum bonum seu ultimus finis] tale est sine quo nihil est l eligibile, ut patet de felicitate. Sic ergo delectatio non est per I « bonum», nimirum non est summum bonum seu finis ultimus3. 240. β) Neque etiam voluptas spiritualis potest esse ipse I finis ultimus formalis seu interior4; quod rursus patet argu­ mento tum proprio, tum analogico. a) Argumentum proprium sumitur ex ipsa natura finis 1 Vide tom. I, nn. 868-870. ’ IV Seni., d. 49, 3, 4 qla. 3 arg. 3 sed contra. * S. Thomas, In X Ethic., lect. 4, n.° 2.003. 4 Sic eum apeUat S. Thomas in IV Sent., d. 49, 1, 1 qla· 2; III Contra Gent., cap. 26, arg. ult. scii. 9. 15,—De Hominis*· I 225 t u I —De his in quibus non consistit beatitudo ultimi interioris et voluptatis. Finis ultimus interior est es­ sentialiter operatio «quae fini exteriori primo coni ungit»1 operantem, hoc est, operatio qua primo et formaliter operans attingit finem ultimum exteriorem, eum possidendo seu habendo, secundum illud S. Thomae: «si alicuius rei sit aliqua res exterior finis, illa eius operatio dicetur etiam finis ultimus [interior] per quam primo consequitur rem illam; sicut his quibus pecunia est finis [exterior], dicitur etiam possidere pecuniam finis [interior], non autem amare neque concupiscere*2. Atqui delectatio seu voluptas spiritualis non est operatio qua homo primo coniungitur fini ultimo obiectivo sive exteriori, eum primo et formaliter attingendo, conse­ quendo, habendo, possidendo. Quod quidem patet dupliciter. Primo, quia voluptas, secundum essentiam suam, non est formaliter operatio, sed essentialiter consequitur operationem perfectam non impe­ ditam ut quidam effectus seu resultantia eius3. Cum ergo finis ultimus exterior primo attingatur et consequatur operatione aliqua quae est finis ultimus interior, ex quo voluptas non est formaliter operatio, nequit esse qua primo et forma­ liter attingitur seu consequitur finis ultimus exterior. Secundo, quia voluptas est essentialiter quies appetitus in consecutione seu possessione boni desiderati. Quies autem non est terminus primarius et formalis appetentis sed se­ cundarius, non tamen mere accidentaliter superveniens sed per se secundo consequens primarium, qui est finis exterior possessus seu potius actus vel operatio qua primo conse­ quitur finem exteriorem; non enim ideo appetens possidet bonum desideratum quia quiescit in eo, sed ideo quiescit in ipso quia illud possidet: «ipsum enim habere bonum, causa est delectationis» \ Se habet ergo voluptas ad operationem primo possidentem finem ultimum. exteriorem, ut _perfectio . , sucun a seu accidentalis ad perfectionem primam seu essen------------2 3 IV Sent., d. 49, 1, x qla. 2. III Contra Gent., cap. 26, arg. 9. Ι-Π, 3ΐ> i ad 1; 33» 4» Π-ΙΙ, q. 28. Ill Contra Gent., cap. 26, arg. 5. Cu>. IL—Non consî in bonis int. partim corp, et partim spir. 227 tialem appetentis, ad quam essentialiter ordinatur sicut ad finem, ut accidens ad substantiam: est enim substantia finis accidentis, cum sit ens perfectum, et omne imperfectum est propter perfectum sicut propter finem. Quare S. Thomas profundissime scribit: «delectatio non isi perfectio operationis a qua operatio speciem habeat, sed magis quae superadditur ei per modum perfectionis secundae, sicut sanitas ad hominem se habet et non sicut anima. Hoc autem interest inter perfectiones primas et secundas, quod ad primam perfectionem ordinatur perfectibile sicut ad finem, ut materia ad formam; sed e converso, secunda perfectio ordinatur ad perfectibile, ut scilicet perfectibile per eam esse perfectum habeat, tt sic delectatio ad operationem ordinatur» \ Non est ergo delectatio seu voluptas perfectio prima sive constitutiva operationis formaliter possessivae finis ultimi exterioris, neque ideo constituit essentiam finis ultimi interioris; sed est per­ fectio secunda seu consecutiva, quae scilicet supervenit fini ultimo interiori in sua essentia vel specie iam constituto; qua de causa, dici potest finis interior secundarius, per se secundo adnexus fini interiori primario 2. Itaque ipsa natura voluptatis spiritualis excludit a seipsa rationem finis ultimi interioris, 241. b) Argumentum analogicum desumitur ex pro­ portione inter voluptatem spiritualem voluntatis humanae et wluptateni corporalem brutorum animalium ac quietem agentium pure naturalium. Ita se habet voluptas spiritualis humanae voluntatis ad consequutionem ultimi finis humanae vitae,, sicut se habent voluptas corporalis brutorum animalium ad consequutionem proprii eorum finis et quies corporum, inanimatorum ad consequutionem proprii loci naturalis. Atqui voluptas corporalis brutorum animalium non est essentialiter proprius eorum finis, neque quies corporum inanimatorum in proprio loco naturali; sed naturaliter voluptas et quies illae ordinantur sicut in proprium finem in eorum operationem specificam, qua proprium esse indi1 IV Sent., d. 49, 3, 4 qla. 3 ad 2. 1 Videatur S. Thomas, In X Ethicor., Icct. 6, nn. 2.030, 2.031; I-II, 33,4. 228 I P. Q. I. Sect. IL—De his in quibus non consistit beatitudo Cap. II,—Non cons, in bonis int. partim corp, et partim spir. 229 viduum vel specificum conservatur et retinetur. Ergo similiter ' voluptas spiritualis humanae voluntatis non est ipse ultimus actus elicitus generationis proprie dictae, cum cognitione imperfecta finis, qui est propria species conservanda; in finis interior seu quo totius humanae vitae, sed essentialiter homine est actus elicitus intellectualis, quo primo attingit ordinatur sicut in finem in humanam operationem qua primo et formaliter consequitur finem ultimum exteriorem sive finem ultimum exteriorem, cum perfecta cognitione eius. cuius gratia, quaeque ideo est essentialiter ipse ultimus finis Cum enim anima humana sit immortalis, salvatur et con­ seratur natura et species hominis absque corporali genera­ interior seu quo. Maior patet ex analogia sive proportione quae viget inter tione, et ideo eius actus specificus ultimus non est actus agens per intellectum et agens per naturam in appetitione l potentiae generativae concomitante potentia sensitiva ut in brutis animalibus, sed essentialiter esse debet actus potentiae et consequutione proprii finis ultimi, de qua locuti sumus supra, q. I, a. 2 1. Tria enim concurrunt necessario in conse­ rationalis. Itaque consequutio ultimi finis proprii, eo ipso quutione proprii finis cuiuscumque agentis creati: primo, quod respondet propriae naturae appetentis et appetitus appetitus finis, qui est motus in finem; secundo, adeptio vel propriaeque naturae finis exterioris qui proportionales sunt I in tribus generibus agentium propter finem, est et ipsa in consequutio finis, quae est ipsa possessio finis; tertio, quies eisdem proportionalis. in fine possesso. Denique, quies in fine proprio iam possesso vel obtento Constat autem haec tria esse proportionalia in agente per naturam et in agente per intellectum. Nam appetitus ultimi fi­ est etiam proportionalis. Nam in agentibus sine cognitione nis proprii in omni agente est naturalis 2, quamvis diversi­ est pura quies, scilicet mere innata et per modum status mode; quia appetitus agentium insensitivorum est innatus; cuiusdam; in agentibus vero cum cognitione imperfecta finisi appetitus brutorum animalium est elicitus sensitivus; appetitus est quies elicita, sed sine perfecta conscientia finis possess, hominis est elicitus intellectivus seu rationalis, quorum primus neque possessionis finis ex quibus causatur; at in homine, est absque ulla prorsus cognitione coniuncta finis, secundus qui agit cum perfecta cognitione finis, est quies elicita perfecta, cum cognitione imperfecta seu materiali eius, tertius denique nempe cum perfecta conscientia finis ultimi possessi et actus cum cognitione perfecta et formali ipsius: et tamen ratione formaliter possidentis finem et suiipsius saltem in actu naturalitatis eorum, omnes isti appetitus proportionally· exercito. Qua de causa, in agentibus insensitivis nomen retinet generis, quod imperfectum est, scilicet mera requies; tendunt suo modo in proprios fines. Similiter consequutio proprii finis est proportionalis. Cum in agentibus autem sensitivis nomen suscipit delectationis seu enim proprius finis respondeat propriae speciei diversorum I voluptatis; sed in homine, qui agit per intellectum, proprie agentium, ab unoquoque primo et formaliter attingitur per nominatur fruitio vel gaudium. Stat ergo maior quantum ad id quod formale est in ipsa, actum eius specificum, qui est ultimus actus in ordine executionis. In agentibus ergo insensitivis est merus terminus nempe relatio naturalis et essentialis inter consequutionem naturalis motus innati, absque ulla cognitione coniuncta, in et appetitum proprii finis ex una parte, et inter quietem et propriam speciem vel naturam conservandam per activam consequutionem seu possessionem eiusdem finis ex alia; generationem seu reproductionem; in brutis animalibus est quae quidem quies in cognoscentibus uno verbo appellatur delectatio seu voluptas. Minor vero probatur per partes. Primo quidem voluptas torporalis brutorum animalium, quam habent in actu nutritions Vide tom. I, nn. 373-502. it generationis, non est essentialiter propnus eorum finis. Nam, Vide quae supra dicta sunt ad q. i, a. 5, tom. I, nn. 764-773. ut profunde argumentatur S. Thomas, «omne illud, quod <_ 230 I P. Q. I. Sect. IL—De i is in quibus non consistit beatitudo a natura ordinatur ad aliquid, non est ultimus finis»l; et hoc i absque ulla dubitatione tenendum est, quia «res naturale i ordinantur in suum finem absque errore» 2, cum haec ordina­ tio sit ab Auctore naturae, qui errare non potest. «Sed natura ordinat delectationem ad operationem»3 «et non e converso: videmus enim quod natura illis operationibus animalium delectationem apposuit quae sunt manifeste ad fines neces­ sarios ordinatae, sicut in usu ciborum qui ordinatur ad < conservationem individui, et in usu venereorum qui ordinatur ad conservationem speciei» 4, et quidem eo maior quo operatio illa est magis necessaria ad proprium finem attingendum. Constat autem conservationem speciei esse proprium finem corporum viventium, non autem conservationem individui; quia species se habet ad individuum sicut forma ad materiam, j cum forma sit principium speciei, dum materia est princi­ pium individuationis 5; et ideo natura maiorem delectationem apposuit actui generationis in brutis animalibus quam actui nutritionis, quia revera potentia generativa, quae naturaliter ordinatur ad speciem conservandam per reproductionem generantis, «finalior et principalior et perfection est quam potentia nutritiva, quae per se primo ordinatur ad conser­ vandum individuum6* 8. 1 IV Sent., d. 49, 3, 4 qla. 3, arg. 4 sed contra. 2 III Contra Gent., cap. 26, arg. 7; cap. 27, arg. I. 3 IV Sent., d. 49, 3, 4 qla. 3, arg. 4 sed contra. 4 III Contra Gent., cap. 26, arg. 7. 5 ’Duplex enim distinctio invenitur in rebus, ait S. Thomas: una/onwlis, in his quae differunt specie; alia vero materialis, in his quae differunt numero tantum. Cum autem materia sit propter formam, distinctio materialis est propter formalem. Unde videmus quod in rebus incorruptibilibus non est nisi unum individuum unius speciei, quia species sufficienter conservant· in uno; in generabilibus autem et corruptibilibus sunt multa individua unius speciei ad conservationem speciei. Ex quo patet quod principalior est distin­ ctio formalis quam materialis* (I, 47, 2). Et alio in loco: ùntentio autem natura est principaliter ad speciem conservandam. Unde, quamvis generatio terminetur ad hunc hominem, tamen intentio naturae est quod generet hominem: et propter hoc etiam Philosophus dicit in XVIII de Animalibus, quod in ac­ cidentibus specierum sunt assignandae causae finales; non autem in acciden­ tibus singularium, sed efficientes et materiales tantum* (De Verit., 3, 8 c). 8 L 78, 2; In II de Anima, lect. 9, n.° 347. Cap. II.—Non cons, in bonis int. partim corp, et partim spir. 231 Secundo, quies corporum naturalium in proprio loco non est torum proprius finis, sed conservatio propriae naturae, ad quam sequitur quies in proprio loco, quasi status vel positio naturalis dus. Nam «ridiculum est dicere quod finis motus gravis non sit esse in loco proprio, sed quietatio inclinationis qua in hoc tendebat; si enim hoc principaliter natura intenderet, ut inclinatio quietaretur, non daret eam [quia ante motum iam erat quies]: dat autem eam ut per hoc tendat in locum proprium, quo consequuto quasi fine sequitur inclinationis quietatio; et sic quietatio talis non est finis, sed concomitans finem»1. Ideo enim quiescit, quia pervenit ad locum connaturalem, et non e converso. 242. C. Neque naturalis beatitudo hominis potest essen­ tialiter consistere in voluptate carnali seu corporis, sub qua­ cumque forma consideretur. Tripliciter enim potest considerari voluptas corporalis: uno modo, ut effrenata; alio modo, ut moderata; tertio modo, ut sic, nempe secundum praedicata quidditativa eius. Atqui sub nullo respectu naturalis beatitudo hominis consistit in voluptate corporali. 243. a) Non in vohiptate corporali ut sic. Nam beatitudo hominis est summum bonum eius. Constat autem voluptatem corporalem non esse summum bonum hominis sive in genere bonorum humanorum. a) Primo quidem ratione generica voluptatis; quia ut supra ostensum est (n.° 237), voluptas seu bonum delectabile non est summum in genere bonorum humanorum. 244.ô) Secundo, ratione specifica voluptatis corporalis sive quatenus corporalis est. In linea enim boni delectabilis humani, voluptas seu delectatio corporalis est incomparabiliter inferior voluptati spirituali; «et hoc apparet secundum tria quae requiruntur ad delectationem, scilicet bonum coniunctum et id cui coniungitur et ipsa coniunctio. Nam ipsum bonum spirituale [quod est causa delectationis spiritualis], et est maius quam corporale bonum [cum sit bonum imma­ teriale, ideoque universale et infinitum; dum bonum corporale 1 III Contra Gent., cap. 26, arg. 8. De his in quibus non consistit beatitudo Cap. IL—Non cons, in bonis int. partim corp, et partim spir. est essentialiter materiale, atque ideo particulare et finitum], hominis qualis est hierarchia malorum poenalium quibus et est magis dilectum; cuius signum est quod homines, etiam I huiusmodi bonis privatur. Atqui in ordinatione poenarum a maximis corporalibus voluptatibus abstinent, ut non perdant corporalium maxima poena est poena mortis, qua homo honorem, qui est bonum intelligibile. Similiter etiam ipsa privatur vita corporali; deinde, poena mutilationis, qua pars intellectiva est multo nobilior et magis cognoscitiva quam privatur integritate membrorum; tertio, poena verberationis, pars sensitiva [cum intellectus sit potentia inorganica et qua privatur voluptate aut delectatione sensuum: propter cognoscitiva universalium, quae sub continent infinita ; quod infligere poenas irreparabiles, quae sunt poenae mortis particularia; dum sensus est facultas organica, et particularium t et mutilationis, pertinet ad supremam et perfectam potestatem solum ut particularia sunt cognoscitiva]. Coniunctio etiam reipublicae, dum e contra infligere poenam verberationis utriusque est magis intima et magis perfecta et magis firma: spectat etiam ad potestatem inferiorem et imperfectam, ut est intimior quidem est, quia sensus sistit circa exteriora acciden­ potestas patrisfamilias, ludimagistri, nutricis aliorumque h tia rei, intellectus vero penetrat usque ad rei essentiam, Si ergo naturalis beatitudo hominis non consistit in vita obiectum enim intellectus est quod quid est; perfectior autem corporali neque in membrorum integritate, ut patet ex dictis est, quia coniunctioni sensibilis ad sensum adiungitur motus, articulo praecedenti, a fortiori nequit consistere in voluptate qui est actus imperfectus: unde et delectationes sensibiles non corporali. sunt totae simul, sed in eis aliquid pertransit et aliquid 246. β) Non in voluptate corporali effrenata. exspectatur consummandum, ut patet in delectatione cibo­ a) Primo quidem ratione proprii subiecti quod utriusque. rum et venereorum, sed intelligibilia sunt absque motu: unde Beatitudo est propria hominis, non communis homini et delectationes tales sunt totae simul; est etiam firmior, quia brutis animalibus, ut saepius dictum est. Atqui voluptas delectabilia corporalia sunt corruptibilia et cito deficiunt, corporalis effrenata est communis homini et brutis animalibus, quia huiusmodi voluptas fit secundum sensus corporales, in bona vero spiritualia sunt incorruptibilia»1. Si ergo naturalis beatitudo hominis non consistit in quibus communicat homo cum brutis. lure igitur S. Tho­ voluptate spirituali, ut paulo supra demonstratum est mas scribit: «vita voluptuosa, quae ponit finem circa delec­ (nn. 238-241), a fortiori nequit consistere in voluptate cor­ tationem sensus, necesse habet ponere finem circa maximas porali. Immo, et dato per impossibile quod beatitudo consistat delectationes, quae sequuntur naturales operationes, quibus essentialiter in aliquo bono delectabili, adhuc consistere non scilicet natura conservatur secundum individuum per cibum posset in voluptate corporali, quae est infima in genere 1 et potum et secundum speciem per mixtionem sexuum. bonorum delectabilium. Huiusmodi autem delectationes sunt communes hominibus 245. c) Tertio, ratione boni corporalis, etiam abstrahendo ct bestiis: unde multitudo hominum ponentium finem in a voluptate corporali reduplicative sumpta et solum consi­ huiusmodi voluptatibus, videntur omnino bestiales, quasi derando eam ut specificative est quoddam bonum corporale; eligentes talem vitam in qua pecudes simul nobiscum com­ quia sub hoc etiam respectu voluptas non est summum municant. Si enim in hoc felicitas hominis consisteret, pari bonum, cum sit infra vitam corporalem et membrorum ratione bestiae felices essent, fruentes delectatione cibi et integritatem. Talis enim est hierarchia bonorum corporalium coitus. Si igitur felicitas est proprium bonum hominis, impossibiles est quod in his consistat felicitas»2. 234 I P. Q. I. Sect. II.—De his in quibus non consistit beatitudo Quare vel ipsi philosophi gentiles comparant brutis animalibus homines hedonismum effrenatum insequentes. | Huiusmodi homines, ait Plato, sunt sicut pecora, humum semper proni spectantes ac, sicut illa, unice ventrem et venerem inhiantes x. Aristoteles eos appellat stultos, mancipia, bestias1 2. Et relato Sardanapali epitaphio, quod supra retulius (n.° 228), subiungit: «quid aliud in bovis, non in regis sepulchro in­ scriberes?» 3. Sed praesertim Tullius Cicero indignabundus scribit: «hi non viderunt ut ad cursum equum, ad arandum bovem, ad indagandum canem, sic hominem ad duas res, ut ait Aristoteles, intelligendum et agendum, esse natum, quasi mortalem Deum; contraque, ut tardam aliquam et languidam pecudem, ad pastum et procreandi voluptatem hoc divinum animal ortum esse voluerunt; quo nihil mihi videtur absurdius*4* , Et alibi: «ab his, inquit, qui pecudum ritu ad voluptatem omnia referunt, longe dissentimus, nec mirum: nihil enim altum, nihil magnificum ac divinum suspicere possunt, qui suas omnes cogitationes abiecerunt in rem tam humilem tamque contemptam'*s; «quae quidem mihi vox pecudum videtur, non hominum»e. liti Unde et gemebundus concludit: «homines optimi non intelligunt totam rationem everti, si ita se res habeat»7. Ac revera, ut Seneca animadvertit, «quod ad voluptatem pertinet, licet circumfundatur undique et per omnes vias influat animumque blandimentis suis leniat aliaque ex aliis admoveat, quibus totos partesque nostri sollicitet, — quis mortalium, cui ullum superest hominis vestigium, per diem 1 Civitas seu De Republica, lib. IX, n.° 586, ed. cit., t. II, p. 172,15-28. 2 Aristoteles, I Ethic. Niconi., cap. 5, nn. 2-3, II, 3, 32-38; lib. III, cap. ii, n.° 3, 13-15. Apud Tullium Ciceronem, V Tuscullan. Quaest., cap. 35, ed. cit., t.II, p. 487. II De finibus, cap. 13, ed. cit., t. II, p. 146. De Amicitia, cap. 9, ed. cit., t. III, p. 467. Paradoxon I, cap. 3, ed. cit., t. III, p. 497. I De finibus bonorum et malorum, cap. 7, ed. cit., t. II, pp. 110-ΠΙ. Cu>. II.—Non cons, in bonis int. partim corp, et partim spir. i 235 noctemque titillari velit et, deserto animo, corpori operam dare?* \ Et effrenatum hedonistam despective compellat: «quid mihi voluptatem nominas? Hominis bonum quaero, non ventris, qui pecudibus ac belluis laxior est» 2. Unde et feliciores essent bestiae quam homo. Merito ergo Lactantius in Aristippum invehit scribens: «Aristippo ne respondendum quidem duco, quem semper in corporis voluptates ruentem nihilque aliud quam ventri et veneri servientem, nemini dubium est hominem non fuisse; sic enim vixit, ut nihil inter eum pecudem que distaret nisi unum, quod loquebatur: quod si asino aut sui aut cani facul­ tas loquendi tribuatur quaerasque ab eis quid sibi velint cum feminas tam rabide consectantur ut vix divelli queant, cibos etiam potumque negligant, cur aut alios mares violenter abigant aut ne victi quidem absistant, sed a fortioribus saepe contriti eo magis insectentur, cur nec imbres nec frigora pertimescant, laborem suscipiant, periculum non recusent, - quid aliud respondebunt nisi summum bonum esse corpo­ ris voluptatem?... Ab hisne igitur praecepta vivendi petemus, qui hoc idem sentiunt quod animae rationis expertes?... Ab his ergo sapere discamus, quos a pecudibus ac belluis non sen­ tentia, sed lingua discernit?» 3. Et concludit: «Aristippus Cyrenaicae sectae conditor, qui summum bonum esse censuit corporis voluptatem, de numero philosophorum deque coetu hominum propellendus est, quia se pecudi comparavit» 4. Sed et reducta beatitudine ad solos homines inter cetera animalia, haec beatitudo debet esse propria bonorum hominum, non malorum,’ est enim contradictio in terminis quod summum bonum malum subiectum afficiat secundum quod reduplicative malum est. lam vero constat voluptatem effrenatam, ut reSeneca, De beata vita, cap. 5, n.° 4, ed. cit., t. I, p. 144· Seneca, De beata vita, cap. 9, n.° 4, ed. cit., p. 147· Lactantius, Divinae Institut., lib. Ill, cap. 8, nn. 6-8, ed. cit., pp. 193194. Lactantius, Institutionum Epitome, cap. 28, nn. 3-4, ed. cit., p. 702. 236 I P. Q. I. Sect. II.—De his in quibus non consistit beatitudo duplicative effrenatam, ita esse propriam malorum hominum ut nullo modo bonis hominibus competere possit quin eo ipso desinant esse boni. Nullo ergo pacto beatitudo hominis potest consistere in voluptate effrenata. Quod quidem argumentum eloquenter expendit Tullius Cicero. «Potestne, inquit, bonum cuidam malo esse? Aut potest quisquam in abundantia bonorum ipse esse non bonus? Atqui ista omnia talia videmus ut etiam improbi habeant et obsint probis» «divine enim Plato escam malorum voluptatem appellat, quod ea videlicet homines capiantur ut hamo pisces» 12. Sequeretur enim quod homo eo beatior et melior esset quo liberius et effrenatius voluptatibus indulgeret; et tunc summe beatus esset summe dissolutus. Ergo pessimus homo esset summe beatus, hoc est, optimus vir secundum eandem rationem formalem qua est vir pessimus. 247. b) Secundo, ratione proprii effectus beatitudinis, qui est duplex: unus, directus et per se, nempe secum ferre omne bonum atque plene et perfecte satiare appetitum beati; alius, indirectus et quasi per accidens, scilicet excludere omne malum a beato 3. Atqui voluptas corporalis effrenata neutrum effectum producit in eam habente. Non satiat appetitum eam habentis, sed, ut experientia constat, eam sitit cum non habet, fastidit vero cum eam fuerit expertus, ac tristis manet4. Unde Seneca: «summum bonum, inquit, immortale est, nescit exire, nec satietatem habet nec paenitentiam; nunquam enim recta mens vertitur, nec sibi odio est, nec quidquam mutavit a vita optima: at voluptas tunc cum maxime delectat extinguitur, non multum loci habet, itaque cito implet et taedio est et post primum impetum marcet; nec id unquam certum est, cuius in motu i 1 Tullius Cicero, Paradoxon I, cap. 1, ed. cit., t. III, p. 496. Tullius Cicero, De Senectute, cap. 13, ed. cit., t. III, p. 436 Videatur euim Seneca, De beau vita, cap. 8, n.· i, ed. cit, t. I, p. 145; S. Thomas, IV Sent., α. 49, 3, 4 qla. 1, argumenta tria sed contra. 3 Supra, art. 4; infra, art. 8. 4 1-11,35,2. Cap. II.—Non cons, in bonis int. partim corp, et partim spir. 237 natura est. Ita ne potest quidem ulla esse eius substantia I quod venit transitve celerrime, in ipso usu sui periturum; I eo enim pervenit ubi desinat et, dum incipit, spectat ad finem» \ Et Tullius Cicero: «dicam tamen quod sentio, et dicam brevius quam res tanta dici poscit. Nunquam, mehercule, ego neque pecunias istorum, neque tecta magnifica, neque opes, neque imperia, neque eas, quibus maxime adstricti sunt, volup­ tates, in bonis rebus aut expetendis esse duxi, quippe cum viderem rebus his circumfluentibus, ea tamen desiderare maxime quibus abundarent. Neque enim expletur unquam nec satiatur cupiditatis sitis, neque solum ea, qui habent, libidine augendi cruciantur, sed etiam amittendi metu»1 2. Non excludit omne malum, quin potius mala plurima secum affert. Qui enim carnalibus voluptatibus plus aequo effrenateque indulget, sanitatem, pulchritudinem, vitam ipsam corporalem destruit aut saltem minuit; divitias et opes, si quas habet, consumit; honorem bonorum amittit; libertatem voluntatis et ingenium mentis extinguit; vitam familiarem et socialem evertit. Quapropter idem Seneca scribit: «qui 1 sectatur voluptatem, omnia postponit et primam Ubertatem negligit ac pro ventre dependit; nec voluptates sibi emit, sed se voluptatibus vendit» 3. Et Tullius Cicero eleganter: «cupiditates enim sunt insatiabiles, inquit; quae non modo singulos homines, sed universas familias evertunt, totam etiam labefactant saepe rempublicam. Ex cupiditatibus odia, dissidia, discordiae, seditiones, bella nascuntur. Nec haec esse foris solum iactant, nec tantum in alios caeco impetu incurrunt, sed intus etiam in animis inclusae inter sese dissident atque discordant: ex quo vitam amarissimam necesse est effici» 4. Et iam pridem Archytas Tarentinus praeclare: «nullam 1 De beata vita, cap. η, n.° 4, ed. cit., t. I, p. 145. 1 Paradoxon I, cap. 1, ed. cit., t. Ill, p. 495· ’ Seneca, De beata vita, cap. 14, n.° 3, ed. cit., t. I, p. 151· 4 Tullius Cicero , I De finibus bonorum et malorum, cap. 13, ed. cit., L13 Ill, pp. 117-118. Λ ·t · rL*. t — 238 ΐ I P. Q. I. Sect. II.—De his in quibus non consistit beatitudo . Cap. II.—Non cons, in bonis int. partim corp, et partim spir. 239 capitaliorem pestem quam corporis voluptatem hominibus et in ructus vel in crepitus ventorum efflatione respirans»1. dicebat a natura datam, cuius voluptatis avidae libidines (Confer sudantes, ructantes, refertos epulis tanquam opimos temere et effrenate ad potiundum incitarentur: hinc patriae I boves: tum intelliges, qui voluptatem maxime sequuntur, eos proditiones, hinc rempublicarum eversiones, hinc cum minime consequi, iucunditatemque victus esse in desiderio hostibus clandestina colloquia nasci; nullum denique scelus, non in satietate»2. Evidenter ergo beatitudo naturalis hominis non consistit nullum malum facinus esse ad quod suscipiendum non libido voluptatis impelleret; stupra vero et adulteria et omne tale in voluptate corporali effrenata. flagitium nullis aliis illecebris excitari nisi voluptatis. 248. γ) Neque beatitudo naturalis hominis consistit in Cumque homini sive natura sive quis deus nihil mente f voluptate corporali moderata, sive individuali, ut dicebat praestantius dedisset, huic divino muneri ac dono nihil esse Epicurus, sive sociali, ut posteriores utilitaritae affirmant. a) Non in hedonismo individuali moderato. tan inimicum quam voluptatem. Nec enim libidine dominante temperantiae locum esse, neque omnino in voluptatis regno Primo quidem, quia haec Epicuri sententia est iuxtapositio syncretistica puri hedonismi Aristippi et stoicismi, qui virtutem posse consistere. Quod, quo magis intelligi possit, fingere animo aliquem contrahe opponuntur inter se, secundum illud S. Augustini: iubebat tanta incitatum voluptate corporis quanta percipi I (quantum igitur pertinet ad quaestionem de summo hominis posset maxima: nemini censebat fore dubium quin tamdiu, bono, remove personas hominum atque ipsam disceptationem dum ita gauderet, nihil agitare mente, nihil ratione, nihil constitue; profecto reperdes duos errores inter se adversa cogitatione consequi posset; quocirca nihil esse tam detesta­ fronte collidi: unum constituentem in corpore, alium con­ bile tanquam pestiferum quam voluptatem, siquidem ea, stituentem in animo summum bonum»3. Atqui contraria cum maior esset atque longior, omne animi lumen extin- possunt esse simul falsa, sed non possunt esse simul vera. I Haec ergo Epicuri positio non potest esse vera. Unde Lactan­ gueret» x. Unde vel ipse Horatius, qui dixerat: tius nervose scribit: «qui voluptatem cum honestate iunxenmt..., effecerunt repugnans bonum; quoniam qui voluptati «me pinguem et nitidum bene curata cute vises deditus est, honestate careat necesse est; qui honestati studet, cum ridere voles, Epicuri de grege porcum» 12; voluptate»4. Quod et plastice expendit Seneca: «quid, inquit, dissi­ alibi tristabundus scripsit: milia, immo diversa componitis? Altum quiddam est virtus, excelsum et regale, invictum, infatigabile; voluptas humile, «sperne voluptates; nocet empta dolore voluptas'» 3. servile, imbecillum, caducum, cuius statio ac domicilium fornices et popinae sunt. Virtutem in templo convenies, in «Nihil enim, concludit S. Hieronymus, ita obruit animum foro, in curia, pro muris stantem, pulverulentam, coloratam, ut plenus venter et exaestuans, et huc illucque se vertens callosas habentem manus; voluptatem, latitantem saepius ac tenebras captantem circa balnea ac sudatoria ac loca edilem 1 Apud Tullium Ciceronem, De Senectute, cap. 12, ed. cit., t. III, P· 4342 Epistularum, lib. I, epist. 4, w. 15-16, ed. F. Villeneuve, p. 56, Pan­ sus, 1934· 3 Epistularum lib. I, epist. 1, v. 55, ed. cit., p. 47. Adversus lovinianum, lib. II, n.° 12, ML. 23, 315. >3 Tullius Cicero , V Tuscullan. Quaest., cap. 34, ed. cit., t. II, p. 487. S. Augustinus, Epist. 118 ad Dioscorum, cap. Ill, n.° 16, ML. 33, 441. Lactantius, Divin. Inst., lib. Ill, cap. 8, nn. 15-16, ed. cit., p. 194. ■ 240 I P. Q. I. Sect. IL—Db his in quibus non consistit beatitudo metuentia, mollem, enervem, mero atque unguento maden­ tem, pallidam aut fucatam et medicamentis pollinctam»1. Et Tullius Cicero iure animadvertit hoc esse monstruosum I foetum, ex homine et bestia conflatum: «honestatem cum voluptate, tanquam hominem cum bellua copulabis?»2; vel absurdam societatem ex matronis et meretricibus: «quid enim necesse est, tanquam meretricem in matronarum coetum, sic voluptatem in virtutum concilium adducere?»3. 249. Secundo, quia est contra rationem virtutis moderantis hanc voluptatem. Contra rationem boni honesti est quod ordinetur ad bonum delectabile sicut in finem; quia bonum honestum est maius bono delectabili, et superius non ordi­ natur ad inferius sicut ad finem, iuxta illud S. Thomae, ^inconveniens est dicere quod aliquid sit propter vilius so4. Atqui virtus est essentialiter bonum honestum, dum e con- I tra voluptas est essentialiter bonum delectabile. Ergo est contra ipsam rationem virtutis quod ordinetur ad voluptatem capessendam sicut ad finem. Unde Tullius Cicero merito dicit quod, hoc dato, «multa ruunt, et maxime communitas cum hominum genere, caritas, amicitia, iustitia, reliquae virtutes, quarum esse nulla potest, nisi erit gratuita; nam quae voluptate quasi mercede aliqua ad officium impellitur, ea non est virtus, sed fallax imitatio simulatioque virtutis» 5. 250. Tertio, quia est contra ipsam rationem voluptatis prout reduplicative consideratur ut beatitudo. De ratione beatitudinis est esse in summo boni, non in medio; quia beatitudo est summum bonum, de cuius ratione est esse in summo boni, ut patet ex terminis. Atqui voluptas moderata non est in summo boni, sed in medio, quia moderatio volupta­ tis est reductio eius ad medium, cum moderare sit medium 1 De beata vita, cap. 7, n.° 3, cd. cit., t. I, p. 145. 3 // Acade™c°™m> cap· 45, ed. cit., t. II, pp. 74-75. --------- '*» II De finibus bonorum et malorum, cap. 4, ed. dt, t. II, p. 133. 4 II Sent., d. 15, i, i ad 6. & II Academicorum, cap. 46, ed. cit., t. II, p. 75. ·* 4 fit CM». II.—Non cons, in bonis int. partim corp, et partim spir. 241 imponere. Ergo est contra ipsam rationem voluptatis mo­ deratae, prout reduplicative moderata est, eam idcntificare cum beatitudine. Et hoc est quod S. Thomas fortiter inculcat, scribens: ♦illud quod est ultima mensura non est aliquo modo mensura­ tum; ergo illud quod non potest esse bonum nisi prout est mensuratum, non potest esse mensura ultima in rebus humanis, et ita nec ultimus finis, qui est beatitudo, cum finis sit mensura imponens modum his quae sunt ad finem» Qui ergo beatitudinem hominis ponunt in voluptate corporali moderata si, quod dicunt, intelligunt, eo ipso a tali voluptate excludunt rationem beatitudinis. 251. b) Neque in hedonismo sociali moderato. Primo quidem, quia est contra ipsam rationem voluptatis corporalis. Voluptas enim corporalis est proprie loquendo passio quaedam appetitus concupiscibilis 2. Passio autem, prout contradistinguitur ab operatione, est aliquid immanens, ideoque essen­ tialiter individuate; dum operatio est essentialiter ad aliud: propter quod temperantia et fortitudo, cum sint essentialiter circa passiones, sunt per se primo ad habentem ipsas; dum iustitia, quae est essentialiter circa operationes, est per se primo ad alium3. Est ergo contra ipsam rationem voluptatis corporalis quod sit generalis seu universalis, sed necessario et essentialiter est per se primo individualis et particularis, sicut proprium eius obiectum et propria potentia, quae est organica ideoque nonnisi singularium. Quod si voluptas corporalis universaliter consideretur, hoc non est per facultatem sensitivam in qua perficitur et est, sed per intellectum, in quo non est sicut in subiecto, sed sicut obiectum intellectionis, ut patet in spéculante circa eam; vel sicut materia directionis et regulationis, si loquamur de intellectu practice 4; quod vero sit in ratione aut voluntate 1 IV Sent., d. 49, 1, 1 qla. I, arg. 3 scd contra; III Contra Gent., cap. 27, «g. 6. ’ MI, 23, 4; qq. 31-33. ‘ 1-11,60,2-3; II-II, 58, 2, 5 ad 2. < I-II, 74, 6, corp, et ad 1; 22, dc subiecto passionum animae. K—Dt Hominis** 242 I P. Q. I. Sect. IL—De his in quibus non consistit beatitudo ut in subiecto secundum quod redupli tive est voluptas corporalis, hoc est omnino impossibile. 252. Secundo, quia voluptates humanae, etiam corporales, non sunt homogeneae, ut putabat Bentham, sed heteregeneae; et ideo non potest earum omnium summa fieri per additionem, quae non est nisi unitatum quantitatis homogeneae: nec enim numerando domum, equum, hominem, Deum, dicimus: quatuor, sed numerando plures domos, aut equos, aut homi­ nes, aut personas in divinis, dicimus tot domos vel tot equos vel tot homines vel tot personas in Deo uno. Maximatio ergo mere quantitativa omnium voluptatum humanarum non solum unius hominis verum etiam totius humanitatis, quam tantopere extollit Bentham, fundatur tota in ignorantia elenchi. Quis enim dicat homogeneas esse voluptates mentis et ventris, cum quis delectatur in altissima speculatione et cum quis volutatur in infima crapulatione aut canina fornicatione? Quod a pari indicaverat Heraclitus, dicens «asino culmos et paleas auro esse optabiliores; iucundius enim est asinis foenum quam aurum» \ Et circa ipsas corporis voluptates experimur infinitam gustuum varietatem; nam quod uni videtur perquam gratum, alii videtur abominabile. Et inde ortum est proloquium illud: de gustibus non est disputandum, quia neque comparabiles sunt proprie loquendo, neque communicabiles. 253. Tertio, quia voluptates humanae, etiam depuratae et mere qualitative consideratae, prout eas proponit Stuart Mill, non possunt verum et realem finem ultimum totius humanae vitae constituere. Tunc enim beatitudo hominis esset bonum delectabile universale seu potius voluptas universalis totius humanitatis. Hoc autem ad manifesta inconvenientia ducit. Nam in primis haec voluptas universalis: aut est universalis m essendo, et tunc non est nec esse potest in rerum natura, sed in sola mentis consideratione, sicut ceterae intentiones 1 Apud Aristotelem, X Ethic. Nicom., cap. V, η.» 8, II, 122, 17-19. Cap. II.—Non cons, in bonis int. partim corp, et partim spir. 243 universales logicae, — et iam nequit habere rationem finis, quae est ratio entis perfecti et realis, non ratio entis rationis quod est essentialiter diminutum et imperfectum 1; aut est universalis in causando finaliter, hoc est, Voluptas quaedam per se subsistens, quae ideo deberet esse extra et supra totam humanitatem, quae per se subsistens non est, — et iam hedonismus universalis esset transcendens, non immanens humanitati, cuius contrarium docet Stuart Mill; aut finaliter est imperfecte et improprie universalis, hoc est, voluptas col­ lativa, ad modum totius collectivi, et tunc esset summa quaedam omnium voluptatum individualium: — sed, si singu­ lae voluptates individuales non sunt bonae, ut ait Stuart Mill, quomodo tota earum collectio poterit esse bona?; si singuli homines cum suis voluptatibus individualibus sunt infelices, quomodo ex eorum collectione poterit resultare felicitas? Hoc est idem ac dicere summum bonum consistere in collectione omnium malorum, et felicitatem esse collectionem omnium infelicitatum. Merito ergo G. Wundt scribit: «ex negatione unitatum non potest resultare quantitas; si delecta1 tio individualis non est beatitudo, neque delectatio plurium I aut omnium hominum potest beatitudinem constituere» 2. Deinde, proprium subiectum huius felicitatis esset tota humanitas, non singulae personae hominum. At hoc est pura abstractio, quia humanitas non exsistit in re extra singulas personas hominum. Adde, beatitudinem subiectivam esse quid essentialiter personale et individuate; secus, si esset quid essentialiter ipecificum, aut omnes aut nulli hominum possent esse beati aut infelices, sed necessario deberent esse omnes felices aut infelices, sicut omnes necessario sunt homines: — quod; manifeste contradicit experientiae. Insuper, tota haec doctrina praesupponit beatitudinem’ esse intra hominem. Aut ergo intra hominem individuum, aut intra totam hominum collectionem. Non primum; secus, cur 1 Videantur quae dicta sunt ad quaestionem 1, a. t. I, nn. 300-352. 1 Ethik, Sect. Ill, cap. II, le, versio hispana F. Herrero, t. III, p. 103, Madrid, 1917. P· Q’ Ι· Sect. II.—De his in quibus non consistit beatito» Cap. IL—Non pV.'·' ] cons, in bonis int. partim corp, et partim spir. 24o quaerere debet beatitudinem extra se, ut non sit egoista? Non secundum; quia, si singuli homines non sunt sibi ultimus deberet esse et in omnibus bonis et in omnibus malis omnium finis, neque tota humanitas potest sibi esse finis ultimus, omnino hominum. Quod si ita est, cum mala excedant vel nam eadem est proportio unius hominis ad unum hominem aeQuent bona, infelicitas extingueret aut saltem —_ ' imnpHirpt nnivprcnlpm tplirirnîpm _ impediret universalem felicitatem. et omnium hominum ad omnes: quod si beatitudo est intra Quocumque ergo modo sumatur et explicetur hedonismus, ipsam humanitatem, cur tota humanitas ab initio sui semper et incessanter eam quaesivit et nunquam invenit hucusque, in eo nullo modo potest consistere humana beatitudo naturalis. etiam post adinventionem utilitarismi socialis? 254. Quarto, quia etiam adhibita theoria evolutionisiica, beatitudo hominis non consistit in hedonismo sociali depurato. Hic enim processus evolutionisticus est essentialiter pro­ cessus naturalis et biologicus, ideoque necessarius, non liber. NUM BEATITUDO OBIECTIVA SUPERNATURAL IS Hoc autem est de medio tollere ipsam rationem beatitudinis, CONSISTAT IN VOLUPTATE quae essentialiter est voluntaria, et libere debet acquiri et amitti. Quidam ergo homines essent necessario felices; alii 256. Plerosque iudaeos tempore Christi nimis materiali­ necessario infelices: immo et qui sunt minus evoluti aut ter intellexisse regnum messianicum a Prophetis descriptum, exculti, necessario infelices essent. ac si in copia et superfluentia bonorum corporalium magna Itaque theoria evolutionistica, loco perficiendi hedonis­ ex parte consisteret, una omnium sententia est. Fatendum mum socialem Stuart Mill, eum deturpavit et corrupit, est tamen non omnes in crassum hedonismum declinasse, si ipsum locans extra totum ordinem moralitatis. excipiantur Sadducaei, qui immortalitatem animae et corporis 255. Quinto, quia neque etiam sub forma solidaritatis aut resurrectionem abnegantes \ sola praesenti vita divitiis, sympathiae universalis aut sociologismi hedonismus iste socialis comessationibus aliisque bonis corporalibus ornata contenti constituit humanam beatitudinem. Nemo enim dat quod non erant. Unde et quidam dicunt Christum Sadducaeos reprae­ habet. lam vero humanitas, eo fere modo quo singuli homines sentasse ac suggillasse in parabola divitis epulonis, «qui individui, non habet naturaliter felicitatem in seipsa; secus induebatur purpura et bysso, et epulabatur quotidie splen­ eam naturaliter non quaereret, nam quod naturaliter habetur, dide»2. Saltem ergo Sadducaei inter hedonistas crassos re­ naturaliter non insequitur. Ergo impossibile est quod beati­ censeri possunt, et ad eos praesertim alludere videtur S. Thotudinem distribuat singulis individuis. 1 mas quando inter hedonistas crassos nominat iudaeos 3. Ceterum, ut experientia constat, humana sympathia ex ■VH __________ 1_J ·__________ _____ 257. Hunc tamen .,..1 vulgarem hedonismum conceptis se sola non causât bonum, quia amor humanus causatur verbis Cerinthus docuit. «Haec enim fuit illius Cerinthi a bono praeexsistenti, et per se non causât bonum nisi opinio—ait Eusebius—: regnum Christi terrenum futurum; adhibita beneficentia 1. Quantumcumque ergo augeatur et et quarum rerum cupiditate ipse flagrabat, utpote volupta­ multiplicetur humana sympathia, nisi quid amplius addatur, tibus corporis obnoxius carnique addictus, in iis regnum nihil boni realis habetur, sed purus putusque amor platonicus, qui dicitur, quoque solo nemo potest esse beatus. Sed et universalis solidaritas, ut vera et universalis sit, 1 Mit., XXII, 23; Act., XXIII, 8. 1 Lac., XVI, 19. * IV Seni., d. 44, i, 3 qla. 4 ad 4 (in editione leonina, Suppi., 81, 4 ad 4); lllConira Gent., cap. 27 in fine; IV Contra Gent., cap. 83, post. arg. 6. ■ 7 ’ J^r /v· 4-*r< 246 I P. Q. I. Sect. II.—De his in quibus non consistit beatitido Dei situm fore somniavit..., hoc est, in cibo et potu ac nuptii atque, ut honestiori vocabulo eiusmodi voluptates velaret I in festis et sacrificiis et hostiarum mactationibus»1. Nec ab eo dissentire videtur Nepos, Episcopus Lybiae I et Corakion, quos Dionysius Alexandrinus, per «tres con tinuos dies a prima luce usque ad vesperam» disputan? errore convicit2. S. Thomas, ex Augustino 3, eos appellat tum Cerinthi* i nos 4, tum Chiliastas 5, tum etiam proprio marte haeretica· Christianos 678, ut eos contradistinguat a sadducaeis, qui erani infideles iudaei1, ipsorumque haeresim verbis Augustini describits. 258. Aliunde Mohamedus paradisum carnalium ‘volup­ tatem suis asseclis promisisse videtur. «Credentes ducentur in paradisum, ubi fluenta aquarum limpidissimarum de­ currunt, poma sapidissima manducantes et pulcherrimas ac mundissimas iuvenculas ad nutum habentes, sicque manebunt in aeternum»9. Huiusmodi autem voluptates erunt incomparabiliter maiores voluptatibus terrenis huius vitae mortalis 10; nam in Eusebius, Historia Ecclesiastica, lib. Ill, cap. 28, MG, 20, 275. 2 Eusebius, Historia Ecclesiastica, lib. VII, cap. 24, MG, 20, 695. 3 De Haeresibus, n.° 8, ML. 42, 27; De Civitate Dei, lib. XX, cap. VII, n.° i, ad finem, ML. 41, 667. * III Contra Gent., cap. 27, circa finem. 5 IV Sent., d. 44, i, 3 qla. 4 ad 4; III Contra Gent., cap. 27, circa finer; IV Contra Gent., cap. 83, post arg. 6. 8 IV Contra Gent., loc. cit. In IV Sent., d. 44,1, 3 qla. 4 ad 4, ait solum «quidam haeretici». 7 Proprie enim loquendo haeresis est Christianorum, dum iudad et gentiles potius dicuntur infideles (II-II, 10, 5-8). Cf. C. J. C., can. 1.325,§2. 8 III Contra Gent., cap. 27, loc. cit., ex libro de Haeresibus; IV Corar: Gent., cap. 83, loc. cit., ex De Civitate Dei: «cum eos qui tunc resurrexerint dicant immoderatissimis carnalibus epulis vacaturos, in quibus cibus tantum ac potus, ut non solum nullam modestiam teneant, sed modum quoque ipsius incredulitatis excedant, nullo modo ista possunt nisi a carnalibus credi» (ML. 41, 667). 9 Al-Koram, cap. II, 23, versio hispana A. Hernândez Cati, p. 131 Paris, Garnier, s. d. 10 Op. cit., cap. XXVIII, 60, p. 382. \ · X 15 Ou», π.—Non cons, in bonis int. partim corp, et partim spir. 247 libro Dei scripta sunt haec: «cives paradisi, ecce fructus pro vestro lubitu, quoscumque vultis; gaudete de omnibus voluptatibus, in praemium bonorum operum quae fecistis super terram» L Quare S. Thomas inter crassos hedonistas enumerat Saracenos2, sequentes Mohamedum 3. 259. Sed hedonistarum haeresis reapparuit Florentiae saeculo xn, cum capite ghibelinorum Farinata, quem sat multi sequuti sunt4; ac saeculo sequenti, Cavalcante de Cavalcantibus, pater Guidonis amici Alighieri, qui saepe habebat in ore: unus est interitus hominum et iumentorum. Hunc ergo una cum Farinata eiusque sequacibus, Alighieri in infernum detrudit, ac locat in sexto circulo infidelibus reservato: «Suo cimitero da questa parte hanno con Epicuro tutti i suoi seguaci, che l’anima coi corpo morta fanno» 5 260. Postremo hedonismum renovarunt plus minusve explicite non pauci ex humanistis, qui dicuntur, praesertim Laurentius Valla et Erasmus, usque dum, post Apologiam Epicuri factam a Gassendi, epicureismus longe lateque propagatus est et in praxim deductus, et a philosophis, et a popularibus, qui tamen fidem Christianam magna ex parte nisceperant. Quos inter eminere videtur Antonius Genuensis, iuxta quem «non potest praesentis vitae felicitas in alio esse 1 Op. cit., cap. LXIX, 22-24, P· 510, et passim. 2 IV Sent., d. 44, 1, 3 qla. 4 ad 4; III Contra Gent., cap. 27 in fine; IV Contra Gent., cap. 83, post arg. 6. * I Contra Gent., cap. 6, circa finem. 4 «Imitator Epicuri non credebat esse alium mundum nisi istum: unde minibus modis studebat excellere in ista vita brevi, quia non sperabat aliam aeliorem» (BENVENUTOS de Imola, Commentum super Dantis Comoediam, Infernus, cant. X, Florentiae, 1887, t. I, p. 335). De Cavalcante autem dicit idem Auctor quod erat «magnus epicureus» (p. 340). ' Dante Alighieri ira , La Divina Comedia, Inferno, canto X, 13-15, p. 43, Milano, 1904. 248 I P. Q. I. Sect. II.—De his in quibus non consistit beatitudo I sita nisi in eo ut corpus sine dolore sit, animus sine perturbatione, ; idest in conscientia vacuitatis omnis doloris. Enimvero nemo | aliud quidquam desiderat neque in aliud omnes intendit curas nisi in hoc, ut hac conscientia perfrtiatur»12.Aliis verbis: ! «beatitudo posita est in conscientia voluptatis undique per­ fectae» a. His addendae sunt quaedam sectae nostri temporis, ut i mormones et irvingiani, qui millenarismum quendam cum ■ puro hedonismo profitentur 3. 261. Contra hos omnes dicendum est quod beatitudo \ hominis supernaturalis nullo modo consistit in voluptate carnali. 262. Prob. Primo, ex auctoritate divina, quae in Sacris Litteris manifestatur, tum verbis tum factis. ' A. Verbis expressis. Ut vidimus, hedonismus vulgaris ponit beatitudinem hominis in voluptate ventris et veneris. At vero Scriptura Sacra expresse docet regnum Dei non consistere in his voluptatibus, quinimmo excludi a regno Dei illos qui voluptatibus huiusmodi indulgent. oNon est regnum Dei esca et potus» 4; «hoc autem dico, fratres, quia caro et sanguis regnum Dei possidere non possunt, neque cor­ ruptio incorruptelam possidebit»5; «multi enim ambulant, quos saepe dicebam vobis, nunc autem et flens dico, inimicos crucis Christi, quorum finis interitus, quorum Deus venter est, et gloria in confusione ipsorum qui terrena sapiunt»6: - I 1 Antonius Genuensis, Disciplinarum metaphysicarum elementa mathema­ ticum in morem adornata, P. Ill, cap. 7, prop. 75, t. Ill, p. 277, Bassani, 1764. 