SANTIAGO RAMIREZ ΤΟΜΟ III I ■ CONSEJO SUPERIOR DE INVESTIGACIONES CIENTIFICAS JACOBUS M. RAMIREZ, O. P. DE HOMINIS BEATITUDINE IN III SUMMAE THEOLOGIAE DIVI THOMAE COMMENTARIA (QQ. I-V) Editio praeparata a Victorino Rodriguez, O. P. If INSTITUTO DE FILOSOFIA MADRID, 1972 Nihil obstat: Lmprlmi potest: Imprimatur: jj:·. . ·Λ : Fr. Theophilus Urdanoz, O. PFt. Armandus Bandera, Ο. P. Ft. Hyacinthus Hoyos, Ο. P. Provincialis Provinciae Hispaniae. •7 iw Dr. Constantius Palomo. Vicarius Generalis. Salmanticae, 7 martii 1971· INDEX RERUM SYNTHETICUS Depôsito Legal: M. 29.980-1971 (HI) I nip RESO en Espana Printed in Spain Sucesores DE Rivadeneyra, S. A.—Pasco de FEEHAN MEMORIM L^ARY ST. MARY OF THE LAKE t IARY MUNDELEIN, ILLINOIS Onésimo Redondo, ^6—Madrid-8 4U. r · < ! LIBER TERTIUS De ESSENTIA METAPHYSICA BEATITUDINIS eormalis (ad Q. III. S. THOMAE) Pâg. Introductio.—Ratio et divisio tractatus PARS PRIOR DE GENERE PROXIMO BEATITUDINIS FORMALIS QUAESTIO PRIMA DE GENERE ONTOLOGICO BEATITUDINIS FORMALIS SECTIO PRIMA I UTRUM BEATITUDO FORMALIS SIT ALIQUID CREATUM VEL INCREATUM CAPUT PRIMUM DIVERSAE THEOLOGORUM ET HAERETICORUM SENTENTIAE CAPUT SECUNDUM QUAESTIONIS RESOLUTIO CAPUT TERTIUM ENODANTUR DIFFICULTATES 3 Index rerum syntheticus Pdg. SECTIO SECUNDA UTRUM BEATITUDO FORMALIS SIT SUBSTANTIA VEL ACCIDENS · CAPUT PRIMUM DIVERSAE THEOLOGORUM SENTENTLAE 86 CAPUT SECUNDUM 87 QUAESTIONIS RESOLUTIO CAPUT TERTIUM 93 DIFFICULTATUM ENODATIO SECTIO TERTIA IN QUO GENERE ACCIDENTIS CONSISTAT FORMALIS NOSTRA BEATITUDO CAPUT PRIMUM DIVERSAE THEOLOGORUM SENTENTIAE. 99 CAPUT SECUNDUM 107 QUAESTIONIS RESOLUTIO 1. CAPUT TERTIUM I29 ENODANTUR DIFFICULTATES QUAESTIO SECUNDA DE GENERE PSYCHOLOGICO BEATITUDINIS FORMALIS SECTIO PRIMA DE GENERE PSYCHOLOGICO BEATITUDINIS FORMALIS EX PARTE POTENTIAE CAPUT PRIMUM AN BEATITUDO FORMALIS HOMINIS SIT OPERATIO POTENTIAE ORGANICAE.. Art. i.—Utrum beatitudo sit operatio potentiae vegetativae................ 144 144 Index rerum XI syntheticus Pâg. jrli 2.—Utrum beatitudo consistat in operatione potentiae sensitivae. Diversae theologorum et haereticorum sententiae.............. Quaestionis resolutio................................................................... § III Enodantur difficultates................................................................ 146 146 151 165 CAPUT SECUNDUM SJTNE BEATITUDO FORMALIS REPONENDA IN OPERATIONE POTENTIAE ANORGANICAE............................................................................................................................ 173 Art. i,—Utrum beatitudo consistat in actu intellectus vel in actu voluntatis......................................................................... 173 § I Diversae theologorum sententiae............................................. 173 § II Quaestionis resolutio................................................................... 185 § III Solvuntur difficultates................................................................ 222 Art. 2.—Num beatitudo formalis hominis sit actus intellectus agentis vel intellectus possibilis................................................ 248 Diversae theologorum sententiae............................................. § Π Quaestionis resolutio................................................................... 258 § ni Difficultatum enodatio................................................................ 260 SECTIO SECUNDA DE GENERE PSYCHOLOGICO BEATITUDINIS FORMALIS EX PARTE HABITUS CAPUT UNICUM > UTRUM BEATITUDO FORMALIS HOMINIS CONSISTAT IN ACTU INTELLECTUS SPECULATIVI VEL PRACTICI.......................................................................................................... Art, i.—Diversae theologorum sententiae Art. 2.—Quaestionis resolutio.................... An. 3.—Difficultatum enodatio................. 267 267 272 320 INTRODUCTIO I 1 1. Determinata essentia metaphysica beatitudinis obicctivae, superest investiganda essentia item metaphysica beati­ tudinis formalis quae est ei correlativa: id quod S. Thomas facit in sua Quaestione Tertia, formalissime inquirens quid sit beatitudo. Nomine autem beatitudinis subiectivae sive formalis intelligimus ipsam adeptionem beatitudinis obiectivae, cuius possessione homo beatus formaliter seu reduplicative con­ stituitur et denominatur talis. Quaestio igitur est quid sit illud quo primo et per se homo attingit sive possidet ipsam essentiam ( = metaphysicam) suae beatitudinis obiectivae, atque ideo primo et formaliter beatus constituitur vereque talis nominatur: hoc enim erit constitu­ tivum formale —quod et metaphysicum appellant— beati­ tudinis formalis eius. 2. Qua quidem in re S. Thomas, Aristotelem imitatus 1 Aristoteles enim, ut ipse Thomas adnotat, ad ostendendum quid sit Jiliciias (In I Ethic. Nie., lect. 9, n.° 103), inquirit definitionem essentialem aaj («inquirit felicitatis essentiam* [ibid., n.° 103], «investigat definitionem eius» (ibid., lect. 10, nn. 118-119) per modum cuiusdam venationis (wenatur itfmtionem felicitatis» [ibid., lect. 10, n.° 118]. «Et circa hoc duo facit: primo, Equirit genus eius [7n I Ethic., lect. 10, nn. 119-126; In X, 1. 9, nn. 2.0662067]; secundo, differentias eius» (In 1,1. 10, n.° 119) tum ex parte potentiae (ibid., nn. 127-128 una cum nn. 121-126) tum ex parte habitus seu virtutis (h 1,1.10, nn. 129-130; in X, 1. 9-12, nn. 2.068-2.125). * Quam Aristotelis methodum suo modo aemulati sunt maiores theologi weculi xni, ut S. Albertus Magnus (IV Sent., d. 49, a. 1, ed. Borgnet, tXXX, pp. 672-677), S. Bonaventura (IV Sent., d. 49, I P., a. ume. q. 1, 4 Introductio quantum materia plene theologica permittit, totus est in hac essentia metaphysica investiganda per quandam quasi vena­ tionem definitionis essentialis eius, quam perficit via divisiva sive per remotionem aut delimitationem ab aliis haec enim venandi methodus non solum brevior et efficacior est in se, verum etiam indagandis rebus divinis, aut certe divini ordinis qualis est formalis beatitudo, maxime accommodata. Porro in hoc munere fungendo tam perspicuo procedit ordine, ut articulorum nexus non egeat expositione sed lec­ tione et meditatione. Octo enim articulis investigationem suam hoc modo absolvat: «i.° utrum beatitudo [formalis] sit aliquid [creatum vel] increatum; 2.° si est aliquid creatum, [quidnam sit illud, ac especialiter] utrum sit operatio; 3·° [dato quod sit operatio, quaenam illa sit, videlicet] utrum sit operatio sensitivae partis an intellec­ tivae tantum; 4.° si est operatio intellectivae partis, utrum sit operatio intellectus an voluntatis; 5·° si est operatio intellectus, utrum sit operatio intel­ lectus speculativi aut practici; 6.° si est operatio intellectus speculativi, [cuiusmodi sit haec speculatio, nempe] utrum consistat in speculatione scientiarum speculativarum [qua cd. Quaracchi, t. IV, pp. i.000-1.001, rigore plene aristotelico) ac praesertim S. Thomas: minus quidem aperte in IV Sent., d. 49, q. 1, a. 2, ubi quasi media via incedit inter liberiorem Alberti modum et regidiorem modum Bonaventurae; apertius in III Contra Gentiles, cap. 26-63; apertissime in Summa Theologica, I-II, 3. Cuius investigationis seriem, ad prima lineamenta quod attinet, optime perspexerat Conradus Koellin (In I-II, 3, p. 29b, 31a, 3312-343, 39a. Venetiis, 1589), licet singulas eius partes minus fortunate coordinaverit ac perlustraverit, ut suis in locis ostendetur. 1 Ut vel ipsum definitionis nomen importat: de-finire, iuxta illud S. Augu­ stini: definitio est quasi distinctio «qua secernitur aliquid a ceteris* (Quaestiones in Heptateuatm, lib. III, q. 3, ML. 34, 675). Introductio r> Deus, qui est beatitudo obicctiva, ex sensibilibus cognoscitur]; 0 [dato quod non sita sit in speculatione Dei ex sensi­ bilibus], utrum [saltem] consistat in speculatione Substantiarum Separatarum, scilicet Angelorum, [quasi in speculatione Dei ex effectibus spiritua­ libus et pure intelligibilibus]; 8.° [quo rursus negato], utrum [finaliter consistat] in sola speculatione [immediata et intuitiva] Dei qua per essentiam videtur.» r r Cumque non sit possibilis alia speculatio Dei sublimior, concludit per locum a sufficienti divisione beatitudinem for­ malem essentialiter consistere in visione immediata et in­ tuitiva ipsius divinae essentiae prout est in se. Pulcherrimus sane vereque scientificus processus quo veluti per gradus, removens omnia quae sunt inferioris or­ dinis, ascendit usque ad ultimam maximeque perfectam Dei cognitionem, in qua positive sita est vera hominis beatitudo formalis. 3. Hanc ergo viam sequentes simulque complentes ex his quae aliis in locis tradit vel suggerit S. Doctor, cum sermo directus sit de una essentia vel definitione essentiali beatitudinis supernaturalis consummatae, ipsa rei natura postulat ut totam investigationem nostram in duas partes dividamus pro duplici parte essentialis definitionis: ita sane ut in prima parte inquiramus genus vel quasi genus eius, in xcimda vero ultimam eius differentiam. Essentialis enim defi­ nitio, quam metaphysicam appellare solent quaeque est proprium signum essentiae metaphysicae rei definitae, coa­ lescit ex genere proximo et differentia ultima rei quae defi­ nitur. 4. Quod quidem ut ob oculos veluti appareat, recolen­ dum est quadruplicem esse beatitudinem formalem veram: primam, naturalem imperfectam seu inchoatam, ut haberi potest in vita praesenti; alteram, naturalem perfectam sive consummatam in suo ordine, qualis posset haberi post sitam praesentem si pura et sana natura secundum proprias leges 6 Introductio consideretur; tertiani, supematuralem inchoatam et imperfec­ tam, qualem habere possumus in statu viae; ultimam, super­ naturalem perfectam et consummatam, quae nobis a Deo re­ promittitur in vita futura sive in statu termini quaeque est beatitudo formalis simpliciter dicta, de qua in praesentiarum directe agimus. Quae quidem beatitudines formales ita essen­ tialiter differunt inter se, ut simul in genere quodam vel quasi genere conveniant, sumendo genus pro eo quod com­ mune est omnibus. Itaque in Prima Parte inquirentur ea quae communia sunt quatuor praedictis beatitudinibus; in Secunda vero ea per quae beatitudo supernaturalis consummata primo dis­ tinguitur a tribus ceteris et in seipsa primo constituitur. 5. Quod vero divisio huiusmodi non sit aliena a Thomae investigatione, quin immo ei apprime respondeat, facile suaderi potest. Nam si quis attente ac profunde sonsideret Quaestionem suam Tertiam, inveniet in quinque primis articulis indagari ac resolvi ea quae communia sunt omni nostrae formali beatitudini; in tribus vero ultimis ea per quae beatitudo supernaturalis consummata primo et maxime differt a naturali beatitudine sive inchoata (a. 6) sive in suo ordine consummata (a. 7), de qua philosophi locuti sunt, ac primo et per se constituitur in seipsa (a. 8). Solum ergo su­ pererat inquisitionem complere respectu distinctionis beatitudinis supernaturalis consummatae a supematurali beati­ tudine inchoata, quam aliqualiter tetigerat in loco parallelo III Contra Gentiles, cap. 40. · ,Λ ·>'*· PARS PRIOR DE GENERE PROXIMO BEATITUDINIS FORMALIS 6. Quia ergo genus est prima pars definitionis essentialis, inquirentes metaphysicam definitionem beatitudinis formalis hominis, debemus in primis genus eius proximum investigare. Atqui formalis nostra beatitudo potest bifariam consi­ derari: primo, in esse entis, quod ontologicum dici potest; secundo, in esse vitae, quod psychologicum potest appellari. Nam formalis beatitudo est aliquod ens reale per modum titae, cum revera sit ipsa beata vita x. Primo igitur inqui­ rendum est eius genus proximum in esse ontologico; dein, in esse eius psychologico: nam esse ontologicum est quod omnino primum est in unoquoque. QUAESTIO PRIMA DE GENERE ONTOLOGICO BEATITUDINIS FORMALIS » 7. Quaerere genus ontologicum beatitudinis formalis idem est ac investigare in qua categoria entis sit reposita: sunt enim categoriae suprema entis genera, quae uno verbo dici possunt genera ontologica. lam vero, pro theologo, ens reale primo dividitur in ens 1 Realis exsistentia beatitudinis formalis ita certo constat sicut exsistentia rcalis ipsorum beatorum; hi enim non sunt realiter tales nisi vera realique beautudine qua reduplicative constituuntur ac denominantur beati. Porro batitudinem formalem esse Vitam beati quasi per antonomasim, patet ex supra dictis, lib. II, nn. 9, Hj 13» I4*I5· 10 I P. Q. I. Sect. I.—De genere proximo beatitudinis formalis increatum quod Deus est, et in ens creatum quod complecti­ tur cetera entia realia praeter Deum ipsum. Primum ergo quod theologus investigare debet est an haec nostra beatitudo sit aliquid increatum vel potius crea­ tum quid, prout revera fecit S. Thomas in suo articulo primo. SECTIO PRIMA UTRUM BEATITUDO FORMALIS SIT ALIQUID CREATUM VEL INCREATUM 8. Tria sunt peragenda in hac re: primo, ad modum status quaestionis, exponendae sunt diversae haereticorum ac theologorum sententiae; secundo, dabitur quaestionis re­ solutio; tertio, adversariorum difficultatibus satis fiet. CAPUT PRIMUM DIVERSAE THEOLOGORUM ET HAERETICORUM SENTENTIAE 9. Beatitudinem hominis formalem esse aliquid in­ creatum, sicut et eius gratiam sanctificantem et caritatem, dixerunt nonnulli, qui de scientia animae Christi, praesertim beatifica, similia opinati sunt. Qua de causa S. Thomas de his omnibus eandem quaestionem ponit, sicut et alii theologi sui temporis, nimirum: a) utrum in Christo fuerit aliqua scientia creata praeter divinam b) utrum gratia ponat aliquid creatum positive in anima2; c) utrum caritas sit aliquid creatum in anima vel sit ipse Spiritus Sanctus 3; d) utrum beatitudo [formalis] sit aliquid increatum 4, vel etiam: utrum Deus sit essentialiter beatitudo cuiuslibet beati5. Revera enim omnes istae quaestiones connexae sunt nedum historice, sed et logice. Nam scientia animae Christi 1 HI Sent., d. 14, 1, qla. 1; De Verit., 20, 1 Summa Theol., III, 9j I» Comp. Theol., I P., cap. 224. * II Sent., d. 26, 1; De Verit., 27, 1; III Contra Gent., cap. 150; I-II, IIO, I. I Sent., d. 17, 1, 1; De Caritate, 1; II-II, 23, 2. IV Sent., d. 49,1, 2, qla. 1; I-II, 3, 1. I, 26, 3. 12 I P. Q. I. Sect. L—De genere proximo beatitudinis formalis est potissimum scientia beatifica, quae est ipsamet cius bea­ titudo formalis. Quod autem dicitur de beatitudine Christi hominis, dicendum est proportionaliter de beatitudine cete­ rorum hominum, quos Deus praedestinavit conformes fieri imaginis Filii sui x. Aliunde beatitudo, quae et gloria dicitur, nihil aliud esse videtur nisi ipsa gratia consummata seu ad perfectum adducta, quae cum caritate identificari videtur, cum haec sit essentialiter vinculum perfectionis, quo summum bonum possidetur ac tenetur quodam veluti nexu 2. Diversimode tamen a diversis haec sententia de gratia et de caritate et de mystica contemplatione —nam et de hac simili modo loquuntur— et de beatitudine formali proposita fuit. io. Quidam enim doctrinam de beatitudine hominis formali increata explicant modo quodam mystico, hoc est, per unionem quandam seu informationem mysticam Dei cum anima hominis, qua haec redditur formaliter beata, cum tamen unio illa seu informatio Dei sit increata, eo fere modo quo Christus homo unione hypostatica increata factus est Deus. Haec tamen mystica conceptio quadruplici modo fuit pro­ posita. ii. Primus modus est Hugonis a S. Victore, iuxta quem beatitudo formalis animae Christi ceterorumque hominum beatorum est ipsum Verbum divinum sive Sapientia increata, quia hac divina Sapientia formaliter Deum attingunt ac possident, eum contemplando et videndo. Equidem huiusmodi Sapientia non est accidens seu qua­ litas neque aliud praeter ipsum Deum, sed est una eademque Sapientia increata qua Deus est per essentiam seu per naturam sapiens et beatus, qua etiam anima Christi sapiens est et beata per gratiam unionis, et qua finaliter ceteri beati sa­ pientes sunt per gratiam participationis. «Sed quaeso, quid dicimus —inquit Hugo— cum ani­ mam sapientem dicimus? Xunquid non sapientia sapientem 1 Rom., 8, 29. 2 Coloss., 3, 14. Ij Cap. I.—Diversae theologorum et haereticorum χεγγγεντιαε 13 dicimus? Quis enim sapiens est, si sapientia sapiens non est?» l. Sapientia est lux. «Lucet ergo et illuminat, nec per aliud nec ex alio; sed hoc quod ipsa est et quo ipsa lucet omnibus illuminandis communicandum praebet et totum ipsa possidet... Quid enim est sapientia? Nonne accidens?... Excludamus ab adyto sapientiae insipientiae figmenta et phantasias has nescio quales et somnia vana, quae nobis vere accidentia sunt, quia nobiscum creata non fuerunt»2. Unde concludit: «cum igitur animas sapientes et sa­ pientia sapientes dicimus, istam sapientiam cogitemus et ipsam solam esse credamus qua sapiunt quaecumque ratio­ nales mentes vim intelligendi atque discernendi percepe­ runt. Haec est, inquit, vita eaterna, ut cognoscant te solum Deum et quem misisti lesum Christum» 3. «Cognitio itaque Dei vita aeterna est. Et quid est cognitio Dd? Nunquid accidens? Ergo amor Dei accidens est, et beati­ tudo accidens est, et in accidentibus est beatitudo nostra! ♦Quare non magis Deus sit beatitudo nostra? Ipse est Sapientia qua cognoscimus; Ipse, amor quo diligimus; Ipse, gaudium quo exsultamus. Ergo una Sapientia est qua omnes sapiunt, nec tamen uno modo sapiunt quia participando sa­ piunt. Quod si omnes hac Sapientia sapiunt quicumque sapiunt, multo magis hac Sapientia sapit illa anima, quae ipsi Sapien­ tiae unita fuit; quae non sorte participationis ex illa viguit, sed privilegio unitatis [= unionis] plenitudinem possedit» 4. ♦Cum ergo dicitur: Deus hoc habet per naturam, intelligitur quod Deus hoc est; cum vero dicitur: anima Christi hoc habet per gratiam, intelligitur quod illi unita est. Ergo lotum anima Christi hoc habet per gratiam, quod Deus est per naturam»5. 1 ’ » * ‘ Hugo a S. Victore, De Sapientia animae Christi, ML. 175, 848. Ibid., col. 849, 850. Ioan., 17,3. De Sapientia animae Christi, loc. cit., coi. 851. Ibid., col. 855. Cf. col. 856, AB. Item Summa Sententiarum, lib. Π, αρ. 6, ML. Ι75> 383-384. I ■ 14 < ·$* · ·►.· - ■> <·»·.·. J**·’· > AS I P. Q. I. Sect. I.—De Cap. I.—Diversae theologorum genere proximo beatitudfnis formalis Petri Lombardi 1, iuxta quos beatitudo formalis hominis est Amor increatus sive Caritas increata, quae est ipse Spiritus Sanctus quo Deus ipse seipso fruitur et beatus est. Caritas ergo, quae est idem ac gratia et gloria, non est accidens neque creatura sed est ipse Deus secundum quod seipsum amat ac seipso fruitur. His accesit quod caritati respondet meritum et merito respondet praemium, quod est ipsa formalis beatitudo. Ca­ ntas ergo increata, qua Deus per essentiam et naturam beatus est, ut unita et communicata animae Christi ceterisque animabus sanctis, est earum quoque formalis beatitudo, in qua consummatur imago Dei quae potissimum consistit in caritate. Quam sententiam, plerisque licet theologis repugnan­ tibus, suam fecerunt saeculo xm Robertus Fishacre, O. P., et Guilelmus de Ware, O. F. M. 2, qui et rationibus theolo­ gicis eam firmare conati sunt. Modeste tamen adnotat: «quicumque in eo persistunt ut hoc asserere contendant quod alia fuerit illa Sapientia qua anima Christi sapiens exstitit, alia quae animae Christi unita fuit, ego nemini praeiudiciuni facere volo; videant ipsi quo sensu hoc asserant, ne forte carnalis sit, magis sua quam vera pronuntians. Hoc ergo unum indubitanter affirmo quod, aut alia sa­ pientia praeter divinam non fuit in anima Christi; aut, si alia fuit, qualis [= accidentalis] illi non fuit. Hoc credenti, qui non credit non bene credit; ad cetera ego non cogo, sed suadeo»1. Itaque, iuxta Hugonem a S. Victore, eadem est Sapientia seu beatitudo formalis Dei, animae Christi et aliorum bea­ torum, nempe increata, licet non eodem modo; quia Dei est tota per naturam, animae Christi est tota per gratiam unionis, aliorum hominum est participata et ex gratia. Quo etiam in sensu S. Bonaventura, qui multum legerat Hugonem, eum interpretatus est 2. 12. Secundus modus est ipsius Hugonis a S. Victore, Paschasii Radberti, Guilelmi a S. Theodorico ac praesertim 1 Ibid., col. 856. * «Quidam enim—ait S. Bonaventura—voluerunt dicere quod non solum in Christo, verum etiam in omnibus aliis beatis Sapientia, qua cognoscunt Deum, est Sapientia aeterna; et isti etiam ponunt quod Dilectio illa, qua Deum diligunt sancti et beati, sit ipse Spiritus Sanctus. Pro inconvenienti enim habent quod illa Sapientia et Dilectio sit accidens et non substantia, cum sit nobilior anima. Item, pro inconvenienti habent quod illa Sapientia et Dilectio faciat animam cognoscere et amare et ipsa non cognoscat et amet, cum nobilior sit res cognoscens non cognoscente. Pro inconvenienti etiam habent quod beatitudo nostra [= formalis] quae est bonum supremum, consistat in accidentibus* (In III Sent., d. 14, a. 1, q 1. Opera ed. Quaracchi, L III, p. 296). Et expresse Hugonem nominat in Quaestionibus Disputatis de Scientia animae Christi, q. 5, obi. 4 et 5 (Opera, ed. cit., L V, p. 27), concludens quod, iuxta hanc opinionem «anima Christi sit sapiens solum Sapientia increata; et non solum ipsa, sed etiam quaelibet alia quae habet Sapientiam» (ibid., p. 28, post obi. 7). [Cf. etiam Hildebertvs, Tract, theol., cap. 13, ML. 171, i I0oi et haereticorum sententiae 1 , ‘ 1 I > i 1 «Hoc privilegium sola caritas habet, ut Deus dicatur et sit, ita ut nulli alteri hoc convenire possit. Non enim dicitur: Deus humilitas est, aut: Deus patientia est, sicut dicitur: Deus caritas est; quia cum omnis virtus Dei donum sit, nulla praeter solam caritatem hoc habet ut non solum donum Dei sed etiam Deus dici possit. Caritas autem ideo donum Dei est, quia Spiritus Sanctus a Deo datur fidelibus; ideo autem Deus est, quia Spiritus illi a quo datur consubstantialis est in eadem deitate et coaeternus» (Hugo a S. Victore, De laude caritatis, ML. 176, 975 AB). «Apostolus aperte clamat quia Deus caritas est, quippe non relative neque nuncupative sicut de Deo quaedam dicuntur, sed substantialiter sicut veritas et lux et cetera quibus Deus substantive praedicatur. Unde quaerendum est utrum Deus Pater sit caritas, an Deus Filius, an Deus Spiritus Sanctus, an Deus ipsa simul Trinitas. Nec tamen fatendum est propterea caritatem Deum esse quod sit donum Dei, sed quia caritas est illa substantia quae Deus est, sicut et bonitas et vita et cetera, ut dixi, quae de Deo substantialiter dicuntur. Dicitur enim Deo: tu es patientia mea et refugium meum (Psal. 70, 5) ac multa talia, sicut et: tu es spes mea et misericordia mea; nec recte dicimus: tu es caritas mea, quin immo dicendum: Deus caritas est, sicut dictum est: Deus Spiritus est» (Paschasius Radbertus, De fide, spe et caritate, lib. III, cap. i, ML. 120, 1.459-1.460). Similia tradit Guilelmus a S. Theodorico, De contemplando Deo, cap. 3-6. ML. 184, 371-374; cap. 8, col. 376; De natura et dignitate amoris, cap. 5, ML. 184, 387. Verba Petri Lombardi omnibus nota inveniuntur in I Sent., d. 17, cap. 1-3, 6, ed. Quaracchi, 1916, pp. 106-109, 113-117· 2 Robertus Fishacre, O. P., in I Sent., d. 17, apud A. Landgraf, Arrange eincr Lehre von Concursus simultaneus im XIII lahrhundert (Rec er- IΊ M 16 I P. Q. I. Sect. I.—D genere proximo beatitudinis formalis Unio beatifica qua animae sanctae uniuntur in Caritate increata, quae est ipse Spiritus Sanctus, similis est unioni hypostaticae qua humanitas Christi unita est divinitati in persona Filii Dei. Nam sicut Filius, quia procedit a Patre per modum naturae seu per generationem de cuius ratione est firmitas et necessitas, unitus est inseparabiliter naturae humanae Christi; ita Spiritus Santus, quia procedit a Patre et Filio per modum voluntatis de cuius ratione est ver tibilitas et libertas, unitur separabiliter humanae voluntati sanctorum quandiu sunt in via, quae tamen unio firmatur et inamissi­ bilis redditur quando consummatur in patria 1. 13. Tertius modus est quod ipsa beatitudo increata, qua Deus ipse est formaliter beatus, est ipsamet beatitudo formalis qua anima Christi et animae ceterorum beatorum sunt formaliter beatae. Una ergo eademque est beatitudo formalis Dei et animae Christi et aliorum beatorum, nempe beatitudo for­ malis increata, quae Deo convenit per naturam, aliis vero per gratiam. Hanc opinionem viguisse Parisiis in prima medietate saeculi xiv testatur Gregorius Ariminensis: «fuit, inquit, alia opinio satis moderna, quae tenuit quod visio beatifica, qua creatura videt Deum, non est visio creata sed increata, scilicet Deus ipse qui videtur»2. ches de Théologie ancienne et médiévale, I [1929], pp. 340-342)1 GuiLELMUS de Ware, O. F. M., in I Sent., d. 17, apud A. Ledoux, O. F. M., De gratia creata et increata iuxta quaestionem ineditam Guilelmi de Ware (Antonianum, V 11930], pp. 137-156). 1 «Item, similitudo movit eos: quia sicut Filius, quia emanat a Patre per modum naturae, naturae humanae est unitus; ita et Spiritus Sanctus, quia procedit per modum voluntatis, voluntati est unibilis. Et quia voluntas vertibilis est, non sic natura, ideo Spiritus Sanctus unitus est voluntati separabiliter, et Filius naturae inseparabiliter» (Robertus Fishacre, O. P., in I Sent., d. 17, apud A. Landgraf, Recherches de Théologie ancienne el médiévale, I [1929), p. 341). Gregorius Ariminensis, O. E. S. A., in II Sent., nuperrime impressus et quam diligentissime suae integritati restitutus per venerabilem sacrae theologiae baccalarium fratrem Paulum de Genazano, d. 7, q. 2, a. 1, § contra secundam partem tertiae conclusionis, fol. 50 ra. Venetiis, 1503. [Cf. Bene­ dictus XIV, De senorum Dei beatif. et canonizatione, lib. 3, c. 53, n. 2; Acta Sanctorum, 30 aprilis, 3 de S. Catharina Senensi.] Cap. I.—Diversae theologorum et haereticorum sententiae 17 Revera, eam tenuisse videtur Joannes de Mirecuria, O. Gist., cuius, inter plures alias, haec fuit propositio damnata ab Universitate Parisiensi, anno 1347: «quod divina essentia potest esse ex se sola formalis beatitudo mentis creatae, idest two et fruitio eius, ita quod non requiritur aliquid nisi divi­ nitas et ipsa essentia, quae est mens creata, ut ipsa mens sit I beata» Similiter et loannes de Ripa, O. F. M., qui, teste Ca­ preolo, docebat «quod divina essentia non solum animae 1 Christi, immo cuilibet beato uniatur ut formalis visio» 1 de jacto et non tantum de possibili 1 Xeque ab eo dissentire videtur loannes de Bassolis, O. » F. M., qui ait creaturam rationalem vel intellectualem mere passive recipere a Deo suam formalem beatitudinem, ita ut «non oporteat ponere aliquos habitus vel aliquam formam [ primam ad actus beatitudinis, nec in voluntate nec in intel­ lectu, sive speciem, sive lumen, sive caritatem» 3; sed «divina veritas manifestatur animae beatae in lumine quod est Deus ex parte obiecti et in lumine naturali proprio ex parte poten­ tiae, et non est necessarium aliquid aliud» 4. Ad quos fortasse alludit Petrus de Palude, O. P., quando ait quod iuxta quosdam «sufficit sola unio [divinae essentiae cum anima Christi et cum animabus ceterorum beatorum] ad actum fmitionis eliciendum», quae est formalis beati, tudo5. Ut possibilem tantum admittunt hanc sententiam plures I 1 Prop. 30, apud H. Denifle, Ο. P., Chartularium Universitatis parimw, IP, n.° 1.147, p. 612. 1 Capreolus, Ο. P., in III Sent., d. 14, q. 1, a. 2, § 1, II, arg. loannis ds Ripa contra primam conclusionem, ed. Paban-Pegues, t. V, p. 177. ’ Ioannes de Bassolis, O. F. M., in IV Sent., d. 49, a. 2, fol. 158 rab. Parisiis, 1517. 4 Ioannes de Bassolis, O. F. M., in III Sent., d. 14, a. 1 ad 1, fol. 51 ra. ‘ Petrus de Palude, Ο. P., in III Sent., d. 13, q. 2, fol. 69 'b. Pansus, 1517. l-De Homini* 18 I P- Q. I· Sect. I.—De genere proximo beatitudinis formalis nominales, quibus accedunt saeculo xvn Curiel x, Pizano1 23 et Franciscus Bonae Spei 14. Quartus modus est per illapsum ipsius essentiae Dei in essentiam animae beatae, quo verificatur contactus substan­ tialis et intimus Deitatis cum fundo animae creatae, sicque anima fit formaliter beata, quasi in Deum ipsum transformata. Non est ergo intelligenda haec beatitudo supernaturalis, quam fides docet, ad modum beatitudinis formalis naturalis de qua philosophi locuti sunt. Beatitudo quidem formalis naturalis, quam philosophi cognoverunt, consistit in opera­ tione vitali creata, quae non tangit immediate ipsam essen­ tiam animae beatae, sed potentias eius; at beatitudo formalis supernaturalis multo profundior et altior est, quippe quae primo et per se afficit ipsam essentiam animae in ordine essendi, per contactum quendam substantialem immedia­ tum substantiae Dei cum substantia animae, ita ut Deus sit in anima et anima in Deo modo quodam substantiali et intimo, quasi per circuminsessionem. Sicut enim gratia sancti­ ficans per se primo afficit ipsam essentiam animae iustae, ideoque pertinet ad ordinem essendi potius quam operandi; ita gloria seu beatitudo formalis, quae est ipsa gratia santicficans consummata, per se primo afficere debet ipsam ani­ mae beatae essentiam, atque idcirco ad ordinem essendi spectat qua illa anima dicitur et est beata. Quae sententia videtur fuisse Henrici Gandavensis, qui sic eam exponit: < IV, Bd, pp. 61-62, StuttgartBerlin, 1937. ’ Op. cit., serm. XI, 1, pp. 106-107. Cap. I,—Diversae THEOLOGORUM ET HAERETICORUM SENTENTIAE Deum per modum habitus vel actus, eo ipso non videretur Deus sicuti est, iuxta illud: «modicum [= creatum interme­ dium], et non videbitis me» (loan., 17, 3); et ideo «frustra esset alius habitus inhaerens»x, quia frustraret visionem Dei facialem. Unde et concludebat: «octdus in quo video Deum est ille idem oculus in quo me Deus videt; cuolus meus et oculus Dei est unus oculus et una visio vel videre et unum cognoscere o et imum amare» Secundo, docet hanc increatam beatitudinem immediate re­ cipi in ipsa essentia animae, non in potentiis eius, quia gloria est ipsa gratia consummata et perfecta quae in ipsa animae essentia recipitur, per illapsum quendam immediatum dei­ tatis in eam. «Gratia est ipsa gloria, substracta sola nostra imperfectione»1*34*. lam vero «gratia est ad esse, ad intra sive ad intima, ad unum esse et vivere in Deo et cum Deo, cum non sit in potentia sed in essentia ubi nulla creatura unquam ingreditur... Sed nec Deus animae Hiabitur nisi nudus ab omni addito, etiam cogitatu» i. Haec enim beatitudo, quae est su­ prema et consummata Dei revelatio, «proprie est apud intel­ lectum vel potius in essentia animae quae proprie esse re­ spicit: esse autem Deus, esse nudum sine velamine est. Vel dic utrumque: in essentia, ut intellectiva, sic copulatur sui supremo Deo» °. «Sed quia tollitur omne velamen, fortassis melius tamen ponitur [beatitudo] in ipsa nuda essentia aniMM et non in actu intellectus6. 1 Ibid., p. 107, 3-4. s Ex sermone Qui audit me, apud G. Théry, O. P., Édition critique des pièces relatives au procès d'Ekhart contenues dans le manuscrit 23b de la biblio­ thèque de Soest. Deuxième acte d'accusation, n.° 19 (Archives d’histoire doctri­ nale et littéraire du moyen âge, I [1926], p. 224). 1 Op. supra cit., serm. IX, p. 95, 2-3. 4 Ibid., p. 94, 3-6. 1 Op. cit., serm. XI, 1, pp. 108-109. * Ibid., p. 114, 1-2. Quae quidem ita exprimebat alio in loco: «in homine est una virtus quae ita alta est et nobilis, quod ipsa accipit Deum in suo proprio ttmdo esse, non in sua veste ut ipse est misericors vel veritas; accipit ipsum in sua propria medulla secundum quod ipse est nudus* (ed. G. Théry, op. cit., 1’5, p. 212). Nam «Deus cadit in intellectu ut veritas, in voluntate ut bonitas, ifsi vero essentiae animae Hiabitur et unitur in quantum Deus et in quantum use vel essentia est* (ibid., p. 213). I P. Q. I. Sect. L—De genere proximo beatitudinis formalis Tertio, docet huiusmodi beatitudinem esse active in solo Deo, in nobis autem mere passive. «Gloria sive beatitudo consis­ tit in uno eodem active in Deo, passive in anima*x; «beati­ tudo siquidem consistit in receptione* 2. Quarto, docet consequenter hanc beatitudinem consistere in unione innnedita substantiae animae nostrae cum substantia ipsius Dei, non in assimilatione operativa ad ipsum. «Aliqui probant beatitudinem non esse in pati sed in agere, eo quod in acto beatifico maxime anima assimilatur Deo: Deus autem nihil recipit, sed se toto actus est. — Sed deficit haec ratio. Nam beatitudo non tam est similitudo sed unio, quae est terminus similitudinis. Unde hic assimilamur, in patria vero unimur potius: unio autem vera, perfecta et intima necessario requirit in altero puram passionem. Exemplum in unione corporis et animae. Quod pertracta, et quomodo fit unum esse indivisum Dei et ammae, secundum illud [Gal., 2, 20]: vivo ego, iam non ego [vivit vero in me Christus]. Hoc vere tunc implebitur» 3. Denique, hanc Henrici et Eckhartii sententiam probabilem reputat Basilius Pontius de Leon, O. S. A.: «no es impro­ bable, inquit, en la teologia la opinion que pone un intimo ilapso con el alma, y su probabilidad la muestra un Autor grave de estos tiempos»4. Op. supra cit., serm. IX, p. 95, 3-4. Op. cit., serm. XI, 1, p. 105, 7. Ibid., serm. XI, 1, pp. no-in. Basilics Ponce de Leon, O. S. A., Respuesta a las notas y objeciones que se hicieron a algunas proposiciortes dei libro y doctrina de... Fray Juan de la Cruz, par los calificadares del Santo Oficio, n.° 38, apud SiLVERio DE SANTA Teresa, C. D., Obras de San Juan de la Cruz, t. I, p. 433, Burgos, 1929. Certe, neque S. loannes a Cruce, neque Ruysbroeck, neque B. Henricus Suso, neque Taulerus similem doctrinam tradiderunt, licet nonnulla similia verba quandoque protulerint loquentes de summitate vitae et unionis mysti­ cae. Unde Basilius Ponce de Leon merito concludit: «pero, para déclarai y defender este autor [= Santum loannem a Cruce], no habremos menester recurrir a aquclla doctrina* (op. et loc. cit,). Qua de re videri etiam potest Chrysogonus a Iesu Sacramento, C. D., San Juan de la Cruz: su obra cientificay su obra literaria, t. I, cap. 17, pp. 353, 372, Avila, 1929. • . »··<<- r ’I Cap. I,—Diversae theologorum et haereticorum sententiae 23 i6. Alii vero, ulterius progredientes, doctrinam de ho­ minis beatitudine formali increata intelligunt modo quodam pantheistico. Ita yogisiae apud indos, qui ultimam hominis felicitatem ponunt in quadam eius reversione vel potius absorptione pantheistica in Deum, quam nirvana vocant, propria per­ sonalitate amissa penitus 2; ac si homo beatus esset unus cum pura et absoluta Unitate per contemplationem Eius qua talis, vi cuius in Unitatem transformatur. His adiungendi sunt sufistae tum persae 2 tum arabes, quos inter nominari debent praecipue Abenmasarra 2 et Abenarabi2 qui absorptionem huiusmodi vel identificationem hominis beati cum Deo concipiebant partim quidem ad ’ <11 doit se représenter le grand Être (Para-Pourouocha) comme le souverain maître de l’univers, comme plus subtil qu’un atome, comme aussi brillant que l’or le plus pure, et comme ne pouvant être conçu par l’esprit que dans le sommeil de la contemplation la plus abstraite» {Lois de Manou, litre XII, 122. Les Livres Sacrés de VOrient..., traduits ou revus et publiés par G. Pauthier, p. 459 b, Paris, 1840). •Voyant également l’âme suprême dans tous les êtres, et tous les êtres dans l’âme suprême, en offrant son âme en sacrifice, il s’identifie avec l’Etre qui brille de son propre éclat» {Ibid., 91, p. 458 a). «Ainsi l’homme qui re­ connaît dans sa propre âme l’Âme suprême présente dans toutes les créatures, se montre le même à l’égard de tous, et obtient le sort le plus heureux, celui d'être à la fin absorbé dans Brahma» {Ibid., 125, p. 459 b). Huiusmodi .Virrunu apud yogistas non esse puram annihilationem sed meram absorptio­ nem in Esse purum et Unicum, contendit L. de la Valee-Poussin post phares alios {Nirvana, passim, Paris, 1925). ’ De panthéisme mystico apud sufistas persas videri possunt: Thoduck, Sufismus sive Theosophia persarum pantheistica (Berolini, 1821); L. MasSGXON, La passion d’Al-Hosayn-Ibn-Mansour Al-Hallaj, martyr mystique diTisIam (Paris, 1922); M. Asîn Palacios, El Islam cristianizado, pp. 114-115, 125 et passim (Madrid, 1931). 1 Videsis M. Asîn Palacios, Abenmasarra y su escuela (Madrid, 1914). 1 De Abenarabi optime disserit Asîn Palacios, La Psicologïa segûn Mchidin Abenarabi (Actes du XIV Congres International des Orientalistes, till, pp. 79-191, Paris, 1907); El mistico murciano Abenarabi (monografias y documentes): L Autobiografia cronolôgica, Madrid, 1925; II. Noticias aaobiogrâficas de su tRisalad alcods», ibid., 1926; III. Caractères generales ii su sistema, ibid., 1926. IV. Su teologia y su sistema del cosmos, ibid., 1927s La ucatologia musulmana en la Divina Comedia*, ibid., 1919s praertim vero in opere, cui titulus: El Islam cristianizado, ibid., 1931· *· Ί IP. Q. I. Sect. I.—De genere PROXIMO BEATITUDINIS FORMALIS modum yogistarum et neoplatonicorum, partim vero ad instar monophysismi cuiusdam pseudochristiani. Abenarabi doctrinam perspicue exponit Asin Palacios hisce verbis: «el panteismo, mitad emanatista, mitad inmanente, en que viene a parar su teologia y su sistema del cosmos, preparaba ya las bases metafisicas de esta doctrina de la union extâtica. Si el mundo emana de Dios, de quien son rastros, huellas o manifestationes las cosas criadas; si la sustancia o realidad numérica del cosmos no es mâs que una, la de Dios; si fuera de ella no existen mâs que fenômenos que a guisa de acci­ dentes suyos la manifiestan, es obvio que la intuition de este monismo habrâ de ser también el ideal sumo de la mistica: el alma, por una ideal involution, vuelve a identificarse con Dios, del cual por évolution emanatista procede. Y al sentirse una con su principio, afirma sin reservas h No existe sino Dios. Otra cosa no existe. No existe mâs que su esencia y voluntad. Todo cuanto en el ser existe es Dios. Todo cuanto en el aparecer existe es enatura 2. Et post pauca: «faltaba, sin embargo, todavia en el islam algo semejante al dogma teândrico del cristianismo, el mâs apto para la mistica: en Cristo, Dios y hombre a la vez, se realiza, por la union hipostâtica, el tipo ideal de la mâs estrecha relation entre la humanidad y la divinidad. Un sicfi de Bagdad, en el siglo x de nuestra era, Alhalach, da este nuevo paso de acercamiento del islam al cristianismo. Su formula, «Yo soy Dios», tiene su exacta realization en Jesus y su mistica realization en quienes imitan su vida de caridad y sacrificio. Pero asi como en la persona de Jesûs ùnense por la encarnatiôn las dos naturalezas divina y humana sin confundirse, asi también la union extâtica, para Alhalach, mantiene distintas e inconfundibles la personalidad del alma y la personalidad de Dios. Su formula «Yo soy Dios» no Fotuhat, III, 400, 402. El Islam cristiamzado, pp. 252-253. -'i Op. i,—Diversae theologorum et haereticorum sententiae parece, pues, tener en su mente mâs alcance que la paulina: «Vivit in me Christus». Bien se ve, pues, que no es panteismo, sino cristianismo, la doctrina de Alhalach, bajo este respecto. «Los suftes posteriores acentuarân, sin embargo, el punto de vista de la inmanencia y concebirân la uniôn como una absorciôn de la persona humana en Dios. Abenarabi fue, entre ellos, el que dio a la famosa formula de Alhalach una exegesis panteista: Dios y el hombre se distinguen solo lôgicamente, como aspectos o manifestaciones de la sustancia del Uno, y la intuition extâtica es la que revela al hombre esta su identification real con Dios. Y aqui la metafisica plotiniana y gnôstica de Abenarabi se inserta en el dogma Cris­ tiano de la encarnaciôn y lo tine de un matiz panteista mâs marcado: para Abenarabi, el hombre perfecto, en quien continuamente se realiza la dicha identification, es la luz divina encarnada en Adân, y sucesivamente en los demâs profetas hasta iMahoma; Adân fue la primera manifestation objetiva de la divina naturaleza; antes de su existencia tem­ poral y terrena, tuvo otra preexistencia celeste y eterna, al modo del nous neoplatônico y del logos gnôstico; de Mahoma, ultima encarnaciôn de aquella luz, hay, pues, que decir eso mismo: es el hombre perfecto y el demiurgo y mediador de la gracia divina para los hombres en general y para los santos en particular. «Sin esfuerzo se advierten en este retrato de Mahoma los rasgos mâs tipicos de la imagen paulina de Cristo, la preexis­ tencia eterna, la relation con Adân, la encarnaciôn, la funciôn de mediador, no sôlo a titulo de modelo ideal de perfection digno de ser imitado, sino como fuente de la gracia y de la vida mistica. Por su medio, llega el devoto a la union, ingresa en la eterna serie de las reencarnaciones de la luz di­ vina y viene a ser hombre perfecto, como Adân, Jesûs y Mahoma. La union extâtica contibese, pues, por Abenarabi en el sentido de la mâs estricta inmanencia: a despecho de todas las reservas, el fondo de su pensamiento es panteista en la mistica, como lo era en la dogmâtica» L 1 Op. cit., pp. 257-258. Cf. etiam ibid., pp. 13-14» 196, 270; Asîn Pala□OS, El justo medio de la creencia, compendio de teologia dogmâtica de Algazel, 26 IP. Q. I. Sect. I.—De genere proximo beatitudinis formalis 17. Specialiter tamen doctrinam mystico-pantheisticam de beatitudine hominis formali docuerunt palainitae. Praeformata a iMassalianis seu euchitis et a bogomilis, qui illapsum Spiritus Sancti in animam contemplantis ad­ mittunt quo Trinitatem ipsa corporeis oculis videre posset1, novum incrementum accepit a Gregorio Sinaita, ex quo hesychasmus in deterius commutatus est; nam, per inven­ tionem spiritus in corde residentis comprimendo respira­ tionem et mentum in pectus oculosque circa umbilicum immittendo, homo tandem lumine divino perfunditur et bea­ tus efficitur, ad invocationem mente et ore nominis lesu2. Qua de causa, Barlaamus appellabat eos όμφαλοψύχους. Hoc vero lumen divinum Gregorius Palamas ait esse lumen quod in monte Thabor effulsit, cum Christus transfi­ guratus est coram Petro et lacobo et loanne 3. Est quidem pp. 459-47i> Madrid, 1929; La espiritualidad de Algazel y su sentido cnstiano. t. III, pp. 260-264, Madrid, 1940. 1 «lactant etiam se et Patrem videre et Filium et Spiritum Sanctum oculis corporis, Spiritusque adventum sensu percipere» (Theodoretus Epi­ scopus Cyrensis, Haereticarum fabularum compendium, lib. IV, II, MG. 83, 429). «Profitentur sanctissimam vivificam et beatam Trinitatem, quae omni creaturae secundum substantiam invisibilis est, oculis carnis cerni per eos qui ad imperturbationem ipsis dirram pervenerint: solis eiusmodi hominibus spectabilem esse et carnali ter ab illis conspicin (TIMOTHEUS CONSTANTINOPOLITANUS, De receptione haereticorum, § De Marcianistis, n.° 5, MG. 86, 48-49). 6, coi. 49). «Dicunt animam hominis apud ipsos spiritualis, post dictam iisdem tranquilitatem, άττάθειαν, mutari in divinam immortalemque naturam, μεταβάλλε■rat eis τήν θείαν και άκήρατον φύσιν* {Ibid., n.° 11, col. 49)· Fontes doctri­ nae messalianorum collegit et crisi subiecit M. Kmosko, P. S., t q, intro­ ductio, pp. CXV-CXLIX. 2 Gregorius Sinaita, De quietudine et duobus orationis modis, cap. 2 MG. 150, 1.316 AC.; Quomodo oporteat sedere hesychastam ad orationem nec cito assurgere, ibid., coi. 1.329 AB. Similem orandi modum Simeoni Novo Theologo adscriptum edidit e codice vaticano 658 M. Iugie in sua Theologia dogmatica Christianorum orientalium, t. II, pp. 48-49, Parisiis tqh & Cap. I.—Diversae I I theologorum et haereticorum sententiae 27 lumen realiter distinctum a Deitate, ab ea tamen naturaliter et necessario dimanans, atque ideo est increatum sicut Deitas ipsa, aeternum semperque fulgens; quin immo est idem ac gratia sanctificans seu deifica, quae rursus idem est ac gloria seu beatitude, et dici etiam solet lumen gloriae et regnum Dei nobis repromissum. «Lumen illud, ait Gregorius, est quidem divinum et iiicreatuni, et divinitas (θεατής) a sanctis nominatur; non est vero essentia Dei, sed operatio (ενέργεια) et gratia et gloria (δόξα) et claritas ex divina essentia in sanctis immissa»1. «Est lumen Dei essentiale, φως ουσιώδες; eius gloria et maiestas, δόξα; eius pulchritudo, κάλλος; eius forma, μορφή; eius splendor, λαμπρότης; eius gratia deificans, ή θεοποιός χάρις; eius regnum sanctis promissum, ή βασιλεία του Φεου. Hoc lumen est gloria, quam Verbum habebat apud Patrem priusquam mundus fieret (Ioan., XVII, 22, 24); gloria Uni­ geniti quam vidimus (Ioan., I, 14); gloria in qua venturus est Christus ad vivos et mortuos iudicandos, quam vidit Stephanus prope moriturus (Act., VII, 55); lumen, quod resplendebat in facie Moysis; quod Paulum circumfulsit prope Damascum (Act., IX, 3); quo fulgebat Adamus in paradiso; quo fulgebunt corpora iustorum in resurrectione. Hoc lumen, haec Dei claritas et gloria illuminabit celestem civitatem lerusalem (Apoc., XXI, 23; XXII, 5); hoc lumen, hanc claritatem Christus semper habuit non solum ut Deus, sed etiam ut homo, inde a primo instanti conceptionis in sinu Matris»2. Gregorius Palamas, non obstantibus impugnationibus Barlaami Calabrensis et quorumdam aliorum, plures asseclas cito adeptus est, ut Nilum et Nicolaum Cabasilas, Theo­ phanem Nicaenum, imperatores loannem et Matthaeum Cantacuzenos et alios, quos inter nominandus est celeberri­ mus Marcus Eugenius, qui et Ephesinus dici solet, usque dum eius doctrina incorporata fuit Ecclesiae Graecae. 1 Apud M. Il’gie, op. cit., t. II, p. 54· * AI. Iugie ex pluribus Gregorii locis, op. cit., t. II, PP· 87-88. Ip. Q. I. Sect. I.—De genere proximo beatitudinis formalis Saeculis subsequentibus ad nostra usque tempora non defuerunt palamitae acerrimi, ut Damasus Thessalonicensis, Gabriel Severus, leremias II Constantinopolitanus, Geor­ gius Coressius, Sevastus Kymenites, Theophilus Papaphilus, Athanasius Parisiensis ac novissime Gregorius Papamikail\ Sed praesertim robur accepit doctrina palamitica anno 1727, quo patriarchae orientales eam uti credendam fidelibus proposuerunt: «fideles profiteri oportet divinum lumen in Thaborio monte transfigurationis Salvatoris nostri Christi et Dei creatum quidpiam non esse, sed ne meram quidem essen­ tiam Dei —nemo enim unquam Dei naturam essentiamve vidit aut enarravit—, sed increatam quandam naturalemque effulgendam et operationem ab ipsa divina essentia emissam, qua quidem non tota ipsius Hominis-Dei divina gloria pate­ facta est, sed prout a discipulis cerni poterat quibus, ut par­ ceret, Salvator non perfectam divinamque invisibilis illius regni gloriam ostendit ne, spectatum admissi, vitam ammitterent. Communem Patris, Filii et Spiritus Sancti gratiam atque venturi saeculi, quo et iusti fulgebunt sicut sol, quemadmodum et Christus in monte lucendo praemonstravit et, ut summatim dicamus, quamlibet divinitatis in tres hypostasis divisae potentiam et operationem, et quidquid quocumque modo a natura divina differt, ea omnia increata esse profitendum est; siquidem nihil eorum, quae Deo naturaliter insunt, initium habuit»1 2. Et adversarios suos insimulabat de crimine introducendi in doctrinam Christianam philosophiam ethnicorum, dum e contra ipsi nitebantur unice in Sacris Litteris et Patribus Ecclesiae et in mystica sanctorum experientia. 18. Sed praesertim in Ecclesia latina apparuit haec doc­ trina sub crudiori forma pantheistica. Qui enim ut priscil1 Cf. de his omnibus M. Iugie, op. cit., t. II, p. 114 Sqq. 3 Constantinopolitana Synodus in qua Ecclesiae Graecae fides sexdecim articulis repetita declaratur, 1727 mense februario, aa. 9-10, apud MansiPeTIT, Amplissima collectio Conciliorum, t. 37, coi. 901. Cap. I.—Diversae theologorum i et haereticorum sententiae lJ liamstae, renovantes doctrinam manichaeorum, dicunt ani­ mam humanam es«e substantiam Dei vel partem eius aut etiam naturalem ipsius emanationem, necessario confiteri debent beatitudinem hominis formalem esse increatam eandemque ac beatitudo formalis ipsius Dei \ Initio saeculi xm amauriani docuerunt pantheismum for­ malem, asserentes Deum esse formam seu principium for­ male rerum omnium 12: «omnia unum [sunt]; quia quidquid est, est Deus. Unde quidam eorum, nomine Bernardus [de Godino], ausus est affirmare se non posse cremari incendio, nec alio torqueri supplicio in quantum erat; quia in eo quod erat, se Deum dicebat»3. Itaque «Deus est lapis in lapide et Godinus in Godino»4. Diversimode tamen, ad homines quod attinet, haec divinizatio facta est decursu temporum; nam «Pater incarnatus fuit in Abraham et in aliis Veteris Testamenti Patribus, Filius Dei in Christo et in aliis Christianis, Spiritus Sanctus in illis quos vocant spirituales», hoc est, in amaurianis, ita ut dici possit quod sicut Filius Dei incarnatus fuit in Christo, ita Spiritus Sanctus in Godino et in aliis spiritualibus, et ideo Spiritus Sanctus dici potest ingodinatus 5. Quae cum ita sint, «unusquisque poterit dicere; ego sum Spiritus Sanctus, et: antequam Abraham fieret, ego sum; sicut Christus dicere 1 Denz., nn. 31, 235. Circa Priscillianum et priscillianistas videri pos­ sunt: Prùcilliani quae supersunt, maximam partem nuper detexit adiectisque commentariis criticis et indicibus primus edidit Georgis Schepss., Accedit Orosii commonitorium de errore priscillianistarum et origenistarum, CSEL., vol. 18, Vindobonae, 1889. Menéndez y Pelayo, Historia de los heterodoxos tspaiïolesr, t II, pp. 321-362; et append., pp. XI-CXXX, Madrid, 1917. Z. Garcîa Villada, S. J., Historia Eclesidstica de Espana, t. I, II P., cap. V, pp. 91-145; et app., pp. 357-361, Madrid, 1929. 1 S. Thomas, De Potentia, 1,5 c;/ Contra Gent., cap. 26 initio; Summa theol., 3, 8 c. 1 Propositio damnata ab Universitate parisiensi, anno 1210, apud H. DeXIFLE, 0. P., Chartularium Universitatis parisiensis, t. I, p. 71. 1 Garnerius de Rochefort (?), Contra amaurianos, cap. 9, p. 24; cf. etiam ap. i, p. 8, ed. Clem. Baeumker, Münster i. W., 1926 (Beitr âge zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters, Bd. XXIV, hf. 5-6). * Garnerius de Rochefort, op. cit., cap. 10, p. 30. 30 I P. Q. I. Sect. I.—De genere proximo beatitudinis formalis poterat: ego sum Filius Dei, et: antequam Abraham fieret, ego sum»1. Hanc incarnationem Spiritus Sancti cognoscere, est co­ gnoscere veritatem; «nec aliud est paradisus quam cognitio [huius] veritatis, quam se dicunt habere», sicut «infernus nihil aliud est quam ignorantia» eius 2. Qui ergo cognoscit se esse Spiritum Sanctum, paradisum habet et beatus est. Cognoscit autem hoc per ipsum Spiritum Sanctum, quia Deus operatur omnia in omnibus, et ideo ipse Spiritus Sanc­ tus operatur in spiritualibus hanc veritatis cognitionem3, quae est eorum beatitudo formalis. Ex amaurianis, mediantibus ortlibianis quorum caput, Ortlieb Argentinensis, damnatus est ab Inocentio III, hanc doctrinam mystico-pantheisticam hereditarunt fratres de libero spiritu qui secundam medietatem saeculi xm et totum saecu­ lum xiv implent, iuxta quos anima est de substantia Dei et aeterna cum Deo 4, aequalis Deo et divina sicut Deus 5, cum ipse homo sit Deus 6 et aequalis Christo 7 et Deus omnia operatur in ipso8; immo et omnis creatura est Deus °. Ruysbroeck, qui de propinquo hanc sectam cognovit et celeberrimam Blommardinam, tunc temporis eorum caput, impetiit, exponit horum doctrinam hisce verbis: «dissent qu’ils sont le Christ en personne ou qu’ils sont Dieu; le ciel 13 1 Garnertus de Rochefort, op. cit., cap. 12, p. 51. 2 Garnerius de Rochefort, op. cit., cap. 3, p. 13; cap. 4, pp. 16, 17. 3 Garnerius de Rochefort, op. cit., cap. 2, pp. 9, 12, 13. 4 S. Albertus Magnus, O. P., Haec est determinatio magistri Alberti quondam Ratisbonensis episcopi ordinis Fratrum praedicatorum, super articulis inventae haeresis in Recia dioecesis Augustensis, prop. 7, 76, 95, 96, ed. I. DE GuiBERT, S. I., Documenta ecclesiastica christianae perfectionis studium spe­ ctantia, pp. 117, 123, 125, Romae, 1931. 5 S. Albertus Magnus, ibid., prop. 27, 31, 37, 77, op. cit., pp. 119, 120, 123. 4 S. Albertus Magnus, ibid., prop. 76, 77, op. cit., p. 123. Additio, prop. 103, p. 126. 7 S. Albertus Magnus, ibid., prop. 23,65,85, op. cit., pp. 119, 122,124. 8 S. Albertus Magnus, ibid., prop. 15,49,56, Op. cit., pp. 118 121 122 » S. Albertus Magnus, prop. 76, op. cit., p. I23. Cf. etiam Articuli haereticorum Beghardorum, ed. Ign. von Dollinger, B ci trage zur Sektengeschichte des Mittelalters, t. II, p. 703, München, 1890. Cap. I.—Diversae theologorum et haereticorum sententiae 31 et la terre ont été faits de lerus mains, et ils les soutiennent avec tout ce qui existe... «La crainte et l’amour de Dieu ont fui de leur coeur; ils ne veulent connaître ni bien ni mal, et ils prétendent avoir découvert chez eux, au-dessus de la raison, l’être sans modes. Aussi leur parait-il... que toutes créatures raisonables, bonnes ou mauvais, anges et démons, déviendront au dernier jour une seule essence sans modes; et ils dissent que cette essence sera Dieu, de nature bienheureuse, sans connaissance ni volonté» L «Ils dissent encore qu’au dernier jour du jugement anges et démons, bons et mauvais deviendront tous une seule et simple substance de Dieu, n'étant tous qu'une même beâtitude essentielle sans connaisance ni amour de Dieu. Et après cela, ajoutent-ils, Dieu sera sans vouloir, sans connaisance, sans amour ni de lui-même, ni d’aucune créature» 2. «Ils se figurent que dans l’éternité disparaîtra toute hiérarchie de vie et de récompense, et toute distinction, et qu’il n’y de­ meurera rien autre qu’un seul être essentiel éternel, sans distinction personnelle entre Dieu et les créatures» 3. Denique beguardi et beguinae, quibus postea acceserunt iurlupini, eandem doctrinam professi sunt. Dicebant enim •se esse vel aliquos ex istis perfectos et sic unitos Deo quod sint realiter et veraciter ipse Deus, quia dicunt se esse illud idem et unum Esse quod est ipse Deus, absque omni di- 1 J. RUYSBROECK, Le miroir du salut éternel, chap. XVI. Oeuvres de Ruysboeck l'Admirable, trad, du flamand par les Bénédictins de Saint Paul de Wisques3, t. I, p. 116, Bruxelles, 1922. 1 Op. et loc. cit., pp. 118-119. ’ J. RUYSBROECK, Le livre des sept clotures, chap. XIV. Oeuvres, t. I, p. 180. «Ils se croient élevés au-dessus de tous les choeurs des saints et des Liges, et au-dessus de toute récompense, qui puisse être méritée de quelque "inière que ce soit. Ils pensent donc ne pouvoir jamais ni croître en vertus, □ mériter davantage, ni commettre de péchés; car ils n’ont plus de volonté, ill ont fait abandon à Dieu de leur esprit adonné au repos et à 1 oisiveté, is sont un avec Dieu et réduits à néant quant à eux-mêmes» (L'Ornement des wu spirituelles», liv. II, chap. LXXVII. Oeuvres, t. III, p- 201). I P. Q. I. Sect. I.—De genere proximo beatitudinis formalis stinctione» h In hoc statu perfectionis homo «redditur peni­ tus impeccabilis et amplius in gratia proficere non valet»®, quia «unus est cum Deo et Deus cum eo unus, absque omni distinctione»1*3, et «sine medio quocumque», nam homo «in tali contemplatione sua transformatus in deitatem ita cum Deo unum efficitur et Deus cum eo, quod nec angeli nec Alaria possunt discernere inter Deum et ipsum propter per­ fectam unitatem eorum»; et ideo «in unitate divinae essentiae et trinitate personarum liber in spiritu stans in tali summoque gradu... quidquid vult esse in Deitate, hoc est: quia, si vult esse Pater, est Pater; si Filius, est Filius; si Spiritus Sanctus, est Spiritus Sanctus in Deitate»4. Unde «quaelibet intellectualis natura in seipsa naturaliter est beata» et «anima non indiget lumine gloriae ipsam ele­ vante ad Deum videndum et eo beate fruendum»5, sicut Deus ipse est naturaliter in seipso beatus, neque eget aliquo ipsum elevante ad hoc ut seipsum videat et seipso beate fruatur: «nobilitas spiritus ex effluxu divinitatis et refluxu in Deitatem est unum cum Deo, et ibi est propria et vera beati­ tudo, et talis liber spiritus non indiget lumine gloriae ele­ vante ad Deum videndum et eo beate fruendum, quia ibi nulla est distinctio*6. Neque ab his differt pantheismus psychologicus Fichte, Hegel, Schelling et aliorum, si tamen isti adhuc retinent notionem aliquam beatitudinis. Fit enim Deus seu Absolu­ tum, dum Spiritus plenam sui conscientiam capit veluti to­ talem realitatem et veritatem et vitam. Unde et modernistae Cap. I,—Diversae theologorum 33 dicebant Deum esse sensum religiosum sese explicite mani­ festantem in conscientia hominum h Deus ergo est imma­ nens homini, atque ideo ab homine non distinguitur, sed «unum idemque est Deus cum homine»2; et quando hanc conscientiam identitatis cum Deo plene et explicite habet, plenam revelationem deitatis suscipit ac possidet 3, et beatus efficitur. 1 PiusX, Encyclica ^Pascendi Dominici gregis, Denz., n.° 2.075. 1 Pius X, Encyclica cit., Denz., n.° 2.108. ’ Pius X, ibid., Denz., n.° 2.075; Decretum ^Lamentabili*, prop. 20, Denz., n.° 2.020. 1 Edictum Joannis de Durbhelm, episcopi argentinensis, anno 1317, apud Dôllinger, Beitràge zur Sektengeschichte des Mittelalters, Bd. II, Dokumente, n.° XXXVIII, pp. 389-390, München, 1890. • Conc. Viennense, a. 1312, Damnati errores Beguardorum et Beguinarum, prop. 1, Denz., n.° 471. 3 Responsio Beguardi Ioannis Hartmann coram inquisitore Wualthero, Erfordiae die 23 decembris 1367, apud Dôllinger, op. cti., t. II, n.° XXXVII, p. 384· 4 loANNES Hartmann, ibid., pp. 385-386. 5 CONC. VIENNENSE, Errores..., prop. 5, Denz., n.° 475. • Ioannes Hartmann, apud Dollinger, op. el ioc_ 386 —De Hominis·*· « ·* et haereticorum sententiae CAPUT SECUNDUM QUAESTIONIS RESOLUTIO 19· CONCLUSIO: Beatitudo formalis non est aliquid in' enatum. 20. Prob. Beatitudinem formalem hominis esse aliquid inueatum, potest dupliciter intelligi, ut patet ex dictis: primo, sub forma crudiori pantheistica; secundo, sub forma mitiori mystica. Atqui neutro modo beatitudo formalis hominis po­ test esse aliquid increatum. . 21. A. Non modo pantheistico intellecta, tum quia pantheismus quo innititur falsus est et impossibilis, tum etiam quia falsitate laborat in seipso. Falsa quidem est in suo fundamento, hoc est, in pantheismo, sub quacumque forma intelligatur. Xam im primis contra fidem catholicam est dicere animam ) konanam esse Deum aut partem Dei. Libellus enim Pastoris, episcopi Gallaeciae, in modum symboli contra Priscillianistas docet «animam hominis non esse divinam substantiam vel Dei fanem, sed creaturam dicimus divina voluntate creatam» h et ideo «si quis dixerit vel crediderit animam humanam Dei tortionem vel Dei substantiam esse, anathema sit»2. Similiter Concilium Bracarense (a. 561) definivit: «si quis animas humanas vel angelos ex Dei credit substantia exsti- * Denz., n.° 20. 1 Denz., n.° 31. .· ■>*..·*·A.--* 36 IP· Q. I. Sect. I.—De genere PROXIMO BEATITUDINIS FORMALIS tisse, sicut Manicheus et Priscillianus dixerunt, anathema sit» L In Symbolo fidei Leonis IX ad Petrum episcopum An­ tiochenum (13 aprilis 1053) legimus: ^animam non esse partem Dei, sed ex nihilo creatam et absque baptismate peccato originali obnoxiam, credo et praedico» 2. Concilium Lateranense V, sessione VII, die 19 decem­ bris 1513, damnat et reprobat asserentes animam huma­ nam unicam esse in cunctis hominibus aut hoc in dubium vertentes, et docet quod haec anima, pro corporum quibus infunditur multitudine, singulariter multiplicabilis et mul­ tiplicata et multiplicanda sit3. E contra, docet et confitetur unum et unicum Deum non multiplicatum, neque multi­ plicabilem in plures Deos 4. lure igitur S. Augustinus positionem contrariam appel­ lavit «multum aperteque perversam et fidei catholicae ad­ versam», quam ab animo, a verbo, ab stilo extirpare atque abiicere debemus 5, cum sit «exsecrandae impietatis error»6, et qui eam tenet est dicendus «magnus haereticus et blas­ phemator horrendus»7. Pariter est contra rationem. Ut enim acute argumentatur ipse S. ïXugustinus, «si hoc esset, omni modo [anima] incom­ mutabilis atque incorruptibilis esset; quod si esset, nec de­ sineret in deterius, nec proficeret in melius, nec aliquid in semetirsa vel inciperet habere quod non habebat, vel de­ sineret habere quod habebat, quantum ad eius ipsius affec­ tiones pertinet. Quam vero aliter se habeat, non opus est extrinsecus testimonio: quisquis seipsum advertit, agnoscit... Non est itaque natura incommutabilis [anima humana], quae Denz., n.° 235. 2 Denz., n.° 348. 3 Denz., n.° 738. * Passim in omnibus Symbolis fidei, specialiter in Symbolo Quicumque, Denz., n.° 30. 5 S. Augustinus, De anima et eius origine, lib. Ill, cap. 25, n.° 23. ML. 44. 522. S. Augustinus, op. cit., lib. II, cap. 3, n.° 6, ML. 44, 493 S. Augustinus, op. cit., lib. II, cap. 2, π.° 4, ml. 44, 496. ‘ Cap. IL—Quaestionis resolutio i 37 aliquo modo, aliqua causa, aliqua parte mutabilis est. Deus autem nefas est nisi vere summeque incommutabilem credere [apud quem non est transmutatio nec vicissitudinis obum­ bratio \ qui et de seipso dixit: ego Dominus, et non mutor 2]. Non est igitur anima humana pars Dei» 3. Et alibi: «nos enim credimus Dei naturam atque sub­ stantiam, quae in Trinitate creditur a multis, intelligitur a paucis, omnino esse incommutabilem. Porro autem animae naturam vel in deterius vel in melius commutari posse, quis ambigit? Ac per hoc sacrilega opinio est eam et Deum cre­ dere unius esse substantiae. Quid enim hoc modo aliud quam et ille commutalis creditur? Credendum itaque est et intelligendum neque ullo modo dubitandum, quod recta fides habet, animam sic esse a Deo tanquam rem quam fecerit, non tanquam de natura cuius est ipse, sive genuerit, sive quoquo modo protulerit»4. Quod autem dicitur de anima humana, eodem iure, immo et a fortiori dicendum est de homine qui, «natus de mu­ liere, brevi vivens tempore, repletur multis miseriis: qui quasi flos egreditur et conteritur et fugit velut umbra et nunquam in eodem statu permanet» 5. Quod de Deo quis, nisi insanus, dicere audebit? Unde Concilium Lateranense IV reprobavit et condemnavit «perversissimum dogma impii Almarici [asserentis hominem esse Deum], cuius mentem sic pater mendacii excaecavit, ut eius doctrina non tam haeretica censenda est quam insana»6. Magis adhuc contra fidem catholicam et contra rationem est asserere quodeumque ens esse Deum, nam huius mundi adt spectabilis supremum ens est homo cum sua anima rationali. 1 lac., i, 17. ’ Malach., 3, 6. * S. AUGUSTINUS, Epist. 166 ad Hieronymum De origine animae hominis, αρ.2,η.°3, ML. 33, 721. Videatur etiam S. Thomas, II contra Gen., cap. 85; Summa thcol., I, 90, I. 1 S. AUGUSTINUS, De Genesi ad litteram, lib. VII, cap. 2, n.° 3, ML. 34, 357- Job, 14,1-2. Denz., n.° 433. 3S I P. Q. I. Sect. I.—De genere proximo beatitudinis formalis Quod si ncc homo neque anima humana sunt Deus, multo minus erunt Deus cetera entia inferiora. lure igitur Conci­ lium Constantiense, die 22 februarii 1418, damnavit sequen­ tes propositiones Wicleffii: «quodlibet est Deus: quaelibet creatura est Deus; ubique omne ens est, cum omne ens sit Deus» qui est ubique 1. Sed neque mundus universus est Deus. Nam in Syllabo Pii IX damnatur sequens propositio: «nullum supremum, sapientissimum, providentissimumque Numen divinum exsis­ tit ab hac rerum universitate distinctum, et Deus idem est ac rerum natura et idcirco immutationibus obnoxius, Deus­ que reapse fit in homine et mundo, atque omnia Deus sunt et ipsissimam Dei habent substantiam; ac una eademque res est Deus cum mundo et proinde spiritus cum materia, ne­ cessitas cum libertate, verum cum falso, bonum cum malo et iustum cum iniusto»2. Postremo Concilium Vaticanum sollemniter declaravit Sanctam Catholicam zXpostolicam Romanam Ecclesiam cre­ dere et confiteri quod Deus, «cum sit una singularis, simplex omnino et incommutabilis substantia spiritualis, praedican­ dus est re ct essentia a mundo distinctus, in se et ex se beatis­ simus, et super omnia, quae praeter ipsum sunt et concipi possunt, ineffabiliter excelsus» 3. Quapropter definivit quod «si quis dixerit unam eandemque esse Dei et rerum omnium substantiam vel essentiam, ana­ thema sit»4. Item, «si quis dixerit res finitas tum corporeas tum spiri­ tuales, aut saltem spirituales, e divina substantia emanasse; aut divinam substantiam sui manifestatione vel evolutione fieri omnia; aut denique Deum esse ens universale seu indefinitum, quod sese determinando constituat rerum universitatem in genera, species et individua distinctam, a. s.» 5. 1 Apud Mansi-Ρετγγ, Collectio amplissima Conciliorum, t. XXVII, coi. 751. 2 Denz., n.° 1.701. Denz., n.° 1.782. Denz., n.° 1.803. S Denz., n.° 1.804. Cap. II.—Quaestionis resolutio I 5 I 39 Revera, Deus «fecit coelum et terram, mare et omnia quae in eis sunt»x; «ipse fecit nos et non ipsi nos»2: et ideo non potest esse idem re et essentia cum mundo universo et partibus eius, sicut causa efficiens non est idem re et essentia cum suo effectu, maxime si sit inadaequatus. Quin potius ipse est «excelsus super omnes gentes Dominus, et super coelos gloria eius»3, et «super omnia benedictus in saecula» 4. «Non enim cogitationes meae cogitationes vestrae, neque viae meae viae vestrae, dicit Dominus; quia, sicut exsaltantur coeli a terra, sic exsaltatae sunt viae meae a viis vestris et cogitationes meae a cogitationibus vestris»5: nam «inter Creatorem et creaturam non potest tanta similitudo notari, quin inter eos maior sit dissimilitudo notanda» 6. Nihil ergo mirum, si Ruysbroeck appellant pantheismum mysticum fratrum de libero spiritu «l’opinion la plus impie et la plus folle qui fut jamais entendue depuis le com­ mencement du monde»7; «l’impiété la plus insensée et la plus perverse qui fut jamais»8; «le plus grand désordre, la plus méchante et las plus folle incrédulité qui fut jamais entendue»9. Quae insania est adhuc maior in panthéisme palamitico, qui realem compositionem deitatum in Deo ponit. E contra, iuxta fidem catholicam, Deus est substantia spiritualis unica [= «una singularis»] et «simplex omnino» 10; nam «hoc est Deo esse, quod velle; hoc velle, quod sapere: quod tamen de homine dici non potest; aliud quippe est homini id quod est sine velle, et aliud velle, etiam sine sapere. In Deo autem non est ita, quia simplex ita natura est; et ideo hoc est illi Psalm. 145, 6. Psalm. 99, 2. Psalm. 112, 4. 4 8 10 Isaias, 55,8-9. Concilium Lateranense IV, a. 1215, Denz., n.° 432. J. Ruysbroeck, Le miroir du salut éternel, chap. 16, ed. cit., t. I, p. 116. J. Ruysbroeck, Le livre des sept clotures, chap. 14, ed- ch., t. I, p. 181. J. Ruysbroeck, Le miroir du salut éternel, chap. 16, ed. cit., t. I, p. TI9· Conc. Vatic., Denz., n.° 1.782. 40 I P. Q. I. Sect. I.—De genere PROXIMO BEATITUDINIS FORMALIS esse quod velle, quod sapere» \ Unde Patres Concilii Remensis (anno 114S) credunt et confitentur «simplicem natu­ ram divinitatis esse Deum, nec aliquo sensu catholico posse negari quin divinitas sit Deus et Deus divinitas. Si vero dicitur Deus sapientia sapientem, magnitudine magnum, aeternitate aeternum, unitate unum, divinitate Deum esse, et alia huiusmodi: credimus nonnisi ea sapientia, quae est ipse Deus, sapientem esse; nonnisi ea magnitudine, quae est ipse Deus, magnum esse; nonnisi ea aeternitate, quae est ipse Deus, aeternum esse; nonnisi ea unitate, quae est ipse Deus, unum esse; nonnisi divinitate Deum, quae est ipse Deus: idest, seipso sapientem, magnum, aeternum, unum, Deum»12. «Nec aliquas omnino res, sive relationes, sive proprietates, sive singularitates vel unitates dicantur et huiusmodi alia, adesse Deo, quae sini ab aeterno, quae non sint Deus» 3, cre­ dunt et confitentur. Et Paulus IV damnat socinianos ceteros que asserentes Deum omnipotentem non esse unum «incomposita omnino indivisaque unitate substantiae et unum unamet simplici divinitatis essentia»4. Est ergo penitus falsum fundamentum pantheisticum apertum vel fucatum, quo talis positio nitebatur. 22. Similiter est falsa haec positio, si in se ipsa conside­ ratur, prout scilicet applicationem affert fundamenti pan­ theistic! ad quaestionem de beatitudine formali hominis. Nam ex hac positione sequeretur quod beatitudo formalis omnium hominum esset una et unica ab aeterno in aeter­ num exsistens, ita quidem ut unusquisque in seipso et ex se ipso naturaliter beatissimus esset, absque ulla distinctione et varietate, sicut nos ponimus tres divinas personas esse aequaliter beatas una eademque beatitudine 5. 1 Concilium Toletanum XV, a. 688, Denz. , n.° 294. 3 Denz., n.” 389. 3 Denz n.° 391. 1 Constitutio 'Cum quorundam*, die 7 augusti 1555, Denz n 0 » rn»r " *’ ' Conc. Vaticanum., Denz., n.'* n. * 1.78? 1.782. Cap. II,—Quaestionis resolutio 41 Hoc autem manifeste est contra fidem catholicam. Docet enim fides non omnes homines esse beatos, cum tradat quosdam esse damnatos x; beatos autem ex gratia Dei, non ex natura sua tales esse, secundum illud: «gratia Dei vita aeterna»2; neque hos semper fuisse gavisos beatitudine, sed solum post hanc vitam mortalem 3, beatitudinem inaequa­ liter participantes, pro uniuscuiusque diversitate merito­ rum4. Quod si homines isti spirituales sunt aequales Deo in sua beatitudine formali, iam in infinitum excedunt beatitu­ dinem formalem animae Christi et Beatae Virginis et om­ nium angelorum, quod est blasphemum5. Unde merito fuerunt damnati ab Ecclesia in Concilio Lateranensi IV et in Concilio Viennensi et a pluribus tribunalibus Inquisi­ tionis haereticae pravitatis 6. Pariter est contra rationem. Quis enim, nisi insanus, do­ cere potest homines plerumque rusticos et ignorantes esse \ j 1 Conc. Florentinum, Denz., n.° 693. ! Rom., 6, 23. * Benedictus XII, Constitutio oBenedictus Deus», die 29 ianuarii 1336, Denz., n.° 530; Conc. Florentinum, Denz., n.° 693; Conc. Viennense, ubi damnata est sequens propositio Beguardorum et Beguinarum: »homo fetal ita finalem beatitudinem secundum omnem gradum perfectionis in praesenti tuaequi, sicut eam in vita obtinebit futura» (Denz., n.° 474), nempe sicut eam habent S. Petrus et Beata Virgo Maria in regno coelorum vel in vita betata, ut declarabat Beguardus loannes Hartmann, apud Dollinger, op. et loc. cit., p. 385. ‘ Conc. Florentinum, Denz., n.° 693. J Revera haec omnia docebant: «Dicunt enim aliqui quod sunt rtaliter et naturaliter ipse Christus; dicunt etiam quod ipsi meritum Christi tt gloriosae Virginis et per consequens cuiuscumque Sancti alterius trans­ cendunt; item dicunt quod Christus non pro nobis sed pro seipso et sibi soli passus fuit, sicut quilibet homo alius quando patitur solet pati* (apud Dollinger, cp. cit., t. II, n.° XXXVIII, p. 391). Asserunt «quod quilibet homo quantumcumque peccaverit possit uno anno praecellere dignitatem S. Pauli et meritum eius et Mariae Magdalcnae, Iohannis Baptistae, Genitricis Dei vel etiam cuiuslibet Sancti*; immo «quod etiam homo praecellat ipsum Filium Dei» (apu Dollinger, ibid., p. 393. Cf. etiam op. cit., pp. 391-392, 401,416-417, 702-703. S. Albertus Magnus, prop. 31, 33, 70, 745 23, 3°5 58 apud De Guibeert, op. cit., pp. 129, 123, 125, 119, 122). 4 Cf. Dôllinger, op. cit., pp. 378-417; De Guibert, op. cit., pp. 153-165· I P. Q. I. Sect. I.—De 4 GENERE PROXIMO BBATITUDINIS FORMALIS ipsam Intellectionem Subsistentem, in se ipsa et ex se ipsa naturaliter beatissimam? An beatissimi erant quando, ge­ mentes et ululantes, in carcerem detrudebantur, flagellis et tormentis cruciabantur, igne comburebantur? Licet enim Bernardus de Godino, ex amaurianorum secta, ausus fuerit «affirmare se non posse cremari incendio, nec alio torqueri supplicio, in quantum erat; quia in eo quod erat se Deum di­ cebat» \ de facto tamen combustus est, et quidem secundum id quod erat. 23. B. Sed neque sub mitiori forma mystica potest ad­ mitti doctrina de beatitudine formali increata hominis. Primo quidem ratione generali, qua per modum unius simul impugnantur modi quibus fuit proposita, tum ad hominem, tum simpliciter. Argumentum ad hominem est efficacissimum. luxta adver­ sarios enim gratia et gloria seu beatitudo formalis sunt idem re, cum gloria nihil aliud sit quam gratia consummata. Atqui, secundum fidem catholicam, gratia sanctificans qua formaliter iustificatur homo, non est gratia increata sed creata, docente Concilio Tridentino quod «unica formalis causa [iustificationis hominis] est iustitia Dei, non qua Ipse iustus est [—est autem Ipse formaliter iustus iustitia increata—], sed qua nos iustos facit, qua videlicet ab Eo donati, renovamur spiritu mentis nostrae, et non modo reputamur, sed vere iusti nominamur et sumus, iustitiam in nobis recipientes unus­ quisque suam secundum mensuram quam Spiritus Sanctus partitur singulis prout vult (I Cor., XII, ii), et secundum propriam cuiusque dispositionem et cooperationem»2. Praeterea, haec iustitia sanctificans «diffunditur in cor­ dibus eorum qui iustificantur, atque ipsis inhaeret», eiusque assignantur causa finalis et efficiens tum meritoria tum instrumentalis 3: quae certe nonnisi de ente creato seu causato 1 Apud H. Denifle, O. P., Chartularium Universitatis Parisiensis, I, p. 71· a Conc. Tridentinvm, Denz., n.