2 Op. cit., P. IV, lib. 1, cap. 1, § 7, t. IV, p. 7. Idem docet in suo Compendio de lure et Officiis, cap. 1, § 5, ut refert S. Roselli, O. P. (Stoma philosophica, t. VI, q. 2, a. 2, pp. 67-68, Matriti, 1788), qui et eum acriter impugnat. 3 Circa Mormones videri potest W. R. Harris, Mormons, in The Catholic Encyclopedia, New-York, t. X, p. 574. Circa irvingianos vero, Tfe Encyclopedia Britanica, t. XIII, pp. 370-373, art. Irving, Edward. Consuli etiam potest Encyclopedia Universal EspasA-Calpe, Afonwdn, t. 36, pp. 1.2251.230; Irvingianismo, t. 28, p. 2.007. [Cf. Pium XII, Oratio ad Cardinales et Episcopos, habita die 2 novembris 1950. AAS, 42 (1950), 98]. 4 Rom., XIV, 17. I Car., XVI, 50. Phil., Ill, 18-19. I ‘.'•4 Qy>, n _Non cons, in bonis int. partlm corp, et partim spir. Minate ab illis, huiuscemodi enim Christo Domino nostro non serviunt, sed suo ventri, et per dulces sermones et benedictiones seducunt corda innocentium» «quos oportet redargui, qui universas domos subvertunt, docentes quae non oportet... Dixit quidam ex illis, proprius ipsorum propheta: cretenses semper mendaces, malae bestiae, ventres pigri. Testimonium hoc verum est; quam ob causam, increpa illos dure* 2. Requidemvera, voluptas carnalis consistit in operibus carnis, de quibus scribit Apostolus: «manifesta sunt autem opera carnis, quae sunt fornicatio, immunditia, impudicitia, • luxuria... ebrietates, comesationes et his similia, quae prae­ dico vobis, sicut praedixi; quoniam qui talia agunt, regnum Dei non consequentur»3. «Nolite errare: neque fornicarii, neque idolis servientes, neque adulteri, neque molles, neque masculorum concubitores..., neque ebriosi..., regnum Dei non possidebunt»4. 263. B. Verbis aequivalentibus. Docet nos Deus quaerere •primum regnum Dei et iustitiam eius», hoc est, beatitudinem veram5. Aliunde vero nobis praecipit ut voluptates corporis non quaeramus neque desideremus, sed ab eis abstineamus: «non concupisces»6; «audistis quia dictum est antiquis: non moechaberis; ego autem dico vobis, quia omnis qui viderit mulierem ad concupiscendum eam, iam moechatus est eam in corde suo»7: «non ergo regnet peccatum in vestro mortali corpore, ut obediatis concupiscentiis eius, sed neque exhi­ beatis membra vestra arma iniquitatis peccato»8. Itaque «post concupiscentias tuas non eas, et a voluntate tua aver­ tere»9. «Fornicatio autem et omnis immunditia et avaritia Rom., XVI, 17-18. Gal., V, 19-21. I Cor., VI, 9-10. Mu., VI, 33. Rom., VII, 7; XIII, 9. Λίπ., V, 27-28. Rom., VI, 12-13. Eccli., XVIII, 30. I P. Q. I. Sect. IL—De his in quibus non consistit beatitudo 250 •2 nec nominetur in vobis, sicut decet sanctos: aut turpitudo, aut stultiloquium, aut scurrilitas, quae ad rem non pertinet»lII . «Nescitis quoniam corpora vestra membra sunt Christi? Tollens ergo membra Christi, faciam membra meretricis? Absit. An nescitis quoniam qui adhaeret meretrici unum corpus efficitur? Erunt enim, inquit, duo in carne una. Qui autem adhaeret Domino, unus spiritus est. Fugite fornica­ tionem. Omne peccatum, quodcumque fecerit homo, extra corpus est; qui autem fornicatur, in corpus suum peccat. An nescitis quoniam membra vestra templum sunt Spiritus Sancti, qui in vobis est, quem habetis a Deo, et non estis vestri?; empti enim estis pretio magno: glorificate et portate Deum in corpore vestro»2. Et instanter urget Apostolus: «scripsi vobis in epistola: 1 ne commisceamini fornicariis...; si is, qui frater nominatur, est fornicator..., aut ebriosus..., cum eiusmodi nec cibum sumere» 3. Unde et nervose concludit: «esca ventri, et venter escis; Deus autem et htinc et has destruet: corpus autem non 1 fornicationi, sed Domino, et Dominus corpori»4. Nihil ergo mirum, si ter Dominum rogasset ut a se auferret concupi­ scentias suas 5, sicut iam pridem rogaverat Ecclesiasticus: «aufer a me ventris concupiscentias, et concubitus concupiscen­ tiae ne apprehendant me»6. Nec satis. Hedonistarum doctrinam Scriptura prads hominibus tribuit. «Dixerunt enim apud se non recte: exiguum et cum taedio est tempus vitae nostrae, et non est refrigerium in fine hominis, et non est qui agnitus sit reversus ab inferis... Venite ergo, et fruamur bonis quae sunt et utamur creatura tanquam in iuventute celeriter; vino pretioso et unguentis nos impleamus, et non praetereat nos flos temporis. Coro­ nemus nos rosis, antequam marcescant: nullum pratum sit, quod non pertranseat luxuria nostra. Nemo nostrum exsors 2 3 5 I Cor., VI, 15-20. I Cor., V, 9, ii. I Cor., VI, 13. II Cor., XII, 7-9. Eccli., XXII, 6. Cap. π.—Non cons, in bonis int. partim corp, et partim spir. 251 sit luxuriae nostrae: ubique relinquamus signa laetitiae, quoniam haec est pars nostra, et haec est sors»h «Ecce gaudium et laetitia, occidere vitulos et iugulare arietes, come­ dere carnes et bibere vinum: comedamus et bibamus, cras enim moriemur»2; «venite, sumamus vinum et impleamur ebrietate, et erit sicut hodie sic et cras, et multo amplius» 3. 22-23), dicens: mullus De legibus, cap. Τ/Ά 19, αζ4 ed. Venetiis, ssn quaerit ab alio cuius gratia velit delectari*»; dum in aliis locis fortius De legibus, cap. 19, ed. cit., p. 51 a. Benvenutos de Imola, Commentum super Dantis Comoediam, Infernus, uripserat: tstultum est quaerere ab aliquo quare velit delectari» (IV Sent. Λ III Contra Gent.J; 'ridiculum est ab aliquo quaerere propter quid velit 10, ed. cit., t. I, p. 333. Nectari» (I-II, h. 1., et infra, q. 34> 2, obi. 2). Haec tamen additio: stultum Infra, q. 3, a. 4; q. 4, aa. 1, 2; 5-8. i5:. ridiculum est, brevitatis causa posita fuit a S. Doctore ut vim redderet Aristoteles, Ethic. Nicom., lib. X, cap. II, n.° D« Hominis* · L58 I P. Q. I. Sect. II.—De his in quibus non consistit beatitudo CA'· . ■ -J ΓΤ-γ I P. Q. I. Sect. IL—De his in quibus non consistit bektitudo tionis: at non sequitur quod sit ultimus in via perfection, quia perfectior est propria et immediata causa eius, quae est operatio perfecta primo et per se attingens finem φΰ. Merito ergo Seneca dixit quod voluptas non est dux rectae et bonae voluntatis, sed comes 1; non merces neque causa seu motivum virtutis, sed accessio2; non consummans, sed consequens summum bonum 3. Et hoc si loquamur de voluptate spirituali. Nam, si sermo fiat de voluptate corporali sive carnali, est essentialiter quid pertinens ad ordinem corporis. Cum ergo corpus nullo modo possit esse finis ultimus totius humanae vitae sed necessario ordinetur ad animam sicut ad finem, ut articulo praecedenti ostensum est, necessario et ipsa corporalis voluptas esi propter aliud sicut propter finem, atque ideo non potest esse ipse ultimus finis. 272. Obiectio secunda (a posteriori, ex proprio effectu ultimi finis, qui est maxime appeti). Bonum, quod maxime movet appetitum hominis, est eius ultimus finis, quia effectus proprius finis est appeti seu desiderari: et consequenter summi boni, quod est ultimus finis, est summe seu maxime appeti4. Atqui voluptas corporalis est bonum, quod maxime movet hominis appetitum, ut patet ex eo quod homo ma­ xime refugit dolorem contrarium et, prae ceteris bonis, delectationem appetit. Ergo ultimus finis hominis est volup­ tas corporalis 5. 273. Respondetur. Dist. mai: bonum, quod maxime seu vehementer movet appetitum hominis, est eius ultimus finis, quod maxime seu vehementer movet per se sive ratione sui Seneca, De vita beata, cap. VIII, n.° i, ed. cit., t. I, p. 145. Ibid., cap. IX, n.0 2, p. 146. Ibid., cap. XV, n.° 2, in fine, p. 151. Supra, t. I, nn. 294, 330, 466-467, 628-661. 5 Hoc argumentum minus explicite proposuerat Eudoxus (X Etht. Xicom., cap. II, n.° 2, II, 117, 18-20); tamen ex eo, quod dolor et trisdtu per se et maxime ab omnibus vitantur quantum possunt, medium argumenta­ tionis suggerebat. Quam quidem S. Doctor complevit ex his quae de volupute corporali fusiori calamo disserit Aristoteles in VII Ethic. Nicom., capp. XI· XIV, ubi radicem horroris erga dolorem et tristitiam aperit. Gw. II.—Non cons, in bonis int. partim corp, et partim spir. 261 «expropria specie boni, conc.; quod maxime seu vehementer movet per accidens sive ratione conditionum accidentalium 1 et individual!um hominis et non ex propriis meritis seu ex propria sua specie, nego. Contradist. ntin.: voluptas corporalis maxime seu vehe* menter movet appetitum hominis, per se seu ratione sui et ex propriis meritis specificis, nego; per accidens seu ratione conditionum accidentalium et individualium hominis appei tentis, conc. Et nego consequens et consequentiam. Finis ultimus maxime movet seu attrahit ad se appetitum I hominis, cum sit causa prima qua ceteri fines infra ipsum movere possunt appetitum 1. Consequenter, illa res seu illud bonum in concreto est revera ultimus finis, quod natum est maxime et summe movere, attrahendo ad seipsum, humanum appetitum. At haec vis motiva seu attractiva potest considerari du■ pliciter: uno modo, per se vel quoad se, hoc est, ex meritis proprii obiecti seu boni secundum speciem suam; alio modo, per accidens vel quoad nos, idest, ex conditionibus acciden­ talibus et individualibus mobilitatis hominis appetentis, et non vi sui. Sicut enim relate ad humanam cognitionem sunt aliqua dupliciter primo seu maxime cognoscibilia, scilicet quoad se (= intelligibilia) et quoad nos (= sensibilia), j quorum prima sunt per se maxime cognoscibilia, dum se­ cunda sunt maxime cognoscibilia solum per accidens; ita etiam relate ad humanum appetitum sunt aliqua dupliciter primo seu maxime appetibilia, nempe quoad se (= bona spiritualia) et quoad nos (= bona corporalia), quorum illa sunt per se maxime appetibilia secundum speciem suam, haec vero nonnisi per accidens et secundum quasdam condi­ tiones accidentales individuas. Atqui de rebus iudicandum est simpliciter secundum ea quae sunt per se, non secundum ea quae sunt per accidens. Sicut ergo simpliciter loquendo est maxime et primo intelligibile id quod est maxime intelligibile quoad se vel secundum I 1 Supra, t. I, nn. 628-661, 836-850, 868-869. η 262 I P. Q. I. Sect. II.—De his in quibus non consistit beatirto speciem suam, ita etiam simpliciter loquendo est primo et maxime appetibile id quod est maxime appetibile quoad se et secundum suam speciem. Venientes ergo ad categoriam boni delectabilis, delectatio seu voluptas spiritualis est maxime appetibilis quoad se et secundum speciem suam, cum sit de maiori bono et magis intimo et melius cognito seu percepto; at voluptas corporalis est maior quoad nos et secundum quasdam conditiones accidentales et individuales multorum hominum appetentium, triplici de causa. Primo quidem ex causa proxima et quasi formali dele­ ctationis, quae est cognitio et amor rerum delectabilium; ' constat autem quod, cum omnis nostra cognitio et amo: naturalis incipiat a sensibilibus, quoad nos sunt prius non et amata delectabilia corporalia quam spiritualia, et con­ sequenter prius nos mulcent ac delectant. Secundo, ex causa remota et quasi materiali eius; tum in uno eodemque delectante homine, quia voluptas corporalis est simul animae et corporis seu psychologica et physiologica, dum voluptas spiritualis est per se solius animae et nonnisi accidentaliter redundat in corpus; tum relate ad diversi subiecta delectationem sumentia, quia voluptas spiritualis est propria solius hominis, dum carnalis est etiam brutorum animalium et, inter ipsos homines, multo plures sequuntur delectationes corporales quam spirituales, quippe quod magna pars hominum sistit in initio vitae humanae quae est vita sensuum, quin perveniat ad completam vitam intellec­ tualem. Sub hoc ergo respectu, voluptas corporalis est maior materialiter et extensive. Tertio, ratione cuiusdam etiam intensitatis, non quidem in se, sed in perceptione vel sensatione eius. Nam cum tristitiae et dolores ac molestiae corporales sint adeo frequentes in humana vita, delectationes contrariae vividius et vehementius sentiuntur, quamvis in se debiliores sint. Praeterea, cum homo sit magis assuefactus inde a pueritia rebus sensibilibus et corporalibus, magis dispositus est ad corporales volupta­ tes capiendas quam ad spirituales, utpote ei magis connatura- ·· w· Cap. II.—Non cons, in bonis int. partim corp, et partim spir. 263 His ergo de causis, voluptas corporalis est quoad nos vehementior et vividior quam voluptas spiritualis; et ideo eam magis sentimus seu experimur quam voluptatem spiri­ tualem \ Itaque tota obiectio fundatur in aequivocatione phraseos vehementer movere seu vehementes esse: σφοδαΐ12. Voluptates corporales non sunt fortiores seu vehementiores quoad se, sed solum quoad nos, prout per nos intelliguntur homines adhuc agentes vitam sensitivam et nondum pervenientes ad veram vitam rationalem virtutum: non enim est necesse quod vehementius obiective sit id quod vehementius sentitur. Quam quidem aequivocationem S. Thomas uno verbo tetigit dicens quod epicurei ex hoc decepti sunt, «quod non distin­ guebant inter id quod est bonum simpliciter et inter id quod est bonum quoad hunc»3. 274.Obiectio tertia (a posteriori, ex proprio effectu ultimi finis alio modo considerato, nempe ex naturalitate et universalitate appetitionis eius). Id quod omnes universaliter et naturaliter appetunt est eorum ultimus finis seu beatitudo. Atqui voluptas est id quod omnes universaliter et naturaliter appetunt, scilicet sapientes et insipientes, pueri et bestiae, ut experientia constat. Ergo voluptas est ultimus finis omnium hominum, ideoque et eorum beatitudo 4. 275. Respondetur. Dist. mai.: id quod omnes universaliter et naturaliter appetunt est eorum ultimus finis seu beatitudo, 1 Vide IV Sent., d. 49, 3, 5 qla. 1; in VII Ethic.) lect. 14, nn. 1.528-1.536; ! Aristoteles, VII Ethic. Niconi., cap. 14, n.° 5, II, 90, 4. 5 1-11,34,2. 4 Hoc argumentum primo loco posuerat Eudoxus (X Ethic. Nicom., lib. X, cap. II, n.° 1, II, 117, 8-14), et erat argumentum princeps omnium epicureorum, ut supra vidimus. Illud autem proponit S. Thomas non solum in X Ethic., lect. 2, n.° 1.965, sed etiam in IV Sent., dist. 49, q. 3, a. 4, qla. 3, obi 4, et partim iteravit paulo supra, q. 1, a. 1, obi. 1; III Contra Gent., cap. 26, obi. 4; I-II, q. 2, a. 6, obi. 3; q. 34, a. 2, obi. 3. Appellavi autem argumentum a posteriori, quia appeti est proprius effectus boni seu finis; et naturaliter ac universaliter appeti, ultimi finis, qui est finis naturalis et universalis, iuxta ea quae dicta sunt circa q. 1, a. 5 (t. I, nn. 758-773) et quae S. Thomas docet in I Ethic., lect. 1, n.° 9. I P. Q. I. Sect. IL—De his in quibus non consistit beatitudo 264 I ■ I omnes habentes appetitum sensitivum tantum aut etiam appetitivum rationalem depravatum, nego; omnes habentes appetitum rationalem sanum, subdist.: quod naturaliter et universaliter appetunt per se primo seu ratione sui, conc.; quod naturaliter et universaliter appetunt per se secundo tantum et ratiotie alterius, nego. Contradist. min.: voluptas est id quod omnes naturaliter et universaliter appetunt, voluptas corporalis est id quod appetunt omnes habentes appetitum sensitivum tantum, ut pueri et bestiae, vel etiam habentes appetitum rationalem depravatum, ut homines vitiosi seu insipientes, conc.; volup­ tas corporalis est id quod naturaliter et universaliter ap­ petunt omnes homines habentes appetitum rationalem sanum, hoc est, omnes virtuosi seu sapientes, nego. Rursus: voluptas spiritualis est id quod naturaliter ap­ petunt bestiae et pueri et homines vitiosi seu insipientes, nego; est id quod appetunt naturaliter omnes homines virtuosi seu sapientes, subdist.: per se primo seu ratione sui, nego; per se secundo et ratione alterius, nempe operationis perfectae possessivae ultimi finis obiectivi, ad quam natu­ raliter consequitur, conc. Et nego consequens et consequentiam. In hac obiectione habetur confusio appetituum et volup­ tatum inter se valde differentium ac si omnes essent eiusdem rationis. Appetitus enim elicitus, de quo hic unice sermo est, essentialiter, in esse psychologico, distinguitur in sensitivum et rationalem; qui rursus, moraliter loquendo, specie distin­ guitur in sanum seu rectum et in aegrotum seu depravatum. Similiter voluptas seu delectatio specie distinguitur, in esse psychologico, in voluptatem corporalem et in voluptatem spiritualem seu rationalem; ac moraliter utraque subdistinguitur in honestam seu virtuosam et inhonestam seu vitiosam1 De se apetitus sensitivus nonnisi voluptatem corporalem appetit, quia naturaliter sequitur apprehensionem sensuum, qui ultra corpora non porriguntur. Cum ergo bestiae non habeant nisi appetitum sensitivum, incapaces sunt appetendi 1 I-II, q. 31 et q. 34. Cap. II.—Non cons, in bonis int. partim corp, et partim spir. 265 voluptates spirituales, et unice feruntur in voluptates car­ nales. Et idem de pueris dicendum est, antequam ad usum rationis perveniant. Constat autem bruta animalia esse incapacia beatitudinis, quae propria est rationalis creaturae, ut saepe dictum est: et similiter, si loquamur de beatitudine naturali acquisita, pueros ante usum rationis, qui vitam mere sensitivam agunt. Unde Aristoteles nervose ait neque bovem, neque equum, neque ullum animal beatum esse, neque etiam pueros rationis expertes h Sed et homines quidam depravati vitam voluptuosam du­ centes, quorum appetitus rationalis dominatur ab eorum appe­ titu sensitivo eique subserviunt, solas voluptates corporales appetunt; non tamen per se, ex sola natura appetitus ratio­ nalis, sed per accidens, ratione pravae dispositionis ex praedominio passionum contractae. At ex his non potest sumi ratio pro determinanda vera hominis beatitudine, sicut neque ex palato aegrotantis sumi potest critérium ad recte indicandum de saporibus. Cum ergo voluptas corporalis sit quam naturaliter ap­ petunt bestiae et pueri ratione non utentes; ac connaturaliter, ex prava dispositione appetitus rationalis, homines voluptuosi seu bestiales: — manifeste in hac voluptate non consistit vera hominis beatitudo; secus, suprema hominis adspiratio et perfectio esset in bestiam converti. Et in hoc sensu procedebat obiectio, cuius vitium funda­ mentale profunde aperit S. Thomas, cum ait quod «haec opinio procedit ex falsa radice, quia scilicet aestimant se principaliter esse id quod sunt secundum corpora» 2, hoc est, esse animalia, ignorantes saltem practice se revera esse rationalia3. Quod si magna hominum pars hanc viam sequatur, nihil inde conficitur; nam, ut observat Seneca, «cum de vita beata igitur, non est quod mihi illud discessionum more respon1 Aristoteles, 7 Ethic. Niconi., cap. IX, nn. 9-10, II, 9, 35-41; S. Tho­ mas, in 7 Ethic., lect. 14, nn. 175-176. ’ IV Sent., d. 49, 1, 1 qla. 1 ad 1. ’ IV Sent., d. 49, 1, 1 qla. 1, in fine corporis. ‘•ryu·’ ' 't. b • ·· 266 I P. Q. I. Sect. IL—De his in quibus non consistit beatitudo dens: haec par maior esse videtur; ideo enim peior est... Argu­ mentum pessimi turba est»\ Indicium ergo de vera beatitudine obiectiva in concreto sumendum est ex hominibus sapientibus, hoc est, usum rationis expeditum et sanum habentibus. Et hi homines appetunt appetitu suo rationali delectationem spiritualem, non carnalem, nisi secundum quod haec est moderata et regulata per rectam rationem; qua de causa, detrimentum permittunt ac sustinent in delectationibus corporalibus ut non amittant bona spiritualia eos spirituali delectatione recreantes: «et hoc experimento patet; homines enim multa sustinent incommoda corporalia, ut vitent infamiam, vel habeant victoriam seu eminentiam, quae sunt perfectiones intelligibiles, et non corporales»1 2. Quamvis autem hi omnes naturaliter appetant volup­ tatem spiritualem honestam, non tamen sequitur beatitu­ dinem revera consistere essentialiter in hac voluptate; quia eam non appetunt directe ut obiectum seu ut finem exteriorem, sed ut finem interiorem in actu exercito coappetunt una cum possessione finis ultimi obiectivi quam primo et per se appetunt ut quo. Non ergo appetunt delectationem hanc per se primo seu ratione sui ut quod neque ut quo, sed ratione alterius, hoc est, ratione operationis perfectae qua homo appetens formaliter possidet summum bonum obiectivum. Unde S. Thomas profunde ait quod «delectationem appetunt ratione boni, et non e converso»3. Itaque in hierarchia naturaliter appetibilium ab homine, voluptas spiritualis summa tertio tantum loco venit: nam primo et per se appetitur obiectum beatificans; secundo, operatio summa qua formaliter possidetur tale obiectum; tertio, summa voluptas seu delectatio, quae naturaliter consequitur operationem formaliter possessivam obiecti bea­ tificantis. Ergo impossibile est quod beatitudo hominis sive obiectiva sive etiam formalis essentialiter consistat in volup- Cap. II.—Non cons, in bonis int. partim corp, et PARTIM SPIR. 267 rate spirituali: quamvis haec sit accidens proprium beatitudinis formalis. 276. Neque quidquam valet iteratio epicureorum, iuxta quos naturalis inclinatio brutorum animalium et puerorum in voluptates corporales semper est recta et bona, cum sit ab ipsa natura nondum depravata per educationem vel extranea cogitata. Nam in primis, cum in brutis animalibus non sit nisi natura sensitiva et appetitus sensitivus, naturali lege bona sensibilia et corporales voluptates quaerunt veluti propria obiecta et fines, et quidem iuxta exigentias propriae vitae » individualis et specificae, ut experientia constat. Ad bona vero ordinis spiritualis et universalis non adspirant, utpote quae superant et transcendunt propriam eorum capacitatem. Qua de causa dicebat Christus lesus: «nolite dare sanctum canibus, neque mittatis margaritas vestras ante porcos, ne forte conculcent eas pedibus suis»\ non enim sciunt eorum valorem. Et idem proportionaliter valet de parvulis antequam ad usum rationis perveniant; adhuc enim solis sensibus ducuntur. Sed ex quo homo vita rationali gaudet, naturaliter capax est bonorum rationalium et delectationum spiritualium, ad quae natura eius rationalis proprio appetitu rationali tendit, sicut in proprium obiectum et finem. Ergo obiectio epicureorum, si recte philosophemur, hominem docet ut exemplum brutorum animalium et pue­ rorum sequatur, non per aequalitatem sed per similitudinem, hoc est: sicut animalia bruta prosequuntur corporalia bona ut propria eorum obiecta, quia ratione carent, — ita homo maxime prosequatur bona spiritualia, eo ipso quod rationalis est. Haec enim non oportet univoce seu uniformiter accipere, sed analogice seu mere proportionaliter. Deinde, quod homines connaturaliter ferantur in bona sensibilia et in corporales voluptates potius quam in bona spiritualia, provenit: tum ex eorum constitutione psychologica, 1 De vita beata, cap. II, n.° i, ed. cit., L I, p. 141. 2 IV Sent. d. 49, 3, 5 qla. 1. Vide etiam MI, 31, 5. 3 Hic, a. 6 ad 3. 1 Ah/., VII, 6. » « 268 I P. Q. I. Sect. IL—De his in quibus non consistit beathtdc qua primo naturaliter incipiunt agere vitam sensitivam quam rationalem; tum etiam, et maxime, ex naturali vulneratione appetitus sensitivi et rationalis per vulnera concupiscentiae, infirmitatis et malitiae ex peccato originali contracta, et inde est quod «sensus et cogitatio humani cordis in malum prona sunt ab adolescentia sua»x. Non ergo quidquid a nativitate apparet in parvulis est naturale et rectum in suo ordine, sicut est in brutis animalibus, sed est naturale vulneratum et deviatum ex peccato originali, quod est peccatum naturae. Itaque homo adultus et rationalis non debet puerilem vitam imitari, sed eam superare et corrigere tum in ordine psycho­ logico per naturalem usum rationis, tum in ordine morali per auxilium gratiae Dei. 1 CAPUT TERTIUM DE BONIS INTERIORIBUS PURE SPIRITUALIBUS 277. Dato ergo quod vera beatitudo hominis obiectiva non consistat essentialiter in aliquo bono interiori pure corporali, neque etiam in voluptate carnali, quae est bonum interius partim animae et partim corporis, superest ut inqui­ ramus an consistat in aliquo bono interiori pure spirituali seu rationali, quod est bonum animae ut principaliter est spiritus. Genes., VIII, 21. I Art. 7.—Utrum beatitudo hominis consistat in aliquo bono anii iae 278. Beatitudinem hominis consistere essentialiter in aliquo bono animae, hoc est, in virtute, docuerunt stoici, ut refert S. Thomas 1 post S. Augustinum 23 . Ac revera, iuxta 1 «De beatitudine diversi diversa senserunt, et secundum diversas opinio­ ns de hac re sunt diversae sectae philosophorum: quidam enim posuerunt sm in bonis corporalibus, sicut Epicurus; quidam in operibus activae vitae, 3 Stoici; quidam in veritatis contemplatione, ut Peripatetici* (In Psalm. XXXII, π.° π, ed. Vives, t. XVIII, p. 413 b). Alibi autem hanc positionem refert his verbis: «alii [dicunt] quod perfecta beatitudo consistit in virtutibus Saevitae* (In Mtt., cap. V, ed. Marietti, p. 70 b). Et clarius alio in loco: «S sunt vel fuerunt, ut Stoici, qui beatitudinem et felicitatem dixerunt 65« in interioribus bonis; habere virtutes et scientiam dixerunt summum bonum·» Semo in festo omnium Sanctorum, ed. Vives, t. XXXII, p. 799 b). ’ «Exstiterunt autem alii superbi, quasi a carne se removentes, et totam pen beatitudinis suae in anima sua constituentes; posuerunt summum bonum nûnutesua... Tales fuerunt philosophi qui Stoici nuncupati sunt* (Sermo 156, ap. VII, n.° 7, ML. 38, 854. 270 I P. Q. I. Sect. II.—De his in quibus non consistit beatitudo Zenonem Citieum, qui Auctor huius scholae exstitit, finis ultimus totius humanae vitae est «convenienter naturae vivere» \ «cum natura congruenter vivere»12, «cum natura consentanee vivere» 3: τό όμολογουμενως τη φύσει $ήν 4; τό άποκολούθως τη φύσει $ηυ 5. Non tamen in eodem sensu quo epicurei dicebant, qui hanc formulam generalem admit­ tebant, sed modo prorsus distincto. Nam pro epicureis, natura principaliter est corpus cum sensibus suis, ideoque vivere secundum naturam erat, pro eis, vivere secundum sensus corporales, hoc est, secundum voluptatem carnalem; at pro stoicis humana natura est principaliter anima secundum mentem seu rationem suam, qua homo a brutis primo secernitur 6, et ideo vivere secundum naturam idem est ac vivere secundum rationem, non secundum passiones, quae rationi naturaeque adversantur: άλογος καί παρά γύσιν ψνχή; κίνησι$ ή όρμή πλεονά^οντα 7. Homo ergo, ut ad beatitudinem pervenire possit, debet omnino abstinere a tumultu passionum, ac ita eas succidere ut amplius non commoveatur, sed in pace imperturbabili ex hac parte maneat: απάθεια. Quantum vero ad exteriora, quae a nobis non dependent, ut bona vel mala fortunae quae dicuntur, praesertim quando adversa sunt, non debet exinde animum deponere, sed firmus in se stare per animi tranquilli­ tatem et securitatem, quam appellant ευθυμίαν et saepius αταραξίαν. Itaque homo sapiens seu beatus non debet commoveri passionibus interioribus neque adversis malis 1 Tullius Cicero, De finibus bonorum et malorum, lib. IV, cap. 6, ed. cit., t. II, p. 218. 2 Lactantius, Inst. Divin., lib. Ill, cap. 7, n.° 8, ed. cit., p. 191, n-12. 3 Lactantius, op. cit., lib. Ill, cap. 8, n.° 20, p. 195, 9-11. 4 Diogenes Laertius, De vitis philosophorum..., lib. VII, cap. 1, n.° 87, ed. cit., p. 198, 19-20. 5 Diogenes Laertius, ibid., n.° 88, p. 178, 27; Philo, Quod omnis probits liber, § 16, Opera, t. V, pp. 291-292. Lipsiae, 1828. 8 Diogenes Laertius, op. cit., n.° 86, p. 176; n.° 178, p. 193, Diogenes Laerttls, op. cit., n.° no, p. 183, 5-^· Quae Zenonis verba Tullius Cicero ita expressit latine: «est igitur Zenonis haec definitio, ut perturbatio sit, quod ττά6ό$ ille dicit, aversa a recta ratione, contra naturam, animi commotio. {Tuscullan. Quaest., lib. IV, cap. 6, ed. cit., t. II, p. 420. Cw.1II.-Non consistit in bonis interioribus pure spiritualibus 271 exterioribus, quae vera mala non sunt, sed indifferentia: άδιαφορά. Quem duplicem adspectum pacis interioris et tranquillitatis a passionibus interioribus et ab exterioribus eventibus, Epictetus celeberrima formula expressit: άνέχου «ri άπέχου, sustine et abstine U Hoc autem obtinetur per virtutes quatuor principales, i quae sunt prudentia vel sapientia, iustitia, fortitudo et tem­ perantia 2. Unde Seneca scribit: «qui prudens est, et tempe­ ratus est; qui temperans est, et constans; qui constans est, imperturbatus est; qui imperturbatus est, sine tristitia est; qui sine tristitia est, beatus est: ergo prudens beatus est, et prudentia ad beatam vitam satis est»3. Et hoc est quod iam pridem, licet minus explicite, tradi­ derant veteres stoici. Aristo, qui discipulus fuit ipsius Zeno­ nis, docebat «nihil esse bonum nisi virtutem» 4; Herillus «in cognitione et scientia summum bonum ponebat»5; Mene­ demus Eritriensis putabat esse «omne bonum in mente positum et mentis acie qua verum cerneretur» 6. Per virtutem ergo vel sapientiam, quae ab ipsa Philo­ sophia in conceptu Stoicorum non differebat, homo vitam i degit conformem non solum propriae naturae, sed etiam naturae aliorum hominum, secundum illud: «homo, sacra res homini» immo et naturae universali omnium rerum, quarum homo pars quaedam est, ut in primis docebant Chrysippus et Cleanthes, modo quodam non prorsus alieno a pantheismo8; atque ita obtinetur vita perfecte sibi constans, quae est ipsa vita beata. Ad rem iterum Seneca: «idem est ergo beate vivere et secundum naturam. Hoc quid sit, iam aperiam. Si corporis 1 Epictetus, Fragmenta, ed. Schenkl, p. 411. : Diogenes Laertius, op. et loc. cit., n.n 87-88, p. 178; nn. 125-127, p.186. Seneca, Epist. Moral., lib. XII, epist. Ill, n.° 2, ed. cit., t. III, p. 226. l Apud Tullium Ciceronem, II Academ., cap. 42> ed. cit., t. II, p. 70. Apud Tullium Ciceronem, op. et loc. cit., p. 69. Apud Tullium Ciceronem, II Academ., cap. 42, ed. cit., t. II, p. 70. Seneca, Epist. Moral., lib. XV, epist. Ill, n.° 33, ed. cit., t. III, p. 304. Apud Diogenem Laertium, op. et loc. cit., n.° 89, P· 178. [f £ 272 I P. Q. I, Sect. II.—De his in quibus non consistit beatitudo Ctf. Hl.—Non consistit in bonis interioribus pure spiritualibus 273 JL ; ; - /<- ’ _9 ; 4 dotes et apta naturae conservabimus diligenter et impavide tanquam in diem data et fugacia, si non subierimus eorum servitutem nec nos aliena possederint, si corpori grata et adventitia eo nobis loco fuerint quae sunt in castris auxilia et armaturae leves: serviant ista, non imperent, ita demum utilia sunt menti. Incorruptus vir sit exterius et insuperabilis miratorque tantum sui, fidens animo atque in utrumque paratus artifex vitae: fiducia eius non sine scientia sit, scientia non sine constantia; maneant illi semel placita, nec ulla in decretis eius litura sit... Hoc modo una efficietur vis ac potestas concors sibi et ratio illa certa nascetur non dissidens nec haesitans in opinionibus comprehensionibusque nec in persuasione quae, cum se disposuit et partibus suis consensit et, ut ita dicam, concinuit, summum bonum tetigit; nihil enim pravi, nihil lubrici superest, nihil in quo arietet aut labet: omnia faciet ex imperio suo nihilque inopinatum accidet, sed quidquid agetur in bonum exibit facile et parate et sine tergiversatione agentis; nam pigritia et haesitatio pugnam et inconstantiam ostendit. Quare audaciter licet profitearis summum bonum esse animi concordiam; virtutes enim ibi esse debebunt, ubi consensus atque unitas erit; dissident vitia» Neque ob aliquid aliud sunt virtutes exercendae: «virtutum omnium pretium in ipsis est; non enim exercentur ad praemium: recte facti, fecisse merces est» 2. 279. Alia forma ponendi beatitudinem humanam in bonis animae est progressismus, qui dicitur, a Leibnizio 1 Seneca, De beata vita, cap. VIII, nn. 2-6, ed. cit., t. I, pp. 145-146. Similiter et Tullius scripserat: suminum bonum est «Stoicis consentire naturae, quod esse volunt e virtute, idest, honeste vivere; quod ita interpretatur: vivere cum intelligentia rerum earum, quae naturae evenirent, eligentem ea quae essent secundum naturam reiicientem que contraria* {De finibus bonorum et malorum, lib. II, cap. 11, ed. cit, t. II, p. 144). «Relinquitur ut summum bonum sit vivere, scientiam adhibentem earum rerum quae naturae eveniunt, seligentem quae secundum naturam et, quae contra naturam sint, reiicientem, id est, convenienter congruenterque naturae vivere» {De finibus bonorum et malorum, lib. Ill, cap. 9, ed. cit., t. II, p. 191). Seneca, Epist. Moral., lib. XI, epist. II, nn. 19-20, ed. cit., t. III, p. 210. initiatus, a Christiano Wolf consummatus et a Damiron, A. Ferguson, H. Ulrici, Schleirmacher, G. Wundt et multis aliis propagatus et perpolitus. Christianus ergo Wolf, qui primus systcmatice hanc opinionem exposuit, docet quod «beatitudo philosophica seu summum bonum hominis est non impeditus progressus ad I maiores continuo perfectiones» \ sicut et «ex adverso summum malum hominis est continuus progressus ad maiores in dies imperfectiones»12. Et notat quod «summum bonum acquiritur , custodia legis naturalis»3 continua et perfecta usque ad ' minimas actiones et cogitationes. Neque ad hoc efficaciter obtinendum sufficit unus homo, sed omnes homines coniunI ris viribus toto conatu in omnibus suis actionibus intendere debent perfectionem singulorum et omnium hominum, non quoad unam partem humanae naturae tantum sed quoad nil omnes, maxime tamen quoad animam rationalem, ita ut totus homo iugiter progrediatur ad maiores perfectiones 4. Hoc autem explicat postea Damiron per omnium facultaI tum singulorum et omnium hominum educationem et evolutionem ad summam usque possibilem perfectionem 5; 1 Schleirmacher autem et praesertim Wundt, per continuum Mentum maximae culturae possibilis tum singulorum hominum tum totius humanitatis 6. Sic enim et non aliter, 1 putant isti, obtinetur summa perfectio possibilis humanae saturae tum individualis tum collectivae; et in hac maxima perfectione situs est ultimus finis totius humanae vitae. 280. Tertia forma opinionis reponentis beatitudinem 3 bonis animae est formalismus Kantianus, qui quaedam ubet communia cum forma stoicismi; quaedam vero cum .arma progressisme quaedam denique habet propria, iuxta I rigendas philosophiae criticae. 1 Ch. Wolf, Philosophia practica universalis methodo scientifica pertracta::.P. I, cap. IV, § 374, t. I, p. 146, Veronae, I779Op. et loc. cit., § 176, p. 146. I Op. et loc. cit., § 176, pp. 146-147· < Op. cit., P. I, cap. II, § 220, p. 87; P- Π, cap. II, § 214, L II, p. ‘ Morale, 1.1, préface. • Etica, Sect. II, capp. III-IV; Sect. III-IV, ed. cit., t. II, et III. tt-fr Hominis·· i ■■ 9 • HR 274 I P. Q. I. Sect. IL—De his in quibus non consistit bevtitito Ctf. ΙΠ.-Non consistit in bonis interioribus pure spiritualibus 275 Notat igitur Kant summum bonum et beatitudinem esse dinem et postea honestatem, neque etiam ex aequo simul conceptus heterogeneos; nam summum bonum est summa utramque appetentes, sed primo et per se et quasi unice moralitas, quae consistit in summa sanctitate, hoc est, in quaerentes ut digni efficiamur beatitudine perfecta. Haec summa conformitate voluntatis cum moralitate seu honestate, enim dignitas est ipsa sanctitas voluntatis. Adspirare ergo ac quae ideo debet esse honestas pura, absque ullo motivo vel tendere continuo ad summam sanctitatem, unquam tamen mixtione cuiusvis utilitatis aut voluptatis 1. In quo quidem de facto perfecte attingendam, iuxta exigentias propriae accedit quodammodo ad puritanismum Stoicorum. naturae perfecte autonomae secundum quod manifestatur Quod autem separet conceptus summi boni hominis et io imperativo categorico, est efficere modo nostro summum beatitudinis eius, inde ortum duxit quod beatitudinem seu tonum, ideoque illud quodammodo consequi. Itaque, haec ευδαιμονίαν concipit exclusive ut delectationem, voluptatem infinita tendentia in sanctitatem absolutam est ultimus finis vel satisfactionem appetitus. Et tamen admittit appetitum humanae vitae l beatitudinis esse naturalem et universalem omnium hominum, viam istam kantianam, magis tamen in pantheismum et quidem incoercibilem et inextinguibilem. sequuti sunt postea Schelling, Krausse, Ahrens Et inde conflictus seu antinomia inter beatitudinem et -Jii; qui etiam magis explicite insistere solent in evolutione moralitatem, quasi inter thesim et antithesim. progressiva et indefinita omnium humanarum facultatum facultatum, Moralitas postulat ex una parte libertatem, quia homo sequi culturae integrals. debet honestatem praeter aut contra utilitatem et voluptatem; Hae sunt tres formae fundamentales quibus beatitudo non autem deberet, si non posset honestatem prae aliis duabus hominis 111! reponitur in aliquo bono animae. Quia vero haec eligere; ex alia vero postulat immortalitatem animae, quia iste ceatitudo potest esse et naturalis et supernaturalis, ut saepe accessus ad honestatem puram usque ad perfectam cum ea cetum est, iam de utraque videndum est an revera consistat conformitatem exigit conatum infinitum et interminabilem, in aliquo animae bono. cum semper possit amplius et amplius sine fine sanctificari: quod sine infinita duratione seu immortalitate concipi nequit. Denique, appetitus beatitudinis, qui ab humana voluntate eradicari non potest, necessario exigit et postidat possibili­ tatem uniendi vel associandi summan sanctitatem cum AN BEATITUDO NATURALIS HOMINIS CONSISTAT summa beatitudine, quasi in synthesi quadam perfectis­ IN ALIQUO BONO ANIMAE sima: — quae est idea Dei summe sancti et summe felicis. Itaque exsistentia Dei est tertium postulatum rationis practi281. CONCLUSIO est negativa: beatitudo hominis natucae, quo in synthesim reduci possint conceptus heterogenei ’ώ obiectiva non consistit in aliquo bono naturali animae. seu antithetic! moralitatis et beatitudinis. 282. Prob. Beatitudo hominis obiectiva naturalis consistit Fit autem haec synthesis non prius quaerendo beatitu3 summo et perfectissimo bono naturali. Atqui bona natu2Ha animae non sunt bonum naturale summum et perfectis1 Kritik der praktischen Vernunft, vers, hispana E. Miflana et M G Mo· 2num. Ergo beatitudo hominis obiectiva naturalis non rente, I P„ lib. I, § 3, p. 45, Madrid, 1913; pp. 5I_52; lib n 210_ sosistit in bonis naturalibus animae. declinando, * 2275 w4’^8het PaSSim; GrPndU^ zur Metaphysik der Sitten, vers, his­ pana M. G. Morente, cap. I, pp. 2I, 24, 25; cap. „ 8 99-117, Madrid, 1921. J ' ‘i1 Op. et loc. cit., praesertim Kritik der praktischen Vernunf, lib. II,. ’Ρ-Π,ρρ. 210-227; 234-248. i- TÎA*'· Ι·Κ·Η·Ι 76 I t X* s fe .· ■ α ♦ I V I I I P. Q. I. Sect. II.—De his in quibus non consistit beatitudo Maior est ipsa definitio beatitudinis naturalis obiectivae. Minor autem facile ostenditur. Bonum naturale animae potest esse duplex, scilicet ipsa essentia animae vel aliquid eius. At vero neutrum est summum et perfectissimum bonum naturale. 283. A. Non ipsa essentia animae nude sumpta. Licet enim anima rationalis sit essentialiter actus primus corporis, utpote forma substantialis eius, tamen est simul essentialiter imperfecta triplici ratione. Primo quidem, quia est essentia­ liter pars totius hominis, ideoque infra perfectionem eius; secundo, quia est essentialiter in potentia ad esse, quod est actus omnium, sicut ceterae essentiae creatae; tertio, quia essentialiter comparatur ad potentias, habitus et actus ut subiectum perfectibile ad formam accidentalem perficientem et complentem. Constat autem esse contra rationem summi c boni esse essentialiter vel etiam accidentaliter pars alterius, in potentia ad aliud, et ab alio perfectibile. 284. B. Non aliquid animae. Hoc enim non potest esse nisi triplex, scilicet potentiae naturales animae, habitus seu virtutes eius et actus potentiarum et habituum. Atqui nihil horum potest esse summum et perfectissimum bonum naturale. a) Quod quidem patet primo, ratione generali seu com­ muni ad haec tria bonorum genera; tum quia in genere entis sunt infra ipsam essentiam animae, cum anima sit in cate­ goria substantiae, dum haec sunt in categoria accidentis, et constat substantiam esse perfectius ens quam accidens; tum etiam quia haec tria recipiuntur in anima sicut in subiecto immediate, ut potentiae eius naturales, vel mediate, ut habitus et actus, qui recipiuntur in animae mediantibus potentiis naturalibus quarum sunt, — omne autem quod in alio recipitur ab eo limitatur et finitur, et hoc repugnat rationi summi boni, quod debet esse essentialiter ilimitatum et imparticipatum. 285. β) Secundo, ratione propria seu speciali singulorum. a} Non potentiae naturales animae: tum quia sunt com­ munes bonis et malis hominibus, dum beatitudo est propria bonis tantum; tum etiam quia naturaliter ab omnibus haben- 111,—NON CONSISTIT IN bonis interioribus pure spiritualibus 277 dir, cum tamen non omnes naturaliter sint beati; turn denique a ipsa ratione potentiae, quae est naturaliter ordinata ad proprium actum ut ad eius connaturalem perfectionem et ânem; est autem contra rationem summi boni seu ultimi finis quod ad ulteriorem finem ordinetur. 286. 6) Non habitus seu virtutes animae: quod patet tmn a priori, ex ipsa ratione habitus seu virtutis; tum quasi j posteriori et inductive, considerando singula genera virtutum aruralium seu acquisitarum. A priori quidem, quia in primis habitus est essentialiter forma quaedam accidentalis (= qualitas), quae est per essentiam actus primus essentialiter medius inter naturalem potentiam quam immediate perficit eam actuando, et actum secundum perfectum ad quem ordinatur ut ad finem, et ideo est simpliciter imperfectior actu secundo; id, quod repugnat rationi finis ultimi et summi boni1; — deinde quia habitus est essentialiter susceptivus intensionis et remissionis 2, et hoc repugnat rationi optimi vel summi boni, ut patet ex terminis. A posteriori etiam et quasi inductive, percurrendo singula genera habituum seu virtutum naturalium. Duo enim sunt genera virtutum naturalium seu acquisitarum, nempe genus virtutum moralium et genus virtutum intellectualium3. Atqui in neutro reponi potest summum bonum. 287. Non in genere virtutum pure moralium, quae sunt virtutes appetitus humani, scilicet iustitia, quae est virtus voluntatis seu appetitus rationalis per essentiam; et fortitudo attemperantia, quae sunt virtutes appetitus sensitivi irasciHlis et concupiscibilis seu rationalis per participationem ■Mtum; nam prudentia est per prius seu formaliter virtus intellectualis et nonnisi per posterius et materialiter est virtus □oralis, ideoque potius reducitur ad genus virtutum intel­ lectualium quam ad genus virtutum moralium 4. 1 MI, 49, 3 c. et ad I ; 71 j 3 c. et ad i et 3, et alibi passim. î-p> 52,ij 55> 2. HI, 58, 3. MI, 60, 2; 57, 4-5; II-II, 47, 1-7- 278 : Ctf. Ill—Non consistit in bonis interioribus pure spiritualibus 279 I P. Q. I. Sect. II.—De his in quibus non consistit beatitudo Primo quidem quia, simpliciter et absolute loquendo, genus Dein, quia prudentia est essentialiter de mediis, sicut virtutum moralium est infra genus virtutum intellectualium et indicium practicum et imperium, quae per se « · · Λ Λ * —quae sunt altioris obiecti et dignioris subiecti, cum sint primo ordinantur ad electionem et ad. usum: constat enim ipsius intellectus vel rationis sicut subiecti et altioris obiecti. ’*”’*** esse per se tm ·;™ de mediis, cum per­ et ’usum primo scilicet necessarii et aeterni, ut virtutes intellectuales specula­ ad ordinem executionis \ Atqui repugnat in terminis tivae; vel salem universalioris, ut prudentia *: est autem contra­ beatitudinem obiectivam in virtute quae non est de dictio in adiecto ponere summum bonum, quod est supra sicut de proprio obiecto, neque ideo ipsamet est omnia bona, in bono quod est infra aliud. finis etiam ut quo finis ultimus obiectivus at­ Secundo, quia beatitudo obiectiva nequit consistere in bono essentialiter ad aliud ordinatum neque in bono per Cum igitur stoici posuerint beatitudinem naturalem participationem, ut patet ex terminis. lam vero iustitia est in virtutibus moralibus, maxime in prudentia vel virtus essentialiter ad alium ordinata 2; fortitudo autem et practica, constat eorum positionem esse falsam, temperantia, licet per se primo ordinentur ad habentem confundentes finem cum mediis seu terminum cum ipsas, sunt tamen bona humana per participationem tantum, eo quod appetitus sensitivus in quo sunt sicut in subiecto Ut praeteream fatalismum, quo involvunt proprium est solum rationalis per participationem3; constat autem et minus exactam notionem ipsius moralis virtutis bonum humanum consistere primordialiter in ratione, et prudentiae, quibus tantopere gloriabantur. Sed consequenter in conformitate ceterorum cum ratione, partici­ pando ordinem, directionem et rectitudinem eius 4. Nec denique in genere virtutum pure intellectualium. 288. Neque in virtute prudentiae, quae partim (= ma­ Primo quidem, quia beatitudo est propria bonorum terialiter) est virtus moralis et partim (= formaliter) est hominum tantum, non communis bonis et malis hominibus; virtus intellectualis. In primis quia, licet superet artem, quae virtutes pure intelletuales omnes et singulae sunt est alia virtus intellectualis practica 5, est tamen simpliciter aut possunt esse communes bonis et malis, eo quod neque loquendo infra ceteras virtutes intellectuales speculativas, supponunt necessario rectitudinem appetitus in genere quae habent altius et nobilius obiectum, hoc est universalia materialis, ut accidit in prudentia, neque appetitum et necessaria et aeterna, dum prudentia potius considerat necessario rectificant in genere causae formalis, ut facit proprie loquendo particularia et contingentia et temporalia: prudentia 2. Unde et videmus nonnullos depravatos nam propria materia prudentiae est materia humanarum homines eminentes esse in artibus et in scientiis. operationum et passionum, quae singularium et circa singu­ Deinde quia, si in his virtutibus beatitudo consisteret laria sunt6. manifeste deberet consistere in suprema eorum, quae est Sapientia3, non in ceteris, ut in Arte, quae est infima, in Scientia et Intellectu principiorum qui est supra sed infra Sapientiam 4. Atqui neque in virtute 1 I-II, 66, 3. consilium electionem tineant ponere tine ultimo ipse ultimus tingitur. hominis sapientia utpote 1 systema, maximeque de his, alias. 289. hae autem ipsae causae eadem obiectiva, neque Scientiam a 5 II-II, 57, 1; 58, 2. I-II, 6o, 2; 61, 2; 66, 4; II-II, 123, 12; 141, 8; in Aitf., cap. V, ed. cit., I- II, 18, 5; 20, 3 et passim. MI, 57, 4II- II, 47, 3, 5-7. 4 k» ··f : I-II, 66, 3 ad 3; II-II, 47, 7; I-II, 13-*7· I, i, 6 ad 3; I-II, 57, 1, 3-4; 58, 51 1 ad 3 et 4; 66, 3, et passim. I-II, 57, 2; 66, 5. I-II, 57,2 ad 2. [Cf. S. Augustinum, in Psalm. 103, n. 9, ML. 37, 440]. MfiBWHHBE 280 I P. Q. I. Sect. II.—De hisin quibus non consistit beatitudo Cap. III.-Non consistit in bonis interioribus pure spiritualibus 281 Sapientiae consistere potest. Nam beatitudo obiectiva ita in naturalibus potentiis animae, neque in earum habitibus acquisitis moralibus aut intellectualibus, neque in potentiis debet• < esse hominibus adeptu possibilis, ut perfecte ab eis « « _ possideatur eaque frui valeant ad nutum. Constat autem illis ut ditatis et perfectis praedictis habitibus. virtutem Sapientiae non esse hominibus perfecte assequibi- 1 290. ή Postremo, neque in actibus illarum potentiarum lem, ita ut eam plene possideant: «illud enim habetur ab I d habituum. Primo quidem quia, in linea entis, actus huiushomine ut possessio, quod ad nutum habere potest, et quo modi sunt valde limitati et finiti. Recipiuntur enim in potentiis libere potest uti [et frui]; ea autem Scientia, quae propter se a quibus eliciuntur sicut in subiecto, ab eisque consequenter tantum quaeritur [= Sapientia], homo non potest libere Imitantur. Quod si ipsaemet animae potentiae sunt limitatae uti [et frui], cum frequenter ab ea impediatur propter vitae et imperfectae ex earum receptione in animae essentia, multo necessitatem: nec etiam ad nutum subest homini, cum ad magis actus limitati et imperfecti sunt in linea entis, cum recipiantur in subiecto iam recepto et limitato. Ex hac ergo eam perfecte homo pervenire non possit» \ Ex Historia siquidem huius Sapientiae constat eam non­ parte, beatitudo naturalis obiectiva multo minus consistere nisi a paucis hominibus acquiri posse; et ab his post longum potest in actibus potentiarum naturalium animae quam tempus et continuos ac vehementes conatus; ac rursus ab in ipsis potentiis elicitivis eorum. His adde maiorem adhuc restrictionem seu limitationem his paucis et post tot tantosque labores, cum admixtione multarum haesitationum multorumque errorum 2. Quis autem ; actus ex habitibus; nam etiam habitus recipiuntur in po­ dicet in virtute tot defectibus et imperfectionibus obnoxia tentiis in quibus sunt sicut in subiecto, et consequenter ab consistere humanam beatitudinem obiectivam? Unde S. Tho­ ds limitantur, atque ideo actus producunt modo magis mas profunde ac verissime scribit: «felicitas omnem miseriam limitato et restricto quam ipsae nudae potentiae \ Itaque excludit; nemo enim miser et felix esse potest: deceptio autem actus naturalium potentiarum, prout habitibus seu virtutibus et error magna pars miseriae est, hoc enim est quod omnes ictuatae et informatae et perfectae sunt, licet sint actus per­ naturaliter fugiunt. Praedictae autem cognitioni, quae de fectiores in linea activitatis, sunt tamen maxime limitati et Deo habetur [per virtutem Sapientiae naturalis], multiplex miti in linea entis. Nullo ergo modo potest consistere sum­ error adiungi potest: quod patet in multis qui aliqua de Deo mum bonum in ente et bono adeo participato et recepto per viam demonstrationis cognoverunt qui, suas aestimationes et limitato. sequentes, dum demonstratio eis deesset, in errores multi­ Secundo quia, etiam in linea actus et boni, limitationem plices inciderunt. Si autem aliqui fuerunt qui, sic de divinis babent et imperfectionem. Nulla enim est potentia rationalis veritatem invenerunt demostrationis via, quod eorum aesti­ in homine neque ullus habitus operativus naturalis qui mationi nulla falsitas adiungeretur, patet eos fuisse paucis­ naturaliter semper sint in actu secundo, ut experientia simos [si tamen vel paucissimos]; quod non congruit felicitati, constat; nam homo non est intellectus separatus, ut angeli quae est communis finis [omnium hominum ideoque omnibus vel Deus, sed essentialiter est animal rationale quod, ut adeptu possibilis]. Non est igitur in hac cognitione de Deo mimai, indiget quiete et somno temporibus suis. Si ergo ultima hominis felicitas» 3. beatitudo consisteret in talibus actibus, continuo interrum­ Ergo beatitudo naturalis obiectiva hominis non consistit peretur et facili negotio, puta aegritudine, amitteretur. Neque etiam, quando actus huiusmodi ponuntur, possunt Hu in summo sui conservari; quia hoc postularet maximum In I Metaph., lect. 3, n.° 60. 2 3 I, i, i, II-II, 2, 4; I Contra Gent., cap. 4, et saepe alibi. III Contra Gent., cap. 39, arg. 3. 1 Ι-Π,49>4; 54> I. . ... • *·^*! 2S2 I P. Q. I. Sect. II. De >1 his in quibus non consistit beatitvoo Cap. Π1.—Non consistit in bonis interioribus pure spiritualibus 283 conatum et summam abstractionem a sensibilibus et a vita in hac vita, omnes virtutes intellectuales et morales carumquc sensitiva, quae diu durare non possunt absque periculo vitae actus augeri et perfici possunt, excluduntur a vera et perfecta corporalis. Ut enim sapienter animadvertit S. Thomas, ratione beatitudinis. Quod progreditur aut progredi potest, oportet hominem aliquatenus occupari necessitatibus prae­ movetur aut moveri potest: ergo pertinet ad viam, non ad sentis vitae et ab actuali et intensa contemplatione retrahi, terminum; ad medium, non ad finem. «dormiendo, comedendo et alia huiusmodi faciendo, sine Ceterum, ponere progressum indefinitum in ratione quibus vita praesens duci non potest»x; «quia contemplatio finis ultimi est ponere processum in infinitum in fine ultimo, mentis humanae non est sine actione virtutis imaginativae quod absurdissimum est; nam est multo magis absurdum et aliarum virium corporalium, quas necesse est laxari quam ponere processum in infinitum in ceteris finibus citra diuturnitate actionis, propter corporis infirmitatem»2. Unde, ultimum, quod supra ostendimus esse impossibile x. Sicut quandiu sumus in hac vita, nulla actio potest diu durare in ergo magis absurdum est ponere processum in infinitum sui summo ®. in genere causae finalis quam in ceteris generibus causarum, Praeterea, tota ratio et perfectio actus est a potentia et ita etiam summum absurditatis in ipso genere causae finalis habitu in genere causae efficientis et a proprio eius obiecto est ponere processum in infinitum in fine ultimo. in genere causae formalis et finalis. Habet ergo bonitatem Quod si ulterius addatur progressus indefinitus non unius suam essentialiter dependentem ab alio ab eoque emendi- 1 hominis tantum sed omnium hominum prorsus seu totius catam. Non ergo potest esse summum bonum, quod ab alio humanitatis, eo ipso augetur absurditas et impossibilitas non dependet sed cetera dependent ex ipso in ratione boni. ponendi finem ultimum in tali progressu. Etenim, quanto Unde actus summus summae virtutis naturalis, quae est magis augetur motus et dilatatur, tanto plus habet de motu, Sapientia, potest quidem esse ultimus finis naturalis quo ideoque tanto magis recedit a ratione veri finis ultimi. Nec seu subiectivus; minime vero ultimus finis naturalis cuius enim humanitas abstracte vel potius collective sumpta est gratia seu obiectivus, de quo formaliter loquimur. proprium subiectum beatitudinis, sed persona humana 291. Ex quo apparet falsitas progressismi supra relati. secundum quod est in individuis: secus, nullum individuum Nam contra rationem finis ultimi sive formalis sive obiectivi humanum posset esse beatum quousque tota humanitas est posse progredi essentialiter, semel ac habetur vel attin­ collective sumpta beatitudinem assequeretur. Quo quid gitur; secus esset finis ad ulteriorem finem ordinatus, quod absurdius cogitari potest? Non enim omnes homines fuerunt est contra rationem finis ultimi. Quare S. Thomas radicitus aut sunt aut erunt beati. Et sic nullus homo de facto posset confutaverat hanc «extraneam» positionem, dum scribit: ese vere perfecteque beatus. «esse in actu est finis exsistentis in potentia... Felicitas igitur, Et tamen constat quod, sicut actiones sunt suppositorum, quae est ultimus finis, est actus cui non adiungitur potentia ita etiam merita et demerita, et consequenter felicitas et in­ ad ulteriorem actum»4. Unde eo ipso quod, quamdiu sumus felicitas, quae eis correspondent. 292. Patet etiam ex dictis falsitas ponentium beatitudinem muralem in perfecta et completa evolutione omnium facultatum De Caritate, 10 c. 1 De Caritate, 10 ad 7. hominis. Haec enim positio, ut egregie argumentatur Libera­ * II-II, 180, 8 ad 2. tore, «supremum bonum in re prorsus impossibili collocat. 4 III Contra Gent., cap. 39, arg. 2. Et alio in loco: 'quilibet autem sapiens Qui enim fiet ut omnes hominis facultates in hac vita omnidebet intendere finem aliquem, imrno nullus debet ire per viam infinitam» {De duobus praeceptis caritatis et decem Legis praeceptis, cap. 28, ed. Vives, t 27 > 1 Supra tom. I, ad q. I, a. 4, nn. 620-699. iv ft. ·· t i'· A.'.*· /E? 7' 4 v1l ; ·* L i « HD 2b4 I P. Q. I. Sect. II.—De his in quibus non consistit beatitudo mode explicentur, cum ad id et tempus et vires et opportu­ nitas ipsa deficiat? Ut nihil dicam quod illae ita inter se plerumque se habent, ut unius exercitium, praesertim si plenum sit, exercitium alterius prorsus excludat1. Itemque omnium facultatum evolutio, etiamsi possibilis esset, tamen cum augeri iugiter sine fine possit, nunquam ad certum ter­ minum spectaret: ut omittam vicissitudines, varietates, mo­ lestias, defectum potestatis ceterasque imperfectiones, quae evolutionem hanc comitantur quaeque a vero fine ultimo abesse debent. Denique, haec opinio hominem ordine de­ stitutum ac praeposterum efficit. Nam si, ut antea dixi, homo ordinatus natura sua est, eius facultates ita inter se temperentur oportet ut una dominetur et ceterae subsint. Proinde bonum maximum ad principem facultatem, quae in homine ratio est, pertinere debet, atque ita ut eam expleat et cumulate perficiat. Ceteras autem facultates sic evolvi opus est, ut eidem inserviant. Hinc oritur ut, pro circumstan­ tiarum varietate, una potius quam altera explicetur. Nam si forte contingat ut, pro rerum eventu, facultatis alicuius evolu­ tio supremae reluctetur, certe consentaneum erit ut eius ope­ ratio praetermittatur. Quae sane praetermissio ipsi facultati sic impeditae conveniet, non quidem absolute sed relative spectatae, prout nempe ad hominis perfecionem refertur»2. Hac ergo in re, sapientis hominis est illud servare prae­ ceptum: non multa, sed multum. Non enim omnia possumus omnes; quin immo, pluribus intentus minor est ad singula sensus. Quo fit ut qui omnia simul capere vult, nihil de facto apprime calleat, iuxta illud vulgare proloquium: Petrus in cunctis, nullus in toto. 1 Id quod S. Thomas profunde explicat his verbis: «quandocumque una potentia intenditur in suo actu, alia potentia vel impeditur vel totaliter averti­ tur a suo actu; sicut cum aliquis intentus est ad aliquem audiendum, non percipit hominem pertranseuntem. Et hoc ideo contingit, quia omnes po­ tentiae radicantur in una anima, cuius intentio applicat unamquamque potentiam ad suum actum; et ita, cum aliquis fuerit fortiter intentus circa actum unius potentiae, minuitur eius intentio circa actum alterius· (De Malo, 3, 9). Institutiones philosophicae, Ethica, cap. I, obi. II, pp. 29-30, Neapo­ li, 1890. Ctf. III.—Non consistit in bonis interioribus pure spiritualibus 285 293. Patet denique falsitas positionis kantianae. Nam praeter difficultates aliarum formarum praecedentium, quas cumulatas habet, omnino falsum est dicere beatitudinem per prius seu formaliter consistere in delectatione, ut constat ex dictis in articulo praecedenti; falsum est etiam conflictum adesse inter sanctitatem seu honestatem supremam et beati­ tudinem sive supremam delectationem, nam delectatio spiritualis, quae pura et suprema delectatio est, tantum abest ut opponatur honestati, eique incompatibilis sit, ut potius ad eam necessario et per se sequatur veluti proprietas eius. Error Kantii procedit ex eo, quod bonum honestum et bonum delectabile spirituale concepit univoce, quasi opponerentur ■ et dividerentur ut duae res et non ut duae rationes seu modi unius rei, ut accidit in his quae analogice dividuntur \ Quem errorem iam pridem S. Thomas praeoccupaverat scribens: ed in sapientia Christi. «Perdam sapientiam sapientium, et prudentiam prudentium reprobabo. Ubi sapiens? Ubi scriba? Ubi conquisitor huius mundi? Nonne stultam fecit Deus japientiam huius mundi? Nam qui in Dei sapientia non cognovit mundus per sapientiam Deum, placuit Deo per stultitiam praedicationis salvos facere credentes. Quoniam 4 Psalm. XIII, 1-3. Rom., III, 10, 23. Ill Reg., IV, 31-34. Eccle., 1,16-18. ■ i J 0 I P. Q, I. Sect· IL—De his in quibus non consistit beatitudo 288 ; B ■ t 5 I I I· · I et iudaei signa petunt, et graeci sapientiam quaerunt: nos autem praedicamus Christum crucifixum, iudaeis quidem scandalum, gentibus autem stultitiam, ipsis autem vocatis iudaeis atque graecis Christum Dei virtutem et Dei sapientiam quia quod stultum est Dei, sapientius est hominibus; et quod infirmum est Dei, fortius est hominibus. Videte enim vocationem vestram, fratres: quia non multi sapientes secundum carnem, non multi potentes, non multi nobiles; sed quae stulta sunt mundi elegit Deus ut confundat sapientes, et infirma mundi elegit Deus ut confundat fortia, et ignobilia mundi et contemptibilia elegit Deus, et ea quae non sunt, ut ea quae sunt destrueret: ut non glorietur omnis caro in conspectu eius. Ex ipso autem vos estis in Christo lesu, qui factus est nobis sapientia a Deo, et iustitia, et sanctificatio, et redemptio, ut quemadmodum scriptum est: qui gloriatur, in Domino glorietur» \ Sapientes huius mundi sunt inexcusabiles, «quia cum cognovissent Deum, non sicut Deum glorificaverunt aut gratias egerunt; sed evanuerunt in cogitationibus suis et obscuratum est insipiens cor eorum: dicentes enim se esse sapientes, stulti facti sunt» I2: «sapientia enim huius mundi stultitia est apud Deum; scriptum est enim: comprehendam sapientes in astutia eorum; et iterum: Dominus novit cogi­ tationes sapientium quoniam vanae sunt» 3. Sed neque consistit beatitudo in scientia et sapientia altioris ordinis, hoc est, in gratiis gratis datis, quae dicuntur sermo sapientiae, sermo scientiae, prophetia, discretio spiri­ tuum, genera linguarum et interpretatio sermonum4. Nam supra has sunt charismata meliora et excellentior via, quae est via caritatis, secundum illud: «si habuero prophetiam et noverim mysteria omnia et omnem scientiam..., caritatem autem non habuero, nihil sum...; caritas nunquam excidit, 1 I Cor., I, 19-31. 2 Rom., I, 20-22. 3 I Cor., III, 19-20. Qua de re digna est quae legatur splendida expositio S. Augustini, Sermones post maurinos reperti, Serm. 18, nn. 3-9, pp ed. G. Morin, O. S. B., Romae, 1930. 3 J 4 /Cor., XII, 8-IO. Op. HL—Non consistit in bonis interioribus pure spiritualibus 289 ave prophetiae evacuabuntur, sive linguae cessabunt, sive scientia destruetur»«scientia inflat, caritas vero aedificat» 2. lure ergo S. Thomas scribit: «alii sunt vel fuerunt, ut ; Stoici, qui beatitudinem et felicitatem dixerunt esse in imerioribus bonis; habere virtutes et scientiam dixerunt sum­ | mum bonum. Quorum opinio reprobatur in leremia, IX, 23-24: non glorietur, inquit, sapiens in sapientia sua et non glorietur fortis in fortitudine sua. Quare? Quia quidquid est imus teipsum, subditur naturae tuae, sed quod beatum I te facit debet esse supra te, non tibi subiectum. Propter hoc ’ sequitur: sed in hoc glorietur qui gloriatur, scire et nosse w3. i Et S. Augustinus eloquentissime compellat Stoicos: «est virtus animi res laudabilis; prudentia bona et mala discernens, iustitia sua cuique distribuens, temperantia libidines cohibens, I fortitudo molestias aequanimiter sustinens. Magna res v-faudâbilis res: lauda, Stoice, quantum potes,’sed dic: unde habes? Non virtus animi tui te facit beatum, sed qui tibi i virtutem dedit, qui tibi velle et posse donavit4. Scio quia ! fortassis irrisurus es me, et eris in eis de quibus scriptum est quia Paulum irridebant 5... Quid tibi faciam? Reprehensus es, et oraculo divino reprehensus es. Inter illos es qui confidunt in virtute sua 6; linter illos es qui spem ponunt in homine 7. Virtus te delectat; bona res delectat. Scio: sitis, sed virtutem tibi manare non potes: siccus es; si tibi ostendero fontem vitae, forte deri­ debis. Dicis enim apud te: de ista rupe bibiturus sum? Accedit virga et manavit aqua. ludaei enim signa petunt; ■■d tu, Stoice, non es iudaeus: scio, graecus es, et graeci sapientiam quaerunt; nos autem praedicamus Christum Mcifixum. Scandalizatur Iudaeus, subsannat graecus; iuda: 'S enim scandalum, gentibus autem stultitiam, sed ipsis 1 /Or., XII, 3; XIII, 2-8. /Cw., XIII, i. Sermo in festo Omnium Sanctorum, ed. Vives, t. XXXI, p. 799 b. Philipp., II, 13. Act., XVII, 32. < Psalm. 48, 7. leremias, XVII, 5. l-D· Hominis” <> M · · 290 I P. Q. I. Sect. II.—De ms in quibus non consistit beatitudo Ctf. III.—Non consistit in bonis interioribus pure spiritualibus 291 vocatis iudaeis et graecis, hoc est, ipsi Paulo ex Saulo et 297. β) Similiter Ecclesia docuit contra pelagianos et Dionysio Aeropagitae et talibus his, talibus et illis, Christum SiTtipelagianos salutem aeternam seu beatitudinem non esse Dei virtutem et Dei sapientiam \ repositam in viribus naturae: sive istae vires sumantur per lam non irrides rupem12; agnosce virgam, crucem; modum efficientiae, quo in sensu in viribus naturae sunt Christum, fontem 3; et, si sitis, bibe virtutem; esto fonte virtutes acquisitae; sive etiam per modum meriti aut saltem saginatus, gratiarum actiones fortasse ructuabis: quod ab verae exigentiae ad explicationem seu evolutionem perfectam illo habes, iam non tibi dabis, sed in ructuatione exclamabis: vitae \ Docuit etiam contra rationalismum et semirrationalidiligam te, Domine, virtus mea4*. Iam non dices: virtus Mwi «duplicem esse ordinem cognitionis non solum princi­ animi mei me facit beatum; non eris inter illos qui, cogno­ pio, sed obiecto etiam distinctum: principio quidem, quia scentes Deum, non sicut Deum glorificaverunt aut gratias in altero naturali ratione, in altero fide divina cognoscimus; egerunt, sed evanuerunt in cogitationibus suis et obscuratum ducto autem quia, praeter ea, ad quae naturalis ratio per­ est insipiens cor eorum: dicentes enim se esse sapientes, tingere potest, credenda nobis proponuntur mysteria in Deo stulti facti sunt s. Quid est enim: dicentes se esse sapientes, abscondita, quae, nisi revelata divinitus, innotescere non nisi: a se habere, sibi sufficere? Stulti facti sunt; merito possunt»2: inter quae adnumeratur exsistentia et elevatio stulti: stultitia vera, est falsa sapientia. Sed eris inter illos, hominis ad ordinem supernaturalem eiusque ordinatio ad de quibus dicitur: Domine, in lumine vultus tui ambulabunt supernaturalem beatitudinem; «quia Deus, ex infinita boni­ et in nomine vultus tui exsultabunt tota die et in iustitia tate sua, ordinavit hominem ad finem supernaturalem, ad participanda scilicet bona divina, quae humanae mentis exaltabuntur, quoniam gloria virtutis eorum tu es 6. Virtutem quaerebas; dic: Domine, virtus mea7. Beatam intelligentiam omnino superant» 3. vitam quaerebas; dic: beatus homo, quem tu erudieris, Et damnavit sequentem propositionem beguardorum et Domine8. Beatus enim populus, cuius non voluptas carnis, beguinarum: «quaelibet intellectualis natura in seipsa natu­ cuius non virtus propria; sed beatus populus, cuius est raliter est beata», et «anima non indiget lumine gloriae ipsam Dominus Deus ipsius 9. Haec est patria beatitudinis, quam elevante ad Deum vivendum et eo beate fruendum»4. omnes volunt, sed non omnes recte quaerunt. Nos autem 298. y) Idem constat ex triplici ratione theologica. ad talem patriam non nobis viam quasi corde nostro machine- Prima sumitur ex conditione naturae lapsae. Beatitudo non mur, et erraticas semitas moliamur: venit inde et via»1011 , I consistit in vita consentanea naturae lapsae, vulneratae, secundum illud: «ego sum via et veritas et vita»u. languore congenito laboranti; quia talis vita esset deiecta, debilis, languida, ideoque valde imperfecta et mutila. Atqui talis est vita beata, quam stoici praedicabant. Dicebant enim 1 I Car., I, 22-24. 2 Psabn. ιη, 2. beatitudinem esse vitam conformem naturae; natura autem 3 I Cor., X, 4. humana non est de facto sana et integra et robusta, sed * Psalm. 17, I. aegrota, vulnerata et languida ex peccato originali. Nom 6 Rom., I, 21-22. * 7 8 9 10 etiam 11 Psalm. 88, 16-18. Psalm. 117, 14; Psalm. 71, 1 Psalm. 93, 12. Psalm. 143, 15. S. Augustinus, Sermo 150, cap. VIII, n.° 9, ML. 38, 812-813. Vide Sermonem 156, cap. VII, η « 7, ML. 38, 853-854. Ioan., XIV, 6. 1 Denz.-Bannw., nn. 103-108, 130-141, 170-200, 793-801, 806, 2.01 3. 1 Denz., n.° 1.795. * Denz., nn. 1.786, 1.796. [Cf. Pium XII, Oratio ad Cardinales et Epihabita die 2 novembris 1950. AAS. 42 (i95°)j 789·] Λ 4 Denz., n.° 475. I P. Q. I. Sect. II.—De his in quibus non consistit beatitudo 292 Cap. III.—Non potest ergo in tali vita consistere beatitudo naturalis, multoque minus supernaturalis beatitudo. Sane, homo in statu naturae lapsae, ultra innumeras miserias corporales quibus premitur, non habet vires natu­ rales expeditas ad volendum et perficiendum totum bonum morale naturale, cum non possit observare primum et maxi­ mum praeceptum legis naturalis, quod est Deum diligere super omnia amore naturali absoluto et efficaci, «prout est principium et finis naturalis boni»l; et bonum, quod potest velle et perficere, imperfecte et difficulter 2 tantum. Conse­ quenter, in praesenti statu, per solas vires naturae non potest perfecte assequi virtutes morales naturales eo perfectionis gradu quem naturaliter postulat eorum propria natura3: quod tamen requiritur ad veram rationem beatitudinis. Propter quod S. Augustinus in stoicos invehit, dicens: «ubi sunt vestrae virtutes, prudentia, iustitia, fortitudo, temperantia?». Et cum Stoici permitterent sapienti mortem sibimet inferre atque ex hac vita migrare urgentibus doloribus quos nefas esset amplius tolerare, ita eos invicte compellat: «O vitam beatam quae, ut finiatur, mortis quaerit auxilium! Si beata est, maneatur in ea; si vero propter ista mala fugiatur ab ea, quomodo est beata?* 4. Profecto, virtutes huiusmodi potius erant in verbis Stoicorum quam in eorum vita. Si tamen etiam in re inventae fuissent virtutes naturales, non illico in vitam aeternam duxissent. Quare idem Augustinus eloquenter: «dicant ergo pagani: bene vivimus; si per ostium non intrant, quid prodest eis unde gloriantur? Ad hoc enim debet unicuique prodesse bene vivere, ut detur illi semper vivere; nam cui non datur semper vivere, quid prodest bene vivere? Quia nec bene vivere dicendi sunt qui finem bene vivendi vel caecitate nesciunt, vel inflatione contemnunt. Non est autem cuiquam spes vera et certa semper vivendi, 1 1 3 4 9 Λ 9* ? * Ο* I-II, 109, 3 c. et ad 1; 4. I-II, 109, 8. II-II, 23, 7; 47, 13. De Civitate Dei, lib. XIX, cap. IV, n.° 4, ML. 41, 630 consistit in bonis interioribus pure spiritualibus 293 nisi agnoscat vitam, quae est Christus, et per ianuam intret in ovile. Quaerunt ergo plerumque tales homines etiam persuadere hominibus ut bene vivant, et christiani non sint. Per aliam partem volunt ascendere, rapere et occidere; non ut pastor, conservare atque salvare. Fuerunt ergo quidam philosophi [= stoici] de virtutibus et vitiis subtilia multa tractantes, dividentes, definientes, ratiocinationes acutissimas conclu­ dentes, libros implentes, suam sapientiam buccis crepantibus ventilantes, qui etiam dicere auderent hominibus: nos sequi­ mini, sectam nostram tenete, si vultis beate vivere. Sed non intrabant per ostium; perdere volebant, mactare et occidere»1. 299. Secunda ratio sumitur ex hierarchia virtutum, edam abstrahendo a statu naturae lapsae. Si beatitudo hominis consisteret in virtutibus seu potius in actibus vir­ tutum, manifeste consistere debet in supremo actu perfectissimae virtutis. lam vero constat supremas et perfectis­ simas virtutes non esse virtutes morales neque intellectuales, sed theologicas et dona Spiritus Sancti 2. Non potest ergo beatitudo hominis naturalis perfecta reponi in vita activa naturali, ad quam pertinent virtutes morales acquisitae; neque beatitudo supernaturalis in vita contemplativa naturali, quae habetur per virtutes intellectuales; neque rursus in vita activa supematurali, quae est vita secundum virtutes mora­ les infusas: sed deberet reponi in vita contemplativa super­ natural], ad quam pertinent donum intellectus et sapientiae et virtutes theologicae, et consummabitur in visione faciali tt intuitiva Dei3. 300. Tertia ratio, quae etiam abstrahit a statu naturae lapsae, sumitur ex ordine obtectorum caritatis. Cum beatitudo 'biectiva sit ultimus finis hominis, qui est appetendus et aandus propter se et super omnia et cetera propter ipsum 4, □ eo bono essentialiter beatitudo consistit quod propter se 1 S. Augustinus, Tractatus 45 in loannem, nn. 2-3, ML. 35, 1.720. I- II, 62,1-2; 68, 8. II- II, qq. 179-182; III Contra Gent., capp. 34"54Vide supra, ad. q. I, a. 6, t. I, nn. 868-869. 294 L I k ■I B Λ I i I fl A I νΠ- A 3 ■ fit I I I P. Q. I. Sect. II.—De his in quibus non consistit beatitudo Cap, III.—Non consistit in bonis interioribus pure spiritualibus 295 et super omnia appetendum et diligendum est et cetera invicem; sed quaeritur utrum propter se homo ab homine propter ipsum. Atqui nec homo, nec anima eius, neque vir­ diligendus sit, an propter aliud. Si enim propter se, fruimur tutes et actus ipsius sunt bona propter se et super omnia eo; si propter aliud, utimur eo. Videtur autem mihi propter diligenda et cetera propter ipsa, sed solus Dus, iuxta illud: aliud diligendus. Quod enim propter se diligendum est, in «diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo, et in tota io consituitur vita beata; cuius, etiamsi nondum res, tamen anima tua, et in tota mente tua; hoc est maximum et primim spes eius nos hoc tempore consolatur. Maledictus autem qui mandatum. Secunditm autem simile est huic: diliges proximum spem ponit in homine1. Sed nec seipso quisquam frui debet, si liquido advertas quia tuum sicut teipsum»\ Seipsum ergo non debet homo diligere super omnia et propter seipsum, sed sub Deo et propter nec seipsum debet propter seipsum diligere, sed propter Deum; nam scriptum est: «si quis vult post me venire, abneget dium quo fruendum est. Tunc est quippe optimus homo, semetipsum et tollat crucem suam et sequatur me; qui enim cum tota vita sua pergit ad incommutabilem vitam, et toto voluerit animam suam salvam facere, perdet eam: qui autem affectu inhaeret illi; si autem se propter se diligit, non se perdiderit animam suam propter me, inveniet eam»2: «si quis refert ad Deum sed, ad seipsum conversus, non ad incom­ venit ad me, et non odit patrem suum et matrem et uxorem mutabile aliquid convertitur. Et propterea iam cum defectu et filios et fratres et sorores, adhuc autem et animam suam, aliquo se fruitur; quia melior est cum totus haeret atque non potest meus esse discipulus» 3. Et Apostolus corripit constringitur incommutabili bono, quam cum inde vel ad «homines seipsos amantes» propter seipsos4, qui scilicet seipsum relaxatur. Si ergo teipsum non propter te debes «quae sua sunt quaerunt, non quae lesu Christi»5, dum diligere, sed propter illum ubi dilectionis tuae rectissimus e contra vera caritas «non quaerit quae sua sunt», sed quae finis est, non succenseat alius homo si etiam ipsum propter sunt Dei6. Non ergo beatitudo hominis obiectiva consistit Deum diligis. Haec enim regula dilectionis divinitus con­ in anima eius aut in potentiis et virtutibus et actibus ipsius, stituta est: diliges, inquit, proximum tuum sicut teipsum; Deum vero ex toto corde et ex tota anima et ex tota mente 2, sed extra et supra omnia haec. Quod quidem argumentum—quod S. Thomas tetigit hic, ut omnes cogitationes tuas et omnem vitam et omnem intellectum in Sed contra—splendide, more suo, prosequitur S. Augu­ in ilium conferas, a quo habes ea ipsa quae confers. Cum autem stinus: «nos itaque, qui fruimur et utimur aliis rebus, res ait: toto corde, tota anima, tota mente, nullam vitae nostrae aliquae sumus. Magna enim quaedam res est homo, factus partem reliquit quae vacare debeat et quasi locum dare ut alia ad imaginem et similitudinem Dei, non in quantum mortali n velit frui; sed quidquid aliud diligendum venerit in animum, corpore includitur, sed in quantum bestias rationalis animae illuc rapiatur quo totus dilectionis impetus currit. Quisquis ergo recte proximum diligit, hoc cum eo debet agere, ut honore praecellit. Itaque magna quaestio est, utrum frui se homines debeam, etiam ipse toto corde, tota anima, tota mente diligat Deum. an uti, an utrumque. Praeceptum est enim nobis ut diligamus Sic enim eum diligens tanquam seipsum, totam dilectionem sui et illius refert in illam dilectionem Dei, quae nullum a se rivulum duci extra patitur cuius derivatione minuatur» 3. 5 Mtt., XII, 37-39. Mtt., XVI, 24-25. Luc., XIV, 26. II Tim., Ill, 2. Phil., II, 21. I Cor., XIII, 5. 1 leremias, XVII, 5. I ‘ Mit., XXII, 39’ S. Augustinus, De Doctrina Christiana, lib. I, cap. XXII, nn. 20-21, ML. 34, 26-27. Quo in sensu alibi scribit: ♦Anima... creata a summo bono, .. * 296 I P. Q. I. Sect. II.—de his in quibus non consistit βεατππ» I Ctf. III.—Non consistit in bonis interioribus pure spiritualibus 297 aw.; beatitudo obiectiva seu materialis, subdist.: est aliquod § III bonum hominis subiective seu formaliter, nego; est aliquod bonum animae obiective seu fundamentaliter, conc. SOLVUNTUR DIFFICULTATES Conc. min. et contradist. conclusionem: beatitudo hominis est aliquod bonum animae, beatitudo subiectiva seu formalis, 301. Difficultates tres, quas movet S. Thomas, ordine aw.; beatitudo obiectiva seu materialis, subdist.: est aliquod naturali procedunt a maiori ad minus. Prima enim sumitur bonum animae subiective seu formaliter, nego; est aliquod a sufficienti divisione bonorum humanorum in bona exteriora, bonum animae obiective seu fundamentaliter, conc. bona corporis et bona animi; et est conclusio omnium ar­ Obiectio procedit ex notione confusa beatitudinis hominis ticulorum praecedentium: nam, ex quo beatitudo non consistit et boni eius, sicut erat in plerisque philosophis, uno excepto in bonis exterioribus neque in bonis corporis, necessario Aristotele, ut initio quaestionis notatum est\ quasi per consistere debet in bonis animae. Secunda est subswnptw modum unius sumentibus beatitudinem formalem et obiepraecedentis contra distinctionem respondentis de bono ctivam, et bonum beatificans formaliter et obiective seu animae obiectivo, non subiectivo; et procedit ex ipsa defini­ fundamentaliter. Et tamen haec omnia oportet distincte tione beatitudinis, quae est bonum maxime amatum et propter considerare, ne in errorem incidamus, quod cetera omnia desiderantur, — et hoc est ipse beatus Ergo beatitudo formalis hominis est quid essentialiter in secundum animam suam, cui omnia bona desiderat. Tertia km seu intra hominem, cum sit essentialiter actio vitalis denique urget secundam contra ei replicantem, ex proprietati hominis Lin qua primo consequitur beatitudinem suam obiecbeatitudinis, quae est summa perfectio beati: summa autem ttwm.· actio autem vitalis semper est inhaerens et ab intrinseco perfectio debet summe esse in perfectibili, veluti ultimus procedens, sive sit ex solis viribus naturae—si agatur de actio­ et summus actus eius. ne vitali naturali, ut in actu beatifico naturali—; sive sit ex 302. Obiectio prima (ex sufficienti divisione bonorum viribus gratiae elevantis et applicantis naturam modo vitali, humanorum). Beatitudo hominis est aliquod bonum hominis: ut accidit in actu beatifico supematurali. Si ergo bonum aut ergo bonum exterius, aut bonum corporis interius, aut hominis sumatur mere subiective, tunc beatitudo eius est bonum animae, cum bonum humanum adaequate et imme­ aliquid subiective exsistens in homine secundum animam, diate per haec tria dividatur 1. Atqui non est bonus exterius sumpta beatitudine pro beatitudine formali exclusive. (aa. 1-4), neque bonum corporis interius (aa. 5-6). Ergo At hic non loquimur de hac beatitudine, sed solum de beatitudo hominis necessario debet esse aliquod bonum beatitudine obiectiva; et haec non potest esse aliquod bonum animae. hominis subiective, hoc est, neque pars essentialis eius, ut est 303. Respondetur. Dist. mai.: beatitudo hominis est ipsa anima secundum essentiam eius; neque potentiae natu­ aliquod bonum hominis, beatitudo subiectiva seu formalis, res animae; neque habitus naturales earum; neque earum ictus ex habitibus procedentes, — si loquamur de beatitunon tamen summum bonum, sed magnum bonum; item caro nec summum dine obiectiva naturali; quia haec omnia finita et limitata bonum, nec magnum bonum, sed tamen parvum bonum. Anima ergo magnum sunt et infra ipsum hominem appetentem beatitudinem, bonum, sed non summum bonum; vivens inter summum bonum et panum reluti partes vel accidentia eius. Multoque minus potest in bonum, idest inter Deum et carnem; inferior Deo, carne superior» (Sermo 156. cap. VI, n,° 6, ML. 38, 853). Non ergo in anima neque in his quae sum animae consistere potest beatitudo obiectiva. 1 Vide supra nn. 33, 39-42, 45. 1 Supra n.° 19. 5 '"· · Λ ‘298 ! I P. Q. I. Sect. IL—De his in quibus non consistit beatitudo eis consistere beatitudo obiectiva supernaturalis, ut patet ex terminis; sed neque in habitibus et actibus supematuralibus quia eadem est horum proportio ad beatitudinem supematuralem obiectivam ac habituum actuumque naturalium ad naturalem beatitudinem obiectivam. Necesse est ergo utrobique ab homine exire ad inveniendum obiectum hominem beatificans. Quod quidem obiectum non potest esse infra hominem, ut bona exteriora; neque iuxta hominem, ut cetera bona creata, quae finita et limitata sunt ut ipse homo; sed necessario debet esse supra hominem, nempe bonum increatum et infinitum, quod aliquo modo est et dici debet bonum animae, hoc est, obiective et terminati™, quatenus solius animae apprehendentis et appetentis per intellectum et voluntatem potest esse obiectum et terminus: nam facultates sensitivae nullo modo possunt illud directe et in seipso attingere, cum sit extra earum obiectum formale et adaequatum. Beatitudo igitur obiectiva est bonum animae, non subiective sed obiective, quatenus est bonum quod obiective solum attingi potest ab intellectu et voluntate, quae sunt facultates solius animae, et nullo modo a facultatibus sensitivis, quae sunt facultates totius compositi humani, in quibus cum brutis communicamus. 304. Obiectio secunda (ex ipsa definitione beatitudinis). Atqui etiam beatitudo obiectiva consistit in ipsa anima. Nam beatitudo obiectiva consistit in eo quod maxime amatur ab homine. Sed maxime amatur ab homine ipsa eius anima, quia ei amat omnia bona, etiam summum bonum, quod appellari solet beatitudo obiectiva; et propter unumquodque tale, et illud magis. Ergo beatitudo hominis obiectiva con­ sistit in ipsa eius anima. 305. Respondetur. Nego minorem subsumptam. Quantum vero ad eius probationem, dist. mai.: beatitudo obiectiva consistit in eo quod maxime amatur ab homine, amore amicitiae, conc.; amore concupiscentiae, nego. Contradist. min.: maxime amatur ab homine ipsa eius anima, amore amicitiae, nego; amore cuiusdam concupiscen­ tiae, conc. Et nego consequens et consequentiam. Ο. III.—Non consistit in bonis interioribus pure spiritualibus 299 Recolenda est hic triplex distinctio: una, ex parte beatitu­ dinis, in obiectivam et formalem vel subiectivam; alia, ex parte amoris, in amorem concupiscentiae quo amamus bonum aliquod alteri, et in amorem amicitiae seu bene­ volentiae quo amamus bonum aliquod propter se vel sibi ipsi et alia quaedam vel cetera omnia propter ipsum tertia, ex parte obiecti amoris utriusque: nam proprium obiectum amoris amicitiae est persona non res, quia solum persona redamare potest et potest proprie loquendo uti et frui bonis quae ei volumus; amoris autem concupiscentiae, licet pro­ prium obiectum sint res non personae, tamen ex consequenti possunt esse personae, non quidem prout reduplicative sunt personae, sed prout specificative sunt creaturae, ut accidit in personis creatis 2. 306. Sic ergo beatitudo formalis, cum sit essentialiter res quaedam (= actio beatifica) et quidem accidentalis, non persona nec substantia, non est per se diligibilis neque ama­ bilis amore amicitiae, sed solum amore concupiscentiae: quia Kill tamen inter omnes res bonas et amabiles est summa, hoc amore concupiscentiae summe amatur, cum ametur propter se, et ceterae res bonae ut res exteriores et virtutes morales et virtutes infusae cum caritate et gratia sancificans, amentur , propter ipsam3. Homo autem, secundum animam suam rationalem, est persona, quae per se seu reduplicative est amabilis amore amicitiae. Et cum amor amicitiae comparetur ad amorem concupiscentiae sicut amor perfectus ad amorem imper­ fectum 4, seipsum perfectiori genere amoris amat homo quam ipsam beatitudinem formalem, quam propter seipsum amat tanquam propter finem cui. Non tamen sequitur quod magis amet seipsum quam beatitudinem formalem. Nam compa-* 1 ■ 1 1,6o, 3; I-II, 26, 4; II-II, 23,1, et passim alibi. 1 Multoque magis, si propter peccata, incidat quodammodo in condirerum, amissa dignitate personae (cf. II-II, 64, 2 ad 3, 25, 3 et 11; LL’ HI Sent., dist. 28, 5, ed. Moos, nn. 47-48). » III Sent., dist. 28, 1 c. et ad 5, ed. cit., nn. 8-16; II-II, 25, 2. ‘ I-II, 26, 4; Il-Π, 17, 8· . · · λ ·r . *. Λ t ■I Ctf. Ill—Non consistit in bonis interioribus pure spiritualibus 301 De his in quibus non consistit beatitudo I amicitiae] homo amat seipsum. Unde non est eadem ratio ratio debet esse inter homogenea h hi autem duo amores jnoris utrobique», neque idem ordo K non sunt eiusdem generis, quia amor non dividitur in amorem 307. At beatitudo obiectiva, cum debeat esse Ipsum concupiscentiae et in amorem amicitiae sicut genus in species, bonum per se subsistens, non potest esse de genere accidentis sed sicut analogum in analogata, eo fere modo quo ens divi­ scut beatitudo formalis nostra, sed necessario debet esse ditur in substantiam et accidens 2; consequenter, non sum de genere substantiae; et quidem in hoc genere, non mera proprie loquendo comparabiles. Potest ergo homo magis re, sed persona, quia «persona significat id quod est perfectisdiligere beatitudinem formalem in genere amoris concupi­ iman in tota natura*2. Consequenter beatitudo obiectiva scentiae, quam seipsum in genere amoris amicitiae: immo et et summe amabilis et amanda perfectissimo amoris genere, ita esse debet, quia beatitudinem formalem concupiscit dicet amore amicitiae et non, explicite, amore concupi­ ut summam rem bonam, seipsum vero non potest amare scentiae. ut personam summe bonam, cum non sit summum bonum. Loquentes ergo de amore beatitudinis obiectivae et de Neque obstat quidquam axioma illud: propter quod amore propriae animae, est inter eos comparatio proprie unumquodque tale, et illud magis. Nam hoc proloquium dicta, cum sint amores eiusdem generis nempe amoris amici­ «veritatem habet, si intelligatur in his quae sunt unius ordinis, tiae, et eiusdem ordinis scilicet personarum. Et sic homo puta in uno genere causae; puta, si dicatur quod sanitas est ia statu naturae sanae et integrae naturaliter plus amat propter vitam, sequitur quod vita sit magis desiderabilis; amore amicitiae beatitudinem obiectivam quam seipsum; si autem accipiantur ea quae sunt diversorum ordinum, non I et similiter in ordine supernatural!, amore caritativo plus anat beatitudinem suam obiectivam supematuralem quam cinam, non ideo sequitur quod medicina sit magis deside­ 1 seipsum, quia eam amat ut radicem et fontale principium rabilis, quia sanitas est in ordine finium, medicina autem totius bonitatis3, cuius ipse homo non est nisi participatio quaedam diminuta et imperfecta: constat autem quod «una­ in ordine causarum efficientium» 3. Et similiter, alius est ordo rerum, qui est ordo diligibilium quaeque pars naturaliter plus amat commune bonum totius amore concupiscentiae; et alius ordo personarum, qui est quam particulare bonum proprium» 4. In hoc igitur ordine beatitudinis obiectivae, de qua for­ ordo diligibilium amore amicitiae. Unde non sequitur quod, si beatitudo formalis, utpote res quaedam bona diligatur ab maliter loquimur in praesenti, multo plus omnibus modis homine sibi et propter se, magis diligat seipsum quam beati­ I amatur ab homine beatitudo quam ipsa eius anima et persona, tudinem formalem, sed solum quod perfectiori genere amoris quia hanc amat propter illam sicut propter ultimum finem .w gratia et cui primarium absolute; se autem ut propter seipsum amet quam illam. Quare S. Doctor profunde respondet: «beatitudo [for­ inem cui secundarium sub illo et ad illum et in illo. Itaque malis] maxime amatur tanquam bonum concupitum [ amore bomo se amat amore amicitiae naturali et praesertim amore cuncupiscentiae]; amicus autem amatur [ amore amicitiae] supernatural! caritativo, non ut obiectum formale et pri­ tanquam id cui concupiscitur bonum, et sic etiam [= amore marium, sed ut obiectum materiale et secundarium, prout S. Thomas, In VII Physic., lect. 7. ‘ I, 60, 3; I-II, 26, 4; in De divinis nominibus, cap. IV, lect. 9, ed. Vives, Opera, t. XXVI, pp. 451-452. ’ I, 87, 2 ad 3. Hic, ad 2. 1,29, 3· 1,6o, 5; I-II, 109, 3; II-II, 26, 3, et alibi passim II-II, 26, 3. 30l I P. Q. I. Sect. II.—De his in quibus non consistir beatitudo Ctf. III.-Non consistit in bonis interioribus pure spiritualibus continetur sub formali et primario, quod Deus est et beati· 1i Quidquid autem diligitur dilectione concupiscentiae, non tudo obiectiva. potest esse uhimuni dilectum, cum ad bonum alterius referatur, Se habet ergo ipse homo secundum animam suam ve- eius scilicet cui concupiscitur; sed illud, quod diligitur amore luti medius inter beatitudinem formalem et beatitudinem tenewleniiae, potest esse ultimum dilectum. 30S. Beatitudo ergo creata [= seu formalis], quae in obiectivam; quia beatitudinem formalem amat propter seipsum et sibi ordinat ut fini cui, sed rursus seipsum nobis est, non diligitur nisi dilectione concupiscentiae; unde tali beatitudine beatificarum amat propter beatitudinem eius dilectionem referimus ad nos, et ita non potest esse ultimum obiectivam qui Deus est sicut propter finem ultimum dikciwn: est tamen ultimum concupitum [= puro amore simpliciter cuius gratia et cui. Et quia «medium comparatum concupiscentiae] ex hoc ipso quod est maximum bonum ad unum extremum, videtur alterum extremum, sicut [= ut pura res bona], quod nobis ex coniunctione ad Deum tepidum comparatum calido videtur frigidum» \ homo provenit; et ideo dicitur esse propter se quaesitum vel deside­ comparatus beatitudini formali, quae est pura res, induit ratum: utrumque enim importat aliquid ultimum in his quae rationem personae proprie et pleno sensu dictae, ideoque 1 diliguntur amore concupiscentiae» 1. Ipsa autem anima, cui natus est terminare amorem amicitiae, qui est genus amoris homo concupiscit beatitudinem formalem, simul amatur perfectioris, sicut persona est perfectior ens quam res: at amore amicitiae et amore concupiscentiae, licet non ex aequo, comparatus beatitudini obiectivae, quae est pura persona, sed per prius, ut persona, amore amicitiae et in comparatione cum sit ipse Deus, induit quandam rationem rei, prout . ad beatitudinem formalem; per posterius vero, ut persona scilicet est creatura Dei; et sub hoc respectu est naturaliter ctiata, amore cuiusdam concupiscentiae in comparatione ad magis ordinabilis ad Deum sicut ad finem, quam pura res beatitudinem obiectivam, quae Deus est et qui, ut sic, est etiam mere naturalis ut divitiae ad hominem ipsum; atque formaliter amabilis puro et simplici amore amicitiae. Nam ideo, sub hac specificativa consideratione creaturae, est si Deus amatur, non reduplicative ut Deus, sed specificative amabilis amore concupiscentiae propter Deum, ita ut actus ut causans in nobis beatitudinem formalem, non amatur amoris non terminetur ad hominem sed ad Deum. Qua de puro amore amicitiae, sed cuiusdam concupiscentiae, ut causa, dicebamus quod ipsa anima maxime amatur ab homine accidit in amore spei; qui quidem amor, cum ex genere suo amore cuiusdam concupiscentiae; quia amatur plus quam sit imperfectus, non est qui formaliter seu primo et per se ipsa beatitudo formalis, utpote subiectum cui talis beatitudo Deo debetur2. Unde iterum S. Thomas: «hoc, inquit, quod concupiscitur, quod rursus quodammodo concupiscitur ut I aliquis velit frui Deo, pertinet ad amorem quo Deus amatur creatura propter Deum. amore concupiscentiae; magis autem amamus Deum amore Quae cum ita sint, apparet quam vere et profunde S. Tho­ amicitiae quam amore concupiscentiae, quia maius est in se mas scripsit: «duplex est diligibile: unum, quod diligitur per bonum Dei quam bonum quod participare possumus fruendo modum benevolentiae, quando volumus bonum alicuius ipso; et ideo simpliciter homo magis diligit Deum ex caritate propter seipsum; sicut diligimus amicos, etiamsi nihil ex eis quam seipsum»3. debeat nobis accidere; aliud, quod diligitur dilectione concu­ piscentiae, et hoc est vel bonum quod in nobis est, vel quia ex eo in nobis aliquod bonum fit; sicut diligimus delectationem, 1 IV Sent., d. 49,1,2 qla. i ad 3. Cf. Ill Sent., d. 29,4, ed. cit., nn. 50-53; vel vinum, in quantum facit delectationem. Π-Π,27>3· , ■ · 1 I, 50, i ad i. 1 II-II, 17, 8; 23, 6. Cf. etiam J. M. Ramîrez, De spei Christianae fideique Otinae mutua dependentia,- pp. 27-28. Friburgi Helvetiorum, 1940. » II-II, 26, 2 ad 3. «... - « I: n 304 I P. Q. I. Sect. II·—De his in quibus non consistit beatitudo 309. Obiectio tertia (ex proprietate beatitudinis). Beati* tudo hominis est summa perfectio eius. 2\tqui summa per* fectio hominis est maxime in homine secundum maximum eius, quod est anima; quia proprium est perfectionis esse perfectibilis et in perfectibili, ut actus eius. Ergo beatitudo hominis est maxime in homine secundum animam eius et ut maximum bonum animae. 310. Respondetur. Dist. mai.: beatitudo hominis est summa perfectio eius, et formalis et obiectiva, conc.; formalis tantum, subdist.: beatitudo subiectiva seu formalis, conc; beatitudo obiectiva, nego. Contradist. min.: summa perfectio hominis est maxime in summo hominis, quod est eius anima, summa perfectio formalis, conc.; summa perfectio obiectiva, nego. Contradist. etiam conclusionem: beatitudo hominis est maxime in homine ut maximum bonum animae eius, beati­ tudo formalis, conc.; beatitudo obiectiva, nego. Perfectio est duplex, sicut et actus: una, formalis, quae recipitur in perfectibili per modum formae seu actus infor­ mantis, sive sit per modum subsistentis, ut forma substan­ tialis, sive sit per modum formae inhaerentis, ut forma acci­ dentalis; — et haec perfectio semper et necessario est in perfectibili ut aliquid eius, et quidem tanto intimius et perfectius quanto perfectior est in suo genere: — alia vero perfectio est obiectiva seu pure terminativa, et haec non recipitur in perfectibili neque informat ipsum per modum formae seu actus informantis, sed est essentialiter extra perfectibile, ipsum tamen actuat per modum puri termini seu finis cuius gratia, cum ad illum perfectibile ordinetur ut potentia ad actum terminantem et transcendentem. Quando ergo dicitur quod est proprium perfectionis esse in perfectibili ut actus et forma eius, intelligitur de perfe­ ctione formali seu informante, non de perfectione obiectiva seu mere terminante. Et inde iam illico apparet solutio difficultatis. Nam beati­ tudo hominis est duplex: una, formalis, quae essentialiter est perfectio seu forma accidentalis informans animam beatam eique inhaerens; et de hac verificatur obiectio, quia ùp. III.—Non consistit in bonis interioribus pure spiritualibus 305 revera nulla forma accidentalis adeo perfecte et profunde informat animam eique inhaeret sicut ipsa: — alia vero beatitudo est obiectiva, quae essentialiter est Actus purus per je subsistens, qui ideo non potest esse forma alterius per mohm informantis, cum sit forma essentialiter irrecepta et per se subsistens et omnia transcendens sed solum potest I esse actus et perfectio pure terminans: sive per modum obiecti halizantis, si agatur de unione accidentali; sive per modum sistai aut personae assumentis, si sermo fiat de unione substantiali, ut in mysterio Incarnationis. Quia ergo hic non loquimur de beatitudine formali sed solum de beatitudine obiectiva, manifeste haec non potest (esse aliquid animae subiective, licet necessario debeat esse diquid animae obiective seu pure terminative, quod est essentialiter aliquid extra et supra animam. Nec valet argumentum: bonum hominis dividitur adae’ quare in bonum exterius, in bonum corporis et in bonum .limae, quorum supremum est bonum animae, ideoque in |ïïc reponi debet beatitudo obiectiva. Nam bonum animae ‘:otest esse eius subiective, et tunc est animae et in anima; :1 eius obiective et terminative tantum, et tunc est animae idem ut obiectum, at non est in anima ut in subiecto. Vgumentum igitur valet, si bonum animae sumatur pure biective seu terminative, non si sumatur subiective, ut in sponsione ad primum notatum est. Similiter non valet argumentatio: bonum humanum ividitur adaequate in utile, delectabile et honestum, quorum □ximum est honestum, atque ideo in ipso consistere debet 'aritudo hominis obiectiva; et cum bonum honestum sint nutes morales, in eis necessario collocanda est beatitudo hectiva. Bonum enim honestum est duplex: unum formale vel iiectivum, ut sunt virtutes et actus virtutum, et istud •num honestum est in anima subiective; aliud vero est biectivum et fundamentale et transcendens, nempe obiectum d finis ex quo actus et virtutes habent rationem suae hone- -fc Rainis·· 1 i 306 I P. Q. I. Sect. II.—De his in quibus non consistit beatitudo statis, et istud honestum non est animae subiective, sed obiective et terminative finaliter. Ut enim notat S. Thomas, licet haec divisio boni proprie videatur esse boni humani subiective seu inhaerentis, «si tamen altius et communius rationem boni consideremus, invenitur haec divisio proprie competere bono secundum quod bonum est» \ QUAESTIO SECUNDA Concludit igitur argumentum, si bonum honestum su­ matur altius, ut transcendens bonum humanum subiective DE BONIS CREATIS COLLECTIVE seu inhaerens; nam vera beatitudo obiectiva est in categoria boni honesti obiective, quasi in summo et universali fonte SUMPTIS totius honestatis: deficit vero, si nomine boni honesti intelligatur honestas formalis vel subiectiva ipsius hominis, ut 311. Dato ergo quod beatitudo hominis obiectiva non sumebant Stoici2. Unde non sequitur beatitudinem obiectivam, de qua in praesenti loquimur, consistere in virtu­ consistat in bonis creatis singulatim et distributive sumptis, tibus moralibus, neque in quacumque honestate animae iam ridendum superest utrum saltem consistere possit in tota turum collectione, vel in aliquo bono creato cogitabili, quid­ inhaerenti. quid sit illud. Cf. Ferrarlensem, in III Contra Gent., cap. 34, n.