° 799. Conc. Trident., Denz., nn. 799, Soo, 820, 821. Cap. ii.—Quaestionis resolutio did possunt; nam quod causam habet, causatum est, i deoque non incausatum seu increatum. His adde quod «gratia sanctificans, qua Deo coniungimur, neque in favore Dei tantummodo, neque in praetereuntibus acti­ ns constituitur, sed est permanens supernaturale donum a Deo animae infusum atque inhaerens, tam in omnibus sanctificatis adultis quam in infantibus baptismo regeneratis», ut Con­ cilium Vaticanum parabat declarare L Quod quidem, ad rem quod attinet, est dicere gratiam sanctificantem esse habitum a Deo causatum et infusum animabus iustorum, prout re­ vera Tridentinum docebat; nam, ut ex Actis Concilii constat, Patres Tridentini a voce habitus inhaerentis abstinuerunt hac sola ratione, ne protestantes occasionem nanciscerentur deridendi amplius doctrinam fidei ob verba scholastica quae tantopere abhorrebant: eo vel magis quod res ipsa, nomine Wnzs significata, sufficienter exprimebatur in verbis de­ ceri 2. Constat autem apud omnes, maxime apud adversarios nostros, Deum non esse habitum quendam; et ideo negabant gariam, caritatem et beatitudinem formalem, quas putabant esse increatas et a Deo distinctas, esse qualitatem vel habitum vel accidens quoddam, ut patet ex verbis eorum supra ci­ taris3. 1 Schema constitutionis dogmaticae de doctrina catholica, cap. XVIII, <4i» Concilii Vaticani·, Mansi-Petit, Amplissima collectio Conciliorum, t. 50, vol 73. Idem quoad rem et fere quoad verba continetur in secunda, tertia «quarta forma Schematis huius reformati, ut videre est ibid., t. 53, coi. 173-174, 234, 291-292. ! Nam in prima forma Decreti de iustificatione dicebatur: «Iustitia, ça iusti sumus, habitus est divinae gratiae, quae, in nobis est* (Acta Concilii iridmiim, t. V, ed. St. Ehses, n.° 160, p. 386, 30-31, Friburgi Brisgoviae, 19H>. Hoc autem verbum, habitus, postea sublatum est et substitutum f *. Et alio in loco: «divina natura non potest esse forma alicuius» intrinseca 2. Ex parte etiam animae beatificandae. Etenim beatitudo tormalis dicitur et est vita aeterna, idest vita per antonomasim, ut patet ex supra dictis, cum de nominibus eius loqueactus, ut patebit infra. Sectione Tertia: valet tamen simpliciter et non solum ad hominem quantum ad hoc quod neutra —gratia sanctificans et beatitudo formalis— est increata, diversa licet ratione. 1 III Sent., d. 5, 1, 2 c., ed. cit., n.’ 44. Summa thcol., ΠΙ, 2, I c. Cf. I, 3, 8. * »·ίί* B A ·' ><** Cap. i i.—Quaestionis resolutio rcmur1. Si ergo beatitudo formalis hominis esset increata, hoc est, Deus ipse vivens, anima hominis beati formaliter viveret in quantum huiusmodi per vitam increatam Dei. Aut iritur haec vita increata animae beatae esset vita in actu primo, aut vita in actu secundo. Non vita in actu primo, quia vita in actu primo formaliter sumpta, et non mere efficienter, est ipsa essentia viventis; et ita Deus ipse esset ipsa essentia animae beatae, quae est seipsa formaliter viva: quod est inducere pantheismum. Quapropter S. Thomas celeberrimam formulam Sancti Au­ gustini: sicut anima est vita corporis, ita Deus est vita ani­ mae2, intelligit analogice, hoc est, in alio genere causae, non univoce seu in eodem genere causae. Est enim anima rita corporis in genere causae formalis intrinsecae, sed Deus est vita animae in genere causae efficientis et exemplaris tantum. Anima, inquit, {formaliter seipsa facit vivere corpus secundum quod vivere dicitur esse viventium [= vita in actu primo]; Deus autem non est forma ipsius animae vel voluntatis qua formaliter vivere possit, sed dicitur vita ani­ mae sicut principium exemplariter influens vitam gratiae ipsi»3. Et alibi: «Deus est vita animae per modum causae efficientis, sed anima est vita corporis per modum causae formalis»4. Neque vita in actu secundo. Nam vita in actu secundo est ipsa operatio viventis, de cuius ratione est quod causetur seu producatur efficienter ab ipso vivente. Si ergo beatitudo formalis hominis esset vita increata in actu secundo, iam haec vita et ipse Deus causaretur vel produceretur ab anima beata, quod est contradictio in adiecto; quia esset vita in­ creata seu incausata producta seu causata ab aliqua creatura. Quod si haec productio animae beatae negaretur, eo ipso tolleretur ab ea vita in actu secundo, et consequenter ipsa 1 1 1 4 Supra, tom. II, n.° 13. De Civitate Dei, Lib. 19, cap. 26, ML. 41, 656. I Sent., d. 17, 1, i ad 2. I-II, no, i ad 2. Cf. De Verit., 27, 1 ad 1; ΙΙ-Π, 23, 2 ad 2’ L 3> i 2d I et 2. 46 I P. Q. I. Sect. I.—De genere proximo beatitudinis formalis Cap. IL—Quaestion s resolutio 47 formalis beatitudo quae explicanda sumebatur. Aut ergo beatificantem et animam beatificandam ad explicandam beabeatitudo formalis hominis non habet rationem vitae neque I titudinem formalem hominis, est aequivalenter ponere beaideo beatitudinis; aut ratio increati de medio tollitur ab - titudinem formalem hominis esse accidens quoddam crea­ tum, quod est negare hypothesim ab adversariis assumptam. ea, eo ipso quod ponitur causata seu producta ab anima beati. 25. Secundo, apparet falsitas huius positionis ratione speciali contra singulos modos quibus fuit a diversis expli­ Denique, impossibilis deprehenditur haec theoria ex cata. parte unionis Dei cum anima beata. Haec enim unio beati­ Et quidem primus modus, iuxta quem ipsa Sapientia in­ tudinis increatae cum anima beatificanda debet esse physica creata esset qua formaliter anima Christi et animae cete­ seu ex parte subiecti et non mere intentionalis seu ex parte rorum beatorum fierent beatae, omnino falsus est, sive consi­ obiecti, quia secus beatitudo illa increata esset beatitudo deretur respectu solius animae Christi, sive secundum quod obiectiva hominis, de qua non loquimur in praesenti, sed extenditur ad animas ceterorum beatorum. solum de beatitudine formali sive subiectiva. Aut ergo haec 26.Secundum quod specialiter respicit animam Christi. unio formalis physica esset substantialis aut accidentalis. Dupliciter enim potest concipi scientiam animae Christi esse Non substantialis, quia, cum non possit esse unio in na­ ipsam scientiam vel sapientiam increatam Dei: uno modo, tura x, necessario deberet esse unio in persona, et ita Deus cum exclusione cuiuscumque alterius cognitionis creatae, ita incarnaretur in omnibus et singulis animabus beatis, eas ut haec esset unica scientia eius; alio modo, admittendo, assumendo in unitatem divinae personae; quod est contra praeter illam, aliam cognitionem creatam, ita sane ut illa fidem, quae docet unam et singularem incarnationem Verbi esset potissima scientia eius, ceterae vero secundariae et quasi Dei in humanitate Christi. Unde S. Thomas firmiter asse­ accidentales. Atqui utroque modo est inadmissibilis haec rit quod «voluntas alicuius sancti non assumitur in unitatem doctrina. suppositi Spiritus Sancti» 2. Sane, dicere animam Christi nullam scientiam creatam Non accidentalis, quia haec necessario fieret aliquo acci­ habere, sed solam scientiam increatam Dei, haereticum est. denti creato medio inter Deum et animam beatam; quod Narrant enim Scripturae quod lesus «proficiebat scientia» quidem accidens deberet esse intrinsece supernaturale, sicut sicut et aetate apud Deum et homines x; quod «miratus est» est ipsa beatitudo formalis per illud animae communicanda, audiens verba centurionis 2; quod ratiocinabatur, nam cum et iam tale accidens esset formaliter ipsa beatitudo animae. quaesisset a Petro: «quid tibi videtur, Simon? Reges terrae Ponere ergo unionem accidentalem physicam inter Deum a quibus accipiunt tributum vel censum, a filiis suis an ab alienis?», et respondisset Petrus: «ab alienis», conclusit lesus: Unio substantialis in natura Dei cum creatura est non solum contra 'ergo liberi sunt filii»3; et quod requievit super eum «spiritus fid sed etiam contra rationem, cum sit metaphysice impossibilis. Cf. III, 2, i. sapientiae et intellectus, spiritus consilii et fortitudinis, spi­ * (137) I Sent., d. 17,1,2 c.Cf. Conc. Constantinopol. II, Denz., ritus scientiae et pietatis» 4. Constat autem profectum, ad­ n.° 217; Toletanum XI, Denz., n.° 282; Innocentius III in Professione mirationem, ratiocinationem repugnare scientiae increatae, fidei W aldensibus praescripta: «Incarnationem divinitatis non in Patre neque in Spiritu Sancto factam sed in Filio tantum; corde credimus et ore confite­ mur» (Denz., n.° 422). Neque videtur compatibile cum hac fidei doctrina dicere consummationem sanctorum perficiendam esse unione hypostatica beatorum omnium cum Dei Verbo, ut asserebat Lud. a Mota Ο. M in suo oposculo De consummatione Sanctorum (1902), quem bene confutavit H. DEL Val, O. S. A., Theol. Dogmatica', t. III, pp. 7I7.?l8j E1 Escorialj Luc., 2, 52. Μττ., 8,10. Mrr., 13, 24-25. 4S Ip. Q. I. Sect. I.—De genere proximo beatitudinis formalis sicut et repugnant deitati: pariter dona Spiritus Sancti esse creata, indubia res est, sicut et gratia sanctificans, qua for­ maliter iustificamur et ex qua sequuntur. Est ergo in Christo aliqua scientia creata et humana. Praeterea, Ecclesia credit et confitetur in Christo lesu, vero et perfecto Deo simulque vero ac perfecto homine, cum unitate personae exsistere dualitatem naturae, divinae scilicet et humanae; «et quidquid ad proprietates naturarum pertinet duplicia omnia confitetur»1 et perfecta sine diminutione et deminoratione2, hoc est, duas operationes, duas voluntates 3 et consequenter etiam duos intellectus et duas operationes intellectuales seu duas scientias, divinam seu increatam et humanam seu creatam; nam «animam rationalem carnemque cum omnibus suis proprietatibus humanatus assump­ sit» Filius Dei4, «carnem, inquam, nobis consubstantialem et animam rationalem animabus nostris contribulem et mentem menti nostrae comparem»5; est autem intellectus facultas na­ turalis animae rationalis, nec est intelligibilis intellectus per­ fectus et expeditus qui nihil intelligat. Necesse est ergo ponere in Christo duplicem operationem intellectivam (= du­ plicem scientiam), sicut in eo ponimus duplicem intellectum. 1 S. Agatho Papa, Epist. dogmatica 'Consideranti mihi*, a. 680, ad im­ peratores Constantinum, Heraclium et Tiberium, recepta et approbata in Concilio Constantinopolitano III. Mansi, Collectio amplissima Concil. t. XI, coi. 243. 2 «Si quis secundum Sanctos Pattes non confitetur proprie et secundum veritatem naturales proprietates deitatis et humanitatis indiminute et sine deminoratione salvatas, condemnatus sit» (Conc. Lateranense sub Martino I, a. 619, Denz., n.° 262). Revera enim fides catholica tenet quod Filius Dei incarnatus est simul 'perfectus Deus et perfectus homo, ex anima rationali et humana carne sub­ sistens» {Symbolum 'Quicum que», Denz., n.° 40); 'perfectus in deitate et idem ipse perfectus in humanitate, utpote totus in suis et idem ipse totus in nostris* (S. Pelagius I, Professio fidei ex epist. Humani generis ad Childebertum, februar. 557. Cavallera, Thesaurus, n.° 720). 8 Conc. Constant. III, Denz., nn. 291-292; Conc. Lateranense sub Martino I, ibid., nn. 263-267; Conc. Mediolanense, a. 680, Cavallera, Thesaurus, n.° 734. 4 S. Agatho Papa, Epist. cit. Mansi, t.XI, coi. 251. 5 S. Sophronius, Archiepiscopus Hierosolymitanus, Epistula lecta et approbata in Concilio Constant. III. Mansi, t. XI, coi. 474. Cf. coi. 475 Cap. i i,—Quaestionis resolutio 49 Et est contradictio in adiecto ponere in Christo duplicem voluntatem sintulque negare duplicem intellectum, cum intel­ lectus sit radix voluntatis. Merito ergo S. Thomas reducit hanc doctrinam ad errorem Apollinaris, qui animam rationalem denegavit Christo ζ ex quo de necessitate sequitur negatio humani intellectus et hu­ manae intellectionis in ipso. Et eadem ratione F. Vernet ad appollinarismum reducit positionem Hugonis a S. Victore 12. Quinimmo et animam Christi ignorantem faceret; nam ei Christus haberet tantum scientiam increatam, esset qui­ dem sapiens Deus, sed, ut ita dixerim, non sapiens homo; unde ad hoc quod in humanitate sapiens esset, oportuit quod scientiam creatam haberet» 3. Similiter etiam est falsa haec doctrina, etiamsi alia hu« scientia praeter eam ponatur in anima Christi. Posset enim aliquis concipere scientiam increatam animae Christi ad modum gratiae increatae eius, quae appellatur gratia unionis4, et talis scientia diceretur scientia unionis. Sicut enim humanitatis Christi datur duplex gratia, scilicet gratia habi­ tualis (= creata) et gratia unionis (= increata); ita animae eius dari posset scientia duplex, nempe scientia comprehen­ sionis (= creata) et scientia unionis (= increata). Quo quidem modo rem concepit Alexander Halensis 5. Eiusque fun­ damentum psychologicum videtur fuisse theoria Augustiniana de cognitione animae per se ipsam. Sicut enim ani­ ma cognoscit seipsam per seipsam absque specie intelligibili superaddita; ita anima Christi cognosceret se esse assumplui a Verbo Dei eique substantialiter unitam per ipsum Dei Verbum, quod est Sapientia increata, absque specie creata superaddita. 1 De Vent., 20, i c. 1 'Pour attribuer à l’àme du Christ la même science qu’ à la divinité, Ct [= sua argumentatio] achemine vers l’appollinarisme» (F. Verneet, ffifode Saint-Victor, apud Dictionnaire de Théol. catholique, t. VII1, col. 278). ’ De Verit., 20, 1 ad 7. 4 III Sent., d. 13, 3, 1; III, 6, 6; 7, 11; 7, B ad 3. 4 Summa theol., Ill P., q. 13, memb. 2 et 5. L-D» Homtob··· ■■■ 50 I P. Q. I. Sect. I.—De Cap. π.—Quaestionis resolutio genere PROXIMO DEATITUD1NIS FORMALIS At haec explicatio admitti nequii. Primo quidem, quia fundamentum psychologicum non est verum. Non enim anima humana in statu unionis ad corpus cognoscit seipsam per essentiam suam sicut substantiae separatae seipsas conoscunt, sed per actus suos et per species intelligibiles e sen­ sibilibus abstractas 1. Secundo quia, etiam dato et non concesso fundamento isto psychologico naturali, non inde sequitur conclusio in­ tenta. Non enim sequitur, si anima seipsam per seipsam im­ mediate cognoscit, quod per seipsam cognoscat immediate quaecumque immediate sunt in ipsa, maxime si sint ordinis prorsus supematuralis sicut revera est persona Verbi Dei ei I immediate unita. Neque ex eo, quod Verbum Dei est ei immediate unitum simulque immediate intelligibile et intelligens, sequitur ullo modo animam Christi immediate percipere hanc unionem per ipsum Verbum: hoc enim esset confundere ordinem essendi cum ordine cognoscendi seu modum cognoscendi cum modo essendi. Unde S. Bonaventura recte dixit: «hoc a veritate deviat, si quis intueatur. Verbum enim non unitur animae Christi in illa beata unione sicut cognoscibile cognos­ centi, vel sicut habitus potentiae, vel perfectio perfectibili; sed est unio in unitate personae, quae potest esse absque cognitione, sicut patet in came Christi, quae unita est Verbo, et tamen ipsum non cognoscit»2. Tertio, quia comparatio scientiae cum gratia Christi non est ad rem. Nam gratia per se primo spectat ad ordinem essendi supematuralem3, et ideo potest dari et de facto datur gratia increata unionis, qua humanitas Christi assu­ mitur ad personam et esse increatum Verbi Dei; «gratia enim unionis est ipsum esse personale quod gratis divinitus datur humanae naturae in persona Verbi»4; sed scientia per­ tinet formaliter ad ordinem operandi, qui in Christo necessario geminatur, quia operatio est materialiter personae vel hy­ postasis ut quod, sed formaliter est naturae vel formae ut quo, quae in Christo est duplex indivisa et inconfusa *. Est ergo impossibile quod anima Christi, quae spectat ad eius humanam naturam, intelligat quidquam formaliter per scien­ tiam increatam, quae est divinae naturae; sicut impossibile est quod natura humana Christi sit eius divina natura. Quapropter S. Thomas, qui huius explicationis Alexandri meminit2, eam radicitus confutavit, scribens: «ex parte ipsius unionis non potest poni in Christo aliqua scientia [sicut poni potest aliqua gratia]; nam unio illa est ad esse personale, scientia autem non convenit personae nisi ratione alicuius namrae»3. Scientia ergo increata, quae Christo convenit ratione naturae divinae, non potest esse scientia unionis, quae non est facta in natura, sed in persona tantum; nec potest esse actus vel forma «animae Christi, cum sit alterius na­ turae»1. Quod si per scientiam increatam animae Christi intelligitur scientia beata seu comprehensionis, simulque admittantur in ea aliae scientiae creatae, exempli causa, scientia infusa et scientia acquisita, nondum vitatur impossibilitas. Cum enim scientia divina sit attributum naturae, non personae 5, di­ cere animam humanam Christi formaliter videre Deum per scientiam increatam divinae naturae, est aequivalenter po­ nere unum agere (= videre) divinae et humanae naturae Christi, et consequenter unum principium quo agendi proxi­ mum^ unum intellectum) et remotum (= unam naturam vel essentiam); quod est incidere in monophysismum: vel in pantheismum, si scientia increata Dei ponatur forma physica humani intellectus Christi. Quam ob rem S. Thomas profunde dixit quod anima 1 III, 19, i ad 3 et 4, cum comment. Caietani, h. 1., n.° 3; Denz., 1 D.’ I48. 3 III Sent., d. 14, i, t, ed. ciu, t. III, p. 29*7 3 I-II, 50, 2; IOO, 4; HI Sent., d. 13, T III, 6, 6. 1 III, 9, i obi. 3. * III, 9, i ad 3. III, 9, i ad i. 1,29, 7 ad 2. 52 I P. Q. I. Sect. I.—De genere proximo beatitudinis formalis Christi non est capax scientiae increatae Dei, propter diffe­ rentiam naturae \ Sicut enim natura divina non potest esse natura humana, nec vicissim; neque una in aliam conveni —non enim potest natura divina converti in humanam, cum sit incorruptibilis; neque humana in divinam, cum sit ingenerabilis 1 2—: ita quod est proprium naturae divinae, ut est scientia increata, non potest esse proprium naturae humanae: nam · Phil., 3, 9-10. 3 Eph., i, 20-21. Cf. III, 10, 4. & III, 8, 4 ad 2. G .Una Sapientia est ααα o,mu sapiunt, nec tamen uno modo saoiunt, quia parn^und» aaptun.. (Hugo Λ S. Vtcronn, De Sapientia animae Cltristi, 'm' nOn P'^txdinem, sed gratiae pontonem accepimus· (op. cit., col. 854). Ill, 16, 5 ad 3. Cap. II.—Quaestionis resolutio ritus Sanctus, atque ideo increata L Primo quidem in suo fundamento, quod vel falsum est, vel non probatum. Falsum quidem est quantum ad identitatem, quam ponit, inter caritatem et personam divinam Spiritus Sancti. Constat enim iustitiam, qua iustus est homo, non esse iustitiam increatam qua Deus iustus est, sed creatam et in homine re­ ceptam et diffusam et inhaerentem qua nos iustos facit; quae quidem iustitia est necessario connexa cum caritate, pariter diffusa et inhaerente in cordibus eorum qui iustificantur1 2. Aliunde constat hanc iustitiam et caritatem, qua formaliter iusti sumus, non consistere in actibus praeter­ euntibus, sed esse quid permanens et informans per modum habitus3. Dicere ergo caritatem proprie dictam, qua iustificatur homo, esse increatam, scilicet ipsam personam Spi­ ritus Sancti; aut, si creata ponatur et a Spiritu Sancto dis­ tincta, esse actus caritatis tantum, ut quidam theologi affir­ marunt cum Magistro Sententiarum, est incompatibile cum doctrina Ecclesiae de iustificatione. Quare unus Laurentius Mazochius, Ord. Servorum Bea­ tae Mariae Virginis, qui prius in Concilio Tridentino contra torrentem doctorum et Patrum ausus fuerat theoriam Ma­ gistri sustinere4, coactus est in fine ceteris consentire5. Quin etiam doctrina quasi media Hieronymi Seripandi, O. S. A., de iustitia duplici, altera inhaerenti et altera imputata ex iustitia Christi, fuit acriter impugnata a Patribus et theo­ logis, et a decretis Concilii aequivalenter exclusa 6. Non probatum quantum ad identitatem caritatis cum gratia 1 Vide supra, n.° 12. : Conc. Tridentinum, Denz., nn. 799-780, 820-821. 3 Innocentius III, Epist. «Maiores Ecclesiae causas* ad Imbertum Ardiiepiscopum Arelatensem, a. 1201, Denz., n.° 410; Conc. Viennense, l 1311-1312, Denz., n.° 483. 4 Acta Concilii Tridentini, t. V, ed. St. Ehses, p. 278, 15; p. 280, 17-18; P· 436>24;p. 508, 23; p. 316, 32-345 P- 345, 7-8. s Acta Concilii Tridentini, t. V, ed. St. Ehses, p. 581, 29-44. ‘ Acta Concilii Tridentini, t. V, passim. Videatur hac de re opella J. HenSINGER, S. V. D., S. Augustinus et doctrina de duplici iustitia. Inquisitio ■isiorico-critica in opinionem Hieronymi Seripandi de iustificatione eiusque tabitudine ad doctrinam S. Augustini. Modling prope Vindobonam, 1935· to 5β » · I P. Q. I. Sect. I.—De genere proximo beatitudinis formalis sanctificante et beatitudinis formalis cum caritate, ac si bea­ titudo formalis respiceret per se primo voluntatem. Neutrum enim est demonstratum in Theologia et a plerisque theologis non admittitur, inter quos adnumerandi sunt praecipue S. Thomas eiusque schola. Secundo, falsus est iste secundus modus explicationis bea­ titudinis formalis in se ipso. Nam beatitudo formalis est maxime secundum voluntatem beati, ideoque est maxime delectabilis, cum beatitudo formalis sit quae maxime dili­ gitur a beatis amore concupiscentiae, ut constat ex supra dictis \ Atqui de ratione maxime voluntarii est maxime esse a principio intrinseco, cum voluntarium definiatur: quod est a principio intrinseco cum cognitione finis 2; et similiter de ratione delectationiss: est autem impossibile ipsum Spiri­ tum Sanctum esse intra hominem beatum quasi principium quo proximum amoris et delectationis beatificae, quia, ut egregie animadvertit Alvarez, «quando causa secunda effi­ ciens est vitalis, non potest Deus immediate per se ipsum vicem illius supplere, eo quod effectus dependet ab illa non solum in genere causae efficientis, sed etiam formalis»4; quod genus causae Deus per se ipsum suplere non potest, ut patet ex dictis supra 5. Ergo et impossibile est beatitu­ dinem formalem hominis esse ipsam caritatem increatam seu personam Spiritus Sancti. 29. Especialiter quoque falsus deprehenditur tertius modus idem explicandi, scilicet per ipsam beatitudinem increatam qua Deus beatus est. Nam beatitudo formalis hominis est vita aeterna eius, quae consistit in visione faciali et fruitione di­ vinae essentiaee. Atqui ipsa beatitudo formalis increata, \ SuPra’ c IL nn- 304-308; J. M. Ra.mîrez, O. P., De spei Christianae fidaque dntnae mutua dependentia, pp. 27-28, Friburgi Helvetiorum, 1940. “ 1-11, _ -_J 6. -3 I-II, 31-32; II-II, 23, 2. D. Alvarez, O. P , De auxiliis dwnae gratiae, lib. VII, disp 67 n.° 9, P· 475 a· Romae, 1610. ’ p· 1 Supra, n.° 24. » Benedictus XII, Const. dogmatica benedictus Deus*, Denz. n » «0. Cap. IL—Quaestionis resolutio qua Deus formaliter beatus est, non potest esse vita aeterna hominis. Primo quidem ratione aeternitatis beatitudinis formalis Dei et beatitudinis hominis formalis. Beatitudo enim for­ malis Dei, quae re non differt ab ipso Deo, est simpliciter et absolute aeterna, tum a parte ante, quia initium durationis non habuit; tum a parte post, quia terminum seu finem dura­ tionis non habebit: dum beatitudo formalis hominis est aeterna secundum quid tantum, scilicet a parte post, quia urmimim durationis non habebit; sed a parte ante non est aeterna, quia initium durationis habuit, sicut ceteroquin ipsa anima hominis et mundus totus. Quare Concilium La­ teranense IV, postquam de Deo in tribus personis confitetur esse oabsque initio, semper et sine fine», statim subiungit quod ipsemet «sua omnipotenti virtute simul ab initio tempcris utramque de nihilo condidit creaturam, spiritualem et corporalem, angelicam videlicet et mundanam; ac deinde humanam, quasi communem ex spiritu et corpore constitu­ tam» \ Ac de ipsa beatitudine formali hominum sanctorum definit Benedictus XII quod «postquam inchoate fuerit vel mi talis intuitiva ac facialis visio et fruitio in eisdem, eadem visio et fruitio sine aliqua intercisione seu evacuatione prae­ dictae visionis et fruitionis continuata exstitit et continua­ mur usque ad finale indicium et ex tunc usque in sempiternum 2. Secundo, ratione ipsius vitae. Aut enim beatitudo for­ malis increta Dei esset vita animae beatae in actu primo, aut in actu secundo. Non in actu primo, quia vel intelligeretur vita substantialis animae, quae est ipsa essentia vel natura animae, et tunc rediret haeresis pantheistica quod anima humana esset de substantia Dei; vel intelligeretur vita eius accidentalis, quam habet ex habitibus seu qualitatibus superadditis naturalibus aut supematuralibus, et tunc sequeretur duo impossibilia: primum, quod divina substantia reduceretur ad conditionem accidentis; secundum, quod divina essentia esset forma physica 1 Denz., n.° 428. 1 Denz., n.° 530. 58 I P. Q. 1. Sect. I.—De genere proximo bbatitudinis formalis i I intrinseca animae humanae, et iam Deus indueret rationem partis et imperfecti. Non in actu secundo. In primis, quia de ratione vitae in actu secundo est quod procedat efficienter a vita in actu primo, hoc est, a vivente vita in actu primo; nam vita in actu secundo est operatio vitalis, quae producitur efficienter a vivente, qui est principium eius et causa. Quod ita egregie ostendit Caietanus: «de ratione operationis vitalis est quod sit ab eo cuius est operatio; alioquin, vivere actualiter [= in actu secundo] non esset a vivere substantialiter [= in actu primo], quod non videtur intclligib ile, quia sic anima non esset principium [vitae in actu secundo, scilicet non esset principium] vegetandi, sentiendi, appetendi, intelligendi et secundum locum movendi; et sic anima non esset anima* *, cum anima definiatur: principium vitae. Et alibi; «impossi­ bile... est operationem vitalem meam non ab intrinseco meo esse, cum in hoc ratio meae vitae consistat; esset enim vitalis et non vitalis*i. Et premit Didacus Alvarez, urgens: «impossibile est quod ego intelligam formaliter intellectione non procedente a meo intellectu, quoniam intellectio est actio vitalis ac per conse­ quens debet procedere a principio vitali coni uncto et in illo manere: etenim me intelligere nihil aliud est quam intellectionem in me manentem elicere* 3. Atqui impossibile est bcatitudinem formalem increatam Dei procedere efficienter ab homine, quia tunc esset creata et, quod absurdius est, esset creata seu producta a creatura. Ergo et impossibile est beatitudinem hominis formalem, secundum quod est vita aeterna in actu secundo, esse ipsam beatitudinem formalem increatam Dei. Deinde, quia de ratione vitae in actu secundo est quod intrinsece dependeat a vita in actu primo, non solum ut a causa efficienti, verum etiam ut a causa quasi materiali 1 Thomas de Vio Caietanus, O. P., in III, 9, 1, n <» * Caietanus, in I, 26, 3, n.° 4. 3 D. Alvarez, O. P., in III P., 9, 1, d,$p. 5I ’ η·° r3’ P- 3^5 b. Romae, 1613. MA · 59 Cai·. II,—-Quaestionis resolutio sustentanti, cum sit proprium subtectum eius; nam operatio vitalis est essentialiter immanens, ideoque residens in eodem subiccto a quo elicitur *. Atqui impossibile est deitatem, cum qua identificatur beatitudo formalis increata Dei, ullo modo dependere a creatura, ut est anima beati, multoque minus de­ pendentia essentiali et intrinseca; nam Deus nullam habet relationem rcalem ad creaturas, cum sit extra et supra totum ordinem creaturae, omnesque creaturae ordinentur ad ipsum, ct non e converso; quae tamen relatio necessario esset in eo ponenda, si utcumque a creaturis dependeret 2. Tertio, quia de ratione vitae in actu secundo est quod formaliter actuet et perficiat subtectum in quo est per modum actus et formae naturalis seu physicae; nam operatione vitali constituitur vivens in actu secundo vitae: vita autem est forma, cum sit essentialiter actus quidam; et vita in actu secundo, cum sit operatio immanens, est perfectio agentis a quo est et in quo est3. Atqui Deus non potest ac tuare et perficere formaliter animam beati, quia nequit vices gerere causae formalis intrinsecae. Ergo anima hominis beati nequit esse formaliter beata beatitudine formali increata Dei. Sicut igitur beatitudo formalis Dei nequit esse producta efficienter ab anima hominis beati, ita beatitudo formalis hominis non potest esse effectus formalis beatitudinis formalis Dei. Quae ratio finaliter reducitur ad hoc quod operatio vitalis, quae est ipsa vita in actu secundo, est operatio naturalis naturae viventis cuius est; nihil enim naturalius est viventi quam vivere secundum eius naturam, ut patet inductive: nam nihil est naturalius plantae quam vegetare, nihil natu­ ralius animali quam sentire, nihil naturalius homini secundum quod homo est quam ratiocinari. Quam veritatem universa­ liter extensam ad omnem naturam expressit S. Thomas post Aristoteles, dicens: unumquodque est propter suam opera­ tionem, εκαστόν έστιν, ών έστιν έργου, ενεκα του έργου1. \ I 1 1 Ι-Π, 74» ΐ· ‘ 1.13> 7· ‘ 1 b18) 3ad τ· , . τι 4 Aristoteles, II de Coelo et Mundo, cap. ΙΠ, η.° i, cd. cit., t. ii, p. 392, 26 ;S. Thomas, in h. 1., Icet. 4, η. 5. βο I P. Q. I. Sect. I.—De genere proximo beatitudinis formalis Non potest ergo operatio vitalis unius viventis esse operatio vitalis alterius, nisi utrumque vivens habeat eandem natu­ ram et essentiam: quod est impossibile, quia iam non essent duo, sed unum vivens. Quia igitur natura animae beatae non potest esse natura Dei, impossibile metaphysice est beatitudinem formalem animae beatae esse beatitudinem for­ malem increatam ipsius naturae divinae h ubi est substantia diversa, nequit esse operatio una -. Unde Capreolus recte dixit «quod contradictio est crea­ turam videre vel intelligere intellectione aut visione increata; quia omnis actio, vel est idem cum suo agente quod per illam agit, vel profluit ab eo: modo divina essentia nullo modo potest profluere ab agente creato, et multo minus potest sibi identificari»3. 30. Denique falsus est specialiter quartus modus expli­ candi eandem sententiam de beatitudine formali hominis increata per viam illapsus immediati essentiae divinae in es­ sentiam animae .* Primo quidem, quia beatitudo formalis non convenit Deo neque animae humanae ratione essentiae, sed ratione intellectus. Unde S. Thomas nervose scribit: «nec ipse Deus beatus esset, si se non cognosceret et amaret; non enim in se ipso delecta­ retur, quod ad beatitudinem requiritur» 5, et ideo 'beatitudo ed. cit., 1.1, p. 349. ’ S. Ioannes Damascenus, De fide Orthodoxa, lib. I, cap. 8, MG. 94, >29 B; cap. 14, coi. 860 B; lib. Ill, cap. 5, col. 1.000 B; lib. IV, cap. 18, œL 1,181 B. 4 Denz., n.° 704. ‘ S. Bonaventura, in II Sent., d. 27, 1, 2 ad 5, ed. cit., t. II, p. 658 b; in III Sent., d. 27, 1, 1, t. III, p. 591· IP. Q· I. Sect. I.—De genere 64 proximo beatitudinis formalis Est ergo differentia magna inter illapsum et circumincessionem; nam illapsus est superioris in inferius, et ideo non est mutuus; circumincessio autem est inter aequalia, aequalitate absoluta (= circumincessio perfecta) vel saltem proportionali (= circumincessio imperfecta), et consequenter est mutua. Attamen, tam illapsus quam circumincessio im­ ponat quid intimum in essendo et in agendo, licet diversi­ mode: nam circumincessio, sub ratione circumincessionis, dicit per prius ordinem essendi; dum illapsus per prius dicit ordinem operandi. Denique inhabitatio videtur quasi media consistere inter illapsum et circumincessionem. Nam inhabitatio, de se, non est mutua —differt enim simplex habitatio seu inhabitatio a cohabitatione, quae mutuam et simultaneam inhabitationem significat—, et in hoc convenit cum illapsu; aliunde tamen inhabitatio dicit per prius ordinem essendi (= mansionem, permanendam), in quo convenit cum circumincessione. Et licet possit aequalis apud aequalem inhabitare, sicut amicus apud amicum, proprie tamen inhabitatio est superioris apud inferiorem, penes quem eligit manere. Hisce igitur notatis, probandum est beatitudinem forma­ lem hominis non posse consistere in illapsu deitatis in essentiam animae. Aut enim intelligirur illapsus ille active ex parte deitatis illabentis; aut passive, ex parte animae patientis et suscipientis talem illapsum; aut relative, seu quodamodo formaliter, sumpta relatione pro unione seu nexu vel contactu deitatis illabentis et animae illapsum suscipientis: nec est aliud reale excogitabile in hac re. Atqui in nullo horum consistere potest beatitudo formalis hominis. Non in illapsu active sumpto, quia non differt re ab ipsa actione divina seu increata, in qua est tam impossibile ponere beatitudinem formalem hominis sicut in divina intellectione, vel divino amore, vel etiam divina beatitudine quae sunt pariter operationes divinae. Redit ergo eadem impossibilitas trium modorum praecedentium. Neque in illapsu passive accepto. Aut enim illapsu passive accepto intelligitur terminus seu effectus productus per actio­ nem deitatis active illabentis, aut simplex passio receptiva seu λ ' 9 1 Cap. II.—Quaestionis hesolutio immutatio passiva animae recipientis illum. Neutrum dici potest. Non primum; tum quia est contra rationem formalem beatitudinis formalis, quae est vita aeterna, de cuius essentia est ab intrinseco procedere et non ab extrinseco produci; umi etiam quia est contra hypothesim explicandam de beati­ tudine formali hominis increata, nam eo ipso quod dicitur producta, ponitur creata. Non secundum, quia vita non consistit in mera passione seu receptione, multoque minus vita aeterna seu perfectis­ sima, quae est beatitudo formalis. Non enim vita respondet materiae (= corpori), cuius est recipere et pati; sed formae (= animae), cuius est dare et agere. Ponere ergo beatitudinem formalem hominis in illapsu sic intellecto est contradictio in terminis. Neque in illapsu relative et quasi formaliter sumpto pro unione deitatis illabentis et animae illapsum suscipientis. Vel enim haec unio deitatis et animae beatae esset immediata, vel mediata. Neutra esse potest. Non immediata, quia haec unio necessario deberet esse substantialis in ordine essendi qui est primus et immediatis­ simus. Aut igitur esset unio in natura aut in persona. Non in natura, quia esset unio pantheistica per confusionem na­ turae divinae cum natura animae humanae. Non in persona, quia tunc Deus esset incarnatus seu humanatus in omnibus et singulis beatis, et iam Incarnatio Verbi Dei in humanitate Christi non esset singularis et unica, ut fides catholica docet. Ceterum, haec unio immediata secundum esse personae wii sufficit ad beatitudinem formalem; nam et corpus Christi mortuum erat immediate unitum Verbo secundum esse personae, quin tamen beatum esset: et quaecumque sub­ stantia creata est immediate assumptibilis a Deo secundum esse suppositi vel personae, quin tamen omnis sit capax beatitudinis, etiam accidentalis, ut lignum vel lapis 2. Unde S. Thomas de ipsa anima Christi, quae de facto unita fuit Verbo Dei in persona simulque capax erat beatitudinis fori 1 S. Thomas, in III Sent., d. 2, 1, 1, qla. 1, ed. cit., n.° 21; S. BonaWRA.in III Sent., d. 14, 1, 1, cd. cit., t. Ill, p. 297 a. i 5.—De Ifotninw ’·· 66 I P. Q. I. Sect. I.—De genere proximo beatitudinis formalis Cap. IL—Quaestionis resolutio 67 1 malis, scribere non dubitavit: «uJ hoc ergo quod anima Christi sit beata, praeter unionem ipsius ad Verbum in persona, re­ quiritur unio per operationem, ut scilicet videat Deum per essentiam et videndo fruatur» \ Non mediata ideoque accidentalis, quia haec necessario deberet fieri mediante aliquo ente vel forma realiter distincta a Deitate, et consequenter creata: quo semel posito, iam beatitudo formalis hominis consisteret in tali forma creata et accidentali, contra hypothesim susceptam de beatitudine formali increata. Et ideo S. Thomas fortiter scribit: (per hoc autem quod dicitur, quod solus Deus animae Hiabitur, non excluduntur qualitates animae vel naturales vel gratuitae; his enim anima informatur; sed excluduntur aliae substantiae subsistentes, quae intra animam esse non possunt sicut Deus est, qui intimius est in anima quam formae praedictae [acci­ dentales], eo quod Deus est in ipso esse animae ut causans et conservans, sed praedictae formae vel qualitates ad hoc non pertingunt, sed essentiam quasi circumstant» 2. Consequenter haec unio vel coniunctio, qua Deus et anima beata adunantur n vita aeterna, «non est nisi per gratiam, per quam Deus mentem inhabitat, et mens ipsi Deo per amorem caritatis inhaeret» 3. Unde vel ipsa anima Christi, cum non esset capax attingendi Deum «per increatum actum cognitionis et amoris Dei, eundem scilicet quo Pater cognoscit et amat seipsum..., propter differentiam naturae..., oportebat quod attingeret ad Deum per actum fruitionis creatum, qui quidem esse non potest nisi per gratiam» crea­ tam ‘. Fit enim inhabitatio Dei in anima iusti tam in via quam in patria, secundum donum creatum gratiae gratum lacientis 5, ut egregie explicat idem S. Doctor his verbis: «persona autem divina non potest haberi a nobis nisi vel ad fructum pertectum, et sic habetur per donum gloriae; aut De Verit., 29, I c. De Verit., 28, 2 ad 8. Cf. Summa theol. .8 1. De Verit., 28, 2 c. III, 7» 1 ad 2· I, 43, 3 c. secundum fructum imperfectum, et sic habetur per donum gratiae gratum facientis: vel potius sicut id per quod fruibili coniungimur, in quantum ipsae personae divinae quadam sui sigillatione in animabus nostris relinquunt quaedam dona quibus jormaliter fruimur, scilicet amore et sapientia» l, per modum habitus caritatis et luminis gloriae quae, una cum intellectu et voluntate animae beatae, eliciunt actum visionis et frui­ tionis beatificae. Concludendum est ergo quod beatitudo obiectiva est pro Deo et pro creaturis rationalibus aliquid increatum, nempe ipse Deus unus in natura et trinus in personis sicuti est ni se; sed beatitudo formalis «est quid creatum in crea­ turis beatis, in Deo autem est, etiam secundum hoc, aliquid increatum»2. 31. At relicta forma pantheistica huius positionis, quae manifeste est haeretica, solent theologi formam eius mitiorem censura notare, sub quocumque adspectu proponatur. Ita, quod ad modum Hugonis a S. Victore spectat, si intel» ligatur cum exclusione cuiuscumque scientiae creatae ab anima Christi, S. Thomas appellat haereticum 3; si vero intelligatur sine exclusione scientiae creatae de rebus creatis, et I solum ponatur relate ad cognitionem Verbi sibi uniti atque ideo relate ad cognitionem beatificam, S. Bonaventura vocat l extraneum (= temerarium), «pro eo quod nimium recedit a via communi»4, et S. Thomas impossibilem 5. Quam censuram solent repetere posteriores theologi. Ita I Medina dicit esse haeresim manifestam «negare scientiam creatam fuisse in anima Christi sive sit habitus, sive actus·»', 1 1 Sent., d. 14, 2, 2 ad 2. ’ I, 26j 3. Cf. III, 7, i ad 2. ’ De Verit., 20, 1; Summa theol., 9, 1. Nam vel reducit ad haeresim Χ^ΓιΙιι ii et Apollinaris (in De Verit.'), vel ad haeresim monothelismi et monerKm (in III, 9, 1): quo in sensu vera sunt quae hoc ultimo loco scripsit: jetismi C ideo in sexta Synodo [= Cone. Constantinopolitanum III] damnata est ρώο negantium in Christo duas esse scientias vel duas sapientias.» * S. Bonavetura, in III Sent., d. 14, 1, 1, ed. cit., t. III, p. 297 a. Verit., 20, ij III, 7, 1 ad 2; 9, 1 ad 1. τύΠΛ’·. :· * 68 > I P. Q. I. Sect. I,—De genere proximo beatitudinis formalis Cap. II,—Quaestionis rp.solutio 69 esse vero temerarium et proximum errori «negare in Christo i nec desunt qui haereticum hoc etiam in sensu appel­ fuisse habitum scientiae creatae, quoniam dona Spiritus Sancti lent1. ac virtutes ipsae secundum fidem fuere in Christo: sed inter De sententia loannis de Ripa et loannis de Mirecuria dona et inter virtutes infusas sunt sapientia, scientia, intel­ notat Medina quod, si ea intellligatur de facto et secundum lectus; quae dona negare esse habitus infusos, temerarium legem Dei ordinariam, est fere haeretica 2 , vel saltem periest et proximum errori»l. Ac per omnia consentit Suarez2, ciosa et prorsus temeraria 3; si autem intelligatur de potentia qui tamen a quibusdam exhibetur ac si omnium iustissimam Dei absoluta, «stulta est et insana opinio» 4 . Cui censurae censuram hac in re dedisset. Addit tamen Godoy hanc sen­ consentit Bânez, qui hanc sententiam appellat falsam et tentiam secundo modo intellectam non solum esse temerariam, periculosam, notans tamen quod «isti doctores videntur excused etiam erroneam aut saltem errori proximam 3; quod quidem I sari ab errore contra fidem ex ignorantia philosophiae» 5. vix differt a censura S. Thomae: quod enim absurdum est Pariter loannes a S. Thoma scribit: «assertionem illam, et impossibile, eo ipso falsum et erroneum est. quae diceret de facto visionem divinam communicari intel­ Neque moderni theologi ab hac censura recedunt, ut lectui beato, plus quam temerariam existimo, scilicet vel videre est apud Stentrup, Szabo, Galtier, alios 4. araneam vel errori propinquissimam» 6 ; «quia inducit —addit Similiter modus expositionis Magistri Sententiarum, si intelde Marinis— in... errores ab Ecclesia damnatos: unde merito ligatur cum exclusione caritatis et gratiae creatae, a Salmanapud theologos exosa habetur et a scholis eliminatur» 7. Et ticensibus censetur haereticus 5; si vero summatur cum ex­ similia dicunt alii theologi. clusione caritatis et gratiae creatae a quibus tamen excluderetur Denique sententiam Henrici Gandavensis dicit Aledina ratio qualitatis et habitus, a plerisque theologis non solum «.onerariam esse et impossibilem» 8. Et fortius adhuc Bânez: reputatur temerarius, sed etiam erroneus et haeresi proximus6; fhaec sententia, inquit, non solum falsa et periculosa et te- 1 B. de Medina, O. P., in III P., 9, 1, conci. 2 et 3, ed. Salmanticae, 1596, p 252*. s Suarez, S. I., in III P., 9, 1, disp. 24, sect. 2, nn. 4-5 et 12, ed. Vives, t. 17, pp. 658 b, 660661. ’ Petrus Godoy, O. P., in III P., 9,1, disp. 31, § 1, nn. 4 et 17, pp. 182 b, 183, Venetiis, 1696. Et in idem redit quod dicit Nuno Cabezudo, Ο. P., in III P·, 9> 1, P· 420 b, Romae, 1672. * Stentrups, S. I., Christologia, cap. 3, thesis 68, pp. 1.037-1.039, Oeniponte, 1882; S. Szabô, O. P., De scientia beata animae Christi, a. 1, n.° i, apud Xenia thomistica, t. II, p. 349; a. 2, p. 357, Romae, 1925; Galtier, S. I., De incarnatione et redemptione, Sect. Ill, cap. 2, a. 2, n.° 313, p. 265, Parisiis, 1926. 5 Salmantiœnses, Cursus theol., in II-II, 23, 2, disp. 4, dub. I, n.° I, ed. Palme, t. 12, p. 113 a. 6 Dominicus de Soto, O. P., De natura et Gratia, lib. II, cap. 19, Venetiis, 1584, p. 184 a; Melchior Cano, O. p„ De locis theol., lib. VIII, cap. 2, ed. Romae, 1900, L II, p. 55; scd praesertim Medina, O. P., in I-II, 51, 4, dub. I, ed. cit., p. 374 a; no, 2, pp. 809-810; Banez, O. P., in II-II, 23, 2, dub. i, coi. 824-825, ed. Salmanticae, 1585; Salmanticenses, C. D., Cars itd.De Gratia, disp. 4, dub. 1, § V, n.° 19, ed. cit., t. 9, p. 521 a; Del rîîADO. 0. P., De Gratia et libero arbitrio, q. 2, a. 2, n.° 2, t. I, p. 152, Friburgi Helvetiorum, 1907. 1 Andreas de Vega, O. F. M., De iustificatione, lib. VIII, cap. 22; $. Robertus Bellarminus, S. I., De Gratia et libero arbitrio, lib. I, cap. 13, Illi « alii, praesertim Suarez, S. J., De Gratia, lib. VI, cap. 3, n.° 6, ed. cit., 19,p. 14, qui tamen paulo mitius loquitur in De Caritate, disp. Ill, sect. 1, L’i,ed. dt., t. XII, p. 650 a; a quo non recedit Petavius, S. J., De Trinitate, 5. VIII, cap. 6, n.° 3, ed. Vives, t. III, pp. 482 b-483 a. * B. de Medina, O. P., in I-II, 3, 2, ed. cit., p. 34 b. ’ B. de Medina, O. P., in III P., 9, 1, conci. 2, ed. cit., p. 252 b. ‘ B. de Medina, O. P., in I-II, 3, 2, p. 34 b. 5 D. Banez, O. P. ,in I, 12, 5, dub. 1, ed. cit., p. 266 a. • Ioannes A S. Thoma, O. P., Cursus theol., in I-II, 3 disp. II, a. 2, d Coloniae, 1711, p. 88 a. ’ Dom. de Marinis, O. P., in I-II, 3, 1, cap. 1, p. 26 b, Lugduni, 1663. • B. de Medina, O. P., in I-II, 3, 2, ed. cit., p. 37 a· 70 I P. Q. I. Sect. I.—De generb proximo beatitudinis formalis meraria est, sed fortassis erronea*1. Huic censurae Banezii consentit Gregorius Martinez 2, neque ab ea recedit Curiel3, licet alii theologi mitius de ea iudicent, eam appellantes improbabilem, ut Alvarez 4, vel omnino falsam, ut Valentia5, vel omnino reiiciendam, ut Carafa e. 1 D. Βανέζ, Ο. P., in I, 12, 5, dub. 1, ed. dt., p. 266 a. 3 Gregorius Martinez, O. P., in I-II, 3, 2, dub. I, § Prima conclusio, p. 154 b, Vallisoleti, 1617. 1 Alphonsus Curiel, in I-II, 3, 2, seu tract. De Beatitudine, q. 2, § 8. 4 D. Alvarez, O. P., in I-II, 3, 2, disp. XVI, pp. 44-46, Trani, 1617. Cf. etiam ibid., disp. XV, ad 7 arg., p. 44 a. * Gregorius de Valentia, S. I., in I-II, 3, punct. 2, col. 5, Ingolstadii, 1592. • Gregorius Carafa, Cler. Reg., in I-II, 3,2, disp, unie., n.° 24, p. 107 a, Neapoli, 1628. CAPUT TERTIUM ENODANTUR DIFFICULTATES Difficultates, quas hic movet S. Thomas, iam pridem proposuerat in aliis locis parallelis. Ita tres priores difficul­ tates, quas moverat in IV Sent., dist. 49, q. 1, a. 2, qla. 1, hic reproducit, et quidem eodem ordine. Secunda autem et tertia sunt eaedem, quas sibi opposuerat in I, q. 26, a. 3. Et omnes tres desumpsit ex Boetio qui, in suo opere «De Consolatione philosophiae», lib. III, prosa 10, eas veluti totidem argumenta exhibuerat ad probandam veram hominis beatitudinem in solo Deo consistere, et eodem quidem ordine, licet S. Doctor in prima solum afferat explicite nomen Boetii. Fatendum est tamen ea breviora et clariora esse apud S. Thomam quam apud Boetium, ac insuper roborata auctoritate S. Augustini. Procedunt autem a maiori ad minus. Nam prima diffi­ cultas sumitur ex conceptu formali beatitudinis, quatenus ipsa beatitudo —quae proprie nominat beatitudinem formalem— est Deus, qui certe est ens increatum. Secunda procedit ex conceptu identico summi boni seu beatitudinis et Dei seu entis increati, quasi a priori pro­ cedens. Tertia denique, sumitur quasi a posteriori, ex proprietate beatitudinis et entis increati quod Deus est, nempe quod ambo sint summe appetibiles et fruibiles. 33. Prima difficultas.—Boetius, qui auctoritatem mag­ nam habet in materia de beatitudine, dicit expresse: «Deum 72 1 P. Q. I. Sect. 1.—De genere proximo beatitudinis formalis esse ipsam beatitudinem necessc est confiteri»l; et iterum: «beatitudo vero est ipsa divinitas* a> «omnis igitur beatus, I Deus* 3. Et concludit: «Deum veramque beatitudinem unum j atque idem esse monstravimus»4. lam vero pronomen, ipsa, reddit sensum formalem seu reduplicativum tum beatitudinis tum divinitatis 5. Ergo bea­ titudo formalis hominis est ipsa divinitas. Atqui divinitas est increata. Ergo beatitudo formalis hominis est increata. 34. Respondetur tripliciter. Primo, Boetium loqui de beatitudine obiectiva quae revera Deus est, ut patet ex quaes- i tione praecedenti a. 8, non de beatitudine formali, per metonimiam seu υπαλλαγήν, «quae est nominis pro nomine po­ sitio» [μετά = trans, δνυμα = nomen] 6, appellans obiectum vel causam beatitudinis nomine actus vel effectus; sicut no­ mine fidei, quae est nomen actus vel habitus, vocamus quan­ doque res creditas, ut quando dicimus: «haec est fides catho­ lica, quam nisi quisque fideliter firmiterque crediderit, salvus esse non poterit»7. Boetius enim in illo tertio libro totus est in loquendo de beatitudine obiectiva, ut legenti patet. Obiectio 1 Boetius, De consolatione philosophiae·, lib. Ill, prosa io, n.° io, ed. dt, p. 66, 13Boetius, op. et loc. cit., n.° 23, p. 66, 31. 3 Boetius, op. et loc. cit., n.° 25, p. 67, 2. Boetius, op. et loc. cit., n.° 43, p. 68, 17-18. 5 Pronomen enim ipsa significat: secundum quod ipsa, hoc est, in primo modo dicendi per se, quem significat definitio (in I Post. Analytic., lect. 10, n.° 3). Quo in sensu S. Thomas, initio totius Summae theologicae, quaesivit «de ipsa sacra doctrina, qualis sit et ad quae se extendat» (I, 1, prol.); et in tractatu de habitibus primo loco quaerit «de ipsa substantia habituum» (I-II, 49» prol.); et in tractatu de fide divina inquirit «de ipsa fide», intelligendo ha­ bitum seu virtutem fidei (II-II, 4, prol.); eodemque sensu loquitur «de ipsa spe» (II-II, 17, proL), et «de ipsa caritate» (II-II, 23, prol.); ac similiter aliis sexcentis locis. Immo, et in hoc eodem articulo in quo sumus, nominat beatitudinem formalem npsam essentiam beatitudinis» (corp. art. prope finem). 6 Quintillianus, Instit. Oratoriae, lib. VIII, cap. 6, n.° 23, ed cit t. III, p. 265. H 35 ’ ’ Symbolum .Quioumqu'., Denz., n.e 40. Cf. S. Thomas, in IV S«u, d. 15, 2, 1, qla. 1 ad 2; I-II, 55 , ad t. Videsis etiam quae supra dicta sun de hoc nomine beatitudo, tom. II, nn. 17-24. H suni Cap. ΠΙ.—-Enodantur difficultates ergo est extra rem, quia hic loquimur exclusive de beatitu­ dine formali hominis. Secundo, verbum Boetii etiam verum esse de beatitudine fjrmali per se subsistenti et per antonomasim dicta, quae est proprio et pleno sensu Ipsa Beatitudo, non accidentaliter et adiective sed substantialiter vel substantive sumpta. Hoc enim significat Ipsa Beatitudo, id est, beatitudinem puram et per­ fectam, absque ulla diminutione vel mixtione et impuritate ex subiecto limitante proveniente, sed Beatitudinem per essentiam, quae solius Dei est. Sicut ergo Deus est suum esse, et consequenter suum vivere; ita etiam est suum intelligere et suum velle, quae sunt suum vivere, atque idcirco suum kalian esse et vivere, hoc est, sua Beatitudo \ Unde et de seipso dixit «ego sum... Veritas et Vita»2; cui concinit Evan­ gelista loannes: «hic est, inquit, verus Deus et Vita aeterna» 3. Et sic Ipsa Beatitudo formalis per se subsistens est ipsa Di­ vinitas et ipse Deus. Nec est alia beatitudo formalis perfecte adaequata beatitudini obiectivae nisi beatitudo increata solius Dei, qui solus naturaliter et adaequate et per essentiam beatus est. At vero liic loquimur exclusive de beatitudine formali hominis, non de beatitudine formali ipsius Dei, neque de beatitudine formali ut sic secundum quod analogice abs­ trahit a beatitudine Dei et a beatitudine creaturae. Itaque, etiam in hoc sensu, obiectio est extra quaestionem. Et sic apparet tertia responsio, eaque definitiva. Sicut enim natura vel essentia potest considerari tripliciter: uno modo, secundum quod est in singularibus; alio modo, secundum quod est in intellectu; tertio modo, absolute vel secundum se, hoc est, secundum sola praedicata quidditativa 4; ita etiam beatitudo formalis, quae est ipsa essentia vel natura beati­ tudinis, potest tripliciter considerari: uno modo, secundum quod est in creatura intellectuali; alio modo, secundum quod ! 1 1,3,4; 14, 4; 18, 3-4; 19, ii 26, 1-2; I Contra Gent., cap. ιοί. 1 IoAN., 14, 6. 3 I Ioan,, 5, 20. 1 Cf. De ente et essentia, cap. 3, ed. Roland-Gosselin, O. P., PP· 24 [Bibliothèque thomiste, t. X); De Pot., 5.. 9 ad 16; Qtiodlib., VIII, 1, i- I P. Q. I. Sect. I.—De genere proximo ueatitudinis formalis est in Creatore,' tertio modo, absolute vel secundum se, scilicet secundum sola eius praedicata quidditativa, quae sunt possessio seu perceptio beatitudinis obiectivae. Si ergo beatitudo formalis consideretur absolute vel se­ cundum se, prout abstrahit negative seu permissive ab esse quod habet in intellectu creato et ab esse quod habet in intellectu increato, neutrum positive dicit, scilicet nec esse quid creatum, nec esse quid increatum, licet possit dicere utrumque: abstrahit ergo negative et analogice a creato et increato, sicut ens et verum et bonum. De ratione enim absoluta beatitudinis formalis est esse possessio actualis beatitudinis obiectivae; hac namque posses­ sione actuali seu in re et non solum in spe, est formaliter beatus quicumque beatus est. Quod autem huiusmodi pos­ sessio sit per modum adeptionis seu consecutinis, quatenus, qui bcatitudinem obiectivam possidet, eam prius non habuerit; aut sit per essentiam vel naturam, absque motu acquisitionis vel donationis, utpote naturaliter beatus, non est de ratione beatitudinis formalis ut sic, sed accidit ei; secus non posset esse beatus nisi qui prius non fuit beatus sed movetur ad beatitudinem, et sic beatitudo non posset Deo convenire; vel ex adverso, nequiret esse beatus nisi qui semper et natura sua beatus est, et iam nulla creatura posset esse beata. Sicut esse in singularibus vel esse in intellectu non est de ratione essentiae vel naturae ut sic, sed utrumque potest ei accidere secundum diversam considerationem. Si autem consideretur beatitudo formalis secundum quod est in Creatore, tunc est positive et necessario increata et per essentiam, sicut ipse Creator est positive et necessario increatus et per essentiam perfectus, atque ideo naturaliter est per essentiam suam beatus. Denique, si beatitudo formalis consideretur secundum quod est in intellectu creato angeli vel hominis, necessario et positive debet esse creata et participata et adepta, quia nulla intellectualis creatura in seipsa naturaliter est beata,1 cum sit ens et bona per participationem tantum. Conc. Viennense, contra Beguardos et Bcguinas, Denz., n.° 475. Cap. III.—Enodantur difficultates 75 Dicendum est ergo quod tantum repugnat beatitudini formali creaturae intellectualis —hominis et angeli— esse increata, quantum repugnat beatitudini formali Creatoris esse I creata; sicut tantum repugnat essentiae secundum quod est in singularibus intentio universalitatis, quantum repugnat eidem essentiae secundum quod est in intellectu intentio singularitatis. Ideo S. Doctor, inde a Sententiis, profunde responderat obiectioni: «sicut ipse Deus est bonus per essentiam suam, omnia vera alia sunt bona per participationem, ut dicitur in libro De Hebdomadibus; ita ipse solus Deus est beatitudo per suam esentiam, alii vero beati sunt participatione. Unde beatitudo creata [= creaturae] est quaedam participatio et similitudo beatitudinis increatae [= Creatoris]; non est ta­ men essentialiter Beatitudo, quasi faciens homines per essen­ tiam suam beatos» \ Et concludit: (I-II, 3, de ratione beatitudi­ i obi. 2). nis sit quod sit sum­ mum bonum, videtur quod beatitudo non sit aliud quam Deus* (I, 26, 3 obi. 1). In /E Sent., 2. 49, 1, I, qla. 1 obi. 2, ubi quoad rem proposuerat idem reunientum, quoad formam litterariam minus dependet a Boetio. 78 5^ I P. Q. I. Sect. I.—De genere proximo bbatitudinis formalis in genere virtutum theologalium, sed etiam in omni genere virtutum, cum sit suprema in genere supremo omnium vir­ tutum, quod est genus virtutum theologalium. Et similiter summum bonum potest dupliciter sumi: uno modo, absolute et simpliciter seu in omni genere, et hoc non potest esse nisi unum, nempe bonum imparticipatum seu increatum, quod est ipse Deus; alio modo, relative et secun­ dum quid, hoc est, in genere boni creati seu participati tantum, et hoc potest esse multiplex iuxta multiplicitatem subiecti participantis illud. I Quando ergo dicitur quod beatitudo est summum bonum, haec propositio potest intelligi dupliciter: uno modo, quod sit summum bonum absolute et simpliciter, et tunc non est vera nisi de beatitudine increata seu imparticipata, quae est beatitudo obiectiva omnium beatorum et beatitudo formalis solius Dei; alio modo, quod sit summum bonum relative et secundum quid, et sic est vera de beatitudine formali cuius­ libet beati, etiam creati, quia pro quolibet beato haec beati­ tudo est summum bonum quod participare potest eo ipso quod per eam formaliter attingit et possidet summum bonum simpliciter, quod est beatitudo obiectiva. Unde et haec beatitudo multiplicatur numero iuxta multiplicationem numericam creaturarum beatarum, et latitudinem magnam perfectionis suspicit in diversis, cum tamen in quolibet sit proportionaliter (= relative) summa perfectio et summum bonum. Dicendum est igitur quod beatitudo formalis creaturae, quae est beatitudo creata et participata, est summum bonum inter omnia bona creata participabilia a creaturis, non est tamen summum bonum simpliciter et omnibus modis. Id quod S. Thomas perspicue tradidit dicens: «beatitudo, quantum ad obtectum, est summum bonum simpliciter; sed quantum ad actum, in creaturis beatis, est summum bonum non simpliciter, sed in genere bonorum participabilium a creatura» 1. Nam beatitudo, quantum ad actum, in creaturis be itis, est creata, constat autem quod «beatitudo creata non Cap. III.—Enodantur difficultates est summum bonum simpliciter [nihil enim creatum est simpliciter summum, ut patet ex terminis], sed summum inter bona humana [et creata]; sed Deus est summum bonum simpliciter» \ Est summum bonum possessive et ut quo, quatenus est adeptio, possessio, fruitio summi boni; non entitative et ut φΐύά, quia non est bonum increatum et imparticipatum, ut bene notant Salmanticenses et Goudin *. Quod si textum Boetii, unde obiectio sumpta est, consi­ deremus, apparet manifeste eum exclusive loqui de beatitu­ dine obiectiva, non de beatitudine formali. Unde ex hac parte obiectio non est ad rem, quia hic loquimur exclusive de beatitudine formali humana. 37. Tertia difficultas. Id, in quod voluntas hominis naturaliter tendit sicut in ultimum finem, est eius beatitudo. Atqui voluntas hominis naturaliter tendit sicut in ultimum finem in bonum increatum, quod Deus est. Ergo beatitudo hominis est bonum increatum, quod est Deus. Haec etiam difficultas, quam S. Thomas proposuerat in/K Seni., dist. 49, q. 1, a. 2, qla. 1, obi. 3, et in I, q. 26, . a. 3, obi, 2, sumitur ex Boetio, ut patet conferenti textum utriusque1 *3. 1 IV Sent,, d. 49, 1, 2, qla. 1 ad 2. ! Salmanticenses, C. D., Cursus theol., in I-H, 3, 1, seu tractatus deBeatitudine, disp. 1, dub. 1, § III, nA 14, ed. cit., t. 5, p. 212 a; Goudin, O.P., Ethica, q. 1, a. 3, § III, p. 42 b, Matriti, 1796. 3 Placet ob oculos ponere textum Boetii et S. Thomae: BOETIUS «... Quo fit, uti summa, cardo atque causa expettodorum omnium bonitas esse iure credatur. Cuius vero causa quid expeditur, id maxime videtur optari, veluti si salutis causa quispiam velit equitare, non tam equitandi motum desi­ derat quam salutis effectam. Cum igitur omnia boni gratia petantur, non illa potius quam boίΦΗΙ ipsum desideratur ab omnibus. Sed propter quod cetera optantur, beatitudinem esse conces- S. THOMAS «Beatitudo est ultimus finis, in quem naturaliter humana voluntas tendit. Sed in nullum aliud vo­ luntas tanquam in finem tendere debet nisi in Deum quo solo fruendum est, ut Augustinus dicit, lib. I De doctrina christia- h.) I P. Q. I. Sect. I,—De genere proximo beatitudinis formalis 38. Respondetur. Cone. Mai. Dist. Min.: voluntas homi­ nis naturaliter tendit in bonum increatum, quod Deus est, sicut in ultimum finem qui vel cuius gratia seu obiectivum, conc.; sicut in ultimum finem quo seu formalem vel subiectivum, nego. Et, sub distinctione data, contradistinguo conclusionem: beatitudo hominis est bonum increatum, beatitudo obiectiva seu materialis, conc.; beatitudo subiectiva vel formalis, nego. Haec obiectio solum probat beatitudinem hominis obiectivam esse increatam; quod verum est, et invicte demonstra­ bat argumentum Boetii, ex quo obiectio sumebatur. At in praesenti non loquimur de hac beatitudine, sed unice de beatitudine formali, quae nequit esse increata. Et ratio est, quia voluntas non tendit naturaliter in impossibile et absurdum. lam vero impossibile et absurdum est dicere voluntatem humanam, quae creata et finita est, possessionem et fruitionem infinitam seu increatam elicere et experiri, quae esset beatitudo formalis increata. Conclu­ dendum est ergo beatitudinem hominis formalem esse necessario creatam. Xeque huiusmodi beatitudo formalis, quae est ultimus finis quo, est ultimus finis simpliciter et absolute, primo et per se dilectus; sed est finis sub fine, quia est sub fine ultimo qui seu obiectivo, et primo et per se et maxime diligitur amore concupiscentiae, non amore amicitiae, qui est simpli­ citer et absolute supremus amor. Unde inter omnes series finis relative ultimi, beatitudo formalis supremum locum tenet; non est tamen finis absolute et simpliciter ultimus, cum naturaliter ordinetur ad beatitudinem obiectivam, quae simus: quarc sic quoque sola quaeritur t titudo. Ex quo liquido apparet ipsius boni et beati tudinis unam atque eandem esse substantiam... Sed Deum veramque beatitudinem unum atque idem esse monstravimus... Securo igitur con­ cludere licet Dei quoque in ipso bono nec usquam alio sitam esse substantiam» (De consolatione phi­ losophiae, lib. III, prosa io, nn. 38-43, ed. cit., p. 68, 7-20). na, cap. 22. Ergo beatitu­ do est idem quod Deus> (MI, 3, i obi. 3). Maiorem tamen paren­ telam cum textu Boetii habet hoc argumentum S. Thomae secundum quod proponitur in IV Sent., loc. cit. Cap. III.—Enodantur difficultates 81 est finis ultimus simpliciter et absolute. Revera enim omnia bona participata ab homine ordinantur, sicut in finem ulti­ mum sui ordinis bonorum participabilium, in beatitudinem formalem, quae est supremum bonum participabile a crea­ tura; at haec beatitudo ulterius ordinatur in hominem beatum tamquam in finem cui, ac demum tam beatitudo formalis quam homo beatus ordinantur in Deum, qui est finis ultimus qui et beatitudo obiectiva, tanquam in finem ultimum sim­ pliciter et cuius gratia. Similiter beatitudo formalis est maxime diligibilis a voluntate hominis amore concupiscentiae, cum sit ultimum et maxime concupitum; at non est maxime diligibilis amore ( amicitiae, quia concupiscitur a beato propter amorem amici­ tiae quem habet ad seipsum, ac rursus tam illam quam seipsum homo beatus diligit propter Deum, quem primo et maxi­ me diligit amore amicitiae. Est ergo beatitudo formalis hominis, quae est beatitudo 1 tfeata, finis ultimus quo, absolute ultimus in hac linea finis, ( non tamen absolute ultimus in linea finis simpliciter, quae i est linea finis cuius gratia. Est enim maxime dilecta in linea l amoris concupiscentiae, cum sit summum bonum quod ab I homine possit concupisci; non est tamen maxime dilecta (impliciter, quae est linea amoris amicitiae; hoc enim amore maxime diligitur solus Deus, qui est beatitudo obiectiva et I ultimus finis simpliciter et absolute r. Quod uno verbo indicavit S. Doctor in hoc loco: «beatitudo dicitur ultimus finis, per modum quo adeptio finis dicitur finis», qui non est finis simpliciter, sed sub fine et ad finem et cum \ âne, ac eodem prorsus sensu quo dicitur summum bonum, • quia scilicet est adeptio summi boni, ut constat ex dictis ad . praecedentem obiectionem. 1 Videantur S. Thomas, in IV Sent., d. 49» i> 2, qla. 1 ad 3; SalmanÎ1ŒXSES, De Beatitudine, disp. 1, dub. I, n.° 15, ed. cit., t. 5, p. 212; et quae spra diximus ad q. 2, 7 ad 2, tom. II, nn. 3O4~3°8- Idem etiam docet I ho■'as de Argentina, O. S. A., in IV Sent., d. 49» q· 3> a· 1 2, fol. 201 ra., Genuae, 1585. -Di Hominl· *·· SECTIO SECUNDA UTRUM BEATITUDO FORMALIS SIT SUBSTANTIA VEL ACCIDENS 39. Dato ergo quod beatitudo formalis nostra sit quid ueatum et finitum, cum ens reale finitum immediate et adaequate dividatur in substantiam et accidens, statim pulsat animum inquisitio ad quam ex his duabus categoriis sit iormalis beatitudo reducenda. *»> ί-'1* •J -7. :L■ ·. J * · ■. »· CAPUT PRIMUM DIVERSAE THEOLOGORUM SENTENTIAE 40. Eam esse in categoria substantiae, saltem per redu­ ctionem, dixerunt quotquot increatam cogitarunt; nefas est enim divinitatem reducere ad genus accidentis: immo, et ob hoc gratiam, gloriam, caritatem, sapientiam, increatas fece­ runt et divinas, ne cogerentur eas dicere mera accidentia, ut ex eorum verbis patet E c Qua in re, et ipsi, et eorum adversarii, concordes erant. Unde S. Bonaventura scribit: «ponentes gratiam esse donum creatum, necesse habent ponere gratiam esse in genere accidentisn2. Similiter et S. Thomas: «ex quo, inquit, gratia creatum quid ponitur, necesse est ipsam in genere accidenliim poni»3, Posterioribus tamen temporibus utrumque simul, ad I gratiam saltem quod attinet, explicite docuerunt nonnulli, cum Dominico Palmieri4, eam nempe et creatam et sub­ stantiam esse. Atque id necessario docere tenentur qui, cum cartesianis aliisque, totam realitatem ad substantiam reducunt, negata prorsus obiectivitate entitatis accidentals, s tamen simul credere velint realitatem gratiae, gloriae, sapientiae, caritatis, quam fides catholica docet. 1 Vide supra, n.° ii. ’ S. Bonaventura, in II Sent., d. 26, a. unie., q. 3, ed. cit., t. II, p. 638 a. ‘ S. Thomas, in II Sent., d. 26, 2. 4 Dominicus Palmieri, S. I., De Gratia habituali, pro manuscripto, 14, apud B. Beraza, S. L, De Gratia Christi2, n.° 746, pp. 684-685, Bilfeo, 1929. CAPUT SECUNDUM QUAESTIONIS RESOLUTIO 41. Nostrum non est in praesenti defendere veritatem realis distinctionis entis creati in substantiam et accidens, quam ratio docet et fides supponit sed, ea data, dicimus btatitudinem formalem creatam esse de genere accidentis, cum nec sit nec esse possit de genere substantiae. 32. Ac revera, si beatitudo formalis hominis, quae est beatitudo creata, esset de genere substantiae, necessario deberet esse: aut substantia quaedam absoluta et per se separarim sumpta; aut substantia reducta ad substantiam animae beatae; aut denique substantia ei unita. Necesse est enim quod talis substantia, si daretur, aut esset prorsus autonoma et independens a substantia animae beatae; aut in yiH reducta; aut ei unita: nulla siquidem alia hypostasis fingi valet. Atqui nihil horum dici potest. 1 Nam Concilium Constantiense damnavit has duas propositiones loannis Wiclif: 'Substantia panis materialis et similiter substantia vini ma­ terialis remanent in Sacramento altaris; accidentia panis non manent sine subiecto in eodem Sacramento* (Denz., nn. 581-582). Pariter Concilium Tridentinum docet *per consecrationem panis et vini conversionem fieri tetius substantiae panis in substantiam corporis Christi Domini nostri et utius substantiae vini in substantiam sanguinis eius* (Denz., n.° 877); vnanentibus dumtaxat speciebus panis et vini» (Denz., n.° 884). Post consecrationem ergo, iuxta doctrinam catholicam, nihil substantiae panis et vini remanet, simul tamen manent omnia accidentia panis et vini. Haec autem realis separatio substantiae et accidentis supponit realem distinctionem utriusque. SS I P. Q. I. Sect. II.—De genere proximo beatitudinis formalis 43. Non est substantia quaedam autonoma et per se separatim exsistens. Quod patet, primo quidem ostensive. Nam rei creatae cui essentialiter conveniunt proprietates accidentis et essentialiter repugnant proprietates substantiae, non est substantia. Atqui beatitudini formali hominis conveniunt essentialiter proprie­ tates accidentis et essentialiter repugnant proprietates sub­ stantiae. Etenim beatitudo formalis est susceptiva intensionis et remissionis, docente Concilio Tridentino quod homo iustus bonis operibus vere meretur «augmentum gratiae, vitam aeternam et ipsius vitae aeternae, si tamen in gratia deces­ serit, consecutionem, atque etiam gloriae augmentum» h sub­ stantiae autem repugnat intendi et remitti, quia nec est in alio sicut in subiecto, nec est ad aliud sicut ad terminum, cum sit ens per se et absolutum 12. Similiter gloria, quae gratiae et caritati respondet, est, sicut illae, in anima beati sicut in subiecto eique inhaeret eam informando 3: quae omnia sunt propria formae accidentalis; nam forma accidentalis est quae vel subiectum vel substan­ tiam, cui inest, informat. Secundo, ad absurdum et impossibile. Cum enim beatitudo formalis sit essentialiter supernaturalis, si esset substantia, necessario deberet esse substantia essentialiter supernaturalis. Atqui substantia creata essentialiter supernaturalis est impos­ sibilis. Nam substantia creata est, per definitionem, natura4* ; essentialiter autem supernaturale, quod et supernaturale quoad substantiam dici solet, est id quod suapte natura vel essentia superat omnem naturam creatam et creabilem, tum quoad esse, tum quoad vires vel exigentias ad agendum vel reci- Conc. Trid., Denz., n.° 842. Aristoteles, C«, s. Λ MAS, 1-11, 5^5 C onc. Viennense, Denz., n.° 483; Covr Τοτηη,™ UI S«., d. 5, 1,2, ed. Λ, hT7 7·’ 5 Conc. Vaticanum, Denz., nn. i.786j x’795IIe^ ,’ 8o°· Cap. Π.—Quaestionis resolutio 89 piendum, atque ideo quoad cognosci1. Substantia ergo creata essentialiter supernaturalis est contradictio in adiecto 2. Praeterea, beatitudo formalis est formaliter perceptiva, Ρ^Γ cognitionem et amorem, beatitudinis obiectivae. Si ergo beatitudo formalis hominis esset substantia per se separatim exsistens, ipso facto esset persona, cum persona definiatur: substantia prima rationalis per se separatim exsistens 3. Hoc autem est impossibile, quia tunc quilibet beatus non esset una persona, sed duplex: alia quatenus homo; alia quatenus beatus; et sic in unoquolibet beato daretur duplex esse simpliciter, quod est contradictio in adiecto. 44. Neque est substantia quaedam reducta ad substantiam hominis beati. In primis, quia reduceretur ad substantiam naturalem, quae est substantia hominis beati, cum tamen beatitudo formalis sit essentialiter supernaturalis. Aut enim esset tota substantia vel natura humana hominis beati; aut pars naturae substantialis eius, nempe materia (= corpus) vel forma (= anima); aut denique actus vel terminus substantialis naturae, scilicet substantia vel exsistentia naturae. Atqui nihil horum dici potest. Non tota natura neque partes eius essentiales, quia haec omnia sunt de constitutione naturae, cum tamen beatitudo formalis sit supra huiusmodi constitutionem et supra naturam constitutam; unde Concilium Vien­ nense damnavit sequentem propositionem Beguardorum et Beguinarum: «quaelibet intellectualis natura in seipsa natura■ liter est beata», et ideo «anima [humana] non indiget lumine gloriae ipsam elevante ad Deum videndum et eo beate fruenium»3. Neque actus subsistentiae et exsistentiae totius naturae, 1 Hac de re consuli potest, inter alios, Ioannes a S. Thoma, O. P., Canus theol., in I, 12, disp. 14, a. 4, ed. Solesm., t. II, pp. 220-232. 1 III, 2, 2 ad 2 et 3. * Denz., n.° 475. Quo in sensu, relate ad angelos, merito scribit Bânez: «îcundum fidem tenendum est quod operationes supernaturales distinrauntur formaliter ab essentia angeli et substantia...; quia, alias, haec esset •tra: substantia angeli est visio beatifica et est caritas. Consequens est erro­ neum, quia sequeretur quod angelus per naturam suam esset beatus, quod damnatum est in Clementina, Ad nostrum, de haereticis [= contra Beguardos ■« 90 I P. Q. I. Sect. IL—De genere proximo beatitudinis formalis quia isti actus seu termini sunt ei connaturales, hoc est, ei naturaliter debiti; et tamen beatitudo formalis est prorsus indebita humanae naturae, secundum illud: «gratia Dei vita aeterna»1: imnio et multo magis indebita quam ipsa gratia sanctificans, quae tamen est indebita et omnino gratuita, et ideo, S. Pius V damnavit sequentem propositionem Baii: «humanae naturae sublimatio et exsaltatio in consortium divinae naturae debita fuit integritati primae conditionis, et proinde naturalis dicenda est, et non supematurali.s»2. xMerito ergo S. Thomas dixit quod «quia gratia [et, a fortiori, gloria] est supra naturam humanam, non potest esse quod sit [tota eius] substantia, aut forma substantialis [ = anima eius]»3; nam de materia seu corpore ipsius mani­ festum est quod nequit esse gratia nec gloria, eo ipso quod est inferior pars hominis, qua communicat cum brutis ani­ malibus, quae incapacia sunt beatitudinis. Deinde, quia beatitudo formalis nequit identificati cum eo quod convenit homini damnato et cum statu damnationis coexsistit. Constat autem quod haec omnia conveniunt ho­ mini damnato, eaque in statu damnationis retinet et conser­ vat; nam et damnati, homines sunt, suam retinentes naturam et personam et exsistentiam. Unde S. Thomas efficaciter arguebat, dicens: «beatitudo [formalis] non est de essentia hominis, quia sic omnis homo et semper esset beatus»4: et tamen constat quod nec omnis homo beatus est, cum quidam damnetur; neque qui beatus est, semper beatus fuit, excepta anima Christi, cum ceteri homines sint vel fuerint aliquando puri viatores. 45. Neque demum potest esse substantia quaedam unita homini beato. et Beguinas, Denz., loc. cit.]. Praeter quam quod etiam est implicatio in adiccto asserere quod sit operatio supematuralis et quod ipsa sit natura et substantia angeli* (in I, 54, i> prima conci., ed. Veneriis, 1585, coi. 764). Rotr. 6, 23. s Denz., n.