° 7. Art. 8.—Utrum beatitudo hominis consistat in aliquo bono creato 312. Beatitudinem consistere in bonis exterioribus, in bonis corporis et in bonis animae simul sumptis, sat multi dixerunt; unde et beatitudinem definiebant: «secretis malis omnibus, cumulata bonorum complexio'» \ vel etiam: com­ mon bonorum summa et cumulus» 2. Differenter tamen. Nam qui philosophi non sunt, ideoque diversorum bonorum valorem inaequalem dimetire nesciunt, in mero cumulo omnium bonorum praedictorum beatitudinem hominis ponere consueverunt. Quo refertur a Rochefort sanus humanismus popularis graecorum ante corruptionem civilitatis et philosophorum depravationem; et huc etiam redeundum censet ut homines vere felices sint3, cum hoc 1 Tullius Cicero, Tuscullan. Quaest., lib. V, cap. 10, ed. cit., t. II, p. 461. 1 S. Augustinus, Enarratio in Psaltn. II, n.° 11, ML. 36, 72. * Histoire critique des anciens et des systèmes des philosophies sur le bonheur , Discours préliminaire, pp. VII-XXX. 308 I P«—De his in quibus non consistit beatitudo sit dictamen naturalis rationis omnium hominum, quae falli I sistit in Sapientia, infimum vero in divitiis: sed minus quam non potest. Quem popularem sensum Tullius Cicero eleganter praecedentes tribuit fortunae4; obiectum vero proprium exprimit dicens quod «perbeati illi videri solent qui in optima Sapientiae ponit in Prima Causa rerum, quae est Actus republica, cum et honoribus et rerum gestarum gloria Punis2. florerent, eum vitae cursum tenuere potuerunt ut, vel in Denique hanc eandem sententiam, ad rem quod attinet, negotio sine periculo, vel in otio cum dignitate esse possent»1. defendit schola leibziniano-wolfiana, quae progressismum Neque ab hac opinione differre videntur quidam homi­ I individualem seu personalem in primis defendit, ad quem nes politici progressimo imbuti, qui summum reipublicae omnia ista bona cumulative requiruntur, licet maxime insi­ bonum consistere putant in cumulo divitiarum, dominatus stat in virtute et scientia 3. omnigenaeque culturae, praesertim physicae et intellectualis, 313. Secunda forma collectivismi ponit beatitudinem ad vitam humanam omnium civium commode beateque hominis non in collectione omnium bonorum in individuo degendam. konano sicut forma praecedens, sed in omnium hominum At philosophi, qui dicuntur, inter haec bona ordinem collectione seu totalitate, quam appellant Humanitatem, quae quendam ponebant. Epicurei omnium istorum bonorum $e habet ad singula individua ut totum ad partes. Atqui cumulum appellabant beatitudinem, ita tamen ut voluptas ratum est finis partium, cum pars, tota quanta est, sit totius corporis primatum teneret; et ultimum, scientiae. et ad totum. Ergo finis ultimus singulorum hominum et Archytas Tarentinus principatum ponebat in virtute; omnium bonorum uniuscuiusque est tota Humanitas. bona vero exteriora et interiora corporis, sub virtute. Unde Haec autem doctrina fuit proposita triplici modo. beatitudinem definiebat: usus virtutis in rebus prosperis, ( Primo, sub forma progressismi socialis simpliciter dicti, qui ή χρασις άρετας εν ευτυχία 2 .Et ratio eius erat, quia homo principaliter consisteret in continuo et non impedito conatu non est anima sola neque corpus tantum, sed ex utroque perficiendi semper artes et scientias et politicas ac sociales compositus; et ideo bonum completum et perfectum homi­ libertates, quibus tota Humanitas perfecta evadat et libera. nis, quod est beatitudo, debet esse bonum compositum ex Secundo, sub forma utilitarismi socialis, qui principaliter bonis corporis et bonis animae et bonis exterioribus, quae insistit in continua progressione versus maximam acquisi­ bona tum corporis tum animae iuvant, ita sane ut omnia tionem bonorum delectabilium ad vitam iucunde degendam sint sub virtute animi3. pro tota Humanitate. Tertio, sub forma pantheismi psychoSimilia docet Hippodamus Turius. Homo pervenit ad tfici, quo tota Humanitas tendit ad conscientiam sui veluti beatitudinem virtute ac fortuna ducibus. Virtus ergo debet Mpremi momenti evolutionis omnium entium, atque ideo uti fortuna prospera, et in hoc usu consistit beatitudo, sicut ii finis in se et sibi ipsi: sive hoc fiat per modum affirmationis peritia nautae in recto usu secundi ventus 4. ibsolutae bonitatis et perfectionis sui (= optimismus ab­ Aristoteles etiam docet beatitudinem humanam ex his solutus), ut Fichte, Hegel, Schelling, et quodammodo omnibus bonis coalescere; quorum tamen supremum con­ 1 Dc Oratore, lib. I, cap. i, ed. cit., t. I, p. 127. 2 De viro bono et beato, n.° V, apud Mullach, Fragmenta philosophorum graecorum, ed. cit., t. I, p. 554 b; n.° VI, p. 555 b. 3 Op. et loc. cit., n.° V, pp. 554-555. ♦ Liber de felicitate, n.° 1, apud Mullach, Fragmenta philosophorum graecorum, ed. cit., t. II, pp. 9-11. '· I Ethic. Nicom., capp. IX-XIII; X Ethic. Nicom., cap. VII, n.° 9 Π, 126, 34-40). ’ I Elide. Nicom., cap. XII, n.° 5 (II, 12, 25-26); X Ethic. Nicom., fc. VII (II, 124-125); XI Metaph., cap. VII (II, 605-606). ’ Christianus Wolf, Philosophia practica universalis methodo scientifica ■mactata, I P., cap. IV, § 374, ed. cit., t. I, p. 146; II P-j cap. 2, §§ 214-217, |’-Π, pp. 105-107. • C»- 310 I De his in quibus non consistit beatitudo j Quaest. II.—Non consistit in bonis creatis collective sumptis 311 Krausse et Ahrens: sive per modum affirmationis absolutae 1 comia intellecta in potentia fuerint in nobis facta in actu, miseriae et imperfectionis sui (== pessimismus absolutus), rcne Intellectus Agens perfecte copulabitur nobis ut forma, in a intelligemus per ipsum perfecte sicut nunc perfecte intela qua liberari debet per completam sui annihilationem, ut Ed. Hartmann, A. Schopenhauer, alii, hoc est, ut exponit Egimus per intellectum in habitu. Unde, cum ad Intellectum Hartmann, per totalem liberationem a triplici illusione: jgentem pertineat intelligere Substantias Separatas, intelligepaganismi, qui putabat beatitudinem inveniri in hac vita; bm «Μ tunc Substantias Separatas sicut nunc intelligimus intelab illusione christianismi, qui credit veram beatitudinem lecta speculativa. Et haec erit ultima hominis felicitas, in qua consistere in altera vita; et ab illusione libere cogitantium, wiw erit sicut quidam Deusa \ qui beatitudinem ponunt in progressu indefinito Humani­ Et quia Substantiae Separatae a Christianis appellantur tatis. Beatitudo non datur nec est possibilis pro singulis Angeli, inde quidam philosophi Christiani plus aequo arahominibus et minus adhuc pro Humanitate. Ei ergo est tizantes, ut fortasse Dominicus Gundissalinus et alii, beatipenitus valedicendum, si ut quid positivum concipiatur, et wdinem hominis ponebant in visione quidditativa angelorum; solum retineri potest si mere negative intelligatur, nempe dquos alludere videtur S. Thomas cum ait: «aliqui dixerunt ut totalis liberatio a miseria quae est inseparabilis a propria quod finis noster est videre angelos» 2. vita et exsistentia, per completam sui annihilationem ut con­ Hae igitur sunt tres formae differentes ponendi beatituscientiae. Itaque hominis beatitudo, si hoc nomen retinere ' dinem hominis obiectivam in aliquo bono creato praeter velimus, consistit in totali inconscientia sui, per totalem bona hucusque considerata: forma collectivistica, forma annihilationem propriae personalitatis1. Patet autem hanc famheistica et forma illuminis tica. doctrinam pessimisticam de humana vita similem esse pessiEt quia, ut iam saepe replicatum est, beatitudo hominis mismo Buddhistarum et Taoismi, qui finem ultimum totius potest esse et naturalis et supernaturalis, de utraque inqui­ humanae vitae reducunt ad totalem sui inconscientiam rendum est an consistat in aliquo bono creato praeter et supra bona hucusque considerata. et annihilationem, quam appellant nirvana 2. 314. Ulterius progressi pantheismus cosmologicus et theo1 S. Thomas, exponens sententiam Averrois, III Contra Gent., cap. 43. sophismus reinvolutivus, ultimum finem hominis ponunt in ‘ Sermo in festo Omnium Sanctorum, Opera, ed. Vives, t. XXXII, totalitate entium, cuius homo non est nisi pars quaedam aut p. 799 b. Nam per Intelligentiam Agentem Avicennae, Gundissalinus videtur xrilexissc Angelum et, per Supremam Intelligentiam, Deum; postmodum phaenomenon et in quem evolvi debet ac converti3. 315. Denique, plures philosophi arabes, ut Avicenna, rero Intelligentiam Agentem, quae est datrix formarum et causa animae æstrae et omnium quae in mundo sunt, appellaverunt simpliciter Deum, Averroes, Avempace, Alkindi, Alfarabi, alii, beatitudinem 1 Guilelmus Alvernus, Robertus Licolniensis, Adam de Marisco, Rogerius hominis obiectivam posuerunt in coniunctione vel continua­ 3aco et plures alii pertinentes ad Augustinismum Avicennizantem. Nam, tione cum Intelhgentia Agente separata, quae est ultima Intel- an philosophi et teologi incoepissent tenere intellectum agentem esse nobis ligentia, scilicet decima et, hac mediante, consortium habe­ rmanentem, utpote partem seu potentiam animae, iMagistros illos adunavit Alvernus et coram omnibus «sententiavit quod intellectus agens bimus cum ceteris Intelligentiis Separatis. «Quando ergo Gdelmus xo potest esse pars animae» sed Deus ipse. Quaerentes autem a fratre Adam 1 Philosophie des Unbervussten, sect. Ill, cap. 13-15, t. II, p. 337 sqq.î tradut. D. Nolent, t. II, p. 337 sqq., Paris, 1887. " Cf. L. de la Vallée-Poussin, Nirvana, Paris, 1925; R. Wilhelm, Laotsê y el Taoismo, traduct. A. Garcia-Molins, Madrid, 1926. Cf. H. P. Blasatsky, The Key to Theosophy, London, 1893. ie .Marisco «aliqui Minores praesumptuosi»; «quid est intellectus agens?, ^pendit: corvus Eliae, volens per hoc dicere quod fuit Deus vel Angelus* ?£«3MUS Baco, Opus tertium, cap. 23, ed. J. S. Brewer, p. 75, London, 1859). Ipse autem Rogerius Baco dicit quod «hic intellectus agens est Deus fmdpcliter, et secundario Angeli, qui illuminat nos; nam Deus respectu togae est sicut Sol respectu oculi corporalis, et Angeli sicut Stellae» (op. et lx. at., p. 74). •V i ' 312 De his quaest. II,—Non consistit in bonis creatis collective sumptis 313 in quibus non consistit beatitudo ut obtineant, aliquis sine dubio aliquando eam habuisset. Ex quo ergo nullus unquam totam hanc bonorum humanotum collectionem simul habuit in summo, constat eam non esse homini adeptu possibilem. BONO CREATO Dato tamen quod aliquando possideretur, adhuc non 1 posset in ea consistere obiectiva beatitudo. Nam haec boCONCLUSio: Beatitudo hominis obiectiva natural·.! ' notum omnium summa, ob sui maximam complexitatem, est valde instabilis, praesertim ut in summo, absque ulla non consistit in aliquo bono creato, quodcumque sit illud. 317. Prob. Si hominis beatitudo obiectiva naturalis diminutione, conservetur: nam huiusmodi bona eo sunt consisteret in aliquo bono creato, aut consisteret in eo sub magis fragilia et caduca, quo magis multiplicantur et compo­ una ex tribus formis indicatis, aut sub forma altiori cogi- nuntur. Si ergo singula in summo sui conservare est dif­ tabili qua omne bonum creatum et creabile ab homine ficillimum, totam collectionem in summo et incorrupte possideretur; nec enim est alia hypothesis possibilis. Atqui retinere est impossibile prorsus: quod repugnat rationi beatitudinis, quae debet esse stabilis, solida, incorruptibilis. neutrum dici potest. 318. A. Non in bono creato sub una ex tribus forme b) Non respectu totius humanae naturae seu Humanitatis. de facto propositis, ut patet singulas percurrendo. Nam Humanitas significat proprie speciem humanam. Atqui a) Primo ergo non consistit in tota collectione bonorum species humana non est subiectum neque obiectum beatitu­ externorum et internorum hominis, de quibus hucusque dinis; quia species, cum sit universale logicum, non exsistit disseruimus. Vel enim intelligeretur haec collectio respectu in re, sed solum individua seu personae. Humanitas ergo, personae singularis humanae, vel respectu naturae universalis sive sumatur per modum subiecti sive per modum obiecti humanae, quam appellant Humanitatem. beatitudinis, est intentio quaedam logica, quae nec dare nec a) Non respectu unius singularis personae, quia tota recipere potest beatitudinem realem, de qua unice loquimur. haec collectio bonorum, ut posset hominem perfecte beare, Quod si per Humanitatem intelligamus nomen collectivum, deberet esse in summo singulorum et omnium. Hoc autem ut est nomen populi, haec non exsistit tota simul in re, cum est impossibile obtineri ab homine singulari, prout reapse non contineat nisi individua nunc viventia, non quae fuerunt exsistit in rerum natura. Nam qui persequitur divitias et temporibus anteactis, nec quae erunt in futurum. Et in hoc potestates, non potest simul indulgere otio et quieti delecta­ sensu, si singula individua non poterant obtinere totam tionis, quia impossibile est simul laborare et quiescere: qui i bonorum humanorum collectionem, minus poterunt omnia autem haec tria bona possideret, non posset simul virtutibus individua simul, propter maiorem complexitatem et instabi­ ac scientiis incumbere; quia exteriores sollicitudines admi- litatem inde provenientem. Et si singuli partem tantum nistrationis divitiarum et usus potestatis impediunt exercitum bonorum possident, iam partialiter et imperfecte beati erunt, scientiae et Sapientiae, et tumultus passionum et voluptatum quod certe non sufficit ad perfecte satiandum eorum appe­ excludunt morales virtutes: qui totus est in cura corporis titum. sui, divitias expendit et culturam animi sui negligit. His adde quod in collectione omnium hominum plus Quod quidem vel ipsa experientia comprobatur. Quis enim abundant mali et insipientes quam boni et sapientes. Mali hominum aliquando haec omnia bona simul habuit, quasi autem non possunt esse obiectum beatitudinis neque subiecin uno fasciculo collecta? Si talis adeptio esset humanitus tum actuale eius. Ergo Humanitas, ut collectio omnium possibilis, cum tot homines eam ambiant et tantum laborent hominum, non potest esse obiectum neque subiectum pro- I I 1 AN HOMINIS BEATITUDO NATURALIS CONSISTAT IN ALIQUO I 7 1 I 1 •HI I filj A 314 I P.—De his in quibus non consistit beatitudo prium beatitudinis; secus beatitudo plus haberet de malo quam de bono ex parte obiecti et ex parte subiecti. 319. β) Secundo, beatitudo hominis nequit consistere in totalitate omnium bonorum modo pantheistico adunatorum. Nam ultra impossibilitatem cuiuscumque formae pantheismi \ ad rem nostram quod attinet, argumentum in promptu est. Aut enim homo, post hanc absortionem in totalitate entium seu bonorum, conservat propriam suam personali­ tatem, aut non. Si primum, talis absortio et adunatio om­ nium entium seu bonorum non datur, quia persona importat id quod est maxime distinctum in rebus et maxime incom­ municabile 1. Si secundum, beatitudo radicitus excluditur, quia beatitudo sine operatione possessiva boni beatificantis non datur; operationes autem sunt suppositorum, hoc est, in homine, suppositi rationalis quod est persona. Ponere ergo ultimum finem hominis seu beatitudinem in amissione propriae personalitatis seu in inconscientia absoluta, est contradictio in adiecto. Propter quod iam Aristoteles confu­ taverat hanc pantheistarum quorundam aberrationem dicens quod dormiens seu inconscius, in quantum huiusmodi, non potest esse felix A Quod si homo ipse Deus esset, ut pantheistae con­ tendunt x, esset naturaliter beatus in seipso, et ideo non posset naturaliter tendere in beatitudinem acquirendam; nemo enim naturaliter tendit ad acquirendum id quod naturaliter habet. Unde S. Thomas profunde scribit: «ani­ ma secundum se considerata non est beata; alioquin non oporteret eam operari propter beatitudinem acquirendam. Non igitur beatitudinem acquirit ex hoc solo quod sibi De Pot., 9, 6 c. et ad 3, 4 et 6; I, 29, 3 ad 4, et 4. 3 Aristoteles, X Ethic. Nicom., cap. 6, n.° 2 (II, 122, 47-50). Ita dicebat Amauriani, ut patet ex tractatu contra Amaurianos Gar­ nerii de Rochefort vel cuiuscumque Auctoris sit (ed. Clemens Baeumker, aput Beitràge zur Geschicte der Philosophie des Mittelalters, Bd. XXIV, hf. 5/6. Münster in W., 1926). Videatur etiam G. C. Capelle, Amaury di Bine, etude sur son panthéisme formel, apud «Bibliothèque thomiste», t. XVI, Paris, 1932. Qvaest. Π.—Non consistit in bonis creatis collective sumptis 315 intendit?», quasi conscientiam sumens suae divinitatis r, ut Amauriani dicebant, putantes hanc conscientiam esse para­ 1 disum, infernum vero ignorantiam seu inconscientiam eius 2. Neque ab his différé videtur, quoad substantiam, Spinoza, cum ait «ex ipsa natura Rationis oriri ut hominis summum bonum omnibus sit commune, nimirum quia ex ipsa humana essentia, quatenus Ratione definitur, deducitur; et quia homo nec esse nec concipi potest, si potestatem non haberet gaudendi hoc summo bono. Pertinet namque ad Mentis humanae essentiam, adaequatam habere cognitionem aeternae et infinitae essentiae Dei»3. 320. γ) Tertio, beatitudo hominis non consistit in coniunctione vel continuatione eius cum Intellectu Agente Separato, ut dicebant philosophi Arabes; neque in Angelis, ut forte dixerunt quidam Christiani arabizantes. Nam in primis haec positio falso nititur fundamento, quod scilicet animae nostrae sint causatae ab Intelligentia Agente Separata, quae esset datrix omnium formarum huius mundi 1 adspectabilis; quia animae nostrae non sunt productibiles nisi per creationem, quae solius Dei est operatio propria et cuilibet creaturae incommunicabilis 4. Deinde, falsum est aliud eius fundamentum, quod nempe noster intellectus agens sit separatus et unus omnium ho­ minum, quia secus homo non esset vere et essentialiter intelligens, neque singuli homines haberent propriam perso­ nalitatem humanam5. Est etiam haec positio in seipsa contradictoria. Nam simul «duo impossibilia ponit, scilicet quod Intellectus Agens sit quaedam substantia separata a nobis secundum esse, et quod nos per Intellectum Agentem intelligimus sicut 1 Compendium Theologiae, II P., cap. 9. 1 Contra Amaurianos, capp. 3-4, pp. 13-17· * Ethica, P. IV, prop. 36, scholion, ed. cit., t. I, p. 207. Cf. prop. 42, pp· 272-273· 4 II Sent., d. 18, 2, 2; I, 90, 2-3; 45, 5. 1 1> 79j 4-5i De Unitate intellectus contra Averroistas, cap. 3-5, pp. 38-8o: ti critica L. W. Keeler, S. J., Romae, 1936. i ; I P.—De his in quibus non consistit beatitudo 316 i ;■ I !· •V I I I I i i 1. r : I I Quaest. II.—Non consistit in bonis creatis collective sumptis 317 revera ponere beatitudinem homanam naturalem in aliquo per formam. In tantum enim aliquo operamur ut forma, in i bono naturaliter impossibile adeptu pro hominibus, etiam quantum illo adipiscimur aliquod esse actu; sicut calidum ' sapientibus. Et ideo S. Doctor alibi fortius scribit: «hoc calore calefacit, in quantum est calidum actu: nihil enim enim non provenit multis, immo nulli in hac vita» «intelagit nisi secundum quod est actu. Oportet ergo id, quo aliquid ligere autem omnia, quae ab eis dicuntur speculabilia specuagit aut operatur formaliter, uniri ei secundum esse. Unde bia, vel est impossibile alicui homini, vel adeo rarum quod impossibile est quod duarum substantiarum separatarum milii unquam hoc accidit in statu huius vitae, nisi Christo, secundum esse, una formaliter operetur per aliam; et sic impos­ qui fuit Deus et homo»2. sibile est, si Intellectus Agens est quaedam substantia α Quod autem in Angelis non consistat nostra beatitudo nobis separata secundum esse, quod ea formaliter intelligamus1. naturalis obiectiva, patet ex eo, quod et ipsi non sunt sibi Denique, haec positio est contra rationem beatitudims sua obiectiva beatitudo, sed extra se eam habent. Sua ergo naturalis humanae. Nam beatitudo naturalis obiectiva debet natura per seipsam non potest hominem obiective beatificare, esse naturaliter assequibilis ab omnibus hominibus ratione quia nemo dat quod non habet; et hic datio deberet esse utentibus, et non solum a quibusdam philosophis privilegiatis. per modum causae quasi formalis, cum esset per modum Atqui contrarium sequitur ex hac positione. Nam haec conti­ ! obiecti beatificantis. nuatio hominis cum Intelligentia Agente separata praeexigit, 321. B. Neque, beatitudo hominis obiectiva naturalis iuxta eos, intellectum possibilem in habitu seu accommodatum, consistit in tota collectione bonorum creatorum et creabilium idest habentem scientiam omnium intelligibilium corpora­ ab homine possessa modo quodam altiori utcumque cogitabili. lium huius mundi adspectabilis. Hanc autem universalem Hanc enim universitatem creaturarum homo possideret aut scientiam non omnes homines possunt sibi comparare, sed , physice aut intentionaliter. solum philosophi, si tamen et ipsorum aliqui eam obtinuerunt Non physice, sicut homo manum suam aut pedem aut aliquando. Unde S. Thomas merito argumentatur: «dato intellectum possidet, quia hoc modo possidentur ab homine quod continuatio hominis ad Intellectum Agentem sit pos­ quae trahuntur ad suum esse personale. Atqui impossibile est sibilis qualem ipsi describunt, planum est quod talis perfectio omnia entia creata et creabilia trahi ad esse unius hominis, paucissimis hominum advenit; in tantum, quod nec ipsi, sicut impossibile est omnia constituere unum esse; secus nec aliqui, quantumcumque in scientiis speculativis studiosi ' nulla esset eorum inter se differentia, et iam non possemus et periti, ausi sunt talem perfectionem de se profiteri; qui­ I sine contradictione loqui de creaturarum universitate. Propter nimmo omnes plurima a se asserunt ignorata... Felicitas i quod S. Thomas mundum appellat unum unitate ordinis, autem est quoddam commune bonum, ad quos plures perve­ non unitate naturae vel substantiae3. nire possunt, nisi sint orbati, ut Aristoteles dicit in I Ethico­ 322. Non intentionaliter. Hoc enim modo, per intel­ rum, cap. 9, n.° 4. lectum, potest quidem homo utcumque totum mundum Et hoc etiam verum est de omni fine naturali alicuius intelligibiliter possidere. Unde et plures philosophi arabes, speciei: quod ipsum consequuntur ea quae sunt illius speciei ■ nt Avicenna et Algazel, in hac possessione intelligibili seu ut in pluribus. Non est ergo possibile quod ultima hominis intentionali rerum omnium totius mundi beatitudinem hofelicitas in continuatione praedicta consistat»2. Hoc esset Quaest. disp, de Anima, 16. III Contra Gent., cap. 44, arg. 3. Vide etiam quaest. disp. De Anima, a. 16, § manifestum est etiam quod haec positio est contra intentionem Aristo­ telis; I, 88, i, arg. 4._____________________________ 1 1 In I Ethicor., lect. 14, n.° 170. 1 Quaest. disp. De Anima, a. 16. ‘ 1,47,4- K&M 313 I P.—De his in quibus non consistit beatitudo «■a •· * Quaest. IL—Non consistit in bonis creatis collective sumptis 319 “ rei 651 distinctum ab esse specifico alterius rei, ideo *” nn. 2.627-2.611. 2.627-2.631. S.-Di Bomlnlf*· f t H I P.—De his in quibus non consistit beatitudo i • ’ *! i Qv.kest. II.—Non consistit in bonis creatis collective sumptis 323 lectio rerum creatarum, minime potest esse beatitudo ho [ catholici, sollemniter pronuntiat eam in nulla re creata minis obiectiva \ . . | «positam esse, cum omnes res creatae fluxae, mutabiles et Dato tamen quod talis cognitio perfecta et distincta '■ vanae sint: «vanitas vanitatum, dixit Ecclasiastes; vanitas et adaequata omnium rerum creatarum esset homini ρω· vanitatum et omnia vanitas» \ «Quo significat —prosequitur sibilis in actu, sive per unam speciem intelligibilem sive eleganter Melchior Cano—, nulla huius saeculi bona ea per plures simul, haec cognitio non potest plene satiare esse quae finem homini suum exhibere possint veramque appetitum hominis, quin potius magis avidum et inquietum illi praestare beatitudinem. Hoc enim sensu res omnes redderet; nam, ut profunde observat loannes a S. Thomas, vanas Sapiens vocat. Nec absurde id quidem. Vanum namque «cognita omnium creaturarum creaturarum collectione, collectione, cognoscitur cognoscitur aper· aper- !| definiri solet quod fine caret seu ad finem, qui quaeritur, _ tius omnes illas causam habere et effectus Dei esse; quanto j odosum est. lure itaque res illae vanae vocantur in quibus autem plures effectus alicuius causae attinguntur, plus de quietem quietem homo, homo, si si quaerat, quaerat, non non inveniat; inveniat; felicitatem felicitatem si si exspeexspeipsa causa per efiectus attingitur, et consequenter plus frustra exspectet; finem suum, si persequi ac tenere desideratur videri et cognosci causa in se; et sic per solam cupiat, vanus fiat. Themate igitur in hunc sensum ab initio creaturarum cognitionem sine cognitione Dei non satiatur -vi xivix oauoKU! concionis posito, quo universa huius mundi bona Salomon appetitus, sed irritatur et suspenditur»2. 'Ergo beatitudo complexus, est, tum deinde singillatim omnia persequitur, hominis obiectiva naturalis non potest esse tota collectio ostenditque non in sapientia, non opibus, non divitiis, non rerum creatarum, sed necessario debet esse extra ipsam. voluptate, hominis beatitudinem esse locatam»12. Qua de causa, loannes dixit: «nolite diligere mundum, neque ea quae in mundo sunt», quia «mundus transit, et concupiscentia eius»3. Et Apostolus inculcat ne bonis huius mundi inhaereamus NUM HOMINIS BEATITUDO OBIECTIVA SUPERNATURAL IS corde: «hoc itaque dico, fratres, tempus breve est; reliquum CONSISTAT IN ALIQUO BONO CREATO est ut qui habent uxores tanquam non habentes sint; et qui flent, tanquam non flentes; el qui gaudent, tanquam non 324. conclusio est etiam negativa: beatitudo hoim gaudentes; et qui emunt, tanquam non possidentes; et qui obiectiva supematuralis non consistit in aliquo bono cream. utuntur hoc mundo, tanquam non utantur: praeterit enim· A.. Prob, in primis ex auctoritate divina. figura huius mundi»4. «Non contemplantibus nobis quae a) Scripturae Sacrae docent expresse in nulla re creata videntur, sed quae non videntur: quae enim videntur, tempora­ consistere veram beatitudinem. Nam Ecclasiastes, qui totus lia sunt; quae autem non videntur, aeterna sunt»5. Nam est in declarando, «quisnam sit hominis ille finis, gratia vel ipsi coeli «peribunt, et omnes τα vestimentum veterascent cuius sit conditus, hoc est, quonam loco humana felicitas et vehit amictum mutabis eos [Domine] et mutabuntur» sita sit», ut cum Melchiore Cano3 admittunt exegetae 1 I, 14,6-7; 55, 1; III, n, 6. ‘ Cursus Theol., in I-II, q. 2, disp. II, a. I, n.” 10. [Cf. S. IoawïM A Cruce, Cantico espmtual, ed. Apostolado de la Prensa, p cnl .Melchior Cano De locis theologicis, lib. IX, cap. 9, ad ecanta obiectionem, ed. cit., t. II, p. i^O- Eccle., I, 2. De lods theologicis, loc. cit., p. 140. I Ioan., II, 15-17. ICor., VII, 29-31. II Cor., IV, 18. Heb., 1,11-12. ;·-·ι 324 I P.—De his in quibus non consistit beatitudo Quaest. II.—Non consistit in bonis creatis collective sumptis 323 Unde et concludit: «Non habemus hic manentem civitatem sed futuram inquirimus» L Quam quidem admonitionem Pseudo Thomas optime reddidit his verbis: «transitoria sunt reputanda quasi non sint; sed talia sunt mundana peritura; ergo quasi non sint, sunt reputanda» 1 2. Quomodo ergo in re adeo fragili et caduca reponi potest beatitudo supematuralis, quae est vita aeterna) Beatitudo in rebus istis collacata est beatitudo somniata, non beatitudo realis et vera; est quasi beatitudo, non beatitudo simpliciter. «Novit enim Caritas Vestra —ait eleganter Augustinus—, quia qui somnium indicat, addit: quasi. Quasi sedebam, quasi loquebar, quasi fraudebam, quasi equitabam, quasi disputabam: totum, quasi; quia, cum evi­ gilaverit, non invenient quod videbat. Quasi thesaurum inveneram, dicit mendicus; si quasi non esset, mendicus non esset. Itaque modo, qui ad laetitias saeculares oculos aperiunt et cor claudunt, transit quasi eorum, et venit verum ipsorum: quasi ipsorum, felicitas est saeculi; verum ipsorum, poena est. Non enim ait Apostolus (II Cor., VI, 10): quasi gaudentes, semper autem tristes; aut quasi tristes, et quasi gaudentes; sed ait: quasi tristes, semper autem gaudentes»’. His adde quod ponere beatitudinem obiectivam in bono creato, quodcumque sit, est creaturae servire. Hoc autem vehementer reprehenditur a Paulo; nam philosophis qui, «dicentes se esse sapientes, stulti facti sunt», exprobrat quasi supremum peccatum: «servierunt creaturae potius quam Creatori»4. Unde, quando «iterum assumpsit eum [= lesum] diabolus in montem excelsum valde, et ostendit ei omnia regna mundi et gloriam eorum, et dixit ei: haec omina tibi dabo, si cadens adoraveris me; tunc dicit ei lesus: vade, Satana; scriptum est enim Dominum Deum tuum adoraveris, 1 Ηβά.,ΧΙΠ, 14. 3 In I Cor., cap. VII, lect. 6, ed. cit., pp. 291-292. Norunt omnes expo­ • IM sitionem in I Cor., VII, 10-X, quae inter commentaria S. Thomae circum­ fertur, esse opus Nicolai de Gorran, qui fere exscribit Postillam Petri de Tarantasia. 3 Enarratio in Psalm. 48, sermo II, n.° 5, ML. 36, 559-560. ♦ Ram., I, 22-25. d Uli soli servies» «Quid enim prodest homini, si mundum universum lucretur, animae vero suae detrimentum pa­ tiatur?» *. Non est ergo salus et beatitudo hominis in possessione omnium bonorum totius mundi, quae suo modo sunt omnia | bona creata. 326. β) Hanc eandem doctrinam Ecclesia iteratis vi­ cibus tradidit. Leo XIII ait: «ultimus hominum finis multo excelsior rebus humanis extra haec mundana hospitia consti­ tutus»^! 3. Et ideo labe naturalismi imbuti «flagitiose faciunt..., qui exspectationem tollunt bonorum coelestium, omnem que ud res mortales felicitatem adiiciunt et quasi demergunt in terram»4. Et alibi: «omnis natura, inquit, quae hominis percellit tensus, opumque et virium et copiarum possessio, si com­ moditates gignere suavitatesque augere vivendi potest, na­ non ad maiora ac magnificentiora animum explere non potest» 5. «Neque enim, addit, opibus aut vitae delicatiori, neque ho­ noribus aut potentiae; sed lacrimis, studio iustitiae et mundo cordi sempiternam in coelo beatitudinem Christus assignavit» 6. Omnes ergo «sentiant se non animantia, sed homines; non ethnicos, sed Christianos esse, atque adeo, ad unum illud necessarium, ad ultimum bonum, cui nati sumus, et facilius et studiosius nitantur» 7. Pariter Benedictus XV hunc appellat perniciosissimum errorem, «non sperandum esse homini sempiternum aevum 1 Mr., IV, 8-10. ’ Mtt., XVII, 26. ’ Leo XIII, Encycl. Humanum genus, die 20 aprilis 1884. Acta Leoώ XIII, ed. cit., t. I, p. 256. 4 Ibid., p. 258. 4 Encyclica Sapientiae christianae, die 10 ianuarii 1890, ed. cit., t. II, p.262. 4 Encyclica Tametsi futura prospicientibus, die 1 novembris i9°Oj ed. cit., •-.VI, p. 156. 7 Encyclica Graves de commum, die 18 ianuarii I9°i> e ar6· *· 1 332 I \1 • J J ί I I l· ! » ( ; 1 r j I I I 4 », I I ; * I I I Ρ·—De his in quibus non consistit beatitudo Qa\Esr. IL—Non consistit in bonis creatis collective sumptis 333 arg. 1. Quaest. disp. De Anima, 17 ad 8. Quaest. disp. De Spiritualibus Creaturis, 8 ad 1; I-II, 5, 7· ■ ■ "il I -i V J 7/2 Λ* i- · wtâA $ 336 * ? ! i • · I P.—De his in quibus non consistit beatitudo ad ulteriorem finem, sed est ipse ultimus finis, conc.; quando ipsum totum ordinatur ad ulteriorem finem, subdist.: est ultimus finis partis relativus vel secundum quid, conc.; est ultimus Illi finis absolutus vel simpliciter, nego. Transeat minor et nego consequens et consequentiam. 334. Plura in hac obiectione confunduntur. Nam uni­ versum cum sit totum quoddam, multipliciter sumi potest, Aliud enim est totum absolutum et simpliciter, hoc est, omnibus modis dictum; aliud, totum relativum et secundum quid. Extra totum absolutum et simpliciter dictum, nihil omnino est, et ideo totum hoc non ordinatur ad aliud extra illi se sicut ad finem, sed est ipse ultimus finis; secus, si ultimus finis esset extra, cum finis sit perfectior his quae sunt ad finem, iam summe perfectum esset extra totum absolutum, quod est ponere obsolutam contradictionem in adiecto. Et hoc totum non potest esse nisi unum, nec componitur ex Sii partibus, sed est ante partes et ante partium totalitatem, cum sit Unitas quaedam Absoluta virtualiter eminenter praecontinens omnes partes et partium totalitatem, nempe Deitas. Quo in sensu S. Thomas, profunde scribit: «totum autem hic non accipitur secundum quod ex partibus compo­ nitur —sic enim Deitati congruere non posset, utpote eius simplicitati repugnans—, sed prout secundum platonicos, totalitas quaedam dicitur ante partes, quae est ante totalita­ tem quae est ex partibus, utpote si dicamus quod domus, quae est in materia, est totum ex partibus, et quae praeexistit in arte aedificationis est totum ante partes. Et in hunc modum tota rerum universitas, quae est sicut totum ex partibus, praeexsistit sicut in primordiali causa in ipsa Deitate, ut sic ipsa Deitas Patris et Filii et Spiritus Sancti dicatur tota, quasi praehabens in se universa»*. Si ergo loquamur 11 de to­ talitate rerum in hoc sensu, tunc utique ultimus finis ho­ minis eiusque beatitudo obiectiva consistit in attingendo hoc totum, hoc est, hanc Unitatem Absolutam et Transcen­ dentem eminenter virtualiter praecontinentem per modum In De divinis nominibus, cap. II, lect. i, ed. Vives, L XXIX, p. 398 b. Quaest. II.—Non consistit in bonis creatis collective sumptis 337 I vitae1 omnem perfectionem partium omnium, seu potius 1 participationum, et participationum totalitatem. I Obiiciens autem loquebatur de totalitate creaturarum huius mundi adspectabilis, quae est totalitas quaedam rei btiva et secundum quid, quia extra et supra et ante ipsam est Prima eius Causa, quae Deus est. Nam «Deus non est aliqua pars universi, sed est supra totum universum, praehaI bens in se, eminentiori modo, totam universi perfectionem» 2. Haec autem totalitas creata non est ipse ultimus finis absolute ' sumptus, sed modo quodam mere relativo et diminuto respectu partium eius ut partes sunt; et ideo non potest esse finis absolutus partium eius, quia idem est finis absolute 1Γ11 ultimus totius relativi et partium ipsius. Nam finis totius relativi est duplex: unus, immanens, nempe ordo partium eius in toto; alius, transcendens et separatus, scilicet ordo partium et totius ad propriam causam et principium eius, et iste est finis ultimus totius et partium, cum sit finis ipsius finis immanentis. Qua de causa, S. Doctor ait: «duplex est bonum universi: quoddam separatum, scilicet Deus, qui est acut Dux exercitus [creaturarum]; et quoddam in ipsis ribus [creatis], et hoc est ordo partium universi, sicut ordo partium exercitus est bonum [= immanens] exercitus»3. Licet ergo homo sit pars quaedam universi creaturarum, in quo etiam et ipsi angeli includuntur 4, minime tamen sequitur ultimum finem eius absolute sumptum, hoc est, reatitudinem ipsius obiectivam consistere in tota creaturarum miversitate. 335. Nec satis. Nam totum relativum est adhuc duplex: 1 loan., I, 3-4. «Quod factum est, non est vita; sed in Arte, hoc est in Sapientia Dei, antequam fieret, Vita erat» (S. Augustinus, ad h. 1., tract. Ill, h· 4, ML. 35, 1.398). «In Deo autem suum intelligere est sua vita et sua '■sentia; et ideo, quidquid est in Deo, non solum vivit, sed est ipsa Vita, ta quidquid est in Deo est sua essentia. Unde creatura in Deo est creatrix zafa (S. Thomas, ad h. 1., lect. 2, ed. cit., p. 24 a). [Cf. De Pot., 5, ad 14.] ’ I, 61, 3 ad 2. Cf. I, 2, i ad 3. 1 Quaest. disp. De Spiritualibus Creaturis, 8. Cf. I, 103, 2. ‘ 1,61, i c. et ad 2. 21—De Hominis·· - I P·—De his in quibus non consistit beatitudo Quaest. II.—Non consistit in Λ· I aliud, univocum, sicut est totum quantitativum coalescens ex partibus quantis quantitate molis, et tunc totum esi maius et perfectius singulis eius partibus; aliud, analogum. ut est totum qualitativum resultans ex partibus quantis quantitate virtutis seu perfectionis, et tunc non est necesse quod totum sit maius qualibet parte intensive seu perfective, quin potius pars principalis seu formalis est intensive per­ fectior toto, sicut supremum analogatum est perfectius ceteris analogatis etiam collective sumptis; non enim illud ponitur proprie loquendo in numero cum posterioribus analogatis, quia licet sit id ad quod analogata inferiora refe­ runtur, non tamen hoc ordine includitur et exhauritur, sed illum transcendit, sicut Deus transcendit omnes creaturas etiam simul sumptas, et substantia omnia accidentia collective accepta, et peccatum mortale omnia peccata venialia simul collecta, «non enim omnia peccata venialia de mundo posunt habere tantum de reatu quantum unum peccatum mortale», etiam minimum in suo genere 1. Quare S. Thomas ad obiectionem, quod una potentia animae non sit aequalis omnibus aliis potentiis, quia omne totum est maius sua parte, respondet: «hoc verum est de totalitate quantitatis dimensivae vel numeralis, quae eiusdem rationis sunt, et non de totalitate quantitatis virtual^ potest enim contingere quod una virtus potest in tot obiecQ in quot aliae plures, quarum quaelibet in omnia illa obiecu [non] potest» potest» 2. 336. Id quod ex facto comprobatur tam in potentiis quam in habitibus. Nam intellectus, qui est summa potentia animae, potest in tot obiecta in quot possunt ceterae omnes potentiae animae simul, et adhuc amplius; quia potest attingere omnia obiecta ceterarum potentiarum etiam coi· lective sumptarum, et ea insuper excedere, cum possit attingere non-ens et entia rationis, quae a nulla alia potentia directe et formaliter possunt attingi: similiter, Sapientia seu Metaphysica potest in omnia obiecta scientiarum infe1 I I-II, 88, 4. In I Sent., dist. 3, expositio secundae partis textus, in fine. bonis creatis collective sumptis 339 riorum collective sumpta, et in ampliora adhuc: item pru­ dentia attingit omnia obiecta virtutum mere moralium, nempe omnes passiones et omnes operationes humanas collective sumptas, et amplius reflexe proprios actus rationis practicae; denique, ne plura consecter, caritas attingit totam materiam omnium virtutum naturalium et supernaturalium, cum sit omnium forma \ et insuper suos proprios actus elicitos, quae ab aliis virtutibus non attinguntur. Atqui hoc accidit in homine secundum animam seu men­ tem et in angelis respectu totius collectionis creaturarum huius mundi adspectabilis. Nam spiritus est alterius generis ac corpus, neque ideo corpori connumeratur; et ideo plus perfectionis intensive importat minimus spiritus quam totus complexus universi mundi corporei. Unde S. Doctor iterum profundissime scribit: «universum est perfectius in bonitate quam intellectualis creatura extensive et diffusive [= plura bona]; sed intensive et collective [= plus boni], similitudo divinae perfectionis magis invenitur in intellectuali creatura, quae est capax summi boni» 2. Sicut post creationem mundi sunt plura entia quam si ^eus so^us exsisteret, non tamen sequitur quod sit plus entis, Q.uod Deus et mundus simul sint maius quam Deus ^us· D hoc ideo est, quia Deus et creatura non connumerantur ad invicem, cum non conveniant univoce, sed solum analogice, et et Deus Deus sit sit supremum supremum analogatum analogatum ad ad quod quod analogice, omnes creaturae referuntur relatione reali, cum tamen ipse 2d illas reali relatione non referatur 3. Quapropter S. Thomas: ’ex hoc, inquit, non sequitur quod Deus sit pars alicuius, Quod Deus et angelus sint aliquid maius quam Deus;, quod sint plures res» 4. Et ex eodem principio docet alibi quod «bonum universi est maius quam bonum particulare unius, si accipiatur 1 II-II, 23, 8; 26, i; 25, 2-3. » 1,93,2 ad 3. Cf. II Sent., dist. 16, a. 2 ad 3 et 5, ubi exprese fit resolutio d analogiam. ‘ 1.13,7· f. 2 340 I P.—De his in quibus non consistit beatitudo Qvaest. II.—Non consistit in bonis creatis collective sumptis 341 utrum que in eodem genere; sed bonum gratiae imius maius ie potest beatitudo naturalis obiectiva hominis, multoque est quam bonum naturae totius universi» \ quia gratia et minus supernaturalis. 338. Obiectio tertia (quasi a posteriori, ex consideratione natura sunt diversi generis et nonnisi analogice conveniunt. 337. Si ergo homo consideretur mere secundum corpus, subtecti beatificandi). Beatitudo hominis obiectiva consistit certe est pars universi corporei et infra totum universum in bono quod totaliter implet et quietat naturale desiderium adspectabüem; sed, si consideretur formaliter ut homo, eius, quo beatitudinem appetit. Atqui tota collectio creatu­ hoc est, ut habens animam rationalem et spiritualem, se­ rarum est bonum quod totaliter implet et quietat naturale cundum quam est imago Dei, transcendit totum universum desiderium beatitudinis in homine. Nan desiderium naturale finitum totaliter impletur et creaturarum corporalium etiam simul sumptarum et est multo perfectior illo. Obiiciens autem consideravit hominem se­ satiatur bono finito, quia inter desiderium implendum ac cundum corpus, non secundum mentem, secundum quam satiandum et bonum totaliter implens et satians est proportio est proprie loquendo capax beatitudinis. Unde extra quaestio­ aequalitatis seu adaequationis, cum se habeant ad invicem ut potentia ad actum. Atqui naturale desiderium beatitudinis nem vagatur. Quae cum ita sint, merito Caietanus dixit quod «unum in homine est finitum: cum et homo appetens finitus sit; et individuum immaterialis ordinis aequivalet non tantum facultates et actus suppositi finiti, sint et ipsi finiti et creati. infinitis individuis materialibus sub una specie, sed etiam Ergo naturale desiderium appetitus in homine totaliter sub uno genere, etiam analogo..., quasi natura immaterialis impletur et satiatur bono finito et creato; et ideo, saltem eminentius praehabeat quidquid genus speciesve haberet»2* . tota collectio creaturarum est capax illud totaliter implendi, Et sic possessio totius universi creaturarum intentionalis, et consequenter in ea reponitur eius beatitudo. seu per intellectum et affectum, non potest hominem beati­ 339. Respondetur. Conc. mai. Nego min. ficare, etiam beatitudine naturali, duplici de causa: prima, Quantum vero ad eius probationem, dist. mai.: desiderium quia tota collectio creaturarum non continet obiectum naturale finitum totaliter impletur et satiatur bono finito, adaequatum intellectus et voluntatis eius; secunda, quia naturale desiderium finitum sive ex parte obiecti, sive ex haec possessio est valde imperfecta in suo genere, etiamsi parte subiecti, hoc est, finitum et finiti, totaliter impletur loquamur de anima separata, nam, ut ait egregie S. Thomas, I bono finito, conc.; naturale desiderium finitum ex parte «anima separata, habens universalem cognitionem scibiliim subiecti tantum et non ex parte obiecti, utpote desiderium naturialium, non est perfecte reducta ad actum; quia cogno­ fatum infiniti, totaliter impletur et satiatur bono finito, scere aliquid in universali, est cognoscere imperfecte et in nego. potentia: unde non attingit ad felicitatem, etiam naturalem* Contradist. min.: naturale desiderium beatitudinis in Quomodocumque ergo sumatur universum creaturarum, homine est finitum, ex parte subiecti et obiecti simul, quasi nempe pro tota collectione creaturarum visibilium seu corpo­ desiderium finitum et finiti, nego; ex parte subiecti tantum ralium, vel pro tota collectione omnium omnino creaturarum, et non ex parte obiecti, nempe desiderium finitum obiecti etiam invisibilium seu spiritualium, in eo nullo modo consiste- et boni infiniti, conc. Et nego consequens et consequentiam. Desiderium seu appetitus beatitudinis potest considerari 1 I-II, 113, 9 ad 2. 2 dupliciter: uno modo, materialiter seu ex parte subiecti, In I-II, io, I, n.° 7. Cf. etiam in II-II, 2, 3, n.° ζ. 3 Quaestio disp. De Anima, 18 ad 14. Vide etiam ibid, ad 5-7 in contra- quatenus est actus quidam hominis appetentis, et tunc rium. evidenter est quid creatum et finitum, cum sit productus *· V f. I HMM Q 40 I P.—De his in quibus non consistit beatitudo seu causatus ab homine appetente et in voluntate eius recipia- | tur ut in proprio subiecto quo; quia est actus essentialiter vitalis et immanens, et ideo idem est eius propria causa et subiectum *; alio modo, formaliter seu ex parte obtecti vel termini, scilicet boni quod respicit directe seu primo et per se, et hoc modo naturale desiderium beatitudinis in homine est ad bonum beatificans ipsum ut obiectum, quod est necessario infinitum et increatum. Et ratio huius est, quia actus dicit relationem transcendentalem ad proprium obiectum, a quo ideo specificatur ut a termino formali2. Constat autem proprium obiectum actus creaturae esse extra actum et creaturam agentem, cuius nonnisi secundario et per quandam reflexionem esse potest. Et, cum appetitus beatitudinis sit actus elicitus voluntatis quae est facultas spiritualis, eius obiectum est bonum ut sic absque ulla limi­ tatione, atque ideo infinitum. Habet ergo homo, secundum intellectum et voluntatem eius, capacitatem obiectivam infi­ nitam, cum possit intelligere et appetere rem infinitam, licet aliunde non possit eam intelligere et amare nisi modo finito; et ideo beatitudo eius obiectiva non potest consistere in ullo bono creato aut creabili, quod finitum est, sed solum in bono increato et infinito. Obiectio igitur solum probat hominem non posse com­ prehendere bonum infinitum, quia, non potest ipsum in­ finite possidere; at non sequitur eum non posse infinitum attingere. Itaque desiderium beatitudinis in homine, licet entitative et materialiter sit finitum et creatum, sicut qui­ cumque actus creaturae, est tamen infiniti et increati ut termini vel obiecti; et ideo non potest obiective et terminative impleri et satiari a quocumque bono finito et creato, etiam collective includente omnes creaturas creatas et creabiles: sicut oculus hominis, licet sit diminutae quantitatis subiec­ tive, obiective tamen ampla et latissima corpora videre potest; nec satiari valet eius potentia visiva, videndo corpus eiusdem dimensionis ac ipse. [Cf. De anima, 12 ad 5]. I-II, 74, I. Vide tom. I, nn. 525-603. PARS ALTERA DE EO IN QUO CONSISTIT BEATITUDO HOMINIS OBIECTIVA 340. Exclusis ergo falsis positionibus de beatitudine hominis, consequenter vera sententia est stabi­ determinando positive ubi eapse huiusmodi beatitudo obiectiva lienda, consistat. in praecedentibus esset quaestio de duplici scilicet naturali et supernatural!, logica interna ut hoc etiam in loco determinemus ubi de facto consistat beatitudo obiectiva cum naturalis tum supernaturalis. Et cum beatitudine, postulat SECTIO PRIMA DE EO IN QUO CONSISTIT BEATITUDO HOMINIS OBIECTIVA NATURALIS 341. conclusio: beatitudo hominis obiectiva naturalis consistit in solo bono increato et infinito, quod Deus est. 341. A. Probatur primo, indirecte et quasi negative, ex omnibus hucusque dictis, per locum a sufficienti divisione. Beatitudo hominis obiectiva debet revera et de facto consistere in aliquo bono realiter exsistenti; secus, appetitus naturalis omnium hominum in beatitudinem esset omnino vanus et absurdus, quia nullius esset. Atqui omne bonum reale dividitur adaequate et immediate in bonum creatum seu per participationem et in bonum increatum seu per essentiam, sicut et ens et verum cum quibus bonum re identificatur; aliunde vero constat, ex omnibus hucusque disputatis, beati­ tudinem obiectivam veram non consistere in bono creato, sive distributive sive collective sumpto. Ergo aut nullibi consistit beatitudo hominis obiectiva —quod admiti nequit—; aut necessario consistere debet in bono increato seu per essentiam, quod Deus est. 343. B. Secundo, demonstratur conclusio positive et di­ recte; tum a priori, ex propria definitione Dei et beatitudinis obiectivae; tum quasi a posteriori, ex proprio Dei et beatitudinis obiectivae. a) A priori, ex ipsa notione Dei et beatitudinis obiectivae. Beatitudo obiectiva hominis est summum bonum, per seipsum plene et totaliter satiativum et quietativum appetitus humani in beatitudinem. Atqui Deus ipse solus, per essentiam 348 I Π P.—De eo in quo consistit beatitudo Sect. I.—De eo in quo consistit beatitudo naturalis 349 suam, est summum bonum, cum sit per essentiam suam summum ens, utpote Prima et Summa Causa omnium extra se; causa autem efficiens est, per definitionem, ens in actu, secundum illud: nihil agit nisi secundum quod est in actu: aliunde, summum bonum est, per definitionem, bonum infinitum et per essentiam, cum sit formaliter emi­ nenter omne bonum; et ideo natura sua capax est plene et totaliter satiare et quietare omnem appetitum boni, etiam infinitum, multoque magis creatum et quodammodo finitum sicut est appetitus humanus. Ergo Deus, isque solus, est beatitudo hominis obiectiva. Quod argumentum tetigit S. Thomas hic, articulo octavo; illud autem nitidius proponit alibi, scribens: «tendit autem operatio hominis in quodcumque bonum, quia universale bonum est quod homo desiderat, cum per intellectum universale bonum apprehendath unde ad quemcumque gradum se porrigit bonum, aliqualiter extenditur operatio intellectus humani et, per consequens, voluntatis. Bonum autem summe invenitur in Deo, qui per essentiam suam bonus est, et omnis bonitatis principium. Unde consequens est, ut ultima hominis perfectio et finale bonum ipsius [= beatitudo], sit in hoc quod Deo inhaereat»1 2. 344. β) A posteriori, ex proprio Dei et beatitudinis obiectivae. Finis ultimus obiectivus animae humanae, ideo· que eius beatitudo obiectiva, consistit in propria causa efficienti ipsius; quia propria perfectio principiati consistit in redeundo ad suum principium, secundum illud: 33j SECTIO SECUNDA DE EO IN QUO CONSISTIT BEATITUDO HOMINIS OBIECTIVA SUPERNATURALIS 345. conclusio: beatitudo hominis obiectiva supernaMalis sita est in solo Deo. 346. Probatur primo, ex auctoritate divina. A. Sacrae Litterae hanc veritatem multipliciter docent. a) Beatitudo hominis obiectiva est summum bonum. Solus autem Deus est summe bonus et summum bonum. Leâmus enim: «unus est bonus, Deus» 1. Quem in locum Caietafflis adnotat: «intellige omniqua que; omnis enim creata res dmxuonem habet mali, naturae vel moris. Et dixit hoc ad 'ocendum exemplo suo quod, cum laudamur aut doctores ferum recognoscimur, retorquere debemus proprias laudes 2 divinam laudem, et revocare ad memoriam nostrum et iudantium communem defectum; sic enim et nobis ac mdantibus prosumus humilitate, et Deum honoramus, in w et a quo est omne bonum» 2. Propter quod scriptum est: w datum optimum et omne donum perfectum desursur est, ascendens a Patre luminum, apud quem non est transmuta•0) nec vicissitudinis obumbratio» 3. Et Christus lesus, qui verus Deus et verus homo, de seipso dixit: «ego sum bonus»i. 1 Mtt., XIX, 17: apud Lucam: memo bonus nisi solux Deus* (XVIII, 19). 1 Caietantjs, in Mtt., XIX, 17, ed. cit., t. IV, p. 87. 1 lacob., I, 17. 1 Joan., X, ii. Hominis*· Sect. II.—De eo in H P.—De eo in quo consistit beatitudo I ■■ Moysi autem petenti a Deo: «ostende mihi gloriam tuam», respondit Dominus: «ego ostendam omne bonum tibi» \ Unde et David, postquam dixit: «voluntarie sacrificabo tibi et confitebor nomini tuo, Domine, quoniam bonum est»2; «bonrn es tu, et in bonitate tua doce me iustificationes tuas»3, —imi­ tat omnes ad laudandum Deum: «laudate Dominum, quia bonus Dominus; psallite nomini eius quoniam swaw»1; «confitemini Domino, quoniam bonus, quoniam in aeternum misericordia eius» 5, —et concludit ipse: «quam bonus Israel Deus his, qui recto sunt corde»! 6. lure ergo S. Augustinus exclamat: «quid sit grandius ista brevitate, non video, cum ita sit proprium Deo quod bonus est, ut a quodam compellatus ipse Filius Dei, cum audiret: Magister bone, ab eo scilicet qui carnem eius intuens et divinitatis plenitudinem non intelligens, solum hominem arbitrabatur, responderet: quid me interrogas de bono? Nemo bonus nisi unus Deus. Quod quid est aliud dicere quam: si me bonum vis appellare, intellige et Deum?»7. Et alibi: «quale bonum? Omnis boni bonum, unde omre bonum, bonum cui non additur quid sit ipsum bonum. Dicitur enim bonus homo, et bonus ager, et bona anima; adiunxiti quoties dixisti: bonum. Est bonum simplex, ipsum bonum φ cuncta sunt bona, ipsum bonum ex quo cuncta sunt bona»’. «Quid plura et plura bonum hoc et bonum illud? Tolle ha et illud, et vide ipsum bonum si potes: ita Deum videbis, non alio bono bonum, sed bomim omnis boni... Non bonus animus, aut bonus angelus, aut bonum coelum; sed tonum-bonum»9. Nec satis. Nam scriptum est: «Deus lux est, et tenebrae a 2 3 5 7 8 i Exod., XXXIII, 18-19. Psalm., 53, 8. Psalm., 118, 68. Psalm., 134, 3. Psalm. 105, 1; 106, 1; 117, 1; 135, 1, et passim. Psalm. 72, I. S. Augustinus, Enarratio in Psalm. 117, n.° 2, ML. 37, 1.496. S. Augustinus, Enarratio II in Psalm. 26, n.° 8, ML. 36, 203 S. Augustinus, De Trinitate, lib. VIII, cap. Ill, n.° 4, ML. quo consistit beatitudo supernaturalis 355 in eo non sunt ullae»x; et iterum: «absit a Deo impietas, et ab Omnipotenti iniquitas» 2; «non est sanctus ut est Dominus» 3; et rursus: «sanctus nomen eius et in sancto habitans»4; «se­ cundum Eum, qui vocavit vos, Sanctum, et ipsi in omni conversatione sancti sitis, quoniam scriptum est: sancti erilis, quoniam ego Sanctus sum» 5. Unde et antonomastice appellatur «Sanctus et Verus»6. 347. β) Hominis beatitudo appellatur merces seu prae­ muni et hereditas 7. Solus autem Deus est beatorum merces et hereditas, secundum illud: «quid enim mihi est in coelo tt a te quid volui super terram? Defecit caro et cor meum: Deus cordis mei et pars mea Deus in aeternum... Mihi autem adhaerere Deo bonum est,· ponere in Domino Deo spem meam»8. «Hoc ♦Hoc est totum bonum, ait S. Augustinus. Vultis amplius? Doleo volentes. Fratres, quid vultis amplius? Deo adhaerere M est melius, quando eum videbimus facie ad faciem» 9. Et alibi: «Dominus pars hereditatis meae et calicis mei; tu es qui restitues hereditatem meam mihi»10. In quae iterum Augustinus: «eligant sibi alii partes quibus fruantur, terrenas et temporales; portio sanctorum Dominus est. Bibant alii mortiferas voluptates; portio calicis mei Dominus est» 11. Est etiam ipse Deus sanctorum merces, iuxta illud: «ego protector tuus sum, et merces tua magna nimis»12. Quod apprime noscens S. Thomas, Domino sibi dicenti: «Thoma, bene scripsisti de Me; quam ergo recipies a Me mercedem 1 10 11 □ I Ioan., I, 3. lob, XXXIV, 10. I Reg., II, 2. Isaias, 57, 15. I Petr., I, 15-16. Apoc., III, 7. Vide supra, n.° 13. Psalm. 72, 25-26, 28. S. Augustinus, Enarratio in Psalm. 72, n.° 34> ML. 36, 928. Psalm. XV, 5Enarratio in Psalm. XV, n.° 5, ML. 3^> Σ45· Gen., XV, 1. Cf. Rom., IV, 23-24. *1·· • · · 356 7 ! 1 Π P.—De eo in quo consistit beatitudo de tuo labore?, respondit: Domine, nonnisi Te» h «Pars wj, Deus meus. Non ad tempus pars mea, sed pars mea Deus in saecula. Aurum etsi semper habeo, quid habeo? Deum, etsi non semper haberem, quam magnum bonum haberem1 Huc accedit, quia mihi seipsum promittit, et id me in aeternum habiturum promittit. Tantum habeo, et nunquam non habeo! Magna felicitas: pars mea Deus! Quandiu? In saecula! Quo­ niam ecce, vide, quomodo illum amavit; fecit cor castum: Deus cordis mei, et pars mea Deus in saecula. Factum esi cor castum, gratis iam amatur Deus, non ab illo petitur aliud praemium. Qui aliud praemium petit a Deo, et propterea vult servire Deo, carius facit quod vult accipere quam ipsum a quo vult accipere. Quid ergo, nullum praemium Dei? Nullum praeter Ipsum! Praemium Dei, ipse Deus est!»2. 348. y) Appellatur quoque beatitudo hominis vita aeterna3. Iam vero, iuxta Sacras Litteras, vita aeterna consistit in solo Deo. Legimus enim: «haec est autem vita aeterna, ut cognoscant te, solum Deum verum, et quem misisti lesum Christum» 4; «et ego vitam aeternam do eis [ = ovibus meis] et non peribunt in aeternum, et non rapiet eas quisquam de manu mea» δ. Et alibi: «vitam aeternam dedit nobis Deus, et haec vita in Filio eius est; qui habet Filium, habet vitam; qui non habet Filium, vitam non habet»6: «hic est verus Deus et vita aeterna»7; «Ego sum via et veritas et vita»8. Postremo, Christus dixit: «qui habet mandata mea et servat ea, ille est qui diligit me. Qui autem diligit me, diligetur a Patre meo, et ego diligam eum tt Petrus Calo, Ο. P., Vita S. Thomae Aquinatis, n.° 18, p. 38, ed. Prünmer 2 ; S. Augustinus, Enarratio in Psalm. 72, n.° 32, ML. 36, 928. 3 Mtt., XIX, 29; XXV, 46, et passim. *Certum est autem nomine cô aeternae in Scripturis Sacris ultimam beatitudinem significari* {IV Contra Gait., cap. 7, arg. 18). Ioan., XVII, 3. 5 Ioan., X, 28. I Ioan., V, 11-12. 7 8 fi 1 Ioan., XIV, 6. $ECL n.—De eo in quo consistit beatitudo supernaturai.is 357 manifestabo ci meipsum»l, «scilicet in futuro per gloriam, qui est ultimus futurae bcatitudinis effectus» 2. «Diligam et manifestabo, idcst ad hoc diligam, ut manifestem. Nunc enim ad hoc dilexit, ut credamus et mandatum fidei teneamus; tunc ad hoc diliget, ut videamus et ipsam visionem mercedem fidei capiamus. Quia et nos nunc diligimus, credendo quod videbimus; tunc autem diligemus, videndo quod credi­ mus» 3. Et quia qui videt Filium, videt et Patrem, Philippus petebat: «Domine, ostende nobis Patrem, et sufficit nobis»4. «Nec mirum, ait S. Thomas; quia visio Patris est finis om­ nium desideriorum et actionum nostrarum, [secundum illud]: adimplebis me laetitia cum vultu tuo 5, idest in visione vultus tui, [et illud]: qui replet in bonis desiderium tuum» 6. 349. 5) Dicitur etiam hominis beatitudo salus aeterna, secundum illud: «reportantes finem fidei vestrae, salutem ani­ marum) ·. Haec autem salus est a Deo et in Deo solo. Scriptum est enim: «Domini est salus, et super populum tuum bene­ dictio tua»8; «Deus meus adiutor meus, et sperabo in eum; protector meus et cornu salutis meae et susceptor meus» 9; «Dominus illuminatio mea et salus mea, quem timebo?» 10; 'dic animae meae: salus tua Ego sum» n; «salus autem iustorum a Domino»12; «salus tua, Deus, suscepit me»13; «Domine, Ioan., XIV, 21. S. Thomas, ad h. 1., lect. 5, ed. cit., p. 393 b. S. Augustinus, h. 1., Tract. 75 in loannem, in fine, n.° 5, ML. 35, 1.830. Ioan., XIV, 8. Psalm. XV, 11. Psalm. 102, 5. S. THOMAS, In loannem, cap. XIV, lect. 3, ed. cit. p. 382 a. ? I Pet., I, 9. I Psalm. Ill, 9. Psalm. XVII, 3. 10 Psalm. XXVI, 1. n Psalm. 34, 3. n Psalm. 36, 39. u Psalm. 68, 30. ’· 4 •Λ ί-r* 358 II P.—De eo in quo consistit beatitudo Domine, vimis salutis meae» \ Nam et «Israel salvatus est in Domino salute aeterna» a, secundum illud: «salus autem mea in sempiternum erit»* 3. Deus enim est Auctor salutis4, quia «virtus Dei est in salutem omni credenti»5, et «non est in alio aliquo salus: neque enim aliud nomen est sub coelo datum hominibus, in quo oporteat nos salvos fieri»6. 350. ε) Beatitudo hominis nominatur etiam pax, iuxta illud: «qui posuit fines tuos pacem»7, «in quantum quietat, nam quies appetitus pax esse videtur», ut exponit S. Thomas8. Atqui secundum Scripturas, in solo Deo est vera pax nostra. Nam legimus: «beati omnes qui diligunt te et qui gaudent super pacem tuam» 9; «in pace in idipsum dormiam et re­ quiescam, quoniam tu, Domine, singulariter in spe consti­ tuisti me»10*; «mansueti autem hereditabunt terram, et de­ lectabuntur in multitudine pacis» u. Et Apostolus nervose ait: «non enim est regnum Dei esca et potus, sed iustitia et pax et gaudium in Spiritu Sancto>>12. Et Deum appellat Deum pacis13*; «Ipse enim [=Chri­ stus, Deus et homo] est pax nostra» u. Et inde frequentes salutationes: «gratia et pax a Deo Patre et Christo lesu Salva­ tore nostro» 1δ; «gratia vobis et pax ab Eo qui est et qui erat et qui venturus est» 16; «gratia vobis et pax adimpleatur in cogni­ tione Dei et Christi lesu Domini nostri» 17. 3 5 6 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 Psalm. 87, 2. Isaias, 45, 17. Isaias, 51, 6, 8. Hebr., II, 10. Rom., I, 16. Act., IV, 12. Psalm. 147, 3. Compendium Theologiae, II P., cap. 9. Tobias, XIII, 18. Psalm. IV, 9-10. Psalm. XXXVI, ii. Rom., XIV, ι7. Rom., XV, 33; XVI, 20; I Thés., V, 23; Heb., XIII, 20. Eph., II, 15. Tit., I, 4. Apoc., I, 4. II Pet., I, 2. Sect. II.—De eo in quo sonsistit beatitudo supernaturalis 359 Nihil ergo mirum, si Christus Apostolis dixerit: «pacem relinquo vobis, pacem meam do vobis; non quomodo mundus jdi, ego do vobis»x; quia est «pax Dei quae exsuperat omnem xnsiont -, Sensum profundum Scripturae eleganter expressit S. Augustinus his verbis: «qui ergo recti sunt corde et non declinant, quid habebunt? lam veniamus ad ipsam heredi­ tatem, fratres, quia filii sumus. Quid possidebimus, quae est hereditas, quae patria nostra, quid vocatur? Pax. Per banc vos salutamus, hanc vobis annuntiamus 3, hanc susci­ piunt montes, et colles iustitiam; ipsa est Christus: ipse enim est pax nostra, qui fecit utraque unum et medium parietem maceriae solvit4. Quia filii sumus, hereditatem habebimus. Et quid voca­ bitur ipsa hereditas, nisi pax? Et videte quia exhereditati sunt qui non amant pacem; non autem amant pacem, quia dividunt unitatem. Pax possessio piorum est, possessio here­ dum. Et qui sunt heredes? Filii. Audite Evangelium: beati pacifici, quoniam filii Dei vocabuntur 5. Audite et conclu­ sionem huius Psalmi: pax super Israel. Israel videns Deum; lerusalem interpretatur visio pacis. Intelligat caritas vestra: Israel interpretatur videns Deum; lerusalem interpretatur visio pacis. Qui non commovebuntur in aeternum? Qui habitant lerusalem. Non commovebuntur ergo in aeternum qui habitant visionem pacis. Et pax super Israel. Ergo Israel, qui videns Deum est, videns pacem est: et ipse Israel est et lerusalem; quia populus ille Dei, ipsa est civitas Dei. Si ergo videns pacem, hoc est videns Deum; merito et Deus ipse est pax»6. Et alibi: «mansueti autem hereditabunt terram. Terra est illa, de qua saepe locuti sumus, lerusalem sancta, quae 1 Ioan., XIV, 27. Phil., IV, 7. Psalm. XVII, 3. Eph., II, 14. S. Augustinus, Enarratio in Psalm. 124, n.° 10, ML. 37, 1.655-1.656. ? IS' J 360 Π P.—De eo in quo consistit beatitudo Sect. IL—De eo in quo consistit beatitudo supernaturalis 3Gl liberabitur de peregrinatione ista, et in aeternum vivet cum nihil aliud sunt quam imitatio virtutum Christi et anticipatio Deo et de Deo. Ergo hereditate possidebunt terram. Quae quaedam perfectae beatitudinis in cocio A erunt deliciae ipsorum? Et delectabuntur in multitudine pacis. Et de omnibus hominibus dictum est: «beata gens, cuius Delectetur hic impius ille in multitudine auri, in multitudine est Dominus Deus eius»2; «beatus populus, cuius Dominus argenti, in multitudine mancipiorum, in multitudine postre­ Deus eius»3. mo baiarum, rosarum, vinolentiae, lautissimorum et luxurio­ Merito ergo scriptum est: «non glorietur sapiens in sa­ sorum conviviorum. pientia sua, et non glorietur fortis in fortitudine sua, et non Haec est potentia cui invides, iste flos est qui te delectat? glorietur dives in divitiis suis; sed in hoc glorietur qui glo­ Nonne etsi semper sic esset, plangendus esset? Quae erunt riatur: scire et nosse me» 4. Et Ecclasiastes, postquam expe­ autem deliciae tuae? Et delectabuntur in multitudine pacis. rientia didicit in nulla re creata esse veram hominis beatitu­ Aurum tuum pax, argentuum tuum pax, praedia tua pax, dinem, concludit: «finem loquendi pariter omnes audiamus. vita tua pax, Deus tuus pax. Quidquid desideras, pax tibi I Deum time et mandata eius observa; hoc est enim omnis erit. Quia hic aurum quod est, non potest tibi esse argen­ homo»5; quasi dicat: in solo Deo est verum hominis bonum tum; quod vinum est, non tibi esse potest panis; quod eiusque beatitudo. tibi lux est, non potest tibi esse potus: Deus tuus totum tibi : 352. B. Hoc etiam Ecclesia iterato declaravit. Bene­ erit. Manducabis eum, ne esurias; bibes eum, ne sitias; dictus XII auctoritate apostolica definivit quod animae illuminaberis ab eo, ne sis caecus; fulcieris ab eo, ne deficias; sanctorum «vident divinam essentiam visione intuitiva et possidebit te totum integrum, totus integer. Angustias non etiam faciali, nulla mediante creatura in ratione obiecti visi se ibi patieris cum eo cum quo totum possides: totum habebis, habente, sed divina essentia immediate se nude, clare et aperte totum et ille habebit; quia tu et ille unum eritis, quod unum eis ostendente, quodque sic videntes eadem divina essentia totum et ille habebit qui vos possidet. Hae sunt reliquiae perfruuntur, necnon quod ex tali visione et fruitione eorum homini pacifico» *. animae, qui iam decesserunt, sunt vere beatae et habent vitam 351. η) Denique, et beatitudo, et finis, Deus ipse nom- a requiem aeternam» 6. natur. «Ego sum α et ω, principium et finis, dicit Dominus» Concilium Vaticanum docet quod «Deus, ex infinita «beatus et solus potens, Rex regum et Dominus dominan­ bonitate sua, ordinavit hominem ad finem supernaturalem, tium» 3. Nos autem erimus beati accedentes ad Deum et ad participanda scilicet bona divina, quae humanae mentis Deum ipsum possidentes, secundum illud: «gustate et ridete intelligentiam omnino superant; siquidem oculus non vidit, quoniam suavis est Dominus; beatus vir qui sperat in eo»4; nec auris audivit, nec in cor hominis ascendit, quae praepa­ «beatus vir cuius est nomen Domini spes eius» 5; «qui sperat ravit Deus iis qui diligunt illum» 7: hoc est, «mysteria in Deo in Domino, beatus est»6. Ceterum beatitudines evangelicae abscondita»8, quae nonnisi viso Deo videri possunt. 1 S. Augustinus, Enarratio in Psalm. XXXVI, Sermo I, n.° n, ML. 36, 362-363. 2 Apoc., I, 8. 3 I Tim., VI, 15. Cf. ibid., I, n. Psalm. 33, 9. 5 “ 5· *Beatus cuius Deus lacob adiuror eius; spes eius in Domino Deo ipsius* {Psalm. 145, 5). 8 Prov., 16, 20. Mtt., V, 3-12; XI, 29. Psalm. 32, 12. Psalm. 143, 15. Ierem., IX, 23-24. Cf. S. Thomam, h. 1., ed. Vives, t. XIX, p. 104. 5 Eccle., XII, 13. Cf. Caietanum, h. 1., ed. cit., t. Ill, p. 633. Constitutio Dogmatica «Benedictus Deus*, die 29 ianuarii 1336» Denz., 1 0.0 530. 7 Conc. Vatic., sess. Ill, cap. 2, Denz., n.° 1.786. 8 Ibid., cap. 4, Denz., n.° I-795- 362 H P.—De eo in quo consistit beatitie Leo XIII tradit quod «religio, nata Deo et ad Deum referens omnia, altius se pandit coelumque contingit. Hoc enim illa vult, hoc petit, animam, quae pars est hominis praestantissima, notitia et amore Dei imbuere, totumque genus humanum ad futuram civitatem, quam inquirimus, tuto perdu­ cere» x. Et alibi: «omnis natura, quae hominis praecellit sensus, opumque et virium et copiarum possessio, si commoditates gignere suavitatesque augere vivendi potest, natum ad maiora ac magnificentiora animum explere non potest. Deum spectare atque ad ipsum contendere, suprema lex est vitae hominum qui, ad imaginem conditi similitudinemque divi­ nam, natura ipsa ad Auctorem suum potiundum vehementer incitantur. Atqui non motu aliquo cursuque corporis tenditur ad Deum, sed iis quae sunt animi cognitione atque affectu. Est enim Deus Prima et Suprema Veritas, nec nisi mens veritate alitur; est idem perfecta Sanctitas summumque bonorum, quo sola voluntas aspirare et accedere, duce virtute, potest»"-. Rursus: «Spiritus vero Sanctus idem est omnium rerum causa ultima, eo quia sicut in fine suo voluntas lateque omnia conquiescunt» 3. Postremo: «num disserere est opus, quod ipsa res monet assidue, quodque vel in maxima mortalium bonorum af­ fluentia in se quisque penitus sentit, nihil esse praeter Deum, in quo voluntas humana absolute possit atque omni ex parte quiescerer Omnino finis homini, Deus; atque omnis haec, quae in terris degitur, aetas similitudinem peregrinationis cuiusdam atque imaginem verissime gerit. Iam vero via nobis Christus est, quia ex hoc mortali cursu, tam laborioso praesertim tamque acipiti, ad summum et extremum bo- 1 Leo XIII, Encyclica Cum multa sint, ad episcopos Hispaniae, die 8 de­ cembris 1882, ed. ciL, t. VII, p. 48. Leo XIII, Encyclica Sapientiae Christianae, die 10 ianuarii 1890, ed. cit, t. II, p. 262. Leo XIII, Encyclica Divinum illud munus, die 9 maii 1897, cd. cit, Sect. II.—De eo in quo consistit beatitudo supernaturalis 363 norum, Deum, nulla ratione pervenire nisi Christo auctore et duce, possumus: nemo venit ad Patrem, nisi per me»1. Et similiter Pius XI. «Atqui, inquit, hoc habent bona externa ut, si immoderate appetantur, omne genus malorum pariant, depravationem morum imprimis et discordias. Ete­ nim, ut per se vilia sunt et abiecta, animum sane non possunt explere hominis, quem a Deo factum destinatumque ad Dei /ruendam gloriam, necesse est sollicitum semper et inquietum vivere, donec in Deo conquiescat» 2. Praeterea: «gravissimus, ait, quo aetas nostra urgetur morbus, idemque fecundus malorum fons, quod cordatus quisque conqueritur, est levitas atque inconsiderantia illa, quae homines per devia transversos agit. Hinc perpetua ac vehemens ad exteriora effusio, hinc inexplebilis divitiarum atque voluptatum cupiditas, quae excellentiorum bonorum desideria in animis hominum pedetentim extenuat atque restinguit, eosdemque ita externis atque fluxis rebus implicat, ut de veritatibus aeternis, de divinis legibus deque ipso Deo, unico rerum omnium creatarum principio et fine, cogitare pro­ hibeat» 3. Siquidem «humanae vitae aestimationem ac pretium intelligat [homo] in unius Dei servitio collocandae»4. Sunt enim «homines qui, a Deo creati, eius referunt similitudinem, eodemque perfectissimo bono aliquando fruituri sunto0. «Deus est universitatis rerum principium et finis, et virtutum omnium una veluti meta, extra quam mens hominis non potest quiescere, iuxta grandem sententiam Augustini: fecisti nos, Domine, ad te, et inquietum est cor nostrum donec requiescat in te»6. * Leo XIII, Encyclica Tametsi futura prospicientibus, die i novembris 1900, ed. cit., t. VI, p. 154. 1 Pius XI, Encyclica Ubi arcano, die 23 decembris 1922 (A. A. S., 1922, p. 681). 1 Pius XI, Encyclica Mens nostra, dic 23 decembris 1929 (A. A. S., 1929, pp. 691-692). 4 Loc. cit., p. 693. 4 Pius XI, Encyclica Divini illius Magistri, die 31 decembris 1929 (A. A. S., 1930, p. 50). 4 Loc. cit., p. 51. [Cf. Pius XII, Homiha in canonizatione S. Mariae Goretti, A. A. S., 42 (i95<>), 582·] 364 Π P.—De eo in quo consistit beatitudo -. ·i » JT) ·/ i ί 2 S » i i Sect II.—De eo in quo consistit beatitudo supernaturalis 3(5u Et iterum: «Deus homines generari vult, non ut solum sint et impleant terram, sed multo magis ut Dei cultores sint, ipsum cognoscant et ament eoque tandem perenniter fruantur in coelis; qui finis ex mirabili hominis per Deum in supernaturalem ordinem elevatione, omne superat quod oculus vidit et auris audivit et in cor hominis ascendit»1. Ergo «finem omnium rerum ultimum assequamur, Deum scilicet sibi et nobis summum et inexhaustum bonum·)2; «ad Deum, tanquam ad primum ac supremum totius creatae efficientiae terminum omnia dirigantur, et sub Deo creata quaelibet bona ut mera instrumenta habeantur, quibus tan­ tum utendum est quantum ad supremum finem attingendum ducant» 3. Siquidem homo «iubetur Deum ut supremum Dominum ac primum principium agnoscere», ac «ut finem ultimum sibi proponere»et sacerdotes, «ut acriter se sentiunt Deo natos, ita se nunquam posse nisi in eo conquiescere, fateri iubentur» 5. Apparet igitur ex his nihil instantius ab Ecclesia proponi et doceri quam veram hominis beatitudinem supernaturalem in solo Deo repositam esse. 353. Secundo, probatur conclusio ex ratione theologica duplici: alia deductiva, alia quasi inductiva. A. Argumentum deductivum seu a priori. Beatitudo ho­ minis obiectiva consistit in bono quod est supra hominem, cum ipse homo non sit naturaliter seipso beatus, neque beatificari possit ab aliquo inferiori se, ut patet ex terminis; quia inferius non perficit superius se. Atqui supra hominem est solus Deus. Homo enim secundum mentem factus est a solo Deo, ad cuius imaginem et similitudinem conditus est, et non ad imaginem et similitudinem alicuius infra Deum, secundum illud: «faciamus hominem ad imaginem et similitu­ dinem nostram»x; solam naturam humanam assumpsit Deus in unitatem propriae personae, dicente Apostolo: «nusquam enim angelos apprehendit, sed semen Abrahae apprehen­ dit» -, et ideo humana natura evecta est super omnes angelos usque ad unionem immediatam et personalem cum ipso Deo; seipsum dedit Deus in redemptionem hominis lapsi, juxta illud: «dilexit me et tradidit semetipsum pro me» 3; «empti enim estis pretio magno»4, «scientes quod non cor­ ruptibilibus auro vel argento redempti estis..., sed pretioso sanguine quasi Agni immaculati Christi et incontaminati» 5: tantum ergo valet homo quantum Deus, quia tantum valet homo quantum Deus dedit pro eius salute, dedit autem seipsum totum. Ergo a nullo alio potest homo beatificari nisi a solo Deo. Propter quod S. Augustinus, attendens originem imwdiatam animae humanae a Deo, ait: «neque enim facit beatum hominem, nisi qui fecit hominem»6. Et S. Thomas, considerans exemplar habere rationem finis respectu exempla­ ti seu imaginis eius, profundissime scribit: «rationalis mens formatur immediate a Deo, vel sicut imago ab exemplari, quia non est facta ad alterius imaginem quam Dei; vel sicut subiectum ab ultima forma completiva: quia semper mens creata reputatur informis, nisi ipsi Primae Veritati inhaereat»7. Quo in sensu, S. Augustinus protulit effatum suum celeberrimum: «fecisti nos [Domine], ad te, et inquietum est cor nostrum donec requiescat in te»8. Et postea: «O tortuosas vias!, exclamat. Vae animae audaci, quae speravit si a te recessisset, se aliquid melius habituram! Versa et reversa 1 Pius XI, Encyclica Casti Connubii, die 31 decembris 1930 (A. A. S. 1930» P- 544). 2 Pius XI, Encyclica Quadragesimo anno, die 15 mali 1931 (A.A. S., 1931, p. 191). 3 Pius XI, Encyclica Quadragesimo anno, loc. cit., p. 222. ^nc- cllca ^d catholici sacerdotii fastigium, die 20 decembris 1935 (A. A. S., 1936, p. 8). 5 Loc. cit. y p. 9. Gen., I, 26. Heb., II, 16. Gal., II, 20. I Cor., VI, 20. I Pet., 1,18-19. Epistula 155, ad Macedonium, cap. I, n.° 2, ML. 33, 667. I, io6, i ad 3. S. Augustinus, Confessiones, lib. I, cap. 1, n.° 1, ML. 32? 661. S 8 & ÿrT/ -S·· ·'- u μ·..· 26C> H P—De eo in quo consistit beatitudo tn tergum et in latera et in ventrem, et dura sunt omnia; ei tu solus, requies» \ Unde iterum S. Thomas: «quod concupiscentia, inquit, nunquam satietur [bonis creatis], ratio est quia cor hominis factum est ad recipiendum Deum; unde Augustinus in I Confessionum, cap. i: fecisti nos, Domine, ad te, et inquie­ tum est cor nostrum donec requiescat in te. Id ergo quod minus Deo est, ipsum implere non potest, [iuxta illud] Psalmi 102, 11: qui replet in bonis desiderium tuum»1. Itaque anima rationalis ceteris omnibus occupari potest, repleri non potest, ut pulcherrime concludit S. Bernardus3. Similiter S. Thomas arguit ex incarnatione et redemptione ad beatitudinem in solo Deo reponendam. «Hanc igitur hominis dignitatem, quod scilicet immediata Dei visione beatificandus sit, convenientissime Deus ostendit per hoc quod ipse im­ mediate naturam humanam assumpsit. Unde ex incarnatione Dei hoc consecutum videmus, quod magna pars hominum, cultu angelorum, daemonum et quarumcumque creaturarum praetermisso, spretis etiam voluptatibus carnis et corpora­ libus omnibus, ad Deum solum colendum se dedicaverunt, in quo solo beatitudinis complementum exspectant, secundum quod Apostolus monet, Coloss., III, 1-2: quae sursum sum quaerite, ubi Christus est in dextera Dei sedens; quae sursum sunt sapite, non quae super terram» 4. Ac praesertim, cum cecinit: • Γ1 · · «Se nascens dedit socium; convescens, in edulium; Se moriens, in pretium; Se regnans dat in praemium» 3. 1 Op. cit., lib. VI, cap. 16, n.° 26, ML. 32, 732. [Cf. in Psalm, 127, η. 9, ML. 37, 842.] S. Thomas, Opusc. De duobus praeceptis caritatis, cap. 28, ed. Vives, t. 27, pp. 168-169. 3 Cf. S. Bernardum, De conversione ad clericos Sermo seu liber, cap. 14, ML. 182, 848-849. 4 IV Contra Gent., cap. 54, arg. 1, in fine. Cf. eüam De rationibus fidei, cap. 5, circa finem. 5 Officium SS. Corporis Christi, ad Laudes, hymnus. o ci · Sect. II.—De eo in quo consistit beatitudo supernaturalis 3<>7 Ultimus versus est logica sequela praecedentium. Eodemque modo S. Augustinus arguebat: «finis desiderii nostri, ipse promissor; seipsum dabit, quia seipsum dedit: seipsum dabit immortalibus immortalem, quia seipsum dedit mortalibus mortalem»1. Quin etiam vel ipse Apostolus hoc pacto argumentabatur: ♦empti enim estis pretio magno; glorificate et portate Deum in corpore vestro»2: «pretio empti estis; nolite fieri servi hominum»3: «qui etiam proprio Filio suo non pepercit [Deus], sed pro nobis omnibus tradidit illum, quomodo non etiam cum illo omnia nobis donavit?» 4. «Unusquisque autem in suo ordine, primitiae Christus; deinde ii, qui sunt Christi, qui in adventu eius crediderunt; deinde finis, cum tradiderit regnum Deo et Patri..., ut sit Deus omnia in omnibus»5. Quod et Redemptor ipse promisit. «Non turbetur cor vestrum... In domo Patris mei mansiones multae sunt...: vado parare vobis locum; et si abiero et praeparevero vobis locum, iterum venio et accipiam vos ad meipsum, ut ubi ego sum et vos sitis»6. Sed placet audire Augustinum synthetice et eloquenter exponentem totum argumentum. «Melior te vis esse, novi, omnes novimus, omnes volumus: quaere quod est melius te, ut inde efficiaris melior te. Intuere nunc coelum et terram: non tibi sic pulchra corpora placeant, ut eis fieri beatus velis. In animo est quod quaeris. Beatus enim esse vis: ipso animo tuo quaere quid sit melius. Cum enim duo sint quaedam, hoc est, animus et corpus, eo quod istis duobus illud melius sit quod animus dicitur, potest corpus tuum melius fieri per meliorem, quia subiectum est corpus animo. v · · · « ·< · 1 S. Augustinus, Enarratio in Psalm. 42, n.° 2, ML. 36, 477. I Car., VI, 20. I Cor., VII, 23. Rom., VIII, 32. 1 Cor., XV, 23-24, 28. Ioan., XIV, 1-3. Ί · 368 H P.—De eo in quo consistit beatitudo Potest ergo melior fieri corpus tuum per animum tuum ut, cum fuerit iustus animus tuus, sit postea immortale etiam corpus tuum. Per animi enim illuminationem meretur corpus incorruptionem, ut fiat inferioris reparatio per melio­ rem. Si ergo corporis tui bonum animus tuus est, quia corpore tuo melior est: cum quaeris bonum tuum, illud quaere quod melius est animo tuo. Quid est autem animus tuus? Attende, ne forte contemnes animum tuum et putans nescio quid esse vile et abiectum, viliora quaeras quibus beatificetur animus tuus. In animo tuo est imago Dei, mens hominis capit eam L Accepit eam et, inclinando se ad peccatum, decoloravit eam. Ipse ad eam venit Reformator, quia erat eius ante Formator; quia per Verbum facta sunt omnia et per Verbum impressa est haec imago. Venit ipsum Verbum, ut audiremus ab Apostolo: reformamini in novitate mentis vestrae 12. Iam ergo super est, ut quaeras quid sit melius quam animus tuus. Quid, absecro, nisi Deus tuus? Non invenies aliud melius animo tuo; quia, cum fuerit perfecta natura tua, Angelis aequabitur. Iam supra non est nisi Creator... Compesce iniquitatem, audi veritatem: beata gens cuius est, quid? Iam nostis quid dicturus sum. Ergo desiderate ut habeatis, tunc demum beati eritis. Hoc solo beati eritis: re meliore quam vos estis, meliores eritis. Deus est, inquam, melior te, qui fecit te: beata gens cuius est Dominus Deus eorum»3* . Quod alibi perstrinxit, dicens: «sicut enim non est a carne, sed super carnem, quod carnem facit vivere; sic non est ab homine, sed stiper hominem, quod hominem facit beate vivere: nec solum hominem, sed etiam quanlibet Potestatem Virtutemque coelestem. Quocirca, ut vita camis anima est, ita beata vita hominis Deus est, de quo dicunt 1 Gen., I, 27. 2 «om.,XII,2. 3 S. Augustinus, Enarratio in Psalm. 32, sermo II, nn. 15-16, ML. 36, 293-294. [Cf. in Psalm. 142, n. 17, ML. 37, 1.048.) SiCTi n.-De bo in quo consistit beatitudo supernatural^ 369 Sacrae Litterae Hebraeorum L beatus populus, cuius est Dominus Deus ipsius»2. Et concludit: «bonorum summa, Deus nobis est; Deus ' est nobis summum bonum. Neque infra remanendum est, KÿW ultra quaerendum: alterum enim periculosum; alterum, nullum esu3. Et S. Thomas, uno verbo: «quaerere beatitudinem in «quod est infra nos, est vanum, quia beatitudo est supra nos; quod autem est supra nos, hoc est Deus. Ergo beatitudo hominis est inhaerere Deo. Unumquodque enim perfectum est, si inhaeret proprio bono; proprium autem bonum hominis 51 Deus, secundum illud h mihi autem adhaerere Deo, Ihnuum esu5. Et rursus: (Deus est supra nos quasi influens nobis aeternam ■mm; sic autem neque angeli, neque homo virtuosus, zeque Christus secundum quod homo, supra nos sunt: inia sicut sola Trinitas nos creavit ad vitam naturae, ita ipsa j nos sanctificat vita gratiae et beatificabit vita gloriae» 6. 354. B. Argumentum inductivum seu a posteriori. Diversa bonorum genera, scilicet bona exteriora et bona irporis et bona animae, sunt vera bona, non tamen perfecta :*?na; meliora tamen sunt, si adunata seu in unum congregata .insiderentur. Haec autem congregatio bonorum omnium ratorum non potest inveniri in aliqua re creata, sed in Deo, qui est in seipso summum bonum et a quo bona uncta procedunt. Ergo «omnium bonorum summa et cumu, hoc est, beatitudo, in solo Deo eminenter continetur, - ut qui Deum possidet, omnia omnino bona in Deo et am Deo possideat; qui vero haec omnia teneret sine Deo, 1 Psalm. 143, 15. • S. Augustinus, De Civitate Dei, lib. XIX, capp. 25-26, ML. 41, 656. Di moribus Ecclesiae catholicae, lib. I, cap. VIII, n.° 13, ML. 32, 1.316. -ür.iur etiam ibid., capp. III-VI. ' Psalm. 72, 28. S. Thomas, In Psalm. 32, n.° 11, ed. Vives, t. XVIII, p. 413 b. 'bis. HI Sent., d. 28, expositio textus, n.° 75. S. AUGUSTINUS, Enarratio in Psalm. II, n.° il, ML. 36, 72. -De Hominis*· ZM 4V·. 1 370 II P.—De eo in quo consistit beatitudo Sect. II.-De eo in quo consistit beatitudio supernaturalis 371 miserrimus esset. «lVoh enim, ait S. Augustinus, quidquid gloria excedet; et ideo dicit Dominus Mtt., XXV, 21: intra tibi Deus promittit, valet aliquid praeter ipsum Deum: omnino in gaudium Domini tui. Augustinus: totum gaudium non me non satiaret Deus, msi promitteret me seipsum Deum. intrabit in gaudentes, sed toti gaudentes intrabunt in gau­ Quid est tota terra, quid est totum mare, quid est totum dium1. Psalmo XVI, 15: satiabor, cum apparuerit gloria coelum, quid sunt omnia sidera, quid sol, quid luna? Quid tua; et iterum Psalm. CII, 5: qui replet in bonis desiderium exercitus angelorum? Omnium istorum Creatorem sitio; tuum. ipsum esurio, ipsum sitio, ipsi dico: quoniam apud te est Quidquid enim delectabile est, totum est ibi superabundanter. fons vitae*\ Si enim appetantur delectationes, ibi erit summa et perfectisIdeo homines, quaerentes beatitudinem in rivulis istis sima delectatio, quia de summo bono, scilicet Deo. lob, XXII, dispersis et disgregatis a Fonte bonorum omnium, impru­ 26: tunc super Omnipotentem deliciis afflues; Psalm. XV, denter praecipitati sunt: «festinaverunt beati fieri tempo­ 11: delectationes in dextera usque in finem. ralibus rebus, quae ideo nemini conferunt veram felicitatem, Item, si appetantur honores, ibi erit omnis honor. Homines quia non extinguimt insatiabilem cupiditatem*2; et non attende­ praecipue desiderant esse reges, quantum ad laicos; et runt verbum Christi dicentis: «quaerite primum, regnum Du episcopi, quantum ad clericos, et utrumque erit ibi. Apoc., V, et iustitiam eius, et haec omnia adiicientur vobis»3. 10: fecisti nos Deo nostro regnum et sacerdotes; Sap., V, 5: Quapropter S. Thomas pie et erudite scribit: «in vita ecce quomodo computati sunt inter filios Dei. aeterna, primum est quod homo coniungitur Deo; nam ipse Item, si scientia appetitur, ibi erit perfectissima: quia Deus est praemium et finis omnium laborum nostrorum, [se­ omnes naturas rerum et omnem veritatem et quidquid vo­ cundum illud] Gen., XV, 1: ego protector tuus sum, et lemus, sciemus; et quidquid volemus habere, habebimus merces tua magna nimis. Consistit autem haec coniunctio in vita aeterna. Sap., VII, 11: venerunt mihi omnia bona in perfecta visione, [iuxta illud] I Cor., XIII, 12: videmus pariter cum illa; Prov., X, 24: desiderium suum iustis da­ nunc per speculum in aenigmate, tunc autem facie ad fa­ bitur. ciem... Tertio est ibi perfectissima securitas, nam in mundo isto Secundo est in ea plena et perfecta satietas desiderii; nam non est securitas plena, quia quanto quisque habet plura ibi habebit quilibet beatus ultra desiderata et sperata. Cuius et maiorem familiam, tanto plus timet et pluribus indiget: ratio est, quia nullus potest in vita ista implere desiderium sed in vita aeterna nulla est tristitia, nullus labor, nullus suum, nec unquam aliquod creatum satiat desiderium ho­ timor. Prov., I, 33: absque errore requiescet et abundantia minis; Deus enim solus satiat et in infinitum excedit, et inde perfruetur, timore malorum sublato. est quod non invenitur satietas nisi in Deo. Augustinus Quarto, commoda omnium bonorum societas, quae societas in I Confessionum, cap. 1: fecisti nos, Domine, ad te, et est maxime delectabilis bonis. Isaias, XXXIII, 18: sedebit inquietum est cor nostrum donec requiescat in te. Et quia sancti in patria perfecte habebunt Deum, ma­ nifestum est quod satiabitur desiderium eorum, et adhuc 1 Hoc verbum non est Augustini sed Anselmi, ex quo in Manuale transivit Augustino falsô adscriptum (cap. 36, ML. 40, 967). Ita enim scribit Anselmus: «inveni namque gaudium quoddam plenum; pleno quippe corde, plena mente, plena anima, pleno toto homine gaudio illo, adhuc supra modum 1 Psalm. 35, 10. S. Augustinus, Sermo 158, cap. VII, n.° 7, ML. 38, tytrtrit gaudium. Non ergo totum illud gaudium intrabit in gaudentes, sed toti 865-866. jsdtma intrabunt in gaudium* (Proslogium, cap. 26, ML. 158, 242). S. Augustinus, Enarratio m Psalm. 105, n.° 13. ML 37, 1 nr Ceterum S. Thomas alibi (IMI, 28, 3 c. in fine; cf. etiam Lectura super ’ Aftr., VI, 33. J 4 ’ Mrt.,cap. 25, ed. Marietti, p. 338 a) sua fecit haec verba, nullo relato Auctore. ■ " X. ■ V. ■ 'S r-< «· —’ iLt' ~b ’·· k ■ ΤΛ j: i ■Ί : I 372 II P.—De eo in quo consistit beatitudo populus meus in pulchritudine pacis et in tabernaculis fiduciae et in requie opulenta. Sic ergo sancti habebunt omnia bona haec et alia ineffa­ bilia; et quilibet diliget alium sicut seipsum, et ideo gaudebit de bono alterius sicut de suo. Quo fit, ut tantum augeatur laetitia et gaudium unius quantum est gaudium omnium. Psalm. L XXXVI, 7: sicut laetantium omnium, habitatio est in te»1. Revera, «inquirentes Dominum non minuentur omni bono»3 sed replebuntur bonis domus suae -, et esurientes satiabuntur bonis 5 quibus Deus ditissimus est4, et dicent: «quam bonus Israel Deus, his qui recto sunt corde»!6. Sed praesertim digna est quae legatur splendida descriptio S. Augustini. «Quanta erit illa felicitas, ubi nullum erit malum, nullum latebit bonum, vacabitur Dei laudibus, qui erit omnia in omnibus!... Vera ibi gloria erit, ubi laudantis nec errore quisquam nec adulatione laudabitur; verus W, qui nulli negabitur digno, nulli deferetur' indigno, sed nec ad eum ambiet ullus indignus ubi nullus permittetur esse nisi dignus; vera pax, ubi nihil adversi, nec a ipso nec ab alio, quisquam patietur. Praemium virtutis erit ipse qui virtutem dedit, eique seipsum, quo melius et maius nihil possit esse, promisit. Quid est enim aliud quod per Prophetam dixit: ero illorum Deus, et ipsi erunt mihi plebs 7, nisi: Ergo ero unde satientur; Ego ero quaecumque ab hominibus honeste desiderantur, et vita, et salus, et victus, et copia, et gloria, et honor, et pax, et omnia bona? Sic enim et illud recte intelligitur quod 1 S. Thomas, In Symbolum Apostolorum expositio, cap. XV, ed. Vives t. XXVII, pp. 227-228. Quo etiam sensu Boetius procedebat in De Consola­ tione philosophiae, lib. III, prossa 9-10, ed. cit., pp. 60-78. 8 Psalm. 33, ii. 3 Psalm. 64, 5. 3 5 β Rom., II, 4. Psalm. ~J2, i. Lev., XXVI, 12. Sect. II.—De eo in quo consistit beatitudo supernaturalis 373 ait Apostolus: ut sit Deus omnia in omnibus 1. Ipse finis erit desideriorum nostrorum, qui sine fine videbitur, sine fasti­ dio amabitur, sine fatigatione laudabitur. Hoc munus, hic affectus, hic actus, profecto erit omnibus, sicut ipsa vita aeterna, communis»2. 1 ICor., XV, 28. S. Augustinus, De Civitate Dei, S01-S02. lib. XXII, cap. 30, n.° 1, ML. 41, SECTIO TERTIA DE DIVERSA RATIONE FORMALI SE­ CUNDUM QUAM DEUS EST BEATITUDO HOMINIS OBIECTIVA NATURALIS ET SUPERNATURALIS 355. Patet ergo ex dictis Deum ipsum, eumque solum, esse beatitudinem hominis obiectivam cum naturalem tum jupematuralem. Et quia Deus non est nisi unus, evidenter consequitur utramque beatitudinem convenire saltem in eodem obiecto materiali. Attamen, beatitudo naturalis et beatitudo supematuralis difterunt inter se genere seu ordine, non solum ut beatitudines formales seu ex parte principii quo immediate attingunt obiectum beatificans, sed etiam ut beatitudines obiectivae seu ex parte ipsius obiecti beatificantis secundum se consi­ derati, docente Concilio Vaticano: «perpetuus Ecclesiae Catholicae consensus tenet et tenuit duplicem esse ordinem • 4 ··· « «· · λ V ---- · · ------------------ -------------------- '-------------------------------------------------------------- —-------------------------- - principio quidem, quia in altero naturali ratione, in altero /wfe divina cognoscimus; obiecto autem, quia praeter ea ad quae naturalis ratio pertingere potest [inter quae exstat «Deum esse rerum omnium principium et finem»\ ideoque .’t esse ultimum finem hominis], credenda nobis proponuntur mysteria in Deo abscondita quae, nisi revelata divinitus, in­ notescere non possunt», utpote «suapte natura intellectum creatum excedentia»z. 1 Conc. Vat., sess. Ill, cap. II, Dcnz., n.° 1.785· Cf. iusiurandum contra oodemistas, n.° 2.145. ’ Conc. Vatic., sess. Ill, cap. IV, Dcnz., nn. 1.795-1-796. Π P.—De eo in quo consistit beatitudo 'I I . » • .! De diversa ratione formali utriusque beatitudinis Qui quidem duplex ordo cognitionis, licet in textu quia secundum hanc rationem tantum repraesentatur a directe cadat super cognitionem viae —per rationem, per creaturis ut causa ab effectibus. Unde et in iureiurando fidem—, cadit tamen ex consequenti super cognitionenii contra modernistas, dicimus: «Deum, rerum omnium princi­ termini; quia non omnis cognitio termini est supernaturalis, pal ct finem, naturali rationis lumine per ea quae facta sunt et fidei in termino succedit visio. Sive ergo loquamur de (Rom., I, 20), hoc est, per visibilia creationis opera, tanquam beatitudine naturali viae, sive termini, pro illa stat invaria- causam per effectus, certo cognosci, adeoque demonstrari biliter ratio naturalis; dum pro supernatural! stat visio loco etiam posse, confiteor» x. Et hoc maxime obtinet in anima separata, quae limpidius fidei, si de beatitudine supernatural! perfecta et consummata et per altius medium, hoc est, per essentiam suam immediate loquamur. Quae cum ita sint, determinare oportet secundum quam cognitam, feretur in Deum ut in propriam et solam causam rationem formalem obiectivam cadat idem Deus sub beatitu­ eius efficientem, ideoque proprium et solum finem eius 2, dine naturali et sub supernatural! ; non enim cadit neque eo tere modo quo angeli naturaliter Deum cognoscunt 3. cadere potest sub utraque secundum eandem rationem Quomodocumque tamen fiat cognitio haec, sive per vi­ formalem obiectivam. sibilia seu sensibilia mundi adspectabilis intellecta, ut in 356. Conclusio: Deus est beatitudo hominis obiectim statu unionis ad corpus, sive per ipsam animam immediate naturalis in obliquo tantum, hoc est, secundum rationem et quidditative cognitam, ut in statu separationis a corpore, propriam et formalem Primae Causae et Ultimi Finis operum semper tamen Deus attingitur extrinsece et in obliquo, naturalium ad extra, specialiter ipsius animae rationalis; esi nempe secundum rationem causae efficientis, finalis et autem beatitudo hominis obiectiva supernaturalis in recto, idest, exemplaris, et non secundum propriam speciem seu formam secundum propriam et formalem rationem Deitatis prout est in se. qua Deus est. Unde S. Thomas, docet quod «theologia 357. Prob. prima pars. Eo modo cadit Deus sub beati­ philosophica» seu naturalis, «quae alio nomine Metaphysica tudine obiectiva naturali, quo cadit sub Theodicea, quae dicitur’» seu Theodicea, considerat res divinas, o-non tanquam est naturalis Sapientia in sui summo; beatitudo enim obiec­ subiectum scientiae [= in recto], sed tanquam principium tiva naturalis est summum obiectum Sapientiae naturalis, subiecti [= in obliquo]» 4. ut patet ex dictis. Atqui Deus cadit sub Theodicea seu Et hoc est quod definiendum parabatur in Concilio Va­ Theologia naturali in obliquo tantum, hoc est, non secundum ticano. Nam in schemate constitutionis dogmaticae de doctri­ rationem formalem reduplicativam Deitatis, sed secundum na catholica Concilio exhibitae, habebantur haec verba: rationem formalem Primae Causae et Finis Ultimi operum ♦homo, anima rationali ac immortali ad imaginem Dei factus, naturalium ad extra, maxime autem animae rationalis. hac quidem ipsa natura sua ordinatus fuisset ad Creatorem Nam eo modo cadit Deus sub Theodicea, quo cadit suum cognoscendum et amandum [= ad Deum ut Creatorem sub cognoscibilitate humanae rationis naturalis per media suum], modo viribus naturalibus congruente, atque ita ad naturalia procedentis, ut patet ex terminis. Constat autem perfectionem et beatitatem naturalem consequendam»5. Deum cadere sub nostra cognitione naturali in quantum est Prima Causa efficiens, exemplaris et finalis operum natu­ ralium ad extra, ac specialiter ipsius animae rationalis1; Denz., n.° 2.145. Quaest. disp. De Anima, 171 Quodlib. Ill, q. 9> a· 2I> 1° fine corp. 1 2?..2.'3’ 44’ 3’4’ et saepe alibi. : 377 EvanSelium loannis, prologus, ed. cit., pp. 1-2, r In Boetium, De Trinitate, q. 5? a· 4· Acta Concilii Vaticani, ed. cit., t. 50, coi. 71. 1 378 Il P.—De eo in quo consistit beatitudo ni,— De diversa ratione formali utriusque beatitudinis 3/9 βι similiter Ecclesia definivit quod animae sanctorum Quae quidem verba, ex se iam sat perspicua, explicantur divinam essentiam visione intuitiva et etiam faciali, «authentice» ab eius Auctore et relatore, sequenti modo: «bona ad quae creatura, et nominatim homo de quo im­ nilo mediante creatura in ratione obiecti visi se habente, sed mediate sermo est, ex ipsa constitutione et ex viribus suae tina essentia immediate se nude, clare et aperte eis ostendente, sic videntes eadem divina essentia perfruuntur»x. naturae ordinatus est, sunt bona naturalia. Ex ipsa autem natura sua rationali, qua fectus est ad imaginem Dei, homo Definivit etiam Concilium Florentinum praedictas ani­ ordinatus est ad cognoscendum Deum supremum verum mas, ex quo plene purgatae sunt, «in coelum mox recipi et ad amandum Deum summum bonum, modo viribus et intueri clare ipsum Deum trinum et unum sicuti est» 12. ipsius rationalis naturae proportionato; atque in huius na­ Neque Deus est obiectum beatitudinis supernaturalis in turalis cognitionis et amoris perfectione consistit ipsa perfectio indirecte, in quantum est Auctor operum naturae et beatitas creaturae rationalis. Nempe, per hanc cognitionem gratiae, sed omnino in recto et secundum quod in se et per hunc amorem tum tendendum est creaturae rationali ut patet ex damnatione sequentium proposi­ ad suam ultimam perfectionem, tum in huius cognitionis et Rosmini: «Deus est obiectum visionis beatificae, in amoris termino consistit ultima perfectio et beatitas, et proinde quantum est Auctor operum ad extra. Vestigia sapientiae ac ultimus finis eiusdem rationalis naturae. lenitatis, quae in creaturis relucent, sunt comprehensoribus Hic ergo finis ultimus et necessaria ad hunc finem media, necessaria; ipsa enim in aeterno exemplari collecta, sunt sunt iuxta constitutiones et vires et ex intrinseca exigenda U Ipsius pars quae ab illis videri possit (che è loro accessibile), naturae, et eatenus ei debita, ita ut Deus per suam creationem argumentum praebent laudibus, quae in aeternum naturae rationalis eam ad hunc finem necessario ordinet, beati concinunt. Cum Deus non possit, nec per lumen nec pro infinita sua sapientia et sanctitate possit eam creare totaliter se communicare entibus finitis, non potuit quin ad ipsum cognoscendum et amandum ordinata sit. essentiam suam comprehensoribus revelare et communicare, Iste ergo ordo est naturalis; seu est ordinatio ad finem iuxta modo qui finitis intelligentiis sit accommodatus: exigentiam et iuxta vires naturae creatae. Deus se tilts manifestat, quatenus cum ipsis relationem Talem ordinationem creaturae rationalis, etiam lumine habent, ut eorum Creator, Provisor [= Auctor operum natu­ rationis cognoscimus intrinsecam ipsis rerum naturis»1. ralium ad extra], Redemptor, Sanctificator [= Auctor operum 358. Secunda pars constat, tum auctoritate divina, tum supernaturalium gratiae]» 3. ratione theologica. Deus ergo est obiectum beatitudinis supernaturalis seu A. Auctoritate divina, a) Nam Scripturae Sacrae do­ obiectiva in hoc ordine sub propria et formali cent: «videmus nunc per speculum in aenigmate, tunc autem ratione Deitatis secundum quod in se est, scilicet prout est facie ad faciem; nunc cognosco ex parte, tunc autem cognos­ essentia et trinus in personis. cam sicut et cognitus sum», hoc est, perfecte seu ex toto1. 