° 1.021. I-II, no, 2 ad 2. IV Sent., d. 49, I, 2, qla. 1 obi. 5. Cap. IL—Quaestionis resolutio 91 Aut enim uniretur ei accidentalitcr, aut substantialiter. Si accidentaliter, ruit doctrina de beatitudine-substantia, quae explicanda suscipiebatur, non destruenda. Nam quando duae vel plures substantiae accident aliter uniuntur, earum unio non est immediata et per se, quia non propria natura et essentia substantiali, ut materia et forma substantialis uniun­ tur in sustantiis corporalibus, ut corpus et anima in homine; ad mediata et per aliud, hoc est, mediante aliqua entitate ab eis distincta, quae necessario debet esse accidens, ex quo talis unio formaliter denominatur accidentalis. Si ergo beati­ tudo formalis esset substantia quaedam accidentaliter unita homini beato, tunc inter eam et hominem beatum caderet accidens medium, quo formaliter homo beatus constitueretur et esset beatus: et iam tale accidens esset ipsa beatitudo formalis, nam beatitudo formalis hominis est qua homo formaliter constituitur et est beatus. Unde dicere beatitudinem forma­ lem hominis esse substantiam quandam creatam accidenta­ liter unitam homini beato, est ponere duo contradictoria b simul, Si substantialiter, in absurdum et impossibile iit gressus. Vel enim haec unio substantialis esset in natura, vel in per­ sona. Non in natura, quia tunc ex homine beato et ex beatitu­ dine formali constitueretur una natura, quod est impossibile: nam natura hominis beati est essentialiter naturalis; natura vero beatitudinis formalis est essentialiter supernaturalis: est I autem contradictio in adiecto dicere duas naturas essentialiter differentes esse essentialiter unam eandem que naturam. Non in persona, sive dicatur quod homo beatus assumit beatitudinem formalem in unitatem suae personae, sive ex adverso supponatur quod beatitudo formalis assummit homi­ nem beatum in unitatem propriae personae. Primo quidem, quia utraque substantia personaliter unienda esset persona: constat autem tam impossibile esse duas personas uniri in unitate personae, quam impossibile est duas naturas uniri in unitate naturae; esset simul et secundum idem una et duae personae, hoc est, non una. Secundo, quia, licet dari possit una natura composita ex duabus naturis partialibus et imperfectis et ab eis essentialiter I P. Q. I. Sect. II.—De 92 genere proximo beatitudinis formalis distincta, sicut natura humana est composita ex anima ratio­ nali et corpore, hoc tamen in persona dici non potest, quia de ratione personae est esse substantia totalis et perfecta. Repugnat ergo rationi personae esse pars alterius personae. Et ideo ponere unam personam compositam ex duabus vel pluribus personis, est contradictio in terminis. Unde S. Tho­ mas iure dicit: «persona non unitur personae...; una [persona] composita ex duabus... est impossibilis, cum persona pars esse non possit* \ Tertio, quia utraque persona supponitur creata. Nulla autem persona creata potest alienam substantiam, etiamsi haec non sit persona, assumere in unitatem propriae perso­ nae, sed hoc est proprium et exclusivum solius personae divinae, quae sola supplere potest maximo miraculo sub­ sistentiam et exsistentiam naturaliter debitas tali substantiae. Quapropter S. Thomas scripsit: «non est contra rationem personae sic communicari ut subsistat in pluribus naturis, quia etiam in personam creatam possunt plures naturae concurrere accidentaliter, sicut in persona unius hominis invenitur qualitas et qualitas; hoc autem est proprium divinae personae propter eius infinitatem, ut fiat in ea concursus natu­ rarum, non quidem accidentaliter, sed secundum subsistentiam> 12. Concludendum est ergo ex omnibus praedictis beatitudi­ nem hominis formalem esse in categoria accidentis. 1 2 III Sent., d. 5, 3, 3 arg. 2 sed contra, ed. cit., n.° 119. III, 3, i ad 2. CAPUT TERTIUM DIFFICULTATUM ENODATIO 46. Neque urget adversariorum argumentum classicum, quod sic se habet: id quod essentialiter est superius sub­ stantia non potest esse accidens, cum accidens sit essentia­ liter ens inferius et imperfectius substantia. Atqui gratia sanctificans et caritas et praesertim gloria, quae est beatitudo formalis, sunt quid essentialiter superius substantia animae; quia substantia animae est essentialiter naturalis, dum gratia et caritas et gloria sunt essentialiter supernaturales: supernaturale autem est, per definitionem, superius naturali. Ergo tam gratia quam caritas, ac potissimum gloria seu beatitudo formalis, non possunt esse de genere accidentis, sed neces­ sario debent esse de genere substantiae; et potius dici debent supersubstantiae. 47. Huic argumento, quod S. Thomas 1 et alii theologi frequenter reproducunt, respondetur dupliciter. Primo, negando fundamentum eius, hoc est, comparationem substantiae et accidentis in perfectione et bonitate; quia comparatio proprie loquendo non est nisi inter homogenea er univoca 2: substantia autem et accidens non sunt univoca, sed analoga. Et ideo substantia est perfecta et bona suo modo, 1 Cf. S. Thomas, in I Sent., d. 17, 1, 2 obi. 3; II Sent., d. 26, 2 obi. 3; lyStnt., d. 49, i, 2, qla. 1 obi. 5; De Verit., 27, 1 obi. 6; De Caritate, 1 obi. qI-II, no, 2 obi. 2; II-II, 23, 3 obi. 3. * S. Thomas, in VII Physicorum, lect. 7. t: 9-t • Ή. * I P. Q. I. Sect. II.—De genere proximo beatitudinis formalis Cap. III.—Difficultatum enodatio 95 et accidens suo quoque modo est perfectum et bonum; at eorum perfectiones et bonitates non sunt ad invicem compa­ rabiles, neque potest proprie loquendo dici quod perfectio et bonitas unius est maior et melior quam perfectio et bonitas alterius. Substantia est perfecta et bona ut subiectum seu ut quod; accidens vero est perfectum et bonum ut forma vel ut quo. Quo in sensu S. Bonaventura merito scribit: «nobilitas substantiae et accidentis et bonitas substantiae et accidentis proprie non habent comparari; accidens enim bonum dicitur non sibi, sed alii, [cum potius sit entis quam ens], non sicut ordinatum [= ut quod], sed ut ratio ordinandi [ut quo], sed ipsa substantia bona est tanquam bonitatis participative» [ut quod]\ Et similiter ea quae sunt ordinis naturalis et ordinis supematuralis, quae non conveniunt univoce sed analogice. Adversarii autem non concipiunt perfectiones et bonitates nisi uno modo, scilicet ut quod, et in eadem linea seu ordine continuato, quia non satis perspectam habent radicalem dif­ ferentiam inter ea quae sunt ordinis naturae et ea quae sunt ordinis gratiae. Unde non poterant concipere perfectionem substantiae nisi per modum substantiae. Sed haec ratio, si quid valeret, duceret ad negationem cuiuslibet accidentis perfectivi substantiae, ut S. Thomas ad hominem argumen­ tatur: «eadem ratione, inquit, posset probari quod nulla perfectio animae esset accidens, nec aliqua perfectio cor­ poris» 2. Quia tamen etiam inter analoga dari potest quaedam com­ paratio large dicta, respondendum est, secundo, cum distin­ ctione: quod est superius substantia non potest esse accidens, quod est superius simpliciter, conc.; quod est superius secun­ dum quid tantum, nego. Contradist. Min.: gratia, caritas, gloria seu beatitudo for­ malis sunt quid superius et nobilius substantia animae, supe- rius et nobilius secundum quid tantum, conc.; superius et nobilius simpliciter, nego. Et nego consequens et consequentiam. Duo sunt realiter distincta in quolibet ente creato, scilicet, essentia et esse. Comparatio ergo in perfectione et bonitate inter substantiam et accidens potest fieri dupliciter. Uno modo, quantum ad esse: et sic manifestum est sub­ stantiam habere meliorem et nobiliorem modum essendi quam accidens, quia substantia est ens per se et in se, hoc est, cuius quidditati competit habere esse non in alio sicut in subiecto sed in se et per se, dum e contra accidens est ens per aliud et in alio, id est, cuius quidditati competit habere esse in alio , sicut in subiecto et non in se et per se constat autem esse per­ fectiorem et nobiliorem modum essendi, esse in se et per se independenter ab alio, quam esse in alio et per aliud cum dependentia ab illo; quantum igitur ad esse exsistentiae et ad esse essentiae commune commensurarum esse exsistentiae ut i potentiam actui, substantia ut sic est perfectior et nobilior I accidenti ut sic. I Alio modo comparari possunt in perfectione et bonitate I substantia et accidens quantum ad essentiam vel quidditatem specificam et propriam, et tunc, si sermo fiat de accidenti amnaturali, causato ex principiis substantiae vel subiecti cui , inest, est imperfectius substantia, sicut effectus causa; si vero I loquamur de accidenti supematurali, causato ex participatione alicuius superioris naturae, tale accidens est dignius et perfidius substantia in qua est, in quantum est essentialiter expressio vel similitudo superioris naturae et veluti forma coniungens formaliter substantiam creatam cum Deo 2. Et in hoc sensu, gratia et caritas et gloria et quidquid est îupematurale quoad substantiam, excedunt in infinitum perfectionem substantialem et naturalem animae et totius universitatis creaturarum, secundum illud S. Thomae: «bo- 1 S. Bon AVENTURA, in II Sent., d. 26, a. unie, > q. 3 ad i, ed. cit., t. II, p. 638 b. » S. Thomas, in /I Sent., d. 26, 2 ad 3. 1 S.Thomas, III, 77, 1 ad 2· . ... „ . I ’ Cf. S. Thomas, in I Sent., d. 17, 1, 2 ad 3; m Π Sent., d. 49» 1» 2, , & 1 ad 5; De Caritate, 1 ad 22; I-Π, no, 2 ad 2; II-II, 23, 3 ad 3. il· « I P. Q. I. Sect. IL—De 96 genere proximo beatitudinis formalis num gratiae unius maius est quam bonum naturae totius uni­ versi» \ Quia ergo hic loquimur de beatitudine hominis quantum ad suam essentiam, merito excessus accidentis supernatural secundum essentiam suam super substantiam creatam et crea­ bilem radicitus et ex propriis evacuat adversariorum dif­ ficultatem. 1 Ι-Π, 113, 9 ad 2. SECTIO TERTIA ' IN QUO GENERE ACCIDENTIS CONSIS­ TAT FORMALIS NOSTRA BEATITUDO ' I ι I 1 48. Semel determinato formalem beatitudinem nostram esse de genere accidentis, cum accidentium sint novem genera diversa, superest tandem investigandum ad quam ex his novem categoriis sit illa reducenda. lam vero per se notum est eam non consistere in accidentibus mere corporalibus, ut sunt quantitas, ubi, quando, situs et habitus: tum ratione naturali, qua beatitudinem for­ malem corporibus denegamus; tum etiam fide divina, qua .redimus non solum angelos sed et sanctorum animas βέρο­ ratas ante suorum corporum reassumptionem beatitudine formali ditatos esse \ Solum ergo potest esse difficultas circa alia quatuor gene­ ra accidentium, nempe circa qualitatem, actionem, passionem et relationem, quae etiam substantiam pure spiritualem offi­ cere possunt. 1 Benedictus XII, Constitutio dogmatica «Benedictus Deus*, die 29 ianuam 1336, Denz., n.° 530. ’•-De Hominis *·♦ CAPUT PRIMUM DIVERSAE THEOLOGORUM SENTENTIAE 49. Ac revera quidam theologi in uno, quidam in alio < ex his generibus accidentis beatitudinem formalem colloca­ runt, ita ut totidem sint sententiae de hac re quot sunt ge­ nera huiusmodi accidentium, scilicet quatuor. Prima sententia est eorum qui sat explicite distinguentes inter essentiam metaphysicam et essentiam physicam beatitudinis formalis, descriptionem boetianam beatitudinis, hiatus omnium bonorum congregatione perfectus» \ accepe­ runt veluti definitionem metaphysicam eius, ac proinde con­ stitutivum eius formale reposuerunt in habitu, qui essentia­ liter est per modum status seu permanentis: quod est eam reducere ad categoriam qualitatis, cuius habitus est prima species. Et quia dos, praesertim animae beatae, hanc rationem itaius seu permanentiae et perpetuitatis habet, iuxta magis­ tralem definitionem dotis gloriosae: «dos est perpetuus ornatus , mimae et corporis, vitae sufficiens, in aeterna beatitudine ûgi’rer perseverans»2, atque ideo est qualitas, hoc est, habitus sel dispositio quaedam 3, —consequenter beatitudinem for5 Boetius, De consolatione philosophiae, lib. III, prosa 2, n.° 3, ed. cit ' P· 47,15-16. ’ Apud S. Thomam, in IV Sent., d. 49, 4, 1, et Ioannem Pecham, O.F.M., Quaestiones tractantes de anima, q. 13, p. 112, 32-33, ed. Spettmann, Münster, 1918. ’ S. Thomas, in IV Sent., d. 49, 4, 2 c. et ad 3. 100 I p. Q. L Sect. III.—De genere proximo beatitudinis formalis i cap. i—Diversae theologorum sententiae 101 malem reducunt ad dotem gloriosam, dicentes quod «beatitudo consubstantiales gloriae seu beatitudini quae constituunt imaet dos sunt idem re»l. supremam conformitatis vel similitudinis, videlicet Ita S. Bonaventura, qui tamen non concipit huiusmodi · comprehensio, visio et fruitio, quasi mens, notitia et amor, habitum mere otiosum, sed maxime actuosum secundum totum Quae quidem dotes nominant habitus actuosos, id est, semsuum posse et absque ulla interruptione vel remissione. Sic per in actu perfecto. Unde concludit quod formalis «beatitudo enim scribit: «ad illud quod quaeritur, cuius generis sit [bea- consistit in tota imagine» conformitatis et similitudinis 1. titudo], dicendum est quod beatitudo creata non dicit actum Quam explicationem ipse S. Bonaventura et clarius et uberius pure, quia constat quod actus gloriosus ab aliquio habitu tradiderat2. procedit: nec dicit habitum pure [== habitum mere otiosum 50. Secunda sententia, quae est Alberti Magni, S. Tho­ absque ulla operatione], quia dicit perfectionem summam, mae et omnium fere theologorum cuiusvis scholae, reducit quae est in actu continuo: ideo necesse est quod dicat habitum beatitudinem hominis formalem ad categoriam actionis, dum ut actum sive in actu, sicut si diceret scientiam quae semper ait eam esse essentialiter operationem quandam. est in considerando. Quam quidem sententiam, pro beatitudine naturali huius Quia vero principalius dicit habitum et deiformitatem, ideo vitae, de qua ipse unice loquebatur, conceptis verbis docuit etsi dicat rem duplicis generis [= praedicamenti], tamen prin­ • Aristoteles, qui et problema in terminis posuit, inquirens an cipalius generis qualitatis. haec beatitudo consistat in habitu vel in actu, quasi dicamus Et est exemplum, qui figura dicit dispositionem qualitatis in dominio seu possessione an potius in usu: kv κτήσει ή χρήσει; in quantitate, principalius tamen dispositionem: unde dicit w εξει ή ενέργεια 3. qualitatem in quantitate, et [ideo] est in genere qualitatis Sed haec sententia, saltem quod ad beatitudinem super[= in quarta specie qualitatis, quae est forma et figura]: naturalem spectat, quibusdam theologis nimis humana visa similiter intelligendum est in proposito» 1 2. est. Nam, ex una parte, quidam theologi speculativi, ut Et expresse adhaeret sententiae de reali identitate dotis Petrus Paludanus, Joannes de Bassolis, Marsilius, Occam, animae gloriae et beatitudinis 3. Gabriel Biel, opinati sunt operationem beatificam non posse Quam doctrinam amplectitur paulo post Joannes Pecham, ab anima active produci neque elici, sed a solo Deo, qui qui beatitudinem hominis formalem reponit in perfecta proinde eam active creat et infundit animae beatae, hac mere imagine conformitatis seu similitudinis ad Deum, unum in passive seu receptive se habente. Licet ergo haec beatitudo essentia et trinum in personis, quatenus in unitate consub- formalis significetur per modum actionis, prout tamen se stantiahter exsistunt tres potentiae naturales, scilicet memoria, unet ex parte animae beatae mera passio seu receptio est. intellectus et voluntas, quae constituunt imaginem naturalem Et ratio huius est potissimum triplex. Prima quidem, creationis: et tres virtutes theologicae seu gratuitae, consub­ quia beatitudo formalis seu gloria est gratia consummata. stantiales gratiae, nempe fides, spes et caritas, constituentes Minus ergo poterit anima beata producere active beatitudi­ imaginem supernaturalem recreationis; et tres dotes gloriosae nem formalem quam ipsam gratiam. Atqui gratiam non 1 S. Thomas, ibid.; S. Bonaventura, in IV Sent., d. 49, P. I, a. unie., q. 4, ed. cit., t. IV, p. 1.006 b. 2 S. Bonaventura, in IV Sent., d. 49, p. 1 a unie., q. 1 ad 5, ed. cit., t. IV, p. 1.001 b. 3 S. Bonaventura, op. et loc. cit., q. 4, p. Eoo6 b 1 Ioannes Pecham, O. F. M., Quaestiones tractantes de anima, q. 24 P-177> 33-35J q· 29-30, pp. 196-199; Q- 37> P· 211. ’ S. Bonaventura, in IV Sent., d. 49, P. I, a. unie., q. 4> PP· t.oobLixrj; in I Sent., d. 3, P. Il, ed. cit., t. I, pp. 80-93.. ’ Arjstôteles, I Ethic. Nicom., cap. 8, n.° 9, ed. cit. II, 8, I4-I5· 102 I P. Q. I. Sect. III.—De genere Cap. I.—Diversae PROXIMO BEATITUDINIS FORMALIS theologorum sententiae 103 potest active producere, quia gratia non est producibilis . contemplante nihil omnino agente, sed in pura quiete et nisi per creationem, quae nulli creaturae, etiam mere instru- mere passive se habente. Unde Michael de Molinos docebat: mentaliter perfective, convenire potest, sed est propria et exclusiva solius Dei. «Creatura, inquit Paludanus, aut non sicut ipse primo fuit, talis potest finalem beatitudinem secundum omnem potest concreare aut saltem non est sibi communicatum gradum perfectionis pro tunc assequi sicut eam obtinebit in vita beata, si creare, etiam instrumentaliter, quo modo oportet quod produ­ solummodo mortalitas non esset corporis, et quod talis liber spiritu ita beatus esset sicut Petrus vel Beata Virgo Maria in regno coelorum vel in catur beatitudo, quae est quid supernatttralissimuim l*. Secunda, quia beatitudo formalis est qua anima efficitur vita beam. Interrogatus, quando est in tali summo gradu perfectionis et taliter est unum cum Deo sicut dictum est, an hoc sit sine medio formaliter beata. Si ergo anima beata active produceret bea­ quando quocumque, respondit quod sit sine medio; et dixit consequenter quod nec titudinem formalem, active seipsam beatificaret; quod est Angeli nec Maria possent discernere inter Deum et ipsum propter perfectam impossibile quia, secundum fidem et rationem, solus Deus motum ipsorum in tali perfectione* (apud Dôllinger, op. cit., t. II, p. 384). Pariter Illuminati in Hispania asserebant «que en los arrobos, que Uaman est qui animam beatificat, sicut solus Deus est qui eam condidit. Ergo solus Deus est qui active producere potest raptos, tien en esta vida a Dios claramente conio se ve en la gloria; que la vista de Dios comunicada una vez en esta vida al alma, se queda perpetuamente beatitudinem formalem. Quod argumentum idem Paludanus a dia a su voluntad dei que la tuvo; que cada y cuando quiere ve lo que una uno verbo indicavit, dicens: «illo posito [animam scilicet » ta vio; que cuando ven claramente a Dios en los dichos arrobos, le ven beatam active producere beatitudinem], Deus non immediate ciw « ve en la gloria, y dicen que esto es media vista entre fe y gloria; que enlos dichos arrobos y raptos grandes no hay fe, parque ven a Dios claramente» per seipsum beatificaret eam» {Propositiones damnatae ab Andrea Pacheco, archiepiscopo Hispalensi et Tertia ratio est, quia beatitudo formalis habet rationem Generali Inquisitore, die 9 maii 1623, prop. 58-62, apud De Guibert, op. cit., praemii. Atqui praemium est active in solo praemiante et p. 238). «Algunos... fingen muchas revelaciones y arrobos: los dei Hermano nonnisi mere passive seu receptive est in praemiato. Cum Juan fueron infinitos, hasta decir que veia la divina esencia. Crisôstomo se ergo Deus sit qui praemium confert beatitudinis, solus Deus atreviô a escribir en un cuaderno de revelaciones suyas que habia sido llevado est qui eam active producit, anima beata mere passive se al cielo, y que alii, sin saber si su alma estaba en el cuerpo o fuera de él, Ιώα visio a Dios, baiiado su entendimiento con lumbre de gloria, que es decir habente. en romance que le habia visto cara a cara, como le ven los bienaventurados Aliunde vero non defuerunt theologi contemplativi in y amo le vio San Pablo1» (Memorial de la secta de los Alumbrados de Sevilla idem consentientes. Nam, iuxta quietistas, contemplatio mys­ y de sus doctrinas y delictos y de la complicidad que en ella se ha descubierto, tica sublimior, quae fere aut ne fere quidem accedit ad beati­ 115, n.0 29, dirigido al Cardenal Andrés Pacheco, Inquisidor General, tudinem patriae8, essentialiter est opus solius Dei, anima por los Padres Juan Moreno, Lorenzo Cambrano y Bartolomé de Vallverde, I \ ' •r^> I • p Petrus Paludanus, O. P., in IV Sent., d. 49, q. 1, a. 2, tertia concL, fol. 223 rb., Parisiis, 1518. Et in idem fere redit argumentum quod proponii Gabriel Biel: «Quando duo supernaturalia sic se habent, quod imperfectius propter sui perfectionem est a solo Deo, perfectius etiam erit a solo Deo. Sed habitus caritatis et lumen gloriae sunt a solo Deo, et sunt imperfectiora fruitione et visione. Ergo visio et fruitio sunt a solo Deo* (in I Sent., d. I, q. 2, conci. 4, p. 46 a, Brixiae, 1524). s Petrus Paludanus, in IV Sent., loc. cit. Ita Beguardi et Beguinae, dicentes «quod homo potest ita finalem beatitudinem omrum gradum perfectionis in praesenti assequi, sion eam in vita obtmebit fututam. (Denz.. n.° 474). De quo articulo interrogatus Beguardus Joannes Hartmann, .dixit quod suns in uli gradu perfeXus 1 0. P., Sevilla, 1625; apud B. Llorca, S. J., Documentes inéditos interesantes dre los Alumbrados de Sevilla de 1623-1628, «Estudios Eclesiâsticos», 11 (1932), p. 408). Eodem modo Quietistae itali Simon Leoni eiusque frater Antonius Maria iffirmabant «che nella morte mistica vera s’intende niente, e l’uomo si rende impeccabile, e che li contemplativi morti di morte mistica godono Dio in loro ndisimi, corne lo godono li Beati»; et «che l’orazione di quiete arriverà non solo ad intendere, ma anche ad havere la Divinità venita in vis ta». (Proposi­ tius damnatae a S. Officio, die 4 septembris 1687, prop. 27 et 33; apud De Guibert, op. cit., pp. 290 et 291). Ipse Michael de Molinos hac de re accusatus, respondit verba sua inter­ pretanda esse «non de visione Dei intuitiva, sed de contemplatione illa per­ fecta quae haberi potest in hac vita quaeque largo modo dici potest visio Dei» (Rescriptum condemnationis Michaelis de Molinos, apud N. Terzago, 104 ‘«’•xfr·. IP. Q. L Sect. III.—De genere proximo beatitudinis formalis Cap. I.—Diversae theologorum sententiae 105 a fortiori valere debent de perfectissima contemplatione «Deus operari vult in nobis sine nobis»consequenter, «velle patriae, quae est formalis beatitudo. operari active, est Deum offendere, qui vult esse ipse solus 51. Itaque tertia sententia est beatitudinem hominis for­ agens, et ideo opus est seipsum in Deo totum et totaliter malem essentialiter consistere in passione seu pura receptione derelinquere et postea permanere velut corpus examine»*. beatitudinis obiectivae, quatenus haec primo ab homine pos­ Ergo «oportet hominem suas potentias annihilare, et haec sidetur receptione, non actione, ut expresse docebat Ekhart1. est via interna» 3; nam «nihil operando anima se annihilat et 52. Postremo, quarta sententia reducit beatitudinem ho­ ad suum principium redit et ad suam originem, quae est minis formalem ad categoriam relationis, hoc est, ad relatio­ essentia Dei, in qua transformata remanet ac divinizata, et nem praesentiae Dei in anima beata et animae beatae in Deo, Deus tunc in ipso remanet: quia tunc non sunt amplius duae vi cuius Deus est beati et beatus est Dei, per mutuam inhaeres iunctae, sed una tantum, et hac ratione Deus vivit et sionem. et possessionem. Quae explicatio videtur esse reliquia regnat in nobis, et anima seipsam annihilat in esse operative ‘. quaedam doctrinae Henrici Gandavensis, de qua paulo supra Itaque «in oratione opus est manere in fide obscura et uni­ locuti sumus2; et, si logice loquantur, necessario eam docere versali, cum quiete et oblivione cuiuscumque cogitationis debent quicumque gratiam habitualem reducunt ad meram particularis ac distinctae attributorum Dei ac Trinitatis, et relationem, ut loannes de Baconthorp et Eusebius Amort3. sic in Dei praesentia manere ad illum adorandum eique Et confirmari potest ex aha consideratione. Nam modo inserviendum; sed absque productione actuum, quia Deus in proportionali, quantum ad rationem entis praedicamentalis, his sibi non complacet»5. Igitur «cognitio haec per fidem indicari debet de creatione, de iustificatione, quae recreatio non est actus a creatura productus, sed est cognitio a Deo dicitur, et de glorificatione seu beatificatione, quae est recreatio creaturae tradita... et idem dic de amore» 6. Ac demptis quietistarum exaggerationibus, hanc senten­ perfecta. Atqui creatio passive sumpta, secundum quod tiam de contemplatione viae expresse defendit Andreas de nominat quid creatum in re creata inhaerens, est in categoria relationis praedicamentalis; quia creatio hoc modo sumpta Guadalupe 7. Quod si haec valent de imperfecta contemplatione viae, nihil aliud est quam relatio quaedam creaturae ad Creato­ rem ut ad principium sui esse, cum quadam novitate seu incoeptione4. Ergo similiter iustificatio seu recreatio passive episcopo Narniensi, Theologia historico-mystica adversus veteres et novos sumpta, secundum quod est in iustificato, nihil aliud esse pseudo-mysticos, diss. II, 2, pp. 14-15, Venetiis, 1765). videtur quam relatio quaedam praedicamentalis creaturae Quibus ex amussim respondent quae testatur Bâfiez: «Illuminati... in iustificatae ad Deum iustificantem ut ad principium et cau­ Hispania... gloriabantur se mysteriorum fidei evidentiam habere1» (in I, I, 2, sam suae iustitiae; et pariter glorificatio seu beatificatio pas­ dub. i, ed. cit., p. 20 a). 1 Propositiones damnatae ab Innocentio XI, Denz., n.° I.224. sive sumpta, prout est in glorificato et quid creatum nominat, 2 Denz., n.° 1.222. debet esse quaedam relatio praedicamentalis creaturae beati3 Denz., n.° 1.221. ficatae ad Deum beatificantem ut ad principium et causam Denz., n.° 1.225. s suae beatitudinis. Denz., n.° 1.241. Andreas de Guadalupe, O. F. M., Mystica theologia supernatural^ infusa, ex Sacra Pagina, Divo Dionysio, Divo Bonaventura aliisque sanctis Patribus et Doctoribus compacta, tract. I, cap. 20, pp. 21-23, Matriti, 1665, apud Ioseph a Spiritui Sancto, C. D., Cursus theologiae mystico-scholasticae, III praedicabile, disp. 19, q. 4, n.· 106, t. III, p. 698, ed. Brugis, 1930 1 Cf. supra, n.° 15. 1 Cf. supra, nn. 14 et 30. * Ioannes de Baconthorp, O. Carm., in I Sent., d. 17, a. 6; Eusebius Amort, O. S. A., Theologia eclectica, t. II, tract. II, disp. 3 de Sratia> Q- 7· 4 1> 45) 3 c. et ad 3; De Potentia, 3, 3 c. & * 106 i - · proximo ueatitudinis formalis Quod si vel ipsa Incarnatio Verbi Dei, quae est unio divinae et humanae naturae in una persona Filii Dei, est quid creatum ad categoriam relationis praedicamentalis redu­ ctum, non obstante quod sit maxima unionum Creatoris et creaturae 2: idipsum a fortiori dicendum videtur de iustificatione et de glorificatione. Videtur ergo valde rationabile et conforme doctrinae S. Thomas dicere quod beatitudo formalis hominis reducitur ad categoriam relationis praedicamentalis. Mi * IP. Q. I. Sect. III.—De genere 4 • »- III, 2, 7. CAPUT SECUNDUM QUAESTIONIS RESOLUTIO 53. conclusio: beatitudo formalis hominis est essentialiter actus secundus seu operatio. 54. Probatur, primo, indirecte seu negative, per exclusio­ nem aliarum sententiarum. Beatitudo formalis hominis, cum sit in categoria accidentis spiritualis, necessario reduci debet ad unum ex his quatuor generibus accidentis, scilicet ad qualitatem, vel ad actionem, vel ad passionem, vel ad relai tionem2. Atqui non reducitur ad categoriam qualitatis, neque passionis, neque relationis. Ergo necessario reducitur ad categoriam actionis, atque ideo est essentialiter actus secun­ dus seu operatio. Minor, in qua unice stat difficultas, probatur per partes. 55. i.°, beatitudo formalis hominis non est qualitas. Si . enim reduceretur ad hanc categoriam accidentis, necessario deberet esse in prima eius specie, quae est habitus. Nam tertia et quarta species qualitatis, quae sunt passio et pati­ bilis qualitas, et forma et figura, sunt qualitates essentialiter corporales, et ideo tam impossibile est ad eas reducere bea­ titudinem formalem sicut ad alia accidentia mere corporalia. Similiter reduci nequit ad secundam speciem qualitatis, quae est naturalis potentia et impotentia: tum quia beatitudo formalis est essentialiter supernaturalis dum secunda species qualitatis est essentialiter naturalis, ut nomine ipso patet; ; 2 Cf. supra, n.° 48. ’· · d f r·· »1 v Cap. n.—Quaestionis 108 I P. Q. I. Sect. III.—De genere 2 3 I-II, no, 3 obi. 3. I-II, 50, 1-3; 54, i· Ι-Π, 3, i. 109 proximo beatitudinis formalis tum etiam quia beatitudo formalis est necessario bona et boni, dum secunda species qualitatis se habet indifferenter ad bonum et ad malum, quia ea possumus male uti; tum denique quia secunda species qualitatis omnibus hominibus naturaliter inest, dum e contra beatitudo formalis inest paucis tantum, scilicet beatis, et quidem ex gratia seu dono Dei. Ergo necessario deberet esse in prima specie qualitatis. Non tamen in specie simplicis dispositionis, quae est species imperfecta, quia beatitudo formalis est quid perfectissimum in suo genere. Si igitur beatitudo formalis hominis esset reducenda in categoriam qualitatis, necessario deberet poni in prima specie perfecta eius, quae est habitus, sicut ponitur gratia sanctificans \ Atqui beatitudo formalis hominis non potest esse habitus. Aut enim consisteret in solo habitu, aut in habitu simul et actu, hoc est in habitu cum actu. Neutrum dici potest. A. Non consistit in solo habitu. Vel enim consisteret in solo habitu entitativo, vel in solo habitu operativo, nam habitus immediate et adaequate dividitur per entitativum et operativum 2. a) Non in solo habitu entitativo, quia habitus entitativus est solum dispositio ad esse, non ad agere; atque ideo nec est nec esse potest immediate operati vus: e contra, beatitudo formalis necessario et formaliter et immediate exigit opera­ tionem, tum quia per se primo importat adeptionem vel possesionem seu usum aut fruitionem beatitudinis obiectivae3, adeptio autem vel possessio seu usus aut fruitio intelligi nequeunt, etiam prima mentis operatione, absque operatione aliqua adipiscendi vel possidendi seu utendi aut fruendi, ut patet intelligent! terminos; tum etiam quia expresse Sacrae Litterae et documenta Ecclesiae describunt beatitudinem hominis formalem per operationem, non per habitum aliquem entitativum, nam legimus: «videmus nunc per speculum in 1 resolutio aenigmate, tunc autem [videbimus] facie ad faciem; nunc cognosco ex parte, tum autem cognoscam sicut et cognitus sum»et iterum: «scimus quoniam, cum apparuerit, similes ei erimus quoniam videbimus eum sicuti est»2; et rursus: «sit currite, ut comprehendatis»3: videre autem, cognoscere, comprehendere, formaliter et immediate nominant operatio­ nem, non esse neque dispositionem essendi. Similiter Bene­ dictus XII definit quod «animae sanctorum omnium..., post Domini lesu Christi passionem et mortem, viderunt et vident divinam essentiam visione intuitiva et etiam faciali..., quod­ que sic videntes eadem divina essentia perfruuntur, necnon quod, ex tali visione et fruitione, eorum animae qui iam decesserunt, sunt vere beatae et habent vitam et requiem aeternam»*: quis autem dicet visionem et fruitionem esse modum quendam seu dispositionem essendi sicut est habitus mere entitativus, et non potius actum secundum seu opera­ tionem? β) Neque in solo habitu operativo. Primo quidem quia, licet habitus operativus possit esse immediate coniunctus operationi, ut patet quando actu operatur, potest tamen ab operatione realiter separari; sive quia eam nondum exercuit, sicut udemus de virtutibus theologicis, quae sunt habitus operativi, in parvulis rite baptizatis; sive iam inchoatam et exercitam interrumpendo, ut accidit in adultis iustis dor­ mientibus; sive etiam nunquam operando, ut in perpetuo amentibus rite baptizatis: — at beatitudo formalis nequit ab actuali operatione seiungi, neque ab ipsa quocumque modo abstrahere multoque minus ea semper privari; nam quae esset possessio vel fruitio beatitudinis obiectivae separata ab actuali possessione vel fruitione, aut etiam ad actum fruendi et possidendi nunquam deducta? Certe, nec parvuli usu rationis carentes, neque actu dormientes aut distracti, ac 1 ICor., 13, 12. 1 I Ioan., 3, 2. ’ ICor., 9,24. law 4 Benedictus XII, Constitutio dogmatica « Benedictus Deus*, Denz n.e 530. {i l· 110 I P. Q. I. Sect. III.—De genere proximo beatitudinis formalis Cap. II.—Quaestionis resolutio 111 multu minus perpetuo amentes, dici possunt actu beati, rationem medii; medium autem non potest habere rationem licet actu possint habere habitus operativos. ultimi finis qui, in ordine psychologico et morali, est ipsa for­ Unde S. Thomas, exponens Aristotelem, iure scribit: «po­ malis beatitudo \ Est ergo impossibile quod beatitudo for­ test esse habitus [operativus] in eo qui nullum bonum facit, malis hominis essentialiter consistat in solo habitu operativo. sicut in dormiente, vel in eo qui qualitercumque est otiosus» \ B. Non consistit in habitu operativo simul cum actu seu Cum ergo «habitus remaneant in dormiente, sequeretur, si in habitu operativo actu operante secundum totum suum posse. felicitas esset habitus [operativus], quod inesset etiam dor­ Si enim beatitudo formalis essentialiter foret habitus et mienti per totam vitam suam vel per maximam partem eius; actus simul, aut esset uterque ex aequo, aut non ex aequo. et hoc est inconveniens, quia dormiens non habet perfecte Neutrum dici potest. operationes vitae [sensitivae neque intellectivae], nisi eas a) Non ex aequo, quia nulla essentia vel species potest quae pertinent ad vitam vegetabilem, quae invenitur in plan­ simul ex aequo esse in duobus praedicamentis, quae sunt tis, quibus felicitas attribui non potest» 1 2. primo diversa et irreductibilia 2. Atqui habitus et actus sunt Secundo, quia impossibile est eundem hominem simul duo praedicamenta, quia habitus pertinet ad praedicamentum esse felicem et infelicem seu infortunatum, cum felicitas et qualitatis, dum actus seu operatio est praedicamentum actioinfelicitas contrarie opponantur, et contraria nequeant esse * nis. Ergo beatitudo formalis non potest simul ex aequo esse simul in eodem subiecto. Constat autem eundem hominem habitus operativus et actus. quandoque habere habitus operativos bonos, scilicet virtutes, β) Neque inaequaliter, hoc est, secundum prius et poste­ simulque infortunatum et infelicem esse, quia propter infor­ rius. Vel enim esset per prius seu principaliter habitus et tunia impeditur ab operando secundum eas: ut si magnus , per posterius actus; vel e contra, principaliter actus et secunphilosophus, propter aegritudinem, impediatur penitus a I dario habitus. philosophando; vel si magnus rhetor, propter aphoniam vel a) Non primum; quia quod est essentialiter summa et aphasiam, totaliter impediatur a concionando 3. Non potest ultima perfectio immanens hominis, nequit esse principaliter ergo beatitudo formalis hominis consistere in solo habitu id quod est essentialiter minus perfectum in hoc ordine, et operative, nisi quis «vellet pertinaciter » positionem suam de­ secundario id quod essentialiter est magis perfectum, ut fendere contra rationes manifestas». patet ex terminis. Atqui beatitudo formalis est essentialiter Tertio, quia beatitudo formalis seu subiectiva, cum sit summa et ultima perfectio immanens hominis, tum in or­ summa hominis perfectio in hoc ordine psychologico et dine psychologico tum in ordine morali; simulque in morali, nequit consistere in re imperfecta vel saltem minus utroque ordine habitus habet rationem minus perfecti perfecta huius ordinis, ut patet ex terminis. Atqui ipse ha­ simpliciter, dum actus habet rationem magis perfecti, nam bitus operativus in hoc ordine psychologico et morali est habitus operativus est propter operationem seu actum res essentialiter imperfecta vel saltem minus perfecta, quia sicut propter finem, atque ideo tota ratio bonitatis et perfe­ habitus operativus essentialiter ordinatur ad eius operationem ctionis habitus est ex actu 3. Ergo impossibile est beatitudi­ sicut ad finem immanentem, atque ideo habet essentialiter nem hominis formalem consistere essentialiter in habitu 1 1 3 ‘ In I Ethic., lect. 12, ed. cit., n.° 152. In X Ethic., lect. 9, n.· 2.066. Cf. etiam in I Ethic., lect < n ’ 67 Cf. S. Thomas, in X Ethic., lect. 9, n.° 2.067. S. Thomas, in I Ethic., lect. 5, n.° 68. 1 I-II, 49, 3; 71, 3. 1 I-II, 54, 1; 56, 2. r 112 I P. Q. I. Sect. III.—De genere proximo beatitudinis formalis operativo et in actu simul, ita quidem ut per prius seu for­ maliter consistat in habitu et nonnisi per posterius et quasi materialiter consistat in actu. b) Non secundum: tum quia beatitudo formalis est essen­ tialiter in suo ordine subiectivo, psychologico et morali, perfectio non admixta imperfectioni seu actus non admixtus potentiae; si autem essentialiter, licet secundario, consisteret in habitu operativo, esentialiter quoque et secundario inclu­ deret imperfectionem et potentiam, quia habitus operativus comparatur ad actum ut imperfectum et quodammodo potentiale ad actum perfectum, qui est actus ultimus h tum etiam quia beatitudo formalis dat homini beato maximam unitatem psychologicam et moralem, cum sit formalis pos­ sessio beatitudinis obiectivae, quae est maxime una et unica, atque ita homo beatus evadit sensu pleno et perfecto deiformis et ad imaginem Dei; debet ergo excludere quancumque compositionem in ratione propriae essentiae, quam tamen includeret si essentialiter, licet secundario, esset habitus; tum denique quia ponere pluralittaem elementorum et, quod peius est, aliquid materiale et secundarium in constitutivo formali seu metaphysico alicuius, est contradictio in adiecto: modo autem loquimur de constitutivo metaphysico beatitu­ dinis formalis. Est ergo impossibile dicere quod constituti­ vum metaphysicum beatitudinis formalis consistat in actu per prius et in habitu per posterius. 56. 2.°, beatitudo hominis formalis non est passio. A. Quod patet in primis negative, ex solutione argumen­ torum quibus nitebantur theologi tam speculativi quam contem­ plativi contrarium sentientes. a) Primum enim argumentum deductum ex creatione gratiae et gloriae deficit in duobus. a) Pruno quidem in suo principio seu fmidamento de creatione gratiae. Non enim gratia causatur per creationem, sed educitur ex potentia obedientiali animae, atque ideo ad eius productionem concurrere possunt causae creatae, nempe Humanitas Christi et Sacramenta Novae Legis, per modum 1 In II de Anima. lect. i, n.<> 216; MI, 49, 3 aj Cap. II.—Quaestionis resolutio 113 instrumenti, licet per modum causae principalis solus Deus possit eam causare h Ergo similiter neque gloria est producibilis per creationem, sed educitur supernaturaliter ex poten­ tia obedientiali animae beatae. b) Deinde, deficit in sua applicatione. Quando enim loquimur de beatitudine formali, non intelligimus gloriam habitualem, quae est ipsa gratia sanctificans in statu termini -nam beatitudo formalis non est habitus, ut paulo supra videbamus—, sed gloriam actualem. Haec autem gloria actua­ lis non est actus quo Deus dat homini gloriam habitualem, sed quo homo beatus attingit actu beatitudinem obiectivam. Et hic actus necessario debet esse productus ab ipso beato cum sit actus essentialiter vitalis, et correspondet actui meri­ torio viae qui etiam est necessario productus ab homine iusto. Arguens autem, per illogismum, concludebat de gloria habituali, sumpta pro ipsa gratia habituali in statu termini vel pro lumine gloriae, ex quo sequeretur beatitudinem for­ malem essentialiter esse habitum entitativum vel operativum quod tamen ipse negat. β) Neque plus urget secundum argumentum. Nam hoc I quod dicitur, beatificare, potest intelligi triplici genere causae: primo, in genere causae finalis, et sic beatificat obiectum beatitudinis, quod est beatitudo obiectiva; quo in sensu solus Deus immediate per seipsum beatificat seipsum ceterasque creaturas beatas, ut patet ex dictis 2; secundo, in genere causae formalis, et sic beatificat beatitudo formalis quae, pro Deo, est rursus ipse solus Deus, sed pro homine beato et I pro angelis est necessario quid creatum et nullo modo potest esse ipse Deus, ut constat ex dictis 3; tertio in genere causae efficientis, et sic beatificat hominem causa efficiens beatitudims eius formalis quae est essentialiter quid creatum, non beatitudinis eius obiectivae quae est prorsus increata et increabilis cum sit solus Deus; at in hoc sensu tam Deus 1 I-II, 112, i; III, 13, 2; 62, 1. ’ Supra, tom. II, nn. 340-354. ’ Supra, nn. 19-38. J.-Dt Hominis**· IP. Q. I. Sect. III.—De genere proximo 114 beatitudinis formalis Cap. π.—.Quaestionis resolutio 115 «Se nascens dedit socium, quam ipse homo beatus hominem beatum beatificant, licet Convesccns in edulium, diversimode, nempe Deus ut causa prima et homo beatus Se moriens in pretium, ut causa secunda, quia revera homo elicit actum formaliter Se regnans dat in praemium» \ possessivum beatitudinis obiectivae sub praemotione phy­ sica Dei. Beatitudo autem formalis non habet rationem praemii Si ergo beatificare sumatur in primo sensu, argumentum nisi secundario et ut quo, prout scilicet est acceptio et pos ­ adversariorum recte concludit, sed est extra quaestionem, quia modo loquimur exclusive de beatitudine formali: si sessio beatitudinis obiectivae, quae est ipsum praemium ut autem in secundo sensu accipiatur, argumentum est radica­ ψώ. lam vero constat quod se dare active est proprium liter falsum et impossibile, quia ipse Deus nullo modo potest solius Dei, quia nemo dat quod non habet: solus autem formaliter beatificare hominem: si denique sumatur in tertio Deus seipsum naturaliter et ex propriis habet. Sed homo sensu, distinguendum est: solus Deus immediate per seipsum beatus accipit Deum et habet ipsum ut possessionem et beatificare potest per modum causae primae efficienter causan­ hereditatem suam, ita ut possit eo libere frui, ut vult2; ts beatitudinem formalem hominis, conc.; per modum cau­ quae quidem acceptio et habitio et fruitio non sunt mera sae efficientis unicae, nego; quia ipse homo beatus est eius passio, sed actus accipiendi et habendi et fruendi qui est causa secunda, immediate eam producens immediatione sup­ ipsa beatitudo formalis, Passio ergo, quae significatur nomine positi, licet non immediate immediatione virtutis, quae soli receptionis, non est nisi mera denominatio extrinseca; quia primae causae moventi non motae convenitx. In hoc ergo haec receptio est per modum acceptionis et possessionis vitalis sensu, nullum est inconveniens dicere quod homo beatus consciae. Sicut et in iustificatione, quando homo recipit a beatificat seipsum, secundario scilicet et cum Deo et sub ! Deo gratiam habitualem, active et vitaliter eam recipit, Deo Deo; sicut homo iustus per proprios actus —ideoque per iustificanti consentiendo et cooperando et non mere passive seipsum— meretur ipsam beatitudinem, non tamen solus, se habendo veluti inanime quoddam 3. Ceterum, ut acute animadvertit Medina, ex hoc quod sed cum gratia et sub gratia Dei coopérante. At hoc non probat hominem beatum mere passive se habere ad eius praemium est a praemiante, «non sequitur intellectum nos­ beatitudinem formalem, quin potius contrarium demon­ trum non producere visionem beatificam, veluti si caeco concederetur in praemium sui operis visio, potentia visiva strat. y) Tertium quoque argumentum simili aequivocatione ceno produceret visionem 4. Neque aliud significare voluit Capreolus quando dixit laborat. Primo enim et per se rationem praemii habet beati­ tudo obiectiva, secundum illud: «Ego ero merces tua, magna quod «visio beatifica, in quantum est beatifica, a solo Deo nimis *1 2, et illud: «qui autem diligit me, diligetur a Patre est, et non ab intellectu agente vel possibili» hominis beati, meo; et ego diligam eum, et manifestabo ei meipsum» 3. Quod sed, in quantum visio, est «effective ab intellectu possibili» et Ecclesia, per os S. Thomae, pulcherrime expressit his eius nam, in quantum beatifica, stat pro obiecto seu beati versibus: 1 2 3 1 Sent., d. 37,1, 1 ad 4. Gen., 15, I. Ioan., 14, 21· 1 Officium SS. Corporis Christi, hymn, ad Laudes. 1 I>38» i· ’ Conc. Trident., Denz., nn. 797, 814; Conc. Vaticanum, ibid., “.· 1.791. ‘ Medina, O. P., in I-II, 3, 2, ed. cit., p. 41 a· 1 Capreolus, O. P., in IV Sent., d. 49, q. 4>a· 3» § 2, II ad 3 arg. Aureoh, et cit, t. VII, p. 210 b. a. 116 It Ip. Q. I. Sect. III.—De genere proximo beatitudinis formalis Cap. ii.—Quaestionis resolutio 117 tudine sed,«·· in quantum visio, stat_ _ reduplicative Quod si contemplatio viae non est mera passivitas, sed « obiectiva, ·«· pro beatitudine formali: in tantum enim beatificat, in quan­ tanto magis vitalis et actualis quanto altior et sublimior est, tum affert beato beatitudinem obiectivam. Et sic nulla est a fortiori contemplatio patriae, quae est ipsa beatitudo for­ ratio suggillationis vehementioris in Capreolum, qua delec­ malis, debet esse in summo vitalitatis et actualitatis, absque tantur Vâzquez et Suarez x. ulla passivitate et potentialitate in quantum huiusmodi. 5) Quartum tandem argumentum ex passivitate et quiete Concludamus ergo nullam esse rationem suadentem bea­ contemplationis facili negotio solvitur. Verum quidem est in titudinem hominis formalem consistere essentialiter in pas­ vita contemplativa non dari agitationem, sollicitudinem, mul- 1 sione. tiplicitatem vitae activae; attamen contemplatio, etiam subli­ B. Idem etiani demonstratur positive seu ostensive. Nam mior, non est mera passivitas et totalis otiositas, sed actus | beatitudo formalis hominis, cum sit essentialiter vita aeterna secundus purior, profundior, diuturnior et magis uniformis. et ultimus finis quo sive subiectivus, de sui ratione importat Concedimus ergo in vita activa dari plures actiones quam in duo: primo, quod sit vita in actu secundo; item, quod sit vita contemplativa, at negamus dari plus actionis seu activi­ summa perfectio subiectiva tam in esse psychologico quam tatis interioris humani spiritus. morali hominis beati. Atqui nec vita in actu secundo, neque Unde Raphael de la Torre iure dixit: «ego hanc cessa­ summa perfectio subiectiva hominis beati possunt esse mera tionem ab omni actu potius appellarem ruinam et casum passio. contemplationis quam contemplationem, potius appellarem a) Non vita in actu secundo, quia vita in actu secundo otiositatem quam orationem; et figmentum nullius fructus, est vivere, hoc est, exercitium vitae in actu primo: vita autem neque meriti, neque impetrationis, neque devotionis, neque in actu primo formaliter dependet ex anima, quae est forma caritatis nutrimentum»12. i viventis; ergo anima est primum principium vitae tum in actu Et similiter Vâzquez graviter monet «non parum decipi pnmo turn in actu secundo. Atqui formae in quantum huiuviros aliquos spirituales qui, assidue contemplationi vacantes, smodi, repugnat pati et esse principium passionis; nam pati est existimant se in contemplatione intellectus et affectu volun­ entis in potentia, forma vero est essentialiter actus. Ergo est tatis omnino pati et nihil agere. Hi ergo graviter decipiuntur, contradictio in terminis dicere quod vita in actu primo con­ tum quia impossibile est huiusmodi operationes a solo Deo sistat in pati, quod materiae est, multoque magis vita in actu in nobis produci, tum etiam quia licet a solo Deo fieri pos­ secundo, quae ultimum actum essentialiter dicit. Tam igitur sent, multo nobilius esset etiam a nobis fieri... Adde etiam absurdum est dicere vitam consistere in passione quam quod contemplatio in via, quo excellentior est, eo magis apud asserere animam esse corpus, formam esse materiam, actum Deum meretur: mereri autem non posset, nisi a nobis esse potentiam. efficientibus, procederet, quia libera esse non posset»3. Id quod inductive etiam constat. Nam planta dicitur vivere in actu secundo quando exercet ab intrinseco operationes vitae 1 Gabriel Vazquez, S. I., in I-II, disp. 9, cap. 4, n.° 18, ed. Compluti, vegetativae, non quando ab extrinseco patitur, v. gr., combus­ I599> P- 84; Suarez, S. I., De Deo Uno, lib. II, cap. 10, n.° 13, ed. Vives, tionem aut putationem. Similiter animal vivere dicitur quando t. I, p. 81 b. ’ Raphael de la Torre, O. P., De Religione, in II-II, 82, 3, disp. 1, n.® 5, P- 74 a D. Salmanticae, 1611. » Vazquez, S. I., in I-II, disp. 9, cap. 5, n.° 32, ed. cit, p. 89. Quietistarum errorem egregie confutavit N. Terzago, op. cit, dissert XI-XII PP. 73-199, ubi etiam ostendit S. Ioannem a Cruce et S. Teresiam a lesu iocgea quietistarum deliramentis abesse. Item Antonius ab Annuntiatione, C D., Quodlibe ta theologica, mystica et moralia, animarum directoribus atque «afasariis perutilia, Quodlib. 14, de exercitio mysticae theologiae, pp. 402ui, Matriti, 1712. i* ’ 118 IP. Q. I. Sect. III.—De genere proximo beatitudinis formalis I j cap. II.—Quaestionis resolutio 119 I mur, est semper in actu perfecto et maxime ab omni passio- actu et ab intrinseco elicit sensationem vel appetitionem, quae sunt operationes vitae sensitivae, non quando ab extrinseco I ne et a potentialitate remota. β) Neque summa perfectio subiectiva hominis psychologica aliquid patitur, ex. causa occissionem aut mutilationem. Pari­ d moralis consistit in passione. Pati enim est essentialiter ter homo dicitur vivere vita humana in actu secundo, quando imperfecti et inferioris, dum e contra agere est essentialiter actu elicit operationes vitae rationalis, ut sunt intelligere, velle, ratiocinari, eligere, non quando violentiam ab extrin­ perfecti et superioris. Ergo psychologice et moraliter loquen­ do, motus-passio est essentialiter imperfectus et inferior, dum seco patitur. Quod si vivere esset formaliter pati, tanto plus vivens viveret quanto plus pateretur. Constat autem maxi­ I e contra motus-actio est essentialiter perfectus et superior. mam passionem viventis esse eam, qua ipsi mors infertur. ' Est autem contradictio in adiecto ponere summam perfectio­ nem psychologicam et moralem motus humani in eo quod est Ex quo sequeretur vivens tunc maxime vivere quando actu essentialiter imperfectum et inferius huius generis. Et quid et violenter moritur. Quod autem dicitur de vita naturali hominis et inferio­ absurdius quam ponere summam perfectionem psychologi­ rum viventium, a fortiori valet de vita hominis supernatu­ cam et moralem hominis in nihilismo eius operative absoluto, ral!. Unde et quando homo transfertur de morte ad vitam, I qui est nihilismus totalis psychologicus et moralis? hoc est, de statu peccati ad statum gratiae, quae est vita • Ex quo finaliter apparet quod nec de potentia Dei abso­ supernaturalis animae, non mere passive se habet, sed con­ luta potest homo esse formaliter beatus beatitudine formali a se non elicita et producta, sed ab extrinseco totaliter recepta. sentiendo cooperatur \ Neque gratia sanctificans ei confertur Nam quod est metaphysice impossibile non est obiectum ut otiosus et passivus maneat, sed ut, coopérante fide bonis potentiae Dei, etiam absolutae. Est autem metaphysice operibus, crescat atque magis sanctificetur ac vitam aeternam impossibile quod beatitudo formalis, qua homo formaliter eiusque augmentum mereatur2. Propter quod Dominus beatus est, nullo modo sit ab ipso homine beato elicita et dixit: «negotiamini, dum venio» 3, et Apostolus: «abundante in producta. omni opere bono»4, et Apostolorum Princeps: «satagite, ut Et ratio huius est, quia beatitudo formalis est vita aeterna per bona opera certam vestram vocationem et electionem beati. Omnis autem vita beati est aliquo modo ab eius anima: faciatis»5, immo et «cum metu et tremore vestram salutem operamini»6. quia anima est, per definitionem, primum principium vitae Quod si haec valent de vita supematurali viae, quae viventis cuius est anima; simulque quid intrinsecum, cum sit tanto altior et perfectior est quanto est magis actualis et essentialiter forma substantialis eius, ideoque intrinseca. Si ergo operativa, multo magis valere debent de vita supematurali | loquamur de vita in actu primo, anima est immediate et per patriae, quae est formalis beatitudo. Sicut ergo vita Dei est essentiam suam principium formale eius; si vero loquamur semper in actu et absque ulla passione et potentialitate, ita de vita in actu secundo, anima etiam est principium intrin­ etiam beatitudo formalis, qua maxime Deo viventi assimila- secum eius, non tamen immediate seu per seipsam, neque in genere causae formalis, sed in genere causae efficientis et mediantibus potentiis ipsius, eo quod nulla essentia vel Conc. Trident., Denz., nn. 797-798, 814. forma creata est immediate operativa. 2 Conc. Trid., ibid., nn. 803, 809, 842. Et parvi refert, ad rationem vitae quod attinet, quod 3 Luc., 19,13· haec vita in actu secundo sit naturalis vel supernaturalis. 5 Si enim aliquo modo non producitur active ab anima, non II Petri, I, io. Phil., 2, 12. potest esse vita; quia de ratione vitae in actu secundo est •I 120 Cap. II.—Quaestionis I P. Q. I. Sect. III.—De genere proximo beatitudinis formalis resolutio 121 quod sit a vivente ut a principio intrinseco, et homo non est I est essentialiter ordinis spiritualis et incorporei: neque passio, quia nullus est beatus ex hoc quod patitur, sed ex hoc quod vivens nisi per animam suam. Est ergo metaphysice imposiperficitur et actu est: neque qualitas quae, ut ex supra dictis sibile quod vita accidentalis hominis, quae est vita in actu patet, non posset esse nisi dispositio vel habitus; sed per secundo, etiamsi sit supernaturalis, non sit aliquo modo dispositionem homo esset dispositus, et per habitum esset producta a vita eius substantiali, quae est immediate et habilis ad possessionem beatitudinis obiectivae, non tamen formaliter per animam \ necessario conferunt actualem eius possessionem, quae est 57. 3.°, beatitudo formalis hominis non est mera relatio. Aut enim esset relatio rationis, aut relatio realis. I beatitudo formalis, sicut fundamentum proximum relationis Non relatio rationis, quia relatio rationis est merum ens 1 necessario secum fert actualem relationem quam fundat. logicum, non ens reale. Constat autem ex supra dictis2 I Ergo fundamentum relationis beatitudinis formalis ad beatirudine obiectivam, quae est relatio praesentiae beatificae ho­ beatitudinem formalem hominis esse ens reale creatum. minis beati apud Deum obiective beatificantem, per contra­ Neque realtio realis. Vel enim esset relatio transcendenpositionem ad relationem distantiae seu absentiae dum pere­ talis, vel praedicamentalis. Neutra esse potest. grinatur a Deo et ambulat per fidem S est actio seu operatio Non relatio transcendentalis, quia haec non differt re a re possessiva beatitudinis obiectivae, ex qua resultat relatio praes­ relata, et necessario est mutua 3. Patet autem ex dictis4 entiae inamisibilis et aeternae apud Deum. beatitudinem formalem realiter et essentialiter differre ab Neque tamen haec relatio praesentiae facit hominem anima beata; aliunde vero constat Deum realiter non referri formaliter beatum; quoniam non ideo homo beatus est, quia ad creaturam reali relatione, licet creatura realiter ad Deum praesens est apud Deum, nam praesentia apud Deum non referatur 5. Ί est formaliter possessiva eius, sed ex adverso, ideo praesens Non relatio praedicamentalis. Haec enim relatio necessario est apud Deum praesentia faciali, quia possidet ipsum pos­ praesupponit, veluti fundamentum, ens reale eiusdem generis sessione actuali perfecta, quae est per aliquam actionem seu supremi, scilicet accidentalis, quod quadruplex esse potest, operationem formaliter possessivam eius. Unde patet quod nempe quantitas, qualitas, actio et passio 6. Evidenter non est beatitudo formalis hominis non est essentialiter relatio praequantitas, quae est ordinis corporei ,dum beatitudo formalis dicamentalis, sed fundamentum proximum eius, nempe ope­ ratio possessiva beatitudinis obiectivae, ad quam sequitur 1 De hac re videri possunt, inter alios, B. de Medina, O. P., in I-II, relatio praesentiae facialis apud Deum. Haec ergo relatio 3, 2, § tertia quaestio huius articuli, ed. cit., pp. 30 b-40 a; D. BAnez, O. P., non intrat essentiam beatitudinis formalis, sed ad eam neces­ in I, 12, 5, dub. 1, ed. cit., p. 266 a; D. Alvarez, O. P., De auxiliis divinu sario consequitur. gratiae, lib. VII, disp. 68, ed. cit., pp. 477-486; Petrus de Godoy, O. P., In I-II, 3, 2, disp. 4, ed. cit., pp. 14-19; G. VAzquez, S. I., in I-II, 3. 2, disp. Et hoc est quod Capreolus indicasse visus est, quando 9. ed. cit., pp. 79-92; F. Su.Arez, S. I., Deo Uno, lib. II, cap. 10, ed. cit.,t. scripsit: «quoad respectum ad obiectum [beatificum, quod est I. pp. 78-82; Ioseph a Spiritu Sancto, C. D., Cursus theol. mystico-scholasipsa beatitudo obiectiva], dicitur quod talis respectus, conside­ ticae, tertium praedicabile, disp. 19, q. 5, ed. cit., t. III, pp. 698-710. ratus quoad habitudinem mediam [= relationem] inter suum 3 Supra, nn. 19-38. 2 Cf. Caœtanus, in I, 77, 3, n.° 4; Martinez de Prado, O. P., Quaes­ fundamentum et terminum, nullo modo beatificat; sed consi­ tiones logicae in tres libros distributae, lib. II, q. 21, nn. 22-28, pp. 418-420, deratus ex parte sui fundamenti, quod est visio, et ex parte Compluti, 1655. sui termini, quod est obiectum [= beatitudo obiectiva, forma4 Supra, n.° 44. Ml 5 I, 13, 7’ II Cor., 5, 6. I P. Q. I. Sect. III.—De genere proximo beatitudinis formalis liter possessa per visionem, quae est operatio quaedam], habet quod sit completivum beatitudinis formalis, in quantum scilicet est coniunctio perfectissima naturae intellectualis cum suo perfectissimo obiecto per actum perfectissimum, et est exhibitio beatitudinis obiectivae»l. Neque argumentum ex creatione et iustificatione et in­ carnatione confirmat oppositam sententiam, quin potius eam infirmat. Aliud enim est creatio passive sumpta, et aliud creatura. Creatura, proprie loquendo, est substantia creata, cui proprie convenit fieri et esse ut quod, non accidens quod tantum potest esse terminus secundarius creationis, atque ideo concreatum una cum substantia, si sit ei connaturale; et inter huiusmodi accidentia invenitur ipsa creatio passive sumpta, quae est relatio praedicamentalis substantiae creatae ad suum Creatorem 2, una cum ipsa concreata. Similiter, aliud est recreatio seu iustificatio passive sumpta, et aliud nova creatura seu iustitia. Iustitia seu nova creatura, qua homo iustus formaliter iustus est, est qualitas quaedam eius animae inhaerens, scilicet habitus quidam entitativus, quae dicitur et est ipsa gratia habitualis; sed iustificatio seu recreatio passive sumpta, est relatio quaedam praedicamen­ talis hominis iustificati ad Deum iustificantem seu recrean­ tem ut ad principium suae iustitiae. Pariter, aliud est persona Verbi Dei incarnati, et aliud est incarnatio eius passive sumpta, secundum quod se tenet ex parte naturae humanae in qua fuit incarnata. Nam persona incarnata est substantia, et quidem increata; incarnatio vero, secundum quod passive se tenet ex parte naturae humanae in qua fit, est creata, et quidem de genere accidentis, nempe relatio quaedam praedicamentalis naturae humanae assum­ ptae in unitatem personae Filii Dei, ut ad principium suae assumptionis 3. Ergo simili modo, proportione servata, aliud est beatitudo ’ Capreolus, in IV Sent., d. 49, j, 3, 5 nij ad argumentum AureoU contra primam conclusionem, ed. cit., t. VII, p. 144 Hr Potentia, Pnientia. 3, 1. 3; T Ï. -2 De I, 45, 3-4. 3 111,2,7· Cap. II.—Quaestionis resolutio 123 formalis hominis, aliud beatificatio seu glorificatio eius quasi passive considerata secundum quod se tenet ex parte hominis beatificati seu glorificati. Haec enim beatifiicatio seu glorificatio est relatio quaedam praedicamentalis hominis glorificati ad Deum glorificantem seu beatificantem, ut ad principium suae beatificationis; sed ipsa beatitudo formalis est operatio possessiva beatitudinis obiectivae, immediate fundans rela­ tionem illam. Unde, sicut sophistice concluderetur, ex eo quod creatio passive significata est relatio quaedam praedicamentalis, quod ipsa creatura, atque ideo omnis creatura est de genere rela­ tionis praedicamentalis, cum potius sit substantia; vel etiam, ex eo quod iustificatio passive sumpta est relatio praedica­ mentalis, quod ipsa iustitia seu gratia sanctificans sit de genere relationis, et non potius de genere qualitatis; vel pariter, ex eo quod incarnatio passive sumpta, prout se tenet ex parte naturae humanae, est relatio quaedam praedicamen­ talis, quod ipsa persona Verbi Dei sit de genere accidentis vel quod unio hypostatica sit accidentalis: ita sophistice concluditur beatitudinem formalem hominis esse relationem praedicamentalem ex eo quod beatificatio eius passive sig­ nificata nominat praedicamentalem relationem. Concludendum est igitur beatitudinem hominis formalem esse de genere actionis seu operationis, ad quam immediate ac necessario consequitur relatio praedicamentalis eius ad Deum ut ad principium suae beatificationis. 58. Secundo, probatur conclusio directe seu ostensive, tum ex auctoritate divina, tum ex ratione theologica. A. Ex autoritate divina, a) In primis, Sacrae litterae ita describunt beatitudinem hominis, ut verba et locutiones adhibeant immediate et litteraliter significantia operationem. «Haec est autem vita aeterna, dicebat lesus, ut cognoscant te, solum Deum vivum, et quem misisti lesum Christum»et paulo post orabat Patrem suum dicens: «Pater, quos dedisti mihi, volo ut ubi ego sum, et illi sint mecum; ut videant *4 124 - - ■ : -· Sbiji ■ I P. Q. I. Sect. III.—De Cap. II.—Quaestionis genere proximo beatitudinis formalls claritatem meam, quam dedisti mihi, quia dilexisti me ante mundi constitutionem»2. Alibi etiam dixit: «beati mundo corde, quoniam ipsi Deum videbunt» 3; et de angelis beatis, quibus in beatitudine aequales erimus: «videte, inquit, ne contemnatis unum ex his pusillis, quia angeli eorum in coelis semper vident faciem Patris mei, qui in coelis est» 4. Similiter et discipulus eius, quem diligebat lesus: «caris­ simi, nunc filii Dei sumus, et nondum apparuit quid erimus; scimus quoniam, cum apparuerit, similes ei erimus, quo­ niam videbimus sicuti est»5. Et iterum: «omne maledictum non erit amplius, sed sedes Dei et Agni in illa [Jerusalem coelesti] erunt, et servi eius servient illi; et videbunt faciem eius, et nomen eius in frontibus eorum». Quibus et Apostolus concinit: «Videmus nunc per specu­ lum in aenigmate, tunc autem [videbimus] facie ad faciem; nunc cognosco ex parte, tunc autem cognoscam sicut et cognitus sum»e. Certe, cognoscere et videre verba sunt immediate et litteraliter operationem significantia. β) Deinde Ecclesia, in suis definitionibus et declaratio­ nibus de hominis beatitudine, verbis etiam et formulis utitur operationem redolentibus. «Praedicemus eum, ait Concilium Francofordiense, Deum verum et vivum, et vere Filium Dei, ut ad eius beatissimam visionem pervenire mereamur, in qua est aeterna beatitudo et beata aeternitas» 7. Benedictus XII describit beatitudinem animarum san­ ctarum, dicens quod «vident divinam essentiam visione intuitiva et etiam faciali..., quodque sic videntes eadem divina I s*·' * · ·. i. * - ’ - Ioan., 17,24. Mtt., 5, 8. Mrr., 18, 10. I Ioan., 3, 2. S Apoc., 22, 3-4. 6 I Cor., 13, 12. Concilium Francofordiense, a. 794; apud Mansi, Collectio coi. 899· t. 13, resolutio 125 essentia perfruuntur, necnon quod ex tali visione et fruitione eorum animae, qui iam decesserunt, sunt vere beatae» Quod confirmat Concilium Florentinum, docens quod istae animae in coelum recipiuntur et intuentur clare ipsum Deum trinum et unum sicuti est 2. Docet etiam Concilium quod «baptizatis nulla pro peccatis praeteritis iniungenda est satisfactio; sed morientes, antequam culpam aliquam committant, statim ad regnum coelorum et ad Dei visionem perveniunt»3. Profecto, visio, fruitio, intuitio, operationem formaliter significant. Quod et ex contrapositione visionis et fruitionis ad actus fidei et spei, qui evacuantur in patria, luculenter confirmatur: necesse est enim, ex lege contrarietatis, intelligere risionem et fruitionem per modum actus, sicut actus fidei et spei, non per modum habitus seu dotis, quia contraria sunt in eodem genere; dicit autem Benedictus XII: «visio huiusmodi divinae essentiae eiusque fruitio actus fidei et spei in eis evacuant»4 B. Ex ratione theologica. Beatitudo formalis hominis est essentialiter media inter hominem beatum [= subiectum beatitudinis] et Deum beatificantem [= beatitudinem obiectivam seu obiectum beatitudinis]. Potest ergo considerari dupliciter: uno modo, per comparationem ad hominem beatum; alio modo, per comparationem ad obiectum beati­ ficans, quod est Deus. Atqui ex utra que parte apparet eam esse operationem quandam. a) Per comparationem ad hominem beatum. Beatitudo formalis hominis est ultima perfectio psychologica et moralis eius. Iam vero ultima perfectio psychologica et moralis hominis est operatio seu actus secundus. Nam ultima per­ fectio subiectiva seu formalis hominis est ultimus actus eius, quia perfectio est actus, et unumquodque in tantum est per­ fectum in quantum est in actu, imperfectum vero in quan- 4 Denz., Denz., Denz., Denz., n.° n.° n.° n.° 530. 693. 696. 530. >··· DE GENERE PROXIMO BEATITUDINIS FORMALIS tum est in potentia. Atqui ultimus actus hominis est operatio seu actus secundus; quia cetera omnia, quae in homine sunt, comparantur ad operationem ut potentia vel ut actus primus, et ipsa ad nullum comparatur ut potentia. Quinque enim sunt in anima, scilicet essentia, esse, po­ tentia, habitus et actus seu operationes. Constat autem quod essentia animae, licet sit actus primus corporis, comparatur ad esse eius ut actus primus ad actum secundum in linea essendi; comparatur etiam ad potentias eius, quae sunt acci­ dentia connaturalia ipsius, ut perfectibile ad perfectivum; et similiter potentiae, ad habitus operativos, qui potentias operativas perficiunt: habitus vero comparantur ad operationem, ut actus primus ad actum secundum; et pariter esse, quod est actus secundus in linea essendi, comparatur ad agere, quod est actus secundus in linea operandi, ut actus secundus secundum quid ad actum secundum simpliciter, atque ideo, quodam vero sensu, ut actus primus ad actum secundum, nam agere sequitur ad esse. Patet ergo quod operatio est ultimus actus in ordine psychologico et morali, atque idcirco ultima hominis perfectio formalis et subiectiva tam psycho­ logica quam moralis. Unde et comparatur ad cetera quatuor ut finis ad media; nam operatio est finis potentiae operativae et habitus operativi \ ac insuper essentiae et esse operantis, hoc est, suppositi agentis actu exsistentis, secundum illud: unumquodque est propter suam operationem 2: finis autem est melior et perfectior mediis. β) Per comparationem ad obiectum beatificans, quod est I Deus. Beatitudo formalis hominis consistit in maxima assimilatione et conjunctione eius ad Deum, qui est beatitudo i obiectiva, secundum illud: «scimus quoniam, cum apparuerit, similes ei erimus, quoniam videbimus eum sicuti est» 3; nam et beatitudo subiectiva se habet ad obiectivam ta finis sub fine et ut quo ad quod, ideoque tota quanta est ad illam ordinatur, 1 S- I-II, 71, 3 ad 3. Aristoteles, II de Coelo, cap. Ill, n.° 1, ed cit “· 49’ *’ 2’ q'a· 2’ II 202 26 Cf Cap. IL—Quaestionis resolutio et quidem haec ordinatio consistit praecise in accessu et as similatione ad ipsam ut ad ultimum terminum et finem sim pliciter. Atqui maxima assimilatio et maxima coniunctio hominis beatificandi ad Deum consistit in operatione. Quod quidem probatur per partes. a) Maxima assimilatio hominis ad Deum consistit in ope­ ratione. Primo sane quia, cum Deus sit essentialiter Actus Purus, maxima assimilatio hominis ad eum est per id quod, ut sic, ita est actus ut nullo modo sit potentia. Hoc autem est actus secundus seu operatio, quae ita actuat cetera quae in homine sunt, ut a nullo hominis actuetur, sed per se pri­ mo est actus quasi antonomastice et ab eo derivatur nomen actus ad actum primum, sicut a potentia activa derivatur nomen potentiae ad potentiam passivam 1. Unde et S. Tho­ mas essentiam vel formam appellat actum primo-primum; esse vero actum secundo-primum; et operationem, actum secundum, qui est actus simpliciter dictus 2. Id ergo quo homo maxime assimilatur Deo est actus secundus seu operatio 3. Secundo, quia maxima assimilatio hominis ad Deum con­ sistit in eo in quo primo et maxime salvatur imago Dei in homine, ut patet ex terminis. Atqui imago Dei in homine salvatur primo et maxime in actu secundo seu in operatione; quia in ea per prius salvatur quam in habitibus, et in habi­ tibus per prius quam in potentiis, et in his per prius quam in essentia animae et esse eius 4. Maxima ergo asimilatio hominis ad Deum, quae est per imaginem similitudinis seu glorificationis, consistit in actu secundo perfecto et ininlerrupto, qui est ipsa formalis beatitudo. b) Maxima coniunctio hominis ad Deum habetur per ope­ rationem. Maxima enim coniunctio hominis ad Deum est secundum actum, non secundum potentiam vel habitum; quia potentia et habitus non coniunguntur Deo, qui est beatitudo obiectiva, nisi per actus, sicut universaliter potentia De Verit., 5, 8 obi. 10. Cf. IV Sent., d. 49, 1, 2, qla. 2, arg. 3 sed contra et corp, a De Verit., 10, 3; I, 93, 7· 128 • : * IP. Q. L Sect. III.—De genere et habitus non coniunguntur obiecto nisi mediante actu. Atqui non secundum actum primum. Non enim est possibile quod creatura coniungatur Creatori secundum actum primum, qui est essentia vel forma; quia tunc haberetur monophysismus pantheisticus, totaliter ab­ surdus secundum fidem et rationem h Neque etiam secundum actum primum, qui est esse, prout esse est actus proprius suppositi vel personae, quia haec unio seu coniunctio est propria solius humanitatis Christi, quae substantialiter seu personaliter unitur Verbo secundum esse eius proprium; et insuper haec coniunctio non est formaliter beatificativa animae Christi 2, cum neque Deo attribuatur beatitudo secundum essentiam vel esse eius, sed secundum intelligere 3. Ergo maxima coniunctio puri hominis ad Deum fit per actum secundum simpliciter dictum, qui est operatio. Patet igitur ex omnibus hucusque dictis beatitudinem formalem hominis essentialiter consistere in operatione eius. 2 3 ‘•m! 7· proximo beatitudinis formalis III, 2, i. III, 7,1 ad 2. CAPUT TERTIUM ENODANTUR DIFFICULTATES 59. More suo S. Doctor difficultates excitat principales, procedendo a maiori ad minorem. Prima enim et principalis sumitur ex autoritate divina, quae est proprium et apodicticum medium argumentandi in Sacra Theologia h Secunda et debilior accipitur ex auctoritate theologorum (Boetii), quae est quidem medium proprium argumentandi in hac scientia, licet non apodicticum sed solum probabile, si unus vel alter untum theologus adhibeatur, ut in casu praesenti 2. Tertia denique, eaque debilissima —quae materialiter continet qua­ tuor obiectiones, a tertia usque ad sextam, sed formaliter est una tantum quia quatuor illae procedunt ex eodem medio formali—, sumitur ex ratione naturali, quae de se non est midium propnum neque apodicticum argumentandi in Theo­ logia, sed extraneum et probabile tantum, licet appropriarum et elevatum a proprio medio, et tunc evadit ratio theologica3. 60. Prima difficultas (ex auctoritate divina). Beatitudo 'ormalis hominis est vita aeterna eius, secundum illud v Apostoli: «habetis fructum vestrum in sanctificationem; finem tero vitam aeternam» 4. Atqui vita hominis non est operatio, 1 z 4 I, i, 8 ad 2. I, i, 8 ad 2. I, i, 8 ad 2; 5 ad 2. Rom., 6, 22. J 130 • ■* > »· - fl I Μ 1 Λ "* Ip. Q. I. Sect. III.