359- B. Ex ratione theologica duplici: una, quae pro­ Et alibi: «scimus quoniam, cum apparuerit, similes ei cedit ex alto, nempe ex modo, quo Deus ipse est obiectum erimus, quoniam videbimus eum sicuti est» 3. propriae beatitudinis: alia, quae procedit ex imo, scilicet ex i m’dent quodque obliquo et vel est a parte rei, tionum ipsaque Deo gloriae, nisi eo scilicet, beatitudo unus 1 t. 50, 3 3 Adnotatwnes ad Schema citatum, nA 38, r. Acta Concilii Vaticani, ed. cit. coi. 112. I Cor., XIII, 12. Cf. II Cor., V, 6-10. I Ioan., Ill, 2. in 1 Benedictus XII, Constitutio Dogmatica ^Benedictus Deuso, die 29 ianuariij 1336, Denz., n.° 530. 1 Denz., n.° 693. ’ Decretum Sancti Officii, die 14 decembris 1887, Denz., nn. 1.928-1.930. 380 Sect. III.—De II P·—De eo in quo consistit beatitudo diversa ratione formali utriusque beatitudinis 381 . a [= beato me diligenti] meipsum» \ addit etiam: «qui modo quo Deus cadit ut obiectum sub fide explicita et ridet me, videt et Patrem» 2. Et ideo S. Augustinus dicit de perfecta. .Angelis beatis quod «semper vident faciem Patris, ac per Nam beatitudo nostra supernaturalis est veluti inedia hoc totius Trinitatis, quia per Filium vident in Spiritu inter ipsam beatitudinem increatam Dei, cuius est propria Sancto*3. et formalis participatio; et fidem nostram explicitam supemaEt alibi: «quid, ait, erimus? Scimus, inquit, quia, cum turalem, quae eam praeparat cuique beatitudo succedet. apparuerit, similes ei erimus, quoniam videbimus eum sicuti Medium autem ex comparatione cum extremis intelligi et est Sed hoc de Patre dixit; de Filio autem Domino lesu explicari debet. Christo non dixit. Et forte videndo Patrem, non Filium, a) Prima ergo ratio sumitur ex consideratione rationis erimus beati? Ipsum audi Christum: qui me videt, videt et formalis obiectivae secundum quam Deus ipse cadit sub divina Patrem. Cum enim unus Deus videtur, Trinitas videtur, beatitudine. Eo modo Deus cadit sub beatitudine obiectiva Pater et Filius et Spiritus Sanctus. supematurali hominis, quo cadit sub sua propria beatitudine. Audi expressius quia ipsius Filii visio tribuet nobis Atqui Deus cadit sub sua propria beatitudine obiectiva beatitudinem, et nihil interest inter visionem ipsius et visionem secundum propriam rationem Deitatis prout est in se ima Patris. Ipse ait in Evangelio: qui diligit me, mandata mea natura et trina in personis. Ergo et sub nostra beatitudine custodit, et ego diligam eum et ostendam meipsum illi. obiectiva supematurali cadit Deus secundum propriam ra­ Loquebatur illis et dicebat: ostendam meipsum illi. Quare? tionem Deitatis ut est in se, una in natura et trina in personis. Non erat ipse qui loquebatur?... Beati mundo corde, quia Maior patet ex eo quod, cum apparuerit, similes ei erimus, ipsi Dsurn videbunt4. Ergo nobis promisit ostendere se hoc est, simili beatitudine beati quasi dii effecti; nam et nobis-»5. glorificatio est consummata deificatio quae per iustificationem Atque in illud: «nescitis quia ego in Patre et Pater in inchoatur. Unde S. Thomas profunde dixit quod «ipse solus me est», ait: «me viso videtur et Pater, et Patre viso videtur Deus est beatitudo per suam essentiam; alii vero, beati sunt n Filius; Patris et Filii separari non potest visio. Ubi non participatione: unde beatitudo creata est quaedam participatio unius separatur natura et sabstantia, visio separari non et similitudo beatitudinis increatae» h Est ergo omnis beatitu­ pctest* 6. dinis supernaturalis, tam creatae quam increatae, idem obiec­ Quia tamen esse obiectum beatitudinis est quid commune tum formale quod, ut ita dicam, seu idem obiectum formale tribus Personis et non quid proprium uni vel alteri Personae; terminativum. Unde et signanter Christus dixit Apostolis: quae autem communia sunt in divinis pertinent ad essentiam: «accipiam vos ad meipsum, ut ubi ego sum, et vos sitis»1 2. dici potest quod Deus est obiectum beatitudinis supematuMinor autem est per se nota; non enim Deus potest ralis per se primo ut est unus, hoc est, sub ratione Deitatis cadere ut obiectum sub cognitione Dei, quae est eius beati­ ut est natura vel essentia divina, et quasi per se secundo tudo, aliter quam est, sed omnino cadit secundum totum quod est et sicuti est: est autem Deus unus in essentia et 1 Ioan., XIV, 21. trinus in personis. Ioan., XIV, 9. Et ita similiter cadit sub beatitudine supematurali ho­ Contra duas epistulas pclagianorum, lib. Ill, cap. VII, n.° 18, ML. 44, minis. Quare, cum Christus Dominus dixisset: «manifestabo XH. 1 2 IV Sent., d. 49, 1, 2 qla. 1 ad 1. Ioan., XIV, 3. I Mtt., V, 8. S. Augustinus, Enarratio in Psalm. 84, n.° 9, ML. 37, 1.074-1.075. S. AUGUSTINUS, Enarratio in Psalm. 85, n.° 21, ML. 37, 1.097. ·· 382 Π P.—De eo in quo consistit beatitudo Sect. III.—De diversa ratione formali utriusque beatitudinis 383 et concomitanter ut est trinus, idest sub ratione Deitatis re tenemur, ut ait Concilium Vaticanum \ cum fides sit quae est trina in personis. Quapropter dicit S. Doctor quod ix auditu, auditus autem per verbum Christi 2. Constat autem tribus personis fruemur in patria una fruitione et beati erimus revelationem divinam completam et consummatam esse, pro viae, in Novo Testamento, quod est «tempus plenitu­ una beatitudine, quae terminabitur ad tres personas «in dinis»3. Unde et Ecclesia damnavit sequentem propositio­ quantum sunt unum»l. Et hac etiam ratione loquitur de beatitudine Dei in nem modemistarum: «revelatio, obiectum fidei catholicae tractatu de Deo uno 2, quia revera una et de eadem est beati­ constituens, non fuit cum Apostolis completa» 4. In qua quidem tudo Patris et Filii et Spiritus Sancti, neque secundum eam revelatione continetur explicite unitas naturae et Trinitas ad invicem relative opponuntur et distinguuntur; unde esse Personarum in Deo, secundum illud Christi lesu: «euntes beatus et obiectum beatitudinis supernaturalis est attributum ergo docete omnes gentes, baptizantes eos in nomine Patris essentiale, non personale. Simul tamen verum est quod tt Filii et Spiritus Sancti»5; et illud aliud: «Ego et Pater summa bonitas Dei et Deitas ipsa, «secundum quod Deus umftH sumus»G. Baptismus autem est sacramentum fidei. intelligitur in seipso, prout videtur a beatis, non potest intelligi Ergo sub fide theologica perfecta et explicita, prout habetur sine Trinitate Personarum» 3. Nam, cum videtur Deus «sicuii in Novo Testamento, cadit Deus ut unus in natura et trinus est..., impossibile est quod circumscribatur per intellectum in personis: et propter hoc, in Symbolo fidei ponuntur aliquid a Deo et quod aliquid remaneat; quia totum quod est distincte et explicite quatuor articuli de Deo, nempe unus in Deo, est unum, salva distinctione personarum: quarum de unitate eius: credo in [unum] Deum, et tres de totidem tamen una tollitur sublata alia, quia distinguuntur solum Personis: credo in Patrem omnipotentem, et in lesum Chri­ Filium eius unicum, et in Spiritum Sanctum Ί. relationibus quas oportet esse simul»4. Ergo et sub beatitudine hominis obiectiva supernatu360. β) Secunda ratio trahitur ex consideratione modi quo Deus cadit sub fide theologica, cui succedit beatitudo in rali, quae perfectior est et magis explicita quam fides perfe­ patria. Eo modo cadit Deus sub beatitudine hominis obiectiva ctissima viae, cadere debet Deus sub intima ratione Deitatis supematurali, quo cadit sub fide theologica perfecta et prout est in se, nempe unus in natura et trinus in personis. 361. Huc accedit quod glorificatio seu beatitudo corexplicita obiective sumpta; nam beatitudo correspondet fidei, sicut terminus, viae. Atqui Deus cadit sub fide theologica respondet iustificationi, quae est via ad beatitudinem et semen perfecta et explicita obiective sumpta secundum rationem gloriae. lam vero ad iustificationem concurrit Deus non formalem Deitatis prout est in se, una in natura et trina solum ut est unus seu ratione suae naturae, sed etiam ut est trinus in personis seu ratione personarum, secundum illud: personis. Nam fides theologica perfecta et explicita obiective «si quis diligit me, sermonem meum servabit, et Pater meus sumpta correspondet revelationi divinae perfectae et consum­ diligit eum, et ad eum veniemus, et mansionem apud eum matae seu completae in statu viae; Deo enim loquenti seu revelanti plenum intellectus et voluntatis obsequium praestastatu stum I Sent., d. 1, 2, 2, arg. duo sed contra et corp, articuli. 2 I, q. 26. 3 II-II, 2, 8 ad 3. 4 bis. HI, 3> 3 c. 7 Denz., n.° 1.789. Rom., X, 17. Gal., IV, 4. Decretum Lamentabili, die 3 iulii 1907, Denz., n.° 2.021. Mtt., XXVIII, 19· Ioan., X, 30. Symbolum Apostolicum, Denz., n.° 6. Cf. S. Thomam, II-II, 1, 8; 2, 8. r · 384 Π P.—De eo tn quo consistit beatitudo faciemus» \ et illud: «caritas Dei diffusa est in cordibus nostris per Spiritum Sanctum qui datus est nobis»2. Unde et missio invisibilis divinarum Personarum fit solum secun­ dum donum gratiae sanctificantis seu gratum facientis3. Quod si Patri non conveniat mitti4, nihil officit; quia Pater cointelligitur cum Filio et cum Spiritu Sancto, et insuper ut Persona mittens cointelligitur in missione Filii, qui a Patre mittitur: eo vel magis quod, si nomine Personae mittentis intelligamus «principium effectus [= sanctifica­ tionis] secundum quem attenditur missio, sic tota Trinitas mittit Personam missam»5; et sic sub omni respectu, in processu iustificationis et motus in beatitudinem supematu­ ralem, involvitur Trinitas Personarum una cum divina natura. Quare S. Thomas profunde scribit: «filiatio adoptiva est quaedam participata similitudo Filiationis naturalis; sed fit in nobis appropriate a Patre, qui est principium naturalis Filiationis, et per donum Spiritus Sancti, qui est amor Patris et Filii, secundum illud Gal., 4, 6: quoniam autem estis filii, misit Deus Spiritum Filii sui in corda vestra clamantem: Abba, Pater»6. «Et ideo adoptatio, licet sit com­ munis toti Trinitati, appropriatur tamen Patri ut auctori, Filio ut exemplari, Spiritui Sancto ut imprimenti in nobis huius similitudinem exemplaris» ~. Quia ergo ordo finium respondet ordini agentium: si Deus ut unus in natura et trinus in personis concurrit ad producendam iustificationem et ad movendum hominem iustificatum in beatitudinem, ipsemet Deus prout est in se unus in natura et trinus in personis debet esse terminus finalis seu finis cuius gratia iustificationis et processus in beatitudinem formalem, nempe ipsa beatitudo hominis su­ pernaturalis obiectiva. 3 Ioan., XIV, 23. Rom., V, 5. I, 43> 2· ΙΙ-ΙΙ, 2, 8 ad 3; I, 43> 8. ‘ III, 3, 5 ad 2. in, 23, 2 ad 3. Cf. etiam IV Contra Genl., cap. 34, arg. 14 et 15. SECTIO QUARTA CONCLUSIO TOTIUS SECUNDI LIBRI I DISTINCTIO DUPLICIS BEATITUDINIS OBIECTIVAE HOMINIS: NATURALIS ET SUPERNATURALIS 362.Ex his omnibus apparet quam fundata sit distin­ cto humanae beatitudinis, nedum formalis sed et obiectivae, w naturalem et supematuralem. Obiectiva quidem est utrobique hm eademque res, nempe Deus isque solus; licet ratio formalis obiectiva utriusque sit longe diversa. 363. In re ipsa conveniunt philosophi sane philosophantes it theologi, recta ratio et fides. Ut enim egregie scribit S. Tho­ mas, «beatitudo sive felicitas est in perfectissima operatione habentis rationem et intellectum; intellectus autem perfectis­ sima operatio est in contemplatione Altissimi Intelligibilis, ]uod Deus est. Unde tam Dei quam Angeli quam etiam homiw ultima felicitas et beatitudo, Dei contemplatio est, non wlum secundum Sanctos sed etiam secundum Philosophos» x. -Equidem philosophi «cognoverunt Deum sicut ultimum finem, d quem omnia tendunt» 2; siquidem cognitio divinorum est inis omnis humanae cognitionis et Philosophiae 3. «Et inde 1 II Sent., d. 4, i c. 1 Expositio in Epist. ad Romanos, cap. 1, lect.6, ed. cit., p. 22 a. In librum Boetii de Trinitate, 3, I c. «Omnes autem scientiae et artes ÿhik tdiaantur in unum, scilicet ad hominis perfectionem, quae est eius beatitudo InMetaph. Aristotelis, prooem. S. Thomae, ed. cit., p. 1 a). H 21—De Hominis*· 386 II Ρ·—De εο in quo consistit beatitudo Sect. IV.—Conclusio totius secundi libri 387 est quod philosophorum intentio ad hoc principaliter erat; ut, per omnia quae in rebus considerabant, ad cognitionem Pri­ marum Causarum pervenirent. Unde scientiam de Primis Causis ultimo ordinabam, cuius considerationi ultimum tempus vitae suae deputarent, [quia primum in intentione est ultimum in executionej: primo quidem incipientes a Logica, quae modum scientiarum tradit; secundo, procedentes ad Mathema­ ticas, cuius etiam pueri possunt esse capaces; tertio, ad Naturalem Philosophiam quae, propter experientiam, tempore indiget; quarto, ad Moralem Philosophiam, cuius iuvenis esse conveniens auditor non potest; ultimo autem Scientiae Divinae [= Aletaph vsicae] insistebant, quae considerat Primas entium Causas» h «Ad cognitionem enim eorum quae de / Deo ratio investigare potest, multa praecognoscere oportet; cum fere totius Philosophiae consideratio ad Dei cogni­ tionem ordinetur: propter quod Metaphysica, quae circa ùÈiiid versatur, inter Philosophiae partes ultima remanet iddiscenda* h dpsaque Prima Philosophia tota ordinatur ad cognitionem sicut ad ultimum finem: unde et Scientia Divina nominatur. Est ergo cognitio divina finis ultimus omnis hu­ manae cognitionis et operationis» 12. 364. At in ratione formali obiective attacta in hac eadem ft et in modo eam attingendi, toto caelo differunt. Qua de re dignus est qui audiatur iterum S. Thomas splendide dis­ serens: «omnes, inquit, qui recte senserunt, posuerunt finem humanae vitae Dei contemplationem. Contemplatio autem Dei est duplex: una, per creaturas, quae imperfecta est ratione 1 In librum de Causis, lect. I. Et alio in loco: ♦felicitas contemplativa, de iam dicta, [quia scilicet effectus non proportionatus causae, qua philosophi tractaverunt, in contemplatione Dei consistit; quia secundum imperfecte ducit in cognitionem suae causae: talis autem Philosophum, X Ethicorum, cap. 7, consistit in actu altissimae potentiae, effectus est omnis creatura respectu Creatoris, a quo in scilicet intellectus, et in habitu nobilissimo, scilicet Sapientia, et etiam obiecto infinitum distat; ergo imperfecte ducit in ipsius cogni­ dignissimo, quod Deus est. Unde etiam philosophi ultimum tempus vitae sua reservabant, ut dicitur, ad contemplanda divina, praecedens tempus in aliis tionem; cum igitur Philosophia non procedat nisi per scientiis expendentes, ut ex illis habiliores fierent ad considerandum divina* rationes sumptas ex creaturis, insufficiens est ad [perfectam] (III Sent., d. 35, 1, 2, qla. 3, n.° 44). Dei cognitionem faciendam 3* : —in qua contemplatione Quibus in verbis respicere videtur praesertim philosophos arabos, qui Philosophus, X Ethic., cap. 9, felicitatem contemplativam revera huiusmodi doctrinam profitebantur, ut videre est in Alfarabi (870-950'. posuit; quae tamen est felicitas viae: et ad hanc ordinatur tota Liber de intellectu et intellecto (ed. St. Gilson, Archives d'histoire doctrinali et littéraire du moyen-âge, 4 (1930, pp. 123-124), et Liber exercitationis ad-dan cognitio philosophica, quae ex rationibus creaturarum procedit. felicitatis (ed. H. Salaman, O. P., Recherches de Théologie ancienne et médiévak, Est aha Dei contemplatio qua videtur immediate per suam 12 (1940), pp. 35, 45, 47-48; in Algazale (1058-1 ni), Ma'ariy = Ascensions ! essentiam, et haec perfecta est; quae erit in patria, et est ho­ a la corte de la Santidad por los grados de la intuiciôn del aima (Analysis et mini possibilis secundum fidei suppositionem. Unde oportet,, trad. M. Asin Palacios, Espiritualidad de Algazel y su sentido cristianc, t. IV, p. 120, Madrid, 1941); in Avempace (f 1138), Tratado sobre la u/ân ut ea quae sunt ad finem proportionentur fini, quatenus, del intelecto con el hombre (ed et trad. M. AsÎn Palacios, Al-Andalus, 7 homo manuducatur ad illam contemplationem in statu viae[i942L PP· 35-4θ)> quem expresse citat hoc in sensu Udalricus de Argen­ pcr cognitionem, non a creaturis sumptam sed immediate ex tina, O. P., Summa de bono, lib. I, tract. II, cap. 5, sub nomine Abubacber divino lumine inspiratam: et haec est doctrina Theologiae» U in Epistola de Contemplatione (ed. J. DagüILLON, BTh., t. 12, p. 40, 18-27, Paris, 1930; hoc enim nomine Avempacem saepius citasse antiquos schola­ sticos, erudite ostendit N. MORATA, O. S. A., Avempace: notas y andlisis, hro site de vita philosophi, passim, ed. M. Grabmann, Archives d'histoire apud La Ciudad de Dios, 129 [1924], pp. 180-194); et in Averroe (1126-1192), dxtrinale et littéraire du moyen-âge, 6 (i93°)> PP· 287-317. [Cf. Maimonides, In libros Physicorum Aristoteles, proem., fol. 2 v, ed. Lugduni, 1542. Quorum Gwade descarriados, lib. I, c. 34, p. 123.] resonantiae inveniuntur apud Dominicum Gundissalinum, Liber de divisiore 1 I Contra Gent., cap. 4. Philosophiae, prolog., ed. L. Baur (BG. PHM., B. IV, heft. 2-3), p. 17; S de Ill Contra Gent., cap. 25, arg. 6. scientia divina, pp. 38-42; De anima, cap. 10, ed. R. de Vaux, O. P. (BTh., » I Sent., prolog., 1, arg. 2 Sed contra. t. 20, aris, 1934,, pp. i47_I78 passim; et apud Boetium de Dacia, De summo 4 I Sent., prol., 1 c. - · 7 I De eo in quo consistit beatitudo Et alio in loco: «est autem duplex hominis bonum ultimum, quod primo voluntatem movet quasi ultimus finis. Quorum unum est proper tionatum naturae humanae, quia ad ipsum obtinendum vires natures sufficiunt; et haec est felicitas de qua philosophi locuti sunt: vel contemplativa, quae consistit in actu Sapientiae; vel activa, quae consistit primo in actu prudentiae, et consequenter in actibus aliarum virtutum moralium. Aliud est bonum hominis naturae humanae proportionem excedetis, quia ad ipsum obtinendum vires naturales non sufficiunt, nec ad cogitandum vel desiderandum; sed ex sola Conclusio totius secundi libri 389 et postea subdit: nobis autem revelavit Deus per Spiritum suum: quae quidem revelatio ad fidem pertinet» h Sic ergo «ultima perfectio rationalis seu intellectualis naturae est duplex. Una quidem quam potest assequi virtute sae naturae, et haec quodammodo beatitudo vel felicitas simam hominis contemplationem, qua optimum intelligibile quod est Deus contemplari potest in hac vita, dicit esse ultimam hominis felicitatem. Sed super hanc felicitatem est alia felicitas, quam in futuro exspectamus, qua videbimus Deum sicuti est 2: quod quidem est supra cuiuslibet intellectus creati naturam» 3. non vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascendit 365. Itaque ex parte rationis formalis obiective attactae, quae praeparavit Deus iis qui diligunt illum; et hoc est vita Deus est beatitudo hominis obiectiva naturalis quasi materialiaeterna» h hoc est, non reduplicative ut Deus in se est sed specificative Et hoc ideo, quia «pertinet ad naturalem cognitionem j'! Prima Causa et Ultimus Finis effectuum naturalium ad extra, quod anima sciat se propter beatitudinem esse creatam, et K praesertim ipsius animae rationalis, qua homo ipse est quod beatitudo consistit in adeptione perfecti boni [quod imo et capax beatitudinis: dum, e contra, est beatitudo solus Deus est]2; sed quod illud bonum perfectum ad Mnis obiectiva supernaturalis formaliter et reduplicative ut quod homo factus est, sit illa gloria quam sancti possident, Deus est, secundum intimam rationem Deitatis4 sive se­ est supra cognitionem naturalem. Unde Apostolus dicit, 1 ad cundum «occultum Divinitatis» quo Deus est unus in natura Cor., II, 9, quod nec oculus vidit, nec auris audivit, nec in et trinus in personis 3, nempe secundum eandem rationem cor hominis ascendit quae praeparavit Deus diligentibus se; talem obiectivam qua Deus ipse est sua obiectiva beati­ tudo6: «cum ipsa divina essentia secundum se sit obiectum latitudinis et finis beatorum»7. 366. Ex parte vero modi eam attingendi differunt consecognoscitur alia ratio bonitatis. Per rationem ergo naturalem cognoscitur liunter: quatenus, ut beatitudo obiectiva naturalis, attingitur Summum Bonum secundum quod diffundit se communicatione naturali, non secundum quod diffundit se communicatione sup ematurali. Et, secun­ ix viribus naturae; sed, ut beatitudo supernaturalis, attingitur dum hanc rationem, Summum Bonum est finis nostrae vitae: dc quo oportet ■dum ex viribus gratiae consummatae, iuxta illud S. Thomae: haberi fidem, cum ratio in illud non possit > (III Sent., d. 24, 3, qla. 1 ad 2, homo... secundum naturam suam proportionatus est ad n.° 90). Cf. etiam De Virtutibus in communi, 5 ad 8; I-II, 62, I. [Cf. In Isaiam, c. 1, t. 17, p. 673-674]. 2 «Sicut autem homo suam primam perfectionem, scilicet animam, acquirit ex actione Dei; ita et ultimam suam perfectionem, quae est perfecta hominis felicitas, immediate habet a Deo, et in Ipso quiescit. Quod qui­ dem ex hoc patet, quod naturale hominis desiderium in nullo alio quietari potest nisi in solo Deo: innatum est enim homini ut ex causatis desiderio quodam moveatur in inquirendum causas; nec quiescit illud desiderium quousque perventum fuerit ad Primam Causam quae Deus est» (De Virtutibus in communi, 10 c). De Malo, 5, 3 c. I Ioan., 3, 2. 1,62, i c. [Cf. I, 108, 4 c.] 1,3, 3 obi. 1; De Verit., 23, 1 ad 3 390 I A > 7 K/ w ■ I ' ? -/ '· II P·—De eo in quo consistit beatitudo Sect. IV,—Conclusio totius secundi libri 391 quendam iiuuiii finem cuius appetitum, et se· 1 Speculatio vero dicitur a speculo, non a specula: «videre 4UVHUO1U cultu habet naoer naturalem appetitum^ eundum naturales vires operari potest ad consecutionem illius autem aliquid per speculum, est videre causam per effectum, in finis; qui finis est aliqua contemplatio divinorum, qualis est quo eius similitudo relucet»«ita quod ipsae creaturae per homini possibilis secundum facultatem naturae; in qua sapientiam Dei factae se habent ad Dei sapientiam cuius judicia gerunt, sicut verba hominis ad sapientiam eius quam philosophi ultimam hominis felicitatem posuerunt. Sed est aliquis finis ad quem homo a Deo praeparatur, significant. Et sicut discipulus pervenit ad cognoscendum naturae humanae proportionem excedens, scilicet vita aeterna, magistri sapientiam per verba quae ab ipso audit, ita homo quae consistit in visione Dei per essentiam, quae excedit poterat ad cognoscendum Dei sapientiam per creaturas ab proportionem cuiuslibet naturae creatae, solo Deo connatural ipso factas inspiciendo pervenire, secundum illud Rom., I, 20: exsistens: unde oportet quod homini detur aliquid non invisibilia Dei per ea quae facta sunt, intellecta, conspi­ solum per quod operetur ad finem, vel per quod inclinetur ciuntur» 2; et sic philosophi in creaturis visibilibus «sicut in eius appetitus in finem illud, sed per quod ipsa natura he­ quodam libro», Dei cognitionem legebant: Nam «est quidam minis elevetur ad quandam dignitatem secundum quam talis magnus liber ipsa species creaturae: superiorem et inferiorem finis sit ei competens; et ad hoc datur gratia: ad inclinandw, contuere, attende, lege. Non Deus, unde eum cognosceres, autem affectum in hunc finem, datur caritas; ad exequendtm de attramento litteras fecit: ante oculos tuos posuit haec autem opera, quibus praedictus finis acquiritur, dantur aliae ipsa quae fecit. Quid quaeris maiorem vocem? Clamat ad te caelum et terra: Deus me fecit»3. virtutes»1. Inde et cognitio beatifica naturalis est quidem de Altis­ 367. Nimirum cognitio beatifica naturalis est secundum modum nostrum, supernaturalis vero secundum modum ipsius ono, at non ex altisstmo sed ex infimo; supernaturalis vero Dei2; et ideo illa est per modum speculationis, haec vero per est de Altisstmo et ex Altissimo 4: illa non est nisi inchoata modum contemplationis presse dictae, eodem S. Thoma do­ 1 II-II, 180, 3 ad 2. cente: «nomen contemplationis significat illum actum princi­ : In Epist. ad Romanos, cap. i, lect. 6, ed. cit., p. 21 b; in I ad Cor., palem, quo quis Deum in seipso contemplatur; sed speculatio ap. i, lect. 3, ed. cit., p. 230 b. magis nominat illum actum quo quis divina in rebus creatis 3 Sermo 18 de Scripturis, n.° 6, ed. G. Morin, O. S. B., Miscellanea quasi in speculo inspicit» 3: «quia per ea quae sunt inferioris dgMimana, L I, p. 360, 12-16. Romae, 1930. Cf. etiam Contra Faustum ordinis non solum comprehendi non possunt ea quae sunt Manichaeum, lib. XXXII, cap. 20, ML. 42, 509. Et hoc est speculari, iuxta illud eiusdem S. Doctoris: « speculari enim prospicere est, vel conspicere, superioris, sed neque contemplari: tunc enim unum per aliud vd intendere ut videas» (Enarratio in Psalmum 98, n.° 5, ML. 37, 125). contemplamur, cum per umtm possumus essentiam illius videre, Et alio in loco: ej fruitione, et gratiae promoventis in ipsam» col. 75. Cf. etiam supra, n.° 357, et t. I, n.° 718. (/ Sent., d. 40, i, 2 c. Cf. etiam De Veritate, 6, 1 c; I, 23, 396 II P.—De co in quo consistit beatitudo Sect. IV—Conclusio totius secundi libri ό^Ί naturae et gratiae \ rationis et fidei3, amoris Dei naturalis I neque sensus neque ratio humana potest iudicare ea quae sunt spiritus Dei» h Quare Vaticana Synodus: «nec sane et amoris caritativi3, aliaque sexcenta, quae capita sunt ipsa Ecclesia vetat ne huiusmodi disciplinae philosophicae totius Christianae fidei totiusque Theologiae Sacrae. in suo quaeque ambitu propriis utantur principiis et propria 374. lure igitur distinctim consideravimus beatitudinem methodo; sed iustam hanc libertatem agnoscens, id sedulo hominis naturalem et supernaturalem, nedum in communi tacet: ne divinae doctrinae repugnando errores in se susci­ (Lib. I) sed et in particulari (Lib. II). Quae quidem gemina piant; aut, fines proprios transgressae, ea quae sunt fidei, particularis consideratio, non solum erat facienda circa id occupent aut perturbent»12. in quo vere et positive consistit obiectiva beatitudo; sed Sapientia vero Supernaturalis sive Theologia iudicat de etiam extendi debebat ad ea omnia in quibus revera bea­ utraque: de supematurali quidem ex propriis, de naturali vero titudo hominis obiectiva consistere non potest, et circa secundum alitora fidei principia et ex ipsa supematurali beatiquae homines caecutientes erraverunt: nam «per rectum diiudicamus et cognoscimus ipsum rectum et etiam obli­ tudine iam cognita 3. 376. Neque huiusmodi geminatio, quam late prosecuti quum»J, eo quod «rectum est iudex suiipsius et obliqui»5* . II sumus per totum Primum et Secundum Librum, est proprie loquendo repetitio unius eiusdemque rei, ut fortasse videri posset forinsecus rem considerantibus: tum quia theologus considerat naturalem beatitudinem philosophorum, seu ve­ ram seu falsam, secundum aliud et altius medium 4y tum CUIUS SIT IUDICARE DE HOMINIS BEATITUDINE OBIECTIVA 375. Naturalis autem Sapientia sive Philosophia indicat quidem ex propriis de naturali hominis beatitudine naturali, non vero de supernaturali: «nunquam enim inferior potest examinare et iudicare ea quae stint superioris, sicut sensus non potest examinare ea quae sunt intellectus; et similiter 1 I, 62, 2, 4; I-II, 5, 5; 54, 2 ad 3, et 3 c; 109, 5; no, 3. 2 Conc. Vaticanum, Denz., nn. 1.785-1.786, 1.789, 1.795, Ι·797> i-799i S. Thomas, I Sent., prolog., 1; III Sent., d. 24, 3, qla. 1; De Veritate, 14,10; in librum Boetii de Trinitate, 3, 1; I Contra Gent., cap. 4-5; II Contra Gent., cap. 2-4; IV Contra Gent., cap. τ; I, r, 1; I-II, 109, 1; II-II, 2, 3-4. 3 «Carius diligit Deum super omnia eminentius quam natura. Natura enim diligit Deum super omnia prout est principium et finis naturalis boni; caritas autem, secundum quod est obiectum beatitudinis [supernaturalis], et secundum quod homo habet quand am societatem spiritualem cum Deo» (I-II, 109, 3 ad 1). Ideo S. Pius V merito damnavit sequentem propositionem Michaelis Baii: «distinctio illa duplicis amoris, naturalis videlicet quo Deus amatur ut Auctor naturae, et gratuiti quo Deus amatur ut beatificator, vana est et commentitia, et ad illudendum Sacris Litteris et plurimis veterum testimoniis excogitata» (Denz., n.° 1.034). In I de Anima, lect. 12, n.° 191. II Sent., 2, 4 c. .w> / 4* ■* 1 In I ad Cor., cap. 2, lect. 4, ed. cit., p. 242 a. 3 Conc. Vaticanum, Denz., n.° 1.709. 1 Cf. I, i, 6 ad 2; De Potentia, 1, 4 c. Lt enim profunde scribit S. Thomas, «diversa ratio cognoscibilis diversiUtem scientiarum inducit. Eandem enim conclusionem demostrat astrologus et naturalis [= physicus], puta quod terra est rotunda: sed astrologus per medium "s:hematiaim, idest a materia abstractum; naturalis autem per medium circa ratenam consideratum. Unde nihil prohibet de eisdem de quibus philosophicae disciplinae tractant secundum quod sunt cognoscibilia lumine naturalis rationis, iticin altani scientiam tractare secundum quod cognoscuntur lumine divinae melatwnis. Unde Theologia, quae ad Sacram Doctrinam pertinet , differt ucurdum genus ab illa Theologia quae est pars Philosophiae naturalis» (I, 1, 1 id 2. Cf. etiam I-II, 54, 2 ad 2). Et universalius in alio loco: «circa idem, inquit, tirtus superior et inferior operantur, non similiter, sed superior sublimius; unde et per formam quae a rebus accipitur, sensus non ita efficaciter rem agnoscit sicut intellectus: sed sensus per eam manuducitur in cognitionem eneriorum accidentium, intellectus vero pervenit ad nudam quidditatem rei, secernendo eam ab omnibus materialibus conditionibus. Unde pro tanto didtur cognitio mentis a sensu originem habere, non quod omne illud quod cens cognoscit sensus apprehendat, sed quod ex his, quae sensus appre­ hendit, mens in aliqua ulteriora manuducitur: sicut etiam sensibilia, intel­ lecta, manuducunt in intelligibilia divinorum» {De Veritate, 10, 6 ad 2. Cf. etiam ibid., 10, 5 ad 4). 398 ?·'· II P.—Ce CO IN QUO CONSISTIT beatitueo Sect. IV.—Conclusio totius secundi libri 399 etiam quia eam non eodem fine considerat ac philosophus: nam philosophus eam rimatur secundum se et propter se, quia secundum propria lumina naturalia non habet quo altius assurgat et ulterius procedat; theologus vero ipsam respicit ut debilem quandam resonantiam perfectae et su­ pernaturalis beatitudinis \ et ut praeambulum ad articulum fidei quo credimus dari supernaturalem beatitudinem, quas est vita aeterna. Hoc enim Libro completur demonstratio huiusce praeambuli, quae incoepta erat in Libro praece­ denti. Quo semel habito, non erit necesse loqui ex professo et separatim de naturali beatitudine in sequentibus Libris, sed per transennam tantum, quatenus aliquo modo iuvare potest ad unam beatitudinem supernaturalem penitius intelligendam, quae tota pendet sicut ex prima radice ex beatitudine supematurali obiectiva. 377. Ceterum non omnis repetitio est vitiosa -, maxime quando agitur de re altissima, qualis est vera beatitudo obiectiva, quae profunde et indelebiliter figi debet in animo: «ad hoc enim requiritur quod illa quae homo audit, fiant ei quasi connaruralia propter perfectam impressionem ipso­ rum in intellectum; ad quod homo indiget tempore, in quo intellectus per multiplices meditationes firmetur in eo quod accepit» s. Quodsi de poesi, cum sublimior est, vere dicitur: «decies repetita placebit» 4, id de beatitudine, qua nihil sublimius nihilque dulcius cogitari potest, asserendum est. Unde et S. Augustinus, qui aliquando compellabat auditores suos: «ne dedignemini audire quod dicam; nemo ergo dicat: iam illud dixit» \ in fine longissimi sermonis de octo beatitudinibus evangelicis, adnotat: «omnes beatitudines Christi, quantum potui, exposui caritati vestrae. Alacres quidem vos tantum esse video, ut adhuc velitis audire». Et concludit: «provocavit nos multa dicere caritas vestra, et forte alia iere possemus, sed melius est ut, quae accipitis, bene ruminetis et salubriter digeratis» \ Quapropter idem S. Augustinus egregie: «ea quae insirticiioni sunt necessaria, saepius oportet insinuaret ardior ibus , et cum eadem multipliciter varieque versantur, ipsos quoque capaciore intelligentia praeditos adiuvant et ad facilitatem et ad copiam disserendi»x; «sicut enim quod scriptum est non suffiat semel legi, sic non sufficit quod non intelligitur semel exponi»1*34. Eo vel maxime quod hac de re non solum est instruendus intellectus, verum etiam movendus affectus,. iuxta illud eiusdem S. Praesulis: «istae autem repetitiones multum eloquia divina commendant, sive eadem verba sive aliis verbis eadem sententia repetatur; et maxime reperiuntur in Psalmis et in eo genere sermonis quo animi est moscendus affectus»x; et illud: «plerumque in affectu animi repetitur verbum quod notum erat, non ut innotescat, sed ut ipsa repetitio faciat confirmationem» \ 378. Ex hac vero altiori consideratione beatitudinis obiectivae supernaturalis, multo nitidius apparet falsitas po­ sitionum aberrantium a vera hominis beatitudine obiectiva; quia multo magis exinde innotescit bonorum creatorum penuria et defectus, simulque profundius perspicitur veram hominis beatitudinem obiectivam in uno soloque Deo 1 ♦ Infimum enim cuiuslibet processionis resonantia nominatur, ad simi­ litudinem eius quod non potest sentiri de sono propter distantiam» (In libnei Dionysii de Divinis Λ’ominibus, cap. 7, lect. 2, ed. cit., p. 518 b. Cf. etiam cap. 8, lect. 1, p. 527; I-II, 66, 5 ad 2 et 3). Dom. BAnez, O. P., in I P.: in D. Thomae proemium meditatio· § Circa tertium D. Thomae documentum, ed. L. Urbano, O. P., p. 6 b. Valentiae, 1934. 3 In VII Ethicorum, lect. 3, n.° 1.334. 4 Horatius, De arte poetica, v. 365, p. 221, ed. F. Villeneuve. Pan­ sus, 1934. 1 Sermones post maurinos reperti, Sermo 36 de Scripturis, n.° 1, edG. Morin, O. S. B., p. 353, 10-11. Romae, 1930. 1 Sermo ii de Scripturis, n.° 14, ed. cit., p. 635, 1-4· Et cum loqueretur de ascensione Christi in caelum, quem nos sequemur ut membra Caput, Kdamatus est ab auditoribus suis (Sermo 96, n.° 2, ibid., p. 5°5> 32-33)[Cf. In Psalm. 147, n. 21, ML. 37, 1.138.] 5 De Baptismo contra Donatistas, lib. II, cap. 1, n.° 1, ML. 43, 125. 4 Sermones de Tempore, ed. cit., Sermo 77, n.° 1, p. 483» 23-24. 5 Enarratio in Psalmum 71, n.° 2, ML. 36, 902. ’ Enarratio in Psalmum 94> n-° 5> ML. 37, 1.219. - 4M Sect. IV.—Conclusio totius secundi libri Π P.—De eo in quo consistit beatitudo 401 —Quo corrupta anima pergat, redeatque corruptior, et indigna amplexu tam legitimi viri sui. Illuc itur, illuc curritur. -Et proponit futuram quandam visionem, futuram expectationem Christus. Dicit enim: diligam eum, et ostendam ei, non quod feci, non sinum abyssorum, non secreta ter­ rarum, non varietates herbarum, non multitudinem generum animalium, non postremo numerum siderum, non conversio­ nem astrorum, non dimensiones temporum. consistere, iuxta illud S. Augustini: «quidquid aliud est, in illius comparatione nec est» \ § ni CONFIRMATUR ET ILLUSTRATUR PRAEDICTUS AGENDI MODUS, EX MODO QUO HAC IN RE PROCESSERUNT MAIORES ECCLESIAE DOCTORES —Ut quid enim omnia haec vis videre? —Quae si videres, certe magna non essent. —Ego feci haec. —Ostendam Me Ipsum illi» \ 379. Hoc modo indicabat idem S. Doctor, qui, ut scite animadvertit Pius XI, «in eo vehementer elaboravit, ut mortales omnes perdiscerent persuasumque haberent quis esset, idemque supremus, sibi praestitus finis, quaeque unice ad veri nominis beatitatem sibi via muniretur·»2. Unde et auditores suos eloquenter compellabat: «ut quid vultis beati esse de infimis? Sola Veritas facit beatos, ex qua vera sunt omnia. Nam vanitas vanitatum et omnia vanitas. Quae abundantia homini in omni labore suo quo ipse la­ borat sub Sole? Ut quid ergo temporalium rerum amore detinemini? Ut quid tanquam prima, extrema sectamini, quod est vanitas et mendacium? Cupitis enim permanere vobiscum, quae omnia transeunt tanquam umbra» 3. Mundanorumque hominum caecitatem urgenter suggillat dicens: «visuri sumus aliquid, et ipsum aliquid Verbum Dei est, et ipsum aliquid Deus apud Deum, per quem facta sunt omnia. Ergo «a multis curre ad Unum, dispersa collige in Unum, conflue, munitus esto, mane apud Unum, noli ire in multa. Ibi est beatitudo»2. Et ardenter orabat: «da mihi Te, Deus meus; redde Te mhi. Te enim amo; et si parum est, amem validius. Non Klsv possum metiri ut sciam quantum desit mihi amoris ad id quod sat est, ut currat vita mea in amplexus tuos, nec averta­ tur donec abscondatur in abscondito vultus tui. Hoc tantum mo, quia male mihi est praeter Te, non solum extra me sed u in meipso, et omnis mihi copia quae Deus non est, egestas est» 3. Indeque prosequebatur audacter: «non satiabor de morta­ libus, non satiabor de temporalibus; aliquid aeternum donet, aliquid aeternum concedat. Sapientiam Suam mihi det, Verbum Suum mihi det, Deum apud Deum, et Se Deum Patrem et Filium et Spiritum Sanctum. Mendicus ante —Munus enuntiatur, munus proponitur. anuam Eius sto, non dormit quem invoco: det mihi tres —Quanta hominum, et quam vana laetitia! —Fervet undique tumultus concursantium, indicantium panes», idest tres Personas Trinitatis immediate videndas sibi quasi magnum aliquid, excitantium se hortatione, et n gustandas 4. Et profunde concludebat: «Deus unus, solus, magnus, nugatoriis blandimentis ire, videre. —Quo ire? Quid videre? lapiens, sanctus, beatus; nos autem ex Ipso et per Ipsum ‘ Sermones de Tempore, ed. cit., Sermo 51, n.° 5, p. 16, 5-6. 2 Encychca Ad salutem humani generis, die 20 aprilis’ 1930. A. A. S Ι93θ5 pp. 207-208. ' 'S Enarratio in Psalmum 4, n.” 3, ML. 36, 79. 1 » ’ ‘ Sermones de Scripturis, ed. cit., Sermo 38, n.° 7> P· 700, 22-35; 701, 1-2. Sermo 96, n.° 6, ML. 38, 587· [CL In Psalm. 121, η. 2.] Confessiones, lib. 13, cap. 8, n.° 9, ML. 32, 848. Enarratio in Psalmum 102, n.° 10, ML. 37, 1.324· _ t «· 402 II P.—De eo in quo consistit beatitudo et in Ipso beati» \ «Dic mihi per miserationes tuas, Domine Deus meus, quid sis mihi: dic animae meae: salus tua Ego sum·. Sed dic ut audiam. Ecce aures cordis mei ante Te, Domine; aperi eas, et dic animae meae: salus tua Ego sum. Curram post vocem hanc, et apprehendam Te. Noli abscondere a me faciem Tuam: moriar ne moriar, ut Eam videam* \ 380. Hoc modo iudicabat quoque S. loannes a Cnice, pulcherrime concinens: «Sabor de bien que es finito lo mas que puede Ilegar es cansar el apetito y estragar el paladar; que estando la voluntad de Divinidad tocada, no puede quedar pagada sino con Divinidad» 4. Ac tenerrime prosequitur: «jAy, quién podra sanarme! Acaba de entregarte y a de vero ", no quieras enviarme de hoy mâs ya mensajero, que no saben decirme lo que quiero. Y todos cuantos vagan 1 De Trinitate, lib. 6, cap. 5, n.° 7, ML. 42, 928. 2 Psalm. 34, 3. 3 Confessiones, lib. i, cap. 5, n.° 5, ML. 32, 663. Inde venit proloquium illud celeberrimum S. Teresiae et S. loannis a Cruce: «que mucro porque m mucro» (Obras de Santa Teresa, ed. Silverio, t. VI, p. 77, Burgos, 1919; Obras de San Juan de la Cruz, t. IV, p. 320, Burgos, 1931). 4 Poesias, XX, strophae i et 5, ed. Silverio, C. D., Obras de San fan de la Cruz, t. IV, pp. 339'340, Burgos, 1931. 5 «Porque todo lo que de Dios en esta vida se puede conocer, por muebo que sea, no es conocimiento de vero, porque es conocimiento en parte y muy remoto; mas conocerle esencialmente es conocimiento de veras, el cual aqui pide el alma, no se contentando con esas otras comunicaciones» (Càntico espiritual, declaraciôn de la canciôn sexta, n.° 5, ed. cit., t. III, pp. 227-228, Burgœ, 1930). SEcr. IV.—Conclusio totius secundi libri 403 de Ti me van mil gracias refiriendo; y todos nids me Hagan, y déjame muriendo un no sé que que quedan balbuciendo. Apaga mis enojos, pues que ninguno basta a deshacellos; y véante mis ojos, pues eres htmbre dellos y solo para Ti quiero tenellos. Descubre tu presencia y materne tu vista y hermosura; mira que la dolencia de amor, que no se cura sino con la presencia y la figura» \ inde illae eius profundissimae sententiae: «todo el mundo :no es digno de un pensamiento del hombre, porque a solo Dios se debe» 1 2345. Consequenter: «para venir a saberlo Todo no quieras saber algo en nada; para venir a gustarlo Todo no quieras gustar algo en nada; para venir a poseerlo Todo no quieras poseer algo en nada; para venir a serlo Todo no quieras ser algo en nada» 3. 381. Hoc etiam modo iudicabat S. Thomas, cum dicebat: ♦substantia mea et natura mea et vita mea tanquam nihilum ante Te est, idest in comparatione Tui; licet aliquid videatur esse in comparatione creaturarum infimarum, [iuxta illud] Uaiae, XL, 17; omnes gentes quasi non sint, sic sunt coram Te»4. 1 Càntico espiritual, canciôn 6-7, ibid., pp. 226, 229. 1 Avisos y sententias, n.° 37, ed. cit., t. IV, p. 244. [Cf. p. 236, n. 32.] 1 Subida del monte Carmelo, in capite editionis, t. II, p. 2, Burgos, 1929. 4 Lectura in Psalmum 385 n.° 3> ec^· Vives, t. i85 pp. 467-468. II P.—De eo in quo consistit beatitudo 404 Sect. IV.—Conclusio totius secundi libri 405 Et rursus: «qui considerant res huius mundi ante Te, idest oculo 'divino, nihil reputant eas» h Quin etiam, vel ipsa beatitudo naturalis philosophorum amittit rationem finis ultimi simpliciter si comparetur cum supematurali beatitudine fidelium -, ideo que debet ei submitti et ad eam ordinari sicut finis proximus ad verum finem ultimum simpliciter totius humanae vitae. Nisi enim talis subordinate detur, eo ipso, in praesenti oeconomia Providentiae qua homo evectus est ad unam beatitudinem supernaturalem, desinit esse beatitudo et in miseriam commutatur utpote excidens ab illa unica reali beatitudine, quantumcumque ab hominibus appelletur beatitudo: tuncque homo esset sicut infelix cui nomen Felix. «Nam quid prodest misero si Felix vocetur? Si mendicum aliquem aerumnosum hominem aspicias qui vocatur Felix, et ei dicas: veni huc, Felix; vade, Felix; surge, Felix; sede, Felix: et ille inter omnia vocabula, semper infelix?) 3. 382. Qua de causa, eleganter S. Hieronymus philo­ sophis applicat illud Psalmi CVI, 4-5; erraverunt in soli­ tudine in inaquoso; viam Civitatis habitaculi non invenerunt, esurientes et sitientes: anima eorum in ipsis defecit. «Quae­ sierunt ergo viam, per quam viam venirent ad Civitatem: esurientes quaesierunt et sitientes. Anima eorum in ipsis defecit. Defecerant scrutantes scrutinio 4. Defecerunt: quae­ sierunt, et non invenerunt; et in esurie sua et siti viam Civitatis habitaculi non invenerunt, esurientes et sitientes. Multi fuerunt qui repromitterent istam viam quae duceret ad Civitatem: promisit Socrates, promisit Plato, promisit Aristoteles. Aemorrousa, quae fluebat sanguinem, multis quaesiit medicos, et a nullo sanari potuit. Viam Civitatis habitaculi non invenerunt. Doctrina illorum magis famem jaciebat veritatis quam satttritatem» h Ut enim profunde ait S. Thomas, humana Sapientia philosophorum «tandiu est Sapientia quandiu est subiecta Sapientiae Divinae; sed quando recedit a Deo, tunc vertitur in insipientiam^ : «sub­ tracto enim fine, relinquitur vanitas, quam Sapientia non patitur secum»3. «Ergo oportet aliquam aliam Doctrinam esse altiorem, quae per revelationem procedat, et Philosophiae defectum suppleat»4. 383. Ideo urgenter Pius XII alloquebatur ad parochos et concionatores Urbis, dicens: «appagate, saziate, guidate, 0 sacri oratori, questo impeto dell' anima umana verso Dio, che agita tanti spiriti oggidi come prima dei cristinesimo agitava Γ intelligenza di tanti filosofi, discordanti fra loro, che pure dissero tante verità, anche se con mescolanza di errori, cosicchè Aristotele, principe dei pensiero, stato vent' anni alia scuola di Platone, ebbe a scrivere che il futuro della felicità umana è a noi ignoto: τό μέλλον αφανές ημϊν δ. Desidero senza frutto quella verità che avrebbe quietato il suo desiderio 6; perché la ragione umana, per potente che sia, non puo 'trascorrer la infinita via, che riene una sustanzia intre persone'7. Ormai la verità di Dio è discesa dei cielo, e ci ha manifestato e fatto conoscere in Dio uno il Padre che ci ha donato il suo divin Figluolo per nostra salute, e lo Spirito Santo che ambedue ci hanno donato per santificarci nell' amore. La fede ci sublima sopra ogni sapere umano, sopra titti i sapienti de Atene e di Roma, i quali, se pure dal govemo dell' universo si elevarono alia cognizione di Dio, autore ed ordinatore del mondo, non seppero conoscerlo rettamente quale creatore, e ancora più erronea Ibid., p. 468 a. «Ratio illa procedit de fine proximo et naturali; beatitudo autem aeterna est finis ultimus et supernatural^ (I, 75, 7 ad 1. Cf. etiam II-II, 23, 7; I Sent., prol. i c in fine). 3 S. Augustinus, Sermones post maurinos reperti, Sermo 130, n.0 4, ed. cit., p. 566, 12-15. 4 Psalm. 63, 7. 1 Tractatus in Psalmum 106, ed. G. Morin, Anecdota Maredsolana, vol. III, P. II, p. 177, 3-13, Maredsoli, 1893. [Cf. S. Augustinum, In Psalm. η. 5.] In I ad Cor., cap. I5j lect. 5> ed· cit., P· 399 b. 1 I Sent., prolog. S. Thomae, § Quartum. I Sent., prolog. I, arg. 2 sed Contra. Ethic. Nicom., lib. 1, cap. 10. Dantes Alighieri, Purgatorio, III, 4i-42· Dantes Alighieri, Purgatorio, III, 35-36. 1 '2 Π P.—De eo in quo consistit beatitudo fu la idea che ne ebbe il volgo: evanuerunt in cogitationibus suis *. E non vaneggiano forse intorno a Dio anche non pochi sapienti moderni, che ne fanno la finzione dei volante loro pensiero o lo immedesimano col mondo? Ridite a chi vi ascolta, diletti figli, cio che Γ Apostolo Paolo diceva ai fedeli dei suo tempo: videte ne quis vos decipiat per philo­ sophiam et inanem fallaciam secundum traditionem hominum, secundum elementa mundi, et non secundum Christum 2. Questa filosofia secondo la tradizione degli uomini non è già la vera e sana, ma la falsa filosofia dell' incrédulité e dell' errore, che, invece di salire dalla conoscenza delle creature a quella di Dio, mentre quella della fede scende da Dio a noi per rivelazione, va vagando ed arrando nel labirinto delle vuote fallacie, e nega e rifiuta il rationabile obse­ quium 3 a un Dio chi paria, a Cristo, Sapienza di Dio in­ carnata, lume nelle tenebre dell' umanità decaduta4. Povera quella filosofia, che in mezzo all' immensa luce dei Vangelo si riprofonda, superbamente vaneggiando, nella pagana ignoranza e oscurità dei mondo futuro!» 5. Et postea: «predicate questa vita eterna, questa intermi­ nabile feli ci tà; esaltatene la grandezza e le meraviglie; eccitatene la alte brame nei cuori degli uomini, perché in fondo a ogni cuore Dio ha posto un impeto irrefrenabile verso la béni di quaggiù i filosofi e i sapienti dei mondo, ma di cui solo la fede addito la mèta e Γ apagamento, e il Simbolo apostolico, compendio della fede, segno e sigillo il nome>>6. 384. Ex hac ergo subordinatione ad Divinam Sapientiam, non solum perficitur Sapientia humana in seipsa quatenus liberatur ab erroribus et incertitudinibus ex eius imbecillitate 1 Rom., I, 21. 3 Coloss., II, 8. 3 Rom., XII, I. 4 Cf. I Pet., II, 9. Pius XII, Allocutio ad Parochos Urbis et Condonatores... habita die 25 februarii 1941. A. A. S., 1942, pp. 131-142 8 Ibid., p. 146. Sect. IV.—Conclusio totius secundi libri ^.manantibus \ verum et elevatur ad subserviendum instruKHialiter Divitiae Sapientiae, quae ea utitur ad proprium faian supematuralem plenius et medullitus, totis animae viribus, mingendum. 385. Hoc est proprium virtutum theologicarum relate ad meras animi virtutes, ut splendide docet S. Thomas hisce verbis praeclarisimis: «quia ex fine diriguntur ea quae sunt adfinem, ideo virtutes theologicae, quae habent finem ultimum supematuralem, [et consequenter omnibus modis ac totaliter ultimum], pro obiecto, non solum operantur circa ipsum se­ cundum se, sed etiam ut est direclivum aliarum quae sunt ad fiiem; et ideo sunt quodammodo principia aliarum virtutum. Sicut fides non solum cognoscit Verum Primum, sed edam alia quae ex Veritate Prima manifestantur ordinantia in Ipsam; unde et in articulis fidei multa continentur quae ad creaturas pertinent. Similiter et caritas non solum facit diligere Deum, sed etiam proximum propter Deum. Similiter et spes non solum facit tendere in ipsum Deum, ut quoddam arduum consequendum, sed etiam ut ex ipso est auxilium in omnibus arduis: vel bonis acquirendis, vel malis vitandis. Unde qui habet spem, sperat Deum consequi speratque per Ipsum omnia necessaria, quatumcumque sint dilficilia obtinere: sperat omnia, quantumcumque sint dif­ ficilia, repellere. Et, secundum hoc, spes est principium in homine omnium operationum quae ad bonum arduum ordinantur, sicut caritas omnium quae in bonum tendunt, et sicut fides omnium quae ad cognitionem pertinent. Unde fides est in gratuitis sicut intel­ lectus principiorum in naturalibus et acquisitis. Unde se­ cundum hoc dicitur: in spe erit fortitudo vestra 2; non quasi spes sit ipsa fortitudo, sed quia est principium fortitudinis» 3. 1 Conc. Vaticanum, Denz., n.° 1.799; S. Thomas, in librum Boetii de mriiau, 3, 1; II-II, 7, 2 ad 2 et 3. * Isdas, XXX, 15. ’ III Sent., d. 26, 2, 2 ad 2, nn. 104-106. 408 Π Ρ·—De eo in quo consistit beatitudo «Unde patet ex praedictis quod expectatio patientiae et longanimitatis est per participationem expectations a spe. secundum quod virtutes posteriores participant aliquid q prioribus; sicut omnes morales a prudentia, et omnes aliae virtutes participant aliquid a caritate, scilicet desiderium Summi Boni propter quod operantur* \ 386. Qua de causa, fides est forma omnium virtutum iu cognoscendo, sicut caritas in movendo et urgendo, iuxta illud S. Thomae: «fides est forma virtutum in quantum sunt a nobis cognoscibiles [per ordinem ad vitam aeternam]; quid enim est virtuosum vel contra virtutem, per fidem cognosci­ mus: sed in quantum virtutes sunt operativae, per caritatem informantur» 2. 387. Et sic caritas, urgendo et instigando omnes na­ turae vires ut fiant arma iustitiae et rectitudinis Dei3, non solum eas elevat ad ordinem suum plene divinum, verum et perficit multum que locupletat in ipso naturali ordine eis proprio. «Etenim, ut ad rem scribit Pius XI, supernaturalis ordo... tantum abest ut naturalem ordinem... destruat atque extenuet, ut contra, eundem extollat ac perficiat4. «Idcirco sincerus Christianus tantum abest ut res in hac vita gerendas abdicet et naturales vires comprimat, ut contra, has alat ac perficiat, cum vita supernaturali ita copulando ut ipsam naturalem vivendi rationem exornet efficacioribusque foveat adiumentis, non modo ad spiritualia atque aeterna, sed etiam ad ipsius naturalis vitae necessitates congruentibus*5. 388. Ita etiam fides, dum «facit intellectum hominis adhaerere Veritati quae in divina cognitione consistit, tran­ scendendo proprii intellectus veritatem» 6, «non destruit ra1 Ibid., ad 3, n.° 107. 2 De Caritate, 3 ad 11. 3 Rom., VI, 13. 4 Encyclica Divinis illius Magistri, die 31 decembris 1929. A. A. S., 1930, P· 58. Cf. etiam Leonem XIII, Encyclica Testem benevolentiae, die 22 ianuarii 1899, ed. cit, t. V, p. 320. Ibid., p. 84. Cf. etiam eius Encycl. Casti connubii, die 31 decembris 1930. A. A. S., 1930, pp. 554-555. ’ De Veritate, 14, 8 c. Sect. IV.—Conclusio totius secundi libri 409 tionem, sed excedit eam et perficit*4; nam «homo, dum credit, non abnegat rationem quasi contra eam faciens, sed eam transcendit altiori dirigenti innixus, scilicet Veritati Primae: quia ea quae fidei sunt, etsi supra rationem sint, tamen non sunt contra rationem»2. Et sic «fides dirigit vitam praesentent. Nam ad hoc quod homo bene vivat, oportet quod sciat necessaria ad bene vivendum: et, si deberet omnia necessaria ad bene vivendum per studium addiscere, vel non posset pervenire, vel post longum tempus posset scire. Fides autem docet omnia necessaria ad bene vivendum: ipsa enim docet quod est unus Deus, qui est remunerator bo­ norum et punitor malorum, et quod est alia vita, et huiusmodi, quibus satis allicimur ad bonum et vitamus malum, [secundum illud] Heb., X, 38: iustus meus ex fide vivit. Et hoc patet, quia nullus philosophorum ante adventum Christi cum toto conatu suo potuit tantum scire de Deo et de necessariis ad vitam aeternam quantum post adventum Christi scit una vetula per fidem: et ideo dicitur Isaiae, XI, 9: repleta est terra scientia Domini» 3. «Et hoc etiam, ait alio in loco S. Doctor, aperte ostenditur ex ipsis philosophis qui, per viam rationis finem humanae vitae quaerentes et modum perveniendi in ipsum non invenientes, in errores multiplices et turpissimos inciderunt», ut abunde constat ex toto hoc Secundo Libro 4. Quare Leo XIII eleganter scribit: «et sane, philosophorum veterum, qui fidei beneficio earnertint, etiam qui habebantur sapientissimi, in pluribus deterrime erraverunt. Nostis enim, mter nonnulla vera, quam saepe falsa et absona, quam multa incerta et dubia tradiderint de vera Divinitatis ratione, de prima rerum origine, de mundi gubernatione, de divina futurorum cognitione, de malorum causa et principio, de ultimo fine aeternaque beatitudine, de virtutibus et vitiis, 1 De Veritate, 14, 10 ad 9. 1 III Sent., d. 24, 3, qla. 2 ad 2, n.° 95. 1 Collationes de Credo in Deum, cap. I, cd. Vives, t. 27, p. 203 b. [Cf. etiam Serm. III, ed. Vives, t. 32, p. 676.] 1 In librum Boetii de Trinitate, 3, 1 ad 3. Cf. etiam ibid., prolog. S. Thomae, initio. • ·. 410 Π Ρ.—De εο in quo consistit beatitudo Sect. IV.—Conclusio totius secundi libri 411 4 aliisque doctrinis, quarum vera certaque notitia nihil magis puum. Non enim frustra rationis lumen humanae menti est hominum generi necessarium»1. Deus inseruit, et tantum abest ut superaddita fidei lux intel«Et ideo oportuit per viam fidei fixam certitudinem et ligeniiae virtutem extinguat aut imminuat, ut potius perficiat puram veritatem de rebus divinis hominibus exhiberi. auctisque viribus habilem ad maiora reddat» L Ex hac ergo Salubriter ergo divina providit clementia ut ea etiam, quae aldori supernaturalium cognitione, naturali veluti lege ratio investigari potest, fide tenenda praeciperet, ut sic consequitur maior intellectus vigor ad cognoscedas ipsas omnes de facili possent divinae cognitionis participes esse, veritates naturales, iuxta effatum illud Aristotelis: ό νους et absque dubitatione et errore. Hinc est quod Ephes., IV, 17, όταν τι νοήση σφόδρα νοητόν, ούχ ήττον νεοϊ τά υποδεέστερα, dicitur: iam non ambuletis sicut gentes ambulant in vanitate άλλα καί μάλλον 2. Nimirum «qui intelligit maiora, potest sensus sui, tenebris obscuration habentes intellectum; et Isaiae, melius postmodum minora intelligere» 3; et sic «intelligibile LIV, 13: ponam universos filios tuos doctos a Domino**. maximum [ut est intelligibile supernaturale mysteriorum Quibus addidit Deus, ex infinita sua bonitate qua hominem Sdei], non destruit sed confortat intellectum» 4. ordinavit ad finem supematuralem 3 mysteriorum in Seipso lure igitur Leo XIII: «cum humana mens, inquit, certis abscoditorum revelationem, quorum visione intuitiva red­ finibus iisque satis angustis conclusa teneatur, pluribus dentur homines supematuraliter beati. erroribus et multarum rerum ignorationi est obnoxia: contra, 389. Hac autem divina fidei illuminatione profundata fides Christiana, cum Dei auctoritate nitatur, certissima est humana mens, non solum evehitur ad ea cognoscenda quae veritatis magistra; quam qui sequitur, neque errorum laqueis omnem creatum intellectum suapte natura excedunt, verum irretitur, neque incertarum opinionum fluctibus agitatur. et radicitus sanatur ab ignorantia, ab incertitudinibus et ab Quapropter, qui Philosophiae studium cum obsequio fidei erroribus quibus multipliciter obscurabatur et corrumpebatur vel Christianae coniungunt, ii optime philosophantur: quandoquidem in his etiam quae sub ambitu lucis eius naturalis cadebant, inviarum veritatum splendor, animo exceptus, ipsam iuvat quaeque necessario praerequiruntur ad rectam ordinationem intelligentiam; cui non modo nihil de dignitate detrahit, sed in vitam aeternam. Nam «sicut est in gratia perficiente af­ nobilitatis, acuminis, firmitatis plurimum addit. fectum, quod praesupponit naturam quia eam perficit; ita Cum vero ingenii aciem intendunt in refellendis sententiis et fidei substernitur naturalis cognitio quam ratio probare quae fidei repugnant et in probandis quae cum fide cohaerent, potest, sicut Deum esse et Deum esse unum, incorporeum, digne ac perutiliter rationem exercent. In illis enim prioribus intelligentem et alia huiusmodi. Et ad hoc etiam sufficienter causas erroris deprehendunt, et argumentorum, quibus ipsae fides inclinat, ut qui rationem ad hoc habere non potest, fulciuntur, vitium dignoscunt: in his autem posterioribus, fide eis assentiat»4. Qua de re iterum egregie Leo XIII: rationum momentis potiuntur, quibus solide demonstrentur «sed neque spernenda neu posthabenda sunt naturalia adju­ et cuilibet prudenti persuadeantur. Hac vero industria et exer­ menta, quae divinae sapientiae beneficio fortiter suaviterque citatione augeri mentis opes et explicari facultates qui neget, omnia disponentis, hominum generi suppetunt; quibus in ille veri falsi que discrimen nihil conducere ad profectum ingenii, adiumentis rectum Philosophiae usum constat esse praeci1 3 Encyclica Aeterni Patris, die 4 augusti 1879, ed. cit.. t. I, p. 54, 56. I Contra Gent., cap. 4, in fine. Cone. Vaticanum, Denz., n.° 1786. Ill Sent., d. 24, 3, qla. r, n.° 82. > I I > 1 Encyclica Aeterni Patris, ed. cit., t. I, p. 44· ! Hide Anima, cap. 4, n° 5 (HI, 467, 36-37)· Cf. S. Thomam in h. I ect 7, n.° 688. 1 II Contra Gent., cap. 76, in fine. < I Sent., d. 3, arg· 3 sed contra. ■ ■ k 1 412 Sect. IV.—Conclusio totius secundi libri 413 II P.—De eo in quo consistit beatitudo quorundam [= Simonidis] qui dicebant quod homo non absurde contendat necesse est. Alerito igitur Vaticana Synodus debebat se de rebus divinis intromittere sed solum de hupraeclara beneficia, quae per fidem rationi praestantur his nanis, sic dicens: oportet autem non secundum suadentes verbis commemorat: fides rationem ab erroribus liberat ac humana sapere hominem, ut mortalia mortalem; sed in tuetur, eamque multiplici cognitione instruit» \ quantum convenit mortale facere, omnia facere secundum 39°· Quod autem dicitur de fide, valet quoque, proportione optimum eorum quae in ipso» h servata, de Sacra Theologia sive Divina Philosophia2, quae Et inde urgenter concludit: «humana mens debet semper proles est fidei, et ad quam fides ipsa urget ac vehementer mown ad cognoscendum de Deo plus et plus secundum modum inclinat dum instigat ad currendum in aeternam beatitudinem, sium» «non quasi trahendo divina ad ea quae sunt secundum iuxta illud: «quaerite Dominum et confirmamini, quaerite nos, sed magis lotos nos statuentes supra nos in Deum, ita ut faciem eius semper» «currite ut comprehendatis»4: nam ptr praedictam unitionem totaliter deificemur» 3. Nam «huius fides est inchoatio vitae aeternae in nobis5, et «semper sdentiae principium proximum est fides, sed primum est inchoatio alicuius ordinatur [et proprio pondere tendit ac intellectus divinus cui nos credimus: sed fides est in nobis properat] ad consummationem ipsius»6. ut perveniamus ad intelligendum quae credimus; sicut si infe­ Quod resonat effatum celeberrimum S. Augustini: fides rior sciens addiscat superioris scientiam, tunc fiunt ei intel­ quaerit, intellectus invenit» 7. «Quamvis enim, nisi aliquid lecta et scita quae prius erant tantummodo credita»4. intelligat, nemo possit credere in Deum, tamen ipsa fide Quapropter S. Augustinus egregie: ipse Dominus noster qua credit, sanatur, ut intelligat ampliora: alia enim sunt 'ium credentibus dicit: quaerite et invenietis5; nam neque quae, nisi intelligamus, non credimus; et alia sunt quae, inventum dici potest quod incognitum creditur, neque nisi credamus, non intelligimus... Proficit ergo noster intel­ quisquam inveniendo Deo fit idoneus nisi antea crediderit lectus ad intelligenda quae credat, et fides proficit ad credenda quod est postea cogniturus»6. «Intellectus enim merces est quae intelligat: et eadem ipsa, ut magis magisque intelligantur, fidei; ergo noli quaerere intelligere ut credas, sed crede in ipso intellectu proficit mens»8. ut intelligas»7. 391. Re quidem vera, ut profunde scribit S. Thomas, 392. Qua in investigatione theologica, quamdiu in hac «cum perfectio hominis consistat in coniunctione ad Deum, vita peregrinamur a Domino, per fidem adhuc ambulantes oportet quod homo ex omnibus quae in ipso sunt, quantum et nondum per speciem 8, «ratio quidem fide illustrata, cum potest, ad divina innitatur et adducatur, ut intellectus con­ sedulo, pie et sobrie quaerit, aliquam Deo dante mysteriorum templationi et ratio inquisitioni divinorum vacet, secundum illud Psalmi LXXII, 27: mihi adhaerece Deo, bonum est. Et ideo Philosophus in X Ethicorum, cap. 7, excludit dictum 1 Encyclica Aeterni Patris, ed. cit., t. I, p. 54. * Sic Theologiam appellat S. Thomas, in librum Dionysii de Divinis \ ominibus, cap. 3, lect. unie., ed. cit., p. 424 a. 3 Psalm. 104, 3. < I Cor., IX, 24. 5 II-II, 4, i c. I-II, i, 6 c. De Trinitate, lib. 15, cap. 2, n.° 2, ML. 42, 1.058 8 Enarratio in Psalmum 118, sermo 18, n.° 3, ML. 37, 1.552. 1 In librum Boetii de Trinitate, 2, 1 c. Cf. in X Ethic., lect. 11, n.° 2.117; In I Metaphysic., Icct. 3, nn. 61-63. Unde alibi nervose concludit: «attingere Deum qualitercumque et imperfecte, maioris perfectionis est quam perfecte alia attingere» (De Virtutibus in communi, 12 ad 7). Ibid., ad 7. In librum Dionysii de Divinis Nominibus, cap. 7, lect. 1, ed. cit., p. 516. 1 In librum Boetii de Trinitate, 2, 2, ad 7. Mtt., VII, 7. De libero arbitrio, lib. II, cap. 2, n.° 6, ML. 32, 1.243. Sermones post maurinos reperti, sermo 73> η·° 4, 4» ed. e£l· cit., p. P· 476, 13-14. II Cor., V, 6-7. 414 Π P.—De eo in quo consistit beatitudo intelligentiam eamque fructuosissimam assequitur, tum ex eorum quae naturaliter cognoscit analogia, tum e mysteriorum ipsorum nexu inter se et cum fine hominis ultimo; nunquam tamen idonea redditur ad ea perspicienda instar veritatum quae proprium eius obiectum constituunt»x. Convocat ergo fides omnes humanae mentis vires omnesque eius scientias in servitium huiusce intelligentiae assequendae, ut detegatur veritatis radix et scire faciant quomodo sit verum quod dicitur 1 2: nam «Theologia, cum omnes aliae scientiae sint ei quasi famulantes et preambulae in via generationis, quamvis sint dignitate posteriores, potest uti principiis omnium alia­ rum» 3. 393. Hac tamen in re Theologus semper prae oculis habere debet quod «divina lux est causa principalis, mens autem humana causa secundaria» et instrumentalist ideoque tam ratio quam Philosophia redigi debent ad metas fidei, iuxta illud Apostoli, II Cor., X, 5: in captivitatem redi­ gentes omnem intellectum in obsequim Christi5: et non 1 Cone. Vaticanum, Denz., n.° 1.796. 2 Quodlib. IV, 18 c. 3 In librum Boetii de Trinitate, 2, 3 ad 7. «Et ex hoc possumus habere duas conclusiones. Una est, quod ista scientia imperat omnibus aliis scientiis tan­ quam principalis. Alia est, quod ipsa utitur aliis quasi vassallis: sicut patet in omnibus artibus ordinatis, quarum finis unius est sub fine alterius, sicut finis pigmentariae artis qui est confectio medicinarum, ordinatur ad finem medi­ cinae qui est sanitas; unde medicus imperat pigmentario, et utitur pigmentis ab ipso factis ad suum finem. Ita, cum finis totius Philosophiae sit infra finem Theologiae et ordinatus ad ipsum, Theologia debet omnibus aliis scientiis imperari, et uti his quae in eis traduntur> (I Sent., prolog., i c, in fine). 4 In librum Boetii de Trinitate, proemii textus et explanatio. 5 In librum Boetii de Trinitate, 2, 3 c, in fine. Qua de re iterum S. Tho­ mas: «aliud est docere in sapientia verbi, quomodocumque intelligatur; et aliud uti sapientia verbi in docendo. Ille in sapientia verbi docet qui sapien­ tiam verbi accipit pro principali radice suae doctrinae, ita scilicet quod ea solum approbet quae verbi sapientiam continent, reprobet autem ea quae sapientiam verbi non habent: et hoc est fidei corruptivum. Utitur autem sa­ pientia verbi qui, suppositis verae fidei fundamentis, si quae vera in doctrinis philosophorum inveniat, in obsequium fidei assumit. Unde Augustinus dicit in II de Doctrina Christiana, cap. 40, n.° 60, quod, si quae philosophi dixerunt fidei nostrae accommoda, non solum formidanda non sunt, sed ab eis, tanquam ab iniustis possessoribus, in usum nostrum vindicanda. Et in IV de Doctrina Sect. IV.—Conclusio totius secundi libri 415 e converso, redigendo caput in caudam, et ancillae cogendo famulari reginam siquidem ratio et Philosophia «in reli­ gionis rebus non dominare sed ancillari omnino debent»2. Quo quidem famulatu ipsa humana ratio maxime nobilitatur et honestatur, cum exinde aqua humanae Sapientiae convertatur in vinum Sapientiae Divinae 3. Quare Leo XIII: «ni honoris loco habeat quod sibi liceat, in morem ancillae et pedissequae, famulari caelestibus doctrinis, easque aliqua ratione, Dei beneficio, attingere» 4. 394. Immo vero, exinde maiora in propriae activitatis flmWiw capit incrementa. Ut enim profunde scribit Banezius, «psamet Metaphysica [quae Caput scientiarum est maximeque Theologiae inservit], maiorem habet nitorem et perfe­ ctionem dum Theologiae deservit quam dum inferioribus imperat, oui seorsum addiscitur. Id quod experimento manifestum est, maxime Theologiam D. Thomae addiscentibus: hi enim prae ceteris in metaphysicalibus eruditissimi evadunt. Ha­ bemus ergo quod Metaphysica dirigitur et perficitur a Theo­ logian 5. 395· Quod autem de discipulis S. Thomae asserit praeclarus iste philosophus ac theologus, potiori iure de ipso S. Thoma affirmari necesse est. Merito ergo Pius XII hortatur philosophos et sapientes ut exemplum S. Thomae eiusque magistri S. Alberti Magni in sciendo et philoso­ phando sequantur, hisce verbis praeclarissimis: «vestigiis eius [= S. Alberti Magni] insistentes, caducis huius vitae rebus scrutandis non tam penitus haereant, ut animum Christiana, cap. 2, n.° 3, dicit: cum posita sit in medio facultas eloquii, quae id persuadendum seu prava seu recta valent pluribus, cur non bonorum studio comparetur ut militet veritati, si eam mali in usum iniquitatis et erroris usurpant?» (In I ad Cor., cap. 1, lect. 3, ed. cit., p. 228). 1 Gregorius IX, Epist. Ab Ægyptiis ad Theologos parisienses, die 7 iulii 1228, Denz., n.° 442. 5 Pius IX, Breve Eximiam tuam ad Card, de Geissel, Archiepiscopum Coloniensem, die 15 iunii 1857, Denz., n.° 1.656. 1 S. THOMAS, in librum Boetii de Trinitate, 2, 3 ad 5. 4 Encyclica Aeterni Patris, ed. cit., t. I, p. 52. * Scholastica commentaria in I, 1, 6, ad 5 arg., ed. cit., p. 49 a. ■ μ· ■ Π P.—De Sect. eo in quo consistit beatitudo quisque suum ad immortalia natum obliviscantur, sed spectatae res quasi gradus eis in adscensum pateant, per quos ad caelestia intelligenda ac potiunda summo gaudio evehantur, In omnibus naturae viribus praesens Dei numen cernant, eiusque incorruptos splendoris radios speculabundi ac ve­ nerabundi mirentur. In suavi fragilique florum specie summam Dei pulchritudinem agnoscant; in tumescentibus maris fluctibus eius revereantur potentiam; et sicut in con­ cordibus mirandisque astrorum choreis, quae per infinita caeli spatia superno nutui obtemperant, ita in secretis microcosmi latebris, quas armata introspicit oculorum acies, creatricem adorent ac venerentur aetemamque sapientiam. Quodsi etiam, ut Thomas Aquinas, ut AlbertusMagmis, didicerint omnem ab se acquisitam doctrinam in nobilissimum dirigere supernae veritatis famulatum, tum proculdubio expe­ rientur divinae lucis nitorem, animo exceptum, non humanae rationis lumen offendere, sed ipsam potius dilatare atque augere intelligentiam, cui non modo nihil de dignitate detrahitur, sed nobilitatis, acuminis, firmitatis plurimum additur» h 396. Idemque in utriusque Doctoris communi Magistro Augustino videre est, qui erat «ingenio praepotens et sacris profanisque disciplinis ad plenum imbutus»2. «Non enim frustra, inquit, et inaniter intueri oportet pulchritudinem caeli, ordinem siderum, candorem lucis, dierum et noctium vicissitudines, lunae menstrua curricula, anni quadrifariam temperationem quadripartitis elementis congruentem, tan­ tam vim seminum species numerosque gignentium: et omnia in suo genere modum proprium naturamque servantia. In quorum consideratione non vana et peritura curiositas exercenda est, sed gradus ad immortalia et semper manentia faciendus» 3. Et rursus: «quid igitur aliud agimus cum studemus esse Epistula Quandoquidem qui sacris humanis que disciplinis ad Revmum. Patrem Martinum Stanislaum Gillet, Ord. Praed. Magistrum Generalem, die 7 martii 1942. A. A. S., 1942, p. 98. Leo XIII, Encyclica Aeterni Patris, ed. cit., t. I, p. 58. De vera Religione, cap. 29, n.° 52, ML. 34, 145. ’ IV.—Conclusio totius secundi libri 417 sapientes, nisi ut, quanta possumus alacritate, ad id quod mente contingimus totam animam nostram quodammodo colligamus, et ponamus ibi atque stabiliter infigamus, ut non iam privato suo gaudeat quod implicavit rebus trans­ euntibus, sed exuta omnibus temporum et locorum affe­ ctionibus apprehendat id quod Unum atque Idem semper est? Sicut enim tota vita corporis est anima, sic vita beata animae Deus est»\ Ideo urget eloquenter: «ne sis ingratus ei qui te fecit videre, unde possis credere quod nondum potest videre. Dedit tibi Deus oculos in corpore, rationem in corde: excita rationem cordis, erige interiorem habitatorem interiorum oculorum tuorum, assumat fenestras suas, inspiciat creatu­ ram Dei... Siccine uti illis debes ut pecus, tantum ut videas quid addas ventri, non menti? Erige ergo rationalem adspectum, utere oculis ut homo, intende caelum et terram, ornamenta caeli, fecunditatem terrae volatus avium, natatus piscium, vim seminum, ordinem temporum: intende facta, et quaere Factorem; aspice quae vides, et quaere quem non vides; crede in eum quem non vides, propter ista quae vides. Et ne ser­ mone meo te exhortatum putes, Apostolum audi dicentem 2: invisibilia enim Dei a creatura mundi per ea quae facta sunt, intellecta, conspiciuntur» 3. Hoc enim pacto, creaturae Dei non evadunt amplius muscipula pedibus insipientium 4, sed scala mentibus intelligentium et copiosa messis fructuo­ sae cognitionis beatificantis, iuxta illud S. Thomae: «creaturae sunt messes, ex quibus colligitur fructus Veritatis, [ut dicitur] ad Rom., I, 20: invisibilia Dei per ea quae facta sunt, intellecta, conspiciuntur. Sed tamen Gentiles, qui earum cognitioni insistebant, erroris potius quam veritatis fructus ex eis colligebant, quia, ut ibiden dicitur (v. 25), servierunt creature potius quam Creatori. Et ideo nondum 1 ’ ’ 4 i' De libero arbitrio, lib. II, cap. 16, n.° 41, ML. 32, 1.263. Rom., I, 20. Sermo 126, n.° 3, NIL. 38, 699. Sap., XIV, ii. ___________________________ 416 W —De Eominls ·· ; 375, 377, 378, 383, 393, 394, 395, 396, 397, 407, 409, 412 Concilium Viennense, 22 n, 291 Corakion, 246 Correas, Gundisalvus, 214 n. Cuervo, J., 146 n. Cumberland, Richardus, 220 Decretum «Lamentabili·», 383 Democritus, 188, 213 D’Holbach, 212 n. Diodorus, 212 Diogenes Laertius, 42 n, 45, 80 o 211,243, 270,271 Dionysius Alexandrinus, 216 Dionysius [Pseudo] Areopagita, 192, 290, 332 Dionysius Heracleotes, 211 Dioscorus, 137 Dolabella, 112 Dorothea (Sta.), 211 n. Drakenborch, A., 132 n. Durandus de S. Porciano, 29. Durkheim, E., 221 Dydimus Pythagoreus, 47, 169, 187 Empedocles, 42 Epictetus, 271 INDEX ONOMASTICUS Epicurus, 54 n, 200, 211, 213, 214, 215, 217, 218, 220, 239, 247, 252 Epicurei, 49, 54 n, 213, 251 n, 252 n, 263 n, 308 Epiphanius (S.), 23 n. Erasmus, 247 Eridanus, 137 Espasa-Calpe, Encyclopaedia Uni­ versalis, 248 n. Eudoxus, 209, 211, 256, 257, 260 Eugenia (Sta.), 20 n. Eulalia (Sta.), 22 n. Eusebius Pamphilus, 245 Eustratius, 11 n. Farinata, 247 Ferguson, A., 273 Ferrariensis, Franciscus de Silves tris, 192 n, 306 n. Férotin, M., 14 n. 21 n. Festus, Sextus Pompeius, 9, no n Fichte, G. A., 309 Fourier, 212 η. Froschammer, Jac., 22 n. Fructuosus (S.), 21 n. Garcia Molins, A., 310 η. Gassendi, Petrus, 213, 247 Geisel, Card, de, 395 η. Genovesi (Genuensis), Antonius, 247 Germani, 175 Ghibelini, 247 Gillet, M. St., 415 η. Gilson, St., 386 n. Goclenius, Rudolphus, 35 Goldbacher, A., 10 n. Golzer, H., 77 n. Gonan, Nicolaus, 324 n. Grabmann, M., 387 n. Gredt., Jos., 38 n. Gregorius Magnus (S.), 24 Gregorius IX, 415 Guido, 247 425 Guilelmus Alvemus, 256 231 n. Guillermin, A. M., 9 n. Gundisalinus (Gonzalez), Dominicus 311, 319 η, 386 η. Guyau, J. Μ., 22i Hadrianus (S.)a2l n. Harris, W. R., 248 Hartmann, Ed., 310 Hegel, F. G., 359 Helvetius, 212 η. Heraclitus, 42, 45 η, 242 Herillus, 271 Hernândez Catâ, A., 245 n. Herrero Bahillo, F., 221 n, 243 n. Hieronymus (S.), 64, 135, 147, 238 329, 404 Hieronymus Rhodius, 212, 215 Hippodamus Turius, 30S Hobbes, Thom., 219, 220 Homerus, 351 Horatius, 70 74, 75, 76, 77, 78, 94, 138, 238, 398 Iamblichus, 45 η. Innocentius III, 24 η. Irvingiani, 247 Isambertus Arelatensis, 22 n. Isidorus (S.), 7 n, no, 206 n lusiurandum contra Modernistas 375 n, 377, 393 n. lusta (Sta.), 21 n. Joannes a Cruce (SJ, 322 n, 402 403 Joannes a S. Thoma, 322 John, O., 137 n. Krausse, Car., 273, 310 Krueger, P., 7 n. 426 INDICES Lactantius, 11 n, 46 n, 213 n, 235, 239, 270 Lafaye, G., 7 n, 143 n. Lafontaine, Card., 24 η, 327 η. La xMettrie, 212 η. Laotzc, 143 η. Laubmann, G., 46 η. Leibniz, G., 273 Leo III, 24 η, 25 η. Leo XIII, 25 η. 323, 362-303, 394, 395 η, 408, 409, 4ΐι> 4*5> 416 Lcoeadia (Sta.), 21 η. Lévy-Brühl, L., 221 Liberatore, Matthaeus, 283 Liturgia Mozarabica, 13, 21, 23 Liturgia Romana, 20-21 Lotze, H., 221 Mackintosh, J., 221 Maimonides, 387 n. Mare li, A. M., 24 n, 325 n. Melissus, 43 Menedemus Eritriensis, 271 Metrodorus, 217 Milo, 114 Mincius, 137 Mina na, E., 274 n. Mohamedus, 53 n, 246, 247 Mommsen, Theod., 7 n. Monimus, 76 n. Moos, F., 6 n, 202 n, 206, 299 n. Morata, N., 286 n. Alorente, M. G., 274 n. Morin, G., 64 n, 288 n, 330 n, 391 n, 399 n. Mormones, 247 Muckle, J. T., 318 η. Mullach, Frid., 46 η, 76 η, 169 η, 187 η, ι88 η, 212 η, 213 η, 3°8 η> 349 η. Nebridius, 251 Nepos, 246 Nepos, Corpelius, 8 π. Nolent, D., 310 n. Ovidius, 143, 144 Palaeologus, Michael, 22 η. Parmenides, 43 Parthi, 175 Paulsen, F., 221 Paulus V, 20 η. Pelagius I, 23 η. Pelagius (S.), 20 η. Peraldus, Guil., I2I Persius, 137 Philo Alexandrinus, 217, 270 n. Piat, Clod., 350 n. Pius V (S.), 24 n, 396 Pius IX, 24 n, 415 Pius XI, 20, 23 n, 294, 327, 353, 364» 395, 400, 408 Pius XII, 248 n, 325, 363, 405,405, 415 Plato, ii, 43 n, 45, 50, 52, 234, 236, 350, 404 Plautus, 7, 8 n. Plinius, 9 Plotinus, 47, 52 Plutarchus, 12 Porphyrius, 43 n. Prümmer, D., 356 n. Pythagoras, 113 n. Quevedo, Franciscus de, 86 η, 137 °> 214 n. Quintilianus, 7 n, 86 n, 113 Racismo, 171 Ramirez, J. AL, 30 n, 36 D, 222» 303 n. Reginaldus de Pipemo, 50 n. Ribadcneyra, 137 n, 214 n. Robcrtus Lincolniensis, 311 n. Rochefort, Garnerius de, 314 n. Rochefort, M, de, 41 n, 308 Romanus (S.), 20 n. Roselli, S., 248 n. Rosmini, A., 23 n, 379 Rubeis, B. de, 40 n. Rufina (Sta.), 21 n. Rufinus, 350 n. 427 INDEXON OMASTICUS &σα Congregatio de Seminariis et Symbolum Nicaeno-Constantinopolitanum, 24 η, 82 Symbolum Quicumque, 22 η. Symbolum S. Epiphanii, 23 n. Studiorum Universitatibus, 28 n, 172 n. Sadducaei, 50 n, 245 Siint-Lambert, 212 n. Siint-Simon, 212 n. Taoismus, 310 SiUustius, Caius Crispus, 132, 159, Tarantasia, Petrus dc, 324 n. 161 Teresia (Sta.), 120, 121, 402 n. Silman.H., 385 n. Thales, 42 Sdmanticenses, 117 n. Thomas Aquinas (S.). Vide Indicem Sachez, Franciscus, 214 n. Thomisticum. Saraceni, 247 Thyrsus (S.), 21 n. Sardanapalus, 212, 235 Timocrates, 217 Saturninus (S.), 22 n. Titus Livius, 132 Schaftesbury, 220 Schelling, Frid. G., 275, 309 Scheiermacher, F. E. D., 273 Udalricus de Argentina, 386 n. Schenki, 309 n. Ulpianus, 7 n. Schneider, C. E. Ch., 46 n. Ulrici, H., 273 Schoell, 8 n. Urbano, L., 30 n. 398 n. Schopenhauer, A., 310 Scythae, 175 Valla, Laurentius, 247 Sebastianus (S.), 21 n. Vallée-Poussin, L. de la, 310 n. Secundus Atheniensis, 80,188 Seneca, 10 n, 70, 93, 131, I5U Varro, Marcus Terentinus, 42, 47, 105 n, 168, 200, 202, 203 161,162, 175, 178, 181, 213, 214 5 Vaux, R, de. 386 n. 234» 236, 239, 260, 271, 272 Vazquez, Gabriel, 117 η. Sextus Empiricus, 46 n. Villeneuve, F., 70 η, 77 η> 238 η, Sextus Pythagoreum, 350 398 η. Siâwick, H., 22, 221 Silverius a Sta. Teresia, 120 n, 402 n. Vincentius (S.), 21 η. Virgilius, 77, 142» 144 Simon Magnus, 82, 96 Vives, L., 17 η, 19 η, 47 η. Simonides, 413 Socrates, 132, 221, 350, 404 Solon, 12 Waldenses, 24 n. Soto, Dom. de, 29 Weinberger, G., 50 n. Spencer, Herber tus, 221 Westermann, A., 45 n, 2 Westcrmarck, E., 221 n. Spengel, A., 105 n. Wilhelm, R., 310 Speusippus, 131 Wolf, Christianus, 273, 3°9 Spinoza, Baruch, 315 Stephanus (S.), protomartyr, 13,21 n. Wundt, Guil, 221 n, 243, 273 Stoici, 48, 271, 274, 289 Stuart Mill, Joan., 178, 219, 220, Xenocrates, 11 221,242, 243, 244 Xenophon, 350 n. Symbolum Apostolorum, 22 n, 383> Λ|>1 Symbolum Leonis III, 21 n. III Zeno Citieus, 12, 270, 271 I II. INDEX BIBLICUS Pag. Pag. Genesis 365 f n 368 Ij2/............................... > Ί .......................... 181 hi i, η........................ .............. 253 268 8,21.................................. ISI.............................. 355> 370 253 I9> 24...................... .............. 39) 12, 21, 23......... .............. 253 •. 1 Exodus r 26 ............. ............. 10, 23.......................... ... 164 n, 287 ............. 253 ............. 96 II Paralipomenon ............ >5 A3 -> . ....................... >5 ................ ·. · · · ............ 164 164 Liber Tobiae ........ ............ 86 358 ............ ............ ............ ............ ............ ............ ............ 185 182 182 152 152 184 371 a<6 H Regum Liber Psalmorum Π-Ι2..... .......... .......... 4) . ............................... .......... 8, . ....................... .......... .......... ï 3* J· 3 · .......... ........... 354 358 87 328 287 356 22,28...................... ............... 30,19...................... ( 33) 18-19................. ............... 154 204 354 a3j . ................................... Liber Job 4............... 7> . ............................ 1-2.................. 355 34> 10........................... 253 H/ Regum 4’ 31-34................... ............... IQ> 1-6-7.................. ............... 287 164 430 INDICES Pag. Pag. 15.5.. . i5> U.. 16.15.. 17, i... 17.2.. . 17.3.. . 26, i... 30, 6.... 31, 9·.·. 32.12.. . 33» 9·... 33, U... 34, 3··.. 35,9··.. 35, 10... 37, h... 36, 20... 36, 39-.. 39.5.. . 39.9.. . 41, 2-3.. 45, 17... 48, 7.... 53, 8.... 61, il... 63, 7··.. 64, 5... 68, 30... 71, 1.... 72, i----72, 25-26 72, 27,.. 72, 28... 75, 6....... 8o‘, il... 86, 7....... 87, 2....... 88, 16-18 89, 10..., 9°, 15... 93, 12... I02, 5... 6........... *°2, II.. .......... ï6, 355 .......... 357, 371 ••> 98, 355, 371 .............. 290 .............. .......290 .......... 357, 359 .............. ...... 357 ..................... 394 ..................... 255 ........... 54, 361 ..................... 360 .......... 85, 372 .......... 357, 402 ........... ......... 17 J5,18,355, 370 ........... .......358 ................... 121 .................. 357 ....... 49, 370 .................. 360 ................... 118 ............ ...... 357 ............ ...... 289 ............ ...... 354 ............ ......... 85 ............ 404 ............ .......372 ................... 357 ................... 290 ........ 354, 372 ............ ...... 355 ............ ...... 412 ■ 49, 355, 369 90 98 358, 372 357 290 184 ........ 141 ........ 290 98, 355, 371 ........ 62 n ........ 371 104,3... 105, I.... 106, i.... 106, 4-5.. 117, I.... 117, 9.... 117, 14... 118, 37... 118, 68..., 134, 3....... 135, i....... M3, 3-4-·. 143, 13, 15 143, 15·... 145, 2........ 145, 2-5... 145, 5....... 147, 3........ 149, 5........ . ....... 412 ......... 354 ....... 354 ....... 404 ........ 354 ........ 152 ........ 290 ........ 135 ........ 354 ........ 354 ........ 354 ........ 182 ........ 55 290, 36i, 369 ........ 152 ···· 153, 329 ....... 360 .... 18,358 ...... 141 Liber Proverbiorum i, 5........................................... ij 33......................................... 5, 3-4........................................ 8,21......................................... 10, 24....................................... 11,28....................................... 21, i.......................................... B, 25........................................ 16, 20........................................ 17, 16........................................ 2 3, 27-28.................................. 23, 29-32................................... 27,20........................................ 30, 15......................................... 30, 15-16................................... 31, 30........................................ 64 371 254 98 371 89 88 254 360 96 254 254 89 89 254 188 Ecclesiastes l>l2...................... * 164,254,323,3-7 i, 12.......................................... 163 *>14........................................ 254, 327 INDEX Bim.icus Pag Pag. hi?-·· i, 16I, 16-18 2.9.... 2,11.··' J, 12...· 4,7-803-Ï45>9.... 5.12- ··· 5.12-16. 5)17···· 12,13· · · 93 164 287 164 n 164 n 89 152 96 161 90 251 361 lier Sapientiae 2.1.. . 2.6-95>3-6. 5)4-55.5- . . 5>H· 6.6- 7. 6,9-10 7.7-9· Mi... 8,5-.. 8.16... 9,14-.. 9)15-.. U> n.. «5> 12.. 251 251 120 16 371 120 152 88 371 88 103 286 184 85, 417 18, 18, 19, 22, 26, 8....... 30... 15-16 6....... 4....... 30, 14-16 31, 5----31, 8----- 182 i8o, 249 . 185 203, 250 203 90 . 186 82 203 Isaias 5,8.. il, 922, 13 30, 15 33, 33, 18. 35, 10. 40, 6.. 40, 6-8 45, 17 5i, 6. 8. 51, Il 57, 7· 57, 15 60,19-2O 64, 6....... hduiasiicus 431 409 251 407 85 371 181 121 403 358 358 338 70 n 251 86 355 86 286 leremias 6>34·... 7'4..... 7,26....... 10>9-io. M, 9..... U> 18-19 &14-18 251 64 118 203 I52 89, 96 18I 18I 6, 13 8, 10 .......... 70 n .......... 70 n .... 134, 361 289, 295, 329 Daniel 13 252 432 INDICES INDEX BIBLICUS 433 Pag. Pag. A mos 6, 14 152 Habacuc 2, 6-9 Malachias 418 I Machabaeorum Evangelium secundum Matthaeum 3, 2... 4, 8-ic ____ ......... 18 ... 119» 325 ____ ......... 18 • 18, 55, 84 5> 3-12 ____ 361 ____ ......... 55 ____ 55 5,8............. 55, 252, 381 5, 9............. ____ ...... 359 ____ ......... 18 5, 10, 19, 20 ____ ......... 18 5, 19........... ____ 249 6, 1-2.. ____ 133 6, 19-21 ____ 84 ____ 95 n 391 6, 24 82 6, 25 87 17, 86, 118, 180, 249 370 6, 33 7, 6. 257 7, 7. 413 8, ii 8, 20 10, 7 I8 I8 18 19 10, 10, 10, n, 11, 12, 12, 12, 131 28... 32... 39... u-12 29... 28... 30... 37-39 22... 179 123 179 18 361 U 294 89 =94 84 Pag. Pag. fojngdium secundum Lucam 1,26-28 l, 51... 1.53·.. i. 20-21 6.24.. . 10.25.. Π.4Ι·· 253 372 326 84 86 141 84 123 16 178, 294 245 • 95 n 82 12,15-21... 16, 26 12.26 ...... 12,33...... 18, 8-9 15.179 14.26 ...... 18, 10. 16,19 16.19 ...... 19, 17. 15.353 i5>9,n. 13 86 16,22...... 18,18-30... 19, 29... 15,356 18.19 ...... 353 n 20, 25-27 .. 152 j 18.22...... 16 Π ' 22 24-26... 119 21, 43 .. I? j 22 25-26... 22, 23 .. 245 22, 30 253» 329 22, 39 .. 295 .. 119 Langelium secundum loannem .. 119 337 25, 21-23 17, 371 25, 46... 15, 356 n 27, 39-44 .. 119 Ι-Π....... 28, 19... .. 383 3.15.16, 36 4» Μ........ 4.24........ 255 Evangelium secundum Marcum 4,36........ 5.29........ 17 134 4, ir, 26, 30 17 141 6,44. 8, 8.............. 180 17 7,18. 8, 39............ 135 15 8,50. 135 82 j n>. 10 P '10,11 353 10,28 355 10, 30 10,30 383 152 II, 25 178 19 ' 12, 26 16, 16 000 ■3—De Homini,** 14, 3 14, 10 ...................... Ï34 .................................. 367 .................................. 16 ’ ................................ 380 83, 253, 290, 355,4l8,4i9 .................................. .................................. 14, 21 14, 27 i7j 2-3 357 381 *35 178 357, 381 384 359 178 no 356 Actus Apostolorum 8, 18-20 8, 20... 20, 35 23, 8. 358,418 . 119 179 82 179 161 49 289 86 245 Ad Romanos I, 16... I, 20... I, 20-22 i, 21-22 I, 22-25 I, 29-30 2, 6-7.. 2, 10-11 ......... 358 3gXj 4x7 288 57, 406 290 324 82 372 INDICES INDEX BIBI.ICUS I Pag. Pag. 8, 5-8 8, 18. 8, 32. 10, 10 J3> 9....... 13, 12-14 15, 33·.· 16, 17-18 16, 20... 287 7> 23... 287, 329 7» 29-31 • 355 n 8, i.... 384 9, 24... 249 10, 4... 408 12, 8-9 15 285 12, 31. 249 180 13, 2-8 180 16 iS 139 367 15, 19-32 6 15,23-24 383 286 15, 53-54 406 I5> 50..., 368 249 II ad Corinthios I80 >358 358 358 I ad Corinthios I» 29-31 i, 19-31 2, 9 3i 8 3, 4» 5. 5» 21.... 6....... 9. 10.. 9, ii.. 6, 9-10 6, 15-20 6, 20... ................. 134 ................ ...... 288 ................ 290 39, 286, 326, 388 ......... 16,139 ............... 288 ............... 134 ............... 135 ................ 377 ............... 250 ............... 135 .......... 81,249 ............... 250 .............. ...... 250 .......... 365, 367 4, 18 6, 10.... 8, 9........ 10, 5.... 10, 17-18 12, 10 ---367 ----- 323 ----- 57 n ··· 290,412 ----- 290 ----- 289 ----- 288 ··· 119,179 ----- 289 ----- 289 ----- n? ----- 294 19, 370,378 ----- 251 .· · · · 367 • · 367, 373 .... 181 .. 180,248 • 18,139 ··· 323 ... 413 ... 179 324, 378 n ... 83 ... 4M ... 134 ... 230 ... 119 Ad Galatas i, 10 .. · 135 . I79>365 ... 383 180 5j 19-20 5, 25-26 6, 8....... 6, 14..., 5« 252 134 15,180 135 Pag. Pag. II ad Timotheum M Ephesios 2, 1,18. 2,14. 2, IS· 4.17· 5)3'4 5>3-5 5> 5·· 359 358 410 250 82 16, 17 10 18 294 4, 8. 4, 18 19 Ad Titum IS 358 249 Ai Philippenses 1,21 88, 179 179 134 no 289 294 88 2) 2*3· · 2.11.. . 2,13· · · 2.21.. . 3.8.. .. 3.14.. . 3,18-19 3.20.. . 4,7..... 248 359 Ad Colossenses 2, 8................................. 3) 1-2.. 3,5.... 3,24............... T T Q Ad Hebraeos I, 1, 2, 2, II-I2 14... 10... 16... 323 16 358 365 19 19 16 4θ9 4, 9, io 9, 15·.. II, 14 13, 14........................... I7, 2:24) 432 84 13, 5......................................... 358, 13, 20....................................... Epistola lacobi i ad Thessalonicenses 4’6.......... 5,23.......... •··· i ad Timotheum 1,11.... 17.......... 6)7-11....... 6, 9-10........... 6,15... 6> 17................ 6« 17-19.. 6)i8-i9. 15 n, 350 8< 90 15 n, 360 88 T TO . . · <........................ .. t το .................................. t 1T7/............. ........................ .. ** 3> . ............................................ ............................ 4, ............................................. 1 ->........... · · I Petri Ό **......... I, . ............................................ y · · .... 95 n i8r 15 353 134 327 181 82 I, 15-16.................................... '· 358 16 358 355 436 INDICES Pag. i, 18-19 2, 9 82, 365 136, 181 . 406 n 135, 253 3, 22 5, 10 15 iS 3, 2----5, 11-12 5, 20... 9-11 119 21 INDEX THOMISTICUS III. Apocalypsis Pag. 358 1, 2, 3, 3, 5, I Ioarmis 1, 3 Ill loamiis Epistola Indae II Petri 1, 2... 2, 9-10 Pag. ................ 355 ................ 323 154,255,387,389 ................. 356 ................. 356 8. 10 712 10 19, 9· 19, 17 21, IO 358 360 353 U 371 95D 17 17 i84 16 18 Commentaria in scripturam sacram 418 Cap. USt 6-. 35 η. 198-199η Pag. In librum lob 188 Cap. 2, lect. 1 In quatuor primos nocturnos Psalterii In Psalmum 8, n.° 5....... In Psalmum 17, n.° 16.. In Psalmum 18, n.° 7.. · In Psalmum 30, n.° 5... In Psalmum 32, n.° 11. In Psalmum 38, n.° 3 In Psalmum 43, n.° 1 In Psalmum 46, n.° 1 In Psalmum 49, n.° 1 328 202 232 206 54 η, 57 n 266, 369 403 64 ... 204 .... 35 n In leremiam Cap. 9 Cap. 14, lect. . ......................... Cap. 14, lect-5........................ In epistolas S. apostoli 3 Pauli In Epistolam ad Romanos Cap. i, lect. 6...................... Cap. 16, lect. 2...................... In I Epistolam ad Corinthios , „ _ .... 391> 415 Cap- Ij eC?^””................ 292, 397 Cap. 2, lect. 4........ 405 Cap. 15» lect· 5.............. z„ 1 EpiMlam ad Timotheum 361 Cap. 6, lect. . .............. .... 75 n In evangelium secundum Matthaeum Jn II Epistolam ad Thessalonicenses 45, 55 n, 56> 269 n n 371 = 35 n Cap. 5.............. Cap. 25 Cap. 2, lect. 1 In Epistolam ad Hebraeos In Evangelium secundum loannem Alogus.................................. 376. 393 Cap. i. lect. 2.......................... 33 Prologus....... Cap. 7>lect· 1 35 n 35 n h»A w . I • IH *· «· î · * INDICES Commentaria in Aristotelem In in octo libros physicorum INDEX TH0MIST1CUS duodecim libros metaphysi corum (ed. R. Cathala) (ed. leon., t. II) Lect. n, n.° 133...... Lect 12, n.° 142...... Lect 12, nn. 142-143 Lect. 14, n.° 170...... Lect. 14, n.° 171...... Lect. 14, nn. 175-176 Lect. 18, n.° 214...... Prooemium S. Thomae 109 n 43, 413 In libros politicorum h librum III In librum db Lect. ι, η.0 658 Lect. ι, η.° 659 Lect 8, η.° 742 Lect. 9, η.° 755 • 75 n 113, 125 . 125 n Commentaria in librum DIONYSII DE DIVINIS NOMINIBUS In librum XU In tres libros de .anima (ed. A. Pirotta) Lect. 8, nn. 2537-2538. Lect. 9, n.° 2566........... Lect. 12, nn. 2627-2631 In librum V Cap. Cap. Cap. Cap. Cap. Cap. 320 η In librum VII In decem libros ethicorum ad nicomachum (ed. A. Pirotta) Lect. Lect. Lect. Lect. Lect. i, nn. 231-232 4, nn. 275-276 7, nn. 318-333 9, n.” 347....... 13, n.° 397.... causis i, lect. 1.... 2, lect. 1.... 3, lect. unica 4, lect. 9· ■ · · 7, lect. 1.... 7, lect- 2.... 412 300 413 In librum VIII 175 π 175 η 175 η 230 η 333 Commentaria in libros BOETII In librum de Trinitate 116, Π7 . 115 η 44 °, 72 411 320 Lect. Lect. Lect. Lect. 5, n.° 6, n.° 8, n.° io, n.° 43 π 26 η Prologus S. Thomae Explanatio prooemii. Lect. 2, n.° 1965......... Lect. 2, n.° 1968......... Lect. 3, n.° 1986......... Lect. 4, n.° 2003......... Lect. 6, nn. 2030-2031 Lect. 6, n.° 2036......... 263 n 257 n 207 227 227 n Q. Q. Q. Q. Q. 2, i 2, e 2,2 2,2 2, 3 ad 7 c.... ad i ad 7 c.... 409 414 413 413 390 413 414 440 INDICES INDEX THOMISTICUS Pag. Q. 3, i ad 3 Q. 3, 3 ad 3 ................. 415 ................. 4M 385, 396 n, 407 n ............ 41, 409 ................. 409 ................. 377 D. 22, expositio textus 25, 2 c. 34, 1-2. 40, i, 2 D.34» b4. n.» 114..., D.34, i,5, n.° 137... D.35,1,2, qla. i, p? 32.... p. 35,1,2, qla. i, n,o 33 ·· · · D. 35, i,2, qla. 3, no 43···· D. 35, b 2, qla. 3, n 0 44·.·. 31 n, 339 ·· 31 n ·. 61 n ·· 395 ·· 148 η ·. 148 η In librum de Hebdomadibus In librum IV In librum II 189, 192 Prologus S. Thomae D. i, 2, 4 ad 2........ Scriptum super sententiis PETRI LOMBARDI In librum I Prologus S. Thomae............... 405 Prolog., i, arg. 2 Sed contra 387, 405 Prolog., i c.............. 387, 404 414 n Prolog., 2 ad 3......................... 31 n 329 209 n D. i, 2, 2 c et arg. 1-2 Sed contra................................ 382 15, 16, 18, 21, 31, i, i ad 6.. 2 ad 2 et 5 2, 2........... i, 3........... i, 2 ad 3.. • 257 • 192 • 395 385, 389 • 339 3I5> 329 .. 64 .. 223 .. 4i η 40 η, 393 In librum III (ed. F. Moos). D. 3, divisio primae partis D. i, i, 3 ad 6, n.° 64... 206, 329η textus................................ D. 9, i, 2, qla. 1, n.° 60....... 109 η 50 n D. 3, expositio primae partis D. 9, i, 2, qla. 7 ad 2, n.° 87. 35 n textus................................ 396 334 n D. 3, expositio secundae partis 410 textus................................ D. 24, 3, qla. 1 ad 2, n.° 90.. 388 n 338 D. 3, i, i, arg. 3 Sed contra. D. 24, 3, qla. 2 ad 2, n.° 95.. 409 411 D. 8, divisio primae partis 206 η textus................................ D. 26, 2,2 ad 2, nn. 104-106 407,4°8 D. 15, expositio textus D. 26, 2, 2 ad 3, n.° 107........ 40S 192 D. 27, 2, 2, nn. 123-124........ D. 17, 2, 2 Sed contra 192 D. 28, i c et ad 5, nn. 8-16.. 299 189 399n D. 28, expositio textus 31 n 369 D. 19, expositio textus D. 29, 4, nn. 50-53... 303 D· 34, i, 4, nn. 113-115 28 n 28 61 202 56 392 390 386 1^· 49* 3> 4> Qla. 3 ad 3 · · · · · · ^59 D· 49, 3, 5 qla. i · 232 n 263 n- 266 D. 49 5 2 qla. 1................... 232 Quaestiones disputatae Quaestiones de Veritate ................. 29 n D.44, b 2, qla. 1-2................ 174 η 2, 2.. ................ 319 D. 44, b 3, qla. 4 ad 4.. .. 243-47 2, II. ................ 31 n D· 49, b b qla. i, obi. 2-3... 135 3, 8 c ................ ...... 230 D- 49, b i, qla. 1, arg. 1 Sed ................ 395 n contra................................. 10, 5 ad 4.. ............... 397 n D· 49, i, i, qla. 1, arg. 2 Sed 10, 6 ad 2.. ................. 397n contra................................. 177 n 10, 12 ad 7. ............... 392 n D· 49, i, I, qla. i, arg. 3 Sed I4j 2......... 26, 27, 28, 40, 388 contra........................ 241 14, 8 c.... 408 D. 49, t, i, qla. i c........ . 167, 265 14, 10....... 296 n D- 49, I, I, qla. 1 ad 1.. 93, 365 n 14, 10 ad 9 409 P- 49, i, i, qla. 1 ad 2.. 198 333 D.49, i, i, qla. 2........... 225, 225 n 20, 2 ad 3................................. 191 D. 49, i, i, qla. 2-3___ 224 20, 3.......................................... 319 . .. 26 n D- 49, b b qla. 4......... 22, 6 ad i................................. !9i n 28 D· 49, b I, qla. 4 ad 1. 22, ii ad arg. 4 Sed contra... 191 n 28 D· 49, i, i, qla. 4 ad 2. 23, i ad 3................................. 389 n D. 49, i, I, qla. 4 ad 5........ 163 335 D. 49, i, 2, qla. i c 27,175 n 25, 2....... 333 n D. 49, b 2, qla. i ad i.... 27, 38° 26,4 ad 4 205 n D. 49, i, 2, qla. 1 ad 3.......... 303 27,2 c... 40, 390 D. 49, b 2, qla. 2.................... 175 n 29, 8 ad 7 D· 49, i, 2, qla. 2 ad 4 et 5.. 28 n 195 D· 49, b 3, qla. 2 ad 3.......... Quaestiones de Potentia D· 49, 3, Qla. 4.................... 206 n D· 49, 3, 4, qla. 1, arg. 1-3 150 236 n Sed contra........................... 397 D· 49, 3, 4, qla. 3, obi. 3 ·· · · 257 n 4,2 ad 26 263 n 389 D· 49, 3, 4, qla. 3, obi. 4 ·· · ■ 5, i ad 14 337 D· 49, 3, 4, qla. 3, arg. 3 Sed 7, 2 ad 9. 190 225 contra.................................... 7, 3 ad 6. D- 49, 3, 4, qla· 3, arg. 4 Sed 7, 4 ad 3. 230 contra................................ 32 n 285 D- 49, 3, 4, qla. 3................... 7, 7 ad i arg. Sed contra 227 34 n D. 49, 3, 4, qla. 3 ad 2........ Pag. Quaestio de Caritate 9, 6 ad 3, 4 et 6 3ad "..................................... 10 C·.......................................... 10 ad 7..................................... Quaestiones de Malo I, 4 ad 12................. I, 5 ad 19................. 3>9........................... 3, B c..................... 40s 282 8, 8, 9, 9, ■■ I i obi. 12 I........... i ad 4... i ad 5.., 57 n 59 n 142 IP.,cap. 108...................... 54n, 62 UP. cap. 9............ 19 η, 54 η, 167 315, 358, 263 ^licium Corporis Christi Ad laudes, hymnus................. 3» 21.......................................... 377 0 4, 18.......................................... 414 365 temones Samo io festo omnium Sanctorum.. 11 n, 39 n, 42, 49 n, 269, 289, 311, 409 Opuscula J Collationes de Credo in Deum Cap. i....................................... 409 Cap. 15................................. 372,414 Summa contra gentiles (ed. leon., t. XIII-XV) Quaestio de Anima lia I 7 ad 9 et 10 335 334 316, 317 Collationes de Decem praeceptis Cap. 28..................... 74, 89,282,366 16 ad i 17 ad 3....................... 17 ad 8..................... 18 ad 5-7 Sed contra 18 ad 14................... 376 334 333 335 340 340 Quaestio de Spiritualibus Creaturis (ed. W. L. Keeler). 3 ad 16 8.......... 8 ad i. 8 ad 10 ■> 337 335 333 n Quaestio de Virtutibus in communi 1 5 ad 8 10 c.. 12 ad 7 388 n 388 n 33 n 413 Responsio ad Magistrum loannem de Vercellis, de articulis XLII A. 33......................................... Pag. Ofadium Theologiae Quaestiones Quodlibetales 284 n 418 174 n Pag. 35 0 De rationibus fidei contra saracenos, graecos et armenos Cap. 5....................................... 366 o De Regimine Principum Lib. I, cap. 7........................... 162 Lib. I, cap. 8.... 328, 348 n, 349 n Tractatus de Unitate intellectus contra averroistas (ed. W. L. Keeler) Cap· 3-5.................................... 315 η Cap. 4.................. . 280, 387, 410 n Cap. 4-5................ ................. 396 n Cap. 6.................. ................. 247 Cap- Μ................. Cap. 23................. ... 190 n, 191 n Cap. Si-33............ ................. 31 n Cap. 97-99............ ................. 32 n Cap. 100-102......... ................. 31 n Cap. 101............... ................. 27 n Hall Cap. 2-4................ ................. 396 n Cap. 4.................. ................... 257 Cap. 76................. ................... 411 Ha III Cap. 19............... ................... 154 Cap. 25............... ................... 387 Cap. 26............... 223, 226, 230, 263 Cap. 26 obi. 3.... ................... 257 Cap. 27 39 n, 207, 225 n, 230, 231, 232, 233, 241, 245, 246, 247 Cap. 27-32............. 54 η, 62 η, 232 η Cap. 28......................... 115 η, 117 η Cap. 29............................ 129,130,131 Cap. 30..................... 