—De genere proximo beatitudinis formalis sed essentia eius, iuxta illud Philosophi: τό δέ ^ήν τοΐ; $ώσι τό είναι έστιν \ Ergo beatitudo formalis hominis non est operatio, sed aliquid pertinens ad essentiam vel esse eius. 6i. Respondetur. Dis. mai.: beatitudo formalis hominis est vita aeterna eius, vita aeterna in actu primo, nego, vita aeterna in actu secundo, conc. Contradist. min.: vita hominis non est operatio sed essentia eius, vita in acui primo, conc.; vita in actu secundo, nego. Et nego consequens et consequentiam. Hoc nomen, ww, dicitur dupliciter: uno modo, ipsa essentia vel substantia viventis, «cui convenit secundum suam naturam movere seipsum vel agere se quocumque modo ad operationem»2, et ideo appellari solet vita in acui primo; alio modo, «ipsa operatio viventis, secundum quam principium vitae [seu vita in actu primo] in actum reducitur»3, atque idcirco vocari solet vita in actu secundo. Quae duplex significatio nominis, vita, non est univoca, sed analoga, eo quod nominat res diversi praedicamenti; nam loquentes de vita naturali, vita in actu primo est vita substan­ tialis, eo quod significat ipsam substantiam viventis, dum vita in actu secundo est vita accidentalis, eo quod nominat operationem vitalem viventis, quae est de categoria accidentis: similiter et loquentes de vita supernaturali hominis, vita in actu primo est qualitas, nempe ipsa gratia habitualis, dum vita in actu secundo est operatio vitalis supernaturalis, quae est in categoria actionis, licet utraque sit vita accidentalis, eo quod nominat rem de categoria accidentis. Consequenter nomen, vita, dicitur secundum prius et posterius in utroque ordine de vita in actu primo et de vita in actu secundo; nam quoad nos et secundum impositionem nominis, per prius dicitur de vita in actu secundo quam de vita in actu primo, eo quod prius cognoscimus operationes vitae quam earum principium: at quoad se et secundum rem significatam per nomen, dicitur per prius de vita in actu primo quam de vita in actu secundo, 2 3 Aristoteles, II de Anima, cap. 4, n.” 4, ed. cit., Ill, 449, 2. I, 18, 2. I-IL 3> 2 ad I. ■ Cap. ni,—Enodantur difficultates 131 quia ibi primo salvatur ratio vitae secundum propriam signi­ ficationem nominis huius; est enim vita abstractum viventis, sicut cursus abstractum currentis, vivens autem seu vivum est praedicatum substantiale, ut patet inspicienti arborem porphyrianaml. Est autem impossibile, si loquamur de vita hominis naturali et de formali eius beatitudine naturali, quod haec béati­ tude consistat essentialiter in vita substantiali seu in actu primo, quia tunc omnes homines naturaliter et necessario essent beati, sicut naturaliter et necessario sunt vivi hoc genere vitae: quod patet esse falsum, cum videamus plures homines simul viventes et infelices. Beatitudo ergo seu vita beata naturalis reponenda est in vita humana in actu se­ cundo, hoc est, in aliqua operatione vitae. Ac revera, secun­ dum operationes naturales vitae, quibus principaliter inten­ dit homo, distinguimus vitam eius in activam, contempla­ tivam et voluptuosam seu bestialem; et consequenter veram eius beatitudinem in activam et contemplativam, falsam appellantes quae vitam voluptuosam persequitur 2. Quod si de beatitudine supernaturali loquamur, adhuc est magis impossibile eam identificate cum vita substantiali homi­ nis; quia, ultra inconvenientia posita pro beatitudine natu­ rali, sequeretur gravissimum inconveniens reducendi talem beatitudinem in essentiam vel naturam humanam, quod est iequivalenter negare propriam eius supernaturalitatem. lure ergo S. Doctor concludit quod «esse hominis, qualecumque st, non est hominis beatitudo; solius enim Dei beatitudo est esset)3, quia de solo Deo dici potest vere quod Ipse est ?ü beatitudo 4. Sed neque beatitudo formalis supernaturalis consistere potest in vita supernaturali in actu primo, sed solum in actu ^.cooido, hoc est, in operatione vitali supernaturali; tum ex 1 I, i8,2; Z contra Gent., cap. 98, arg. 1. 1 III Sent., d. 35, I, I, arg. 3 sed contra, ed. cit., n.° 9; in Z Ethic., lect. Sa 57-59; I-II, 69, 3’ 1,3,2 ad i. Cf. I, 26, i ad 2; 2 ad 1. 1 I contra Gent., cap. 101. Λ fl. 132 I P. Q. I. Sect. III.—De genere proximo beatitudinis for.mai.is proportione cum vita et beatitudine formali naturalis ordinis; tum etiam quia vita hominis supernaturalis in actu primo est gratia habitualis eius, et constat fide et experientia non omnes habentes gratiam sanctificantem eo ipso esse beatos beatitudine supernatural! perfecta, de qua loquimur in tota hac quaestione. Quando ergo beatitudo formalis perfecta hominis appel­ latur vita aeterna, quae est vita supernaturalis consummata, intelligenda est necessario vita aeterna in actu secundo, hoc est, operatio aliqua vitalis, non vita aeterna in actu primo. Unde et signanter Scriptura dixit: «haec est autem vita aeter­ na, ut cognoscant te solum verum Deum et quem misisti î lesum Christum»cognoscere enim est operatio vitalis in actu secundo. 62. Secunda difficultas (ex auctoritate theologorum, scilicet Boetii). Boetius definit beatitudinem hominis formalem: «sta­ tus omnium bonorum congregatione perfectus»2. Atqui status nominat habitum, non actum seu operationem. Ergo beatitu­ do hominis formalis non est operatio, sed habitus. I 63. Respondetur dupliciter. 1 Primo, negando suppositum, scilicet Boetium eo in loco I definivisse beatitudinem hominis formalem. Sensus enim for­ mulae boetianae non est determinandus a priori, secundum arbitrium eam adducentis, sed ex contextu ipsius Boetii. Atqui totus contextus Boetii est de una beatitudine obiectiva, non de beatitudine formali. Nam in toto illo libro, ut ex supra dictis patet 3, enumerat primo et confutat falsa philosopho­ rum opinamenta de beatitudine hominis obiectiva, ac dein ipse inquirit et determinat ubi reapse consistat talis obiectiva beatitudo, nihil curans de definienda beatitudine formali. Quod ad sensum patet legenti contextum immediatum, ex quo illa verba desumpta sunt; «omnis mortalium cura, inquit Boetius, quam multiplicium studiorum labor exercet, diverso 1 Ioan., 17, 3. 8 Boetius, De consolatione philosophiae, lib. Ill, prosa 2, n.° 3, 3, ed. cit., p. 47, 15-16. Cap. III.—Enodantur difficultates 133 quidem calle procedit, sed ad unum tamcn beatitudinis finem writur pervenire; id autem est bonum, quo quis adepto, nihil ulterius desiderare queat. [Agitur ergo de bono adepto, quod est beatitudo obiectiva; non de adeptione boni, quae est beati­ tude formalis]. Quod quidem est omnium summum bonorum, cunctaque intra se bona continens, cui, si quid aforet, sum­ mum esse non posset, quoniam relinqueretur extrinsecus, quod posset optari. Liquet igitur esse beatitudinem statum banonim omnium congregatione perfectum» \ Patet ergo quod auctoritas Boetii non est ad rem de qua in praesenti loquimur. Et inde etiam apparet error arguentis in Minori. Quia enim arguens putavit Boetium esse locutum de beatitudine «iuciiva seu formali, verbum, status, interpretatur subiecirce seu psychologice, pro qualitate stabili et permanenti quae est habitus. At haec interpretatio falso nititur supposito, quia Boetius ibi loquitur de sola beatitudine obiectiva; et ideo oportet intelligere statum objective seu ontologice, non subiecdve seu psychologice. Vult igitur dicere Boetius quod beatirudo obiectiva debet esse bonum solidum, stabile, substanti­ vum, incorruptibile; non bonum fugax, labile, transiens seu accidentale, corruptibile et fragile, sicut revera sunt divitiae, honores, potestas humana, voluptas et alia huiusmodi, in quibus nonnulli falso ponebant beatitudinem suam obiectivam. Secundo, respondetur quod, dato et non concesso Boetium loqui de beatitudine formali, nondum sequitur conclusio ar­ guentis. Nam de beatitudine formali possumus dupliciter loqui: uno modo integraliter, et per modum simplicis de­ mptionis, quo in sensu in beatitudine formali includuntur Ill· omnia et singula quoquo modo ad beatitudinem subiectivam pertinentia, quae multa sunt tam ex parte animae quam ex parte corporis; alio modo essentialiter et per modum verae lefimtionis essentialis, quo in casu non includuntur in beati­ tudine formali quaecumque aliquo modo ad eam spectant, 1 Boetius, De consolatione philosophiae, lib. Ill, prosa 2, nn. 2-3, ed. 134 I P. Q. I. Sect. III.—De genere proximo beatitudinis formalis Cap. III.—Enodantur difficultates 135 sed unun tantum, illud scilicet quod est radix et principium i Et sic apparet quod in verbis Boetii nullum est reale ceterorum. fundamentum pro sententia S. Bonaventurae de essentia Formula ergo Boetii posset adaptari, per sensum accommoda- beatitudinis formalis. titium, ad exprimendam beatitudinem formalem in prinio 64. Tertia difficultas (ex ratione). Beatitudo formalis sensu, scilicet totum complexum bonorum quibus beatus hominis est aliquid unum (obi. 5), in eo exsistens (obi. 3), subiective perfunditur, quia revera status beatificus hominis modo permanenti (obi. 4) et ininterrupto (obi. 6). Atqui ope­ beati complectitur «statum omnium bonorum congregatione ratio hominis non est una, sed multiplex: non est in eo perfectum». exsistens, sed ab eo exiens, quia operatio non est per modum Sed ad exprimendam beatitudinem formalem in secundo ingressus in operantem sed per modum egressus seu exitus sensu, de quo unice loquimur in praesenti, nullo modo adapta­ ab eo —est enim operatio ab operante, sicut actus ab agente—; ri potest, quia pluralitas non potest adaptari, nisi per puram neque permanet in ipso, sed transit, cum sit motus quidam; aequivocationem, ad significandam unitatem. - neque finaliter est continuata et perseverans, sed frequenter Et haec est responsio, quam hic dat S. Thomas, per interrumpitur somno, aegritudine, occupatione vel etiam distinctionem inter statum beatificum [= beatitudinem inte- simplici quiete. Ergo beatitudo formalis hominis non est gralem] et ipsam essentiam beatitudinis, qua beatus ponitur operatio eius. in huiusmodi statu, melius solvens difficultatem quam in 65. Respondetur. Dis. mai.: beatitudo formalis hominis Sententiis 1. est quid essentialiter unum et in eo permanenter et ininQuocumque autem modo sumatur beatitudo formalis, sta­ • terrupte inhaerens, beatitudo formalis imperfecta, ut est tus non significat habitum, sed potius quietem plenitudinis et beatitudo huius vitae, tum naturalis tum supernaturalis, actualitatis, per contrapositionem ad motum et agitationem im­ W beatitudo formalis perfecta et consummata, quae est perfectionis et potentialitatis tendentis et conantis in perfectio­ beatitudo supernaturalis alterius vitae, conc. nem et complementum suum. Unde Dionysius Cartusianus, Contradist. min.: operatio hominis non est quid essentia­ in hoc sensu, recte scribit: «status quandam quietationem liter unum et in eo permanenter et ininterrupte inhaerens, importat; et quia per felicitatem mens quietatur et immoti- operatio non formaliter beatifica, immo et operatio beatifica litatur in summo bono, felicitas status vocatur: nam et actus, imperfecta tam naturalis quam supernaturalis huius vitae, qui est felicitas, non consistit in motu sed in quiete»2, hoc conc.; operatio formaliter beatifica perfecta alterius vitae, est, non in actione sed in contemplatione. nego. Et nego consequens et consequentiam. 1 IV Sent., d. 49, 1, 2, qla. 2 ad 1. Hanc S. Thomae distinctionem Beatitudo formalis, cum sit quid essentialiter subiectivum, breviter recolit Petrus Paludanus, in IV Sent., d. 49, 5. 1, ed. cit., fol. 2321b; hoc est, psychologicum et morale, non est nomen univocum clarius autem et uberius expendit Durandus, in IV Sent., d. 49 ed. cit., sed analogum, quod multipliciter, secundum prius et poste ­ fol. 270 rb, a quo posteriores theologi mutuo acceperunt. rius, dicitur de diversis subiectis eius, nempe de diversis s Dionysius Cartusianus, Enarrationes in V libros Boetii de con­ substantiis intellectualibus, quae solae sunt beatitudinis ca­ solatione philosophiae, lib. III, prosa 2, art. 6; Opera omnia, ed. cit., t. 26, p. 3θ3 b. Quibus similia iam pridem dixerat S. Albertus Magnus, scribens: paces, ut supra notatum est h «beatitudo non est nisi in genere actus, et summum illius actus dicitur statui; Sunt autem tria quasi genera substantiarum intellectua­ et sumitur status secundum illum modum quo quaelibet res, quando est in lium, nempe Deus, angeli et homines quibus, consequenter, summo sui, dicitur habere statum»; quia iam non amplius progreditur, sed cum ad summum pervenerit, ibi sistit (IV Sent., d. 49, 6, ad 9, ed cit, t. 30, p. 676 b. Cf. etiam in I Ethic., tract. 6, cap. 2, n.° 29, t 7 p 87 1 Supra, tom. I, nn. 954"955> tomo II, n.° 178. 136 I P. Q. I. Sect. III.—De Cap. IIL—Enodantur difficultates genere proximo beatitudinis formalis 137 I diversimode convenit formalis beatitudo. Deo enim natura­ beatitudo formalis cuiuscumque creaturae intellectualis con­ liter convenit beatitudo formalis per essentiam, «quia idem sistit essentialiter in operatione. Sed omnis creaturae intellectualis oportet triplicem beati­ est ei esse et beatum esse» \ cum «ipsum esse eius sit opera­ tio eius, quia non fruitur alio, sed seipso» 1 2 Quae quidem tudinem formalem distinguere: unam naturalem et imperfe­ ctissimam; aliam supernaturalem et imperfectam seu inchoa­ divina operatio est una et unica et increata, sicut ipse Deus, cum quo realiter identificatur: neque in eo distinguuntur tam, quae est beatitudo supernaturalis viae; tertiam denique supernaturalem et perfectam seu consummatam, quae est bea­ beatitudo naturalis et supernaturalis, imperfecta et perfecta, titudo supernaturalis termini seu patriae. quia nihil potest esse supernaturale Deo, neque imperfectio Si ergo loquamur de beatitudine formali naturali, angeli ulla potest in eum cadere. Dicendum est ergo quod beatitudo eam habebant ab initio creationis propriae essentiae et pro­ formalis Dei est essentialiter increata seu per essentiam prii esse, et quidem per unam et unicam operationem natu­ atque ideo una et unica, et consistit in operatione qua se ralissimam et ininterruptam, quatenus per propriam essen­ perfecte fruitur; «non enim beatitudo convenit ei secundum rationem essentiae, sed magis secundum rationem intelle­ tiam intuitive visam ut imaginem naturalem Dei, Deum ipsum naturaliter cognoscunt et contemplantur absque ullo ctus» 3, ita quidem ut «nec ipse Deus beatus esset, si se non discursused homines illam non habent ab initio sui esse, cognosceret et amaret» 4. quia tunc nondum gaudent usu rationis, sed post plures Substantiis vero intellectualibus creatis, sive angeli sive annos et post longum exercitium rationis et voluntatis. homines sint, non convenit naturaliter beatitudo formalis; Et quidem, si sermo fiat de beatitudine activa, quae quia illi soli convenit naturaliter et per essentiam suam bea­ titudo formalis; cui naturaliter et per suam essentiam con­ I maxime imperfecta est, haec non solum exigit plures opera­ venit esse beatitudo obiectiva; quod solius Dei est. Conse­ tiones ut acquiratur, verum etiam ut, iam acquisita, exerceaquenter, nulli creaturae intellectuali est idem esse et beatum I tur, quia de ratione vitae activae est circa multa occupari. Attamen, ab hac activa beatitudine excluditur formaliter esse, sed omnis beatitudo formalis cuiuscumque creaturae effectio quae est operatio transiens in exteriorem materiam, debet esse creata et per participationem, ac insuper necessario atque ideo potius est perfectio operati quam operantis; sed distinguenda in naturalem et supernaturalem 5. Sicut ergo essentialiter consistit in actione, ut nomine ipso beatitudinis beatitudo obiectiva creaturae intellectualis est necessario extra activae patet: quae actio est essentialiter operatio vitalis et ipsam, nempe ipse Deus, ut patet ex dictis 6; ita etiam immanens, et perfectio operantis. Licet igitur beatitudo for­ beatitudo eius formalis est realiter et necessario distincta ab ipsa essentia et ab ipso esse creaturae beatae. Itaque omnis malis hominis sit essentialiter operatio eius, non tamen omne creatura intellectualis, ut de facto beata sit, debet moveri in genus operationis potest esse formaliter beatificum, sed solum beatitudinem obiectivam tam naturalem quam supernaturalem genus operationis immanentis 2. Quod vel ex eo etiam patet, per actum vel operationem suam, quam etiam formaliter non quia operationes transeuntes possunt esse corporis non vi­ attingit nisi per aliquam operationem. Ex quo patet quod ventis, puta lapidis aut ligni mortui, quo quis lapidatur aut ■ flagellatur: non vivendi autem beatitudo convenire non po­ 1 1,62,4. test. Neque ex eo, quod operatio significatur ut ab operante, 2 I-II, 3, 2 ad 4. 3 I, 26, 2 ad i. 4 De Kent., 29, I. 5 I, 62, i et 4. • Supra, tom. II, nn. 340-354. 1 1 De Verit., 8, 3; I, 56, 33 5^j 45 62, 1. 2 In IX Metaph., lect. 8, n.° 1.865; III contra Gent., cap. 36; I-II, 1 3> 2 ad 3· 138 IP. Q. I. Sect. III.—De genere proximo beatitudinis formalis excluditur quod possit esse in operante, ut arguens imagi- | natur. Hoc enim valet de sola operatione transeunti, non de operatione immanenti. Concluderet autem, si operans se­ cundum idem genus causae esset principium et subiectum operationis eius, quia tunc esset oppositio quaedam directa activi et quasi passivi: sed est secundum diversum genus causae, quia operatio est ab operante in genere causae effi- | cientis; in operante vero, secundum genus causae quasi materialis. Si vero agitur de beatitudine contemplativa, quae perfe­ ctior et altior est, plures quoque operationes postulat ut acquiratur a nobis; sed, quando iam est perfecte acquisita secundum genus suum, unica operatione exercetur circa I unicum obiectum, quod est beatitudo obiectiva. Attamen ratione corporis corruptibilis, quod aggravat animan, homo non potest in hac vita semper actu contemplari beatitudinem ; obiectivam naturalem, quae est Deus ut est Auctor naturae, sed cogitur homo actum saepius interrumpere somno, I aegritudine vel alia quacumque exteriori occupatione sine | qua vita praesens transigi non potest: nihilominus, quia possidet habitum Sapientiae, hanc operationem contempla­ tivam semper in promptu et in praeparatione animi habere potest, et ita quodammodo accedit ad perfectam unitatem in suo genere. Et cum anima fuerit a corpore separata, plenam continuitatem, quodammodo sicut angeli, habere poterit \ Sed quia imperfectum est propter perfectum sicut prop­ ter finem, beatitudo activa naturalis ordinatur ad beatitu­ dinem naturalem contemplativam sicut medium ad finem et sicut secundum quid ad simpliciter; nam et prudentia, in cuius actu consistit beatitudo activa, ordinatur ad Sapien­ tiam, in cuius actu consistit beatitudo contemplativa, sicut ministra et ostiara ad Reginam, ut pulchre docet S. Thomas: prudentia, inquit, «imperat de his quae ordinantur ad Sapien- I tiam, scilicet quomodo homines debeant ad Sapientiam perve­ nire: unde in hoc est prudentia seu politica ministra Sapientiae; introducit enim ad eam, praeparans ei viam, sicut ostiarius ad 1 I, 89, i et 2. Cap. III.—Enodantur difficultates 139 Regem»)Itaque «prudentia considerat ea quibus pervenitur ad felicitatem [contemplativam, quae est beatitudo simpliciter dicta]; sed Sapientia considerat ipsum obiectum felicitatis [= beatitudinem obiectivam], quod est altissimum intelligibile», nempe Deus 2. Et ratione huius ordinationis ad uni­ tatem actus Sapientiae circa unum obiectum, ipsa vita et beatitudo formalis activa unitatem moralem suscipit et quo­ dammodo psychologicam ex activa ordinatione Sapientiae con­ vocantis totam vitam activam ad suum finem. Quod si ulterius ascendamus ad beatitudinem formalem Npematuralem inchoatam seu viae, in angelis consistebat in » uno solo actu perfecto, quo plene conversi sunt ad Deum ut ad ultimum finem obiectivum supernaturalem, licet in tali operatione considerari possint diversa instantia seu adspectus3, qui eius unitatem psychologicam et moralem non tol­ lunt; sed in hominibus distinguitur in activam et contempla­ tivam, quarum neutra eis convenit ab initio nativitatis, etiamsi tunc rite fuerint baptizati, quia tunc nondum habent usum rationis, sine quo beatitudo formalis non datur. Beatitudo ergo activa supernaturalis, quae est vita activa 1 huius ordinis, necessario consistit in pluribus operationibus, quae circa multa versantur, eo fere modo quo de beatitudine activa naturali dictum est. Maiorem tamen adunationem, firmitatem et continuitatem habere potest quam naturalis, praesertim quando exercetur ex plenitudine vitae contem­ plativae per modum cuiusdam extensionis et redundantiae eius, ut in viris sanctis conspicimus: haec enim vita activa maxime consistit in actu doni consilii, quo prudentia infusa perficitur unaque cum ea ceterae virtutes morales infusae, quae a prudentia dependent. E contra vita contemplativa supernaturalis, quae est beatiudo contemplativa supernaturalis huius vitae, consistit essen­ tialiter in una operatione doni Sapientiae circa unum neces1 I-II, 66, 5 ad i. «Actio moralis [et maxime actio ipsius Prudentiae] ttt ostium per quod ad contemplationem Sapientiae intratur* * (De Virtutibus Cardinalibus, i ad 4.) » I-II, 66, 5 ad 2. * I, 62, 2 et 5; I-II, 5, 7« 140 I P. Q. I. Sect. III.—De genere proximo beatitudinis formalis sanum, quod est ipse Deus ut supernaturaliter beatificator \ Quae quidem operatio, licet aliquando interrumpatur prop­ ter necessitates et impedimenta vitae praesentis, multo tamen diutius durare potest quam operatio contemplativa naturalis, praesertim in animabus valde purificatis et eleva­ tis 12. Et in animabus sanctis separatis, quae sunt in purgatorio, et modum quasi angelicum induunt, haec operatio contem­ plativa sine ulla interruptione videtur esse. Si denique ascendamus usque ad ipsam beatitudinem formalem supernaturalem consummatam seu termini, haec non est nisi contemplativa, quia vita activa proprie dicta non manet in patria 3; et quidem consistit essentialiter in uno actu visionis intuitivae divinae essentiae continuo et sempiterno, absque ulla interruptione vel alternatione 4. In quo per omnia convenimus cum angelis beatis, quia «erimus sicut angeli in coelo, qui semper vident faciem Dei Patris» et Filii et Spiritus Sancti 56. Quantum ergo ad hanc beatitudinem supernatura­ lem consummatam, beatitudo formalis est eiusdem speciei atomae apud angelos et apud homines, sicut et ipsa gratia sanctificans et filiatio divina sunt eiusdem speciei atomae apud utrosque. Et de hac beatitudine loquimur directe in praesenti. Cum igitur haec essentialiter consistat in una operatione immanenti et vitali continua et ininterrupta per totam aeter­ nitatem, ut patet ex modo dictis, obiectio penitus falsa de­ prehenditur. Fundatur enim tota obiectio in anthropomorphismo quodam operationis humanae naturalis huius vitae, cum tamen beatitudo formalis de qua loquimur consistat in alio modo et genere vitae, nempe in vita supernatural! con­ summata, quae est vita quasi divina, omnino trascendens modum naturalem nostrae vitae praesentis, secundum illud: «oculus non vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascendit, quae praeparavit Deus iis, qui diligunt illum»δ. 1 Π-ΙΙ, 180, 3. 2 II-II, 180, 8. 3 11-11,181,4. Benedictus XII, Constitutio dogmatica 'Benedictus Deus*. Denz., n.« 530. 6 Mtt., 22, 30. • I Cor., 2, 9. QUAESTIO SECUNDA DE GENERE PSYCHOLOGICO BEATITUDINIS FORMALIS 66. Apparet igitur ex hucusque dictis beatitudinem for­ malem nostram esse reducendam ad categoriam actionis, utpote quae essentialiter consistit in operatione vitali ipsius hominis beati. At vero ex una parte constat eam non esse operationem nudae potentiae, sed potentiae ditatae et informatae habitu operative; eo quod beatitudo formalis, cum sit maxima perfectio vitalis hominis beati, debet esse summa et per­ fectissima operatio eius: ex aha autem comperta res est hominem esse susceptivum multigenae operationis vitalis pro diverso potentiarum et habituum genere a quibus tales ope­ rationes eliciuntur1. 1 Supponimus enim ut manifestum et indubitatum beatitudinem hominis formalem necessario esse operationem ab aliqua animae potentia immediate elicitam, non ab ipsa essentia animae secundum se; quia nulla substantia creata est immediate operativa, cum non sit essentialiter suum esse neque ideo suum agere. (Cf. I, 54, 1-2; I-II, 49, 4; 50, 2). Neque contrarium docent de sublimiori contemplatione viae, et conse­ quenter de contemplatione consummata patriae, maiores mystici catholici, ut Dionysius, Taulerus, B. Henricus Suzo, Ruysbroeck et S. loannes a Cnice, qui frequenter loquuntur de contemplatione peracta in profundissimo centro ipsius animae cum absoluto totalique silentio potentiarum et opera­ tionum eius. Loquuntur enim de silentio potentiarum et operationum exter­ narum vitae sensitivae et naturalis, quae superficialis est et exterior; item de silentio vitae activae supernaturalis, quatenus haec sollicitudinem et turbationem circa plurima retinet adhuc; immo et de silentio vitae cantem- 142 I P. Q. II.—De genere psychol. beat. form, ex parte potentiae Oportet ergo determinare genus psychologicum operationis I humanae beatificae ex duplici capite: primo, ex parte poten­ tiarum vitalium eius; secundo, ex parte habituum eius operativorum. Et quidem incipiendum est a determinatione ex parte potentiarum: tum quia hae sunt naturaliter priores habitibus operativis qui eis inseruntur; tum etiam quia communiores sunt et magis indeterminatae quam habitus ideoque plus habent de ratione generis. plativae nondum perfectae sed inchoatae, quae scilicet est cum proprio conatu contemplantis: et appellant ad contemplationem puram et infusam, quae suavissima et profundissima est, licet ab animae potentiis elicita, ut exactis­ sime explicat S. Ioannes A Cruce (Llama de amor viva, canciôn primera, nn. 9-14; ed. cit., t. IV, pp. 12-16. Vide etiam Iosephum a S. Sancto, C. D., Cursus theologiae mystico-scholasticae, I Praedic., disp. I, q. 2, nn. 22-23; ed. cit., t. II, pp. 13-14; II Praedic., disp. XII, q. 1, ibid., pp. 577-585). SECTIO PRIMA DE GENERE PSYCHOLOGICO BEATITU­ DINIS FORMALIS EX PARTE POTENTIAE 67. Sunt autem duo genera potentiarum animae: aliud potentiarum organicarum, quae radicaliter quidem sunt ipsius animae sed formaliter sunt totius compositi humani ex anima et corpore organico; aliud potentiarum anorganicarum sive pure spiritualium, quae solius animae sunt ut radicis et I subiecti. Inquirendum est ergo utrius generis sit operatio beatifica. CAPUT PRIMUM AN BEATITUDO FORMALIS HOMINIS SIT OPERATIO POTENTIAE ORGANICAE 68. Atqui potentiae organicae sunt duplicis generis: aliae vegetativae; aliae sensitivae. Examinandum est igitur an in aliqua ex his consistat formalis beatitudo. Art. i.—Utru; It beatitudo sit operatio potentiae vegetativae 69. Porro evidens est beatitudinem formalem humanam non esse operationem alicuius potentiae vegetativae. 70. Primo quidem, quia beatitudo formalis, inter omnia entia huius mundi adspectabilis, est propria hominis, non communis homini et plantis h Operatio autem potentiae vegetativae est communis homini et plantis, nam et plantae nutriuntur, augescunt et generant. Secundo, quia beatitudo formalis attingit bonum infini­ tum, quod est Deus, extra et supra omne bonum creatum exsistens: e contra, operatio potentiae vegetativae non attingit per modum obiecti nisi proprium corpus cui anima sub­ stantialiter unitur 2. 1 Cf. quae supra dicta sunt, tom. I, nn. 954-955» t· Π, η·° Ι7§· * I, 78, i. 10.—De Hominis ··♦ 146 I P. Q. IL Sect. I.—De genere psychol. beat. form, ex parte poten, lure ergo S. Thomas scribit: «manifestum est quod in aliquo opere vitae consistit hominis felicitas. Non autem potest dici quod secundum quodcumque vivere attendatur hominis felicitas, quia vivere est commune plantis; sed feli­ citas quaeritur sicut quoddam proprium hominis bonum: dicitur enim bonum humanum. Pari autem ratione, species vitae, quae dicitur nutritiva vel augmentativa, separanda est a felicitate; quia etiam haec communia sunt plantis. Et ex hoc accipi potest, quod felici­ tas non consistit neque in sanitate, neque in pulchritudine, | neque in fortitudine, enque in proceritate corporis: omnia enim haec acquiruntur per operationem huius vitae» \ Solum ergo manet determinandum an beatitudo formalis hominis sit operatio potentiae sensitivae vel rationalis. Et hoc est quod S. Thomas investigat in suo articulo tertio. Art. 2.—Utru: II beatitudo consistat in operatione potentiae sensitivae DIVERSAE THEOLOGORUM ET HAERETICORUM SENTENTIAE 71. Non defuerunt, saeculorum decursu, qui dicerent beatitudinem hominis formalem essentialiter consistere in aliqua operatione sensitivae potentiae, sive apprehensivae sive appetitivae. Quae quidem sententia duplicem formam principalem induit. ητ.. Prima docet totam beatitudinem formalem hominis consistere in operatione sensitivae partis. Quae tamen tribus modis fuit a diversis proposita. Primus modus, isque radicalis, est epicureorum ponentium totam hominis beatitudinem obiectvvam in bonis corporalibus, 1 In I Ethic., lect. 10, nn. 123-124. Op. I.—An sit operatio potentiae organicae 147 et consequenter totam beatitudinem formalem in operatione potentiarum sensitivarum, qua talia bona formaliter attinge­ rentur et possiderentur. Secundus modus est eorum, qui beatitudinem quidem obiectivam ponentes in solo Deo, eum tamen corporeum et figuram humanam habentem fingunt, ob idque anthropomorphitae vocantur; atque ideo beatitudinem formalem hominis reponunt in operatione sensus visus, dicentes totum Deum videri oculis corporeis. Anthropomorphismum professi sunt, ultra maiorem gen­ tilium partem et populum simplicem iudaeum \ Audius ex Mesopotamia (f circa 372), qui sectam audianorum seu anthropomorphitarum proprie dictam condidit, latissime pos­ tea inter monachos Nitriae 1 2 et Montis Calamon 3 propaga­ tam. Neque defuerunt episcopi, ut Uranus in Mesopotamia et Silvanus in Gothia, huic doctrinae adherentes, quin etiam et tempore S. Augustini45. Quibus accedunt, saeculo v, euchitae seu enthusiastae, qui iactabant «se et Patrem videre et Filium et Spiritum Sanctum oculis corporeis, Spiritusque adventum sensu perci­ pere»a; et «profitentur sanctissimam, vivificam et beatam Trinitatem, quae omni creaturae secundum substantiam in- 1 I Contra Gent., cap. 20 in fine. 3 Narrat Casianus angustias monachi Serapionis qui, multis aucto­ ritatibus Scripturae et rationis momentis convinctus per abbatem Paphnutium de errore anthropomorphism! in quem ex sua rusticitate lapsus fuerat, cum ad orationem pro more veniret nec posset sibi Deum sensibiliter re­ praesentare, «in amarissimos fletus crebrosque singultus repente prostratus, cum eiulatu validissimo proclamavit: heu me miserum! tulerunt a me Deum meum, et quem nunc teneam non habeo, vel quem adorem aut interpellem iam nescio» (Collationes Patrum, collât. X, cap. 3, ML, 49, 822). ’ S. Cyrillus Alexandrinus, Epistula ad Calosyrium, ML. 76, 1.068. 4 Cf. S. Augustinus, Epist. 148 ad Fortunatianum episcopum, ML. 33. In eundem errorem incidit saeculo ix Hostegesis, episcopus malacitanus, cum paucis asseclis, de quibus videri potest Menéndez y Pelayo, Historia di los heterodoxos espanoles2, t. III, pp. 21-39; Z. Garcîa Villada, S. J., • Hùtoria eclesiâstica de Espaiia, t. Ill, pp. I3I-I47> Madrid, 1936. 5 Theodoretus Cyrensis, Haereticarum fabularum compendium, lib. IV, ii, MG. 83, 429 D, 432 A. 148 I P. Q· II. Sect. I. De genere psychol. beat. form, ex parte poten. visibilis est, ocidis camis cerni per eos qui ad imperturbationem ipsis dictam pervenerint: solis huiusmodi hominibus adspectabilem esse et camaliter ab illis conspici» \ Tertius modus est Palamitarum dicentium beatitudinem hominis formalem consistere in visione per oculos corporeos, ' gloriae divinae, quae nihil est aliud nisi lumen thaboricum seu splendor divinitatis. Sicut ergo Petrus et lacobus et loannes oculis corporeis viderunt lesum transfiguratum et lumine thaborico fulgentem, ita et beati videbunt iisdem corporeis oculis splendorem divinitatis, qui est lumen ipsum thabori­ cum, et hac visione beatificantur formaliter 1 2. Attamen, iuxta eos, Deus secundum essentiam suam non est corpus. 73. Secunda forma principalis huius sententiae tenet partem tantum eamque secundariam beatitudinis formalis consistere in visione divinae essentiae per oculos corporeos, nam beatitudo formalis potissimum consistit in visione Dei per intellectum. Oculi tamen corporei hanc visionem eliciunt, non prout sunt organa corporis humani corruptibilis, sed incorruptibilis et quodammodo spiritualis, nempe ut sunt organa corporis glorificati Eam docet expresse Leo Allatius, qui scribit: «verum enim est oculis corporeis increatum conspici non posse, et dum oculi in statu et conditione naturae manent; sed, si diviniore vi corroborati ad altiora eleventur, nil impedit corpo­ reis hisce oculis in eminentiorem statum sublevatis deitatem ipsam et gloriam deitatis, quae una cum Deo est, videri. Idque expertissima ratione confirmatur. Nam Beata Virgo, quam modo assumptam canit Ecclesia cum corpore suo, Deum et divinitatem ipsissimis ocidis corporeis, sublevatis tamen et divina vi confirmatis, intuetur. Et, post indicium univarsale, 1 Timotheus Constantinopolitanus, De receptione haereticorum, MG. 86, 48 c, 49 a. 2 Cf. de his fusam expositionem apud M. luGlE, A. A., Theologia dogmatica Christianorum orientalium ab ecclesia catholica dissidentium, t. II, PP- 93-96. ’ De quaestione in hoc sensu agitata specialiter a Gothescalco, occassione diversorum verborum S. Augustini, videsis M. Cappuyns, O. S. B., Recherches de théol. anc. et médiévale, I (1929), pp. 98-107. Cap. I.—An sit operatio potentiae organicae 149 beati, resumptis corporibus, corporeis oculis gloriam deitatis deitatemque ipsam conspicient» 1 Franciscus Bonae Spei, C. C., et quidam ex eius disci­ pulis idem, subtiliori licet modo, defendunt. Sicut enim intellectus hominis beati videt Deum facie ad faciem visione non a se ipso elicita, sed per visionem increatam ipsius Dei ipsi intellectui unitam, ut supra referebamus 2; ita oculus corporis glorificari videbit ipsum Deum, non visione corpo­ rali a se ipso elicita, sed visione quadam spirituali a Deo , creata et ipsi oculo unita. Et utraque visione homo perfecte et adaequate videbit Deum et perfecte beatus erit 3. A quibus non multum differre videtur id quod iam pridem docuerat Algazel. Nam quaerenti: «esa vision beatifica de Dios enlaotra vida ^tendra su asiento en el corazôn o en los ojos?»; respondet: «acerca de este punto discrepan entre si los teôloj gos; pero los misticos intuitivos no dan importancia alguna I a la cuestiôn, y ni siquiera la examinan, porque el hombre discreto come las legumbres sin preguntar por el huerto de donde provienen. Al que con pasiôn desea ver a su amada, el deseo que siente no le déjà pensar en si la verâ con los ojos 0 con la frente. Lo que él ansia es verla y gozar de su contemplation, tanto si ese placer que busca lo habrâ de sentir con los ojos o con otro organo. El ojo no es mas que el instrumento y asiento de la vision; pero él, por si mismo, ni mira ni vale nada. «La verdad en este problema esta en considérât que la omnipotentia eterna de Dios no tiene limites, y, por ende, no es licito que se los impongamos pretendiendo que la vision beatifica haya de residir en el ojo o en el corazôn. Este, por lo que toca a la posibilidad. Ahora, en lo que atane al hecho, es decir, cuâl de ambas cosas posibles es la que rsalmente ocurrirâ en la vida futura, no cabe conocerlo mas 1 Leo Allatius, De ecclesiae occidentalis atque orientalis perpetua consensione libri tres, lib. II, cap. 17, apud Natalem Alexandre, O. P.s Historia ecclesiastica, saec. xm-xiv, cap. 3, a. I4> t· VIII, p. 82 b, Venetus, 1778. 1 Supra, n.° 13. 3 Franciscus Bonae Spei, C. C., in I, 12, disp. 4. 150 I P. Q. II. Sect. I.—De genere psychol. Cap. I.—An sit operatio beat, forai, ex parte ροιέν. que por la Revelaciôn; y lo que por los textos revelados consta, segùn los teôlogos ortodoxos, es que la vision beatifica serà creada por Dios en los ojos, ya que dichos textos emplean las voces «ver» y «mirar», y no es licito entenderlas metafôricamente, si no hay razones de evidencia necesaria que lo reclamen» \ Revera pro Algazel qui, cum schola Mutakallimûm, tene­ bat doctrinam de Deo causa unica effectuum omnium, etiam visionis in oculo1 2, nulla erat difficultas; quia res omnes creatae, iuxta eos, non sunt nisi merae occassiones effectuum, ideoque indifferenter se habet quaelibet creatura respectu cuiuslibet effectus a solo Deo producti. Quo fit, ut tamen vere et facile visio attribuatur oculo sicut pedi; eademque prorsus facilitate ac veritate tribuatur operatio spiritualis, v. gr., visio beatifica, intellectui et sensui visus. Ulterius progrediens, Rmus. D. Bougaud existimavit intellectum humanum non posse visionem divinae essentiae elicere sine organorum corporalium, ac praesertim oculorum, concursu. Sunt ergo oculi corporei partiale, sed omnino necessarium principium visionis beatificae, ideoque beatitu­ dinis formalis hominis. Unde et Deus animabus sanctis a suis corporibus separatis ante generalem corporum resurrec­ tionem, miraculose confert corpus aethereum cum suis sen­ soriis ut possint elicere actum visionis et fruitionis beatificae3. 1 Apud M. Asîn Palacios, La espiritualidad de Algazel y su sentido cristiano, t. II, p. 485; cf. ibid., pp. 477-479, Madrid, 1935; El justo medio de la creencia, Compendio de teologia dogmâtica de Algazel, pp. 117 sqq., I2I, Madrid, 1929. 2 Cf. Asîn Palacios, EI justo medio de la creencia... de Algazel, pp. 137-161, 333*335· «Digamos que aquellos de los ortodoxos que creemos que Dios es el ùnico y exclusivo agente creador de todos los efectos, sin inter­ medio de generaciôn fisica, y que ninguna criatura puede ser causa de otra criatura, nosotros decimos que la muerte es un fenômeno producido por creaciôn exclustva de Dios, al mismo tiempo que el corte dei cuello» (p. 333) Cf. III Contra Gent., cap. 69, ubi S. Thomas exponit et confutat huiusmodi occassionalismum. ’ Bougaud, Le christianisme et les temps présents2, tom. IV, chap. XIII, 3- potentiae organicae 151 Denique Gregorius de Valentia, Arriaga et pauci alii \ negato facto talis visionis, putant eam non esse metaphysice impossibilem, vel saltem non posse talem impossibilitatem demonstrari. § II QUAESTIONIS RESOLUTIO , 74.CONCLUSIO: beatitudo formalis hominis non consistit eaentialiter in operatione potentiae sensitivae. 75.Probatur, primo, indirecte seu negative, per exclusio­ nem sententiae contrariae. λ. i\tque in primis facile est videre errorem dicentium totam hominis beatitudinem formalem consistere in opera­ tione potentiae sensitivae, praesertim visivae. a) Errant enim epicurei in fundamento suae positionis: quia revera beatitudo hominis obiectiva non consistit in bono aliquo corporali, neque in complexu omnium corporalium bonorum, ut supra ostensum est2. Ergo neque beatitudo formalis potest consistere in operatione sensuum possessiva talium bonorum. β) Similiter errant anthropomorphitae in suae positionis finiamento, nempe in determinanda vera natura Dei, qui de facto est beatitudo hominis obiectiva. Falsum est enim quod Deus sit corpus, cui humanum corpus assimiletur, dicente Christo: «spiritus est Deus; et eos, qui adorant eum, in spiritu et veritate oportet adorare»3; et eius Apostolo: «Dominus autem spiritus est»4 . Ac expresse Christus contraponit corpus spiritui, cum ait: «videte manus meas et pedes, quia ego ipse sum; palpate et videte, quia spiritus carnem et ossa non habent, sicut me videtis habere» 5. 1 Greg. Valentia, S. L, in I, 12, puncto 8, ed. cit., p. 258 b; Rodericus de Arriaga, S. I., in I, 12, 2. 1 Supra, tom. II, nn. 54-339· ’ lOAN., 4, 24. 4 II Cor., 3, 17. 1 Luc., 24, 39. de 152 I P. Q. II. Sect. I.—De Cap. I.—An genere psychol. beat. form. ex parte poren. Et Patres appellare solent anthropomorphitarum positio­ nem, stultissimam ζ dementissimam 12, ignorantem rusticita­ tem 3; quia non solum est contra fidem, verum etiam contra rationem naturalem. Unde Ecclesia catholica credit et confitetur quod verus Deus est «una essentia, substantia seu natura simplex omni­ no» 4; «qui, cum sit una singularis, simplex omnino et incom­ mutabilis substantia spiritualis, praedicandus est re et essentia a mundo distinctus»5. Si ergo Deus non est corpus, operatione sensuum, etiam visus, qui corporum tantum sunt, attingi nequit, ut recte arguit S. Cyrillus Hierosolymitanus: «carnis quidem oculis Deum cernere, impossibile est; quod enim incorporeum est, sub carnis oculos cadere non potest» 6. y) Postremo decipiuntur palamitae in suo proprio fun­ damento: tum quia lumen thaboricum non erat gloria seu splendor ipsius deitatis, sed solum claritas corporis Christi gloriosi7; tum etiam quia lumen illud non est vera obiectiva beatitudo, quae in sola deitate, prouti est in seipsa, consistit; palamitae autem illud re distinguunt ab ipsa deitate. 76. B. Deinde, qui partem saltem beatitudinis formalis operationi sensuum, praesertim oculorum, tribuunt, erroris haud difficulter convincuntur. a) Quod enim spectat positionem Allatii, falsum est oculos glorificatos corporis Beatae Virginis et aliorum san­ ctorum post resurrectionem visuros ipsam divinam essen­ tiam. Aut enim oculi glorificari manent corporei et organici; aut non manent, sed convertuntur in spirituales sensu pro­ prio, scilicet in incorporeos et inorganicos. Si primum, impos1 S. Hieronymus, Ad Pammachium, contra loannem Hierosolymitanum, cap. ii, ML. 23, 364. 2 S. Augustinus, Epist. 92 ad Italicam, cap. 1, n.° 3, ML. 33, 319. 3 Casianus, Collationes Patrum, collât, X, cap. 3 et 5, ML. 4Q, 823-825. 4 Conc. Lateranense IV, Denz., n.° 428. 5 Conc. Vaticanum, Denz., n.° 1.782. * Ca“chai IX’ n-°Ij MG·33·6371 sit operatio potentiae organicae sibile est quod videant divinam essentiam. Nam talis est actus qualis est potentia, et tale est obiectum qualis est actus; haec enim tria: potentia, actus et obiectum, sunt ad invicem correlativa relatione trascendentali. Atqui potentia visiva in hoc casu, per hypothesim saltem, est organica, hoc est, actus organi corporalis. Ergo et actus videndi est actus potentiae visivae per oculum corporeum, qui est organum corporale, nempe actus organi animati: et similiter proprium obiectum visible per talem potentiam et per talem actum 1 debet esse qualitas quaedam seu forma, nempe color, qui est actus corporis colorati. Deus autem est penitus incorporeus, nec potest esse forma vel actus alicuius corporis. Igitur Deus non est nec esse potest color neque coloratus; et consequen­ ter est penitus invisibilis oculo corporali seu organico τ. Propter quod Scriptura Deum appellat invisibilem 2, et ait quod ducem habitat inaccessibilem, quam nemo hominum vidit, sed nec videre potest» 3, et quod «Deum nemo vidit unquam»*. Quod certe de visione corporali necesse est verificari; nam per intellectum, secundum quem similes ei sumus et amplius erimus «cum apparuerit, videbimus eum sicuti I est»5. lure ergo S. Augustinus argumentatur: «hoc autem oculus videre corporis neque nunc potest, neque tunc poterit; omne quippe quod oculis corporis conspici potest, in loco aliquo sit necesse est, nec ubique sit totum, sed minore sui parte minorem locum occupet et maiore maiorem» 6. Immo, si deitas ipsa esset visibilis oculis corporeis, nulla esset ratio cur perceptibilis non esset ab aliis sensibus. «Sonus ergo erit Deus, ut posset etiam auribus percipi; et halitus erit, ut sentiri posset olfactu; et liquor aliquis erit, ut possit et bibi; et moles erit, ut possit et tangi»7; quae omnia 1 1 3 4 4 4 7 1,12,31 Tim., i, 17; Coi., i, 15. l Tim., 6, 16. I Ioan., 4, 12. I Ioan., 3, 2. S. Augustinus, Epist. 92 ad Italicam, cap. i, n.° 3> ML. 33,318-319. S. Augustinus, ibid., n.° 5, coi. 320. 154 l P. Q. II. Sect. I.—De genere psychol. beat. form, ex parte poten. insipientiae sunt, quin et dementiae, ut idem Augustinus concludit, qui alibi eandem doctrinam confirmat auctoritate SS. Ambrosii, Hieronymi, Athanasii et Gregorii Nazianzeni1. Ergo manente organica potentia visiva, aut negatur Deum esse incorporeum, aut affirmandum est eum videri non posse oculis corporalibus. Si autem dicatur alterum, nempe oculos glorificatos non amplius esse corporeos sed in spirituales et incorporeos sensu proprio conversuros esse, ipso facto amittunt speciem suam, nec possunt amplius dici potentia visiva seu organica; et tamen verum est oculos glorificatos esse eosdem specie, immo et eosdem numero ac oculos nondum glorificatos: sicut idem specie et numero erit totus homo gloriosus, et secundum animam, et secundum corpus, et secundum omnes potentias eius, qui erat in statu viatoris. Est ergo impos­ sibile dicere oculos glorificatos esse vere et proprie spirituales et incorporeos, et nonnisi per puram aequivocationem pos­ sent appellari oculi. Unde S. Thomas nervose scribit: «si a sensu removeatur id quod convenit sensui in quantum est sensus, non erit sensus; et similiter, si a visu removeatur id quod est visus in quantum est visus, non erit visus»2 Et multo antea S. Augus­ tinus dixit quod quisquis existimat «ita corpus terrenum, quale nunc habemus, in corpus coeleste resurrectione mutari, ut nec membra ista, nec carnis sit futura substantia, proculdtibio corrigendus est, commonitus de corpore Domini, qui post resurrectionem in eisdem membris non solum conspi­ ciendus, verum etiam manibus tractandus apparuit, car­ nemque se habere etiam sermone firmavit dicens: palpate et videte, quia spiritus carnem et ossa non habent sicut me videtis habere (Luc., XXIV, 19)»3. 1 S. Augustinus, Epist. 147 ad Pauhnam, de videndo Deo, cap. VIXXII, nn. 17-54, ML. 33» 603-622; Epist. 148 ad Fortunatianum, cap. II-IV, nn. 6-15, ML. 33, 624-629. s IV Sent., d. 49, 2, 2 c. ’ S. Augustinus, Retractationes, lib. I, cap. 17, ML. 32, 613. Vide etiam S. Thomam, in I Cor., cap. 14, lect. 6, ed., p. 403 a. j Cap. I.—An sit operatio potentiae organicae 155 (Ponere ergo deitatem videri oculis corporalibus glorifi­ catis, necessario secum fert unum ex his duobus: aut Deum esse corporeum, et iam non est amplius Deus; aut oculos glorificatos esse incorporeos, et tunc non sunt amplius oculi. i Vel igitur negatur obiectum, vel negatur potentia: et tamen utrumque simul oportebat servare. Ceterum, haec Allatii sententia iam fuerat proposita tem­ pore S. Augustini a quibusdam anthropomorphitis, et ab ipso fortiter impugnata. «Dicunt enim quidam eorum, qui talia i garriunt, sicut ad me potuit pervenire, nos Deum videre m mente, tunc corpore, ita ut etiam impios eum pari modo asseverent esse visuros. Vide quantum in peius profecerint, dum sine limite timoris vel pudoris, hac atque illae vaga­ bunda fertur impunita loquacitas. Antea dicebant carni suae tantum hoc praestitisse Christum, ut corporeis oculis videret Deum; deinde addiderunt, etiam omnes sanctos, receptis in resurrectione corporibus, eodem modo Deum esse visuros; nunc iam istam possibilitatem etiam impiis donaverunt. Donent sane quantum volunt et quibus volunt. Nam quis audeat contradicere hominibus de suo donantibus? Qui enim loquitur mendacium, de suo loquitur (Ioan., VIII, 44)· Tu autem cum his qui sanam doctrinam tenent, nihil istorum audeas usurpare de tuo, sed cum legis: beati mundo corde, quoniam ipsi Deum videbunt (Μτ., V, 8), intellige impios non visuros; neque enim beati et mundo corde sunt impii. Item, cum legis: videmus nunc per speculum in aenig­ mate, tunc autem facie ad faciem (I Cor., XIII, 12), intellige inde nos tunc visuros facie ad faciem unde videmus nunc per speculum in aenigmate. Hoc autem utrumque interioris hominis munus est, sive cum in ista peregrinatione adhuc per fidem ambulatur, in qua utitur speculo et aenigmate; sive in illa patria cum per speciem contemplabitur, pro qua visione positum est: facie ad faciem. Audiat caro carnalibus ebria cogitationibus: spiritus est Deus, et ideo qui adorant Deum, in spiritu et veritate oportet adorare (Ioan., IV, 24). Si adorare, quanto magis videre? 156 I P. Q. II. Sect. I.—De genere Cap. I.—An sit psychol. beat. form, ex parte poten. operatio potentiae organicae «vident divinam essentiam visione intuitiva et etiam faciali, Quis enim audeat affirmare Dei substantiam corporaliter nulla mediante creatura in ratione obiecti visi se habente, sed videri, cum eam noluerit corporaliter adorari?» \ divina essentia immediate se nude, clare et aperte eis osten­ β) Nec minori absurditate laborat explicatio Francisco dente** 1. Explicatio ergo Rmi. D. Bougaud est incompatiBonae Spei eiusque asseclarum. Sicut enim metaphysice bilis cum vera psychologia et cum fide catholica. repugnat intellectum creatum formaliter intelligere per intel­ 5) Quod si metaphysice repugnat potentiam sensitivam lectionem increatam sibi unitam, ut patet ex supra dictis2; Deum secundum seipsum attingere, inutile est confugere ad ita etiam repugnat metaphysice oculum corporeum videre potentiam Dei absolutam, quae non est de metaphysice per visionem spiritualem a se non elicitam, sed a Deo crea­ imposibili2. tam et sibi unitam. Visio namque est ab oculo, sicut intel­ Denique omnes istae explicationes e radice decipiuntur, lectio ab intellectu; cum tam visio quam intellectio sint ponentes visionem corporalem Dei veluti partem quandam essentialiter actus vitales: et sicut intellectio increata non I beatitudinis formalis. Loquimur enim in praesenti de con­ potest esse actus intellectus creati, ita neque visio spiritualis stitutivo metaphysico beatitudinis formalis: in constitutivo potest esse actus visus corporalis, nisi Deus convertatur In autem metaphysico alicuius non est pars et pars, sed quid creaturam et spiritus in corpus. unum et primum et simplex, multoque minus si pars illa y) Sed praesertim absurda est explicatio Rmi. D. Boudicatur secundaria, ut isti asserunt de visione corporali Dei. gaud. Falsum est enim intellectum humanum essentialiter et 77. Secundo, probatur concluiso directe et positive, tum a intrinsece dependere a corpore in intelligendo; sed solum 1 priori, tum a posteriori. dependet extrincese et materialiter, quatenus sensus praebet A. A priori quidem, sive per comparationem ad obiectum, materiam causae intellectionis, nempe intellectui agenti ab­ I sive per comparationem ad subiectum; nam operatio essentia ­ strahenti intelligibile a sensibili 3; secus anima separata nihil liter media consistit inter subiectum operans et obiectum posset intelligere, ideoque nec velle, cum corpus non habeat, operationis ob quod operatur operans. neque organa corporalia. Nullam ergo posset habere operatio­ a) Atque in primis, per comparationem operationis sen ­ nem, et iam non apparet quomodo esse habeat a corpore sitivae ad proprium obiectum eius et ad proprium obiectum separata, cum esse sit propter operationem: ex quo sequere­ I beatitudinis formalis, quod est ipsa beatitudo obiectiva; nam tur negatio immortalitatis animae. comparatio ad obiectum est primordialis, cum sit magis for­ Verum haec explicatio non solum est contra psycholomalis. Beatitudo formalis hominis est operatio formaliter giam humani intellectus, sed etiam contra ipsam naturam possessiva beatitudinis obiectivae, ut patet ex dictis 3. Atqui visionis beatificae. Sensus enim requirerentur veluti praeben­ operatio sensitiva hominis non est formaliter possessiva beates species sensibiles intellectui, et iam inter intellectionem et obiectum intellectum caderet media species illa sensibilis. 1 titudinis eius obiectivae. a) Nam beatitudo hominis obiectiva est ipse Deus se­ Atqui inter intellectum videntem Deum et Deum ipsum cundum quod est in seipso, ut constat ex dictis 4. At vero visum nulla cadit species media, multoque minus sensibilis, quae Deum nequaquam repraesentare potest, docente Bene­ I operatio sensitiva hominis non est formaliter possessiva Dei _____ dicto XII quod animae sanctorum a corporibus separatae I 2 3 S. Augustinus, Epist. Supra, n.° 29. I, 84, 6 c in fine. Italicam, nn. 4-5, ML. 33, 319-320. , 1 * ’ 1 Benedictus XII, Constit. dogmatica ^Benedictus Deus<>, Denz., n.° 530. 1,25,3. Supra, nn. 53-65. Supra, tom. II, nn. 355-361· 158 IP. Q. II. Sect. I.—De genere psychol. beat. form, ex parte poten. Cap. I.—An sit operatio potentiae organicae 159 secundum quod est in seipso; nam Deus est ens penitus libus, quae vita sensitiva gaudent. Ergo beatitudo formalis incorporeum, et in infinitum excedens non solum omnia non consistit essentialiter in operatione sensitiva. corpora, verum etiam omnes spiritus praeter ipsum, qui Quam rationem egregie expendit S. Augustinus, scri­ sunt aut esse possunt, cum sit «super omnia, quae praeter bens: «quid ergo amo, cum Deum meum amo? Quis est ipsum sunt et concipi possunt, ineffabiliter excelsus»b. ope­ ille super caput animae meae? Per ipsam animam meam asratio autem sensitiva hominis, quae de facto non est formaliter ctndam ad illuni. Transibo vitam meam, qua haereo corpori, possessiva, per modum cognitionis, omnium omnino corporum et vitaliter compagem eius repleo: non ea vi reperio Deum actualiter exsistentium in mundo, ut patet ex eo quod in meum, nam reperiret et equus et mulus quibus non est dies nova et nova corpora, saltem coelestia et maxime di­ intellectus, quia est eadem vis qua vivunt etiam eorum cor­ stantia, adinveniuntur,—non potest esse formaliter possesiva pora. — Est alia vis non solum qua vivifico, sed etiam qua vel minimi spiritus, qui toto genere omnia corpora super- ■ sensifico carnem meam quam mihi fabricavit Dominus, iubens excedit, multo que minus attingere valet ipsum Deum, incom- I oculo ut non audiat et auri ut non videat; sed illi per quem mensurabiliter excedentem omnes spiritus creatos, etiam videam, huic per quem audiam, et cetera singillatim ceteris supremos. sensibus sedibus suis et officiis suis, quae diversa per eos b) Id quod, quasi ex adverso, comprobatur. Operatio ago, unus ego animus. Transibo et per istam vim meam; enim sensitiva hominis est aut esse potest formaliter posses­ mm et hanc habet equus et mulus, sentiunt enim etiam ipsi siva quorumdam bonorum corporalium tantum; sola namque per corpus»1. corpora sunt formaliter attingibilia per operationem sensiti­ i b) Secunda ratio sumitur ex propriis et immediatis. vam cuius sunt proprium obiectum, nec tamen omnia cor­ « Beatitudo formalis hominis, quae est beatitudo subiectiva, pora movere possunt sensus ob defectum medii proportioest maxima perfectio psychologica et moralis eius, ut paulo nati. Atqui beatitudo hominis obiectiva non est bonum cor­ i supra ostensum est 2. Atqui maxima perfectio psychologica porale, nec etiam tota collectio corporalium bonorum actua­ et moralis hominis non consistit essentialiter in operatione lium, ut patet ex dictis ad q. 2, aa. 1 et 5 2. Ergo beatitudo sensitiva eius; nam altior et perfectior est operatio eius formalis hominis non consistit neque consistere potest essen­ spiritualis cum intellectus tum voluntatis, quae est operatio tialiter in operatione sensitivae potentiae. rationalis, secundum illud S. Thomae: «sentire ordinatur ad β) Deinde, per comparationem operationis sensitivae ad ratiocinari sicut ad finem, et ideo ratiocinari est nobilius» 3. subiectum operans, quod est homo beatificandus formaliter. Nisi ergo dicatur hominem non habere intellectum et volun­ a) Et primo quidem praesto est ratio ex remotis et tatem —et iam desineret esse homo—; aut potentias sensiti­ quasi communibus procedens. Beatitudo formalis est pro­ vas eius esse supra rationales —quod manifeste falsum pria hominis, non communis homini et brutis animalibus, ut constat ex dictis q. 1, a. 8 3. Atqui operatio sensitiva non est propria hominis, sed communis homini et brutis animaT Conc. Vaticanum., Denz., n.° 1.782. 2 Supra, tom. II, nn. 55-88; 168-209. 3 Supra, tom. I, nn. 954-955· ‘Beatitudinis vero, quae in actu metuis consistit, creatura irrationalis particeps esse non potest* (III Sent 2 i i qla. I, ed. cit., n.° 21). ° ’ 3 1 1 S. Augustinus, Confessiones, lib. X, cap. 7, n.° 11, ML. 32,784. Et pressius S. Thomas: «post vitam autem nutritivam et augmentativam, sequitur vita sensitiva; quae etiam non est propria homini sed convenit equo et bovi et cuilibet animali. Unde nec in hac vita consistit felicitas. Et I ex hoc accipi potest quod humana felicitas non consistit in aliqua sensibili • agnitione seu delectatione* (In I Ethic., lect. 10, n.° 125). i 1 Supra, n.° 58. * I-II, III, 5 ad 3. 160 I P. Q. II. Sect. I.—De Cap. i,—An sit genere psychol. beat. form, ex parte poten. operatio potentiae organicae 161 est—, non potest sustineri beatitudinem hominis formalem usia, cogitativa et memoria. lam vero sensus communis non ets nisi communis terminus omnium sensuum externorum, consistere essentialiter in operatione sensitiva. 78. B. Idem constat a posteriori, per similem compara­ simul omnia sensibilia exteriora percipiens et discernens, quin tamen quidquam novi addat supra ipsa: si ergo per illos tionem tum ad obiectum tum ad subiectum. a) Per comparationem ab obiectum, est argumentum non attingitur Deus, nec per istum. Imaginatio has omnes inductivum. Si beatitudo formalis hominis, quae est operatio I sensationes conservat et diversimode coordinate potest, quin formalis possessiva beatitudinis obiectivae, consisteret in ope­ tamen transcendat res sensatas ab aliis sensibus, et ita no potest ratione sensitiva, necessario deberet consistere in operatione sibi fingere obiectum omnino denudatum qualitatibus percep­ alicuius sensus exterioris, vel alicuius sensus interioris, vel tis a sensibus exterioribus. Æstimativa seu cogitativa ulterius appetitus concupiscibilis aut irascibilis; nam omnes potentiae percipit intentiones particulares utilis et nocivi ad esse et sensitivae hominis reducuntur ad sensus exteriores, ad sensus sivere animale, quae non fuerunt sentitae per sensus exteinteriores, et ad appetitum concupiscibilem et irascibilem \ I riores, neque per sensum communem et phantasiam: non Atqui in nulla operatione harum potentiarum sensitivarum 1 tamen transcendunt ordinem corporeum vitae vegetativae et consistit essentialiter beatitudo hominis formalis, ut patet ‘ animalis, sicut Deus qui omnem ordinem corporeum in infinitum transcendit. Denique memoria sensitiva conservat discurrendo per singulas. a) Non operatio sensuum externorum, qui nullo modo has intentiones particulares aestimativae, quin novum obie­ attingunt ipsum Deum prout est in se. «Nam oculi dicunt: ctum addat; et ita eandem impotentiam attingendi Deum si coloratus non fuit, per nos non intravit; aures dicunt: si ( habet sicut ipsa aestimativa 1. Oportet ergo transcendere hanc supremam vim cognoscisonitum non fecit, per nos non transivit; nasus dicit: si non oluit, per me non venit; gustus dicit: si non sapuit, per me 1 tivam sensitivam ut Deus attingi possit, ut S. Augustinus non introivit; tactus etiam addit: si corpulentus non est, I eloquenter expendit: «transibo, inquit, et hanc vim meam, quae memoria vocatur, transibo eam, ut pertendam ad te, nihil me de hac re interroges. Non igitur ista sunt in te, Deus meus. Non enim speciem corporis, non decus temporis, dulce lumen. Quid dicis mihi? Ecce ergo ascendens per non candorem lucis, non colorum, non dulcium melodiarum animum meum ad te, qui desuper mihi manes. Transibo et cantus et quaecumque dulce sonantia, non florum et unguen­ istam vim meam, quae memoria vocatur, volens te attingere unde attingi potes, et inhaerere tibi unde inhaerere tibi torum vel aromatum odores, non mella et manna gustui potest. Habent enim memoriam et pecora et aves, alioquin delectabilia, non cetera ad tangendum vel amplexandum non cubilia repeterent, non alia multa quibus assuescunt, amabilia, nec omnia alia sensibus his subiecta quaero, cum neque enim et assuescere valerant ullis rebus nisi per meDeum meum quaero. Absit ut ista crediderim Deum meum, I moriam. Transibo ergo et memoriam, ut attingam eum qui quae etiam a brutorum sensibus comprehenduntur»2. separavit me a quadrupedibus, et volatilibus coeli sapienb) Non operatio sensuum internorum, qui etiam incapaces sunt attingendi Deum in seipso. Sunt enim quatuor huius- i tiorem me fecit»2. i c) Neque operatio appetitus concupiscibilis aut irascibilis. modi sensus, scilicet sensus communis, imaginatio seu phanNam appetitus huismodi prosequuntur aut refugiunt bona aut mala sensibilia, quae a sensibus exterioribus vel interioI> 77> 3-4; 81, 1-2. Auctor Soliloquiorum, inter opera supposititia S. Augustini, cap 31 ML. 40, 888. Cf. Cmfcsàona, lib. X, cap. 7, n_. II; ML , 8 ’ ’ n.° 17, col. 786. 1 ' 1 I, 78, 4. 1 S. Augustinus, Confessiones, lib. X, cap. 17, n.° 26, ML. 32, 790. 11.—De Hominis *** I P. Q. II. Sect. I.—De 162 genere psychol. beat. form, ex parte poten. ribus repraesentantur, neque ulterius trascendere valent. Ergo eo ipso quod Deus ipse non attingitur representative a sensibus, neque ab appetitu concupiscibili vel irascibili attingitur affective. Constat igitur quod Deus per nullam operationem sensitivam attingi potest secundum quod est in seipso; et tamen hoc omnino requiritur ad beatitudinem hominis formalem, quae consistit in attingendo Deum qui est beatitudo obiectiva. β) Per comparationem ad sublectum, hoc est, ad homi­ nem formaliter beatificandum, est argumentum ex facto beatitudinis formalis sine operatione sensitiva. Animae sanctae, ante reassumptionem suorum corporum in fine mundi, habent de facto beatitudinem formalem, cum sint de facto were beatae et habeant vitam et requiem aeter­ nam» \ Atqui animae separatae nullam habent de facto operationem sensitivam, quia potentiae sensitivae, utpote organicae, sunt totius compositi humani, atque idcirco non manent in anima separata *2. Ergo manifeste beatitudo for­ malis hominis non consistit essentialiter in operatione sen­ sitiva; nihil enim est de facto separabile ab eo in quo essen­ tialiter consistit. Adde quod beatitudo formalis angelorum et hominum beatorum est eiusdem speciei seu essentiae, quia in coelo erimus sicut angeli Dei3. Constat autem angelos non hebere operationes sensitivas, quia nec habent corpora naturaliter sibi unita ut homines, neque operationes quas exercent per corpora sibi assumpta sunt vitales, cum tamen operatio beatifica debeat necessario esse vitalis 4. Si ergo beatitudo formalis angelorum non consistit essentialiter in operatione sensitiva, neque hominum beatitudo formalis consistere po­ test in tali operatione. Accidentaliter tamen operationes sensus possunt pertinere ad beatitudinem formalem intégraient hominis triplici modo, scilicet antecedenter, concomitanter et consequenter. 1 2 3 4 Benedictus XII, Constitui. dogmatica «Benedictus Deus*, Denz., n.° 530. IV Sent., d. 49, 3, 3, qla. 1-2; Quaes t. disp. De Anima, 19; I, 77, 8. Mtt., 22, 30; Comp. theol., I P., cap. 206. I, 51, i et 3. Cap. I.—An sit operatio potentiae organicae 163 α) Antecedenter quidem, si agatur de beatitudine imper‘ lecta seu inchoata huius vitae. Si enim loquamur de beatitu­ dine naturali huius vitae, sive activa sive contemplativa, i manifeste praeexigit operationem sensus: quia beatitudo activa consistit in actu intellectus practici, contemplativa vero in actu intellectus speculativi', et uterque actus neces­ sario praeexigit aliquam operationem sensus, secundum ’ illud: nihil est in intellectu quod prius non fuerit in sensu \ Si vero loquamur de beatitudine supernaturali inchoata praesentis vitae, tum activa tum contemplativa, certe non ita dependent a sensibus sicut beatitudo naturalis, quia veritas supernaturalis speculativa vel practica non abstrahitur ex sensibilibus sicut veritas naturalis, sed a Deo accipitur per ' revelationem; attamen usus expeditus supernatur^s intel­ lectus speculativi vel practici praeexigit usum naturalem expeditum eius, qui dari nequit sine praevia et expedita > operatione sensus. β) Consequenta etiam concurrit operatio sensus ad ( beatitudinem consummatam alterius vitae quatenus, post reassumptionem corporis, beatitudo animae redundabit in corpus et in potentias omnes organicas, quae in perfectiores erumpent operationes. Sed de his infra, q. 4, a. 6, uberior redibit sermo. y) Postremo, concomitanter, post corporis et sensuum glorificationem. Non sane per modum dependentiae operatio­ nis formaliter beatificae ab operatione sensuum, eo modo I quo operatio beatifica viae pendet a praevia sensus opera­ tione; nam de facto in animabus separatis datur talis operatio independenter a sensibus, quo in sensu S. Doctor merito ait quod mon autem tunc operatio qua mens humana Deo coniungitur a sensu dependebit»2; — sed per modum simplicis toncomitantiae, eo fere modo quo sensibile per accidens et intelligibile per se simul tempore sentitur a sensu secundum ' accidentia per se sensibilia et intelligitur ab intellectu secun► j I 1 1,84,6-7. 2 I-II, 3, 3 c in fine. 164 I P. Q. II. Sect. I.—De genere psychol. beat. form, ex parte potbn. dum substantiam vel essentiam suam, absque ulla dubitatione et discursu, et in hoc sensu erit Deus in patria quasi sensi­ bilis per accidens a sensibus glorificatis, proprie tamen per se intelligibilis secundum essentiam suam ab intellectu beatorum. Quapropter S. Thomas profunde scribit: «cum ergo visus et sensus sit futurus idem specie in corpore glorioso, non poterit esse quod divinam essentiam videat sicut visibile per se, videbit autem eam sicut visibile per accidens, dum ex una parte visus corporalis tantam gloriam Dei inspiciet in corporibus, et praecipue gloriosis, et maxime in corpore Christi, et ex parte alia intellectus tam clare videbit Deum, quod in rebus corporaliter visis Deus percipietur, sicut in locutione percipitur vita; quamvis enim tunc intellectus noster non videat Deum ex creaturis, tamen videbit eum in creaturis corporaliter visis» h Et haec est, ad rem quod spectat, doctrina S. Augustini, qui ait: «fieri potest, valdeque credibile est, sic nos esse visuros mundana tunc corpora coeli novi et terrae novae, ut Deum ubique praesentem et universa etiam corpora guber­ nantem, per corpora quae gestabimus, et quae conspiciemus quaquaversum oculos duxerimus, clarissima perspicuitate videmus; non sicut invisibilia Dei per ea quae facta sunt intellecta conspiciuntur per speculum in aenigmate, et ex parte, ubi plus in nobis valet fides qua credimus, quam rerum corporalium species quam per oculos cernimus cor­ porales. Sed sicut homines, inter quos viventes motusque vitales exercentes vivimus, mox ut adspicimus, non credimus vivere, sed videmus, cum eorum vitam sine corporibus videre nequeamus, quam tamen in eis per corpora, remota omni ambiguitate, conspicimus: ita quacumque spiritualia illa lumina corporum nostrorum circumferemus, incorporeum Deum omnia regentem, etiam per corpora contuebimur». Ergo «ita Deus nobis erit notus atque conspicuus, ut vi­ deatur spiritu a singulis nobis in singulis nobis, videatur ab IV Sent, d. 49, 2, 2. Cf. etiam in lob, cap. 19, lect. 2, ed. Vivés, t. 18, p. 119 b; I> 12, 3 ad 2. Cap. J.—An sit operatio potentiae organicae 165 altero in altero, videatur in seipso, videatur in coelo novo et terra nova atque in omni, quae tunc fuerit, creatura» \ «Quod autem —concludit S. Thomas— statim, visis corporibus, divina praesentia ex eis cognoscatur per intel­ lectum, ex duobus contingit, scilicet ex perspicuitate intel­ lectus et ex refulgentia divinae claritatis in corporibus in­ novatis» 12. Quod si Apostoli, dum Christus in terris degeret, simul videbant hominem et credebant Deum 3, quid mirum si beati, videntes corpus Christi glorificatum, intellectu con­ tueantur Deum secundum quod est in se? Nam et in hac vita, animae contemplativae ita conversantur in coelis, ut ubique et in omnibus Deum praesentem quasi percipiant. § ΙΠ ENODANTUR DIFFICULTATES 79. Difficultates tres, quas movet S. Thomas, non sunt ad probandum beatitudinem formalem hominis unice consi­ stere in operatione sensitiva, sed ad ostendendum quod aliqua ex parte saltem in tali operatione consistat. Ob idque quaestionem introducit per coiunctionem etiam: «videtur quod beatitudo consistat etiam in operatione sensus». Et idem repetit in conclusione primae obiectionis; ac aequivalenter indicat in secunda et tertia, ubi non amplius adhibet verbum, consistere, sed requiri: quod minus est quam con­ sistere. Cum autem beatitudo formalis media consistat inter obiectum beatificans et subiectum beatificandum, ex triplici medio, a maiori ad minus, procedit trina obiectio. Prima quidem ex ipsa structura beatitudinis formalis humanae secundum se; secunda, ex ratione beatitudinis formalis huma­ nae per comparationem ad obiectum beatificans; tertia, ex 1 S. Augustinos, De civitate Dei, lib. XXII, cap. 29, n.° 6, ML. 41 800-801. 1 I, 12, 3 ad 2. 3 Cf. I Ioan., 1, 1-3· 166 I P. Q. II. Sect. I.—De genere psychol. beat. form, ex parte poten. Cap. I.—An sit operatio potentiae organicae 167 ratione beatitudinis formalis humanae per comparationem tum in statu unionis animae cum corpore, tum in statu se­ parationis a corpore. ad subiectum beatificandum, quod est totus homo. Et quidem si loquamur de beatitudine imperfecta animae 80. Prima difficultas (ex ipsa ratione beatitudinis formalis humanae secundum se). Beatitudo formalis hominis consistit separatae, sive naturali, ut esset beatitudo animarum sepain operatione humana perfectissima: nam beatitudo formalis urum si homo fuisset conditus in statu naturae purae L; consistit in operatione, ut patet ex supra disputatis 1, simul- sive etiam supernaturali, ut erat beatitudo animarum san­ que dicit quid perfectissimum in suo genere. Atqui perfectis­ ctarum degentium in limbo Patrum ante Christi passionem sima operatio humana, quae est operatio intellectiva, depen­ et mortem, et ut modo est in animabus purgatorii: manifeste det ab operatione sensitiva; quia homo non potest intelligere non dependet ab operatione sensitiva, quae non exsistit in sine conversione ad phantasmata. Ergo beatitudo formalis animabus separatis. Quantum ad has ergo beatitudines for­ hominis non solum consistit in operatione intellectiva, sed males imperfectas, de novo ruit obiectio. Si denique loquamur de beatitudine imperfecta vitae prae­ etiam in operatione sensitiva. 81. Respondetur. Cone. mai. Dist. min.: operatio intel- I sentis, quae est vita unionis unimae cum corpore, conceden­ lectiva humana dependet ab operatione sensitiva, operatio dum est eam aliquo modo, scilicet mere obiective et mate­ naturalis intellectiva huius vitae, conc.; operatio intellectiva rialiter a sensibus dependete, quatenus sensus praebent in­ tellectui obiectum materiale intellectionis 2; at haec depen­ supematuralis alterius vitae, nego. Et sub distinctione data, contradist. conclusionem: beatitu­ dentia non est intrinseca neque essentialis, et valet solum do formalis hominis non solum consistit in operatione intel­ pro beatitudine naturali: nam beatitudo supematuralis huius lectiva sed etiam in operatione sensitiva, beatitudo formalis vitae potius habetur ex divina illustratione per revelationem, supematuralis alterius vitae, nego; beatitudo formalis natu­ quam per abstractionem e sensibilibus, licet usus eius connaralis huius vitae, subdist.: consistit etiam in operatione luralis postulet concursum sensuum internorum, ut paulo sensitiva, essentialiter, nego; accidentaliter, hoc est, antece- supra notatum est3. Obiectio igitur solum probat dependentiam quandam denter, conc. In tota hac quaestione loquimur primo et per se de bea- mere extrinsecam et materialem beatitudinis naturalis im­ titudine formali supernatural! alterius vitae, quae est beati- . perfectae huius vitae ab operatione sensuum, quae est mini­ tudo perfecta et simpliciter dicta, ad quam per Dei miseri- i ma dependentia minimae beatitudinis, de qua in praesenti non cor diam sumus evecti. Haec autem beatitudo nullo modo · loquimur; et sic patet quod, pro theologo, haec obiectio est dependet ab operatione sensitiva, et eadem specie immo et extra quaestionem: non enim loquitur directe theologus de numero potest esse sine ulla operatione sensitiva antecedente, beatitudine huius, sed alterius vitae; nec de beatitudine for­ concomitante vel consequenti, ut patet in beatitudine anima­ mali naturali, sed de supernatural! consummata. 82. Secunda difficultas (ex ratione beatitudinis formalis rum separatarum, quae eadem specie et numero manet in illis post corporum reassumptionem, ad quam sequuntur per comparationem ad obiectum beatificans). Beatitudo formaoperationes sensitivae. Formaliter ergo loquendo, possemus ( simpliciter et absolute negare conclusionem argumenti. 1 Qua de re videri potest doctissima expositio B. de Rubeis, O. P., Sed praeter hanc beatitudinem formalem perfectam· Di peccato originali eiusque natura ac traduce et poena; deque multiplici statu adsunt vel adesse possunt aliae beatitudines imperfectae, hominis, innocentis, lapsi reparatique, ac de possibili purae naturae statu, cap. 34, 1 Supra, nn. 53-65. pp. 166-173, Wirceburgi, 1857. 2 De Verit., 10, 5 ad 15; 6 ad 2; I, 84, 6; II Post., lect. 20, n.° 12. 3 Supra, n.° 78. 168 I P. Q. II. Sect. I.—De genere psychol. beat. form, ex parte potes. lis humana est possessio totius beatitudinis obiectivae hominis. Atqui tota beatitudo obiectiva hominis complectitur non so­ lum bona spiritualia, sed etiam corporalia et sensibilia, ut patet ex eius definitione qua dicitur: «status omnium bono­ rum congregatione perfectus» \ Ergo beatitudo formalis hu­ mana non solum debet includere operationem rationalem qua bona spiritualia possideat, verum etiam operationem sensitivam qua bona corporalia et sensibilia consequatur et teneat. 83. Respondetur. Dist. mai.: beatitudo formalis humana est possessio totius beatitudinis obiectivae hominis, sumpta tota beatitudine obiectiva pro totalitate essentiali seu formali, i conc.; sumpta tota beatitudine obiectiva pro totalitate mere integral! seu etiam virtuali, subdist.: beatitudo formalis integralis seu physice considerata, conc.; beatitudo formalis pure essentialis seu metaphysice inspecta, nego. Contradist. min.: tota beatitudo obiectiva hominis com­ plectitur non solum bona spiritualia sed etiam corporalia et sensibilia, sumpta tota beatitudine obiectiva hominis pro totalitate integral! seu etiam virtuali et physica, conc.; sumpta tota beatitudine obiectiva hominis pro totalitate pure essen­ tiali seu formali et metaphysica, nego. Et sub distinctionibus datis, contradist. conclusionem: bea­ titudo formalis humana non solum debet includere opera­ tionem rationalem sed etiam sensitivam, beatitudo formalis integralis seu physice considerata, conc.; beatitudo formalis essentialis seu considerata secundum essentiam suam metaphysicam, nego. Obiectio haec tota nititur in aequivocatione totalitatis beatitudinis obiectivae, et consequenter beatitudinis formalis quae, essentia sua, proportionatur obiectivae. Est enim tri­ plex totalitas: una, essentialis seu formalis, quae est totalitas secundum considerationem metaphysicam seu perfectionis, «et hic modus totalitatis attribuitur etiam essentiis simplici- 1 Boetius, p. 47, 15-16. Dc consolatione philosophiae, lib. III, prosa 2, n.° 3, ed cit. Cap. i,—An sit operatio potentiae organicae 169 bus ratione suae perfectionis»x; alia, integrahs, ad similitudi­ nem totalitatis quantitativae mathematicae et etiam physicae, qua de causa dici potest totalitas secundum considerationem physicam; tertia, potentialis seu virtualis, cuius non omnes partes requiruntur ad perfectum esse totius, sed quaedam sunt quasi accidentaliter et extrinsece adjunctae 12. Si ergo loquamur de totalitate metaphysica et pure formali beatitudinis obiectivae, haec nullam dicit compositionem, sed absolutam simplicitatem, cum sit ipse Deus, et quidem solus, ut patet ex dictis ad q. 2, a. 8 3. Quo in sensu defi­ nitio boetiana beatitudinis obiectivae ei non convenit, nam ♦congregatio bonorum est in Deo, non per modum composil tionis, sed per modum simplicitatis; quia quae in creaturis multiplicia sunt, in Deo praeexsistunt simpliciter et unite»4. Et similiter totalitas beatitudinis formalis ei directe correspondens est omnino simplex et quamlibet compositionem excludit. Unde illud effatum celeberrimum S. Augustini: I «infelix enim homo, qui scit illa omnia, te autem nescit; beatus autem qui te scit, etiamsi illa nesciat. Qui vero te et illa novit, non propter illa beatior, sed propter te solum beatus est»5. Et de hac beatitudine formaliter loquimur in praesenti quaestione, sicut et de obiectiva sibi correspondente loque­ bamur formaliter in quaestione praecedenti. Sed si loquamur de totalitate physica seu intégrait et vir­ tuali tum beatitudinis obiectivae tum beatitudinis formalis, prout homini correspondent qui compositus est, utraque beati­ tudo compositionem quandam involvit partium quasi integralium et potentialium, praesertim secundum quod est in hac vita praesenti. Et de hac beatitudine obiectiva in hoc sensu loquebatur Boetius, conformiterque ad illam S. Doctor, lo- 1 Quaestio disputata De Anima, io. ! Quaestio disp. De Anima, io; De Spiritualibus Creaturis, 4; I, 76, 8; IMI, 48, a. unie., et alibi passim. 3 Supra, t. II, nn. 345-3544 I, 26, i ad i. 5 S. Augustinus, Confessiones, lib. V, cap. 4, n.° 7, ML. 32, 708. 170 I P. Q. II. Sect. I.—De genere psychol. beat. form, ex parte poten. quens de beatitudine formali, concedit quod «requiritur con­ gregatio bonorum sufficientium ad perfectissimam operatio­ nem huius vitae» \ «in quantum omnia bona congregata coadiuvant ad operationem perfectissimam hominis, quae est essentialiter ipsa beatitudo» 1 2. Unde patet quod obiectio est extra quaestionem. Et confirmatur haec solutio ex eo quod beatitudo formalis consummata hominis est eiusdem speciei atomae ac beatitudo formalis consummata angelorum. Atqui beatitudo consum­ mata formalis angelorum est essentialiter simplex; quia «beatitudo perfecta, qualem angeli habent, habet congrega­ tionem omnium bonorum per coniunctionem ad universa­ lem fontem totius boni, non quod indigeat singulis particu­ laribus bonis»3. Ergo similiter beatitudo formalis consum­ mata hominis erit essentialiter simplex, utpote perfecta coniunctio ad summum bonum per se subsistens, quod omnino simplex est. 84. Tertia difficultas (ex ratione beatitudinis formalis hominis per comparationem ad subiectum beatificandum, quod I est totus homo). Beatitudo formalis humana, cum sit summa perfectio totius hominis, debet hominem perficere secundum omnes suas partes, hoc est, secundum aninam et secundum corpus et secundum omnes potentias animae et corporis. Atqui sicut anima et pars superior eius formaliter perficitur per operationem rationalem, ita corpus et pars inferior ho­ minis perficitur formaliter per operationes sensitivas, ultra dotes corporis gloriosi. Ergo de ratione beatitudinis formalis . humanae est operatio perfecta non solum rationalis sed etiam sensitiva, quae ideo, partialiter saltem, concurrit ad beatitudinem formalem hominis. 85. Respondetur. Dist. mai.: beatitudo formalis humana perficit hominem secundum omnes suas partes et potentias, ex aequo seu uniformiter, nego; secundum prius et poste­ rius, conc. 1 2 3 I-II, 3, 3 ad 2. IV Sent., d. 49, 1, 2, qla. 2 ad 1. I-II, 3, 3 ad 2. Cap. iAn sit operatio potentiae organicae 171 Contradist. min.: sicut anima et pars superior eius perfi­ citur formaliter per operationem rationalem, ita corpus per dotes gloriosas et pars inferior animae per operationes sen' sitivas, ita ut utraque perfectio se habeat ex aequo ad beati­ tudinem formalem hominis, nego; ita ut operatio rationalis se habeat per prius et formaliter, dum operatio sensitiva se habeat solum per posterius et quasi materialiter et exten­ sive, conc. Et sub distinctionibus datis, contradist. conclusionem: etiam operatio sensitiva pertinet ad beatitudinem formalem hominis, primario et essentialiter, nego; secundario et accidentaliter, hoc est, antecedenter, concomitanter vel conse■, quenter, conc. Beatitudo formalis humana potest afficere hominem in duplici statu: primo, in statu naturali unionis animae ratio­ nalis et corporis, ante mortem et post resurrectionem finalem; secundo, in statu praeternaturali separationis animae ratio­ nalis a corpore. Si hominem afficiat in statu praeternaturalis beatitudo formalis solum perficit de facto animam hominis secundum solas potentias anorganicas, quas in illo statu de facto retinet. Et sic beatitudo formalis animae separatae tum naturalis, ut in animabus parvulorum degentium in limbo puerorum; tum supernaturalis inchoata, ut in animabus degentium in purga­ torio vel ante passionem et mortem Christi degentibus in limbo Patrum: et consummata, ut modo in animabus sanctis, — solum consistit de facto in operatione rationali, qua for­ maliter perficitur anima secundum potentias eius anorganicas, et nullo modo consistit in operatione sensitiva. Sin autem afficiat hominem in statu naturali, ut est in statu huius vitae praesentis ante mortem corporis, et erit in statu vitae futurae post corporis reassumptionem: — beati­ tudo formalis humana de facto perficiet totum hominem secundum omnes eius partes. Diversimode tamen: quia ope­ ratio rationalis, perfectiva animae secundum potentias eius anorganicas, est principalis et essentialis; dum e contra, operatio sensitiva, perfectiva hominis secundum potentias eius organicas, est secundaria et accidentalis. Et quidem in 172 I P. Q. IL Sect. I.—De genere psychol. beat. form, ex parte poten. hac ipsa linea secundaria et accidentali, operatio sensitiva non se habet uniformiter ad operationem rationalem: quia in vita praesenti ante mortem, praesertim si loquamur de vita naturali, operatio sensitiva antecedit intellectivam, ad quam praeparat; — sed in vita beata futura post resurrectionem corporis, operatio sensitiva comitatur et subsequetur operatio­ nem intellectivam. Operatio ergo sensitiva in humana beatitudine integral! se habet ad operationem intellectivam II ­ aut per modum dispositionis (= antecedent er); aut per mo dum redundantiae vel sequelae seu proprietatis (= concomi­ tant er et consequenter). Et hoc est quod S. Doctor indicavit, quando scripsit: «in perfecta beatitudine alterius vitae perficitur totus homo; sed, in inferiori parte, per redundantiam a superiori; in beatitudine autem imperfecta praesentis vitae, e converso, a perfectione inferioris partis proceditur ad perfectionem su­ perioris» 1. Sed quia beatitudo formalis humana est eadem secundum essentiam vel speciem suam in utroque statu hominis: ex quo perfectio partis inferioris per operationes sensitivas separatur de facto a perfectione partis superioris per operationem intel­ lectivam, manifeste patet operationem sensitivam mere accidentaliter pertinere ad beatitudinem formalem hominis, atque ideo esse extra essentiam eius. At de his omnibus uberior redibit sermo in quaestione sequenti. 1 I-II, 3, 3 ad 3. CAPUT SECUNDUM SITNE HOMINIS BEATITUDO FORMALIS REPONENDA IN OPERATIONE POTENTIAE ANORGANICAE 86. Ex quo ergo operatio beatifica hominis non est ullius potentiae organicae, necessario concludendum est eam essen­ tialiter consistere in operatione alicuius potentiae anorganicae sive spiritualis eius. Sed spirituatis potentia humana duplex est, nempe intel­ lectus et voluntas \ Remanet ergo inquirendum utrius po­ tentiae sit operatio formaliter beatifica. Et hoc est quod S. Doctor quaerit in suo articulo quarto. Art. i.—Utrum beatitudo consistat in actu voluntatis vel in actu intellectus § I DIVERSAE THEOLOGORUM SENTENTIAE 87. Circa hanc rem theologorum ingenium exercitatum est plurimum, ut vel ipsa sententiarum diversitas ostendit. Omnes tamen reduci possunt ad quinque fundamentales. 1 I, 79,7; 80,1-2. 174 I P. Q. II. Sect. I.—De genere psychol. beat. form, ex parte poten. Cap. π.—An sit operatio potentiae organicae 175 88. Prima docet beatitudinem formalem hominis essen­ tialiter consistere m solo actu intellectus, qui est visio intuitiva et facialis ipsius Dei sicuti est in se. Hanc tenet S. Thomas, quem sequuntur Herveus, Du­ randus, Capreolus, Dionysius Cartusianus, Soncinas, Caietanus, Conradus Koellin, Ferrariensis et ceteri thomistae pos­ teriores dominicani et carmelitani \ quibus, ex clero saecu­ lari, accedunt Godofridus de Fontibus, Montesinos, Curiel, Lorca, Estius, ac recenter Paquet, Hervé, ahi1 2; ex Societate lesu, Fonseca, Vazquez, Conimbricenses, Granados, ac mo­ dernis temporibus Pesch, Billot, ahi3; ex Ord. Erem. Sancti Augustini, Honoratus dei Val h ex Ord. Servorum B. Μ. V., Lépicier2. 89. Secunda, quae sat communis erat inter scholasticos saeculi duodecimi et primae medietatis saeculi decimi tertii et postea reassumpta est a Scoto eiusque discipulis, tenet eam essentialiter consistere in solo actu voluntatis. Ita, ut nonnullos referam, Hugo a S. Victore ait: «per dilectionem curris et per dilectionem apprehendis; item, quo plus diligis, eo avidius amplexaris: ergo per dilectionem frueris. Vide quomodo totum tibi est dilectio: ipsa est electio, ipsa est cursus, ipsa est perventio, ipsa est mansio, ipsa est beatitudo» (De laude caritatis, ML. 176, 973 A). Richardus a S. Victore similiter: «amor vehemens non potest non videre quem amat; quia amor oculus est, et amare videre est» (De gradibus caritatis, cap. 3, ML. 196, 1.203 B). 1 Herveus de Nedellec, O. P., Quodlib., i, q. 14, ed. Veneriis, 1486, ♦Qui enim amat Te, addit AIredus Rievallensis, capit Te; et sine numeratione foliorum [revera fol. 56 rb]; Tractatus de beatitudine, cap. tantum capit quantum amat» (Speculum caritatis, cap. 1, 3-4; in IV Sent., d. 49, q. 3; Durandus, O. P., in IV Sent., d. 49, q. 4, ed. ML. 195, 505 C). Et Gilbertus de Hoilandia: «amare, iam cit. fol. 270 r-27ir; Richardus Clapwell, O. P., Correctorium corruptorii •Quare*, aa. 34, 49, 50, ed. P. Glorieux (Bibliothèque thomiste, L IX, Paris, tenere est; etiam assimilari et uniri est» (In Cantica, serm. VIII, 1927), PP· 161-167; 208-222; Capreolus, O. P., in I Sent., d. 1, q. a. 1, n.°6, ML. 184, 51). Unde Guillelmus a S. Theodorico con­ conci. 6, ed. cit., t. I, pp. 63-64; in IV Sent., d. 49, q. 2, a. 1, conci. 1-2, cludit: «quid autem est absurdius uniri Deo amore et non ed. cit., t. VII, pp. 145-147; Dionysius Cartusianus, in I Sent., d. 1, q. 3, beatitudine? Beati enim vere et unice, et singulariter et perfecte Opera, ed. cit., t. XIX, p. 113 b; Paulus Soncinas, O. P., in IV Sent., d. 49, beati, qui vere et perfecte amant Te» (De contemplando Deo, q. 2, conci. 2 (Epitomas Quaestionum loannis Capreoli super libros Senten­ tiarum, t II, p. 202, Lugduni, 1580); Caietanus, O. P., in I-II, 3, 4; Conra· cap. 8, ML. 184, 375-376). dus Koellin, O. P., in I-II, 3, 4, ed. cit., pp. 35-37; Ferrariensis, O. P., Scotistas vero quod attinet, non concordant in determi­ in III Contra Gent., cap. 26 (ed. leon. Operum S. Thomae, L XIV, pp. nando voluntatis actu in quo consistit. Nam Scotus et maior 73-81). pars scotistarum tenet hunc actum formaliter beatificum esse 2 Godofridus de Fontibus, Quodlib. 6, q. 10, ed. de Wulf et Hoffmans, actum caritativum principalem, qui est amor amicitiae erga Les Philosophes belges, t. Ill, pp. 197-212; Montesinos, in I-II, 3, 4, disp. 4; Curiel, in I-II, 3, 4, q. 6; Lorca, in I-II, 3, 4, disp. 17; Estius, in IV Sent., Deum beatificantem3; Aureolus vero opinatur esse actum § II-ΠΙ, pp. 552-554, Parisiis, 1697; A. Paquet, Disputationes theologian seu Commentaria in Summam theol. Divi Thomae, De Deo uno, disp. Ill, q. 2, a. i, p. 117, Romae, 1905; J. M. Hervé, Manuale theol. dogmaticae, t. IV, n.° 704, pp. 637-639, Parisiis, 1926. 3 Petrus de Fonseca, S. L, in I Metaph., cap. 1, q. 1, sect. 6, concl. 4, PP- 5O-5L Lugduni, 1597; Gabriel VAzquez, S. I., in I-II, 3, 4, disp. 11 cûp· 3-7, ed· cit., pp. in-121; Conimbricenses, S. I., in lib. Ethicorum Aristotelis, disp. 3, q. 3, a. 2, col. 29-31, ed. Venetiis, 1606; Iac. Granados. S. L, in I-II, 3, 4, disp. 3, sect. 2; Ch. Pesch, S. I., Praelectiones dogma­ ticae , t. Ill, nn. 433, 449, 45, pp, 294, 296-297, Friburgi Brisgoviae, 1925; L. Billot, S. I., De novissimis2, q. 5, § I} p. Il8j Romae> Ι9θ3< 1 Honoratus del Val, O. E. S. A., Theol. dogmatica-, tom. III, p. 717, El Escorial, 1926. 2 A. Lépicier, Ord. Ser. B. Μ. V., Tractatus de novissimis, q. 3, a. 1, n.° L, p. ii4, Parisiis, 1921. 3 Ioannes Duns Scotus, O. F. M., in IV Sent., d. 49, q. 4 et 5, ed. ciL, t. 21, pp. 93-100,170-173. «In solo actu, qui est fruitio, consistit beatitudo simpliciter naturae intellectualis»; quam fruitionem reducit ad actum amoris amicitiae consummatum (pp. 171-172)- Idem docent Gonzalvus Hispanus, 0. F. M., Quaestiones disputatae et de Quolibet, q. 4, p. 63, q. 7, p. 102, ed. L. Amorôs (Bibliotheca Franciscana scholastica medii aevi, t. IX), Qua- 17b I P. Q. IL Sect. I.—De genere psychol. beat. form, ex parte poten. Cap. IL—An sit operatio potentiae organicae 177 caritatis ultimum, nempe gaudium, non quidem gaudium Met. Ita, ut videtur, Hugo a S. Victore qui, beatitudinem reflexum de visione et possessione Dei, sed gaudium directum hominis formalem describens, ait: «ubi videre et habere, de ipso Deo: «dico quod beatitudo est delectatio formaliter, amare et gustare bonum, idem est; ubi non videtur nisi ita ut gaudium de Deo et complacentia in eo sit actus for­ veritas, non amatur nisi bonitas. Duo sunt enim: cognitio et maliter beatitudinis» \ amor; alterum ad illuminationem pertinet, alterum ad refe­ 90. Tertia sententia principalis tenet beatitudinem ho­ ctionem; cognitio illuminat, dilectio satiat. Cognitio veritatis, minis formalem consistere in actu utriusque facultatis simul, amor bonitatis: in his beatitudo constat, cognoscere et amare scilicet intellectus et voluntatis. In ea tamen intelligenda et bonum. Gustate, inquit Scriptura, et videte quoniam suavis explicanda sunt quatuor modi differentes; nam, posita ista est Dominus (Psalm. XXXIII, 9): in gustate, dilectio; in compositione actuum, naturaliter quaeritur in qua propor­ ritfete, cognitio est; duo ista distincte commendat, scilicet tione concurrant ad essentiam beatitudinis formalis, an sci­ cognitionem et dilectionem» L licet concurrant ex aequo vel potius secundum prius et Et eodem modo Dantes Alighieri beatitudinem describit, posterius. his versibus: Primus ergo modus nondum sibi quaestionem criticam posuit de utriusque actus proportione in beatitudine formali > «Luce intellectual, piena d’ amore; essentialiter constituenda, sed simplicem positionem sententiae Amor di vero ben, pien di letizia; Letizia, che trascende ogni dolzore» 2. racchi, 1935; Matthaeus de Aquasparta, O. F. M., Quaestiones disputatae selectae, q. 9, pp. 399, 409 (Bibliotheca... t. I), Quaracchi, 1903? Quaestiones disputatae de gratia, q. 10, pp. 274-265, ibid., t. XI, 1935S Rogerius Marston, O. F. M., Quaestiones disputatae de emanatione aeterna, de statu naturae lapsae et de anima, ibid., t. VIII, q. 6, pp. 35°“35Ï> Quaracchi, I93* 12· 1 Aureolus, O. F. M., in III Sent., d. 15, q. 1, a. 3, p. 444 a, Romae, 1605. Suarezius Medinam insimulat quod hanc opinionem Aureolo tribuerit (h. 1., p. 46), dicens: «nescio unde sumpserit, nam Capreolus non refert» (De fine ultimo, disp. VII, sect. 1, n.° 5, ed. cit., t. IV, p. 71 a); immerito tamen et nimis petulanter, ac si Medina non alium fontem informationis scholasticae habuerit nisi Capreolum. Sed ipse Suarezius non videtur hac de re sufficienter legisse Capreolum neque Aureolum; nam Aureolus hanc sententiam revera docuit, et quidem in loco citato a Medina, scilicet in IV Sent., d. 49, q. 1, a. 1; et Capreolus expresse refert Aureolum sic opi­ nantem, non quidem in IV Sent., d. 49, q. 2, quo tantum Suarezius adiisse videtur, sed in I Sent., d. 1, q. 1, a. 2, § 4, III, alia argumenta Aureoli contra sextam conclusionem, arg. 5, ed. cit., t. I, p. 72. Fatendum est tamen, in quondam Suarezii iustificationem, hoc suum Opus esse posthumum, et ab eo nondum plene castigatum. Sed haec eius adnotatio critica influxum exercuit in Salmanticenses, qui eam fecerunt suam, tacito Suarezii nomine: •eam sententiam tribuunt Capreolo Sotus et Medina, quamvis Capreolus, qui Aureoli sententias reterre solet, nullam eius mentionem faciat* (Cursus Theol., De Beatitudine, disp. I, dub. 4, n.° 87, ed. cit., t. V, p. 250 b). E contra loannes a S. Thoma verum locum, ubi Capreolus refert Aureolum, indicavit (Curius Theol., m I-II, disp. II, a. 2, η.» 7, ed. Coloniae, 1711, p. 97b) : Sed hi duo non videntur quaestionem sibi posuisse de essentia metaphysica beatitudinis formalis, et solum descri( bere videntur beatitudinem essentialem quae, ut omnes theologi conveniunt, utrumque actum, et intellectus, et vo­ luntatis, includit. Secundus modus docet essentiam beatitudinis formalis hominis principalius consistere in actu voluntatis quam in actu intellectus. Ita Alexander Halensis 3, Mathaeus de I Aquasparta4. Ægidius Colonna5, Richardus de Aledia1 Hugo a S. Victore, Expositio in Hierarchiam coelestem S. Dionysii, lib. VII, ML. 175, 1.065. 1 Dante Alighieri, Paradiso, canto XXX, w. 40-43, ed. Hoepli, Milano, p. 555. * Alexander Halensis, O. F. M., Summa theol., IV P., q. 26, m. 3> a. 5. 4 Mathaeus de Aquasparta, O. F. M., Quaestiones disputatae selectae ii cognitione, q. 9, arg. 7 sed contra. «In actu amoris magis consistit beatitu­ do quam in actu cognitionis» (ed. Quaracchi, 1903, P· 399)· 4 Aegidius Colonna, O. S. A., in I Sent., d. 1, q. 1, a. 1 ad 1. «Fe­ licitas autem, quam ex Dei gratia consequimur, respectu cuius dicitur fruitio, perfectius est in voluntate quam in intellectu» (ed. Cordubae, 1699, P. 38 a). 1Î.-D· Hominis *** 178 I P. Q. Π. Sect. I.—De genere psychol. beat. form, ex parte poten. Cap. II.—An sit operatio potentiae organicae 17& villa \ Thomas de Argentina % loannes de Bassolis3, An­ potentiis non est nisi per redundantiam a superioribus in dreas de Vega 4, alii. ipsas, sicut et beatitudo corporis, secundum aliquos, redun­ Tertius modus, e contra, tenet partes intellectus esse potio- dantia est beatitudinis animae» U res quam partes voluntatis. Differenter tamen. Nam S. Alber­ Et ad classicam difficultatem ex textu Augustini: «visio tus Magnus, conformiter ad ea quae de fide tradit, per quam est tota merces», respondet: hoc «intelligitur de visione quae sumus in via, dicit de beatitudine formali, per quam sumus coniunctam habet delectationem; et haec est visio amati et in termino, quod per prius consistit in actu intellectus pra- habiti, quae est secundum aliquid in intellectu, secundum ctici et per posterius in actu voluntatis. Sic enim scribit: substantiam eius quo fruimur: secundum esse tamen et for«vita aeterna consideratur dupliciter, scilicet secundum id male, frutio in voluntate est»23 1*. quod substat in ea et quasi materiale est, et secundum id i Alii vero, ut Alolina 3, Valentia 4 ac praesertim Suarez, quod informat et est quasi formale; primo quidem modo quem plures ex Societate lesu sequuntur, ut Salas 5, ac re­ visio est vita aeterna..., secundo autem modo delectatio con­ center Muncunil et Beraza6, et ex alienis Mastrius7 et sequens amorem habitae divinitatis est vita aeterna. Unde Siuri8, dicunt beatitudinem formalem per prius essentialiter id quod est causa vitae aeternae [= beatitudo formalis] est j consistere in actu intellectus speculativi, qui est visio, et per amor pascens sive pastus in viso habito» 5. ' posterius in actu voluntatis, qui est amor amicitiae erga Et alibi, definiens beatitudinem formalem per fruitionem Deum intuitive visium. Dei, ait quod «intellectu affectivo fruitur qui fruitur; ille En quomodo formulatur a Suarezio: «dico ergo, primo, enim intellectus coniunctus est voluntati, et obiectum eius essentiam beatitudinis formalis primo et principaliter consi­ proprium est primum verum et bonum, et illud idem finis stere in visione Dei clara, in qua, quasi in fonte et radice, eius est in quo stat et cui inhaeret: in inferioribus autem tota perfectio beatitudinis continetur»9. «Dico, secundo: solum actum voluntatis et amorem perfe1 Richardus de Mediavilla, O. F. M., in IV Sent., d. 49, q. 6-8 pp. 652-656, Bresciae, 1591. 2 Thomas de Argentina, O. S. A., in IV Sent., d. 49, q. 3, a. 2, conci, tertia. «Beatitudo principaliter consistit in actu potentiae volitivao (ed. Genuae, 1585, fol. 201 rb in fine); conci, quarta: «Beatitudo aliquo modi consistit in actu intellectus, quamvis non aeque principaliter sicut in acvd voluntatis* (ibid., fol. 201 vb). 3 Ioannes de Bassolis, O. F. M. «Dico quod beatitudo essentialiter ct formaliter non consistit tantum in unico actu, sed consistit in actu utriusque potentiae, intellectus scilicet et voluntatis, scilicet in visione et fruitione quam habet voluntas in patria respectu obiecti beatifici, quae non est delectatio ipsa» (in IV Sent., d. 49, q. 2, a. 2, ed. Parissis, 1516, fol. 149 vb). Et infra: «in actu voluntatis principaliter consistit beatitudo» (ibid., q. 3, a. 2, fol. 153 vb); «dico breviter quod in actu voluntatis, qui est actus amicitiae, sicut declaratum est supra, principalius consistit beatitudo quam in visione vel in quocumque alio» (ibid., a. 3, fol. 154 ra). 1 Andreas de \ ega, O. F. M., De tustificatione doctrina universa, lib. VII, cap. 3, p. 133 b, Coloniae, 1572. ‘ S· A“ETS NUGOTS’ °' P·’ in IV Sent·’ d' 49, a. 4, ed. cit., t XXX > p. 671 b. 1 S. Albertus Magnus, Summa theol., I P., tract. II, q. VII, memb. 2, quaest. incidens, ed. cit., t. XXXI, p. 36. 1 S. Albertus Magnus, op. et loc. cit., ad 2, p. 35 b. 3 Ludovicus de Molina, S. I., in I, 12, 1, disp. 2, conci. 5-6, ed. Lugduni, 1622, p. 96 a; q. 26, p. 356: «beatitudo in visione, amore et fruitione Dei clare visi est posita». 4 Greg. de Valentia, S. I., in I-II, 3, disp. 1, punct. 4, ed. cit.^ coi. 61, 68-71. • Ioannes de Salas, S. I., in I-II, 3, 4, scilicet tract, II, disp. sy sect. 5. 5 I. Muncunill, S. I., Tractatus de Deo creatore et de Novissimis disp. IV, cap. 3, a. 2, nn. 879-891, pp. 582-587, Barcinone, 1922; B. Beraza, S. I., De Deo elevante, de peccato originali et de novissimis, nn. 1.290-1.296, PP· 571-574» Bilbao, 1924. Cf. tamen nn. 1.298-1.299 una cum n.° 1.301, PP· 574-5757 Mastrius, O. M. C., in I Sent., d. 6, q. 12, a. 1. ’ Siuri, De novissimis, tract. 36, cap. 4, nn. 52-56. » SuArez, S. L, in I-II, disp. 8, sect. 1, n.<> 29» ed. cit., t. IV, p. 79 a. ISO I P. Q. II. Sect. I.—De genere psychol. beat. form, ex parte poten. ctum Dei ex cantate, non posse esse essentiam totam beati­ tudinis» \ «Dico, tertio: amor caritatis et amicitiae divinae est simpli­ citer necessarius ut homo sit supernaturaliter perfecte beatus, et absolute dicendus est de essentia ipsius beatitudinis»12. «Dico, quarto: amor concupiscentiae propriae beatitudinis obiectivae vel formalis non est simpliciter necessarius nec de [ essentia beatitudinis, potest tamen in illa reperiri tanquam secundaria perfectio eius» 3. Et addit contrarium sibi ali- > quando probabile visum fuisse, «nunc tamen verius iudico eum qui haberet visionem et amorem amicitiae, etiamsi nullum actum alium amoris concupiscentiae habere intelligatur, esse simpliciter beatum essentialiter»4. Et concludit: «ultimo dicendum est delectationem seu gaudium, prout est actus seu res distincta ab amore amicitiae | Dei secundum se, non esse de essentia beatitudinis, sed esse proprietatem per se ac necessario consequentem ipsam»5. Sed multo ante istos theologos hanc sententiam melius formulavit Petrus Paludanus, qui notat quod «in patria, sicut in via, est duplex felicitas, speculativa et practica, cum quidquid perfectionis sit in via eminentius sit in patria. ' Loquendo ergo de felicitate contemplativa, illa consistit in actu intellectus, non solum principaliter aut essentialiter, immo totaliter; ad quam quicumque actus voluntatis, sive , sit dilectio, sive delectatio aut fruitio, non se habet essentia­ liter, immo nec consequenter nec accidentaliter, quia non potest aliquis actus voluntatis sequi intellectum pure speculativum; ille enim speculativus qui non dicit de prosequibili et fugibili nunquam movet... Secundo, possumus loqui de beatitudine supernatural. activa, et üla consistit in actu intellectus practici anteadenter, sicut et omnis actus voluntatis, et in actu dilectionis voluntatis essentialiter, et in actu delectationis consequenter... SuArez, ibid., η.” 30, p. 79 b. SuArez, ibid., n.° 31, p. 79 b in fine. 3 SuArez, ibid., n.° 36, p. 81 b. 4 SuArez, ibid., n.° 38, p. 82 b. 5 SuArez, ibid., n.° 42, p. s3 5. 1 Cap. II.—An sit operatio potentiae organicae 181 Tertio, si loquamur de beatitudine, prout dicit statum aggregatum ex ista duplici felicitate, sic consistit quidem in actu utriusque essentialiter, sed in actu intellectus principali­ ter; quia illud quod est melius in toto aggregato est princi­ palius: huiusmodi autem est felicitas contemplativa, non activa, cum ista sit propter illam» 1. Sumendo ergo essentiam beatitudinis formalis adaequate, per prius consistit in actu intellectus et nonnisi per posterius in actu voluntatis, licet uter que actus sit de eius essentia. Quartus modus explicandi hanc tertiam sententiam fun­ damentalem est Lessii, qui ad essentialem rationem beatitu­ dinis formalis ait requiri tres actus: visionem, amorem et gaudium seu delectationem, intelligendo amorem et gaudium amicitiae, non concupiscentiae; addit tamen quod ad comple­ tam et adaequatam rationem eius, etiam isti duo actus con­ cupiscentiae requiruntur, «et ita in universum quinque actus circa Deum sunt necessarii: visio clara, amor amicitiae, gaudium amicitiae, amor concupiscentiae et gaudium con­ cupiscentiae» 2. Sed quantum ad determinandas partes trium actuum requisitorum ad ipsam essentialem rationem beatitudinis for­ malis, distinguit tres adspectus: «possunt enim hi actus tri­ pliciter spectari: primo, secundum physicam perfectionem suam; secundo, prout sunt quaedam bona Dei et in eius honorem cedunt; tertio, ut sunt bonum hominis, quod homo sibi appetit»3. Si ergo considerentur secundum suam perfectionem physi­ cam, actus intellectus, qui est visio, est potior quam actus voluntatis, qui sunt amor et gaudium amicitiae; et ideo, sub hoc respectu, essentia beatitudinis formalis principalius consistit in actu intellectus quam in actu voluntatis. Si vero sumantur hi actus secundum quod sunt quod1 Petrus Paludanus, O. P., in IV Sent., d. 49, q. 3, a. 2, fol. 226 va. Parisiis, 1518. 2 Lessius, S. I., De summo bono, lib. II, cap. 5, nn. 27-28, pp. 58-9, ed. Parisiis, 1880. 3 Lessius, op. et loc. cit., cap. 6, n. 30, p. 60. 182 Ip. Q. II. Sect. I.—De genere psychol. beat. form, ex parte poten, Op, IL—An sit operatio potentiae organicae 183 dam bonum Dei et in eius cedunt honorem, amor caritativus ( etnegat amorem esse; secunda [= Scoti] affirmat amorem nniîrinrinp àvidetiir " . __ · ·_______ ___ __________ r amiciatiae «videtur tpr»prp tenere principatum» 1*. esse, et negat esse visionem; tertia vero [= Suareziij esse Si denique tertio modo spectentur, quatenus scilicet ; utrumque actum simul, et negat esse seorsim. sunt quoddam bonum hominis, quod homo sibi maxime appetit, Nos autem asserimus tum visionem, tum amorem, tum «gaudium videtur esse potissimum»2. Consequenter, hoc du­ utrumque actum simul et seorsim esse adaequate beatitudi­ plici sensu, essentia beatitudinis formalis principalius consi­ nem essentialem, ita ut in quolibet seorsim ab alio repe­ stit in actu voluntatis quam in actu intellectus. datur conceptus assentialis beatitudinis, scilicet assecutio et Revera tamen hic modus intelhgendi essentiam beatitu­ possessio sufficiens summi boni, quae beatum a non beato dinis formalis nihil est aliud quam syncretismus quidam 1 distinguat, et cui debeantur cetera bona beatitudinem con­ secundi et tertii modi, prout a Suarezio fuerat explicatus. comitantia» x. 91. Quarta principalis sententia, quae est Martinez de Et paulo post explicat proportionem utriusque actus, Ripalda, sustinet essentiam beatitudinis formalis hominis ex scribens: «ex multiplici beatitudine suppositi integratur una aequo consistere in actu intellectus, qui est visio, et in actu beatitudo, quae simplici voce beatitudinis significatur, comvoluntatis, qui est amor, quasi ex duabus partibus seu beati- plectens compositione quasi homogenea plures et diversas tudinibus homogeneis. «Sentio igitur, ait Ripalda, creaturam I beatitudines... Igitur integritas et compositio beatitudinis rationalem esse beatam duplici beatitudine essentiali: alia, nostrae ex visione et amore Dei non est homogenea ex parti­ quae in sola visione, seorsim ab amore; alia, quae in solo bus, quae seorsim non sint beatitudo essentialis, qualis amore, seorsim a visione adaequate consistat: atque adeo adstruitur ab assertoribus tertiae sententiae; sed homogenea omnes superiores sententias esse veras in eo quod affirmant, ex partibus quae seorsim sint beatitudo. Ceterum, quia una­ falsas vero in eo quod negant. Nam prima [= S. Thomae] quaeque est beatitudo diversae speciei, quamvis sub con­ affirmat visionem esse adaequate beatitudinem essentialem, ceptu genetico beatitudinis conveniant, ideo ea integritas et compositio non absolute homogenea, sed quasi homogenea, a nobis dicitur»12. 1 Lessius, ibid., n.° 37, Notat denique Ripalda, cum complacentia, se in hanc 2 Lessius, ibid., n.° 38, p. 64. Lessius tamen in suo commentario posthumo in I-II, 3, 4, dub. 2, sententiae S. Thomae adhaeserat. Huic sententiam venisse duplici motivo: primo, «quia per eam Lessii explicationi similis fuit opinio celeberrimi Thomae de Campanella, conciliantur tres superiores sententiae»; secundo, quia ipsa O. P., iuxta quem, «qui disputant utrum beatitudo consistat in sapientia est tota realis, ac per eam vitantur querelae de verbis, quibus vel in amore, insufficienter loquuntur: nam in omnia posse et scire et veil· , necessario ponenda est, si sufficiens sibi esse debet beatus. Sed ubinam prin/ | omnes theologi praecedentes detinebantur 3. 92. Postremo, addi potest quinta sententia, quasi extra cipalius? Nullibi puto, sed aeque in tribus primalitatibus. Sed, si magnificanda est aliqua, potius in voluntate et amore, cuius obiectum est bonum formaliter. seriem, quae est S. Bonaventurae et loannis Pecham, pro ea quod beat; ut autem cognitum, non est bonum sed pulchrum: beat aut parte qua essentiam beatitudinis formalis reponunt in actu ut bonum. secundo; nam supra vidimus 4 eos principaliter hanc beatituVoluntas quoque praesupponit posse et scire, unde complet esse et beari, posse autem non praesupponit scire nec velle. Sapientia etiam praece­ dit velle et amare atque ad ipsum quasi ordinatur; quamvis radicaliter sed non lormaliter in ipsa potentia sit omnis primalitas, et similiter in sapientia et in amore. Incipit quidem beatitas in potentia, completur [in sapientia], consum­ matur in amore* (Thomas Campanella, O. P., Theologicorum liber primui, cap. 18, a. i, p. 453, 18-34, edizione critica, con introduzione, appendici e una tavola, a cura de Romano Amerio, Milano, 1936). 1 Ioannes Martinez de Ripalda, S. I., De ente supernatural·, disp. loo, sect. 3, n.° 12, ed. Parisiis, 1870, t. Π, P- 35*· Ripalda, op. et loc. cit., n.° 14, ρ. 351 b. 3 Ripalda, ibid., n.° 15, p. 351 b in fine· Supra, n.° 49. 184 I P. Q. IL Sect. I.—De genere psychol. beat. form. ex parte pûtes. dinem in habitu seu dotibus animae collocasse. Quatenus ergo beatitudo formalis nominat actus dotum animae, essen­ tialiter consistit in actu trium dotum, quae vicissim respon­ dent tribus viribus animae, nempe in visione seu apprehen­ sione intellectus, in tentione seu comprehensione memoriae et in fruitione voluntatis, ita tamen ut principaliter sita sit in fruitione voluntatis et nonnisi per posterius in visione intel­ lectus et in comprehensione memoriae. Et ratio est, quia beatitudo formalis est deiformitas glo­ riae seu imago similitudinis, quae respondere debet imagini ; recreationis seu gratiae, sicut haec respondet imagini creatio­ nis seu naturae; sicut enim gratia est perfectio naturae, ita gloria est perfectio gratiae. Constat autem quod imago crea­ tionis consistit in tribus viribus quasi consubstantialibus ani- i mae, nempe in intellectu, in voluntate et in memoria. Ergo i et imago recreationis consistere debet in tribus virtutibus theologicis quasi consubstantialibus gratiae, scilicet in fide, quae respondet intellectui; in spe, quae respondet memoriae; et in caritate, quae voluntati respondet. Et similiter imago deiformitatis seu similitudinis debet consistere in tribus dotibus animae beatae, quasi consubstantialibus gloriae, ni- ' mirum in visione, quae fidei succedit et intellectui respondet; in tentione seu comprehensione, quae succedit spei et re­ spondet memoriae; et in fruitione, quae complet caritatem et voluntati respondet. En verba S. Bonaventurae: «quoniam omnium iustorum praemiatio fieri debet secundum quod exigit retributio iusta et etiam productio virtuosa, et productio Dei fecit rationalem spiritum prope Deum, capacem Dei, capacem scilicet se­ cundum vim inditae imaginis ipsius beatissimae Trinitatis, i cui in iustis totus hominis spiritus secundum integritatem imaginis deservit, hinc est quod nullo minus Deo potest ratio­ nalis spiritus praemiari, nec impleri, nec eius capacitas ter­ minari: ideo in praemium datur ei deiformitas gloriae per quam, Deo effectus conformis, et ratione ipsum videat clare, et voluntate diligat plene, et memoria retineat in aeternum, ut sic anima tota vivat, tota dotetur [tribus dotibus] in tribus animae viribus, tota Deo configuretur, tota illi uniatur, tota Cap. IL—An sit operatio potentiae organicae 185 in illo conquiescat, in ipso sicut in omni bono inveniens pacem, lucem et sufficientiam sempiternam, per quam in statu omnium bonorum congregatione perfecto constituta et aeterna vivens vita, dicatur beata et etiam gloriosa» \ Bonaventurae plane consentit loannes Pecham, qui ait: «ista beatitudo consistit in tota imagine, in memoria scilicet tenente, in intellectu apprehendente et in voluntate fruente, et tamen principaliter in actu voluntatis»12; «concedo igitur quod beatitudo principaliter consistit in actu voluntatis» 3. Et paulo post: «beatitudo, inquit, attribuitur visioni sicut fundamento et non sicut causae principali; unde etiam in hac miseria non plus cognoscere Deum per se, sed plus amare facit beatitudinem viae: eodem modo est in patria» 4. Et «licet videre Deum sit habere ipsum, non tamen ipsum habere est beatificum nisi secundum quod praesens videtur ad fruendum; unde et beatitudo erronea peccantium non in hoc consistit quod habent suum desideratum, sed quia habent ipsum ad fruendum pro libito suo: unde Hugo dicit haberi Deum amando»5. Haec, de diversis theologorum sententiis. Superest iam ut veram sententiam explicemus. § II QUAESTIONIS RESOLUTIO 93. conclusio: beatitudo formalis hominis consistit essenHaliter m solo actu intellectus. 1 S. Bonaventura, Breviloquium, P. VII, cap. 7, Opera, ed. Quaracchi, t. V, p. 289 b. Cf. etiam in IV Sent., d. 49, P. I, a. unie., q. 5, ad 1-3, ed. cit., t. IV, p. 1.009 b. 2 Ioannes Pecham, O. F. M., Quaestiones de Anima, q. 24, ed. cit., p. 177· 3 Pecham, op. et loc. cit., in fine corp, art., p. 178. 4 Pecham, op. et loc. cit., ad 1, p. 178. 3 Pecham, ibid., ad 2, p. 179. I P. Q. Π. Sect. I.—De 186 genere psychol. beat. form, ex parte poten 94. Probatur, primo, indirecte et quasi negative, per exclu­ sionem aliarum sententiarum. A. Atque in primis constat beatitudinem hominis forma­ lem non consistere essentialiter in actu voluntatis; id quod ostenditur tum argumento proprio, tum argumento analogico. a) Argumentum proprium. Beatitudo formalis consistit essentialiter in ipsa consecutione seu adeptione beatitudinis obiectivae, ut saepius dictum est, et omnes theologi conve­ niunt. Atqui ipsa consecutio seu adeptio beatitudinis obie­ ctivae non consistit essentialiter in actu voluntatis. Aut enim consisteret in aliquo actu voluntatis circa media, aut in aliquo actu voluntatis circa finem. Neutrum dici potest. a) Evidenter non consistit in aliquo actu voluntatis circa media. Nam omnes actus voluntatis circa media, scilicet consensus, electio et usus, per se primo et immediate attin­ gunt media, ut patet ex terminis, hoc est, bona creata, et nonnisi illis mediantibus seu per se secundo attingere possunt ipsum finem ultimum, qui est bonum increatum, in quo vera beatitudo obiectiva consistit. Atqui de ratione ipsius adeptio­ nis seu consecutionis beatitudinis obiectivae est quod sit immediata l. Ergo eo ipso quod beatitudo obiectiva non est proprium et formale obiectum voluntatis circa media, beati­ tudo formalis excluditur ab huiusmodi actibus. b) Neque consistit in aliquo actu voluntatis circa ipsum finem. Etenim actus voluntatis circa finem sunt tantummodo tres, nempe velle seu amare, frui seu delectari seu gaudare, et intendere seu desiderare. At vero nullus ex his tribus actibus est essentialiter ipsa consecutio seu adeptio beatitu­ dinis obiectivae. Non quidem intendere seu desiderare, quia actus essentia­ liter postulans distantiam seu non possessionem finis non est essentialiter ipsa adeptio seu possessio finis, ut patet ex ter­ minis. Atqui intentio seu desiderium finis essentialiter pos­ tulat distantiam seu non possessionem finis; nam desiderium est essentialiter non habiti, et intentio est essentialiter ten1 Benedictus XII, Const, dogmatica tl3encdictus Deus*, Denz., n.° 531 Q\p. II.—An sit operatio potentiae organicae 187 kniia seu motus in id quod nondum possidetur, ut pos1 sideatur: «est enim desiderium, ait S. Thomas, secundum quod voluntas tendit in id quod nondum habet; hoc autem I tontrariatur rationi ultimi finis» formalis scu quo 1; et iterum ♦ipsimi desiderium finis non est consecutio finis, sed est motus ad finem»2. Ergo beatitudo formalis hominis nequit essen­ tialiter consistere in actu intentionis seu desiderii. Non velle seu amare vel diligere. Si enim amori conveniret esse essentialiter ipsa formalis beatitudo hominis, necessario I deberet ei convenire aut secundum communem rationem amoris in quantum huiusmodi, aut secundum rationem pro­ priam amoris supematuralis caritativi. Non secundum rationem communem amoris. Nam haec communis ratio amoris potest tripliciter intelligi: uno modo, \ tu extendatur usque ad ipsum amorem innatum, et tunc mani­ feste non potest in eo essentialiter consistere beatitudo for­ malis hominis, tum quia beatitudo formalis est propria intel­ lectualis naturae, dum amor innatus est communis omnibus I rebus, etiam inanimatis 3; tum etiam quia amor innatus non est operatio, sed merus ordo seu inclinatio ontologica, dum 1 beatitudo formalis essentialiter consistit in aliqua operatione, ut patet ex supra dictis4: alio modo, ut restringitur ad solum amorem elicitum, ita tamen ut extendatur ad amorem sensitivum, et in hoc casu manifestum est etiam quod in eo . non potest essentialiter consistere beatitudo formalis homi­ nis, tum quia talis amor est communis homini et brutis animalibus, dum beatitudo formalis est propria hominis; tum etiam quia beatitudo formalis eadem specie et numero quantum ad essentiam suam est in animabus sanctis separa1 tis, in quibus tamen non datur amor sensitivus, cum careant i potentiis organicis, ad quas iste amor spectat5: tertio modo, ' ut limitatur ad solum amorem elicitum rationalem, non 1 1 3 4 4 III Contra Gent., cap. 26, arg. 5. I-II, 3, 4. Vidcsis etiam I, 20, 1; Ι-Π, 12; 23, 4; 30, 2; 33, 2. Cf. IIT Contra Gent., cap. 26, arg. 1. Supra, nn. 53-65. Cf. supra, nn. 74-85· 188 I P. Q. IL Sect. I.—De Op, π.—an sit operatio potentiae genere psychol. beat. form, ex parte poten. organicae 189 descendendo tamen ad species et modos eius, sed sistendo l concupiscentiae est deordinatus dum personam, ma­ in pura ratione psychologica primi actus voluntatis, qui esi nente persona, ut rem concupiscit, et iam talis amor nequit velle, et sic etiam ab eius ratione excluditur ipsa essentia beatitudo formalis, quae nullo modo potest esse deordinabeatitudinis formalis hominis; nam actus essentialiter abstra- I sed necessario est ordinatissima: sive denique consideretur hens seu praescindens a praesentia seu possessione vel adep- riiate aq proprium principium, nempe ad ipsum habitum caritione beatitudinis obiectivae non est essentialiter ipsa beati- Qtjs a quo elicitur, quia non est actus formalis et primarius tudo formalis, quae est, per difinitionem, ipsa adeptio vel i caritatis, sed tantum secundarius et materialis, utpote terminapossessio de praesenti beatitudinis obiectivae: iam vero amor îu$ ad obiectum mere materiale caritatis; beatitudo autem rationalis, ut merus amor seu simplex velle, essentialiter formalis nequit consistere in aliqua operatione secundaria. abstrahit seu praescindit a praesentia seu possessione proprii I Ergo ex omni parte amor concupiscentiae excluditur ab obiecti, quod est finis obiectivus, etiam ultimus seu beatitudo i ipsa ratione beatitudinis formalis. obiectiva, quia amor respicit bonum seu finem absolute vel Non amor amicitiae. Nam licet iste amor sit perfectissimus secundum se, non secundum conditiones ei advenientes ex posi­ I secundum speciem suam, et obiectum perfectissimum habeat, tiva praesentia vel ex positiva absentia x; est ergo contradictio nempe personam, maxime divinam, et sit actus primarius et in adiecto ponere essentiam possessionis realis et effectivae » formalis caritatis, tamen non est actus primo et formaliter posbeatitudinis obiectivae in actu essentialiter abstrahente a tali I sessivus beatitudinis obiectivae. Etenim ille actus non est pri­ possessione reali, quia nihil potest abstrahere a propria mo et formaliter possessivus beatitudinis obiectivae qui, manens essentia. ' idem specie et numero, dari potest in re sine tali possessione, Neque secundum rationem propriam amoris supernaturalis I ut patet ex terminis. Atqui actus amoris caritativi amicitiae caritativi. Vel enim esset amor concupiscentiae vel amor manens idem specie et numero, potest dari in re sine possesamicitiae. Non amor concupiscentiae: sive consideretur secun­ 1 sione beatitudinis obiectivae. dum se, quia amor concupiscentiae est imperfectus, cum se Quod patet, tum a priori, quia talis est actus qualis est habeat ad amorem amicitiae sicut accidens ad substantiam1 2, habitus operativus a quo procedit: amor autem caritati vus dum beatitudo formalis consistere debet essentialiter in actu amicitiae est actus caritatis, qui est habitus operativus, ma­ perfectissimo; sive consideretur relate ad proprium obiectum, nens idem specie et numero in via et in patria, secundum quod est proprie loquendo res, non persona 3, et ideo non illud: «caritas nunquam excidit» h tum a posteriori, nam in potest esse formaliter possessivus beatitudinis obiectivae, quae angelis, qui caritatem et actus caritatis habent eiusdem spe­ est persona, non res, cum sit ipse Deus: quod si aliquando, | ciei ac homines, actus caritatis, idem specie et numero per­ per accidens, obiectum amoris concupiscentiae est persona, severans, fuit in statu viae et est in statu termini per totam hoc non potest contingere nisi ex duobus: vel quia persona, 1 aeternitatem; idem etiam actus caritatis specie et numero ratione peccati et per modum poenae, transit in conditionem ( qui est in animabus purgatorii separatis, continuabitur sine rei4, quod de Deo certe dici non potest; vel quia ipse interruptione quando transeunt in statum gloriae, qui modo conscio semper fit, cum nullum habeant corpus corruptibile aggravans animam; et plerumque, si non semper, in transitu 1 Vide III Contra Gent., cap. 26, arg. 5; I-II, n, 1 ad 4; 23, 4. directo animarum sanctarum ex hoc mundo in coelum, quin 9-10; 3 4 S. THOMAS, In librum Dionysii de divinis nominibus, cap. IV, lect. Quaestio disp. De Spe, 3; I, 60, 3; I-II, 26, 4; Π-Π. 23, 1. ΙΙ-Π, 25, 3. Π-11,25,11. 1 I Cor13» 190 I P. Q. II. Sect. I.—De genere psychol. beat. form, ex parte poten. retineantur in purgatorio, actus caritatis non interrumpitur, ut experientia constat et historiae sanctorum narrant. Iam vero constat quod actus caritatis, quamdiu est in via, est sine reali et effectiva possessione beatitudinis obiectivae, quia revera angeli viatores nondum erant realiter beati beati­ tudine supernatural!, et similiter sancti inter nos degentes, et manifeste animae sanctae in purgatorio detentae. Tam ergo impossibile est ponere essentiam beatitudinis formalis hominis in amore amicitiae caritativo, sicut ponere beatitudinem formalem realiter separatam a beatitudine obiec­ tiva: si enim realiter separatur ab ea, iam non est ipsa bea­ titudo formalis, quae essentialiter est ipsa coniunctio realis beatitudini obiectivae. Neque frui seu gaudere vel delectari. Nam actus essentia­ liter consequens, ideoque supponens, possessionem beatitudinis obiectivae non est essentialiter ipsa beatitudo formalis, quia nulla essentia supponit vel consequitur rem quam for­ maliter constituit. Atqui fruitio vel gaudium seu delectatio est actus volun­ tatis essentialiter consequens vel supponens possessionem beatitudinis obiectivae; non enim voluntas possidet finem quia gaudet de fine; sed e converso, ideo gaudet de fine quia possidet ipsum \ Huc accedit quod gaudium, sicut et pax, potius se habent per modum effectus seu passionis quam per modum actionis, cum sint veluti naturalis quaedam resultantia ex operatione perfecta possessiva boni perfecti. Propter quod S. Thomas notat quod «cum dicitur quod delectatio est operatio, non est praedicatio per essentiam sed per causam» 12; et in tractatu de caritate appellat gaudium et pacem effectus caritatis potius quam actus 3. At vero formalis beatitudo non est essentialiter passio vel effectus, sed operatio, ut patet ex dictis a. 2. Ex propria ergo ratione psychologica gaudii seu delectationis excluditur essentia beatitudinis formalis. 1 2 3 tatisj I-II, 3,4 cj ii, 3-4. I-II, 31, i ad i. 11-11,27, prol.; 28, prol. et a. 1: utrum gaudium sit effectus cari29, 3· utrum pax sit proprius effectus caritatis. Cap. II.—An sit operatio potentiae organicae 191 β) Argumentum analogicum est duplex: unum, ex propor­ tione inter formalem possessionem finis sensibilis per actum potentiae sensitivae et formalem possessionem finis intelligi­ bilis, qui est beatitudo obiectiva, per actum potentiae ratio­ nalis; aliud, ex proportione inter formalem adeptionem finis motus physici in corporibus et formalem adeptionem finis I ultimi humanae vitae in anima humana. a) Prima analogia proponitur a S. Thoma in hoc loco, et est huiusmodi: de ipsa adeptione vel consecutione supremi I boni intelligibilis, quod est beatitudo obiectiva, per actus potentiae spiritualis, iudicandum est proportionaliter sicut de ipsa adeptione vel consecutione boni sensibilis seu cor­ poralis per actus potentiae sensitivae seu organicae; sicut enim inter animam et corpus datur proportio, ita etiam inter * animam et spiritum, et consequenter inter partem superioI rem animae, quae est propria spiritus, et partem inferiorem, quae est propria animae ut animans corpus, et sic datur proportio et proportionalitas inter psychologiam potentiarum ( spiritualium et psychologiam potentiarum sensitivarum seu organicarum in homine \ Atqui ipsa adeptio seu consecutio boni sensibilis seu corporalis, v. gr., pecuniae, per actus potentiarum sensitivarum, non est essentialiter actus appetitus sensitivi, sed organorum prehensibilium, puta manus vel pedis, ut experientia constat. Ergo similiter ipsa adeptio vel con­ secutio supremi boni intelligibilis, hoc est, beatitudinis obiec­ tivae non est essentialiter actus appetitus spiritualis, qui est voluntas, sed alterius potentiae spiritualis formaliter apprehensivae, quae se habeat ad tale bonum sicut organa prehensibilia corporis ad bonum corporale exterius. b) Secunda analogia indicatur a S. Doctor in Compendio Theologiae. Ita se habet anima humana ad consecutionem proprii finis, qui est beatitudo obiectiva, sicut se habent corpora physica ad suos proprios fines consequendos per motum localem vel per motum generationis; tam enim anima 1 Cf. Quaes t. disp. *De Anima*, 8-10; De spiritualibus creaturis, 9; In I Ethic. Nie., lect. 7, nn. 95-96. 192 I P. Q. II. Sect. I.—De genere psychol. beat. form, ex parte poten. humana quam corpora physica conveniunt in ratione entis mobilis, atque ideo proprius finis obiectivus utrorumque est extra, et illum propriis motibus consequuntur. Atqui pro­ prius finis corporum physicorum mobilium, qui est propria forma vel proprius locus, non attingitur primo et formaliter per motum vel quietem, sed per mutationem instantaneam, qua primo cessat fieri et primo incipit factum esse. Ergo similiter proprius finis animae humanae, qui est eius beatitudo obiectiva, non attingitur primo et formaliter per actum facultatis motus et quietis, quae est voluntas, sed per actum facultatis immediate apprehendentis divinam essentiam sicuti est in se, scilicet per actum intellectus. En verba S. Thomae exponentis hanc subtilem analo­ giam: «circa processum huius beatitudinis consequendum [= consequendae?] similiter se habet [homo] sicut in motu vel in mutatione naturali. In motu enim naturali, primo quidem consideratur aliqua proprietas per quam proportionatur vel inclinatur mobile ad talem finem, sicut gravitas in terra ad hoc quod feratur deorsum; non enim moveretur aliquid naturaliter ad certum finem, nisi haberet proportionem ad illum: secundo autem consideratur ipse motus ad finem: tertio autem ipsa forma [quae est ipse finis motus generationis] vel locus [qui est ipse finis motus localis]: quarto autem quies in forma vel in loco. Sic igitur in intellectuali motu ad finem [= beatitudinem obiectivam], primum quidem est amor inclinans in finem; secundum autem est desiderium, quod est quasi motus in finem, et operationes ex tali desiderio provenientes; tertium autem est ipsa forma, quam intellectus consequitur; quartum autem est delectatio consequens, quae nihil est aliud quam quietatio voluntatis in fine adepto. Sicut igitur naturalis generationis finis est forma; et motus localis, locus —non autem quies in forma vel in loco, sed hoc est consequens finem—, et multo minus motus est finis, vel proportio ad finem: ita ultimus finis creaturae intellectualis est videre Deum, non autem delectari in ipso, sed hoc est concomitans finem et quasi perficiens ipsum; et multo • Cap. II.—An sit operatio potentiae organicae 193 > minus desiderium vel amor esse possunt ultimus finis, cum I hoc et hoc ante finem habeantur» Quae argumenta adeo valida visa sunt Sancto Doctori, qui semper solet esse valde gravis et ponderatus in loquendo, ut fidenter et nervose scribat: «hoc autem [scilicet beatitudi­ nem formalem hominis essentialiter consistere in actu volun­ tatis] esse impossibile, manifeste ostenditur» 1 2. Haec tria verba cumulata, scilicet impossibilitas, demonstratio (ostenditur) et evidentia (manifeste), plane indicant huismodi argumentatioI nem, pro S. Thoma, esse vere apodicticam et stringenI tem. t Quod et repetit in hoc articulo: «dico ergo quod,quantum ( ad id quod est essentialiter ipsa beatitudo [formalis], imposI sibile est quod consistat in actu voluntatis». Ac post pauca I subdit: «et hoc manifeste apparet» 3. Impossibilitas, evidentia I (manifeste), demonstratio (apparet). 95. B. Deinde constat hanc hominis beatitudinem esi sentiahter non consistere in actu voluntatis et intellectus simul. ( a) Qua in re vitanda est in primis quorumdam theoloI gorum exaggeratio iuxta quos sententia reponens essentiam I beatitudinis formalis hominis in actu intellectus et voluntatis simul, scilicet in visione et fruitione divinae essentiae, esset ab Ecclesia definita. Ita Thomas de Argentina qui, postquam retulisset opinionem tenentium essentiam beatitudinis for­ malis hominis consistere in uno solo actu, nempe in solo actu intellectus (thomistae) vel in solo actu voluntatis (sco’ tistae), scribit: «sed ista opinio pro nunc a nullo catholico est tenenda, quia evidenter habet contra se Decretalem nonam editam a Domino Benedicto [XII], in qua Decretali determi­ natur quaestio de visione animarum, quam diu ventilavit antecesor eiusdem Benedicti, scilicet Papa loannes XXII. Sicut enim patet in illa determinatione, vera beatitudo animae consistit in visione et fruitione divinae essentiae; quorum pri- 1 Comp. theo!., I P., cap. 107, ed. Vives, Opera, t. 27, pp. 42-43· » III Contra Gent., cap. 26, arg. 1, initio. ’ I-II, 3, 4 c. 11—De Hoainis **· 194 I P. Q. Π. Sect. I.—De genere psychol. beat. form, ex parte poten. Cap. 11.—An sit operatio potentiae organicae 195 Quibus addi potest Catechismus Romanus, haec habens: mum est actus intellectus, sed secundum est actus w/i/wlilia imprimis distinctione uti oportebit, quam a gravissimis tatis» A Ac revera Benedictus XII, in sua Constitutione dogma­ divinarum rerum scriptoribus accepimus; hi enim duo bo­ tica Benedictus Deus, data die 29 ianuarii 1336, magna insi­ norum genera esse statuunt, quorum alterum ad beatitudinis stentia describit animarum sanctarum beatitudinem forma­ naturam pertinet, alterum ipsam beatitudinem consequitur: lem per visionem et fruitionem divinae essentiae, septies repe­ quare illa essentialia, haec vero accessoria bona, docendi causa, tens utrum que verbum in eadem paragraphe. Definit enim appellarunt. Ac solida quidem beatitudo, quam essentialem communi quod animae separatae et perfecte purgatae, post Christi mortem: 1) «viderunt et vident divinam essentiam visione , nomine licet vocare, in eo sita est ut Deum videamus eiusque intuitiva et etiam faciali, nulla mediante creatura in ratione pulchritudine fruamur, qui est omnis bonitatis et perfectionis obiecti visi se habente, sed divina essentia immediate se fons et principium. «Haec est vita aeterna, inquit Dominus, nude, clare et aperte eis ostendente 2) quodque sic videntes, ut cognoscant te solum Deum verum et quem misisti lesum eadem divina essentia perfruuntur; 3) necnon quod ex tali Christum»1. Quam sententiam S. loannes videtur interpre­ visione et fruitione eorum animae, qui iam decesserunt, sunt tari, cum ait: «carissimi, nunc filii Dei sumus et nondum vere beatae, et habent vitam et requiem aeternam; 4) et etiam apparuit quid erimus; scimus quoniam, cum apparuerit, animae illorum, qui postea decedent, eandem divinam vide­ similes ei erimus, quoniam videbimus eum sicuti est» 2. Sig­ bunt essentiam ipsaque perfruentur ante indicium generale; nificat enim beatitudinem ex his duobus constare, tum quod, 5) ac quod visio huiusmodi divinae assentiae eiusque fruitio Deum intuebimur, qualis in natura sua et substantia est actus fidei et spei in eis evacuant, prout fides et spes proprie tum quod veluti dii efficiemur» 3. Ac statim explicat hanc divinam filiationem per fruitio­ theologicae sunt virtutes; 6) quodque, postquam inchoata fuerit vel erit talis intuitiva ac facialis visio et fruitio in eis­ nem: «nam, inquit, qui illo fruuntur, quamvis propriam sub­ dem, eadem visio et fruitio sine aliqua intercissione seu stantiam retineant, admirabilem tamen quandam et prope evacuatione praedictae visionis et fruitionis continuata exsi­ divinam formam induunt, ut dii potius quam homines stit et continuabitur usque ad finale indicium, et ex tunc videantur»4. Denique in Concilio Vaticano parabatur definiendum usque in sempiternum»12. Similiter Clemens V damnarat paulo antea istam pro­ quod «in hac supernaturali exsaltatione homo ordinatus est positionem Beguardorum et Beguinarum: «quod quaelibet ad Deum intuitive videndum, amore huic visioni respondente intellectualis natura in seipsa naturaliter est beata, quod­ amandum beateque possidendum, eo modo qui est supra omnes que anima non indiget lumine gloriae ipsam elevante ad vires naturales»5. Sed haec parum urgent et facile solvuntur. Primo quidem Deum videndum et eo beate fruendum» 3. quia sensus verborum et intentio decretorum Clementis V et Benedicti XII non sunt determinandi a priori, sed ex contraThomas de Argentina, O. S. A., in IV Sent., d. 49, q. 3, a. 2. ed. cit., fol. 204 va. Idem postea docuerunt Alphonsus Vargas, qui Tole­ tanus appellari solet, in I Seni., d. i, q. 2, a. 3, ad arg. contra tertiam cond.; 1 Ioan., 17,3· Andreas de Vega, O. F. M„ Commentaria in aliquot Concilii Tridentia 2 I Ioan., 3, 2. decreta, lib. VII, cap. 3; Antonius de Corduba, O. F. M., in I Sent q 42. ’ Cathechismus Romanus, I P., a. 12, n.° 7, ed. cit., p. 148. prop. 2, arg. 10. ’’ 4 Catechismus Romanus, ibid., n.° 8, p. 148. 3 Denz., n.° 530. 5 Prima forma schematis Constitutionis Dogmaticae de doctrina catholica, 3 Denz., n.° 475. cap. 16, Acta Concilii Vaticani, ed. cit., t. 50, coi. 71. 1 196 I P. Q. II. Sect. I. De genere psychol. beat. form, ex parte ροτςν rus erroribus quos damnant. Atqui contrarii errores non erant de hac quaestione: in quo actu essentialiter consistat beati­ tudo formalis hominis, sed de tempore seu momento quo talis beatitudo ab hominibus sanctis obtinetur; nam Beguardi et Beguinae nimis cito et faciliter eis dabant beatitudinem, nempe in hac vita mortali, et quidem viribus naturae solius, absque auxilio Dei per lumen gloriae: e contra, loannes XXII, et qui­ dam curiales ei adhaerentes, licet mere opinative et ut perso­ nae privatae, nimis tarde et difficiliter ipsis beatitudidem concedebant, nempe in altera vita tantum et quidem post universalem corporum resurrectionem et generale indicium^ et non solum post passionem et mortem Christi et plenam purgationem, si necessaria foret, animarum separatarum. Ergo determinatio Ecclesiae cadit immediate circa quaestionem temporis; nempe: a) non in hac vita, sed in altera (contra ; Beguardos et Beguinas); b) in altera tamen non est bea­ titudo formalis differenda usque ad resurrectionem universalem et generale iuditium, sed statim danda post plenam purgatione^ si haec fuerit necessaria (contra loannem XXII ut privatum doctorem); c) et quidem ad eam assequendam non sufficit sola natura, sed requiritur lumen gloriae animam elevans ad, Deum beate attingendum (ex consequenti, contra Beguardos et Beguinas). Velle igitur videre in his dictis definitionem essentiae beatitudinis formalis, est in eis invenire quae Ecclesia de facto non posuit, neque ponere voluit. Secundo, quia vis decretorum Ecclesiae a posteriori con­ stat, tum ex eventu et praxi eiusdem Ecclesiae, tum etiam ex decretis subsequentibus de eadem re ab Ecclesiae auctoritate manantibus. Iam vero ut ex historia theologiae patet, post predicta decreta, thomistae et scotistae suas oppositas sen­ tentias, ab ista diversas, acriter defenderunt ac defendunt quin auctoritas Ecclesiae unquam reclamasset; e contra, circa quaestionem de necessitate luminis gloriae et de tem­ pore quo animae sanctae in aeternam vitam recipiuntur, nulla amplius quaestio habita est in Scholis. Manifeste ergo | eventus ostendit Ecclesiam in illis decretis non determinasse quaestionem de natura vel essentia beatitudinis formalis, sed solum de tempore et de eius supematuralitate. Cap. IL—An sit operatio potentiae organicae 197 Ceterum Ecclesia, in posterioribus decretis de hac re, solum nominat visionem, non fruitionem; nam Concilium Florentinum repetit ex una parte definitionem Benedicti XII circa tempus beatificationis animarum sanctarum, ex alia vero hanc beatitudinem describit per visionem divinae essentiae, quin verbum addat de fruitione. Definit enim «illorum ani­ mas, qui post baptisma susceptum nullam omnino peccati maculam incurrerunt, illas etiam quae post contractam pec­ cati maculam vel in suis corporibus vel eisdem exutae cor­ poribus, prout superius dictum est, sunt purgatae, in coelum mox recipi [materia prius directe definita a Benedicto XII], et intueri clare ipsum Deum trinum et unum sicuti est, pro meritorum tamen diversitate alium alio perfectius» 1. Ruit ergo penitus argumentum deductum ex repetita unione visionis et fruitionis, cum hic fruitio non ponatur. Immo et specimen decreti Concilii Vaticani ponit amorem loco fruitionis. Unde haec omissio vel mutatio verbi, fruitio, actu exercito monstrare videtur eam esse accidentalem vel indifferentem ad ipsam formalem beatitudinem; dum e con­ tra visio, quae semper adhibetur, essentiam vel substantiam beatitudinis formalis constituere videtur. Neque ea, quae inducuntur ex Catechismo Romano, amplius urgent. Nam paulo post verba inducta, explicat beatitudinem formalem per possessionem Dei; et hanc, per usionem eius facialem, omissa fruitione. «Ut igitur, inquit, rem paucis complectamur, summa illa et absoluta beatitudo, quam essentialem vocamus, in Dei possessione constituenda est, quia enim ei ad perfectam felicitatem deesse potest, qui Deum optimum et perfectissimum possidet? 2. Et rursus: beati Deum praesentem semper intuentur, quo quidem dono omnium maximo et praestantissime, divinae essentiae partici­ pes effecti, vera et solida beatitudine potiuntur» 3. Deceptio horum theologorum venit ex eo, quod sat non 1 2 1 totus Denz., n.° 693. Catechismus Romanus, I P., a. 12, n.° 12, ed. cit., pp. 150-151. Catechismus Romanus, loc. cit., n.° 10, p. 15°· Et n.° praecedenti est in exponenda visione faciali. 198 I P. Q. II. Sect. I.—De genere psychol. beat. form, ex parte poten, Cap. II.—An sit operatio potentiae organicae 199 Et haec essentialis beatitudo ut se tenet ex parte subiecti explicite distinguunt beatitudinem essentialem et accidens seu beatitudinis formalis, «consistit in perfecta coniunctione beatitudinis. Nam beatitudo essentialis et beatitudo acciden­ talis per prius dicuntur de beatitude obiectiva, et ex conse­ animae ad Deum, in quantum eo perfecte fruitur ut viso et amam perfecte» 1 * , hoc est, «in visione Dei et gaudio de ipsoquenti de beatitudine formali physice considerata; dum e contra essentia et accidens beatitudinis proprie dicuntur de met Deo»2. Sed essentia beatitudinis, per contrapositionem ad accisola beatitudine formali, et quidem metaphysice inspecta Dicitur enim beatitudo essentialis seu principalis triplici ^ens e'us’ nom^nat elementum primarium beatitudinis for­ malis, nempe operationem hominis «per quam primo attingit ratione, scilicet: a) quia est de obiecto essentiali seu principali beatitudinis, quod est ipse Deus; per contrapositionem Deum1)3 Non ergo nominat omnem actum circa ipsum ad beatitudinem accidentalem seu secundariam, quae est de Deum, ut beatitudo essentialis subiective considerata, sed obiecto secundario seu accidentali beatitudinis, nempe de solum actum quo primo et formaliter Deum attingit. Ergo Benedictus XII et Catechismus Romanus et speci­ bonis creatis praeter Deum; b) quia respicit subiectum pri­ marium seu essentiale beatitudinis, nempe animam seu men decreti Concilii Vaticani describunt beatitudinem for­ spiritum secundum facultates eius spirituales, quae sunt malem essentialem, sed non tangunt quaestionem de essen­ intellectus et voluntas; dum e contra beatitudo accidentalis tia beatitudinis formalis, de qua unice loquimur in prae­ respicit subiectum secundarium eius, videlicet corpus et senti. Distinctio inter beatitudinem essentialem et acciden­ facultates organicas, quae solum sunt capaces per se attin­ talem aequivalenter continetur in revelatione et traditione gendi bona creata sensibilia, et non ipsum Deum, cuius Ecclesiae, ubi beatitudo animae et beatitudo corporis expli­ tantum sunt capaces intellectus et voluntas; c) quia beatitudo | cite secernuntur; sed distinctio inter ipsam essentiam beati­ essentialis correspondet ut praemium directum actibus prin­ tudinis et accidens eius subtilior est, et theologorum propria; cipalibus vitae moralis supernaturalibus, nempe actibus vir­ , quia, ut recte notat Ioannes a S. Thoma, quidditates rerum tutum theologicarum; dum beatitudo accidentalis respondet rimari et speculari ad scholasticas disputationes pertinet, non actibus secundariis vitae moralis supernaturalis, quae sunt ad dogmata fidei, et hic de essentiali ratione beatitudinis est quaestio»4. actus virtutum moralium. Quae cum ita sint, ad solvendam quaestionem praesentem Unde S. Thomas docet quod «praemium sanctorum est duplex, scilicet essentiale gaudium, quod de divinitate ha­ non est appellandum ad auctoritatem Scripturae, traditionis bent; et accidentale, idest gaudium quod habent de quocumque 1 et Ecclesiae, sed ad rationes theologicas. 96. p) Atqui huiusmodi rationes invicte demonstrant bono creato»1 Docet insuper praemium essentiale conferri animabus sanctis separatis ante diem iudicii generalis; acciden­ essentiam beatitudinis formalis hominis non consistere in tale vero, quantum est ex parte subiecti, eis advenire post actu intellectus et voluntatis simul. Et sane, cum beatitudo formalis sit essentialiter media corporis et sensuum reassumptionem 2. Finaliter tradit es­ sentiale praemium, quod est aurea vel corona, respondere inter subiectum beatificandum et obiectum beatificans, triradici caritatis; dum accidentale, quod et aureola appellatur, respondet potius substantiae operis boni 3. 1 IV Sent., d. 49, 5, I. IV Sent., d. 12, 2, 1, qla. 2. De Malo, 2, 2 ad 8; I-II, 4, 5. In epist. ad Romanos, cap. 8, lect. 5, ed. cit., 117 b; IV Sent., d. 49,5,1, 1 D. BAnez, O. P., in II-II, 24, 6 dub. 5, § secundum fundamentum, ed. cit, coi. 920. * III Contra Gent., cap. 26, arg. 9· « Ioannes a S. Thoma, Ο. P., Cursus theol., m I-II, 3, 4> disp. 2, a. 2, n? 6, ed. cit., p. 97 a· 200 IP. Q. II. Sect. I.—De genere psychol. beat. form, ex parte poten. Cap. II.—An sit operatio potentiae organicae 201 pliciter considerari potest: uno modo, formaliter vel secun­ ( m et continua et sempiterna operatione in illo beatitudinis dum se; alio modo, originative seu per comparationem ad i statu mens hominis Deo coniungitur» \ potentiam vitalem a qua vitaliter producitur; tertio modo, I Similiter, beatitudo supernaturalis inchoata seu viae du­ terminative seu per comparationem ad beatitudinem obiecti- plex quidem est, scilicet, activa et contemplativa, maxime vam ad quam terminatur. lam vero, ex omni parte apparet autem contemplativa. At in patria non manet formaliter nisi beatitudinem hominis formalem non consistere essentialiter vita contemplativa, evacuata vita activa, quae circa tempo­ in pluribus actibus simul, neque ideo in actu intellectus et ralia et creata versatur 12; est enim processus ab hac vita voluntatis. praesenti ad vitam beatam consummatam sicut processus 97. a) Et primo quidem beatitudo formalis absolute et a motu ad quietem, a tempore ad aeternitatem, a pluralitate secundum se sumpta nequit essentialiter consistere in pluribus ad Unitatem. Qua in re deceptus est Paludanus paulo supra operationibus simul. 1) Nam beatitudo formalis est essentia­ citatus, qui in termino sicut in via ponebat vitam activam liter operatio quaedam beati, ut patex ex dictis supra, nn. 53- et contemplativam. Si ergo beatitudo formalis contemplativa 65. Atqui beatitudo formalis consummata, de qua unice loqui­ nae, quantum ad essentiam suam, consistit in una sola ope­ mur, est una specie omnium hominum beatorum et una ratione 3, a fortiori beatitudo patriae, quae est tantum forma­ numero apud unumquemque, ut omnes concedunt. Ergo liter contemplativa et consummat contemplationem viae, beatitudo formalis consummata essentialiter consistit in una debet in unica operatione essentialiter consistere. operatione specifice una apud omnes homines beatos et nuAliunde homo, per beatitudinem formalem consumma­ merice una apud unumquemque beatum. Non ergo consi­ tam, maxime assimilatur Deo, secundum illud: «scimus quo­ stit essentialiter in pluribus operationibus simul specie vel niam, cum apparuerit, similes ei erimus» 4. Sed Deus est for­ numero differentibus; et, cum operatio intellectus et volun­ mata* beatus una et unica operatione, quae est Ipse. Ergo tatis sit distincta specie et numero apud unumquemque, eo homo similiter est perfecte beatus in patria per unam et quod intellectus specie et numero differt a voluntate, mani­ unicam operationem, qua divinam beatitudinem formaliter feste beatitudo formalis nequit essentialiter consistere in actu imitatur, licet haec operatio beatifica sit re et essentia ab intellectus et voluntatis simul. homine distincta 5. 2) Praeterea, beatitudo formalis humana consummata 3) Huc accedit quod beatitudo formalis secundum se est eadem specie ac beatitudo consummata angelorum, et sumpta nominat ultimam et maximam perfectionem beati. media essentialiter consistit inter beatitudinem hominis for­ Atqui maxima et ultima perfectio hominis nequit essentiamalem supernaturalem viae, quam superat et consummat, et beatitudinem formalem Dei, cui formaliter assimilatur. Con­ stat autem beatitudinem formalem angelorum consummatam 1 I-II, 3,2 ad 4. consistere essentialiter in una sola operatione, secundum illud » 11-11,181,4. * Ad rem S. Thomas: «vita hic dicitur operatio, cui homo principali­ S. Thomae: «in angelis beatis est ultima perfectio secundum ter intendit; si igitur sint plures operationes vitae contemplativae [principali­ aliquam operationem, qua coniunguntur bono increato, et ter intentae], non erit una vita contemplativa, sed plures* (ΙΙ-Π, 180, 3, haec operatio est in eis unica et sempiterna» Ergo et beati­ sed contra). «Sic igitur vita contemplativa unum quidem actum habet in quo tudo formalis consummata hominum essentialiter consistere finalitcr perficitur, scilicet contemplationem Veritatis, a quo habet umtatem; debet in una sola operatione, ut idem S. Doctor concludit: habet autem multos actus [secundarios] quibus pervenit ad hunc actum 1 I-II, 3, 2 ad 4. finalem» et principalem, a quo specificatur (ibid., corp. art.). 4 I Ioan, 3, 2. * I-II, 3, 2 ad 4. 202 1 P. Q. II. Sect. I.