72, 75 ", 76, 88 Cap. 31......................... 114,149,151 Cap. 32... 167,170,174 η, 175,177 Cap. 34....................................... 293 n Cap. 39................. 280, 202, 392, 418 Cap. 43..................................... 311 Cap. 44..................................... 315 Cap. 48..................................... 56 Cap. 49....................................... 61 n Cap. 50...................................... 348n Cap. 53..................................... 141 Cap. 63..................................... 9s Liber IV Cap. i...................................... 396 n Cap. 4...................................... 329 n Cap-7...................................... 357 n Cap. ii.................................... 32 n Cap. 34.................................... 384 n Cap. 49.................................... 36 n Cap. 54........................ 331, 335. 366 Cap. 83... 243 n, 246,247, 253, 255 Summa theologica (ed. leon., t. IV-XII) prima Pars I, 1................................. 280,395,395 i, I ad 2.................................. 397 n i, 3 ad 2.................................. 397 n I, 5 ad 2.................................. 58 n I, 6 ad 2.......................... 58 η, 397 I, 6 ad 3.................................. 279 n 1, 8 ad 2.......................... 58 n, i39 2, prolog.................................. 61 n 2, I ad 3.................................. 337 n 2, 2-3....................................... 376 n 3, prolog.......................... 50 η, 6i n 444 INDICES INDEX THOMISTICUS Pag. 3, 3 obi. i 389 3, 6 ad i • 31 n 305, 314 • 189 n 190 191 • 31 n • 191 4, i ad 3 4, 2 ad 3 5, 6 ad 2 285 349 i3’5 ad i id, b-o....................................... 339 13’ 7........................................... 339 13, 10................................ 31 n, 35 n 13, 10, obi. 2 et corp.... 26 n, 28 n 13, 10, obi. 2 et resp 35 n 13, 10 ad 2 et 4....... 28 30 29 n 18, 3 20, 2 40 n, 395 25, 2 ad 2 26............ ....................... Λ . ............ 26, 3 c et ad i........... . ............ 26, 3 ad 2.................... ............ 26, 4 c.......................... .......... 26, 4 c et ad i............. .......... 29, 3............................. .......... 29, 4............................. .......... 29, 3 ad 4..................... .......... 29, 4 ad 4.................... .......... 43, 2....................... .......... 43, 4................... .......... 43, 8................. .......... 44, 3-4..................... .......... 4S, 5................... ...................... 4.7 2..................... 4?, 4........................... .......... 48,6.......................... ; ; .......... .......... 382 31 n 27 n 27 n 5 n 28 n 301 n 314 n 3 n 394 3θ4 3°4 n 3/0 n n n 317 223 n 5°, i ad i 55, 58, 2 ad i 60, 4................ 60, 5................ 61, i c et ad 2 61, 3 ad 2....... 2, i c............... 62, 2................ 62, 4................ 64, i ad i 66, 2 ad 2 75, 7 ad i 78, 2........ 79, 4-5 ··· 82, 1-2... 87, 2 ad 3. 88, i......... 88, 2 ad 4. 89, 2.......... 89, 2 ad 3. ........ 302 ........ 322 n ........ 376 ........ 194 .···.. i94 258,299,300 ...... i73n ...... 301 ...... 237 • · · 319,337 ··· 40, 389 ...... 396 η • 27 η, 396 ...... 194 ...... 349 ...... 335 .... 34 η .... 404η .... 230 ···· 315 • · · · 193 .... 3θ° .... 316 334 334 315 339 27 n 337 365 389 93, 2 ad 3. 94, 1......... 103, 2........ 106, i ad 3 io3, 4 c... Prima Secundae i, i........... i, i, obi. i i, 2............ i, 4............ 1,5.. 162, 118 n, 193, 228 n, 263 n i, 5 Sed contra....................... 9’ .................... 296,412 23 n, 162, 193 0 .V. i,8..... 27, 142, 197 n, 223 n 1, 8 ad obiecta 29 n 164 n 2, prol......... 2,1-8.......... Î, I............ 2, i obi. i.... 92 2, i ad i....... 92 2.1 ad 3....... 97 n 103 2.2 obi. 3.... 126 126 n, 128, 141 2.3 c........... 2,3 obi. 3...... .......... 126, 128 2,3 Sed contra 128 2,3 ad i....... . 141 2,3 ad 2........ 128 2.3 ad 3........ ............ 114, 131 2.4 Sed contra ................ 151 2,4 c............ 58, 149, ι64, 235 5, 6 ad 2 10, i........ 10, 1-2... 10, 2 ad 3 11, 3....... .......... 31 n ·· 31 n, 335 n .......... 28 n .......... 193 n ......... 162 ......... 162 n ........ 74 157 n, 340 n 162 n 193 195 279 191 n 31 n 298 54 n 54 n 278 18 ,1....... 18, 4....... 18, 5....... 19, 6 ad i 19, 7 ad 3 20, 3....... ............ ι68, 170 2,5 Sed contra ............ 170, 296 2.5 ad 2....... ............ 189, 192 23, 4................ 2.6 obi. i...... ................ 257 26, 4............... 2,6 obi. 3...... ............ 263, 255 30, 3................ 2,6 c............. 207, 232, 257 η 30, 4............... 2, 6 ad i......... 257 30, 4 ad i et 2 2.6 ad 2......... 263 31-33.............. 2.7 obi. i....... 57 3i.................... 2,7 c............. .. 29,164,223 η 31, i............... 2,7 ad 2......... ............... 301 31, i ad i....... 2, 8............... .... 76, 236 η 3i, 3............... 3, i............... .... 27,29, 58 η 3i, 3 ad 3....... 3, i ad i......... .. 26 η, 27, 35 3, i ad 2 et 3... ............... 29. η 31, 5................... 26 η, 28 η, 3ΐ η 33, i Sed contra 3> 3 ad 2 et 3 ............... 28 η 33, 2................... 3,4............ ..................... 255 33, 2................... 3,4 ad i...... .............. ι8 34........................ 3, 5............ ................... 28 43, 2................... 4,1-2......... 256 34, 2 obi. 2......... 4, 5-8......... 256 n 34, 2 obi 3......... 5, 3 c.......... 28 n 34, 3................... n 5> 3 ad i et 2 35, 2................... ... 28 n 49, 3................... 28 n, 34 n 49, 3 c et ad i... ... 396 n 49,4................... .............. 241 258 n, 299, 300 . 98, 99, 101 ........ 101, 102 ............ 102 ............ 241 n ............ 154 ........ 207, 232 ............ 226 ............ 207 ............. 206 n ............ 207 ........ 207, 263 ............ 200 n ........ 97, 103 ........ 226, 227 . ........... 264 .......... 263 .......... 257 .......... 263 n .......... 223 n .......... 236 .......... 148 .......... 277 n .......... 281 n ■ *£1^ ' '·, . &·... tek Λ - ? ·. ■ ν. INDICES Pag. Pag. 52.2 ad 2 54, i....... 54, i ad 3 54.2 ad 2 54,2 ad 3 57, 1....... 57, 2....... 57, 2 ad 2 57, 3-4··. 57, 4....... 57, 4-5·-· 58, 2 ad 4 60, i....... 60, 2....... 60, 2-3... 61,i ad i 61, 2....... 62, 1-2 66,3 66, 4....... 66, 5....... 68, 8....... 69, 1-2... 69, 3....... 70, i....... 7°,4 ad 2 395 n 277 397 281 n 148 n 397 n 396 n 396 n 277 377 279 n, 205 279 n 279 n 279 n 278 277 277 n 277 279 n 278 32 n 278 ... 388 n • 33n, 293 ... 395 n 278, 279 n ... 279 97 ... 279 n ... 398 n • 278, 279 •·· 279 ... 278 n ... 279 n ... 293 n — 28 n 28 •·-· 202 • · -. 54 n • · · · 194 n 148 η, 277 η ... 72, 8 ad 2.... 73, i ad 3.... 74, i............... 74, 6 c et ad i 75, 3................ 75, 5................ 75, 5 ad i.... 77, 4................ 77, 5 ad i.... 84, i................ 88, i ad i 88, 3 ad i 94, 2........ 108, 4........ 109, i........ 109, 3 c... 109, 3 ad i 109, 4....... 109, 5........ 109, 6........ 109, 8....... no, 3........ 113, 9 ad 2 277 n 54 n 54 n 58 ........ 241 ........100 n ............... 98 ........ΙΟΙ n ........56, 57 ...... ..... 101 .......ιοί n ....... 101 n 56, 59 n, 338 ........ 32 n 32 n 194 56 n ........ 396 n 292, 301 n . 292, 396 n ........ 292 ........ 396 n 292 396 n 340 Secunda Secundae 2, 3 2, 4........ 2, 8....... 2, 8 ad 3 7, 2 ad 2 et 3 8, 7................ 10, 4 ad 2... .. 383, 389 .... 340 n 340, 396 n ,... 280 n .... 383 n .382, 384 ... 412 ... 407 n 61 ... 393 n ... 246 n 299, 3°3 ° 447 INDEX THOMISTICUS Pag. ................................................ 258, 299 n 23.6 ........................................ 303 n .................................... 292, 404 n 23,8......................................... 339 25.1- 5...................................... 57 ..... ......................................... 299 25.2- 3...................................... 25,3......................................... 299 n 25.5 ......................................... 180 n 25.7 ......................................... 92 n 25.10 ....................................... 334 25.11 ....................................... 299 n 25.12 ............................... 57, 180 n 26.1 .................................255, 395 n 26.2 ad 3.................................. 303 26.3 ......................................... 301 26.13 ........................................ 255 27.3 ......................................... 303 n 27.6 ......................................... 97 28............................................ 226 n 28.3 ................................. 103, n 371 29.2 ad 4.................................. 18 n 32.2 ......................................... 72 32, 5-6...................................... 99 47,1-7...................................... 277 n 47.3 .......................................... 278 47,5-7....................................... 278 n 47.7 .......................................... 279 n 47.13 ........................................ 292 n 53.3 .......................................... 332 n 57.1 .......................................... 278 58, 2................................241 n, 278 n 55, 5 ad 2.................................. 241 n *>4, i................................. 72, 100 n 64.2 ad 3.................................. 299 n 64 5........................................... 194 65, 2 c....................................... 233 65.2 ad 2................................. 233 fô, 1.................................. 72, 100 n 77, . .......................................... 100 n 85, 2 ad i.................................. 35 n 94, i ad 2.................................. 35 n 102, i c..................................... 108 Pag. 102, i ad 2 102, 2........ 102.2 ad 3 103, i 103, i ad i___ 103, i ad 2.... 103, i ad 3.... 108, 3................ 117.2 ad.......... 118, 6................ 118, 7 c et ad 2 123, 8................ 123, 12.............. 131, i ad 2----132.................... 141, 8................ 145, i c............ 145, i ad 2....... 145, 3................ 152, 2............... 179- 182............ 180- 182............ 180, i c............ 180, 3 ad 2....... 180, 8............... 180, 8 ad 2....... 181, 4............... 182, 2 ad 2....... 186, 7............... .............. 108 ........ 108 ........ 108 ........ 115 ........ .......108 ........ 125 n 105,109, no ........ 233 ........ ιοί n ........ 207 ........ .......102 ........ ...... 207 ........ 278 n ............ 139 n ............ 278 ............ ...... 109 ... 109, 125 n 71 n, 109,222 n ............ 59 28 n, 55, 293 n • 33 n, 293 n 392 n 391 34 n 282 34 n 28 n 59 n Tertia Pars 2, 6 ad 2 3, 3....... 9, i......... ii, 6....... 23, 2 ad 3 192 n 382 384 173 n 322 384 Supplementum Tertiae Partis 80, 1-2... 81, 4 ad 4 174 n 241 n IV. INDEX RERUM ANALYTICUS LIBER SECUNDUS DE ESSENTIA METAPHYSICA BEATITUDINIS OBIECTIVAE (Ad Q. II. S. Thomae) INTRODUCTIO CAPUT PRIMUM DE DIVERSIS NOMINIBUS QUIBUS BEATITUDO INSIGNITUR Pag. Ari. i,—Apud Auctores profanos........................................................... § I. Nominum collectio.............................. § II. Nominum coordinatio....................................................... . Art. 2.—Apud Auctores sacros................................. $ I. Nominum collectio..................................................... A. E Sacra Scriptura................................................. B. E Sacra Liturgia................................................... a. E Liturgia Romana.......................... . b. E Liturgia Mozarabica................................. '.. C. E Magisterio Ecclesiae......................................... 5 II. Nominum coordinatio........................................................ An. 3.—De diversis sensibus unius nominis beatitudo, eorumque coor­ dinatione....................................................... .............. i Î. Apud Philosophos............................................................... ( II. Apud Theologos. Analogia huiusce nominis........... 6 6 10 14 20 23 25 26 26 27 CAPUT SECUNDUM TRACTATIONIS ORDO ET NEXUS Art. i.—Divisio totius tractatus de hominis beatitudine concrete sumpta. Art. 2.—Ratio et divisio considerationis de essentia metaphysica beati­ tudinis obiectivae.............................................................................. 23.—De nominis*· 37 I 40 450 INDICES Pag. § I. § II. § III. § IV. Philosophos, praesertim apud Aristotelem........ S. Augustinum........................................................ Bdetium.................................................................... S. Thomam............................................................... quidem ostenditur: Ratione philosophica, ex divisione bonorum hu­ manorum in bona exteriora et in bona in­ teriora tum corporis tum animae.............. B. Quaduplici ratione theologica: a. Prima, ex contrapositione beatitudinum philosophorum et beatitudinum evangelicarum in hac vita.......................... b. Secunda, ex contrapositione vitae natu­ ralis philosophorum et vitae superna­ turalis Christianorum............................. c. Tertia, ex divisione concupiscentiae pec­ catricis ....................................................... d. Quarta, ex divisione boni quod est obiec­ tum caritatis............................................ C. Ratione philosophica simul et theologica in unum coalescentibus, quibus synthesis definitive com­ pletur simulque explicatur aim divisio tum ordo articulorum Secundae Quaestionis S. Tho­ mae ........................................................................ D. Adnotatio: duplex modus considerandi essen­ tiam metaphysicam beatitudinis obiectivae. Apud Apud Apud Apud Quod A. 42 48 50 53 53 54 54 56 57 58 62 PARS PRIOR DE HIS QUIBUS NON CONSISTIT BEATITUDO HOMINIS OBIECTIVA QUAESTIO PRIMA DE BONIS CREATIS DISTRIBUTIVE SUMPTIS SECTIO PRIMA - DE BONIS CREATIS EXTERIORIBUS CAPUT PRIMUM DE BONIS EXTERIORIBUS CORPORALIBUS Art. i.—Utrum beatitudo hominis consistat in divitiis................... Praenotanda: sensus et status quaestionis........................... 69 69 451 INDEX RERUM ANALYTICUS Pag. I. Utrum beatitudo obiectiva naturalis consistat in divitiis. 7î Conclusio: beatitudo obiectiva naturalis non consistit in divitiis.................................................................. Demonstratur: A. Argumento propter quid........................................ B. Argumento quia, septemplici medio............... I. Primo medio; quia beatitudo obiectiva est maxime voluntaria, dum divitiae sunt maxime violentiae obnoxiae...... 2. Secundo medio; quia beatitudo obiectiva est finis consummationis, divitiae autem finis consumptionis............................ 3· Tertie; quia beatitudo obiectiva non est assequibilis nisi actibus humanis, di­ vitiae vero assequuntur plerumque casu vel fortuna........................................... Quarto; quia beatitudo obiectiva est bonum plene et perfecte satiativum appe­ titus humani, ex adverso divitiae inep­ tae sunt implendi humanum appetitum. Quinto; quia beatitudo obiectiva est tota simul adeptu possibilis ab omnibus hominibus, e contra divitiae non pos­ sunt totae simul possideri ab omnibus hominibus............................................. 6. Sexto; quia beatitudo obiectiva est propria bonis et virtuosis hominibus, dum di­ vitiae sunt communes bonis et pravis hominibus.................................................... Septimu; quia obiectiva beatitudine nemo potest male uti, divitiis autem saepius homines male utuntur...................... Π, Utrum beatitudo obiectiva supernaturalis consistat in divitiis.................................................................. Conclusio: beatitudo obiectiva supernaturalis non consistit in divitiis...................................................... Probatur: · A. Indirecte (= a fortiori) ex modo dictis § I.... B. Directe et positive: a. Ex auctoritate divina: 1. Verbis explicitis Scripturae Sacrae. 2. Verbis aequivaleniibus..................... a ii ft.-.-; s 71 72 73 74 S. 75 76 78 79 8o 8ι 8ι 8ι 8i 82 •V,·*· 452 INDICES Pag. Ex triplici ratione theologica: 1. Prima; quia usus beatitudinis obiec­ tivae consistit in eam retinendo, divitiarum vero in eas erogando vel emittendo............................... 2. Secunda; quia beatitudo supernatu­ ralis obiectiva est essentialiter supra hominem beatificandum, divitiae autem sunt essentialiter infra hominem............................. 3. Tertia; quia supernaturalis beatitu­ do obiectiva est bonum hominis absolute ac simpliciter optimum, ideoque certum, fixum, stabile pleneque satiativum appetitus utpote secum ferens omnia bona et excludens omnia mala: at vero divitiae non sunt bonum homi­ nis simpliciter optimum sed in­ certum, fallax et instabile, neque appetitum hominis plene satiare valent utpote non secum ferentes omnia bona, quin potius secum trahentes plura mala.................. Solvuntur difficultates......................................................... A. Prima difficultas: a. Proponitur..................................................... b. Infirmatur..................................................... B. Secunda difficultas: a. Proponitur...................................... «............ b. Enervatur...................................................... C. Tertia difficultas: a. Proponitur..................................................... b. Enodatur, et explicatur differentia inter appetitum infinitum divitiarum et appetitum infinitum beatitudinis obiactivae............................................... 9^ b. 5 III. « 86 86 88 91 92 93 95 95 9® CAPUT SECUNDUM DE BONIS EXTERIORIBUS SPIRITUALIBUS Praenotanda: sensus et status quaestionis................... A. Notio honoris........................................................... B. Notio laudis............................................................. 105 106 108 INDEX RERUM ANALYTICUS 453 Pag. C. Notio gloriae............................................................ no D. Notio famae........................................... E. Notio humanae potestatis.................... 114 Art. 2.—Utrum beatitudo hominis consistat in honoribus.................. 114 § I. Utrum beatitudo obiectiva naturalis consistat in ho­ noribus.............................................................. 115 Conclusio: beatitudo obiectiva naturalis non consistit in honoribus.................................................................. 115 Probatur: A. Demonstratione propter quid............................... 115 116 B. Demonstratione quia, quintuplici medio........... Primo; quia beatitudo obiectiva naturalis est in omnium hominum potestate, honor vero non est in potestate om­ 117 nium hominum.................................. b. Secundo; quia honor humanus est com­ munis bonis et malis hominibus, dum beatitudo obiectiva est propria bonis 117 tantum................................................... Tertio; quia beatitudo obiectiva non po­ test male acquiri, eaque adepta nemo pôtest male uti; honor autem humanus potest male acquiri, coque semel habito 117 potest quis male uti....................... d. Quarto; quia, si unus tantum homo esset in mundo, posset ipse beatitudinem consequi obiectivam, cum tamen non τΐΊ posset ab aliis hominibus honorari.. e. Quinto; quia beatitudo obiectiva semper est verum bonum, dum honor huma­ nus falsitati obnoxius est............... § II. Nvm beatitudo obiectiva supernaturalis consistat in 118 honoribus.......................................... ............ Conclusio: beatitudo obiectiva supernaturalis non 118 consistit in honoribus.............................................. Probatur: duplici argumento theologico: t/ Primo..................... B. Secundo.................. Solvuntur difficultates.... A. Prima difficultas: a. Proponitur.. b. Respondetur A. §111. 118 12O 123 123 ■ ·: ■t * J I INDICES Pag. V * ! I Secunda difficultas: a. Proponitur.................................................... 125 b. Solvitur......................................................... Tertia difficultas: a. Proponitur.................................................... 126 b. Evacuatur..................................................... 126 3—Utrum beatitudo hominis consistat in gloria....................... 127 Utrum beatitudo obiectiva naturalis consistat in gloria. 128 Conclusio: beatitudo hominis obiectiva naturalis non consistit in gloria humana........................ 128 Probatur: A. Argumento propter quid..................... 128 B. Argumento quia, quintuplici medio.................. 133 Primo; quia beatitudo obiectiva est bo­ num semper et necessario verum, dum humana gloria saepe est falsa et fallax. 130 Secundo; quia beatitudo obiectiva est bonum escntialiter stabile et inamis­ sibile, cum tamen gloria humana est valde instabilis et facile amissibilis... 131 Tertio; quia beatitudo obiectiva est pro­ pria bonis tantum, at vero humana gloria est bonis et malis communis... na Quarto; quia obiectiva beatitudo est om­ nibus hominibus adeptu possibilis, non autem humana gloria...................... 132 Quinto; quia beatitudo obiectiva de facto adipiscitur ab his qui eam ardenter et continuo quaerunt, dum gloria humana eo magis exsulare solet quo magis per­ sequitur................................................. 133 Utrum beatitudo obiectiva supernaturalis consistat in gloria...................... 133 Conclusio: beatitudo obiectiva supernaturalis non con­ sistit in gloria humana sive mundana......... 133 Probatur: A. Ex auctoritate divina: Verbis expli.itis Scripturae Sacrae......... 133 Verbis ae juivalentibus................................ 134 Factis............................... 135 B. Ex rationibus theologicis: 136 Prima.............................. 136 b. Secunda............................ Tertia............................................. . .... 138 INDEX RERUM ANALYTICUS 4δ5 Pag. Solvuntur difficultates........................................................ 139 Primi difficultas: a. Proponitur.................................................... 139 b. Evellitur........................................................ 139 B. Secunda difficultas: a. Proponitur.................................................... 142 b. Convellitur................................................... 143 Tertia difficultas: a. Proponitur.................................................... 145 b. Repellitur...................................................... 146 Art. 4.—Utrum beatitudo hominis consistat in potestate.................. 147 § I. An beatitudo obiectiva naturalis consistat in humana potestate........................................................... 147 Conclusio: beatitudo hominis obiectiva naturalis non consistit in humana potestate................................... 147 Probatur: A. Demonstratione propter quid................. 147 B. Demonstratione quia, quintuplici medio.......... 147 Primo; quia beatitudo obiectiva habet rationem termini actionis humanae, dum humana potestas habet rationem 148 principii............................................... 2. Secundo; quia potestas mundana est es­ sentialiter relativa, beatitudo vero obie­ ctiva est bonum absolutum et sim­ 148 pliciter.................................................. Tertio; quia beatitudo obiectiva est de3terninate bona et propria bonis tantum, e contra humana potestas est de se indifferens ad bonum et malum et indifferenter potest convenire bonis et malis hominibus............................ 149 Quarto; quia beatitudo obiectiva est om­ nibus hominibus tota simul adeptu possibilis, secus vero humana po­ testas.................................................... 149 Quinto; quia obiectiva beatitudo est bo­ num undequaque perfectum et solidum, ex adverso humana potestas est natura sua imperfectissima et instabilissimi cum intensive tum extensive........... 150 § II. Utrum beatitudo obiectiva supernaturalis consistat io humana potestate........................................ 151 § III. 456 INDICES Pag. § III. Conclusio: beatitudo hominis obiectiva supematuralis non consistit in potestate humana........ ............. Prodatur: .......... A. Ex verbis et factis Christi Domini.................. B. Ex co quod, iuxta Scripturae doctrinam, hu­ mana potestas non habet conditiones verae beatitudinis obiectiuae......................................... Sohmntur difficultates........................................................ A. Prima difficultas: a. Proponitur.................................................... b. Refutatur...................................................... B. Secunda difficultas: a. Proponitur.................................................... b. Reficitur........................................................ C. Tertia difficultas: a. Proponitur.................................................... b. Respuitur...................................................... »_ 155 15$ ijg 156 CAPUT TERTIUM EPILOGUS TRIMAE SECTIONIS § I. § II. Rationes quatuor, quibus simul ostenditur in nullo ex bonis exterioribus hucusque recensitis consistere beatitudinem hominis obiectivam................................... A. Prima ratio: ex parte proprii subiecti beatitudinis. B. Secunda ratio: ex parte sui, prout beatitudo obiectiva includit positive omne bonum.......... C. Tertia ratio: ex parte sui, secundum quod beati­ tudo obiectiva excludit positive omne malum. D. Quarta ratio: ex parte causae sive principii im­ pellentis hominem ad beatitudinem.............. Rationes quatuor, quibus ostenditur beatitudinem hominis obiectivam non consistere in hisce bonis exte­ rioribus, etiam simul et collective sumptis.. 163 A. Prima........................................................................ B. Secunda..................................................................... C. Tertia........................................................................ D. Quarta...................................................................... 159 159 159 160 162 163 163 163 163 INDEX RERUM ANALYTIGUS SECTIO SECUNDA DE BONIS CREATIS INTERIORIBUS CAPUT PRIMUM DE BONIS INTERIORIBUS PURE CORPORALIBUS Pag. 167 Art. 5.—Utrum beatitudo hominis consistat in bonis corporis.......... 167 Praenotanda: sensus et status quaestionis........................................ 167 A. Notio bonorum corporis.................... 168 B. Divisio bonorum corporis..................... § I. Utrum beatitudo obiectiva naturalis consistat in bonis corporis............................................................ I70 Conclusio: beatitudo obiectiva naturalis non consistit in bonis corporis....................................................... I72 Probatur: 172 A. Argumento propter quid.................... 174 B. Argumento quia, quintuplici medio.................. i. Primo, ex parte proprii subiecti psycho­ logici; quia beatitudo obiectiva est bonum proprium hominibus, dum bona corporis sunt communia hominibus I74 et brutis....................................... 2. Secundo, ex parte proprii subiecti mora­ lis; quia beatitudo obiectiva est propria possessio bonorum hominum, sed bona I75 corporis sunt communia bonis et malis. Tertio, ex parte propriarum conditionum 3obiectivarum utrinde; quia beatitudo obiectiva est bonum essentialiter sta­ bile, diuturnum, incorruptibile, aeter­ num; bona autem corporis sunt essen­ tialiter instabilia, fugacia, caduca ct transitoria........................................... 175 Quarto, ex parte propriae causae effi­ cientis: quia beatitudo obiectiva est omnibus hominibus adeptu possibilis, nec semel habita potest involuntarie et violenter amitti; bona vero corporis, saltem collective sumpta, non sunt omnibus hominibus adeptu possibilia, ac semel possessa possunt violenter ct involuntarie amitti...... 458 INDICES Pag. « 5. Quinto: quia, etiam intra categoriam bo­ norum interiorum hominis, beatitudo est bonum simpliciter optimum; dum bona corporis sunt infima...... 177 § II. An beatitudo hominis obiectiva supernaturalis consistat in bonis corporis............................................................ 178 Conclusio: beatitudo hominis obiectiva supernaturalis non consistit in bonis corporis....................................... 178 Probatur: A. Ex auctoritate divina: a. Terminis formalibus Scripturae Sacrae.. 178 b. Terminis aequivalentibus............... 179 B. Ex rationibus theologicis: a. Prima............................... 180 b. Secunda............................. 181 c. Tertia............................... 181 d. Quarta.............................. 183 e. Quinta............................................................ 184 § III. Solvuntur difficultates............................. 185 A. Prima difficultas: a. Proponitur.................................................... 185 b. Expungitur.................................................... 186 B. Secunda difficultas: a. Proponitur.................................................... 188 b. Evincitur, et explicatur perfectio actus essendi....................................................... 189 C. Tertia difficultas: a. Proponitur.................................................... 192 b. Revincitur..................................................... 193 1. Instantia............................................. 197 2. Responsio.......................................... 198 CAPUT SECUNDUM DE BONIS INTERIORIBUS PARTLM CORPORALIBUS ET PARTIM ANIMALIBUS Art. 6.—Utrum beatitudo hominis in voluptate consistat................... Praenotanda: sensus et status quaestionis........................................ A. Notio voluptatis....................................................... B. Divisio voluptatis..................................................... 5 I. An beatitudo naturalis obiectiva consistat in voluptate. I. Exfonitur doctrina hedonistica philosophorum...... A. Hedonismus vulgaris sive effrenatus...... 199 199 200 201 209 209 209 INDEX RERUM ANALYTICUS 459 Pag. Hedonismus scientificus sive moderatus (= epicureismus)...................................... 213 a. Indivi dualis..................... 213 218 β. Socialis sive utilitarismus................ a. Primi forma utilitarismi 219 (== quantitativa)............ Secunda forma (= quali­ 220 tativa).............................. c. Tertia forma (= evolutio221 nistica)............................ d. Quarta forma (= solidari221 tatis universalis)........... 222 2. Confutatur hedonismus philosophorum...................... Conclusio: naturalis beatitudo obiectiva hominis non 222 consistit in voluptate............................ Probatur triplici momento: 222 Non consistit in voluptate ut sic........................... 222 a. Non sub ratione specificativa boni...... 223 b. Neque sub ratione reduplicative finis... Neque in voluptate animi sive spirituali.............. 224 a. Nequit esse finis ultimus obiectivus.......... 224 1. Argumentum a priori..................... 225 2. Argumentum a posteriori............... 225 b. Nequit esse finis ultimus formalis.......... 225 1. Argumentum proprium........... 227 2. Argumentum analogicum................ 23I Neque in voluptate carnali sive corporis.......... a. Non in voluptate carnali ut sic.............. 23I Non sub ratione reduplicativa vo­ luptatis...................................... 23I 1. Argumentum commune........ 23I 23I 2. Argumentum proprium........ Non sub ratione spe:ifi:ativa boni 232 corporalis................................... Non in voluptate carnali effrenata.......... 233 a. Ratione proprii subiecti quod vo­ luptatis effrenatae et beatitudinis. 233 236 b. Ratione proprii effectus utriusque. Ncque in voluptate corporali moderata. 239 Non in hedonismo individuali mo­ derato............................. 239 a. Argumentum primum: ex in­ trinseca oppositione ele­ mentorum quibus constat. 239 INDEX RERUM ANALYTICUS 460 INDICES A. Hedonismus Sadducacorum....................... B. Hedonismus Mohamedorum...................... b. Argumentum secundum: ex C. Hedonismus Chiliastarum.......................... intrinseca repugnantia ad D. Hedonismus quorundam Florentinarum virtutem moderantem... saec. xii et xm...................................... c. Argumentum tertium: ex in­ E. Hedonismus quorundam Humanistarum trinseca repugnantia ad et Ecclecticorum....................................... ipsam voluptatem mode­ F. Hedonismus Mormonorum et Irvingiararem.................................. norum......................................................... β. Neque in hedonismo sociali mode­ 2. Impugnatur hedonismus infidelium et haereticorum. rato...................................... Conclusio: supernaturalis beatitudo hominis nullo modo a. Non sub forma quantitatives consistit in voluptate carnali..................................... Jeremiae Bentham. Probatur: 1. Argumentum primum, A. Ex auctoritate divina: quia est contra ipa. Verbis expressis Sacrae Scripturae.......... sem rationem volu­ b. Verbis aequivalentibus................. ptatis corporis....... c. Factis............................... 2. Argumentum secun­ B. Ex rationibus theologicis: dum, quia est con­ a. Prima, ex proprio subiecto beatitudinis tra ipsam rationem et voluptatis carnalis............................. additionis volupta­ b. Secunda, ex proprio effectu beatitudinis tis ad voluptatem. et carnalis voluptatis............................. b. Non sub forma qualitativa c. Tertia, ex propria indole utriusque.... loannis Stuart Mill......... § III. Solvuntur difficultates............................. i. Argumentum primum, A. Prima difficultas: quia nequit esse ve­ a. Proponitur................................................... re communis seu b. Diluitur........................................................ universalis.... J B. Secunda difficultas: 2. Argumentum secun­ 26O a. Proponitur................................................... dum, quia nequit 260 b. Conteritur.................................................... assignari verum et C. Tertia difficultas: reale subiectum a. Proponitur................................................... beatitudinis............ 2 b. Excutitur...................................................... 3. Argumentum tertium, 1. Instantia epicureorum.................... quia absurdum red­ 2. Repellitur.......................................... dit naturalem appe­ titum beatitudinis. Z CAPUT TERTIUM c. Non sub forma cvolutionistica Herbert! Spencer........ DE BONIS INTERIORIBUS PURE SPIRITUALIBUS d. Neque sub forma solidaritatis universalis Scholae So: *j.—Utrum beatitudo hominis consistat in aliquo bono animae. ciologicae............................ 24 Sensus et status quaestionis: exponitur doctrina ponentium beati Num beatitudo obiectiva supernaturalis consistat in tudinem hominis in bonis animae............................................. voluptate.......................................................................... 24 A. Prima forma: stoicismus....................................... i. Exponitur doctrina hedonismi infidelium et haere­ ticorum................................................ .. 24' INDICES Pag. Secunda forma: progressismus leibniziano-wolfianus.................... 272 C. Tertia forma: formalismus kantianus........... 273 I. An hominis beatitudo naturalis consistat in aliquo bono animae................................................................................ 275 Conclusio: naturalis beatitudo obiectiva hominis non consistit in aliquo bono naturali animae.................... 275 Probatur: I. Contra formam stoicismi. A. Non consistit in ipsa essentia animae nude sumpta..................... 276 a. Primo; quia ipsa anima est essentia­ liter pars heminis, ideoque infra totum heminem..................... 276 b. Secundo; quia est essentialiter in po­ tentia ad esse, quod est actus omnium...................... 276 Tertio; quia essentialiter comparatur ad potentias, habitus et actus ut subiectum perfectibile ad suam peifcctionem et complementum... 276 B. Neque in eliquo tono at.imae i ihaerenti. Primo, ratione communi....................... 276 Secundo, ratione propria...................... 276 a. Non in potentiis naturalibus animae......................... 276 β. Non in habitibus sive virtutibus animae......................... 277 Primo, argumento deduc­ tivo seu a priori.... 277 Sesundo, argumento inductivo sive a poste­ riori 277 aa. Non in genere virtutum pure moralium.... 277 bb. Non in prudentia, quae est virtus partim moralis et par tim intel­ lectualis...... 278 cc. Non in genere virtutum pure intellectualium 279 B. 463 INDEX RERUM ANALYTICUS Pag. - - Λ Neque in actibus potentiarum et habituum.................... 281 1. Primot non sub ratione speci ficativa entis.......281 2. Secundo, neque sub ra­ tione reduplicativa ac­ tus................................ 281 3. Tertio, neque sub ratione 282 reduplicativa finis.... 2. Contra formam progressisme. 282 A. Primo, argumento metaphysico............ 283 B. Secundo, argumento psychologico.................. 3. Contra formam Jormalismi kantiani. 285 N. Ex hucusque dictis....................... 285 B. Radix erroris kantiani.................... Num hominis beatitudo supematuralis obiectiva consis­ 285 tat in aliquo bono animae............................ Conclusio: beatitudo hominis obiectiva supematuralis 285 non consistit in aliquo bono naturali animae.......... y. § II. Probatur: § III. Ex dictis hucusque....................... B. Ex propriis: a. Ex auctoritate divina: 1. Scripturae Sacrae: a. Terminis expressis...... β. Terminis aequivalentibus 2. Magisterii Ecclesiae.................. b. Ex ratioribus theologicis: Prima, ex conditione naturae lapsae Secunda, ex hierarchia virtutum, etiam abstrahendo a statu na­ turae lapsae.............................. Tertia, ex ordine obiectorum cari­ tatis ............................................ Solvuntur difficultates....................................................... A. Prima difficultas: a. Proponitur............................................ b. Diruitur................................................ B. Secunda difficultas: a. Proponitur............................................ b. Oppugnatur, et explicatur modus amoris sui et beatitudinis tam obiectivae quam formalis................ 286 286 286 291 291 293 293 296 296 296 298 298 464 INDICES Pag. C. Tertia difficultas: a. Proponitur b. Refutatur. 304 304 QUAESTIO SECUNDA DE BONIS CREATIS COLLECTIVE SUMPTIS Art. 8. Utrum beatitudo hominis consistat in aliquo bono creato.... 307 Sensus et status quaestionis: triplex forma ponendi beatitudi­ nem hominis in collectione omnium bonorum creatorum. 307 308 A. Forma collectivistica..................... B. Forma pantheistico-cosmologica............ 309 C. Forma pantheistico-psychologica............. *>... 310 I. An hominis beatitudo naturalis consistat in aliquo bono creato....................... 312 Conclusio: beatitudo hominis obiectiva naturalis non consistit in aliquo bono creato, quodcum que sit illud.... 312 Probatur: I. Non consistit in bono creato sub quacumque ex tribus formis de facto propositis................ 312 A. Non in tota collectione bonorum externorum 312 et internorum hominis.................. a. Non respectu unius singularis perso­ 312 nae....................... 313 b. Non respectu totius Humanitatis....... B. Neque in totalitate omnium bonorum modo SM pantheistico adunatorum............................... C. Neque in coniunctionc vel continuatione ho­ 315 minis cum Intellectu Agente Separato.... a. Primo, quia falsum est eius duplex 315 fundamentum.................................... b. Secundo, quia est positio in seipsa contradictoria............................ .... 3U c. Tertio, quia est centra ipsam rationem beatitudinis naturalis humanae.__ 316 2. Neque in collectione omnium bonorum creatorum et creabilium sub quacumque alia forma cogita­ 317 bili possessorum........................... 317 A. Non physice possessorum................................ B. Neque intentionaliter sive intelligibiliter.......SH a. Primo, quia non potest hominem 320 beare cx parte ipsius rei possessae.. Λ t INDEX RERUM ANALYTICUS 465 Pag. Secundo, quia non potest hominem reddere beatum ex parte modi eam possidendi................................. 321 § II. Num hominis beatitudo obiectiva supernaturalis con­ sistat in aliquo bono creato........................... 322 Conclusio: beatitudo hominis obiectiva supernaturalis non consistit in aliquo bono creato................................................... Probatur: A. Ex auctoritate divina: a. Scripturae Sacrae.................................. b. Magisterii Ecclesiae.............................. B. Ex rationibus theologicis: a. Prima, a priori et quasi deductive.... b. Secunda, a posteriori et quasi induc­ tive...................................................... 1. Non in bonis creatis pure cor­ poralibus et visibilibus............ 2. Neque in bonis creatis pure spiritualibus et invisibilibus, idest in Angelis...................... 3. Neque in bonis creatis com­ positis ex spiritu et corpore, hoc est, in hominibus............. 4. Neque tandem in bonis creatis quibuscumque modo pantheis­ tico consideratis............ ' III. Solvuntur difficultates....................................................... A. Prima difficultas: a. Proponitur............................................ b. Confutatur, et explicatur axioma: supremum infimi attingit infimum supremi........................ B. Secunda difficultas: a. Proponitur............................................ b. Dispellitur............................................ C. Tertia difficultas: a. Proponitur............................................ b. Convellitur........................................... b. 30·* ■ * 322 322 325 327 328 328 328 329 329 330 331 331 335 335 341 341 466 INDICES PARS ALTERA DE EO IN QUO CONSISTIT BEATITUDO HOMINIS OBIECTIVA SECTIO PRIMA DE EO IN QUO CONSISTIT BEATITUDO OBIECTIVA NATURALIS Pag. Conclusio: beatitude hominis obiectiva naturalis con­ sistit in solo bono increato seu infinito, quod Deus est.. 347 Probatur: A. Indirecte et quasi negative, ex omnibus hu­ cusque dictis................................................. 347 B. Directe et positive: a. A priori, ex ipsa notione Dei et beatitudinis obiectivae.............................. 347 b. A posteriori, ex proprio Dei et beatitudinis obiectivae............................. 348 Scholium. Hanc veritatem adum­ brarunt nobiliores philosophi pa­ gani.......................... 349 SECTIO ALTERA DE EO IN QUO CONSISTIT BEATITUDO HOMINIS OBIECTIVA SUPERNATURALIS CONCLUSIO: beatitudo hominis obiectiva supernaturalis sita est in solo Deo...................................... 353 Probatur: A. Ex auctoritate divina: a. Scripturae Sacrae: 1. Primum argumentum................ 353 2. Secundum.................................... 355 3. Tertium........................................ 356 4. Quartum...................................... 357 5. Quintum...................................... 358 6. Sextum........................................ 360 b. Magisterii Ecclesiae.............................. 361 B. Ex rationibus theologicis: a. Argumento deductivo seu a priori.. 364 b. Argumento inductivo sive a posteriori. 369 INDEX HERUM ANALYTICUS 467 SECTIO TERTIA DE DIVERSA RATIONE FORMALI SECUNDUM QUAM IDEM DEUS EST BEATITUDO HOMINIS OBIECTIVA NATURALIS ET SUPERNATURALIS Pag. Conclusio: Deus est beatitudo hominis obiectiva naturalis in obliquo tantum, hoc est, secundum rationem specificativam Primae Causae et Ultimi Finis operum naturalium ad extra, specialiter ipsius animae rationalis; est autem beatitudo homi­ nis obiectiva supernaturalis in recto, idest secundum ratio­ nem reduplicativam ipsius Deitatis prout est in se.......... 376 Probatur: A. Prima Pars................................ 376 B. Secunda Pars................................................... 378 a. Ex auctoritate divina: 1. Scripturae Sacrae....................... 378 2. Magisterii Ecclesiae................... 379 b. Ex rationibus theologicis: i. Prima, ex alto, scilicet ex con­ sideratione rationis formalis obiectivae secundum quam Deus ipse cadit sub divina beatitudine................. 379 '. Secunda, ex imo, nempe ex modo quo Deus cadit sub fide theologica cui succedit beatitudo in patria..... 382 3. Confirmatur ex relatione inter justificationem et glorifica­ tionem, videlicet ex modo quo Deus ipse concurrit ad iustificationem quae semen est gloriae et via in beatitudinem.......................... 383 SECTIO QUARTA CONCLUSIO TOTIUS SECUNDI LIBRI § I. Distinctio duplicis beatitudinis obiectivae hominis natu­ ralis et supernaturalis............................................................... A. Non distinguuntur materialiter sive ex parte rei beatificantis................... 385 385 468 INDICES Pag. Ex parte rationis formalis obiective attactae................... ........................ 389 Ex parte modi eam attingendi............ 389 I. Naturalis est attingibilis ex viribus naturae; supernatu­ ralis vero ex viribus tantum gratiae consummatae.......... 389 2. Naturalis attingitur secundum modum nostrum; supernatu­ ralis autem secundum mo­ dum Dei.................. 390 Naturalis attingitur mediale, per modum speculationis; supematuralis immediate, per modum contemplationis sive visionis intuitivae............... 391 Naturalis est de Altissimo ex infimo; supernaturalis est de Altissimo ex altissimo........ 391 5. Naturalis est inchoata quaedam et imperfecta Sapientia; supematuralis est Sapientia per­ fecta et consummata.............. 392 6. Naturalis oritur ex amore beati; supernaturalis ex amore caritativo Dei beatificantis propter seipsum.................... 392 7· Ad beatitudinem naturalem as­ sequendam dirigunt virtutes intellectuales et morales ac­ quisitae, scilicet intellectuales (= Prudentia et Sapientia) ostendendo et morales incli­ nando; ad supernaturalem vero dirigunt virtutes théolo­ gales, nempe fides osten­ dendo, spes et caritas incli­ nando........................... 393 Huiuscemodi distinctio aequivalenter inve­ nitur tradita in Magisterio Ecclesiae...... 393 a- In Magisterio sollemni.......................... 393 b- In Magisterio ordinario....................... 394 Corollarium. Ex hac distinctione formali, sicut ex prima radice, fluunt distinctio- INDEX RERUM ANALYTICUS 469 Pag. 387 B. Sed distinguuntur formaliter........................... nes: a) ordinis naturalis et superna turalis; &) providentiae naturalis et supernatu­ ralis; c) naturae et gratiae; d) rationis et fidei; e) amoris Dei naturalis et amoris caritativi........................................................ 395 § II. Cuius sit iudicare de hominis beatitudine obiectiva........... A. Sapientia naturalis sive philosophica rite exculta iudicat de beatitudine naturali tantum, minime vero de supematurali; Sapientia autem supernaturalis sive theo­ logica iudicat de utraque, et quidem de ipsa naturali beatitudine multo certius ac 396 sublimius quam Philosophia...................... B. Corollaria duo: a. Inde iustificatur totus processus huiusce Secundi Libri........................ 397 b. Inde etiam, ex alto Divinae Sapien­ tiae, melius apparet falsitas positio­ num aberrantium a vera hominis beatitudine obiectiva....................... 399 § III. Confirmatur et illustratur praedictus agendi modus, ex 400 modo quo hac in re processerunt maiores Ecclesiae Doctores. 400 A. S. Augustinus.................................................................. 402 B. S. Joannes a Cruce......................................................... C. S. Thomas........................................................................ 403 a. Subordinate beatitudinis naturalis ad supernaturalem............................. 404 Elevatio humanae Sapientiae ex Sa­ 406 pientia Divina.............................. 1. Per virtutes théologales, maxime per fidem et caritatem........407 412 2. Per Sacram Theologiam............ c. Sanatio et vegetatio ipsius humanae Sapientiae, etiam intra propriae ac­ tivitatis ambitum, ex influxu Divi­ nae Sapientiae, praesertim in quae­ stione fundamentali totius Philoso­ phiae, quae est de vera hominis beatitudine......................................... 415