—De genere psychol. beat. form, ex parte potoî. liter consistere in pluribus actibus simul: tum ratione generali, quia summum et ultimum in unoquoque non est nisi unum; tum etiam ex propria ratione horum actuum qui supponun­ tur: aut enim essent specie et numero distincti inter se, aut numero tantum; si primum dicatur, nequeunt esse aeque perfecti et summi, sed necessario unus est perfectior alio, sicut una species est necessario perfectior alia, et tunc sum­ ma et maxima perfectio consistet in solo perfectiori; sin alterum, ambo essent secundum essentiam suam aeque per­ fecti, et sic tota perfectio aequaliter inveniretur in uno sicut in duobus vel in pluribus, et consequenter inutiliter multiplicarentur ad summam perfectionem constituendam, cum tamen in beatitudine nihil inutile inveniri possit. Ergo beatitudo formalis hominis nequit essentialiter consistere in pluribus actibus simul. Et hoc est argumentum, quod proposuerat Durandus, ex I quo posteriores thomistae plus minusve aperte mutuare solent: «inter perfectiones specie differentes, ait Durandus, impossibile est esse aequalitatem, sed una est necessario t perfectior altera; cum ergo beatitudo consistat in operatione perfectissima, impossibile est quod consistat in duplici ope­ ratione alterius et alterius rationis, quia una earum neccesario deficit a perfectione alterius et ita non est perfectissima»1. 98. b) Secundo, beatitudo formalis hominis conside­ rata relative ad hominem beatum, a quo vitaliter producitur sicut a causa efficienti, nequit essentialiter consistere in plu­ ribus actibus simul. Quod patet tum ex consideratione psycho­ logica beati beatifice operantis, tum ex consideratione metaphysica causalitatis efficientis causae adaequatae in proprium effectum. 1) Ex consideratione psychologica beati beatifice operantis. Si beatitudo formalis hominis essentialiter consisteret in pluribus operationibus simul, necessario deberet consistere aut in pluribus operationibus unius eiusdemque potentiae, scilicet intellectus tantum vel voluntatis tantum. Atqui neu­ trum dici potest. Durandus, O. P., in IV Sent., d. 49, q. ed. cit., fol. 270 rb. Cap. IL—An sit operatio potentiae organicae 203 i Non in pluribus operationibus diversae potentiae, scilicet I intellectus et voluntatis simul. Vel enim consisteret in actibus utriusque potentiae ex aequo, vel non ex aequo, sed in uno principaliter et in alio ex consequenti. Non ex aequo, sive consideretur propria ratio utriusque potentiae in quantum huiusmodi, sive etiam consideretur I proprius habitus operati vus beatificus, nempe lumen gloriae; nam operatio beatifica non producitur a nuda potentia na­ turali, sed a potentia perfecta et elevata per habitum beati­ ficum. Ex parte quidem utriusque potentiae, tum quia intel­ lectus et voluntas sunt potentiae specifice distinctae, atque ideo inaequales seu inaequaliter perfectae, et consequenter I earum proprii actus, naturam potentiarum redolentes, non possunt ex aequo concurrere ad maximam perfectionem ! psychologicam beatitudinis formalis; tum etiam quia natura­ liter una est prior alia in essendo et operando, nempe intel­ lectus voluntate, atque idcirco nequeunt eaque primo ad formalem beatitudinem, quae est in actu secundo concurrere \ parte etiam habitus beatifici, quia habitus formaliter beatificus est unus tantum, nempe lumen gloriae, quod nequit ex aequo esse in intellectu et voluntate beati, cum nullus habitus possit esse ex aequo in duabus vel pluribus potentiis2. Neque inaequaliter, quia beatitudo formalis est essentia­ liter summa perfectio psychologica et moralis beati operantis, quae evidenter nequit consistere in operatione essentialiter minus perfecta, ut patet ex terminis. Ergo unice consistere debet in perfectiori seu perfectissima operatione, quae est una tantum et unius potentiae. Non denique in pluribus operationibus simul unius eiusdemque potentiae, nempe intellectus vel voluntatis: tum quia haec simultas est impossibilis, cum actus essentialiter beatificus sit summus et ad alium superiorem non ordinatus, atque ideo est plene et perfecte adaequatus potentiae operativae secundum totum suum posse; est autem impossibile unam*1 1 I, 77, 4 et 7. 1 I-II, 54, i; 56, 2. 204 I P. Q. II. Sect. I.—De genere psychol. beat, forai, ex parte poten, Cap. II.—An sit operatio potentiae organicae 205 numero causam efficientem simul producere plures effectus I accidens et actus quidam, simul insit ex aequo in intellectu totales et adaequatus, et propter hoc dicit S. Thomas quod 1 et voluntate simulque ex aequo has duas potentias totaliter «duae operationes non possunt esse simul unius potentiae, ’ et adaequate actuet et perficiat. nisi una ad aliam ordinetur»\ vel quod «non possunt esse 1 99. c) Tertio, beatitudo formalis hominis conside­ rata relative ad beatitudinem obiectivam, quam primo et per unius potentiae simul plures actus nisi forte secundum quod unus comprehenditur sub alio»12: tum etiam quia de­ ti attingit, non potest essentialiter consistere in pluribus actibus berent esse omnino aequales et summi, et iam tota perfectio I simul. Nam impossibile est idem specie et numero obiectum et tota beatitudo sisterent in uno sicut in pluribus, et ideo formale aeque primo attingi a pluribus actibus specie et numero diversis, quia obiectum formale se habet ad actus esset penitus inutile fingere plures, uno sufficiente. 2) Ex consideratione metaphysica causalitatis efficientis illos ut forma et finis eorum: est autem impossibile unam beatitudinis formalis. Impossibile est eundem specie effectum specie et numero formam unumque specie et numero finem totalem et adaequatum, aut eundem numero, simul produci , simul perficere et terminare aeque primo plures actus. a pluribus causis specie et numero diversis totalibus et I Atqui beatitudo obiectiva, quae est formale et adaequatum adaequatis eiusdem ordinis, iuxta principium metaphysicum, 1 obiectum et finis beatitudinis formalis, est una specie et quod valet in omni genere causarum: «impossibile est quod ' numero pro unoquoque beato. Ergo impossibile est quod duae causae completae sint immediate unius et eiusdem simul et aeque primo actuet et terminet plures actus specie rei»3. Atqui beatitudo formalis hominis est unus specie et numero, ut sunt actus intellectus et voluntatis, et quod effectus totalis et adaequatus vitaliter productus in omnibus ab eis aeque primo attingatur. Propter quod S. Thomas profunde escribit: «multitudo hominibus beatis unusque numero in unoquoque. Ergo | impossibile est quod beatitudo formalis simul vitaliter pro­ actuum ab eodem habitu procedentium respectu eiusdem ducatur ab intellectu et voluntate, quasi a duabus causis tota- ' obiecti non causatur nisi ex interruptione temporis; et ideo libus et adaequatis specie et numero diversis in omnibus et m beatitudine perfecta, ubi non erit aliqua interruptio, sed continua operatio, non erit nisi una beatitudo», sicut non erit singulis hominibus. His adde quod beatitudo formalis hominis, cum sit nisi una operatio formaliter beatifica \ Apparet ergo quod tota impossibilitas ponendi essentiam essentialiter operatio quaedam immanens eius 4, deberet esse ex aequo in intellectu et voluntate sicut in proprio et adaequa­ beatitudinis formalis in pluribus actibus simul, sive to subiecto. Hoc autem est impossibile, quia idem numero sint intellectus et voluntatis, sive sint alterutrius tantum, accidens non potest esse simul in duobus subiectis totalibus finaliter resolvitur in metaphysicam causarum, secundum et adaequatis, sicut eadem numero forma non potest simul quam una eademque res non potest essentialiter constitui ex informare plures materias totales et adaequatas 5. Ergo et pluribus formis simul totalibus et adaequatis, neque unus impossibile est beatitudinem formalem hominis, quae est idemque effectus produci a pluribus causis efficientibus totalibus et adaequatis eiusdem ordinis, neque unum idemque accidens aeque primo inhaerere pluribus subiectis simul, neque unum idemque obiectum formale et finis aeque primo 1 1,62, 7 ad 3. terminare plures actus. Unde minus profunde et perspica­ I-II, 54, i ad 3. Cf. etiam II-II, 18, 1 obi. 3 et resp.; De Vent., 28. 9 obi. i et resp.; obi, 6 eiusque resp. citer videtur Suarezium considerasse rem quando ait quod 3 4 ‘ I, 52, 3. Cf. supra, t. I, nn. 741-753. Supra, nn. 64-65. IV Sent., d. 4, 1, 3, qla. 2. 1 IV Sent., d. 49> b 2, qla. 2 ad 4. 206 I P. Q. II. Sect. I.—De genere psychol. beat. form, ex parte poten. Cap. IL—An sit operatio potentiae organicae 207 «ex ratione formali beatitudinis ut sic non necessario sequi | et voluntatis simul, necessario concluditur, per locum a quod in una tantum vel pluribus operationibus consistat»1; sufficienti divisione, eam consistere in solo actu intellectus, si enim loquatur de beatitudine formali supernatural! conιοί. Secundo, probatur conclusio directe et ostensive, tum summata, de qua unice est quaestio in hoc loco, omnino j priori, tum a posteriori. contrarium constat. A. Argumentum a priori sumitur ex loco a definitione Quod si est metaphysice impossibile hanc beatitudinem constitutivi metaphysici beatitudinis formalis ad definitum. essentialiter consistere in pluribus operationibus simul, quo | Constitutivum metaphysicum beatitudinis formalis hominis magis multiplicantur huiusmodi operationes eo maior absurest id quod primo concipitur ut de essentia eius, et quidem ditas defenditur. Et ideo explicatio Lessii quinque actus veluti prima radix ceterorum ad beatitudinem formalem ponens, culmen impossibilitatis attingit, infra Ripaldam pertinentium, ita ut, eo posito, cetera omnia naturaliter tamen, cuius sententia est mera iuxtapositio contrariorum: sequantur, eoque sublato cetera naturaliter ruant; ac denique contrariae autem propositiones, ut logici tradunt, possunt Ί quo primo distinguitur beatitudo formalis consummata a esse simul falsae, sed non possunt esse simul verae. ceteris omnibus; haec enim tria sunt de ratione constitutivi loo. C. Postremo constat beatitudinem hominis formalem metaphysici alicuius, scilicet esse id quod primo concipitur non consistere essentialiter, prout actum secundum nominat, in , ut de essentia rei, esse radix prima ceterorum ad rem illam actu intellectus, memoriae et voluntatis simul. pertinentium, et esse id quo primo res illa a ceteris essentia­ a) Primo quidem quia, iuxta sanam et politiorem liter distinguitur \ Atqui visio facialis seu intuitiva Dei, psychologiam, non datur memoria intellectualis veluti po­ quae est actus intellectus, haec tria simul habet, nempe est tentia essentialiter distincta ab intellectu et a voluntate, sed id quod primo concipitur ut de essentia beatitudinis for­ solum memoria sensitiva quae, utpote potentia organica, non malis, est prima radix ceterorum ad hanc beatitudinem per­ potest per se et directe Deum attingere 2. Ruit ergo funda- | tinentium, ac denique est id quo primo formalis beatitudo mentum principale huius explicationis. a ceteris essentialiter distinguitur. Ergo constitutivum meta­ β) Secundo, quia haec explicatio potius videtur esse physicum seu essentia beatitudinis formalis consistit in solo beatitudinis essentialis et quoad statum quam ipsius essen­ actu intellectus. tiae beatitudinis formalis, de qua tamen exclusive loquimur Minor, quae unice probatione eget, ostenditur per partes. in praesenti. Non ergo «nervum rei attigit», ut de praece­ a) Atque in primis visio facialis seu intuitiva Dei est denti positione dicebat Dominicus de Soto 31 . id quod primo concipitur seu intelligitur ut de essentia beatiy) Tertio quia, quidquid sit de germana mente S. Bonaventurae et loannis Pecham circa hanc rem, eo tamen 1 Supra, tom. II, n.° 26; Gredt, O. S. B., Elementa philosophiae aristoipso quod ponunt plures actus simul, excluduntur a vera lelico-thomisticael·, n.° 799, t. II, p. 207. Quod aequivalenter iamdiu tradiderat ratione beatitudinis formalis. Capreolus his verbis: «ille solus actus est beatificus proprie loquendo, quo Si ergo essentia beatitudinis formalis hominis non con­ primo attingitur obiectum beatificum, et per quem fit praesens ipsi beato, et per quem habetur obiectum, et qui continet virtualiter omnes sequentes, sistit in solo actu voluntatis, neque in actu intellectus et et est mensura illorum; talis autem est solus actus intellectus et non aliquis voluntatis simul, neque rursus in actu memoriae, intellectus actus voluntatis » (in IV Sent., d. 49, q. 2, a. 3, § 1, II, ad secundum arg. contra Suarez, S. I., in I-II, disp. 6, sect. 3, n.o 10, ed. cit.. t. IV, d 6o a 2 h 79> 6. » Dom. db Soto, O. P„ in IV Sent., d. 49, q. 1, a. 3, ed. cit., p. 896 b. primam conclusionem, ed. cit., t. VII, p. 158 a). Et infra: «sola illa operatio est substantia vel de substantia beatitudinis per quam habetur Deus, et per quam fit praesens homini obiective, et ad quam ceterae operationes ordinantur, et a qua dependent et mensurantur; haec autem est sola visio intellectualis divinae essentiae» (ibid., § 2, ad 4, p. 164 a). 208 I P. Q. IL Sect. I.—De genere psychol. beat. form, ex parte poten. I Cap. IL—An sit operatio potentiae organicae 209 tudinis formalis hominis. Nam beatitudo hominis formalis I pfik) loco visionem inttiitivam Dei, quae est actus intellecessentialiter consistit in consecutione seu possessione beati­ I tus1. tudinis obiectivae per actum seu operationem hominis beati, 1 P) Deinde visio facialis seu intuitiva Dei sicuti est in ut patet ex articulis praecedentibus huius quaestionis; «illa I se, est radix prima et propria ceterorum ad beatitudinem igitur operatio hominis est substantialiter eius beatitudo seu mnis formalem pertinentium. Omnis enim beatitudo subiecfelicitas, per quam primo attingit Deum» \ hoc est, inter 1 tiva seu formalis aut est beatitudo animae, aut beatitudo omnes operationes humanas immediate possessivas beatitu­ I corporis. Atqui utriusque prima et propria radix est actus dinis obiectivae, illa est essentialiter ipsa beatitudo formalis intellectus, qui est visio facialis Dei. Nam prima et propria radix beatitudinis corporis est quae primo possidet beatitudinem obiectivam, primo attingens ad Deum prout est in se. Atqui huiusmodi operatio est visio beatitudo animae, quia sicut anima est naturaliter prima et facialis seu intuitiva Dei, quae est operatio intellectus: tum propria radix vitae naturalis corporis, ita vita beata animae quia actus intellectus est naturaliter et essentialiter prior , est naturaliter prima et propria radix vitae beatae corporis. quam actus voluntatis, sicut et ipse intellectus est naturaliter I Qua de causa S. Thomas profunde scribit: «secundum et essentialiter prior voluntate, cum sit prima facultas substan­ naturalem habitudinem quae est inter animam et corpus, tiae spiritualis, ab ea primo emanans, et hac de causa dicitur: ex gloria animae redundat gloria ad corpus» 2, et ideo «habens nihil volitum quin praecognitum; tum etiam quia per actum gloriam animae, habet iam sufficienter causam gloriae cor­ visionis intuitivae fit Deus prout est in se, primo praesens poris» 3. homini beato per modum possessionis, nam intellectus cum Beatitudinis autem animae, si quidem sit accidentalis, sit potentia formaliter cognoscitiva, est primo apprehensi™ prima et propria radix est beatitudo essentialis eius, eo sui obiecti et primo attractiva illius ad se, atque ideo fere modo quo substantia est prima et propria radix pro­ primo faciens illud sibi praesens et possessum: dum e con­ priorum accidentium vel sicut accesorium naturaliter sequitur tra voluntas, cum sit potentia formaliter appetitiva, primo ad principale; debetur enim praemium essentiale modo meriattrahitur ad obiectum et non facit ipsum formaliter sibi torio operis salutaris, quod est ex forma caritatis, dum prae­ praesens, sed in eo quiescit quando aliunde sibi praesens et mium accidentale debetur substantiae operis salutaris, quod possessum est. Et hoc est quod D. Thomas docuit quando est quasi materia eius, atque ita gloria essentialis animae se ait actum intellectus esse primo consecutivum beatitudinis habet ad gloriam accidentalem eius ut forma ad materiam: obiectivae, sive quia «velle non possumus quod non intelli- constat autem formam esse propriam et primam radicem gimus»2, sive quia «visio est per quam primo finis [ultimus materiae, quatenus totum esse materiae in linea entis est a obiectivus] fit ei [homini] praesens»3, nam «consequimur forma et ad formam4; sin vero sit beatitudo essentialis, ipsum per hoc quod fit praesens nobis per actum intellectus»4. quae complectitur visionem et amorem et fruitionem Dei, Unde et documenta Ecclesiae supra relata describentia secundum illud S. Thomae: «praemium essentiale hominis, beatitudinem formalem per plures actus semper ponunt in quod est eius beatitudo [essentialis], consistit in perfecta coniunctione animae ad Deum, in quantum eo perfecte fruitur 1 2 III Contra Gent., cap. 26, arg. 9. Idem, ibid. Ι-Π, 4, 2 ad 3. I-II, 3, 4 c. 1 * 1 * Supra, n.° 95. III, 14, 1 ad 2. II-II, 18,2 ad 4. . . . De Malo, 2, 2 ad 8; ad Rom., cap. 8, leer. 5. ed. cit., p. 117 b U.-De nornlnb··* 210 I P. Q. II. Sect. I.—De genere psychol. beat. form, ex parte poten. Cap. II.—An sit operatio potentiae organicae 211 ut viso et amato perfecte» L, ipsa visio est prima et propria I a) Per visionem facialem divinae essentiae primo distinradix tum amoris tum fruitionis beatificae. Ita enim se habent tuitur praemium essentiale, quod est beatitudo formalis conamor beatificus et gaudium beatificum ad visionem beatificam) wmata, a poena essentiali, quae est infelicitas formalis consicut se habent amor et gaudium ut sic ad cognitionem ut | wvnaia. Poena essentialis damnatorum, quae appellatur sic boni de quo sunt amor et gaudium. Atqui cognitio ut poena damni, consistit formaliter in privatione totali gloriae sic est prima et propria radix amoris et gaudii seu delecta- 1 essentialis beatorum, maxime tamen in privatione eius quod tionis, quia cognitio est principium et causa amoris et delecta­ principale et formale est in gloria essentiali, et ob hoc damnati tionis eodem genere causae quo ipsum bonum, scilicet in dicuntur et sunt maxime infelices. Atqui haec poena maxime genere causae formalis et finalis 2. Est ergo cognitio radix consistit in privatione visionis divinae essentiae; nam «peccato et causa amoris et delectationis per modum formae et finis: originali non debetur paena sensus, sed solum poena damni» 1, et similiter cognitio beatifica, quae est visio facialis Dei, est quae wst carentia visionis Dei» 2. Ergo et beatitudo essenradix et causa amoris et gaudii beatifici per modum formae , dalis maxime consistit in visione faciali Dei. Prima ergo et finis interioris seu immanentis; sicut enim se habet sim­ distinctio seu oppositio inter beatitudinem formalem con­ pliciter ad simpliciter, ita tale ad tale. Quapropter S. Thomas, summatam et infelicitatem formalem consummatam sumi­ in prima redactione capituli 47 I Contra Gentiles, merito tur ex visione faciali divinae essentiae 3. scribebat: «beatitudo, cum nominet ultimam completionem, b) Visio facialis divinae essentiae est qua primo distin­ non est secundum potentiam vel habitum, sed secundum etur vera beatitudo a falsa. Vera beatitudo formalis primo actum nobilissimum; talis autem est operatio intellectualis, distinguitur a falsa per actum quo primo attingitur realiter cum sit simplicissima et prima origo aliarum rationalium vera beatitudo obiectiva; sicut enim veritas intellectus creati operationum» 3. causatur et mensuratur ex veritate rei quam intelligit, ei se Unde, a primo ad ultimum, concludendum est visionem i adaequando, ita etiam veritas beatitudinis formalis creatae facialem Dei, quae est actus intellectus, esse radicem primam mensuratur et pendet ex veritate beatitudinis obiectivae et propriam ceterorum omnium quocumque modo pertinen­ quam attingit, ei se adaequando et assimilando. Atqui visio tium ad beatitudinem hominis formalem. i facialis divinae essentiae est actus quo primo attingitur realiter γ) Tertio, visio facialis seu intuitiva Dei prout est in ab homine beato vera beatitudo obiectiva. Nam, ut patet ex se, est id quo primo essentialiter distinguitur beatitudo for­ 1 dictis supra, ad q. 2, a. 8 4, vera beatitudo obiectiva essen­ malis consummata a ceteris omnibus, hoc est, a miseria con­ tialiter consistit in solo Deo prout in se est, scilicet unus summata, quae est poena damni, cui privative opponitur, sicut bonum malo; a falsa beatitudine, cui opponitur con­ trarie contrarietate directa, sicut verum falso; et a vera, 1 De Malo, 5, 2. 1 Inno »3NTius III, Epist. ^Maiores Ecclesiae causas», a. 1201, Denz., sed imperfecta beatitudine huius vitae, cui etiam opponitur contrarie licet indirecte et reductive, sicut perfectum im­ 1° 410. 3 Suggerit hoc argumentum Medina, cum ait: «summa miseria esi perfecto oppositae rationis. privatio divinae visionis, ut omnes theologi uno ore affirmant, et appellant 1 IV Sent., d. 49, 5, 1. 1 I-II, 9, 1; 27, 1-2; 32, i. 3 Summa Contra Gentiles, lib. I-Π, ed. leon., torn XIII, Appendii, p. 18· a, 8-12. hanc miseriam poenam damni; ergo summa merces est visio Dei. Confirmatur; eam pueri decedentes sine baptismo damnantur et miseri sunt, ut habet fdes catholica: at non habent poenam sensus, nec odium Dei, sed tantum privantur divina visione; ergo Dei visio summa beatitudo est» (in I-II, 3, 4, td. cit., p. 49 b). Et a posterioribus thomistis solet etiam iterari. 4 Supra, tom. II, nn. 345-354· 212 I P. Q. II. Sect. I.—De genere psychol. beat. form, ex parte poten. Cap. II—An sit operatio potentiae organicae 213 in essentia et trinus in personis; Deus autem secundum j tuunt. Vera autem beatitudo non differet a falsa secundum quod est in se primo attingitur realiter, et non solum inten- actum voluntatis; nam eodem modo se habet voluntas in tionaliter, per visionem intuitivam; primo quidem in quantum desiderando vel amando vel delectando quidquid sit illud est visio, quae est actus intellectus, quia nihil volitum quin quod sibi proponitur ut summum bonum, sive vere sive praecognitum; realiter etiam et non mere intentionaliter, in falso: utrum autem vere sit summum bonum quod ut tale quantum est visio facialis seu intuitiva, «nulla mediante proponitur vel falso, hoc differt ex parte intellectus. Beatitudo creatura in ratione obiecti visi se habente, sed divina essentia ergo sive felicitas in intellectu essentialiter magis quam in immediate se nude, clare et aperte ostendente» h ac insuper actu voluntatis consistit» \ attingitur per eam secundum rationem formalem veri eo c) Visio facialis divinae essentiae est qua primo di· quod verum est proprium et formale obiectum intellectus. stinguitur status termini seu beatitudinis perfectae a statu viae É contra, actus voluntatis nec est primo attingens beatitu­ seu non beatitudinis perfectae et essentialis. Status termini est dinem obiectivam, quia praesupponit actum intellectus; status comprehensoris Dei seu beatitudinis obiectivae re et neque etiam quando eam attingit, attingit sub ratione formali actu possessae de praesenti: e contra status viae est status veri, sed boni. Id ergo quo primo distinguitur vera beatitudo viatoris adhuc absentis a beatitudine obiectiva, atque ideo formalis a falsa, tum sub ratione beatitudinis formalis, tum #11 re et actu non possidentis, sed solum spe et potentia, sub ratione veritatis formalis, est actus intellectus, qui est et consequenter in ipsam ambulantis. Atqui status comprehen­ visio facialis divinae essentiae. soris primo constituitur in seipso et primo differt a statu Ubi notandum est quod vera beatitudo formalis primo viatoris per visionem facialem divinae essentiae, quae est differt a falsa, non secundum veritatem reflexam seu in actus intellectus. actu signato, sed secundum veritatem directam seu in actu Nam comprehensio, utpote contradistincta a cursu, se­ exercito, quae formaliter et immediate attingit veram beati­ cundum illud: «sic currite ut comprehendatis»2, importat tudinem obiectivam, et ideo primo suscipit nomen et rem praesentiam seu coniunctionem effectivam ad beatitudinem verae beatitudinis formalis, dum veritas reflexa verae beati­ obiectivam, dum e contra cursus nominat absentiam seu tudinis formalis potest esse sine reali beatitudine formali in distantiam ab ea: coniunctio autem effectiva ad beatitudinem subiecto cognoscente, sicut modo cognoscimus reflexe et obiectivam de praesenti primo habetur per visionem facialem signate veritatem beatitudinis formalis quin realiter beati divinae essentiae, quia visio facialis quatenus visio seu cognitio simus. Actus autem voluntatis, cum necessario supponat est formaliter apprehensiva beatitudinis obiectivae, quam ad actum intellectus, non fertur in rem primo, sed secundum videntem trahit, secundum illud: «cognitio contingit secun­ quod repraesentatur ab intellectu, qui potest esse falsus, et dum quod cognitum est in cognoscente» 3; et quatenus facialis ideo sub hoc respectu indifferentiam quandam habet ad seu intuitiva et immediata, non trahit eam ad videntem me­ veritatem obiectivam rei et directam intellectus. diante funiculo creato speciei intelligibilis impressae et Et hoc est quod volebat indicare S. Thomas quando expressae, sed per seipsam immediatissime ac realissime. scripsit: «unumquodque secundum ea quae constituunt i Radix ergo et causa adaequata praesentiae effectivae et substantiam eius, habet naturae suae veritatem; differt enim possessionis beatitudinis obiectivae, quae importantur in verus homo a ficto per ea quae substantiam hominis consti- n.° 530. Ill Contra Gent., cap. 26. arg. 4. I Cot.^ 93 24· L· 4· 214 I P. Q. Π. Sect. I.—De genere psychol. beat. form, ex parts pottn. Cap. Π.—An sit operatio potentiae organicae 215 102. B. Argumentum a posteriori est duplex: unum, ex notione comprehensionis et status comprehensoris, est ipsa effectu formali beatitudinis formalis, qui est facere hominem visio facialis Dei. Ex adverso, actus voluntatis non sunt primo constitutivi Iwwn; aliud, ex inductione, quia ceterae beatitudines for­ neque ideo primo distinctivi status termini. Nam actus males hominis, nempe beatitudo naturalis et beatitudo sudesiderii seu intentionis est proprius viatoris et non manet pematuralis inchoata huius vitae, consistunt essentialiter in formaliter in termino, sicut neque spes, cuius est proprius actu intellectus. a) Ex effectu formali beatitudinis formalis. Effectus actus; actus gaudii seu fruitionis consummatae est proprius termini, non tamen per modum constituentis, sed per modum I tonnalis beatitudinis subiectivae humanae est facere hominem consequentis, et ideo non potest esse quo primo distinguitur ' teatum, ut patet ex terminis. Atqui homo fit formaliter status ille a statu viae; denique actus amoris est communii ^tus secundum intellectum. utrique statui, quia eadem caritas specie et numero est in ;. ^am secundum hoc fit homo formaliter beatus secundum via et in termino, et nihil distinguitur ab alio per communia, ( quod est capax seu proprium subiectum beatitudinis formalis, sed per propria. Unde Herveus optime dixit: «amor viae et | q^ unumquodque formaliter fit secundum quod formaliter patriae sunt eiusdem rationis, ut dictum est [paulo ante, aptum natum est fieri; sicut universaliter datur proportio quia eiusdem potentiae, nempe eiusdem voluntatis; eiusdem ! inter proprium actum et propriam potentiam, inter propriam habitus, scilicet eiusdem caritatis; et eiusdem obiecti for­ formam et propriam materiam vel subiectum, inter propriam malis, nimirum eiusdem bonitatis divinae]; sed amor viae perfectionem et proprium perfectibile: est autem homo forI maliter capax seu proprium subiectum beatitudinis formalis non est beatitudo: ergo nec patriae» h Hoc argumentum, quod solet proponi sat communiter a wundum quod reduplicative est homo et a ceteris animalibus thomistis, invenitur apud Richardum Clapwell, O. P., in differt, quae non sunt capacia beatitudinis, ut patet ex dictis suo Correctorium Corruptorii «Quare»: «illud, inquit, potius 4 supra, q. 1, a. 8 h Atqui homo est reduplicative homo secundum intellectum et ponitur de essentia rei, ipsam rem in speciem constituens, per quod ab aliis distinguitur, quam illud quod non est non secundum voluntatem; quia homo est reduplicative huiusmodi; sed tunc habetur beatitudo quando habetur homo secundum quod est rationalis naturae, ut patet ex actus visionis divinae essentiae, et non oportet quod habeatur eius definitione essentiali, ubi rationalitas ponitur ut specifica beatitudo quando habetur actus dilectionis eiusdem: fertur differentia, quando dicitur: animal rationale, hoc est, habens enim actus dilectionis in divinam essentiam, etiam in via, naturam capacem et potentem ratiocinandi et intelligendi. ut patet ex dictis prius, et isti hoc volunt et dicunt. Ex hoc Ergo homo est formaliter seu reduplicative capax sive submanifestum est quod actus dilectionis non est ipsa essentia ' iectum beatitudinis subiectivae secundum quod est ratio­ beatitudinis, sic enim ipsa habita haberetur vita aeterna; nalis seu intellectualis naturae, hoc est, secundum intellectum. Igitur, a primo ad ultimum, actus seu forma beatifica sed actus cognitionis Dei per essentiam sic beatitudinem initiat ut in eo finem ultimum intelligibilem perfectissime qua homo efficitur formaliter beatus, necessario debet esse in patria assequendo et attingendo vita aeterna consistat»1 2. actus seu forma intellectus per modum operationis et non per modum habitus seu speciei intelligibilis, quia beatitudo formalis essentialiter consistit in operatione, ut patet ex 1 Quodhbet. XIV, a. 2, ed. Veneriis, 1513, sine numerat, fol., revera tamen fol. 56 rb. * Richardus Clapwell, O. P., Correctorium Corruptorii tQuare*, a. 49, ed. Glorieux, Bibliothèque thomiste, t IX, p. 220. * Supra, tom. I, nn. 954-955· 21 ϋ IP. Q. IL Sect. I.—De genere psychol. beat. form, ex parie potin. Qm, π.—An sit operatio potentiae organicae 217 103. β) Ex inductione. Tres sunt beatitudmes formales dictis supra \ Concludendum est ergo beatitudinem formalem hominis consistere essentialiter in actu seu operatione hominis: una naturalis; alia supernaturalis, sed adhuc im­ intellectus. perfecta et inchoata, qualis in hac vita haberi potest; tertia E contra, actus appetitus non est actus specificus, hoc est, supernaturalis et consummata, quae est beatitudo alterius constitutivus substantiae rationalis in operando. Vel enim vitae, et simpliciter appellatur beatitudo, ac de ea loquimur loquimur de actu appetitus reduplicative ut merus appetitus I directe in tota ista quaestione. Atqui duae priores beatiest, vel specificative ut est talis appetitus, nempe naturalis, tudines formales consistunt essentialiter in actu intellectus^ sensitivus vel rationalis seu intellectualis, qui proprie dicitur a) Naturalis quidem, quia «felicitas de qua philosophi voluntas. Atqui sub neutra consideratione actus appetitus 1 loquuntur» est «vel contemplativa, quae consistit in actu Saest actus essentialis seu specificus substantiae rationalis in pientiae»«unde et Aristoteles perfectissimam hominis operando. contemplationem, qua optimum intelligibile quod est Deus Non in primo sensu, quia appetitus ille est communis contemplari potest in hac vita, dicit esse ultimam hominis omnibus rebus, ideoque non proprius et exclusi vus naturae felicitatem»2: «vel activa, quae consistit primo in actu prurationalis. dentiae, et consequenter in actibus aliarum virtutum moraNon in secundo sensu, quia differentia specifica, ex qua • limn»3. Actus autem Sapientiae seu Metaphysicae est actus venit ei quod sit talis appetitus, aliunde procedit, nempe ex intellectus speculativi; actus vero Prudentiae est actus intel­ forma naturali ad quam sequitur appetitus naturalis, vel ex lectus practici. Omnis ergo beatitudo naturalis consistit forma apprehensa per sensum aut intellectum ad quam se­ 1 essentialiter in actu intellectus. quitur appetitus sensitivus aut intellectivus. b) Similiter etiam beatitudo supernaturalis imperfecta et «Voluntas igitur, concludit viriliter S. Thomas, secundum inchoata, secundum quod in hac vita haberi potest. Nam quod est appetitus, non est proprium intellectualis naturae, etiam beatitudo formalis inchoata huius vitae, de qua loquun­ sed solum secundum quod ab intellectu dependet [hoc est, tur sancti, quae est beatitudo supernaturalis imperfecta, secundum quod intellectualis est; est autem intellectualis ab potest esse vel activa, quae essentialiter consistit in exercitio intellectu, et ideo non primo, sed post intellectum est intel­ virtutum moralium infusarum et donorum Spiritus Sancti lectualis et proprius intellectualis naturae]; intellectus autem correspondentium, maxime in actu prudentiae infusae et secundum se [= per se primo] proprius est [et specificus] doni consilii correspondentis, qui est actus intellectus prac­ intellectuali naturae»1 2. tici4; vel est contemplativa, quae essentialiter consistit in Haec demonstratio, quae a S. Doctore suggeritur illa 1 De Vent., 14, 2. propositione: «cum beatitudo sit proprium bonum intellectualis * 1,62,1; Aristoteles, X Ethic. Nicon., cap. 7, nn. 1-2; cap. 8, nn. 7-8.. naturae, oportet quod secundum id intellectuali naturae 3 De Verit., 14, 2. conveniat secundum quod est sibi proprium» 3, profundissima 4 Et ideo S. Doctor, cum dixisset beatitudinem supernaturalem huius II vitae essentialiter consistere in operatione supernatural! qua homo appro­ est, et tota resolvitur in ipsam structuram naturae intellec­ pinquat ad beatitudinem consummatam alterius vitae, subiungit: «ad finem tualis, cui similis esse debet structura beatitudinis formalis autem beatitudinis movetur aliquis et apporpinquat per operationes virtutum, ’ * ’ Supra, nn. 53-65. III Contra Gent., cap. 26, arg. 1. Idem, ibid. et praecipue per operationes donorum, si loquamur de beatitudine aeterna, ad quam ratio non sufficit sed in eam inducit Spiritus Sanctus, ad cuius obedientiam et sequelam per dona perficimur» (I-II, 69, 1). Vita autem activa supernaturalis principaliter consistit in actu Prudentiae infusae (II-II, 181, 2), et maxime in actu doni Consilii, quo prudentia elevatur et perficitur (II-II, 52, 2). 218 IP. Q. II. Sect. I.—De genere Qyj. II,—An psychol. beat. form. ex parte poten. sit operatio potentiae organicae 219 exercitio virtutum theologicarum et donorum corresponden tium Spiritus Sancti, et haec etiam beatitudo essentialiterr consistit in actu intellectus, quia et ipsa «vita contempla­ tiva, quantum ad ipsam essentiam actionis, pertinet ad in­ tellectum > *1. Unde S. Thomas verissime scribit: «vita aeterna non est nisi quaedam consummatio contemplativae vitae, quae per vitam contemplativam in praesenti quodammodo praelibatur»2. Et alibi: «quae quidem [contemplatio divinae veritatis, cui principaliter incumbit vita contemplativa] in futura vita erit perfecta, quando videbimus eum facie ad faciem; unde et perfecte beatos faciet: nunc autem contem­ platio divinae veritatis competit nobis imperfecte, videlicet 1 per speculum et in aenigmate; unde per eam fit nobis quaedam inchoatio beatitudinis, quae incipit hic ut in futuro termi­ netur» 3. 1 IMI, i8o, i. ’ III Sent., d. 35, 4, qla. 1, ed. cit., n.° 85. s IMI, 180, 4. Scio quosdam theologos, etiam thomistas, tenere con­ trarium, v. gr., Melchiorem Canum, qui ait quod fin dilectione... Dei huius vitae felicitas siti esr, non in cognitione* {De locis theol., lib. IX, cap. 9, ad 2 arg., ed. cit., t. II, p. 142); tum quia talis actus est perfectissimus omnium actuum viae; tum etiam quia per eum magis intime unimur Deo quam per ceteros actus; tum denique quia ad ipsum omnes alii actus ordinantur sicut in finem. Attamen, ut optime animadvertunt Salmanticenses {Cursus theol., in h. I., ed. cit., t. V, pp. 265-266), quibus consentit Iosephus a Spiritu Sancto {Cursus theol. mystico-scholast., II Praedic., disp. XII, q. 2, nn. 21-28, ed. cit., t. II, pp. 589-595), hoc solum probat actum caritatis esse secundum quid, hoc est, dispositive et per modum meriti, beatitudinem formalem viae, non formaliter et per modum inchoationis physicae, quod est simpliciter esse beati­ tudinem formalem per modum inchoationis, eo fere modo quo pomicula, licet immatura, dicuntur et sunt formaliter fructus (cf. I-II, 69, 2). Et hoc modo, actus fidei formatae ut perfectus actibus doni intellectus et sapientiae, qui est essentialiter ipsa contemplatio supernaturalis viae, est beatitudo formalis supernaturalis huius vitae; nam hic actus est qui primo attingit licet adhuc obscure, sed per modum contactus vitalis immediati et quasi experimentalis, Deum ipsum. Quam quidem sententiam supponere ac praeseferre videntur haec prae­ clara verba ipsius S. Thomae: «intellectus speculativus non ordinatur ad aliquid extra se, ordinatur autem ad proprium actum sicut ad finem. Felicitas autem ultima, scilicet contemplativa, in eius actu consistit. Unde actus speculativi intellectus sunt propinquiores felicitati ultimae per modum simili- Ergo et tertia beatitudo formalis, quae est beatitudo consummata patriae, consistit essentialiter in actu intellectus. Quae conclusio roboratur: tum ex eo quod istae tres beatitudines formales analogice conveniunt, atque ideo similes esse debent in essentia seu formali constitutivo; non autem essent similes secundum formam vel essentiam suam, si una essentialiter consisteret in actu intellectus, et alia in actu voluntatis: tum etiam quia sicut beatitudo supernaturalis patriae perficit beatitudinem supernaturalem viae, ita beati­ tudo supernaturalis viae perficit naturalem beatitudinem huius vitae; non autem esset perfectio proprie dicta, quae sumitur secundum formam, nisi omnes essent eiusdem or­ dinis psychologici, scilicet ordinis stricte intellectualis; tum denique quia beatitudo patriae perficit et complet beatitu­ dinem viae supernaturalem et naturalem secundum id quod utriusque manet in patria, non secundum id quod evacuatur; manet autem beatitudo contemplativa, non activa, proprie et formaliter loquendo, atque ideo perfectio et completio fit proprie secundum lineam contemplationis, quae est linea essentialiter intellectualis. His ergo de causis, transitus inductivus a duabus primis ad tertiam est omnino fundatus et legitimus. Haec argumenta adeo solida sunt ut, meo quidem iudicio, veritatem sententiae S. Thomae plene evincant. 104. Solent etiam S. Thomas et thomistae in favorem huius doctrinae afferre nonnullos textus Scripturae. Fatendum est tamen eos non esse omnino cogentes, quia Scripturae non tangunt explicite hanc quaestionem speculativam et metaphysicam de formali constitutivo beatitudinis subiectivae, neque ideo eam solvere potuerunt, quidquid in contrarium dicant Salmanticenses\ quos transcribit Billuart2. Data tudinis quam actus practici intellectus, licet actus intellectus practici fortasse sint propinquiores per modum praeparationis vel per modum meriti* {De l/irt. in communi, 7 ad 4). j· 1 u 1 Salmanticenses, C. D., Cursus theol.» in I-II, 3» 4, dlsP· r, dub. 4, nn. 56-57, ed. cit., t. V, pp. 233-234· . 1 Billuart, O. P., Summa S. Thomae, in h. 1., dissert. II, a. 2, ed. cit., L IV, pp. 22-23. 220 I P. Q. II. Sect. I.—De genere Cap, II.—An sit psychol. beat. form, ex paete poten. operatio potentiae organicae 221 4 me, diligitur a Patre meo, et ego diligam eum, et mani­ nihilominus hac sententia, praedicti textus sensum sat obvium et rationabilem suscipere possunt. Qua de causa, cabo ei meipsum» \ Similiter Philippus petiit a lesu: «Domine, ostende nobis eos ultimo loco adducere placet. Patrem, et sufficit nobis»2. Ex Antiquo Testamento. Petiit Moyses a Domino: «ostende Aliunde, Apostolus explicat possessionem seu tentionem mihi gloriam tuam», qui respondit: «ego ostendam omne vitae aeternae per visionem, quam spei seu expectationi bonum tibi» \ (= non possessioni) contraponit: «spes autem, quae videtur, Legimus apud Isaiam: «respice Sion civitatem solemninon est spes; nam quod videt quis, quid sperat? Si autem tatis nostrae; oculi tui videbunt Jerusalem, habitationem opulentam, tabernaculum, quod nequaquam transferri po­ quod non videmus, speramus, per patientiam exspectamus»3. Quibus correspondet fidei descriptio: «sperandarum sub­ terit»; «Regem in decore suo videbunt oculi eius»I2. stantia rerum, argumentum non apparentium» 4. Et in libro Psalmorum: «adimplebis me laetitia cum vultu tuo» 3; «ego autem in iustitia apparebo conspectui tuo, ! Sed praesertim in textu sequenti: «videmus nunc per speculum in aenigmate, tunc autem facie ad faciem; nunc satiabor cum apparuerit gloria tua» 4; «quoniam apud te est cognosco ex parte, tunc autem cognoscam sicut et cognitus fons vitae, et in lumine tuo videbimus lumen» 5, et «videbitur sum»5; «per fidem enim ambulamus et non per speciem»6. Deus deorum in Sion»6; «ostendam illi salutare meum»7. Denique S. Joannes Evangelista scribit: «scimus quoniam, Ex Novo Testamento. Ait Christus lesus: «beati mundo cum apparuerit, similes ei erimus, quoniam videbimus eum corde, quoniam ipsi Dei;m videbunt»8; et alibi: «videte ne contemnatis unum ex his pusillis; dico enim vobis, quia ! sicuti est»1', «et servi eius servient illi, et videbunt faciem eius»8. angeli eorum in coelis semper vident faciem Patris mei, qui Ex his omnibus textibus nullo tam frequenter usus est in coelis est»9; cui concinit Apostolorum Princeps, subdens: S. Thomas sicut illo ex Ioan., XVII, 3: «haec est vita aeterna, «in quem desiderant angeli prospicere» 10II . ut cognoscant te solum verum Deum et quem misisti lesum Dicit iterum lesus: «haec est autem vita aeterna, ut Christum»; eum enim adhibet in IV Sent., dist. 49, q. 1, cognoscant te, solum Deum verum, et quem misisti lesum a. i, qla. 2, arg. 1 sed contra: Quodlib., VIII, q. 9. a. 19, Christum» H; et paulo post: «Pater, quos dedisti mihi, volo obi. 2, quam concedit; III Contra Gentiles, cap. 25, circa ut ubi sum ego, et illi sint mecum, ut videant claritatem finem; h. 1., scilicet I-II, q. 3, a. 4, sed contra; II-II, q. 1, meam, quam dedisti mihi»12; et antea: «qui autem diligit a. 8; Compendium theologiae, II P., cap. 9; et in proprio loco sic exponit: «cum ergo intelligentia sit vita et intelligere sit vivere, sequitur quod intelligere rem aeternam est vivere I Exod., 33, 18-19. vitam aeternam; Deus est autem res aeterna; intelligere ergo * Isaias, 33,17,20. ’ 4 4 8 ’ 8 * 10 II Psalm. 15, 10. Psalm. 16, 15. Psalm. 35, 10. Psalm. 83, 8. Psalm. 90, 16. Mtt., 5, 8. Mtt., 18,10. 1 Pet., i, 12. Ioan., 17, 3. 13 lOAN., 17, 24. 1 2 2 4 * * ’ ’ lOAN., 14, 21. lOAN., 14, 8. Rom., 8, 24-25. Ileb., ii, i. ICor., 13, I2II Cor., 5,6. I Ioan., 3, 2. Apoc., 22, 3-4- 222 I P. Q. II. Sect. I.—De genere psychol. beat. form, ex parte poten. et videre Deum est vita aeterna. Et ideo Dominus dicit quod in visione consistit vita, aeterna scilicet principaliter secundum totam suam substantiam. Amor autem est movens ad hanc et quoddam eius complementum; nam ex delectatione, quae est ex fruitione divina, quam facit caritas, est complementa II et decor beatitudinis: sed eius substantia in visione consistit [secundum illud I loan., Ill, 2]: videbimus eum sicuti est»1. §111 SOLVUNTUR DIFFICULTATES H 105. Quatuor priores difficultates iam pridem S. Thomas proposuerat, scilicet primam, in IV Sent., dist. 49, q. 1, a. 2, qla. 4, ubi tamen eam evolvit in duas (obi. 1-2); secundam, in IV Sent., dist. 49, q. 1, a. 1, qla. 2, obi. 1, et III Contra Gent., cap. 26, obi. 1; tertiam, in IV Sent., dist. 49, q. 1, a. i, qla. 2, obi. 4; et quartam, in IV Sent., dist. 49, q. 1, a. i, qla. 2, obi. 3 ac in III Contra Gent., cap. 26, obi. 5. Quibus omnibus quintam addit, propriam huius loci. Et inde earum ordo sat facile confici potest. Habens enim coram se, dum scriberet hunc articulum, Scriptum suum super Sententiis et Summam Contra Gentiles, ex eis priores quatuor difficultates desumpsit, eas tamen seligendo et melius coordinando, iuxta exigentias melioris ordinationis scientificae Summae Theologicae. Quibus transcriptis, ei obviam venit nova obiectio, scilicet quinta, ex lectione magis directa et accurata operum S. Augustini, quam ideo ultimo loco subiunxit, neglecta debiliori difficultate quam in IV Sent., dist. 49, q. i, a. 1, qla. 2, obi. 5, proposuerat ex auctoritate Hugonis a S. Victore, quae ceteroquim resolvitur in obiectionem quartam huius articuli. Quantum vero ad quatuor priores, earum ordo est omnino logicus. Prima enim procedit ex auctoritate Scrip­ turae, quae maxima est, secundum interpretationem S. 1 In lasn., cap. XVII, lect. 1, ed. cit., p. 422 a. Cap. π.—An sit operatio potentiae organicae 223 Augustini, cuius auctoritate nulla maior inter Sanctos; arguere autem ex auctoritate «est maxime proprium» sacrae theologiaeb tres vero sequentes procedunt ex ratione, quarum pior sumitur ex identitate obiecti formalis beatitudinis subiectivae et actus voluntatis; altera, ex ipsa natura voluntatis et finis ultimi obiectivi, quae sibi mutuo correspondent ut principium efficiens et finale beatitudinis formalis, quae ideo debet esse actus elicitus voluntatis; tertia, ex ipsa ratione formali actus voluntatis supernaturalis, qui est omnium perfectissimus, cum sit actus caritatis. Et sic, secunda et tertia procedunt ex radice propria actus voluntatis, nempe i ex proprio termino seu obiecto et ex proprio principio seu facultate; quarta vero sumitur ex ipso actu voluntatis se­ cundum se: est ergo processus a priori, et quasi a maiori ad minus, ut facere consuevit S. Thomas. Ac fatendum est potiora argumenta in favorem actus voluntatis pro essentia beatitudinis formalis, in his obiectionibus inveniri. ! ic6. Prima difficultas (ex auctoritate Scripturae interpretatae per S. Augustinum). Beatitudo formalis hominis consistit in pace, secundum illud Psalmi 147, 3: qui posuit, ! fines tuos pacem, ubi S. Augustinus adnotat: «quapropter possumus dicere fines bonorum nostrorum esse pacem, sicut aeternam esse dicimus vitam..', profecto, finis Civitatis huius [= Jerusalem] in quo homo summum habebit bonum re/ pax in vita aeterna, vel vita aeterna in pace dicendus est, facilius ab omnibus possit intelligi»2. Atqui pax est essen­ tialiter in voluntate, praesertim pax perfecta seu beatifica, definiente eodem Augustino: «pax coelestis Civitatis, ordina­ tissima et concordissima societas fruendi Deo et invicem in Deo»1*3, cui S. Thomas consentit, cum ait quod pax «consistit in perfecta fruitione summi boni, per quam omnes appetitus uniuntur quietati in uno» 4. Ergo beatitudo formalis hominis consistit essentialiter in actu voluntatis. 1 1 3 4 I,i, 8 ad 2. S. Augustinus, De Civitate Dei, lib. 19? caP· T1» 4b 637. S. Augustinus, De Civitate Dei, lib. 19, caP· ML. 41, 640. II-II, 29, 2 ad 4. 224 Cap. II.—An Γ P. Q. 11. Sect. I.—De genere psychol. beat. form, ex parte ροτέν. sit operatio potentiae organicae 225 107. Respondetur dupliciter. aeternum qui inhabitant visionem pacis: et pax super Israel. Primo, negando suppositum argumenti. Nam in illo Psalmo £rgo Israel, qui videns Deum est, videns pacem est; et ipse non agitur litteraliter de Jerusalem coelesti, sed de Jerusalem |srael est et Jerusalem, quia populus ille Dei ipsa est civitas terrena, ob cuius restaurationem et reaedificationem invi­ Dei. Si ergo videns pacem hoc est videns Deum, merito et tantur eius cives ad laudandum Deum eique gratias agendum. Dct/5 ipse est pax»x. Neque verbum finis, quo tota argumentatio superstruitur, Secundo, respondetur dato non concesso supposito ar­ sensum habet moralem finis ultimi, sed sensum physicum gumenti, explicando sensum quo pax potest ad beatitudinem termini seu limitis civitatis, ita ut sensus huius textus sit: formalem pertinere. Tripliciter enim potest aliquid pertinere muri circumdantes Jerusalem, qui sunt termini seu limites 2d beatitudinem formalem: uno modo, essentialiter seu eius, adeo fortes sunt et inexpugnabiles, ut nullum bellum ( constitutive; alio modo, antecedenter seu dispositive; tertio sit timendum; unde dici possunt veluti ipsa tranquilitas et modo, consequenter seu completive. securitas urbis, hoc est, ipsa pax et imperturbabilitas. ; Constat autem pacem non pertinere ad beatitudinem Augustinus autem, per anagogiam, intellexit haec verba formalem essentialiter seu constitutive, quia pax essentialiter de Jerusalem coelesti: sed constat validum argumentum in nominat statum seu immobilitatem, cum definiatur: «tran­ theologia solum trahi posse ex sensu litterali, non ex sensu sitas ordinis»2; dum beatitudo formalis est essentialiter allegorico, sub quo continetur et anagogicus x. os seu operatio, ut patet ex dictis supra, nn. 53-65. Jure Ceterum, interpretatio S. Augustini, etiam secundum se ergo S. Thomas scribit: «beatitudo [formalis] est operatio sumpta, non probat intentum arguentis. S. Augustinis ! quaedam...; sed pax non nominat actum aliquem, sed immo­ enim in textu citato ab arguente sumit quidem pacem aeter­ bilitatem tantum: ergo pax non est idem quod beatitudo nam pro beatitudine formali vel subiectiva, non tamen sibi [formalis]»3. ponit quaestionem de essentia huius beatitudinis, de qua Attamen pertinet ad beatitudinem formalem antecedenter unice loquimur in tota hac quaestione: itaque verba Augustini, et consequenter. Antecedenter quidem seu dispositive, per etiam abstratione facta a textu Scripturae, ex quo occasiona- modum dispositionis negativae propinquissimae, quia beatitudo liter excitata sunt, non sunt ad rem. formalis consistit essentialiter in operatione perfectissima Sed praeterea Hipponensis alibi exponit hunc textum wn impedita: per pacem autem removentur omnia impedi­ Scripturae de beatitudine obiectiva, secundum illud: «I/w menta perfectae operationis; «et ideo ad beatitudinem requi­ est pax nostra»2. «Audite Evangelium, ait Augustinus: ritur pax, non quae sit ipsa essentia beatitudinis, sed sicut beati pacifici, quoniam ipsi filii Dei vocabuntur 3; audite et remotio eorum quae possent beatitudinem impedire»4. Itaque conclusionem huius Psalmi: pax super Israel. Israel videns ♦pax dicitur esse finis civitatis Dei, quasi propinquissima Deum. Jerusalem visio pacis interpretatur. Intelligat Cari­ dispositio ad finem, quae est simul cum ipso fine, et non tas Vestra: Israel interpretatur videns Deum, Jerusalem in­ quasi ipsa sit per se finis»5. terpretatur visio pacis. Qui non commovebuntur in aeternum) Consequenter etiam, «in quantum homo, fine ultimo iam Qui inhabitant Jerusalem. Non commovebuntur ergo in 1 ML. * ’ S. Augustinus, Epist. 93, ad Vicentium Rogationum, cap. 8, π.0 24» 33, 3345 S. Thomas, I, 1, 10 ad 1 et 2. Eph., 2, 14. Mtt., 5, 9. 1 2 * 4 * S. AUGUSTINUS, Enarratio in Psalm. 124, n.° 10, ML. 37, 1.656. S. AUGUSTINUS, De Civitate Dei, lib. 19, cap. 13, ML. 41, 640. IV Sent., d. 49, 1, 2 qla. 4, arg. 1 sed contra. IV Sent., d. 49, L 2, qla. 4 c, versus finem. IV Sent., 49, i, 2, qla. 4 ad 1. V> —De Hominis ♦** 226 I P. Q. II. Sect. I.—De genere psychol. beat, forai, ex parte poten. Cap. H-AN sit operatio potentiae organicae 227 Ad hoc reducitur obiectio secunda, quae, ob nimiam adepto, remanet pacatus, suo desiderio quietato» \ secundum illud: «satiabor, cum apparuerit gloria tua» 12;et illud: wi suam brevitatem, subobscure exhibetur in textu h 109. Respondetur. Haec est maxima difficultas, quae pace in idipsum dormiam et requiescam»3. «Recte enim speratur a talibus omnimoda mentis abalienatio a mortalibus rebus moveri potest, contra sententiam S. Thomae, ut ipsemet et miseriarum saeculi huius oblivio, quae nomine abdormi- recognoscit in III Contra Gentiles, cap. 26, ubi eam appellat tionis et somni decenter et prophetice dignificatur, ubi praecipuam2, eique semper respondit uniformiter, retor­ summa pax mdlo tumultu interpellari potest; sed hoc iam non quendo obiectionem in obiicientem. Beatitudo est obiectum voluntatis, non quodcumque, sed primum et formale 3. Atqui tenetur in hac vita, sed post hanc vitam sperandum est»4. Quapropter idem Augustinus scribit: «beati qui esuriunt primum obiectum voluntatis non est actus eius sicut nec et sitiunt iustitiam, quoniam ipsi saturabuntur»5. Quomodo pimum obiectum visus es visio, sed visibile»4; quia «in ipsi saturabuntur? Cum ad pacem venerimus; ideo, cum omnibus potentiis quae possunt converti in suos actus, dixisset: qui posuit fines tuos pacem, quia ibi saturitas et pilis oportet quod actus illius potentiae feratur in obiectum nulla indigentia, subdidit statim: et adipe frumenti satians te... 1 Hanc formulationem S. Thomas directe sumpsit ex suo Scripto super Transit fames et sitis iustitiae, succedit saturitas: quae ibi erit adeps frumenti, nisi panis ille qui descendit de coelo ad nos? Sententiis, paucis verbis resecatis, ut patet inspicienti utrumque locum. In patria ipsa quomodo saturabit qui in peregrinatione sic Scriptum super Sententiis Summa Theologica pavit? 6. ’Beatitudo est summum bonum. «Beatitudo est summum bonum. Et hoc est quod Ecclesia fidelibus defunctis exoptat, Sed bonum est obiectum voluntatis Sed bonum est obiectum voluntatis. in quantum huiusmodi, non autem in­ Ergo beatitudo in voluntatis opera­ saepissime repetens: requiescant in pace? tellectus. Ergo beatitudo magis con ­ tione consistit» (I-II, 3, 4, obi. 2). 108. Secunda difficultas (a priori, ex identitate obiecti sistit in actu voluntatis quam intelle­ formalis beatitudinis subiectivae et actus voluntatis). Eius est ctus» (IP Sent., d. 49, q. i, qla. 2, actus cuius est obiectum formale. Atqui idem est obiectum obi. 1). formale beatitudinis subiectivae et voluntatis; nam obiectum Clarius et fortius eandem difficultatem proposuerat in Summa Contra formale beatitudinis subiectivae est beatitudo obiectiva: ' Gentiles. «... Potest alicui videri quod ultimus finis et ultima hominis felicitas haec autem beatitudo est formaliter summum bonum, cum non sit in cognoscendo Deum, sed magis in amando vel aliquo alio voluntatis habeat rationem finis ultimi, et ratio finis ultimi sit ratio actu se habendo ad ipsum, praecipue cum obiectum voluntatis sit bonum, boni; aliunde vero ratio boni est propria ratio obiecti volun­ quod habet rationem finis; verum autem, quod est obiectum intellectus, tatis, quod est bonum ut bonum. Ergo et idem est actus non habet rationem finis nisi in quantum et ipsum est bonum. Unde non videtur homo consequi ultimum finem per actum intellectus, sed magis beatitudinis subiectivae et voluntatis. Cum igitur beatitudo peractum voluntatis» {III Contra Gentiles, cap. 26, obi. 1). subiectiva seu formalis sit essentialiter actus seu operatio, Patet autem quod in hac triplici formulatione praesupponitur sicut principium Maior formulationis nostrae: eius est actus cuius est obiectum haec beatitudo est formaliter et identice actus voluntatis. 1 I-II, 3, 4 ad i. 2 Psalm. 16, 15. 3 Psalm. 4, 9. 4 S. Augustinus, Enarratio in Psalmum 4, n.° 9, ML. 36 82 5 Μττ., 5, 6. 8 S. Augustinus, Enarratio in Psal. 147, nn. 20-21, ML. 37, 1.93 formale; et hoc ideo, quia «omnes actiones quae procedunt ab aliqua po­ tentia, causantur ab ea secundum rationem sui obiecti» (I-II, 1, 1 c). ’ III Contra Gent., cap. 26, obi. 1: «... praecipue cum obiectum voluntatis sit bonum, quod habet rationem finis». ’ «Cum ergo obiectum primum voluntatis sit finis ultimus* {IV Sent., d. 49, i, i, qla. 2); «secunda appetibilia non movent appetitum nisi in ordine * tà primum appetibile, quod est ultimus finis» (I-II, 1, 6). Vide supra, tom. I, j nn. 755-784. 4 I-II, 3, 4 ad 2. 228 I P. Q. II. Sect. I.—De genere psychol. beat, forai, ex parte poten. Qp. π_—An sit operatio potentiae organicae 229 Haec igitur responsio potest retorqueri in respondentem, aliud, et postmodum feratur in actum suum» \ «Unde, ex hoc ipso quod beatitudo pertinet ad voluntatem tanquam quod scilicet ex hoc ipso quod beatitudo est primum obiectum primum obiectum eius, sequitur quod non pertineat ad ipsam intellectus, utpote primum verum, sequitur quod non sit actus tanquam actus ipsius» 12; «immo, ex hoc ipso quod est primum eius. obiectum, sequitur quod non sit actus eius»3. Alia via Guilelmus de la Mare retorquebat argumentum Et hoc est quod docuit ab initio totius tractatus de beati- S. Thomae. «Constat enim, inquit, quod beatitudo est tudine: «impossibile autem est quod ipse actus a voluntate summum bonum rationalis creaturae. Ergo necesse est quod elicitus sit ultimus finis. Nam obiectum voluntatis est finis, beatitudo [formalis], ex quo consistit in actu, consistat in sicut obiectum visus est color. Unde, cicut impossibile est actu eiusdem potentiae in cuius actu consistit essentialiter quod primum visibile sit ipsum videre, quia omne videre est , rationalis creaturae bonitas. Sed hoc est in actu voluntatis, alicuius obiecti visibilis, ita impossibile est quod primum quia in dilectione perfecta: ergo in actu voluntatis, qui est appetibile quod est finis, sit ipsum velle»4. perfecta dilectio, essentialiter et principaliter consistit ipsa Sed haec responsio, licet tantam insistentia repetita, aut beatitudo» T non satis respondet, aut nimis, ut videtur. Et tamen mirabile videtur quod S. Doctor, qui semper Non satis quidem, quia hic loquimur exclusive de beati- oculatissime procedere solet, hoc in loco vel quaestionem tudine formali, non de obiectiva, et consequenter nervum non tetigerit, vel ansam praebuerit propria arma in seipsum difficultatis non videtur attigisse cum respondet de obiectiva. convertendi. Alia ergo debet esse intentio et alius sensus Nimis etiam respondet, si responsio intelligatur ut iacet, huius responsionis S. Thomae. quia ex ea eodem i ure concluditur quod actus intellectus non Ac revera ita est. Nam haec propositio: beatitudo, cum est ipsa beatitudo [obiectiva]; quod S. Doctor concedit, sit summum bonum, est primum obiectum voluntatis, potest «Non enim, ait, potest intelligi in aliqua potentia reflexio ' intelligi dupliciter. Uno modo, ut loquamur exclusive de super actum suum, nisi actu suo, in quem fit reflexio, prius beatitudine formali seu creata, et sic beatitudo haec est terminato per obiectum proprium, quod sit aliud ab ipso actu summum bonum inter omnia bona creata, atque ideo primum potentiae illius; alias oporteret in infinitum procedere. obiectum voluntatis in serie omnium bonorum creatorum, creatorum Si enim intellectus intelligit se intelligere, oportet quod cum omnia bona creata amet propter ipsam, ipsam autem intelligat se intelligere aliquid; et si dicas quod intelligit se amet propter se et non propter aliud bonum creatum. Et intelligere hoc, quod est se intelligere, adhuc oportebit aliud tunc manifestum est quod talis beatitudo non potest essenponere, et sic in infinitum. Patet ergo quod ipsum intelligere tialiter consistere in ipso actu voluntatis, quia «non potest non potest esse obiectum intellectus; et eadem ratione, nec esse quod primo volitum sit actus voluntatis; prius enim est ipsum velle potest esse obiectum primum voluntatis»5. potentiam ferri in aliquod obiectum quam quod feratur super actum suum»2. 1 IU Contra Gent., cap. 26, arg. 3. Quo in sensu valet simpliciter et absolute redargutio 3 I-II, 3, 4 ad 2. 3 III Contra Gent., cap. 26, ad 1. 4 I-II, I, I ad 2; cf. IV Sent., d. 49, 1, qla. 2 c et ad 1; Quodlib. VIII, 1 Apud Richardum Clap well, O. P., Correctorium Corrupturii «Quarc*, q. 9, a. 19; I-II, 19, i ad 2. Idem late prosequitur Godofridus de Fontibus. a. 49, ed. cit., pp. 209-210. Textus Glorieux dicit: delectatio, non dilectio; Quodlib. VI, q. 8, ed. de Wulf et Hoffmans, Les Philosophes Belges, t. Ill, infra tamen, in eius responsione, ponitur dilectw (p. 215), licet quandoque pp. 173-178, Louvain, 1914. ; ponatur etiam delectatio (pp. 213. ^5)5 sed contextus videtur postulare IV Sent., d. 49, 1, 1, qia. 2 c. Quod repetit in III Contra Gent, ] ut dicatur dilectio. cap. 26, arg. 2 et 3; Quodlib. VIII, q. 9, a, i9. ’ * Quodlib. VIII, q. 9, a. i9· 230 I P. Q. II. Sect. I.—De Cap. II.—An genere psychol. beat, forai, ex parte poten· sit operatio potentiae organicae 231 S. Thomae: «ex hoc ipso quod beatitudo [formalis] pertinet ^ae: dicitur dupliciter, uno modo, ipsa res, alio modo, ad voluntatem tanquam primum obiectum eius, sequitur opacA adeptio rei; quae quidem non sunt duo fines, sed unus finis non pertineat ad ipsam tanquam actus ipsius» h se consideratus, et alteri applicatus. Deus igitur est ultimus Et hic videtur esse sensus directe intentus a S. Thoma, S1CU^ res Quae ultimo quaeritur: fruitio autem sicut qui et omnino postulatur ex toto contextu. Si enim beatitudo adeptio ^us Sicut igitur non est alius finis sumeretur in illa propositione pro beatitudine obiectiva, eo ^euSj et ta^us] fruitio Dei, ita eadem ratio fruitionis est ipso arguens, dum eam proferret, esset extra quaestionem; ' l'ruimur De° Qtia fruimur divina fruitione; et eadem quia in hac quaestione loquimur exclusive de beatitudine i esi dc beatitudine creata, quae in fruitione consistit»x. formali. Secundum hoc ergo beatitudo obiectiva, quae est ipse Quae interpretatio confirmatur ex auctoritate Richard! Deus, est absolute et simpliciter summum bonum, ideoque Clapwell, hoc modo solventis difficultatem Guilelmi de la primum simpliciter obiectum amabile amore perfecto amicitiae; Mare. «Nullius enim potentiae actus, inquit, est principale sed beatitudo formalis, quae est essentialiter prima possessio et primum obiectum eius. Cum igitur beatitudo creata beatitudinis obiectivae, est summum bonum relative tantum, [= formalis], in aliquo actu consistens, sit primum ac prin­ nempe in genere bonorum creatorum, atque idcirco primum cipale obiectum ipsius voluntatis inter omnia creata, impos­ relative tantum obiectum amabile inter omnia bona creata sibile est quod actus beatitudinis ponatur actus voluntatis. amore perfecto concupiscentiae: simul tamen amabilia, nempe Licet enim ponatur quod dilectionis actus in patria, qui est beatitudo obiectiva primo et per se absolute amatur amore actus ipsius voluntatis, sit aeque bonus vel etiam melior amicitiae, dum beatitudo formalis primo et per se relative [quam actus visionis], non tamen potest poni pertinere ad vel potius per se secundo coamatur amore concupiscentiae. essentiam beatitudinis, quae in actu consistit, qui est obiectum Itaque beatitudo formalis intrat rationem primi obiecti voluntatis sub ratione amabilis amore concupiscentiae, et hoc ipsius primun, ut dictum est»7. Alio modo sumi potest illa propositio ut nomine beatitu­ sufficit ad hoc ut non possit essentialiter consistere in aliquo dinis intelligamus beatitudinem integralem, hoc est, non actu voluntatis, cum sit essentialiter ante primum actum solam beatitudinem subiectivam abstracte consideratam a voluntatis ut obiectum eius. Consequenter dicendum est quod prima possessio seu beatitudine obiectiva, neque solam beatitudinem obiectivam absolute et secundum se prout abstrahit a munere obiective attingentia beatitudinis obiectivae, quae est ipsa beatitudo beatificandi, sed utramque simul, nempe beatitudinem ob­ formalis, est actus solius intellectus; et tunc beatitudo obiectiva iectivam ut possessam seu applicatam subiecto beato, et ut possessa seu attacta per actum intellectus, est primum beatitudinem formalem ut tenentem seu possidentem beati­ obiectum voluntatis, quia bonum intellectum seu apprehen­ sum per intellectum est proprium obiectum voluntatis. tudinem obiectivam. Nam hae duae beatitudines non sunt Primus ergo actus voluntatis formaliter possessivus beatitu ­ revera duae beatitudines, sed solum duo aspectus et veluti dinis obiectivae neccessario supponit beatitudinem formalem partes unius verae beatitudinis, secundum illud S. Thoessentialiter constitutam per actum intellectus, quo mediante illam attingit, eam praesentem amando eaque possessa fruendo. 1 I-II, 3, 4 ad 2. Et hoc est quod ipse S. Thomas conceptis verbis tradidit, Richardus Clap well, Ο. P., Correctorium Corruptorii *Quare*} a.49, ed. cit., p. 213. Cui consentit etiam Ioannes Quidort, Ο. P. Correctorium ' Corruptorii e^· cit., pp. 118-119; • Cursus philosophicus, Philosophia Naturalis, IV P., q· a. 5, ed. B. Reiser, t III, p. 406). . 1 Godofridus de Fontibus, Quodlib. VI, q. 8, ed. cit., p. 176. 234 I P. Q. IL Sect. I.—De genere psychol. beat, forai, ex parte poten. Cap. IL—An sit operatio potentiae organicae terminativum, cone.; idem obiectum formale quo seu motivum, appetibilis, quia appetitus voluntatis non potest esse de bono nego. nisi prius a ratione apprehendatur»1. Et nego consequens et consequentiam. Vere igitur et ad rem Capreolus respondit, cum ait: Specificatio actuum et habituum et potentiarum sumitur I dicet ratio summi boni et ultimi finis sit communis ratio per se primo ex obiecto motivo, non ex obiecto terminativo. obiecti beatifici ut beatificum est, et isto modo formalius Ut ergo concludi posset identitas essentialis seu specifica respiciat voluntatem; tamen ratio primi veri et primae veri­ beatitudinis formalis et actus voluntatis, deberet probari tatis est specialis ratio obiecti beatifici ut beatificum est, et quod idem est obiectum motivum utriusque. isto modo formalius respicit intellectum» 2. Hoc autem non probatur ab arguente. Verum quidem Neque ratio boni diminuitur ex eo quod dicatur et sit est quod beatitudo obiectiva est obiectum formale et beati­ verum bonum, quin potius ex hoc obtinet totum suum sensum tudinis subiectivae et actus voluntatis, diversimode tamen; et bonitatem. Ex hoc ergo quod beatitudo obiectiva pure nam beatitudinis formalis est obiectum formale motivum et sumpta est obiectum formale terminativum et motivum terminativum absolute et secundum se, nullo superaddito, quia beatitudinis subiectivae et intellectus intuitive videntis Deum, secus haec beatitudo non esset id quo primo formaliter sequitur beatitudinem formalem re et essentia esse ipsam attingitur beatitudo obiectiva; sed voluntatis et actus eius, visionem intuitivam Dei, et non actum voluntatis; quia licet sit secundum se primum obiectum terminativum, non beatitudo formalis debet specificati ex sola et nuda beatiest tamen primum obiectum formale motivum nisi praesuptudine obiectiva. posito actu intellectus, quo illud possidet videndo seu appre­ no. Tertia difficultas (a priori, ex ipsa natura voluntatis hendendo, quia nihil volitum quin praecognitum: non ergo et finis ultimi obiectivi). Primo moventi respondet ultimus movet voluntatem nisi ut apprehensum per intellectum, et finis, qui est beatitudo; quia ordo finium respondet ordini ita beatitudo obiectiva nude sumpta non est motiva volun­ moventium seu agentium. Atqui primum movens ad operan­ tatis, sed necessario postulat connotationem beatitudinis for­ dum actiones humanas, quae sunt propter ultimum finem, malis, quae ideo naturaliter praesupponitur actui voluntatis. est voluntas. Ergo ultimus finis seu beatitudo respondet Sicut ergo bonum virtutum mere moralium seu appetitus ' voluntati, idest finis ultimus obiectivus formaliter attingitur non cadit sub ipsis sub ratione boni nisi prius in genere a voluntate, atque ideo beatitudo formalis consistit essentia­ causae formalis cadat sub ratione veri boni sub prudentia, liter in actu voluntatis. quae est virtus formaliter intellectualis; ita etiam summum ni. Respondetur. Dist. mai.: primo moventi per modum bonum, quod est beatitudo obiectiva, non cadit sub ratione obiecti seu finis respondet ultimus finis simpliciter, qui est boni sub actu voluntatis, nisi prius in genere causae formalis ultimus finis obiectivus, conc.; primo moventi per modum cadat sub ratione veri summi boni sub actu visionis intellectus. subiecti seu agentis, respondet ultimus finis obiectivus, Nam, ut profunde docet S. Thomas, «obiectum intellectus est subdist.; repondet per se primo seu essentialiter, nego; reipsa ratio boni appetibilis; bonum autem appetibile, cuius ratio est in intellectu, est obiectum voluntatis»1', et ideo «bonum sub ratione boni, idest appetibilis, per prius pertinet ad volunta­ 1 I-II, 19, 3 ad i. Cf. II-II, 47, 5 ad 3. tem quam ad rationem, sed tamen per prius pertinet ad 1 Capreolus, O. P., in IV Sent., d. 49, Q- 2, a. 3, § 1, ad i.um arg. Scoti contra primam conci., ed. cit., t. VII, p. 153 a· Videantur etiam Gre­ rationem sub ratione veri quam ad voluntatem sub ratione Carafa, in h. 1., disp. 1, n.° 83, ad tertiam probationem, ed. cit., pp. 137-138; et Salmanticenses, in h. 1., disp. 1, dub. 4, nn. 90-91, ed. cit. t. V, pp. 253-254. gorius 1 1,82,3. 236 I P. Q. II. Sect. I.—De genere psychol. beat. form, ex parte potes. Cap. Π.—An sit operatio potentiae organicae 237 spondet per se secundo, scilicet antecedenter et consequen­ primo movente, solum respondet secundario, hoc est, ante­ ter, conc. cedenter et consequenter, quatenus motus per modum Contradist. min.: voluntas est primum movens ad opera­ agentis primo incipit a voluntate per actum amoris et desi­ tiones humanas, per modum agentis seu subiecti, conc.; per derii et ultimo terminatur in ea per actum fruitionis seu modum finis seu obiecti, nego. gaudii. Sed ultimus finis quasi secundum quid vel sub fine, Et sub distinctione data, contradit, conclusionem: ultimus qui est beatitudo formalis, directe respondet, per modum finis obiectivus respondet voluntati, per se primo seu essentia­ obiecti, primo moventi quasi secundum quid, quod est liter, nego; per se secundo, scilicet antecedenter et conse­ voluntas; unde beatitudo formalis primo et formaliter attin­ gitur, ut obiectum, per actum voluntatis, hoc est, per actum quenter, conc. Verum est quod ordo finium respondet ordini agentium . amoris concupiscentiae et per actum fruitionis, ut paulo et vicissim, quia causa finalis et causa efficiens sunt ad supra dictum est dum responderemus obiectioni praeceinvicem causae in diverso genere. Est autem duplex finis 1 denti \ Sed hoc ipsum demonstrat talem beatitudinem non ultimus, nempe finis ultimus obiectivus, qui est finis ultimus I posse essentialiter consistere in actu voluntatis. lure ergo S. Thomas scribit: «primo et per se intellectus movet volun­ simpliciter dictus, et finis ultimus subiectivus seu formalis, tatem; voluntas enim, in quantum huiusmodi, movetur a suo qui est finis ultimus quasi secundum quid et per posterius, obiecto, quod est bonum apprehensum: voluntas autem movet cum sit sub fine ultimo obiectivo et ad eum ordinetur; nam «oportet quod finis interior ad exteriorem ordinetur, ut sic intellectum quasi per accidens, in quantum scilicet intellifinis exterior sit quasi finis ultimus, et finis interior, qui est gere ipsum apprehenditur ut bonum, et sic desideratur a vo­ luntate, ex quo sequitur quod intellectus actu intelligit. Et operatio, sit ad illum ordinatus»Σ. Similiter ex parte hominis est duplex movens primum in hoc ipso intellectus voluntatem praecedit: numquam enim ad operationes humanas, scilicet intellectus, qui movet per voluntas desideraret intelligere, nisi prius intellectus ipsum intelligere apprehenderet ut bonum. modum obiecti seu finis; et voluntas, quae movet per modum subiecti seu agentis: ita tamen ut intellectus sit primum Et iterum voluntas movet intellectum ad operandum in movens simpliciter, dum voluntas est solum primum movens actu, per modum quo agens movere dicitur; intellectus autem quasi secundum quid et sub intellectu. Et hoc ideo, quia voluntatem, per modum quo finis movet, nam bonumintellectui convenit movere per modum finis et obiecti: finis intellectum est finis voluntatis: agens autem est posterior in autem est simpliciter prima causarum, cum sit causa causamovendo quam finis, nam agens non movet nisi propter litatis ipsius causae efficientis, et hac ratione dicitur causa finem»2. causarum 1 2; et similiter obiectum est simpliciter prius sub112. Quarta difficultas (ex ipso actu voluntatis secundum iecto, sicut forma est simpliciter prior materia. se). Beatitudo formalis hominis est nobilissima seu perfec­ Consequenter dicendum est quod ultimus finis simpliciter, tissima eius operatio. Atqui nobilissima seu perfectissima qui est beatitudo obiectiva, formaliter respondet primo mo­ operatio hominis est dilectio caritativa Dei, quae est actus venti simpliciter, quod est intellectus; et ideo primo et for­ voluntatis; nam Apostolus appellat caritatem maiorem et maliter attingitur per actum intellectus; sed voluntati, quae excellentiorem omnibus3, et concludit: «super omnia... cariest primum movens secundum quid tantum et sub intellectu 1 2 S. Thomas, IV Sent., d. 49, 1, 1, qia. 2 c Supra, tom. I, nn. 289-352; 390-434. 1 Supra, n.° 109. 2 III Contra Gent., cap. 2, ad 5. 2 I Cor., 12, 31; 13, 13· 238 I P. Q. II. Sect. I.—De genere psychol. beat. form, ex parte potes. tatem habete, quod est vinculum perfectionis»1. Ergo beatitudo formalis hominis consistit in actu voluntatis. ii3. Respondetur. Dist. niai.: beatitudo hominis formalis consistit essentialiter in nobilissima seu perfectissima eius i operatione, simpliciter seu formaliter nobilissima, hoc est, m attingendo seu adipiscendo primo beatitudinem obiectivam, conc.; nobilissima secundum quid tantum, hoc est, in movendo per modum agentis ad beatitudinem obiectivam obtinendam et in quiescendo post eam iam adeptam, nego. Contradist. min.: dilectio caritativa Dei est perfectissima seu nobilissima hominis operatio, secundum quid tantum seu in movendo per modum agentis ad Deum attingendum et in quiescendo et gaudendo de Deo iam attacto et possesso, conc.; simpliciter seu formaliter, scilicet in attingendo seu possidendo Deum ipsum, qui est beatitudo obiectiva, nego. Et nego consequens et consequentiam. Perfectio alicuius operationis potest mensurari ex tribus, scilicet ex principio immediate eficiente ipsam, quod est potentia operativa et habitus; ex proprio et formali obiecto, quasi ex termino seu fine eius; et ex modo quo attingit obiectum illud, qui est veluti forma et finis eius immanens. Comparantes ergo perfectionem visionis facialis Dei ex una parte, et perfectionem amoris caritativi eius prout est in patria ex alia parte, dicendum est visionem facialem Dei esse simpliciter et essentialiter perfectiorem quam amor eius caritativus in patria. Primo quidem ex parte principii immediate elicitivi visionis et amoris. Nam principium immediate elicitivum visionis facialis Dei est intellectus beati elevatus et roboratus habitu luminis gloriae, dum principium immediate elicitivum amoris caritativi in patria est voluntas beati elevata et roborata habitu caritatis consummatae. Atqui intellectus est perfectior potentia quam voluntas, tum quia est naturaliter prior vo­ luntate et radix eius, «sicut motivum mobili et activum passivo —bonum enim intellectum movet voluntatem—»2; 1 Coloss., 3, 14. 2 I, 82, 3 ad 2. Cf. 77, 4 et 7. Cap. II—An sit operatio potentiae organicae 239 twn etiam quia intellectus est propinquior ipsi essentiae animae rationalis quam voluntas: constat autem ipsam essentiam animae nobiliorem et spiritualiorem esse quam eius potentiae; ex hoc ergo quod intellectus magis accedit ad nobilissimum quam voluntas, utpote ab eo primo natura­ liter resultans, manifeste consequitur eum perfectiorem esse voluntate. Similiter etiam lumen gloriae est perfectior habitus quam caritas. Sicut enim perfectior est status termini quam status viae, ita etiam perfectior est habitus proprius et specificus status termini quam habitus communis viae et termino. Iam vero lumen gloriae est habitus proprius et exclusivus status termini, dum caritas eadem specie et numero est habitus communis statui termini et statui viae. Ergo lumen gloriae est perfectior habitus quam caritas, etiam consummata. I Est namque considerandum quod habituum supernaturalium habentium idem obiectum formale quod, nempe Deum ipsum, est triplex series: quidam proprii status viae, ut fides et spes; quidam, proprii status termini, ut lumen gloriae; quidam, communes utrique statui, ut caritas. Sicut ergo habitus communis utrique statui est essentiahter per­ fectior habitibus propriis status viae, quia non est de eius ratione imperfectio viae, licet non sit cum ea incompatibilis; ita etiam habitus proprius statui termini est essentialiter perfectior habitu communi utrique statui, utpote essentialiter incompatibilis cum imperfectione status viae. lure igitur Caietanus scribit: «lumen gloriae perfectius est caritate; cuius signum est quod non solum non potest esse informe sicut ipsa caritas, sed non compatitur imperfectionem viae quam ramen caritatis habitus compatitur» \ Haec autem imperfectio viae est potissimum triplex, nempe distantia seu absentia realis a proprio obiecto; separatio ab actu secundo seu a propria operatione, per simplicem cessationem ab actu vel etiam per interruptionem; et amissibilitas eius a subiecto. Et sic videmus quod caritas viae est absens seu distans a Deo, neque semper est in actu secundo 1 Caietanus, in I, 82, 3, n.° 26. i 240 I P. Q. II. Sect. I. De genere psychol. beat. form, ex parte poten. Cap. IL—An sit operatio potentiae organicae 241 amoris Dei, atque ideo est amissibilis per peccatum: e contra, modus causae proprius amoris caritativi beatifici. Nam modus lumen gloriae est necessario praesens Deo, et semper in proprius visionis est modus causae formalis, dum modus actu secundo videndi ipsum, atque ideo omnino inamissibile proprius amoris est modus causae efficientis, quia talis est modus causae visionis et amoris in attingendo proprium a beato. Si ergo perfectio proprii effectus mensuratur secundum obiectum qualis est modus causae intellectus et voluntatis perfectionem propriae causae, visio facialis Dei, quae est in movendo seu operando: constat autem causam formalem proprius effectus intellectus et luminis gloriae, est perfectior ί esse intimiorem et perfectiorem causa eficienti. Prius ergo quam dilectio caritati va Dei, quae est effectus proprius vo­ et intimius et perfectius attingit Deum actus visionis facialis quam actus amoris beatifici. luntatis et caritatis. Amor quidem movet et ultimo disponit ad visionem in Secundo, ex parte proprii obiecti formalis visionis facialis et amoris caritativi Dei. Quamvis enim idem sit obiectum [ genere causae dispositivae et, posita visione, quiescit in ea formale terminativum utriusque, nempe ipse Deus prout est ! et in Deo viso, sed eius perfectio in attingendo Deum non in se unus in natura et trinus in personis, tamen obiectum , est essentialis seu specifica, sed solum accidentalis et conseformale motivum visionis est prius et purius et altius quam cutiva, ut complentis et consummantis specificam K Quo in obiectum motivum amoris caritativi patriae: nam obiectum sensu S. Thomas dixit quod «per affectum homo perfectius motivum visionis est pure divinum et increatum, nempe ipsa I [perfectione postspecifica ideoque accidentali] Deo coniunnuda beatitudo obiectiva; dum obiectum motivum amoris gitur quam per intellectum, in quantum coniunctio quae est non est pure divinum et increatum, sed necessario connotât per affectum supervenit perfectae coniunctioni [perfectione aliquod creatum, nempe ipsam visionem facialem, quia Deus specifica seu essentiali] quae est per intellectum, perficiens non amatur amore caritativo beatifico nisi visus. Optime ergo et decorans eam; sed tamen oportet quod prima [et essentialis] scribit Godofridus de Fontibus quod «perfectius est esse coniunctio sit semper per intellectum» 12*. Id quod Capreolus optime expressit, dicens: «intellectus perfectum cognitione Dei et ipso Deo secundum quod cogni­ tus, quam esse perfectum dilectione huius cognitionis et prius natura et causalitate attingit in Deo rationem boni et ipsius cogniti secundum quod cognitum est» 1; et hoc ideo, finis et obiecti beatifici quam voluntas; immo voluntas per quia «perfectior est actus intellectus quo Deus videtur, quam actum suum talia non attingeret, nisi quia prius attincta actus voluntatis quo complacet videnti in hac visione et in sunt per intellectum et ostensa voluntati» 3. Et hac de causa voluntas beati prius et principalius vult viso ut visus est, et quo vult se esse perfectum tali actu visionis, et vult habere praesens obiectum et illud esse et visionem Dei quam quemcumque actum suum, ut rite conservari in sua entitate et perfectione propter perfectio­ ’ animadvertit idem Capreolus: «voluntas plus et principalius I vult actum intellectus, qui est visio Dei, quam quemcumque nem actus videndi quem causât»2. Tertio, ex parte modi quo Deus ipse attingitur actu visionis actum proprium; quia visio Dei est eius principale obiectum facialis et actu amoris beatifici. Modus enim attingendi pro­ post Deum: plus autem diligit quaelibet potentia principale obiectum suum quam actum suum, quia actus non habet prium obiectum per actum est secundum proprium modum causae illius actus, ut patet ex terminis. Atqui modus causae proprius visionis facialis Dei est perfectior et intimior quam 1 Godofridus de Fontibus, Quodlib. VI, q. io, ed. cit., p. 194 2 Godofridus de Fontibus, op. et loc. cit., p. 199. 1 III Contra Gent., cap. 26, ad 2. 1 IV Sent., d. 49, 1, 1, qla. 2 ad 5. * Capreolus, O. P., in IV Sent., d. 49, q. 2, a. 3, § 1,1, ad primum arg. Scoti, ed. cit, t. VII, p. 153 a· 16.-De Hominis·*· 242 I P. Q. II. Sect. I.—De Op. genere psychol. beat. form, ex parte poten. bonitatem nec appetibilitatem nec perfectivitatem nisi ex obiecto, loquendo de obiecto principali voluntatis, quod est ultimus finis» \ Et inde manet soluta redargutio Guilelmi de la Mare, quam supra referebamus 12; non enim est eadem proportio perfectionis inter actum fidei et actum caritatis in via, et inter actum visionis et actum caritatis in patria. Sed actus visionis se habet in bonitate et perfectione ad actum caritatis patriae, sicut actus prudentiae ad actum iustitiae in virtutibus moralibus; nam actus visionis simul habet, licet non ex aequo, summam perfectionem speculationis et summam perfectionem praxeos seu directionis voluntatis, ut Sectione sequenti, cap. i, a. i, patebit. 114. Quinta difficultas (ex auctoritate S. Augustini). S. Augustinus saepe describit beatitudinem et beatum per operationes voluntatis, scilicet per amorem et gaudium seu fruitionem summi boni. Ait enim: «omnes... ipsum gaudium, vitam beatam vocant»3; «et ipsa est beata vita gaudere ad te, de te, propter te; ipsa est et non est altera» 4; «beata quippe vita est gaudium de Veritate: hoc est enim gaudium de Te, qui Veritas est»5. Et alibi: «ecce, inquit, tibi est ipsa Veritas; amplectere illam, si potes, et fruere illa, et delectare in Domino, et dabit tibi petitiones cordis tui... Et nos in amplexu Veritatis beatos esse dubitabimus?...; et nos negabimus beatos esse, cum irrigamur pascimur que Veritate?» 6. «Immo 1 Capreolus, op. et loc. cit., ad tertium arg. Scoti, p. 155 a. Similia dixerat Godofrldus de Fontibus, Quodlib. VI, q. 10, ed. cit., p. 193; et sat clare indicaverat ipse S. Thomas: «ipsum verum est quoddam bonum, secundum quod intellectus res quaedam est et verum finis ipsius; et inter altos fines, iste finis est excellentior, sicut intellectus inter alias potentias» (I, 82, 3 ad 1). Videatur etiam Ioannes a S. Thoma, O. P., Cursus Philoso­ phicus, Phil. Naturalis, III P., q. 12, a. 5, ed. cit., t. III, pp. 406-407; Cursus Theol., in I-II, disp. II, a. 3, n.° 60, ed. cit., p. 120 a; a. 4, nn. 31 et 33, pp. 116 b, 117 a. 2 Supra, n.° 109. 1 S Augustinus, Confessiones, lib. X, cap. 21, n.° 31, ML. 32, 793. 4 S. Augustinus, Confessiones, lib. X, cap. 22, n.° 32, ML. 32, 793. 5 S. Augustinus, Confessiones, lib. X, cap. 23, n.° 33, ML. 32, 793. * S. Augustinus, De libero arbitrio, lib. II, cap. 13, η.θ 35, ML. 32,1.26c. π.—An sit operatio potentiae organicae 243 vero, quoniam in veritate cognoscitur et tenetur summum bonum eaque veritas sapientia est, cernamus in ea teneamusque summum bonum eoque perfruamur: beatus est quippe qui fruitur summo bono» x. «Atqui hoc ipsum gaudium, quod huius boni adeptione gignitur, cum tranquille et quiete atque constanter erigit animum, beata dicitur vita; nisi tu putas aliud esse beate vivere quam veris bonis certissime gaudere. E. ha sentio»2. Et iterum: «Deum non vides; ama, et habes... Clamat nobis: amate me et habebitis me» 3: «beatus igitur non est nisi qui et habet omnia quae vult et nihil vult male»4. ^Propinquat beato, qui bene vult quaecumque vult, et quae adeptus cum fuerit, beatus erit...: bona beatum faciunt..., quorum bonorum habet aliquid iam, eam ipsam scilicet bonam voluntatem»5. Ac similia repetit multis aliis locis. Ergo, iuxta S. Augustinum, beatitudo formalis hominis consistit essentialiter in actu voluntatis n5. Respondetur tripliciter. Primo, S. Augustinum non sibi possuisse quaestionem de ipsa essentia beatitudinis formalis, an scilicet consistat in actu voluntatis vel in actu intellectus, et consequenter non potuisse huic quaestioni dare responsum. Quaerere ergo in operibus Augustini solutionem pro actu intellectus vel pro actu voluntatis vel pro utroque simul, est velle in eis mettere quod ipse non seminavit. Secundo, eundem Augustinum multa similia verba scrip­ sisse pro actu intellectus. «Una tibi et tota virtus, inquit, est amare quod videas, et summa felicitas habere quod amas», hoc est, videre quod amas 6. «Et ideo non amandum est quod moventi et fruenti amori auferri potest: cuius ergo rei amor amandus est nisi eius quod non potest deesse dum amatur?; 1 S. 2 S. 3 S. 4 S. 5 S. * S. 34, 476. Augustinus, De libero arbitrio, lib. II, cap. 13, n.° 36, ML. 32,1.260. AUGUSTINUS, De libero arbitrio, lib. II, cap. 13, n.° 29, ML. 32, 1.237. AUGUSTINUS, Sermo 34 de Scripturis, cap. 3, n.° 5, ML. 38, 211. Augustinus, De Trinitate, lib. XIII, cap. 5, n.° 8, ML. 42, 1.020. Augustinus, De Trinitate, lib. X, cap. 6, n.° 9, ML. 42, 1.020. Augustinus, De Genesi ad litteram, Lib. XII, cap. 26, n.° 54, ML. *244 I P. Q. IL Sect. I.—De Cap. IL—An genere psychol. beat. form, ex parte ροίέν. id autem est quod nihil est aliud habere quam nosse»x; (Ibid., cap. 34? P· ibq ). «procédera 1 ergo oportet in se habere huiusmodi vitae principium quod enim sic a ratione est procedere intellectum intellectualiter in 1 non est aliud quam intellectus agens, quam necessarium est omnimoda conformitate ad eum intellectum a quo procedit; et | intraneum esse animae rationali.&Sed anima rationalis debet sic procedit in similitudinem substantiae seu essentiae pro- dici vivere secundum operationem intellectualem intellectus • 1 · 1 · · · · ducentis, non solum in similitudinem formae ideahs vel possibilis, ista autem intraneitas non est nisi identitas subexemplaris in ipso», sicut procedunt aliae res naturales stantialis; intraneitas enim ista importat mutuum respectum (ibid., cap. 35, p. 166*). eorum quorum unum est in alio, qui respectus talis naturae Tertio, esse cognoscitivum suiipsius et omnium aliorum per est quod impossibile est quod ex una parte istorum respectisuam essentiam: «ratio autem a qua procedit intellectus per vorum terminentur ad substantiam sive essentiam substan­ essentiam in actu eo modo sicut dictum est, non est ita tiae, ex alia parte fundentur super aliquod accidens. Agitur determinati generis seu respectus, sed gerit in se similitu- autem hic de intraneitate intellectus agentis, quae competitI dinem totius entis in quantum ens et suo ambitu respicit sibi per essentiam suam. Ergo ex alia parte, scilicet ex parte universitatem rerum, sicut et suum principium unde pro- animae, in ' qua ponitur * · - ■ agens ------ ---------------------intellectus tanquam·— intraneum cedit; procedit enim a ratione divina prout est ratio universi­ principium vitae intellectualis, etiam attendetur secundum tatis entium, et hoc est essentia eius intellectus sic proce­ essentiam. Sed ea quae sunt sic intra invicem, scilicet unum dentis» (De intellectu et intelligibili, II P., cap. 36, p. 167*). in alio essentialiter, sunt idem per essentiam. Ergo intelle- I P. Q. II. Sect. I.—De genere psychol. beat. form, ex parte poten. Cap. IL—An sit operatio potentiae organicae 253 ctus agens est idem essentialiter cum essentia animae. Quod «re deiformis: «ipse [= intellectus agens] est illud deiforme necessarium est contingere aliquo trium modorum qui supra quo Deus insignificat creaturam rationalem ut ipsa sit ad inducti sunt ex Proclo: aut enim sunt idem essentialiter, sic imaginem suam, sicut scriptum est in Genesi I, quod fecit quod essentia unius eorum secundum univocationem sit Deus hominem ad imaginem et similitudinem suam: ad essentia alterius, quod constat non esse in proposito, quod imaginem, inquit, quantum ad intellectum agentem; ad simi­ ita sunt iuncta ad invicem quod sunt una essentia; aut intel­ litudinem autem quoad ea quae pertinent ad intellectum lectus agens est idem cum essentia animae per participatio­ possibilem» (De intellectu et intelligibili, II P., cap. 31, p. 162*). nem, ut videlicet essentiam suam participet ex ipsa anima, Et ideo «in isto intellectu expressa est principaliter simili­ quod etiam est impossibile, quia quidquid tale est, eminen- tudo et imago Dei» (De visione beatifica, p. 74*). tiori modo et nobiliori est in suo principio quam in seipso, Tertio, «esse nobilissimum et supremum quod Deus in natura quod non invenitur in proposito; ergo intellectus agens est nostra plantivit» (De intellectu et intelligibili, II P., cap. 31, idem cum essentia animae nec per univocam essentiam, ut p. 162*). Unde non habet plures operationes neque procedit dictum est, nec est idem per participationem: ergo relinquitur discurrendo sicut intellectus possibilis, sed unam eandemque: solum «tertius modus, qui est per causam» (op. cit., II P., capj, tet ideo non variatur eius cognitio de zina re in aliam; sed uno intuitu cognoscendo suum principium et sic procedendo ad «Relinquitur ergo quod intellectus agens noster est prin­ esse, cognoscit totam universitatem entium, et ex hac ratione cipium causale essentiae animae, et sic est principium quod etiam specialiter potest procedere a Deo ut imago eius perfecta» (ibid., cap. 36, p. 167*). Et hac de causa, «quamvis tria ipse est idem secundum causam et intraneus ipsi animae sicut praedicta attendimus in cognitione intellectus agentis, scilicet cor in animali» (ibid., cap. 8, p. 141*). Non tamen omnino eodem modo sicut cor respectu suum principium a quo intelligendo procedit, et suam pro­ animalis, quia cor non est idem per essentiam cum animali, priam essentiam, et tertio universitatem rerum, hoc tamen cum non sit ipsa essentia animalis (cap. 9, p. 142), sed non facit tres intellectiones, sed unam solum, sicut etiam suum principium a quo procedit uno solo actu cognitionis maxime hac comparatione, quia «sicut cor virtute continet intelligit se et alia. Et sicut colligitur ex pluribus proposi­ et praehabet omnia membra, quibus ipsum est generationis tionibus libri De Causis, quaelibet intelligentia intelligit principium sub ordine principalis agentis, sic intellectus quod est supra se, hoc est, causam suam, stat etiam fixa agens non solum virtute et potestate praecontinet essentiam cognoscendo rediens super essentiam suam reditione conanimae secundum causam praehabens eam in se nobiliori pleta, intelligit etiam quod est sub ea causatum suum, non modo et exsistens ei principium causale, sub ordine tamen tribus intellectionibus sed uno simplici actu intellectionis, in principalis agentis producentis ipsum et essentiam animae quo tamen principalissimum est in ratione obiecti intellisimul» (cap. 10, p. 143). gere causam suam sive principium a quo procedit, quia in­ «Patet igitur ex praemissis quod intellectus agens est cludit alia duo quae intelliguntur in ipso principio secundum principium causale intrinsecum in anima, non solum quantum modum principii; sicut et ipsum principium intelligendo ad operationes eius intellectuales, sed etiam quantum ad essen­ se intelligit etiam alia secundum modum et rationem suae tiam animae sicut cor in animali, sub ordine superioris et essentiae, ita dicendum est de intellectu agente quantum ad principalis agentis, medio modo se habens inter agens sim­ principale obiectum suae cognitionis quod est suum prin­ pliciter ct formam, participans hinc inde proprietatem cipium per essentiam» (ibid., cap. 38, ΡΡ· 168-169*. Cf. utriusque» (cap. 12, p. 144. Cf. cap. 31, p. 165). Dein, esse id quo homo formaliter dicitur imago Dei et 254 IP. Q. II. Sect. I.—De genere psychol. beat. form, ex parte potes. Cap. n.—An sit operatio potentiae organicae 255 Sed iuvat exscribere ipsam nebulosissimam expositionem Ex quibus omnibus concludit quod «ipse intellectus agetisr est illud beatificum principium quo informati, idest quando erit. Theodorici. Intellectus agens «procedit a Deo quodam forforma nobis, sumus beati per unionem nostri ad Deum per I mali defluxu intellectus ex intellectu in quantum huiusmodi... I Ut intellectus procedens, sua intellectione qua intelligit immediatam beatificam contemplationem qua videbimus Détint per essentiam; quia non est verisimile quod nobilissimum suum principium, procedat ab ipso, et ipsum tale princi­ illud et supremum quod Deus in natura nostra plantavit, pium sit intellectualiter principium a se procedentis, in vacet in illa beatifica visione: immo sicut est summum in nobis quantum ab ipso intelligitur» (ibid., p. 75*). Rursus intellectus secundum naturam, ita etiam sit principale in actu beatificante agens «semper convertitur in Deum ita ut eius emanatio qui consistit in visione Dei per essentiam» (De intellectu et qua intellectualiter emanat per essentiam a suo principio, sit in ipsum principium conversio... eadem simplici intellec­ intelligibili, II P., cap. 31, p. 162*). Etenim «summendum est hoc generaliter, quod ens tione quae est essentia eius... «Sumpta igitur ratione ex ordine intellectus agentis ad quodcumque quod quantum ad summum gradum suae per­ fectionis in Deum immediate reducitur secundum partici­ Deum, secundum praedicta concluditur iam primo loco pationem divinarum bonitatum, necesse est hoc fieri secun­ quod ipse est supremum et ad Deum immediatum principium dum suae substantiae supremum quod Deus in natura sua secundum formam, quo immediate unimur Deo in illa beatifica plantavit». Et hoc est intellectus agens, quia «intellectus visione, et haec est conclusio principalis intenta in hoc tractatu» (ibid., p. 76*). agens incomparabiliter praeeminet et gradu suae entitatis excedit intellectum possibilem, et ipse est illud supremum «Igitur sicut mediante intellectu agente intellectus possi­ quod Deus in natura nostra plantavit; et ideo, ut praemissum bilis intellectualiter procedit in actum et perfectionem suae est, secundum ipsum immediatam approximationem ad Deum propriae operationis —in quo et eius essentia constituitur in sortimur in illa beata visione» (De visione beatifica, p. 71*)1. esse quantum ad actum suum formalem et essentialem qui Hic autem excessus intellectus agentis prae intellectu est species intelligibilis et actualis intellectio eius—, sic possibili manifestatur ex diverso modo procedendi utriusque eodem processu est conversio in principium primum me­ a Deo et ex diverso modo quo se in Deum convertunt. diante intellectu agente, quia primo gradu et ordine regulae Nam intellectus agens procedit immediate a Deo per ema­ aeternae et incommutabilis veritas praesentes sunt abdito nationem creatricem, et in ipsum Deum immediate conver­ mentis, secundum Augustinum, quod est intellectus agens, titur intelligendo ipsum ut principium sui: at vero intellectus quo mediante fulgent in intellectu possibili, quo et ipse possibilis non procedit immediate a Deo, sed mediante conversus est in primum omnium principium quod est intellectu agente per simplicem emanationem; et in ipsum Deus» (ibid., p. 77*). Deum convertitur mediante operatione intellectus agentis et Ideo «necesse est quod sicut in praesenti vita se habet suo speciebus intelligibilibus ex tali operatione defluxis. Quo fit, modo processus et conversio dictorum intellectum in Deum, sic ut intellectus agens sit natus uniri immediate ipsi divinae multo amplius et ut ita dicam essentialius se habeat in vita illa essentiae tamquam formali principio intelligendi, dum intel­ dictus ordo, et sic immediata unio ad Deum per intellectum lectus possibilis non est capax nisi unionis mediatae, scilicet agentem in illa beata visione potius quam per possibilem» media specie intelligibili creata. (ibid., p.77^. Ipse namque intellectus agens est «in actu per essentiam, non per formas et habitus intellectualiter sibi inditos, quia 1 Hic textus iam pridem editus erat a \V. Preger, Geschichte de r deutin ipso est radix et fons, immo quoddam pelagus totius schen Mystik, Zweites Buch, IV2, t. I, p. 299 nota, Leipzig, 1874. 256 I P. Q. II. Sect. I.—De genere psychol. beat, forai, ex parte poten. Op. II._ an sit operatio potentiae organicae intellectualitatis, eo quod est intellectus, per essentiam». Et lectui possibili, sit aliud ab eo intelligere quod est per essenideo, quia «maxime et potissime est homo propter operationem riam quod competit intellectui separato, in hoc tamen con­ quae est intellectus per essentiam; igitur per ipsam talis cursu duonim saepe dictorum intellectuum quo videtur per intellectus operationem maxime et immediate habet homo essentiam, ille modus intelligendi qui pertinet ad intellectum possibilem materialiter se habet, immo ut expressius loquar, uniri Deo in illa beatifica visione» (ibid., pp. 77-78*). «Hic est ultimus limes et supremus gradus intellectionis ai materia alterius intellectionis quae est propria intellectui ad quem pervenire potest intellectus secundum sibi pro­ •jenii, et sic expletur una intellectualis visio qua videtur Deus prium modum intelligendi, qui est intelligere rem in sua per essentiam» (ibid., p. 81*). Et secundum talem dispositionem intellectus possibilis ratione..., ut intelfigat primum principium in eo quod quid est. Supremus, inquam, quoad tria: i.°, quoad obiectum assignantur gradus visionis. «Actus enim activorum sunt in —Deum—; 2.°, quoad rationem dicentem quid est qua ipsun patiente proportionaliter sicut sit dispositio. Et in hoc atten­ intelligit, quae conficitur ex aliquibus quasi partibus for­ ditur diversus gradus beatitudinis secundum diversum gradum malibus quae sunt ante totum, secundum modum intelli­ risionis Dei per essentiam» (ibid., p. 82*). Nimirum intellectus agens «nobis in hac vita non unitur ut gendi, non tamen ponentibus in numerum cum essentia, ut dictum est, quibus nihil superius est in natura sicut nec forma secundum quod actio eius est essentia eius, sed solum aliquid superius est ipsa quidditate divinae essentiae; 3.0, unitur nobis per species intelligibiles, quae sunt actio eius quoad originem huiusmodi rationis in intellectu. Fluit enim secundum quod actio eius differt ab esse eius...». «Quamvis a Deo immediate in intellectum tanquam formale principium enim ruditas aliquorum dicat se ignorare saepe dicti intellec­ intelligendi, in quo ipse Deus intelligatur in eo quod quid tus nobilem operationem intelligibilem quae est essentia eius, apud peritos tamen non est huius rei dubitatio, quia est. Inter hunc igitur modum intelligendi primum princi­ omnis operatio nostra intellectualis secundum exteriorem pium et modum quo intellectus separatus intelligit ipsum cogitationem quod est secundum intellectum possibilem, non cadit aliquis alius medius, sed nec fingi potest. Ratione fluit ex ipsa interiori saepedicti intellectus agentis essentialigitur talis immediationis in ordine formarum causalium quo intellectione...» «Sic ergo se habet circa saepe dictos intel formalitas superioris formae determinatur in inferiorem cau­ lectus, videlicet agentem et possibilem, in illa visione ratione saliter, necessarium est intellectum separatum qui est intel­ sui ordinis et immediationis qualitativi respectus alterius ad lectus agens uniri nobis mediante intellectu possibili et ipsi alterum, quo uniuntur in una operatione visionis Dei per intellectui possibili tanquam formam eius, intellectui in­ essentiam, qui est benedictus in saecula» (ibid., p. 82*). Talis est positio Theodorici de Freiberg, quantum ex quam possibili tanquam facto in actum secundum supremum gradum et ultimum limitem secundum genus huiusmodi I verbis eius obscurissimis deduci potest. Neque ab eis dissentire videtur Petrus Aureolus, O. intellectionis quo intellegit Deum in eo quod quid est; et secundum hoc per intellectum agentem intelligemus ea in­ ' F. Μ., si Capreolo fidem facimus 1. Hanc tamen sententiam mitigavit Godofridus de Fontibus, tellectione qua ipse intelligit, quae est per suam essentiam, qua semper conversus est in Deum, et in hoc perficitur illa I qui putat intellectum agentem in actu beatifico nullam quidem operationem habere circa obiectum beatitudinis, bene vero beata visio quae nobis promittitur per senpturam veritatis.» circa ipsum hominem beatum, quatenus disponit eius intel(ibid. pp. 80-81*). «Quamvis autem intelligere aliquid in sua ratione dicente 1 Capreolus, in IV Sent., d. 49, q. 4» a· § 2> Π, ed. cit., t. VII, p. 200. quod quid est secundum se acceptum, quod competit intel17,—IX Hominis *** 258 I P. Q. II. Sect. I.—De genere psychol. beat. forai, ex parte poten qAPi n.—An sit operatio potentiae organicae 259 lectum possibilem sua illustratione ut possit esse susceptivus obiecti beatifici: «respectu visionis divinae essentiae, inquit, non potest habere intellectus agens aliquam operationem circa ipsam essentiam divinam, quia lumen suum est quasi tenebra respectu illius lucis infinitae quae seipsa est actualis­ sima et summe intellectualis: sed circa ipsum intellectum possibilem, qui est nuda potentia respectu cuiuscumque intelligibilis et luminis intellectualis, oportet quod habeat aliquam operationem, quae est ipsum suo lumine naturali dispositive illustrare et informare, ut sit susceptivus cuius­ cumque intelligibilis» \ :^is ad beatificam visionem penitus nihil agat, nec per se, nec fir lumen supperadditum»x. 118. Secundo, quia nulla potentia intellectiva creata potest elicere actum beatificum videndi Deum per essentiam nisi elevata per lumen gloriae, quod est habitus quidam supernaturalis2. Atqui intellectus agens non est capax ha­ bitus neque elevationis, tum quia non est in potentia in suo ordine, cum sit facultas mere activa; tum etiam quia non habet indeterminationem in operando, cum non habeat nisi unam operationem uno modo exercendam 3. Unde S. Thomas scribit: «anima intellectiva potest facere omnia intelligibilia per unam naturam luminis quam in actu habet sine hoc quod aliquid ab alio recipiat, et ideo potentia quae haec efficit est simpliciter activa et dicitur intellectus agens, qui non operatur aliquo habitu mediante»4. Et postea: «similiter etiam nec QUAESTIONIS RESOLUTIO intellectus agens [indiget habitu, utpote] qui habet determinatam actionem, scilicet facere intelligibilia in actu, sicut lux ii 7. At haec absque ullo solido fundamento dicuntur. 1 facere visibilia in actu» 5 . Primo quidem, quia proprius actus intellectus agentis Iure ergo Capreolus dixit quod «intellectus agens non est non est intelligere, sed abstrahere intelligibilia a sensibilibus ut possint intelligi ab intellectu possibili. Atqui beatitudo intensibilis nec remisibilis; nec virtus eius potest augeri formalis est essentialiter videre seu intelligere, non mere extensive nec intensive, sic quod aliquid sibi addatur vel abstrahere: eo vel magis quod abstractio, atque ideo cognitio infundatur: non enim est subiectum alicuius habitus, nec per abstractionem repugnat visioni beatificae, quae est actus primi nec secundi... Virtus autem intellectus possibilis essentialiter cognitio omnino immediata et intuitiva, ut I augeri potest, non quidem sic quod essentia eius intendatur, definivit Benedictus XII2. Ergo beatitudo formalis hominis cum sit naturalis potentia animae non suscipiens magis neque minus; sed sic quod sit susceptivus habituum et nequit consistere in actu intellectus agentis. Unde Capreolus iure scripsit: «ad hanc enim [visionem specierum intelligibilium, quae sunt principia quaedam et beatificam] agit intellectus possibilis, et nullo modo intellectus rationes agendi una cum ipso intellectu possibili. Et ideo agens. Cuius ratio est quia, remoto priori, removetur pos­ lumen gloriae datur directe propter intellectum possibilem terius in essentialiter ordinatis. Constat autem quod primus effectus intellectus agentis animae rationalis est abstrahere species intelligibiles a phantasmatibus, et describere speciem 1 Capreolus, in IV Sent., d. 49, q. 4, a. 3, § 2, II, ad arg. Aureoli, ed. cit intelligibilem in intellectu possibili. Cum ergo in visione l VII, p. 213 b. * Conc. Viennense, contra errores Beguardorum et Beguinarum, Denz beata nulla talis fiat abstractio, sequitur quod intellectus Godofridus de Fontibus, Quodlib. V, q. 9, ed. cit., p. 34. ai Benedictus XII, Constitutio dogmatica ^Benedictus Deus», Denz, n.° 530. 1 n.0 475. i I-II, 49, 4; 50, 44 III Sent., d. 14, 1, qla. 2 ad 2, ed. cit., n.° 44â III Sent., d. 23, 1, 1, ed. cit., n.° 22. Cf. etiam De Verit., 15, 2; ii I ad 13; 20, 2 ad 5; De Virtut. in communi, 1. 260 I P. Q. II. Sect. I.—De genere Cap. II.—An sit operatio psychol. beat. form, ex parte poten. perficiendum, non autem ad perficiendum intellectum agen­ tem, sed supplendum eius defectum»x. ii9. Tertio, quia beatitudo formalis hominum et ange­ lorum est eiusdem speciei atomae, eo quod filii resurrectionis erunt aequales angelis Dei in coelis 12. Atqui non esset eiusdem speciei atomae, si beatitudo formalis hominis consisteret essentialiter in actu intellectus agentis; quia per intellectum agenten differt homo specie ab angelis, non per intellectum possibilem primo et per se, nam et intellectus angelicus est potentia passiva, maxime in ordine ad supernaturalia. Qua­ propter Petrus Paludanus recte dixit quod, quia beatitudo supernaturalis «communis est hominibus cum angelis.., ideo debet eis convenire secundum illud quod est commune eis, puta intellectum possibilem» 3. Ergo beatitudo formalis ho­ minis nequit consistere essentialiter in actu intellectus agen­ tis, sed unice in actu intellectus possibilis. § m DIFFICULTATUM ENODATIO Neque motiva contraria quidquam urgent. Verum quidem est quod, sistendo in linea potentiae naturalis, «intellectus agens nobilior est possibili, sicut virtus activa nobilior est quam passiva»4; sed intellectus possibilis, ultra potentiam passivam naturalem, quae proportionatur potentiae activae intellectus agentis 5, habet potentiam passivam obedientialem, quam non potest actuate potentia activa intellectus agentis, sed solus Deus supematuraliter illuminans illam. Unde S. potentiae organicae 261 Doctor iterum scribit: «intellectus agens non sufficit per se id reducendum intellectum possibilem perfecte in actum, aim non sint in eodem determinatae rationes omnium rerum...; et ideo requiritur ad ultimam perfectionem intel­ lectus possibilis quod uniatur aliqualiter illi Agenti in quo sunt rationes omnium rerum, scilicet Deo» \ Et alibi: «est enim intellectus noster in potentia naturali respectu quo­ rumdam intelligibilium, quae scilicet reduci possunt in actum per intellectum agentem, qui est principium innatum nobis, ut per ipsum efficiamur intelligentes in actu. Est autem impossibile nos ultimum finem consequi per hoc quod intellectus noster sic reducatur in actum; nam virtus intel­ lectus agentis est ut phantasmata, quae sunt intelligibilia in potentia, faciat intelligibilia in actu... Phantasmata autem sunt accepta per sensum. Per intellectum igitur agentem intellectus noster in actum reducitur respectu horum intel­ ligibilium tantum in quorum notitiam per sensibilia ipossiimus devenire. Impossibile est autem in tali cognitione ultimum finem hominis consistere... Consequimur gitur ultimum finem in hoc quod intellectus noster fiat in actu aliquo sublimiore Agente quam sit agens nobis connaturale» 2. Patet ergo intellectum agentem esse nobiliorem intel­ lectu possibili secundum quid tantum, non simpliciter. Si enim comparentur in ordine naturali, intellectus agens excedit possibilem in sensu formali tantum, quatenus ille est activus et iste passivus; non in sensu totali et adaequato, quatenus scilicet intellectus possibilis iam actuatus per intellectum agentem, ulterius exercet active operationes intelligendi: nam perfectior actus est active intelligere quam active abstrahere species intelligibiles ex phantasmatibus, cum hic actus ordinetur essentialiter ad illum ut ad finem. Itaque intellectus agens est perfectior intellectu possibili informi, sed est imperfectior intellectu possibili formato speciebus mtelligibilibus 3. 1 Capreolus, in IV Sent., d. 49, q. 4, a. 3, § 2, II, ed. cit., L VII, p. 214. 3 Luc., 20, 36; Mtt., 22, 30. Cf. II Sent., d. 9, 8; I, 108, 8. 3 Petrus Paludanus, O. P., in IV Sent., d. 49, 2, 2, § tertia conci., ed. cit., fol. 233. Vide etiam Ioannem A S. Thoma, O. P., Cursus theol., in 1 I, 12, disp. 12, a. 2, nn. 10-13, ed. Solesm., t. II, pp. 132-135. 1 * Quaestio disp. De Anima, 5 ad 10. Cf. II Sent., d. 20, 2, 2 ad 2. » ’ dentiae enim passivae naturali proportionatur virtus activa ralis, naturalis* (De Vtrtut. m communi, 10 c). Quaestio disp. De Anima, 5 ac^ 9· Cf. ibid., ad 6. Comp, theol., I P., cap. 104. Cf. lOANNES A S. Thoma, O. P., Cursus Philosophicus, Phil. Natu­ IV P., q. 2, ed. Reiser, t. III, p. 3°4 a, 3-13. 262 I P. Q. II. Sect. I.—De genere psychol. beat. form, ex parte poten. qp. π.—An sit operatio potentiae organicae 263 Si vero conferantur in ordine supernaturali, intellectus Denique ea quae dixit S. Albertus Magnus sunt quaedam possibilis omino superat intellectum agentem; quia intellects reminiscentia doctrinae philosophorum arabum de intelagetis est incapax perfectionis et actus supernaturalis, cum non lectu agente, ut ipsemet S. Doctor recognoscit. Nam post possit quidquam recipere; dum intellectus possibilis est capax verba supra transcripta, statim subdit: «et hoc est quod perfectionis et actus supernaturalis, secundum potentiam , obscure dixerunt philosophi, quod si anima post mortem suam obedientialem, nempe luminis prophetiae et fidei et himo motori continuaretur, hoc esset ratione suae prosperita­ gloriae J. Unde cum beatitudo formalis hominis sit essentia­ ti. Quod enim isti philosophi dicebant de beatitudine liter supernaturalis, in ea nihil agere potest intellectus agens, Intelligentiae Agentis separatae, quae erat decima, ex conti­ sed solus intellectus possibilis. Ruit ergo fundamentum nuatione ad Intelligentias priores usque ad Primam, S. Al­ Theodorici de Freiberg. bertus transtulit ad intellectum agentem humanum, qui est Neque valet exceptio Godofridi de Fontibus. Non enim intellectus coniunctus. At haec extensio fieri nequit ad intel­ est necesse quod intellectus possibilis informetur speciebus lectum agentem, qui non intelligit, sed solum ad intellectum intelligibilitus abstractis per intellectum agentem ante quam possibilem, servatis servandis, ut fecit S. Thomas 2. elevetur per lumen infusum supernaturale; nam pueri Quae vero subdidit Theodoricus de Freiberg maiori baptizati decedentes ante usum rationis non informantur adhuc absurditate laborant, cum nihil aliud esse videantur talibus speciebus, et tamen elevantur ad videndum Deum nisi indigesta congeries Aristotelis, Procli, S. Augustini, per essentiam, ut docet Benedictus XII2. Quod si intellectus philosophorum Arabum et christianismi, modo penitus possibilis illis speciebus informetur, ut in adultis, haec nebuloso et incohaerenti proposita. Nec enim cohaerere actuatio et informatio non est dispositio ad lumen prophetiae possunt: multoque minus, si primae partes Proclo tribuantur vel fidei vel gloriae, cum sit ordinis pure naturalis. Unde qui infimi valoris est, ut Theodoricus fecit. Capreolus recte dixit quod «lumen gloriae supplet defectum Dicendum est ergo hominem esse beatum secundum intellectus agentis..., non vigorando intellectum agentem, solum intellectum possibilem, non secundum intellectum sed dando vigorem intellectui possibili, quem intellectus agentem. agens non sufficit dare; et dando lumen ad quod intellectus agens non sufficit, scilicet ad actum primum vel dispositio­ est lux verissima illuminans omnem; hominen ergo frustra est ibi ponere nem ad illum»3. intellectum agentem ad illuminandum. 518.—De Hominis 274 I P. Q. II. Sect. II.—De genere psychol. beat. form, ex parte habito Cap. unicum.—An sit operatio intellectus speculativi 275 speculativi esset delectatio: quod est contra Philosophum in quae diriguntur ad finem, status motui, aeternitas tempori» 1. X Ethicorum, qui posuit purissimam delectationem esse in Et ideo S. Thomas concludit quod «beatitudo imperfecta actu intellectus speculativi» E qualis hic haberi potest, primo quidem et principaliter consistit Differenter tamen haec affectio invenitur in contempla­ in contemplatione; secundario vero in operatione practici tione naturali seu philosophica et in contemplatione super­ intellectus ordinantis actiones et passiones humanas, ut di­ natural! seu Christiana, maxime quando est consummata, ut citur in X Ethicorum»2. Multo ergo minus poterit beatitudo in patria. Nam «ex duplici parte potest operatio cognitivae 1 perfecta et consummata ex aequo consistere in actu utriusque affectari: uno modo, in quantum est perfectio cognoscentis, intellectus, quia in patria, superata vita activa, non remanet et talis affectatio operationis cognitivae procedit ex amori proprie loquendo nisi vita contemplativa 3. sui, et sic erat affectio in vita contemplativa philosophorum; Tertio, quia actus intellectus speculativi in patria non alio modo, in quantum terminatur ad obiectum [= Deum], est mera et arida speculatio abstracta, ut solet esse speculatio et sic contemplationis desiderium procedit ex amore obiecii philosophica; sed est proprie loquendo contemplatio, qua [= Dei], quia ubi amor ibi oculus, et Μττ., VI, 21: ubi est Summum Bonum immediate et intuitive videtur, secundum thesaurus tuus, ibi est et cor tuum; et sic habet affectionem illud S. Thomae: «nomen contemplationis significat illum vita contemplativa sanctorum de qua loquimur»12. •actum quo quis Deum in seipso contemplatur, sed speculatio 128. Denique beatitudo formalis hominis nequit ex aequo magis nominat illum actum quo quis divina in rebus creatis consistere in actu intellectus speculativi et practici, triplici de quasi in speculo inspicit» 4. Cognitio autem, qua ipsum Bonum causa. per se Subsistens immediate et intuitive videtur, est neces­ Primo, quia incidit in positionem articulo praecedenti sario motiva appetitus ad eius amorem et plene rectificativa reiectam de beatitudine formali ex aequo consistenti in actu voluntatis5. In suo ergo ordine est multo magis rectificativa intellectus et in actu voluntatis. Nam actus intellectus practici voluntatis et motiva ad amorem Dei visio beatifica quam totus est, per definitionem, propter actum voluntatis seu synderesis et prudentia in suo, immo et quam donum consilii, appetitus sicut propter finem immediatum. Dicere ergo intellectus et sapientiae. beatitudinem formalem ex aequo consistere in actu intelle­ 129. Secundo, probatur directe et ostensive quoad singulas ctus speculativi et in actu intellectus practici, est aequivalenter eius partes. dicere eam ex aequo consistere in actu intellectus et in actu Prima ergo pars, scilicet quod beatitudo formalis hominis voluntatis. essentialiter consistat in actu intellectus speculativi, probatur Secundo, quia neque etiam beatitudo naturalis, qualis tum ex auctoritate, tum ex ratione theologica. haberi potest in hac vita ,ex aequo consistit in actu intellectus Argumentum ex auctoritate proponit S. Thomas in Sed speculativi et in actu intellectus practici. Speculatio enim et contra. Docet enim. S. Augustinus beatitudinem hominis praxis se habent essentialiter secundum prius et posterius, formalem essentialiter consistere in contemplatione Dei, et sicut increatum et creatum, necessarium et contingens, finis et media. Quo in sensu Marsilius Ficinus iure dixit «contemplationem tanto actioni praestare quanto oculus 1 Marsilius Ficinus, apud Card. SAenz de Aguirre, O. S. B., op. praestat manibus, ratio sensui, anima corpori, finis omnibus iis et toc. cit., n.° 8, p. 226 a. 1 2 De Verit., 14, 4. III Sent., d. 35, 2, qla. 1, ed. cit., n.° 32. 1 I-Π, 3, 5 c. 1 II-II, 181, 44 III Sent., d. 35, 5 1-11,4,4· J . 2, qla. 3> cd· Clt” n· 43· 276 I P. Q. II. Sect. II.—De genere psychol. beat. form, ex parte habitis Cap. unicum.—An sit operatio intellectus speculativi 277 quidem per contrapositionem ad actionem et ad affectionem: quod illi contemplationi corda mundentur illa maxime «haec enim, inquit, nobis contemplatio promittitur actionum sententia; beati mundi corde, quoniam ipsi Deum videbunt omnium finis atque aeterna perfectio gaudiorum. Filii enim V, 8). Et quia haec est vita aeterna, dicit Deus in Dei sumus, et nondum apparuit quid erimus,· scimus quia longitudine dierum replebo eum, et ostendam illi cum apparuerit, similes ei erimus, quoniam videbimus eum datare meum (Psalm. XC, i6). Sive ergo audiamus: ostende sicuti est (I Ioan., Ill, 2). Quod enim dixit famulo suo wbis Filium,' sive audiamus; ostende nobis Patrem, tantumMoysi: ego sum qui sum; haec dices filiis Israel: qui est fa valet, quia neuter sine altero potest ostendi; unum misit me ad vos (exod., XIII, 14), hoc contemplabimur cum quippe sunt, sicut et ipse ait: ego et Pater unum sumus vivemus in aeternum. Ita quippe ait: haec autem est vita (ta, X, 30). Denique propter ipsam inseparabilitatem, aeterna, ut cognoscant te unum verum Deum, et quem misisti sufficienter aliquando nominatur vel Pater solus vel solus lesum Christum. Hoc fiet cum venerit Dominus et illunii- filius adimpleturus nos laetitia cum vultu suo». Hucusque erunaverit oculta tenebrarum, cum tenebrae mortalitatis huius ditissime et profundissime S. Augustinus 2. Atqui contemcorruptionisque transierit; tunc erit mane nostrum, de quo pfatio, ut contradistincta ab omni actione et gaudiosa affecin Psalmo dicitur: mane adstabo tibi, et contemplabor (Psalm, none, est proprius actus intellectus speculativi. Ergo, iuxta V, 5). De hac contemplatione intelligo dictum: cum tradiderit Augustinum, beatitudo formalis hominis essentialiter regnum Deo et Patri f I Cor., XV, 24), idest cum perduxerit consistit in actu intellectus speculativi. iustos in quibus nunc ex fide viventibus regnat mediator Similiter Augustinus, sicut antea S. Ambrosius et postea Dei et hominum homo Christus lesus, ad contemplationem i S. Gregorius Magnus, contemplationem seu vitam contemDei et Patris. Si desipio hic, corrigat me qui melius sapit: plativam consummatam appellant vitam aeternam sive beatimihi aliud non videtur. Neque enim quaeremus aliud, cum mdinem formalem, dum vita activa terminis huius vitae ad illius contemplationem pervenerimus, quae nunc non est concluditur 2. quamdiu gaudium nostrum in spe est: spes autem quae Docet praeterea amorem ordinari ad visionem, sicut mevidetur non est spes; quod enim videt quis, quid sperat: si ritum ad praemium. «Diligamus igitur Deum ex toto corde, autem quod non videmus speramus, per patientiam exspec- ex tota anima, ex tota mente, quicumque ad vitam aeternam tamus, quoad usque rex in accubitu suo est. Tunc erit quod pervenire proposuimus. Vita enim aeterna est totum prae­ scriptum est: adimplebis me laetitia cum vultu tuo (Psalm, mium, cuius promissione gaudemus: nec praemium potest XV, 10). Illa laetitia nihil amplius requiretur, quia nec erit praecedere merita, priusque dari homini quam dignus est. quod amplius requiratur: ostendetur enim nobis Pater, et Quid enim hoc iniustius, et quid iustius Deo. Non ergo sufficiet nobis (Ioan., XIV, 8). Ut enim hoc intelligent, debemus ponere praemium antequam mereamur accipere, responsum ei a Domino est: tanto tempore vobiscum sum. et non cognovistis me? Philippe, qui videt me, videt et Pa­ trem. Sed quia volebat eum ex fide vivere antequam illud 1 S. Augustinus, De Trinitate, lib. I, cap. 8, n.° 17, ML. 42, 831-832. posset videre, secutus est et ait: non credis quia ego in Patre 1 S. Augustinus, Contra Faustum Manichaeum, lib. XXIII, cap. 54, et Pater in me est? Quamdiu enim sumus in corpore, pere­ ML 42, 434; in Ioannem, tract. CXXIV, n.° 5, ML. 35» I-974S De Civitate grinamur a Domino; per fidem enim ambulamus, et non Dei, lib. XIX, cap. 19, ML. 4L 647-638; Sermo 169, cap. 14, n.° 17, ML. per speciem (II Cor., V, 6). Contemplatio quippe merces esi 38,925; Sermo 255, nn. 2 et 6; ML. 38, 1.186 et 1.188-1.189; S. Ambrosius, Expositio Evangelii secundum I.ucam, lib. VII, nn. 85-86, NIL. I5> 1.809fidei, cui mercedi per fidem corda mundantur, sicut scriptum 1809· S Gregorius Magnus, in Ezechielem, lib. II, horn. 2, nn. 8-12,ML. est: mundans fide corda eorum (Act., XV, 9). Probatur 76, 953-955; Moral, in lob, lib. VI, cap. 37» nn. 60-61, ML. 75» 763-765. 278 I P. Q. II. Sect. II.—De genere psychol. beat, forai, ex parte habites Cm», unicum.—An sit operatio intellectus speculativi 279 Hic fortasse non incongrue quaeritur aeterna vita quid Patris mei (Μττ., VIII, n), hoc significatum est: quoniam sit. Sed eius largitorem potius audiamus: haec est, inquit, magna requie pascentur cibo Veritatis. Talis enim cibus vita aeterna, ut cognoscant te verum Deum, et quem misisti reficit et non deficit; implet et integer est; tu consumaris, lesum Christum (Ioan., XVII, 3). Æterna igitur vita est ipse non consumitur; talis est ille cibus, non qualis iste, qui ipsa cognitio Veritatis. Quamobrem videte quam sint per­ deficit ut reficiat; et ne vitam finiat qui eum accipit, ipse versi atque praeposteri qui sese arbitrantur Dei cognitionem finitur. Recubitus ergo ille, sempiterna requies erit: epulae tradere ut perfecti simus, cum perfectorum ipsa sit praemium. illae, Veritas incommutabilis erit; epulatio illa, vita aeterna Quid ergo agendum est, quid quaeso, nisi ut eum ipsum, erit, idest ipsa cognitio. Quia haec est, inquit, vita aeterna, quem cognoscere volumus, prius plena caritate diligamus^1. ut cognoscant te solum Deum verum, et quem misisti lesum «Tunc enim, prosequitur alibi, cum apparuerit similes ei Christum (Ioan., XVII, 3). erimus, quoniam videbimus eum sicuti est (Ioan., Ill, 2). Nam quia illa vita in contemplatione Veritatis non solum Ipsa est vita aeterna. Nam totum quidquid dicebamus, nihil ineffabiliter, sed quia et delectabiliter permanebit, multis est ad vitam illam. Quia vivimus, quid est? Quia salvi sumus, locis Scriptura testatur, quae omnia commemorare non quid est? Quia videbimus Deum: magnum. Ipsa est vita aeterna; possumus. Inde est illud: qui diligit me, mandata mea cus­ ipse hoc dixit: haec est autem vita aeterna, ut cognoscant te todit, et ego diligam eum, et ostendam meipsum illi (Ioan., unum verum Deum, et quem misisti lesum Christum XIV, 21). Tanquam enim merces et fructus ab eo quaereretur, (Ioan., XVII, 3). Haec est vita aeterna, ut cognoscant, videant, quia mandata eius custodiuntur; ostendam, inquit, meipsum capiant, norint quod crediderant, percipiant quod mondum illi, perfectam beatitudinem ponens ut cognoscatur sicuti est. capere poterant: iam videat mens quod oculus non viderat, Inde est et illud: dilectissimi, filii Dei sumus, sed nondum nec auris audierat, nec in cor hominis ascenderat; hoc illis apparuit quid erimus. Scimus quia cum apparuerit, similes dicetur in fine: venite, benedicti Patris mei, percipite regnum, ei erimus, quia videbimus eum sicuti est (I Ioan., Ill, 2). quod vobis paratum est ab initio mundi (mtt., XXV, 34). Ideo et Apostolus Paulus: tunc, inquit, facie ad faciem ( I Cor., Ibunt ergo i 11 i mali in combustionem aeternam; iusti autem, XIII, 12). Quia etiam dixit alio loco: in eandem imaginem quo? In vitam aeternam. Quid est vita aeterna! Haec est transformamur a gloria in gloriam, tanquam a Domini vita aeterna, ut cognoscant te solum Deum verum et quem spiritu (II Cor., III, 18). Et in Psalmis dicit: vacate et videte, misisti lesum Christum»2. Unde et concludit: «haec igitur quia ego sum Dominus (Psalm. XLV, 11). Tunc ergo optime vita sanctorum etiam corpora eorum commutata in coelestem videbitur quando summe vacabitur... Quasi enim diceret: et angelicum statum sic implebit atque immortalitate vege­ recumbite et manducate, ita dictum est: vacate et videte. Va­ tabit, ut ab illa beatissima contemplatione et laude veritati: cabimus ergo et videbimus Deum sicuti est, et videntes lauda­ nulla corruptio necessitatis avertat aut avocet. Ita, illis cibus bimus Deum» \ erit ipsa Veritas; ipsa autem requies, tanquam recubitus. In eundem sensum afferri possunt plures alii Patres. Quod enim dictum est quia recumbentes epulabuntur, sicut Ita, S. Irenaeus asserit quod Deus «videbitur et in regno dicit Dominus: quia multi venient ab Oriente et Occidente, coelorum paternaliter, Spiritu quidem praeparante hominem et recumbent cum Abraham et Isaac et lacob in regno in Filio Dei, Filio autem adducente ad Patrem, Patre autem incorruptelam donante in aeternam vitam quae unicuique evenit ex eo quod videat Deum» 1 2. 1 S. Augustinus, De moribus Ecclesiae catholicae, cap. 25, π. 47, ML. 32, i.331. 2 S. Augustinus, Sermo 137, cap. 9, n.° 13, ML. 38, 712. 1 S. Augustinus, Sermo 362, cap. 29-30» nn. 30-31, ML. 39,1.633-1.634. 2 S. Irenaeus, Adversus haereses, lib. IV, 20, 5, MG. 7, 1.035. 280 I P. Q. IL Sect. IL—De genere psychol. beat. form, ex parte habitus Pariter Clemens Alexandrinus docet: «eos qui fuerint mundi corde, in propinquitatem Domini evectos, manet perpetuae contemplationis restitutio: τη θεωρία τη άϊδίω άποκατάστασις \ Similiter S. Gregorius Nazianzenus ait: «ea porro [beati­ tudo alterius vitae], ut mihi quidem videtur, in expressiore horum cognitione ac comprehensione sita est: έκτοπωτερα κατάληψις» 1 2. Idem significasse videtur S. Cyprianus, cum ait quod glorificari est «admitti ut Deum videas»3. Et super illud: non sunt condignae passiones huius saeculi ad superven­ turam claritatem quae revelabitur in nobis (Rom., VIII, 18), adnotat: «cum revelatio illa venerit, cum claritas super nos Dei fulserit..., beati erimus» 4. S. Ambrosius affirmat quod «Scriptura divina vitam beatam posuit in cognitione divinitatis» 5. Sed praesertim dignus est qui citetur S. Cyrillus Alexan­ drinus, utpote qui ceteris clarius hanc tradidit doctrinam. «Quod autem, ait, supremae omnium felicitatis, qui modo eam capere digni sint, accurata Dei contemplatio —τη$ ακριβούς θεοιττίας— conciliatrix sit, vel eorum qui a nobis dissentiunt oratio demonstret. Rursus enim ait is, cuius modo mentionem fecimus, Alexander [Aphrodisacus]: neque vero id praetermitti aequum est, quod ipsum etiam hominibus divinae Providentiae munere datum est, cuius etiam in superioribus nonnullam mentionem novimus. Id autem est in pietate adversus Deum summum nobis felicitatem esse positam, ut ne mercedem aliunde ab ipso exspectemus, sed in eius cultu bonorum maximum consequamur. Confessum igitur est felicitatis hominibus in contemplatione caput esse: τό κεφάλαιον έν θεωρία Nam inter animae facultates, praestantissima, quae in 1 Clemens Alexandrinus, Stromata, lib. VII, io, 56, 5, MG. 9, 480. a S. Gregorius Nazianzenus, Oratio XXXIII, n.° 17, MG. 36, 237. 3 S. Cyprianus, Epist. 56, 10, ML. 4, 357. 4 S. Cyprianus, op. et loc. cit. * S. Ambrosius, De Officiis, lib. II, cap. 2, n.° 5, ML. 16, m B. Cap. unicum.—An sit operatio intellectus speculativi 281 mente est, haec operatio est. Contemplatio quippe coghitio vera est eorum quae in rebus sunt optima. At omnium optima divina sunt. In divinorum ergo cognitione felicitas nobis est: kv τή ιών Φείων άρα γνώσει τό ευδαιμονείν ήμιν h Ac revera, nobiliores philosophi, ut Plato, Aristoteles, ; Plotinus, beatitudinem formalem hominis possuerunt in con­ templatione Dei per intellectum speculativum. «Finis vitae nostrae, ait Plotinus, est ipsum Bonum videre per ipsum»2. Et paulo post: «hic certe, hic finis est omnino verus, lumen scilicet illius accipere et ipsum ipso perspicere, non alterius, inquam, lumine contueri, sed per ipsummet adspicere, per I quod et suspicit. Per quod enim illuminatus est, idipsum est nobis perspiciendum: neque solem per lumen alienum intueri solemus»3. Postremo, isque multo maioris auctoritatis est, idem docuisse videtur Leo XIII, qui mysterii Trinitatis, «unum omnium maximum, quippe omnium veluti fons et caput..., cognoscendi contemplandi que causa, in coelo angeli, in terris homines procreati sunt» 4, Certe, vim verbis inferret qui haec omnia intelligeret de solo intellectu practico seu affectivo potius quam de intel­ lectu speculativo. 130. Argumenta ex ratione theologica sunt duplicis ge­ neris: quaedam a priori, quaedam a posteriori. A priori est triplex argumentum, quod S. Doctor proponit incorpore articuli. Ubi notandum est S. Thomam ea sumpsis­ se ex Aristotele. Primum quidem ex X Ethicae Nicomacheae, cap. 8, nn. 1-2 (II, 124, ι-ii), quod exposuerat in proprio loco5 et reasumpsit in II-II, q. 182, a. 1, ratione prima; secundum, ex eodem loco Ethicorum, nn. 5-7 (II, 124, 26-52; 1 S. Cyrillus Alexandrinus, Contra lulianum, lib. III, MG. 76, 628-629. 2 Plotinus, Enneades V, lib. III, n.° 16, ed. Didot, p. 325, Pa­ risiis, 1855. 3 Plotinus, op. et loc. cit., n.° I7> P· 32^. ♦ Leo XIII, Encyclica 'Divinum illud munus*, die 9 maii 1897, ed. ' cit., t. V, p. 142. J . 1 In Ethic Xicom., lib. X, lecti 10, ed. cit., n.° 2.087. 282 I P. Q. IL Sect. II.—De genere psychol. beat. form, ex parte habita Cap. unicum.—An sit operatio intellectus speculativi 283 125, 1-2), quod ibidem exposuit1 et bis alibi reproducit, ratio summae potentiae respectu summi obiecti, «nam opera­ nempe in IV Sent., dist. 49, q. 1, a. 1, qla. 3, arg. 1 sed tiones secundum obiecta specificantur»1. Atqui optima contra, et in II-II, q. 182, a. 1, ratione quinta; tertium, ex operatio optimae potentiae hominis circa optimum obiectum, eodem opere aristotefico, loco citato, n.° 8 (II, 125, 2-13), quod est beatitudo obiectiva, est operatio intellectus spe­ quod ibidem expendit2 et aliis in locis iterato exhibet, culativi. scilicet in IV Sent., dist. 49, q. 1, a. 1, qla. 3, arg. 2 sed Est quidem operatio intellectus possibilis, ut patet ex contra, et II-II, q. 182, a. 1, ratione septima et octava. supra dictis2; quia intellectus possibilis est, simpliciter Haec tamen argumenta, secundum quod assumuntur a loquendo, optima potentia animae humanae. S. Thoma in servitium theologiae, non sunt mere philo­ Est etiam operatio intellectus speculativi, quia est imme­ sophica et naturalia prout iacent in textu Aristotelis, sed diate circa ipsum Deum prout est in se, qui nullo modo est sunt vere theologica non solum imperative, sed etiam eli- operabilis ab homine, cum sit essentialiter Prima Causa citive, utpote ex alto divinae revelationis depurata, elevata, omnino incausata et incausabilis, sed solum speculabilis seu illuminata et anima theologica informata; latet enim analogia contemplabilis. beatitudinis formalis naturalis et supernaturalis, qua theologus Aliunde vero optima operatio intellectus possibilis non valide transferre potest modo suo ad suum ordinem ea 1 est operatio nudae potentiae, sed potentiae perfectae et quae Philosophus suo modo de suo ordine dixerat. devatae optimo habitu intellectuali speculativo: tum quia Et procedunt ordine omnino logico. Sunt enim tria in intellectus possibilis non potest aliquid operari sine habitu operatione beatifica, quae est ipsa beatitudo formalis, scilicet superaddito, in quo radicaliter differt a voluntate3; tum ipsa operatio secundum se, finis operationis et subiectum etiam quia «non potest esse perfecta operatio, quod requi­ operans; omnis siquidem operatio est ab aliquo operante ritur ad felicitatem, nisi potentiae perfectae per habitum, qui propter aliquem finem, cum omne agens agat propter finem. est ipsius virtus, secundum quod reddit operationem bonam» Et ordine naturali primo est ipsa operatio, deinde finis et et optimam4, ut ipsemet Aristoteles adnotavit: ei δ’ έστίν ultimo agens, eo quod finis est ratio et causa agentis in quan­ ή ευδαιμονία «κατ’ αρετήν ένεργεια», εύλογον «κατά τήν tum agens est. Primum igitur argumentum sumitur ex ipsa κρατίστην» 5. ratione operationis intellectus speculativi et beatitudinis Et ratio huius est, quia potentia non potest totam suam formalis; secundum, ex ipsa ratione finis intellectus speculativi virtualitatem operativam exercere nisi perfecta et elevata per et beatitudinis formalis; tertium, ex ipsa ratione proprii optimum habitum operativum, eo quod habitus operativus subiecti intellectus speculativi et beatitudinis formalis. est perfectio potentiae operativae secundum modum poten­ 131. Argumentum primum (ex ipsa ratione operationis tiae. Constat autem intellectum possibilem humanum totam intellectus speculativi et beatitudinis formalis). Beatitudo suam virtualitatem operativam exercere in beatitudine, quia formalis perfecta consistit essentialiter in optima operatione beati in coelo «secundum totum modum suum, scilicet se­ optimae potentiae respectu optimi obiecti, quod est ipsa cundum totum suum posse diligent et videbunt, nihil suae beatitudo obiectiva; nam beatitudo formalis est essentialiter summum bonum seu summa perfectio psychologica beati: summa autem perfectio psychologica beati est summa ope1 Comp, theol., II P., cap. 9, ed. Vives, t. 27, p. 122 b. 1 In Ethic. Nicom., loc. cit., n.° 2.097. In Ethic. Nicom., ibid., nn. 2.105-2.110. * Supra, nn. 116-119. » I-II, 50, 4-5. * In X Ethic. Nicom., lect. 10, n.° 2.085. s Aristoteles, X Ethicae Nicom., cap. VII, n.° 1, ed. cit., II, I24> 1-2. 284 I P. Q. IL Sect. II.—De genere psychol. beat, forai, ex parte habitus potentiae substrahentes divinae visioni et dilectioni» \ nam «totum posse creaturae applicabitur ad videndum et diligendum Deum»12. Unde et de Angelis ait S. Doctor quod eorum intellectus «totaliter videt Deum, hoc est dictu, totam vim intellectus sui adhibent ad videndum Deum» 3. II Ergo concludendum est beatitudinem hominis formalem essentialiter consistere in operatione intellectus specula­ tivi 4. S. Augustinus ipse hanc rationem profunde tradiderat, cum ait: «in ipsa ratione, quae partim contemplativa est, partim activa, proculdubio contemplatio praecellit. In hac enim et imago Dei est, qua per fidem ad speciem reformamur. Actio itaque rationalis contemplationi rationali debet obedire, sive per fidem imperanti, sicuti est quamdiu peregrinamur a Domino (I Cor., V, 6), sive per speciem, quo erit cum similes ei erimus, quoniam videbimus eum sicuti est (I Ioan., Ill, 2)»5. 1 III Sent., d. 27, 3, 2, ed. cit., n.° 208. 3 De Caritate, 10 ad 5. 3 De Verit., 8, 2. 4 Aliis verbis, sumendo hunc articulum ut connexum cum praece­ dentibus, potest argumentum ad sequentem formam reduci: Beatitudo formalis hominis essentialiter consistit in attingentia possessiva beatitudinis eius obiectivae per actum intellectus possibilis (a. 4). Atqui actus intellectus possibilis attingentis possessive beatitudinem obiectivam est actus intellectus speculativi. Nam hoc modo intellectus possibilis attingit possessive beatitudinem obiectivam quo haec est attingibilis et possessibilis ab ipso. Est autem attingibilis et possessibilis ab intellectu per operationem speculativam; quia beatitudo obiectiva est Deus ipse prout est in se, et Deus non est attingibilis ab intellectu nisi cognoscendo seu videndo ipsum: visio vero et cognitio qua tales sunt actus intellectus speculativi, cum sint speculatio quaedam, iuxta illud S. Augustini: *speculari enim prospicere est vel conspicere vel intendere ut videas* (Enarratio in Psalm. 98, n.° 5, ML. 37, 1.261). Similiter Deus non est possessibilis ab intellectu nisi per visionem vel speculationem, secundum illud eiusdem Augustini: PP· 297“3°7· 296 I P. Q. II. Sect. IL—De genere psychol. beat, forai, ex parte habitus ad finem pervenerit» 1. Hoc autem non contingit in vita activa nec in operationibus intellectus practici, quae circa mobilia et contingentia essentialiter versantur per continuam solliciUtdinem; «sollicitudo enim pars est intellectus practici, circa exequenda inquietam vigilantiam adhibens»2. Et ideo essen­ tialiter ordinantur ad operationem intellectus speculativi sicut ad finem, eo fere modo quo motus est propter quietem sicut propter finem. «Haec est enim felicitas speculativa, ad quam tota vita politica videtur ordinata, dum per pacem, quae per ordinationem vitae politicae statuitur et conservatur, datur hominibus facultas contemplandi veritatem» 3. Sed haec perfecta vacatio non est intelligenda veluti privatio omnis operationis, sed ut exclusio omnis laboris et defatigationis, secundum illud S. Augustini: «inest autem in illa requie non desidiosa segnitia, sed quaedam ineffabilis tranquillitas actionis otiosae. Sic enim ab huius vitae operibus in fine requiescitur, ut in alterius vitae actione gaudeatur. Sed quia talis actio in Dei laude agitur sine labore mem­ brorum, sine angore curarum, non ad eam sic transitur per quietem ut ipsi labor succedat, idest non sic esse actio incipit ut esse desinat quies; neque enim reditur ad labores et curas, sed permanet in actione quod ad quitem pertinet: nec in opere laborare, nec in cogitatione fluctuare» 4. Ergo beati in patria contemplationi vacabunt, quiescentes a laboribus suis, et videbunt Deum sicuti est5, secundum illud: «mansueti autem haereditate possidebunt terram, et delectabuntur in multitudine pacis»6. Quem in locum S. Au­ gustinus splendidam enarrationem fecit: «aurum tuum pax, argentum tuum pax, praedia tua pax, Deus tuus pax. Quid­ quid desideras, pax tibi erit; quia hic aurum quod est, non 1 In X Ethic. Nicom., lect. ii, n.° 2.098. Caietanus, O. P., in Luc., X, 4i} ed. cit., t. IV', p. 220 a. S. Thomas, in A" Ethtc. Niconi., lect. 11, n.° 2.101. Vide etiam in Psalmum 45, n.° 8, ed. Vives, t. 18, p. 518 b. S. Augustinus, Epist. 55 ad lanuarium, cap. IX, n.° 17, ML 33, 2I2· 5 Psalm. 45, 11; Apoc., 14, 13, I pOan^ , 2. 6 Psalm. 36, ii. Cap. unicum.—An sit operatio intellectus speculativi 297 potest tibi esse argentum; quod vinum est, non potest tibi esse panis; quod tibi lux est, non potest esse potus: Deus tuus, totum tibi erit. Manducabis eum, ne esurias; bibes eum, ne sitias; illuminaberis ab eo, ne deficias; possidebit te totum integrum, totus integer. Angustias non ibi patieris, cum eo cum quo totum possides: totum habebis, totum et ille habebit; quia tu et ille unum eritis, quod unum totum et ille habebit qui vos possidet.Hae sunt reliquiae homini pacifico» x. Et haec est optima pars, quam Maria, quieta sedens secus pedes Domini et vacans auditioni verbi eius, sibi elegit, et non auferetur ab ea. «Vacabimus ergo et videbimus Deum sicuti est, et videntes laudabimus Deum. Et haec erit vita sanctorum, haec actio quietorum, quia sine defectu lauda­ bimus. Non uno die laudabimus, sed sicut dies ille non habet terminum temporis, ita laus nostra non habebit terminum cessationis; et ideo in saecula saeculorum laudabimus»2. E contra, omnis labor et agitatio et inquietudo Marthae aufe­ retur, secundum illud: «absterget Deus omnem lacrymam ab oculis eorum, et mors ultra non erit, neque luctus neque clamor neque dolor erit ultra, quia prima abierunt» 3; sublata enim omni miseria et indigentia, quibus medendis vita activa incumbit, tollitur et ipsa activa vita. Quae cum ita sint, merito cum S. Thoma concludere possumus: «sic igitur patet quod, secundum huiusmodi opera­ tionem speculativam intellectus, manifeste apparet omnia exsistere in homine quaecumque solent attribui beato»4; et consequenter beatitudinem hominis formalem essentialiter consistere in operatione intellectus speculativi. 135. Secundum argumentum (ex inductione, qua singula ad intellectum practicum spectantia excluduntur ab ipsa essentia beatitudinis formalis). Si beatitudo formalis hominis consisteret essentialiter in operatione intellectus practici, 1 S. AUGUSTINUS, Enarratio in Psalm, 36, sermo I, n.° 12, ML. 36, 363. 2 S. Augustinus, Sermo 362, cap. 30, n.° 31, ML. 39, 1.634. 3 Apoc., 21,4. 4 In X Ethic. Nicom., lect, 11, n.° 2.103. 298 I P. Q. II. Sect. IL—De genere psychol. beat. form. ex parte habitus haec operatio necessario deberet esse actus virtutis agibilium vel actus virtutis factibilium; nam proprium obiectum intel­ lectus practici est contingens aliter se habere secundum quod contingens est \ quod «dividitur in duo, scilicet in aliquid quod est agibile et aliquid quod est factibile» *12 Atqui neu­ trius potest esse operatio. Non operatio intellectus practici effectivi, quae est operatio artis, tum quia finis exterior seu obiectivus operationis artis est artificiatum, idest id quod arte producitur, et hoc non est ultimus finis obiectivus, neque ideo terminus beatitudinis formalis 3; tum quia operatio artis est communis bonis et malis, dum beatitudo formalis est propria et exclusiva bo­ norum tantum 4; tum denique quia beatitudo formalis est essentialiter operatio primo attingens Deum prout est in seipso, qui est beatitudo obiectiva, ut patet ex dictis supra, q. 2, a. 8: Deus autem non est producibilis a nobis operatione artis, cum sit Prima Causa incausata et incausabilis. Neque operatio intellectus practici activi. Aut enim esset operatio syndereseos, aut prudentiae, aut doni consilii: hi enim sunt tres habitus boni intellectus practici activi. Nihil horum dici potest. Non operatio syndereseos, tum quia operatio constitutiva beatitudinis formalis debet explicite et formaliter attingere veram beatitudinem obiectivam in concreto; actus vero syndereseos solum respicit implicite et in communi finem ultimum seu beatitudinem obiectivam; tum etiam quia operatio syndereseos est communis bonis et malis, cum vel in ipsis daemonibus et damnatis remaneat; at beatitudo formalis est propria bonorum tantum 5. 1 In VI Ethic. Nicom., lect, 3, nn. 1.144, 1.152. - In VI Ethic. Nicom., lect, 3, n.° 1.150. Dicitur autem agibih quod est obiectum actionis; factibile vero quod est obiectum effectionis. Actio proprie loquendo est operatio manens in ipso agente, ut videre, intelligere et velle: sed -factio [= effectio] est operatio transiens in exteriorem materiam ad aliquod formandum ex ea, sicut aedificare et secare* (ibid., n.° 1.151). 3 III Contra Gent., cap. 36. 4 I-II, 21, 2 ad 2; 57, 3 c et ad 1; II-II, 47, 4. 6 De Verit., 16, 3. Cap. unicum.—An sit operatio intellectus speculativi 299 Non operatio prudentiae neque partium potentialium eius, scilicet της ευβουλίας, τής συνέσεως et τής γνώμης, tum quia hae omnes virtutes versantur formaliter circa media, non circa finem ultimum, dum e contra beatitudo formalis est essentialiter operatio immediate et formaliter possessiva ipsius finis ultimi obiectivi2; tum specialiter quia totum obiectum prudentiae et virtutum ei adnexarum sunt motus seu actus appetitus humani, scilicet passiones appetitus sensitivi et operationes ipsius voluntatis 2: constat autem ex dictis supra 3, nullum actum appetitus, etiam ipsius volun­ tatis, esse posse beatitudinem obiectivam vel formalem. Unde S. Doctor specialiter probat in III Contra Gentiles, cap. 34, beatitudinem hominis formalem non posse consistere in actibus virtutum mere moralium. Non denique operatio doni consilii, eadem ratione sicut pro operatione prudentiae. Licet enim donum consilii sit multo superius virtute prudentiae et adnexis eius quantum ad modum operandi, habet tamen idem obiectum ac illae virtutes, utpote «circa eadem exsistens» 4. Essentialiter ergo versatur circa media et circa operationes appetitus, quae nullo modo esse possunt beatitudo obiectiva. Ergo, concludit S. Thomas, «relinquitur quod ultima hominis felicitas sit in contemplatione Veritatis»5, hoc est, Dei, ut ait in titulo capituli. 1 III Contra Gent., cap. 35, arg. 3; I-II, 57, 5; II-II, 47, 6-7. 2 II-II, 47, 5 ad 2. 3 Supra, tom. I, nn. 353-366; tom. III, nn. 108-109. 4 II-II, 52, 2 ad 2. 6 III Contra Gent., cap. 37. Ubi statim uno verbo contrahit potiora argumenta hucusque proposita. 1) «Haec enim sola operatio hominis est sibi propria et in ea nullo modo aliquod aliorum animalium communicat. 2) «Haec etiam ad nihil aliud ordinatur sicut ad finem, cum contemplatio Veritatis propter seipsam quaeratur. 3) ‘Per hanc etiam operationem homo suis superioribus coniungitur per similitudinem, quia haec tantum de operationibus humanis in Deo et in Substantiis separatis est. 4) ‘Hac etiam operatione ad illa superiora contingit, cognoscendo ipsa quocumque modo. 300 I P. Q. II. Sect. II.—De genere psychol. beat, forai, ex parte habitus Secunda vero pars, nempe quod haec contemplatio essentialiter beatifica non est pure speculativa, sed per se primo speculativa et per se secundo practica, facile suadetur, tum ex parte proprii subiecti seu quasi materiae in qua, tum ex parte propriae formae et effectus quasi formalis 136. 5) «Ad hanc etiam operationem sibi homo magis est sufficiens, utpote ad eam in parum auxilio exteriorum rerum egens. 6) Ad hanc etiam omnes aliae humanae operationes ordinari videntur sicut ad finem. Ad perfectionem enim contemplationis requiritur incolumitas corporis, ad quam ordinantur artificialia omnia quae sunt necessaria ad vitam; requiritur etiam quies a perturbationibus passionum, ad quam pevenitur per virtutes morales et per prudentiam; et quies ab exterioribus perturbationibus, ad quam ordinatur totum regimen vitae civilis. Ut sic, si recte considerentur, omnia humana officia servire videantur contemplantibus Veritatem.* 1 Haec formulatio, quantum ad theologiam, fidem et dona intelle­ ctus, scientiae et sapientiae, est Banezii: «Theologia, inquit, primo et per se est speculativa, secundario per se est practical (in I, 1, 4 § tertia conci., ed. cit., p. 38 a). «Theologia nostra, propterea quod est altioris ordinis, quamvis principaliter et primario consistat in contemplatione Veritatis, tamen etiam per se secundo extenditur ad actiones per quas homo dirigitur ad assecutio­ nem perfectae contemplationis Primae Veritatis (in I, 1, 6, ad 3 arg., p. 48 b). Item: «Fides primo et per se est speculativa, sed per se secundo est pra­ efica* (in II-II, 4, 2 § tertia conc., ed. cit., coi. 457). Rursus: «Dona Spiritus Sancti, sicut Intellectus, Scientia, Sapientia, immo et Theologia acquisita, per se primo sunt speculativa et per se secundo practica» (ibid., tertio, coi. 458). Quod autem dicitur de his habitibus inferioribus exemplatis a lumine gloriae, a fortiori valet de ipso lumine gloriae. Hanc vero esse sinceram mentem S. Thomae respectu huius, patet evidenter ex his quae tradit quaestio­ ne sequenti, aa. 1-2 et 4, ubi docet quod amor et delectatio seu gaudium se habent ad ipsam visionem facialem Dei ut proprium ad speciem; patet autem quod differentia specifica convenit rei per se primo, proprium vero per se secundo, quasi medio modo inter differentiam specificam et accidens praedi­ cabile, quod solum paedicatur per accidens (I, 77, 1 ad 5). Unde et proprium dicitur per se accidens, utpote accidens ipsius speciei (I-II, 2, 5). Sic ergo actus et habitus intellectuales sunt triplicis generis: quidam pure speculativi, ut actus et habitus Mathematicae, qui omnino abstrahunt a fine et bono; alii pure practici, ut actus et habitus syndereseos et prudentiae, qui unice sunt de bono et fine; alii partim speculativi et partim practici, licet diversa ratione diversoque gradu: nam quidam sunt per se et immediate specu­ lativi et nonnisi remote seu per accidens practici, ut Physica Rationalis, cuius pars est Psychologia cui subalternatur Ethica, et Metaphysica (De Verit., 14, 4 c); nonulh vero sunt per se speculativi et per se practici, non tamen ex aequo, sed per se primo speculativi seu contemplativi et per se secundo practici Cap. unicum.—An sit operatio intellectus speculativi 301 Argumentum primum (ex parte proprii subiecti seu quasi ntwria in qua). Beatitudo formalis hominis proportionatur imagini Dei in homine; nam quidquid recipitur ad modum recipientis recipitur: beatitudo autem formalis recipitur in homine secundum quod homo est imago Dei x. Atqui homo est imago Dei secundum rationem superiorem, maxime secundum quod accedit ad intellectum ut intellectus est* 12: ratio autem superior, maxime secundum quod accedit ad intellectum, est per se primo speculativa et per se secundo practica, cum «aeternis rationibus conspiciendis vel consu­ lendis adhaerescat» 3. Ergo et beatitudo formalis, proportio- nata rationi superiori, debet esse per se primo speculativa et per se secundo practica. Neque obstat id quod S. Thomas alicubi dicit, scilicet quod «mens secundum quod est imago [Dei], tantum ad speculativam pertinet»4; nam hoc intelligitur per contrapo­ sitionem ad consultationem divinorum ut, secundum ea, regulentur inferiora et temporalia, quae proprie spectant ad vitam activam et rationem inferiorem, non secundum quod conspectio seu contemplatio aeternorum excitat et mensurat seu affectivi, ut Sacra theologia et Fides theologica et dona Intellectus, Scien­ tiae, ac maxime Lumen gloriae et Visio beatifica quae est proprius et specificus actus eius. 1 Secundum hoc enim beatitudo formalis recipitur in homine, secundum quod homo est capax Dei qui est beatitudo obiectiva. Est autem homo capax Dei secundum quod est imago Dei. 2 S. Augustinus, De Trinitate, lib. XII, cap. IV, n.° 4, ML. 42, 1.000; cap. VII, n.° 10, coi. 1.003-1.004; S. Thomas, De Verit., 15, 2 ad 1. •Natura inferior secundum supremum sui attingit infimum naturae superio­ ris; et ideo natura animae in sui supremo attingit infimum naturae angelicae, et ideo aliquo modo participat intellectualitatem in sui summo. Et quia secundum optimum sui assignatur imago in anima, ideo potius assignatur se­ cundum intelligentiam quam secundum rationem; ratio enim nihil aliud est nisi natura intellectualis obumbrata* (in I Sent., d. 4, 1 ad). Et S. Augustinus ad rationem superiorem, cuius est Sapientia, reducit cognitionem intellectua­ lem; ad rationem vero inferiorem, cuius est Scientia, cognitionem ratio­ nalem reducit (De Trinitate, lib. XII, cap. XV, n.° 25, ML. 42, 1.012). 3 S. Augustinus, De Trinitate, lib. XII, cap. VII, n.° 12, ML. 42, 1.005. « II Sent., d. 24, 2, 2 ad 3. 302 I P. Q. II. Sect. II.—De genere psychol. beat, forai, ex parte habitus C4P. unicum.—An sit operatio intellectus speculativi 303 affectum superiorem ipsius voluntatis, ut voluntas est, erga practicus: speculativus primo et per se et absolute consideratus, ipsas aeternas rationes diligendas, quod pertinet ad ipsam quo in sensu nomen retinet generis et appellatur intellectus vitam contemplativam \ Unde idem S. Doctor ibidem dixit principiorum; practicus vero ex consequenti et relate ad volunquod «imago comprehendit et cognitivam et affectivam»12, utern, per se tamen, «quatenus per eundem assentimur primis quatenus amor affectivus caritatis resultat ex contemplatione principiis operabilium, ut bonum est prosequendum malum Dei, sicut voluntas ex intellectu, ut alibi explicat his verbis: fagiendum», quo in sensu nomen obtinet speciale et appellatur «imago principaliter consistit in potentia cognitiva, quia ex synderesis \ Merito ergo habitus essentialiter beatificus, qui memoria et intelligentia oritur voluntas; unde tota imago est perficit intellectum secundum modum intellectus et summo in intellectiva parte sicut in radice, et ideo omne quod attribuitur etiam modo vicem gerit potentiae supernaturalis intellectivae, homini ratione imaginis principaliter respicit intellectivam, et cum sit maxime supernaturalis 2, utrumque munus eminenex consequenti affectivam» 3. dssimo modo exercet, scilicet munus speculativum cognos­ Et haec est etiam sine dubio germana mens S. Augustini cendi proprium obiectum primo et per se et munus practicum qui, cum prius dixisset quod «in eo solo quod ad contemplatio­ movendi voluntatem ad idem obiectum amore caritativo nem pertinet aeternorum, non solum trinitas, sed etiam imago prosequendum ex consequenti, per se tamen. Dei; in hoc autem quod derivatum est in actione temporalium, 137. Argumentum secundum (ex parte propriae formae et etiamsi trinitas possit, non tamen imago Dei possit inveniri»4; effectus quasi formalis eius). Beatitudo formalis hominis seu postea subiungit quod «nihilominus, ex qua parte conspectam contemplatio eius beatifica potest tripliciter considerari: uno considit Veritatem, imago Dei est; ex qua vero intenditur in modo, secundum se, hoc est, per comparationem ad proprium agenda inferiora, non est imago Dei» 5. obiectum, quod est beatitudo obiectiva quam primo formaliter Quod autem ipse intellectus possibilis, ut intellectus, sit attingit; alio modo, relate ad superiora, idest ad beatitudinem per se primo speculativus et per se secundo practicus, in­ formalem increatam Dei, a qua est exemplata; tertio modo, dubia res est. Intellectus enim ut intellectus primo et per se relative ad inferiora, nempe ad beatitudinem supernaturalem est cognoscitivus proprii obiecti, et secundum hoc definitur; nae, cuius est proprium exemplar. lam vero sub hoc triplici sed ex consequenti, per se tamen, est motivus voluntatis. respectu beatitudo formalis hominis est per se primo spe­ Movetur enim voluntas per se a proprio obiecto; intellectus culativa et per se secundo practica. autem movet voluntatem eodem genere causae ac ipsum eius Primo quidem secundum se considerata, prout specificatur obiectum, hoc est, per se 6, et ab hoc munere movendi volun­ a proprio obiecto, quod est beatitudo obiectiva. Beatitudo tatem appellatur intellectus practicus. Qua de causa idem habitus intellectus ut intellectus, est simul speculativus et 1 Et hac de causa S. Thomas, post S. Gregorium, reducit caritatem ad ipsam vitam contemplativam, ut motivam ad contemplationem et consecutivam ex contemplatione (II-II, i8o, 1-2). 2 II Sent., d. 24, 2, 2 ad 3. 3 IV Sent., d. 4, 1, 3, qla. 3. 4 S. Augustinus, De Trinitate, lib. XII, cap. IV, n.° 4, ML. 42,1.000. S. Augustinus, De Trinitate, lib. XII, cap. VII, n.° 10. ML. 42, 1.003-1.004. 8 I-II, 9, i. 1 Dom. BAnez, O. P., in I, 79, 12, dub. 2, § in hac difficultate, ed. Venetiis, 1591, coi. 1.168. Cf. ibid., dub. 1, ad 1, coi. 1.166. Licet con­ trarium dixerit in II-II, 4, 3, § secunda conclusio, in fine, ed. Salmanticae, 1584, coi. 457; sed commentaria illa in I P. [tom. II] posteriora sunt. At de his loquemur data opera in tractatu de Habitibus. 2 ^Habitus supematurales habent vicem potentiae. In hoc enim distinguuntur a naturalibus, quod habitus naturales ponuntur ut melius ii facilius producatur actus, non ut simpliciter producatur: habitus vero supematurales ponuntur ad simpliciter operandum, quoniam potentia naturalis secundum suam naturam non habet virtutem ad producendum illum» (BAnez, in I, 88, 3, ad 3 arg., ed. cit., coi. 1.167). 304 IP. Q. II. Sect. II.—De genere psychol. beat. form, ex parte habitus · Cap. unicum.—An sit operatio intellectus speculativi 305 eiiim obiectiva, quae est ipse Deus secundum quod est in fjm intellectus practicus est essentialiter motivus volunse, una et unica cum sit, duplicem rationem formalem induit, tatis Sicut autem beatitudo obiectiva movet intellectum nempe rationem Summae Veritatis et rationem Summae beati, ita iste movetur beatifice; et sicut movetur beatifice, Bonitatis seu Ultimi Finis simpliciter. Quae duae rationes ( ita est formaliter beatus. Ergo homo est formaliter beatus formales sunt inseparabiles, quia de ratione Summae Boni- (secundum intellectum per se primo speculative et per se tatis est esse Summe Vera, et de ratione Summae Veritatis secundo practice seu affective. est esse Summe Bona. Una tamen est naturaliter prior alia, Qua de causa S. Thomas profunde dixit «Veritatem esse nempe ratio Summae Veritatis est naturaliter prior ratione Ultimum Finem totius universi» 1 2; et consequenter «ex hoc Summae Bonitatis, tum quia verum est naturaliter prius quod Veritas est Finis contemplationis, habet rationem bono, tum etiam quia prius naturaliter attingitur a beato Boni appetibilis et amabilis et delectabilis et secundum hoc sub ratione Summae Veritatis quam sub ratione Summae pertinet ad [intellectum practicum et eo mediante ad] vim Bonitatis, nam sub ratione Summae Veritatis attingitur ab appetitivam» nempe ad voluntatem 3. Unde intellectus beati intellectu beati, dum sub ratione Summae Bonitatis attingitur divina amata et amanda contemplatur 4. ab eius voluntate: intellectus autem est naturaliter prior Eademque ratione S. Augustinus beatitudinem formalem voluntate in attingendo proprium obiectum. Consequenter definivit dicens eam esse sive «contemplationem Delecta­ etiam ratio Summae Veritatis est radix et causa rationis tionis») sive delectationem Contemplationis seu «gaudium de Summae Bonitatis, quia «verum dicitur magis absolute [quam veritate»5. bonum], et ipsius boni rationem significat» \ sicut forma est Pendet siquidem gradus contemplationis beatificae ex ratio finis in essendo et sicut intellectus est ratio, hoc est, gradu amoris caritativi Dei in genere causae materialis seu dispositivae, et vicissim gradus amoris caritativi beatifici radix et causa voluntatis. Sic ergo Deus, prout est in se, est obiectum formale pendet ex gradu contemplationis Dei in genere causae for­ terminativum intellectus et voluntatis beati; est tamen per se malis; et ideo simpliciter loquendo, hoc est, formaliter, primo motivum sub ratione Summae Veritatis, quia sub hac contemplatio beatifica est per se primo visiva Dei et per se ratione est motivum intellectus beati, et nonnisi supposita secundo originativa amoris beatifici et mensurativa eius, hac motione in genere causae formalis, movet consequenter quod obtinet quatenus est practica seu affectiva. Unde voluntatem beati in genere causae finalis sub ratione Sum­ thomistae solent dicere quod «visio Dei formaliter est assensus mae Bonitatis. Et quia rationem movendi finaliter voluntatem etiudicium de Deo secundum essentiam suam, et formaliter habet ex ipsa ratione movendi formaliter intellectum, inde est imperium respectu amoris beatifici eliciendi»6; «nam non est quod movet intellectum per se primo speculative et per se secundo practice, hoc est, affective seu in ordine ad volun­ tatem; nec enim intellectus beati apprehendit in Deo rationem 1 I-II, 9, i ad 2. Summi Boni seu Ultimi Finis separatim a ratione Summi 1 I Contra Gent., cap. i. Veri, sed simul et coniunctim, cum cognitio beatifica non 3 II-II, 180, i ad i. sit abstractiva: et quatenus apprehendit in eo rationem 1 III Sent., d. 35, 2, 2, qla. 3, ed. cit., n.° 150. s S. Augustinus, Confessiones, lib. X, cap. 23, n.° 33, ML. 32, 793; Summi Boni, natus est summe movere voluntatem beati ad Sermo 169, cap. XIV, n.° 17, ML. 38, 925; Enarratio II in Psalmum 26, amorem eius, atque ideo rationem induit intellectus practici, 1 I, 82, 3 ad i. nn. 8-9» ML, 36» 203. , 4 GonzAlez de Albelda, O. P., in I, i, 3» disp. IV, n.° 66, p. 40 a, ed. Compluti, 1621. M.—De Hotninii ·*♦ 306 I P. Q. II. Sect. II.—De genere psychol, beat. form, ex parte habiks solum proponit obiectum, sed etiam habet rationem iudicii et imperii» x. Secundo, idem apparet si beatitudo hominis formalis consideretur relate ad beatitudinem formalem increatam ipsius Dei, a qua est exemplata. Beatitudo formalis hominis est «quaedam participatio et similitudo beatitudinis increataei ipsius Dei*2, secundum illud: «cum apparuerit, similes ei erimus, quoniam videbimus eum sicuti est» 3; qua etiam ratione, homo factus est ad imaginem Dei, quatenus est capax simi­ lis beatitudinis, docente S. Thoma: «in eadem operatione ponimus ultimam felicitatem intellectualis creaturae in qua esi felicitas Dei, scilicet in contemplatione intellectiva; et ideo sola intellectualis natura rationabiliter ad imaginem Dei dicitur esse» 4. Atqui beatitudo formalis increata ipsius Dei non est mere speculativa, sed per se primo contemplativa et per se secundo affectiva respectu sui. Nam beatitudo formalis Dei consistit essentialiter in perfectissima et comprehensiva cognitione suipsius secundum omnem modum. Perfectissima autem cognitio Dei secundum omnem modum non est mere speculativa, sed amorem et affectionem necessario secum fert. Unde et Verbum in divinis, quod procedit ex perfectissima cognitione Dei, «non est qualecumque, sed spirans Amorem», cum sit essen­ tialiter «cum Amore Notitia» 5; «nam Deus intelligendo se, concipit Verbum suum, quod est etiam ratio omnium intel­ lectorum per ipsum, propter hoc quod omnia intelligit intelligendo seipsum: et ex hoc Verbo procedit in amortir, omnium et suipsius; unde dixit quidam [= Mercurius Tris­ megistus] quod Monas Monadem genuit, et in se suum reflectit Ardorem»6. lure igitur S. Thomas concludit quod «nec ipse Cap, unicum.—An sit operatio intellectus speculativi 307 Deus beatus esset, si se non cognosceret et amaret; non enim in seipso delectaretur, quod ad beatitudinem requiritur» \ Neque obstat quod alibi dicit, scilicet «quod Deus de tdpso habet scientiam speculativam tantum» 2; nam intelligit speculativam per contrapositionem ad effectivam tantum, ut patet ex ratione quam affert: «ipse enim operabitis non est», at minime excludit affectivam, cum ipse sit maxime amabilis secundum se et propter se. Dicendum est ergo quod et nostra beatitudo formalis, hoc ipso quod essentialiter est ad imaginem et similitudinem beatitudinis formalis ipsius Dei, et tota ratio et perfectio maginis consistat in accedendo ad suum exemplar per imitationem, est per se primo speculativa seu cognoscitiva Dei et per se secundo practica seu excitativa amoris et delec­ tationis erga ipsum, ita quidem ut homo beatus «videat Deum per essentiam et videndo fruatzir» 3. Quod et ipse Aristoteles vidit, sublata proprietate vel appropriatione personarum in divinis, quam neque suspicari potuit, et solum considerando ea quae ad divinam naturam spectant. Ait enim quod Dei beatitudo in altissima sui con­ templatione consistit: ή του Θεού ενέργεια, μακαριότητι δια­ ιρούσα, θεωρητική αν εϊν 4, quae est Ipsa Contemplatio per essentiam ideoque optima et maxime delectabilis: ή θεωρία to ήδιστον και άριστον 5. Et subiungit quod hominis bea­ titudo consistit in accedendo per imitationem ad huiusmodi Dei contemplationem delectabilissimam: των άνθρωττίκων δή ή ταύτή συγγενέστατη ευδαιμονικωτάτη 6. Tertio, idem constat considerando beatitudinem formalem hominis consummatam relate ad beatitudinem inchoatam et imperfectam viae, cuius illa est exemplar. Quod convenit. 2 De Verit., 29, 1. * Marcus Serra, Ο. P., in I-II, 3, 5, ed. cit., p. 99. 1 I, 14, 16. 2 IV Sent., d. 49, 1, 2, qla. 1 ad 1. 3 De Verit., 29, 1. 3 I Ioan., 3, 2. 1 Aristoteles, X Ethic. Nicom., cap. VIII, n.° 7, ed. cit., II, 4 II Sent., d. 16, 1. 2. 126, 21-22. 5,·/ fS**0 d* I5s 4’ 1 ad 3’ 43, 5 ad 2’ s* Augustinus, De Trini­ 5 Aristoteles, XI Metaph., cap. VII, n.° 6, ed. cit., II, 605, 46-47. tate, lib. IX, cap. 10, n.° 15, ML. 42, 969. Cf. S. Thomas, in h. 1., lect. 8, nn. 2.543-2.544. 8 De Potent., 9, 9. • Aristoteles, X Ethic. Nicom., cap. VIII, n.° 7, ed. cit., II, 126, 23-24. 308 I P. Q. II. Sect. II.—De genere psychol. beat. form, ex parte habitus Cap. unicum.—An sit operatio intellectus speculativi 309 beatitudini exemplatae, altius et perfectius convenit beati­ Ex alia vero parte, haec eadem contemplatio supernatu­ tudini exemplanti; quia beatitudo exemplata comparatur ad ralis viae est per se primo speculativa et per se secundo practica exemplantem ut effectus ad causam, et quidquid est in !:ii affectiva, tum quia essentialiter est de obiecto maxime effectu quasi formali altius et perfectius invenitur in causa mato, quod Deus est1; quo in sensu S. Thomas asserit secundum similem rationem \ Atqui beatitudini superna­ quod «tunc contemplatio [huius vitae] perfecta est, quando tural! viae, quae est exemplata a beatitudine formali patriae, contemplans perducitur et elevatur ad altitudinem rei con­ convenit esse simul per se primo speculativa et per se secundo templatae: si enim remanet in infimis, quantumcumque alta practica seu affectiva. ipse contemplaretur, non esset contemplatio perfecta: ad Haec enim beatitudo supernaturalis viae consistit essen­ hoc ergo quod sit perfecta, oportet quod ascendat et conse­ tialiter in contemplatione supernatural! Dei prout in hac quatur ipsum finem rei contemplatae inhaerendo et assenvita haberi potest, ut patet ex dictis supra articulum praece­ , nendo per affectum et intellectum Veritati contemplatae»2: tum dentem 1 *3, et S. Doctor universaliter affirmat quod «omnes etiam quia proprii habitus elicitivi eius, nempe fides divina qui recte senserunt, posuerunt finem humanae vitae contem- et donum sapientiae et intellectus et sapientia theologica, piationem Dei»2. quae dispositive saltem concurrit, sunt per se primo specu­ Quae quidem ex una parte est essentialiter exemplata a lativi et per se secundo practici; talis autem est actus, qualis contemplatione seu beatitudine formali patriae, cuius est est habitus. imago et inchoatio, secundum illud S. Thomae: «vita aeterna Ac revera constat hos habitus esse elicitivos contempla­ non est nisi quaedam consummatio contemplativae vitae, tionis. Ut enim docet iterum S. Thomas, «in hoc profectu quae per vitam contemplativam quodammodo praelibatur» i cognitionis maxime iuvatur mens humana, cum lumen eius Qui et alio in loco subdit: «huius autem ultimae et per­ naturale nova illustratione confortatur, sicut est lumen fidei fectae felicitatis in hac vita nihil est adeo simile sicut vita et doni sapientiae et intellectus, per quod mens humana supra contemplantium Veritatem, secundum quod est possibile in te in contemplatione elevatur» 3. Sapientia autem theologica, hac vita. Et ideo philosophi, qui de illa felicitate ultima plenam cum sit «veluti quaedam impressio divinae scientiae in nobis» notitiam habere non potuerunt, in contemplatione quae est et essentialiter subalternata non solum beatitudini increatae possibilis in hac vita, ultimam felicitatem hominis posuerunt. Dei, sed etiam beatitudini creatae hominum beatorum4, Propter quod etiam, inter alias vitas, in Scriptura divini «inchoatio quaedam est futurae beatitudinis» et ad «actum magis contemplativa commendatur, dicente Domino, Lue., contemplationis viae per istum habitum elicitum essentialiter X, 42: Maria optimam partem elegit, scilicet contemplatio­ ordinatur»5. nem Veritatis, quae non auferetur ab ea; incipit enim con­ Quidquid ergo Molinos calumnietur, theologus non habet templatio Veritatis in hac vita, sed in futura consummatur»5. minorem dispositionem quam homo rudis ad statum con1 - 1,4,2-3· 1 III Sent., d. 35, 1, 2, qla. 1 et 2, nn. 31-41. Supra, nn. 103, 128. 2 In Evangelium secundum loannem, prol., ed. cit., p. 3. I Sent., prol., a. 1. Hoc est philosophi philosophicam contemplationem; 2 In librum Boetii de Trinitate, 1, 2 c et ad 1. Cf. etiam in III Sent., fideles \iatores, infusam seu mysticam inchoatam; comprehensores, per­ d. 35, 2, 2, qla. 2. fectam et consummatam in patria. 4 I, i, 2; 3 ad 2. 4 III Sent., d. 36, 1, 4, qla. 1, n.° 85. s Capreolus, in Prolog. Sent., q. 2, a. 2, ad 7 arg. Aureoh contra 6 conci., 5 III Contra Gent., cap. 63 in fine. . ed. cit., t. I, p. 32 a· 310 I P. Q. II. Sect. IL—De genere psychol. beat. form. ex parte habitus Cap. unicum.—An sit operatio intellectus speculativi 311 quod Deus est Prima Causa, sed quod est Salvator noster, quod est Redemptor, quod diligit nos et quod est Incarnatus pro nobis: quae omnia affectum inflammant»1. Et similiter dona Sapientiae et Intellectus et Scientiae, quae ex fide viva derivantur ut cognoscitiva, et ideo ex ea participant rationem speculativi et practici: speculativi quidem primo et per se, practici vero per quandam extensionem, ut ipsa potentia intellectiva respectu veri naturalis 2. Ac denique habitus Sacrae theologiae, qui se habet ad habi­ tum fidei sicut habitus conclusionum ad habitum princi­ piorum supernaturalium 3. Cuius ratio, post Banezium 4, ita profunde explicatur a ioanne a S. Thoma: «habitus super natur ales, vel originati ab illis, induunt modum potentiae, et afficiunt potentiam intellec­ tivam tam quoad rationem speculativam quam practicam. Potentia autem intellectiva simul est speculativa et practica, et ita habitus ille superioris ordinis, quia ad modum poten­ tiae se habet et totam eam informat tam ut est practica quam ut est speculativa, simul etiam induit rationem practici et speculativi: non eo modo quo est in habitibus inferioribus, sed ad illum modum quo est in potentia... Et sic in istis habitibus speculativum est radix et fundamentum practici, non tanquam regula extrinseca [et quasi per accidens], sed tanquam intrinseca [ideoque per se], idest ut conveniens eidem habitui; sicut eidem potentiae convenit speculativum et practicum, et ipsa ratio speculativi est fundamentum pracMolinos, Guia espiritual, AI que ici, non tanquam regula extrinseca ipsi potentiae, sed in temptationis \ quin potius multo maiorem per se loquen­ do 1 2. Constat similiter hos eosdem habitus esse per se primo speculativos et per se secundo practicos. Nam fides, quae essentialiter est «inchoatio quaedam vitae aeternae in nobis»3, una exsistens, simul vices gerit in ordine supernatural! habitus principiorum speculativorum et practicorum, hoc est, habitus intellectus et syndereseos % ita ut fides sit «veluti quaedam supematuralis potentia respectu veri supematuralis»5, sicut intellectus possibilis est naturalis potentia respectu veri naturalis. Sicut ergo unus idemque intellectus possibilis per se primo respicit verum naturale speculativum et per se secundo verum naturale practicum, ita etiam fides divina una eademque per se primo respicit verum supernaturale ut speculandum seu cognoscendum et per se secundo ut amore et intentione prosequendum. Quo in sensu S. Thomas ait quod fides intentionem supematuralem in finem ultimum su pernaturalem dirigit, eo fere modo quo synderesis dirigit intentionem naturalem in finem ultimum naturalem 6. Unde et concludit: «notitia de Deo, quae habetur per alias scientias [= philosophicas], illuminat intellectum solum, ostendens quod Deus est Causa Prima, quod est Unus et Sapiens etcetera; sed notitia de Deo, quae habetur per fidem, et illu­ minat intellectum et delectat affectum, quia non solum dicit 1 Denz., n.° 1.284. Cf. Miguel de leyere, pp. 78-79; cap. 17-18, nn. 150, 155-156, 160-166, pp. 222-225, ed. J. Entrambasaguas, Madrid, 1935. 2 «Errant enim si putant, theologicis studiis aut ante neglectis aut postea depositis, posse se, copiosa illa destitutos quae e doctrinis sacris hauritur Dei mysteriorumque fidei cognitione, facile in excelsis versari atque ad interiorem cum Deo coniunctionem efferri atque evehi» (Pius XI, Epistula Apostolica «Unigenitus Dei Filius*, die 19 martii 1924, AAS. XIV [1924], p. 137). 3 II-II,4,i. * / Sent., prol., a. 3, qla. 2 ad 2 et 3; II Sent., d. 41, 1, 1; in Librum Boetii De Trinitate, 2, 2, ad 4. 5 Dom. Banez, O. P., in II-II, 4, 2, § Secunda conclusio, ed. Salmanticae, 1584, coi. 457. 6 II Sent., d. 41, 1, 1. 1 In II Cor., cap. 2, lect. 3, ed. cit., p. 430 a. «Hoc enim habet Sacrae Scripturae doctrina, quod in ipsa non tantum traduntur speculanda, sicut in Geometria, sed etiam approbanda per affectum; unde Mtt., 5, 19: qui autem fecerit et docuerit, hic magnus vocabitur in regno coelorum» (7n epist. ad Hebraeos, cap. 5, lect. 2, ed. cit., p. 384 b). 2 II-II, 8, 3; 9, 3; 44, 3· 3 I Sent., prol., a. 3, qla. 2 ad 2; in Librum Boetii De Trinitate, 2, 2; I, i, 71 D. Banez, O. P., in 1, 1, 4, § Tertia conci., ed. Urbano, p. 38; in II-II; 4, 2, § Prima conci., ed. Salmanticae, 1584, coi. 456-457; Tertia conc., coi. 457-458. 312 11\ Q. II. Sect. II.—De genere psychol. beat, forai, ex parte habitus Cap. unicum.—An sit operatio intellectus speculativi 313 eadem potentia fundata et quadam extensione rationem persa in ordine naturali cognoscitivo per diversos habitus practici habens» intellectuales, unita sunt in una sacra Theologia, quae est Ergo a fortiori ipsa beatidudo formalis hominis, quae est unus habitus tantum. contemplatio consummata, simul est per se primo speculativa Id quod S. Thomas egregie ostendit, scribens: «nihil et per se secundo practica, et quidem altiori et perfectiori prohibet inferiores potentias vel habitus diversificari circa modo, iuxta illud: propter quod unumquodque tale, et illud aliquas materias quae communiter cadunt sub una potentia magis. vel habitu superiori; quia superior potentia vel habitus 138. Hac tamen in re sedulo animadvertendum est respicit obiectum sub universaliori ratione formali. Sicut practicum et speculativum non uniformiter his omnibus habitibus obiectum sensus communis est sensibile, quod comprehendit convenire, sicut neque uniformiter conveniunt habitibus intel­ sub se visibile et audibile: unde sensus communis, cum sit lectualibus discursivis ordinis mere naturalis et habitibus praedic­ una potentia, extendit se ad omnia obiecta quinque sensuum tis. Primo quidem, quia in ordine inferiori naturali discursive [externorum]; et similiter ea quae in diversis scientiis phi­ practicum et speculativum spectant ad distinctos habitus losophicis tractantur, potest Sacra Doctrina, una exsistens, specie, immo et genere 2; dum in ordine superiori super­ considerare sub una ratione, in quantum scilicet sunt di­ natural! vel ex supernatural! derivato, ut est Sacra theologia, vinitus revelabilia: ut sic Sacra Doctrina sit veluti quaedam non diversificant habitus, sed ad unum eundemque pertinent, impressio divinae scientiae, quae est una et simplex om­ secundum illud: quae sunt dispersa in inferioribus, unita nium» \ sunt in superioribus. Et hoc videmus non solum in habitibus, Et ad rem speculativi et practici veniens, subdit: «Sacra sicut Sapientia naturalis est una, dum scientiae sunt plures; Doctrina, ut dictum est, una exsistens, se extendit ad ea et sicut Prudentia, quae est Sapientia practica est una, dum quae pertinent ad diversas scientias philosophicas, propter virtutes mere morales sunt plures: sed etiam in potentiis rationem communem quam in diversis attendit, prout naturalibus, nam sensus exteriores sunt multi, dum sensus scilicet sunt divino lumine cognoscibilia; unde licet in scien­ communis interior non est nisi unus; similiter, sensus inte­ tiis philosophicis alia sit speculativa et alia practica, Sacra riores sunt multi et distinctas potentias exigunt pro simplici tamen Doctrina comprehendit sub se utramque: sicut et repraesentatione obiecti sensibilis et pro repraesentatione Deus eadem scientia se cognoscit et ea quae facit» 12. utilis et no vici, quae sunt veluti speculativum et practicum in ordine sensitivo, nempe imaginationem et cogitativam, dum in homine unus intellectus possibilis est simul practicus 1 I, i, 3 ad 2. et speculativus 3; pariter, appetitus sensitivus diversificatur 2 I, i, 4. Optime ergo Capreolus reddidit sensum S. Thomae quando per irascibilem et concupiscibilem sicut per diversas potentias, ait quod «sicut color et sapor ad diversas potentias sensitivae partis exterioris dum appetitus rationalis seu voluntas non est nisi una po­ pertinent, quae tamen sensibilium differentiae ad eandem potentiam cogni­ tivae interioris, scilicet ad sensum communem pertinent, nec illam diversitentia. Eodem ergo iure, immo et a fortiori, quae sunt dis- 1 Ioannes a S. Thoma, O. P., Cursus theol., in I P., disp. II, a. 10, n.° 9, ed. Solesm., t. I, p. 397 b. 3 Ι-H, 57> 2-4. ’ III Sent., d. 23, 2, 3, qla. 2, obi. 2; I, 79, 11, obi. 3 cum resp.; I-II, 9. i ad 2. Êcant; et similiter omnes sensibilium differentiae ad unam potentiam redu­ cuntur intellectivam; et sicut appetitus sensitivus diversificatur per concu­ piscibilem et irascibilem, non tamen potentia volitiva [= voluntas]: — sic in proposito, practicum et speculativum ad diversas scientias inferiores pertinent, quae tamen differentiae non diversificant Supremam Scientiam [= Theologiam Sacram], quae non ex sigillatione rerum in animam provenit quemadmodum aliae, sed potius ex divinae notitiae impressione» (in I Sent., prol., q. 2, a. 2, ad 1 et 2 arg. Aureoli contra 6 conci., ed. cit., t. I, p. 30 b). 314 I P. Q. II. Sect. II.—De genere psychol. beat, forai, ex parte habitus Cap. unicum.—An sit operatio intellectus speculativi 315 Quae quidem unitas multo maior est adhuc in donis formale quod et medium illud attingendi in Theologia quam Spiritus Sancti et in fide theologica, quanto hi habitus infusi in Metaphysica, et magis accedit ad rationem contemplationis habitum excedunt Theologiae Sacrae; maxima autem in toto quae est modus altior et purior speculationis, quam Meta­ ordine creato intellectuali est unitas luminis gloriae, quod physica1. Propter quod S. Thomas dixit quod Theologia sacra «magis etiam divina dicenda est quam Metaphysica, est habitus immediate elicitivus beatitudinis formalis. quia est divina quantum ad subiectum et quantum ad modum Secundo, quia practicum et speculativum tanto maiora et fortiora sunt sive in ratione praxeos sive in ratione specula­ accipiendi; Metaphysica autem quantum ad subiectum tan­ tionis quanto habitus superioris ordinis altiores sunt et tum» 2, nec tamen in recto, sed in obliquo, hoc est, ut prin­ cipium et causa subiecti 3. maiori unitate gaudentes, iuxta illud: vis unita, fortior. Quod videmus in potentiis et in habitibus. «Intellectus enim, qui Pariter Sacra Theologia est magis practica quam Ethica, non dividitur im multas potentias, efficacior est in cognos­ utpote de meliori obiecto et fine et meliori medio procedens; cendo quam sensus, qui per multas potentias diversificatur. finis enim Theologiae, «in quantum est practica, est beatitudo Et eadem ratione virtus cognoscitiva Intelligentiae, quae non aeterna, ad quam sicut ad ultimum finem ordinantur omnes diversificatur per sensitivam et intellectivam, est fortior alii fines scientiarum practicarum»4: quanto autem finis quam virtus cognoscitiva humana, tam circa sensibilia sin­ contemplatus altior et melior est, tanto profundius et effica­ gularia quam circa intelligibilia cognoscenda» 12. Et hoc ideo, cius natus est movere voluntatem. lure ergo Bânez dixit quia «illud quod potest virtus inferior, potest etiam superior; quod «nostra Theologia adhuc magis practica dicitur quam non tamen eodem modo sed nobiliori; unde eandem rem quam Philolosophia moralis, quia principia Theologiae habentur ex cognoscit sensus cognoscit et intellectus, nobiliori tamen fide, quae est quasi supernaturalis synderesis et ex propria modo, quia immatérialités 2. specie, si perfecta est, postulat rectitudinem voluntatis, Similiter et in habitibus. Videmus enim quod Metaiuxta illud quod docet S. Thomas, II-II, q. 4, a. 2 et 3, et physica non solum plura obiecta quam scientiae inferiores praesertim in 5, ubi ait: ad hoc quod actus fidei sit perfectus, considerat, verum etiam certius et profundius. Prudentia requiritur ut voluntas infallibiliter ordinetur ad ultimum finem»5. quoque nedum plura obiecta quam singulae virtutes mere morales attingit, sed etiam profundius et fortius. Sicut igitur Theologia est potius contemplativa quam Et inde est quod Sacra Theologia, una exsistens, est speculativa, ita etiam potius est affectiva quam mere activa, magis speculativa quam Metaphysica et magis practica ut est Philosophia Moralis; quia potius movet ad caritatem quam Ethica. Metaphysica enim speculatur Deum in medio creato ex sensi bilibus abstracto, secundum illud: «invisibilia ipsius a creatura mundi per ea quae facta sunt, intellecta, 1 «Nomen contemplationis significat illum actum principalem quo quis conspiciuntur»3; sed Theologia Sacra Deum contemplatur Deum in seipso contemplatur; sed speculatio magis nominat illum actum quo directe ut subiectum scientiae, per lumen revelationis virtualis quis divina in rebus creatis quasi in speculo inspicit* (III Sent., d. 35, 1, 2, ex ipso Deo derivatum. Altius est ergo et divinius obiectum qla. 3, ed. cit., n.° 43). 1 In librum de Causis, lect. 17, ed. Vives, t. 26, p. 552 b. 2 De Verit., 2, 6 ad 4. 3 Rom., i, 20. 2 I Sent., prol., a. 3, qla. I. 3 In librum Boetii De Trinitate, 2,2; 5,4. Videsis etiam Dom. Banez, O. P. in I, 3, § Tertia conci., ed. cit., pp. 31-32, et ad arg. 5, respondetur secundo, PP- 32-33· 4 I, 1, 5· T . . . 5 Dom. Banez, O. P., in I, 1, 5> au 4 arg., ed. cit., pp. 40-41. 316 I P. Q. II. Sect. II.—De genere psychol. beat, forai, ex parte habitis Cap. unicum.—An sit operatio intellectus speculativi 317 degustando, quam suavis et bonus sit Deus, secundum illud: «gustate et videte quoniam suavis est Dominus»nam «ex­ cientia divinae bonitatis dicitur gustatio» 2, quae non est de re absenti, sed de praesenti, et quidem non quoad exteriora tantum, ut tactus, sed quoad intima et profunda, ut gustus. Quapropter beatitudo supematuralis huius vitae, quae in contemplatione supernatural! Dei essentialiter consistit, im­ perfectiones merae speculationis et actionis ita transcendit, ut ad quamdam deiformem cognitionem perveniat3. Perfecta tamen et omnino pura contemplatio, semper et necessario affectum inhamans in amorem Veritatis visae, erit in Patria, utpote essentialiter constituens beatitudinem formalem con­ summatam. Quo in sensu vera sunt quae Caietanus magna cum insistentia docet, nempe Sacram theologiam4 et Fidem erga Deum quam ad virtutes mere morales, ad quas solum movet Aloralis Philosophia. Quin etiam tanto est magis affectiva quanto est magis contemplativa seu cognoscitiva, quia tanto magis et melius cognoscit bonitatem proprii obiecti, quod Deus est. Qua de causa, omnis actus Theologiae circa omnem sui materiam natus, est, quantum de se est, provocare affectum voluntatis erga Deum, et nisi impedi­ mentum adsit ex parte theologi, semper illum excitat. Ut enim optime argumentatur Gonzalez de Abelda, si «omnes actus fidei sunt simul speculativi et practici, etiam omnes actus theologiae id ipsum habent; nam si principia sunt simul speculativa et practica, etiam conclusio quae inde pro­ cedit debet participare rationem practici et supeculativi simul»*. Itaque speculativum et practicum, secundum propriam rationem speculationis et praxeos, quae stricte loquendo importat effectionem et actionem, solum inveniuntur in habitibus inferioris ordinis, hoc est, naturalis seu philoso­ 1 Psalm. 33, 9. phici, quibus primo attributa sunt: superioribus autem non S. Thomas, in Psalm. 33, n.° 9, ed. cit., t. 18, p. 419 b. possunt univoce applicari, sed analogice, hoc est, altiori er Ill Sent., d. 35, 2, 1, qla. 1 ad 1, n.° 114. ♦Scito quod practicum et speculativum neque sunt differentiae essen­ nobiliori modo, qui est modus notitiae contemplativae et tiales neque quasi passiones consequentes differentias essentiales primo affectivae simul, ita tamen ut affectiva per se resultet ex dividentes scientiam in communi: sed, quemadmodum sensus prius dividitur contemplativa. in commune et proprium et deinde sensus propius dividitur in visum, audi­ Et quanto plus ascendimus in hoc ordine habituum su­ tum, et cetera; ita scientia prius dividitur in infinitam et finitam, et deinde scientia finita dividitur in speculativam et practicam. Et ratio huius est, perna tu ralium, tanto amplius purificatur ratio inferior spe­ quia una ratio formalis obiecti finita non potest habere utramque condi­ culationis et praxeos et amplius elevatur ad rationem supe­ tionem, et quod sit ex qua sumatur regula operandi, et quod sit in se scibilis riorem contemplationis et affectionis. Unde fides theologica etiamsi nulla posset ex ea regula operis sumi; sed oportet has duas conditiones est multo magis contemplativa et affectiva quam Sacra in duabus fundari rationibus formalibus, ut patet inductive.—Sed, si ratio Theologia, utpote nullo modo discursiva neque abstractiva, formalis alicuius obiecti scibilis est infinita, iam ex sua infinitate utramque in se conditionem comprehendit altiori modo quam sit in rebus finitis, eo sed pure divina ex parte obiecti motivi seu formalis quo. Et quod dispersa in inferioribus unite praeinveniuntur in superiori. Et prosimiliter dona intellectus, scientiae et sapientiae, quibus pterea, sicut praeter sensus proprios datur sensus altioris ordinis qui non est anima iusti interius tangitur et agitur a Spiritu Sancto, et visus nec auditus et cetera; ita, praeter scientias speculativas et practicas, consequenter experimentali quodam modo percipit, quasi datur scientia altioris ordinis non speculativa nec practica sed eminenter continens Gonzalez de Albei.da, O. P., in I, i, 4, disp. 4> n.° 69, ed. cit., p. 41 b. Videatur etiam n.° 74, P· 43 b. Idem docet et fusius, pro more, Ioannes A S. Thoma, O. P., in I, 1, 4, disp. II, a. 10, nn. 17-18, ed. cit., t. I ^p. 400. utramque. Et iuxta hunc sensum intelligitur conclusio. Unde in Littera dicitur quod, licet in scientiis physicis [= philosophicis] alia sit speculativa et alia practica, idest practicum et speculativum faciat alietatem quae est differentia substantialis, Sacra tamen Doctrina, una exsistens, comprehendit utrumque, utpote scientia altioris ordinis* (Caietanus, O. P., in I, 4, 4, n.° 3; cf. nn. 7 et 8). 318 I P. Q. II. Sect. II.—De genere psychol. beat, forai, ex parte habitus C4P. UNICUM·—An sit operatio intellectus speculativi 319 unite praecontinens quidquid perfectionis est in speculatione et praxi. Sicut enim deitas seu «res divina prior est ente et omnibus Offerentiis eius; est enim super ens et super unum etcetera» 1, eminenter et unite praecontinens quidquid perfectionis est in ente et in omnibus eius differentiis; ita etiam, una exsistens, est super absolutum et relativum, «eminentissime et formaliter habens quod est respectivi —immo multarum rerum respectivarum— et quod est absoluti»2; quidquid est iustitiae et quidquid est misericordiae 3; eademque ratione, divina causalitas et divina providentia, una exsistens, eminenter praecontinet quidquid necessitatis et contingentiae in rebus creatis accidere potest 4. Nihil ergo mirum si Caietanus dicat divinam scientiam esse supra speculativum et practicum et eminenter praecontinere utrumque; et hanc elevationem proportionali modo tribuat habitubus et actibus ordinis divini seu supernaturalis, ut modo referebamus. Revera tamen sicut analogice —vere tamen et realiter et non mere metaphorice— praedicamus de Deo conceptum naturae et substantiae et personae et relationis, ita etiam de beatitudine formali consummata vere, sed analogice, praedi­ camus conceptum speculationis sub altiori forma contem­ plationis, quae simul radix est affectionis beatificae. Qua de causa, S. Thomas alte et profunde concludit quod «ultima et perfecta beatitudo, quae exspectatur in futura vita, tota consistit in contemplatione» Dei prout est in se 5; hoc est, tota essentia eius consistit in visione faciali Dei, ex qua per se resultat amor et fruitio ipsius, ut alibi explicat, dicens: «totum praemium principaliter attribuitur intellectui, et dicitur visio lota merces, quia inchoatur merces in intellectu et consummatur in affectu»6. theologicam 1 et dona Intellectus et Sapientiae 2 et beatitu­ dinem formalem hominis 3 et scientiam Dei4 et beatitudinem Dei formalem 5, non esse proprie loquendo speculativas neque practicas, sed quid aliud altioris ordinis eminenter et 1 «Haec dixit Auctor de fide [= fides est in intellectu speculativo sicut in subiecto], comparando practicum speculativo. Altius enim et verius loquendo, dicendum est, secundum ipsum et veritatem, quod fides est habitus altior practice et speculativo, praehabens eminenter utrumque, sicut sensus communis respectu sensuum propriorum, et propterea utrumque opus habet.-Sed, loquendo ut plures et comparando ad haec duo, sub speculativo comprehen­ ditur. «Hanc autem esse mentem Auctoris patet, tum ex eo quod theologica scientia, quae virtualiter continetur in principiis quorum est fides, est hujus­ modi, ut in Primo libro ostensum est [q. i, a. 4]; tum ex eo quod dona Spiritus Sancti, quae ex fide emanant, sunt huiusmodi, ut infra [II-II, 8, 3; 9, 3] patebit. «Esse autem hanc doctrinam secundum veritatem, eminentia divinae cognitionis, cuius fides est impressio proprii ordinis, manifestat, ut de Theologia dictum fuit» (Caietanus, in II-II, 4, 3, n.° 3). 2 «Nota diligentissime doctrinam hanc, et singularissime rationem redditam in calce responsionis ad 2, scilicet quia quanto virtus cognoscitiva ad plura se extendit, tanto est nobilior; et considera quod loquitur ad litteram de practico et speculativo, et percipe quam bene dixerim [in I, 1, 4; II-II, 4, 3] quod fides et theologia altior habitus est quam practicum et speculativum» (Caietanus, In II-II, 8, 3). Et infra, loquendo de dono Sapientiae, adnotat: «in responsione ad 1, perspice quod practicum et speculativum uniuntur in uno superioris ordinis; et hinc vide quam bene alibi scripserimus [locis modo citatis]» (Caietanus, in II-II, 45, 3). Notavit autem inde ab initio quod S. Thomas «expresse ponit Sapientiam infusam esse altioris ordinis quam sit speculativum et practicum, eadem ratione quam hic assumit; quia scilicet quanto est altior ratio, tanto ad plura se extendit ima exsistens: et affertur alia ratio, quia scilicet hoc pertinet ad dignitatem» (in I, 1, 4, n.° 7). 3 «In responsione ad 1 recolenda sunt quae in Primo libro, in prologo [q. i, a. 4] et in q. 14, a. 16, de practico et speculativo diximus» (Caietanus, in I-II, 3, 5, n.° 4). 1 Caietanus, in I, 39, 1, n.° 7. 4 Scientia divina, «absolute, secundum quod in se est» considerata, «cum sit una et simplex praehabens in se eminenter omnem scientiae perfe­ 2 Caietanus, ibid., paulo post. ctionem, neque est practica neque speculativa, sed altius quid eminenter continens 3 Caietanus, in I, 13, 5, n.° 7. utramque iuxta ea quae in prologo [q. 1, q. 4] dicta sunt» (Caietanus, in I, 4 Caietanus, in I, 22, 4, η·° 8· 14, 16, n.° 5). 5 I-II 3 5 Similiter de Angelis dixerat quod «eorum beatitudo tota est in contemplatione Divinitatis. (II Sent., d. io, 4 arg. 2 sed contra). « I isio beata nec practica nec speculativa est, sed altioris ordinis, eminenter utramque praehabens» (Caietanus, in I, 26, 4, π.θ 3. Vide etiam n.° 2). 6 De Verit., i4> 5 ad 5· 320 I P. Q. ÏL Sect. II.—De genere psychol. beat. form, ex parte habitus Art. 3.—Difficultatum II enodatio 139. Cum beatitudo formalis hominis media essentialiter consistat inter Deum, qui est beatitudo obiectiva, et hominem beatum, qui est proprium subiectum eius, ex duplici capite S. Doctor difficultates movet ad probandum eam reponi debere in operatione intellectus practici: primo, ex relatione ad Deum, cui homo per beatitudinem formalem maxime assimilatur; maxima autem assimilatio ad Deum habetur per actum intellectus practici; secundo, per comparationem ad hominem beatum, cuius beatitudo formalis est maximum bonum interius et maxime proprium: quae duae conditiones sunt propriae actus intellectus practici. Qua in re S. Doctor, pro more, procedit a maiori ad minus. Fortior enim et naturaliter prior est difficultas quae sumitur ex propria ratione beatitudinis formalis et operationis intellectus practici per comparationem ad Deum, qui est beatitudo obiectiva, quam quae sumitur per comparationem ad subiectum beatitudinis, quod est ipse homo, sicut obiectum est naturaliter prius et formalius subiecto; et ideo ex ea incipit argumentari S. Thomas. Per comparationem autem ad subiectum, proprius accedit ad rationem beatitudinis formalis ratio boni quam ratio proprii seu intimi, quae est quasi in confinio causae eius quasi materialis in qua: merito ergo secundam difficultatem movet ex ratione boni intellectus practici, relinquens ultimo loco difficultatem ex ratione proprii boni quod secum fert operatio eiusdem practici intellectus. 140. Prima difficultas (ex comparatione beatitudinis formalis et operationis intellectus practici ad Deum). Beati­ tudo formalis hominis essentialiter consistit in actu intel­ lectus quo homo maxime Deo assimilatur, eo quod finis ultimus cuiuslibet creaturae ac specialiter creaturae ratio­ nalis consistit in assimilatione ad Deum. Atqui homo maxime assimilatur Deo per actum intellectus practici; quia per ipsum homo est causa eorum quae intelligit, sicut Deus est causa rerum per suum intellectum. Ergo beatitudo formalis ho­ minis essentialiter consistit in operatione intellectus practici. Cap. unicum.—An sit operatio intellectus speculativi 321 141 Respondetur. Dist. mai.: beatitudo formalis hominis essentialiter consistit in actu intellectus quo homo maxime Deo assimilatur, similitudine directa et immediata, hoc est, ? ί l It ΛκΜ.1 ïTf S > LIBER TERTIUS De essentia metaphysica beatitudinis for: If alis (Ad Q. III. S. Thomae) Pdg. introductio.—Ratio et divisio tractatus................................................. 3 PARS PRIMA DE GENERE PROXIMO BEATITUDINIS FORMALIS QUAESTIO PRIMA DE GENERE «ONTOLOGICO» BEATITUDINIS FORMALIS SECTIO PRIMA UTRUM BEATITUDO FORMALIS SIT ALIQUID «CREATUM VEL INCREATUM» (Ad a. i. S. Thomae) CAPUT PRIMUM DIVERSAE THEOLOGORUM ET HAERETICORUM SENTENTIAE............................... II Adnotatio........................................................................................................ A. Modus mysticus explicandi beatitudinem nostram formalem esse quid increatum................................................................ 12 a. Prima forma: eam esse ipsam Sapientiam increatam................ b. Forma altera: eam esse Caritatem increatam............................. c. Tertia forma: eam esse ipsammet Beatitudinem formalen increatam Dei............................................................................. d. Forma quarta: eam esse illapsum ipsius divinae essentiae in essentian animae beatae....................................................... 11 12 14 16 18 336 Index rerum analyticus Pâg. B. Modus pantheisticus explicandi nostram beatitudinem formalem esse quid increatum.............................................................................. a. Apud orientales............................................................................... 1. Apud yogistas et sufistas....................................................... 2. Apud palamitas....................................................................... b. Apud occidentales............................................................................ 1. Apud priscillianistas............................................................... 2. Apud amaurianos.................................................................... 3. Apud ortliebianos................................................................... 4. Apud Fratres de Libero Spiritu........................................... 5. Apud beguardos et beguinas................................................ 6. Apud rationalistas et modernistas........................................ 23 23 23 26 28 28 29 30 30 31 32 CAPUT SECUNDUM QUAESTIONIS RESOLUTIO....................................................................................................... Conclusio: Beatitudo formalis hominis non est aliquid increatum.... 35 35 probatur: Non modo pantheistic© intellecta: a. Quia falsa est in suo fundamento, scilicet in pantheismo, utpote qui est: 1. Contra fidem catholicam........................................................ 35 2. Contra rationem.................................... 36 b. Quia falsa est in seipsa, nempe in applicatione pantheism! ad beatitudinem hominis formalem, quippe quae est: 1. Contra fidem catholicam........................................................ 41 2. Contra rationem....................................................................... 41 B. Neque modo mystico accepta: a. Ratione generali contra omnes formas eius simul sumptas nempe: 1. Argumento ad hominem.......................................................... 42 2. Argumento simpliciter............................................................. 44 b. Ratione speciali contra singulas formas eius, videlicet: i. Contra primam formam, quae omnino falsa est: a. Tum respectu animae Christi........................................ β. Tum relate ad animas ceterorum beatorum................. 53 2. Contra formam alteram, quae absurda prorsus est: a. Tum in suo fundamento de identitate caritatis et Spiritus Sancti........................................................ β. Tum in seipsa, utpote quae nec volutaria nec de­ lectabilis esset............... A. Index rerum 337 analyticus Contra tertiam formam, quae repugnat rationi vitae aeternae, scilicet: a. Tum rationi aeternitatis eius.......................................... β. Tum rationi vitalitatis ipsius......................................... 4. Contra formam quartam, utpote repugnans: a. Tum ratione subiecti quo proximi beatitudinis formalis hominis, quae non est ipsa animae essentia, sed eius potentia.............................................................................. β. Tum ratione ipsius illapsus deitatis in ipsam animae essentiam, sive consideretur active, sive passive, sive formaliter vel relative..................................... 64 parergon: Censura theologica huiusce modi mitioris mystici.............. 3. 57 57 60 67 CAPUT TERTIUM Enodantur difficultates.................................................................................. A. Prima difficultas: a. Proponitur........................................................................................ b. Enervatur......................................................................................... B. Secunda difficultas: a. Proponitur........................................................................................ b. Infirmatur........................................................................................ C. Tertia difficultas: a. Proponitur....................................................................................... b. Evacuatur......................................................................................... 71 71 72 76 77 79 80 SECTIO SECUNDA UTRUM BEATITUDO FORMALIS SIT «SUBSTANTIA VEL ACCIDENS» CAPUT PRIMUM DIVERSAE THEOLOGORUM SENTENTIAE 86 CAPUT SECUNDUM quaestionis: resolutio.................................................................................. Conclusio: Beatitudo formalis creata est de genere accidentis, cum non sit nec esse possit de genere substantiae..................................... probatur: A. Non est substantia quaedam autonoma per se separatim exsistens, prout patet: a. Tum ostensive............................................................................ b. Tum ad absurdum.................................................................... 22,—De Hominis··* 87 87 88 88 338 Index rerum analyticus Pâg. B. C. Neque est substantia quaedam reducta ad substantiam hominis beati, ut constat: a. Tum ostentive............................................................................. b. Tum ad absurdum..................................................................... Neque substantia quaedam unita homini beato, siquidem talis unio: a. Nequit esse accidentalis........................................................... b. Neque substantialis: 1. Sive dicatur in natura...................................................... 2. Sive dicatur in persona..................................................... 89 90 91 91 91 CAPUT TERTIUM DIFFICULTATUM ENODATIO................................................................................................. 93 SECTIO TERTIA «IN QUO GENERE ACCIDENTIS» CONSISTAT FORMALIS NOSTRA BEATITUDO (Ad a. 2. S. Thomae) CAPUT PRLMUM DIVERSLAE THEOLOGORUM SENTENTIAE...................................................................... 99 Prima: est habitus......................................................................................... Secunda: est actio sive operatio................................................................... Tertia: est passio sive receptio.................................................................... Quarta: est relatio compraesentiae Dei et animae beatae....................... 99 ιοί 105 105 CAPUT SECUNDUM Quaestionis resolutio.................................................................................... 107 Conclusio: Beatitudo formalis hominis est essentialiter actus secundus sive operatio......................................................................................... 107 probatur: primo, indirecte, per exclusionem aliarum sententiarum, nimirum: A. Non est qualitas, quia: a. Non secundae, tertiae aut quartae speciei................................ 107 b. Neque primae speciei, quandoquidem: i. Non est mera dispositio...................................................... 107 Index rerum analyticus 339 Pâg. 2. Neque solus habitus, sive entitativus, sive operativus.. 3. Neque habitus operativus una cum actu eius.................... B. Non est passio, ut constat: a. Tum negative, ex solutione argumentorum contrariae sententiae, nimirum: 1. Primi argumenti................................................................... 2. Secundi argumenti.............................................................. 3. Tertii argumenti.................................................................. 4. Quarti argumenti................................................................. b. Tum positive: 1. In primis, quia de ratione vitae aeternae est operatio.. 2. Dein, quia de ratione summae perfectionis psychologicae et moralis est operatio..................................................... C. Non est mera relatio, siquidem: a. Non est relatio rationis.............................................................. b. Neque relatio realis: 1. Sive dicatur transcendentalis.............................................. 2. Sive dicatur praedicamentalis............................................ secundo, directe: A. Ex auctoritate: a. Scripturae Sacrae....................................................................... b. Magisterii Ecclesiae.................................................................... B. Ex ratione theologica: a. Per comparationem ad hominem beatum, cuius beatitudo formalis est ultima perfectio psychologica et moralis... b. Per comparationem ad obiectum beatificans, nempe Deum: 1. Cui homo beatus maxime assimilatur............................... 2. Eique maxime coniungitur.................................................. 108 no 112 113 114 116 117 119 120 120 120 123 124 125 126 127 CAPUT TERTIUM ENODANTUR DIFFICULTATES......................................................................................................................... A. Prima difficultas: a. Proponitur...................................................................................... b. Respuitur........................................................................................ B. Secunda difficultas: a. Proponitur...................................................................................... b. Refutatur........................................................................................ C. Tertia difficultas: a. Proponitur...................................................................................... b. Oppugnatur.................................................................................... 22.—De Hominis**· 129 129 13° 132 x32 T35 T35 340 Index Index rerum analyticus rerum analyticus 311 Pâg. QUAESTIO SECUNDA DE GENERE «PSYCHOLOGICO» BEATITUDINIS FORMALIS SECTIO PRIMA DE GENERE PSYCHOLOGICO BEATITUDINIS FORMALIS «EX PARTE POTENTIAE» CAPUT PRIMUM Pâg. AN BEATITUDO FORMALIS HOMINIS SIT OPERATIO POTENTIAE ORGANICAE.. Ι44 Art. i.—Utrum beatitudo sit operatio potentiae vegctativae............ Conclusio: Beatitudo formalis non est operatio potentiae vegetativae. probatur........................................................................................................ Art. 2 —Utrum beatitudo consistat in operatione potentiae sensitivae... 144 144 144 146 (Ad a. 3. S. Thomae) Diversae theologorum et haereticorum sententiae.............. 146 Prima: tota beatitudo formalis consistit in operatione potentiae sensitive naturalis............................................. 147 a. Epicurei........................................................................... 147 b. Anthropomorphitae....................................................... 147 c. Palamitae......................................................................... 148 Secunda: pars tantum, eaque secundaria, beatitudinis formalis consistit in operatione potentiae sensitivae glorificatae........................................................................... 148 a. Leo Allatius.................................................................... 148 b. FranciscusBonae Spei.................................................... 149 c. Algazcl............................................................................. 149 d. Bougaud.......................................................................... 150 § 2. Quaestionis resolutio................................................................... 151 Conclusio: Beatitudo formalis hominis non consistit essentialiter in operatione potentiae sensitivae.......... 151 probatur: primo, negative, per exclusionem sententiae contrariae, videlicet. A. Tota beatitudo formalis non consistit essentialiter in operatione potentiae sensitivae naturali: a. Errant cpicurei............................................... 151 § I. § 3. b. Decipiuntur anthropomorphitae................. c. Hallucinantur palamitae................................ B. Pars beatitudinis formalis, licet secundaria, non consistit essentialiter in operatione po­ tentiae sensitivae, etiam glorificatae: a. Errat Leo Allatius.......................................... b. Decipitur Franciscus Bonae Spei................. c. Fallitur Bougaud............................................ secundo, positive. A. A priori. a. Tum per compariationem ad obiectum proprium sensus et beatitudinis formalis.. b. Tum per comparationem ad proprium subiectum quo utriusque........................... B. A posteriori: a. Tum inductive, per comparationem ad proprium obiectum sensuum et beatitudi­ nis formalis....................................... 150 b. Tum ex facto realis separationis beatitu­ dinis formalis et operationis sensuum, sive per comparationem ad proprium subiectum......................... parergon: accidentaliter tamen concurrere possunt operationes sensus ad beatitudinem integralem triplici modo, scilicet a. Antecedenter................................................................ b. Consequenter................................................................ c. Concomitanter............................... Enodantur difficultates............................................................. A. Prima difficultas: a. Proponitur.............................................................. b. Confutatur.............................................................. B. Secunda difficultas: a. Proponitur.............................................................. b. Recusatur................................................................ C. Tertia difficultas: a. Proponitur.............................................................. b. Impugnatur............................................................ 151 152 152 155 155 157 158 162 163 163 163 165 166 166 167 168 17° 170 CAPUT SECUNDUM SITNE HOMINIS BEATITUDO FORMALIS REPONENDA IN OPERATIONE POTEN­ TIAE ANORGANICAE I73 342 Index rerum analyticus Pâg. Art. i.—Utrum beatitudo consistat in actu voluntatis vel in actu in­ tellectus.......................................................................................... (Ad a. 4. S. Thomae) §11. § I. Diversae theologorum sententiae........................................... Prima: in solo actu intellectus............................................ 174 Secunda: in solo actu voluntatis......................................... 175 Tertia·, in actu intellectus et voluntatis simul: a. Absque ulla proportionis determinatione.................. 176 b. Principalius in actu voluntatis quam in actu intel­ lectus............................................................................ 177 c. Principalius in actu intellectus quam in actu volun­ tatis: 1. Principalius in actu intellectus practici seu affectivi................................................................. 178 2. Principalius in actu intellectus speculativi... 179 d. Principalius in actu intellectus et in actu voluntatis secundum diversos adspectus vel considerationis................................................ 181 Quarta: ex aequo in actu intellectus et in actu voluntatis. 182 Quinta: in actu trium dotum animae, ita tamen ut prin­ cipalius consistat in actu fruitionis.......................... 183 Quaestionis resolutio................................................................ 185 Conclusio: beatitudo formalis hominis consistit essen­ tialiter in solo actu intellectus................................. 185 probatur: primo, indirecte et quasi negative, per exclusionem alia­ rum sententiarum: A. Non consistit essentialiter in solo actu voluntatis, ut patet: a. Argumentis ex medio propio: a. Quia non in aliquo actu voluntatis circa media...................................... 186 b. Neque in actu voluntatis circa finem, scilicet: 1. Non in actu intentionis vel desiderii................................ 186 2. Non in actu amaris vel dilectio­ nis: ασ. Sive consideretur ratio com­ munis amoris..................... 187 ββ· Sive ratio propria amoris su­ pernaturalis caritativi: aa. Tum concupiscentiae............ 188 Index rerum analyticus 343 Pâg. bb. Tum amicitiae....................... 3. Neque in actu gaudii vel frui­ tionis.......................... β. Argumentis ex medio analogico, nempe: a. Ex proportione inter formalem pos­ sessionem finis sensibilis per actum potentiae sensitivae et formalem possessionem finis intelligibilis, qui est beatitudo obiectiva, per actum potentiae rationalis........... b. Ex proportione inter formalem adep­ tionem finis motus physici in corporalibus et formalen adeptio­ nem finis ultimi humanae vitae in anima humana............................... B. Non consistit essentialiter in actu intellectus et voluntatis simul.................................................... Adnotatio critica.................................................. a. In primis, quia beatitudo formalis, abso­ lute et secundum se considerata, nequit essentialiter consistere in pluribus opera­ tionibus simul, sed in una tantum, ut patet triplici ratione: 1. Prima................................................... 2. Secunda................................................ 3. Tertia.......................... b. Dein3 quia originative sumpta, scilicet re­ late ad hominem beatum a quo vitaliter producitur sicut a causa efficienti elicitiva, eadem unitas comprobatur, uti apparet duplici ratione: 1. Prima, ex consideratione psychologi­ ca beati beatifice operantis......... 2. Secunda, ex consideratione metaphysica causalitatis efficientis causae totalis et adaequatae beatitudinis formalis............................................ c. Tertio, quia eadem unitas exigitur si beati­ tudo formalis consideretur terminative, id est relate ad beatitudinem obiectivam quam primo et per se attingit................ C. Neque essentialiter consistit in actu intellectus, memoriae et voluntatis simul, quasi in actibus trium dotum animae: 189 190 191 191 193 193 200 200 201 202 204 205 344 Index Index rerum analyticus rerum analyticus 345 Pâg. Pâg. probatur: Tum quia non datur realiter triplex facul­ tas spiritualis animae, sed gemina tan­ tum, nempe intellectus et voluntas......... 205 b. Tum etiam quia non tangitur punctum quaestionis, quae unice est de essentia metaphysica beatitudinis formalis......... 206 c. Tum denique, quia incidit in absurdum pluralitatis operationum......................... 206 secundo: directe et ostensive: A. A priori quasi a definitione constituvi metaphysici beatitudinis formalis ad definitum. 207 B. A posteriori: a. Ex effectu formali beatitudinis formalis, qui est facere hominem beatum................... 215 b. Ex inductione.................................................. 217 parergon: argumentum ex auctoritate Scripturae Sacrae fieri solitum, affertur, crisiquesubiicitur...................... 219 § III. Solvuntur difficultates........................................................... 222 A. Prima difficultas: a. Proponitur........................................................ 223 b. Redarguitur...................................................... 224 B. Secunda difficultas: a. Proponitur........................................................ 226 b. Expugnatur...................................................... 227 C. Tertia difficultas: a. Proponitur........................................................ 235 b. Superatur......................................................... 235 D. Quarta difficultas: a. Proponitur........................................................ 237 b. Debellatur........................................................ 238 E. Quinta difficultas: a. Proponitur........................................................ 242 b. Edomatur......................................................... 243 Art. 2.—Num beatitudo formalis hominis sit actus intellectus agentis vel intellectus possibilis.................................................... 248 § I. Diversae theologorum sententiae........................................ 248 S. Albertus Magnus........................................................... 248 Theodoricus de Vriberg.................................................... 249 Petrus Aureolus.................................................................. 257 Godofridus de Fontibus.................................................... 257 § II. Quaestionis resolutio............................................................ 258 Conclusio: beatitudo formalis hominis nequit essen­ tialiter consistere in actu intellectus agentis, sed in solo actu intellectus posibilis.................................... 258 A priori: a. Tum quia operatio intellectus agentis non est intelligere aut videre, sed abstrahere................................................. b. Tum etiam quia intellectus agens non est capax luminis gloriae, cum non sit subiectum habitus neque capax ele­ vationis..................................................... B. A posteriori, ex facto verae beatitudinis formalis eiusdem speciei atomae in angelis, qui tamen intellectu carent agenti.................................... Difficultatum enodatio......................................................... A. a. § III. 258 259 260 260 SECTIO SECUNDA DE GENERE PSYCHOLOGICO BEATITUDINIS FORMALIS «EX PARTE HABITUS» CAPUT UNICUM UTRUM BEATITUDO FORMALIS HOMINIS CONSISTAT IN ACTU INTELLECTUS SPECULATIVI VEL PRACTICI...................................................................................... 267 (Ad a. 5 S. Thomae) Art. i.—Diversae theologorum sententiae............................................... 267 Prima: Reductive tantum et ex consequenti ad rem nostram pertinens................................................................................... 268 Secunda: Proprie et directe ad rem nostram spectans, quae triplicem formam induit, scilicet: a. Per prius est actus intellectus practici vel affectivi quam speculativi seucontemplativi........................................... 268 b. Per prius est actus intellectus contemplativi quam affectivi.............................................................................. 270 c. Ex aequo est actus intellectusspeculativi et practici... 270 Adnotatio.......................................................................... 271 Art. 2.—Quaestionis resolutio................................................................... 272 Conclusio: beatitudo formalis hominis consistit essentialiter in actu intellectus speculativi; qui tamen non est pure specu­ lativus, sed per se primo speculativus et per se secundo practicus................................................................................... 272 ■ 546 Index Index rerum analyticus 347 rerum analyticus Pâg. Pâg. probatur: indirecte vel negative, per exclusionem aliarum sen­ tentiarum: A. Non consistit in actu intellectus pure practici seu affectivi.......................................................................... B. Non consistit principaliter in actu intellectus practici et secundario in actu intellectus speculativi, triplici ratione: a. Prima...................................................................... b. Secunda................................................................... c. Tertia...................................................................... C. Neque consistit ex aequo in actu intellectus specu­ lativi et in actu intellectus practici, triplici de causa: a. Prima................................... b. Secunda................................................................... c. Tertia...................................................................... SECUNDO, directe vel positive, quoad singulas eius partes: A. prima pars: essentialiter consistit in actu intellectus speculativi: a. Ex auctoritate........................................................ b. Ex ratione theologica........................................... a. A priori, triplici argumento: 1. Primo: ex ipsa ratione operationis in­ tellectus speculativi et beatitudinis formalis................................................... 2. Secundo: ex ipsa ratione finis intellectus speculativi et beatitudinis formalis.... 3. Tertio: ex ipsa ratione proprii subiecti intellectus speculativi et beatitudinis formalis................................................... β. A posteriori, duplici ratione: 1. Prima: ex identitate proprietatum bea­ titudinis formalis et operationis intel­ lectus speculativi............................... 2. Secunda: ex inductione, qua singula ad intellectum practicum spectantia ex­ cluduntur ab ipsa essentia beatitu­ dinis formalis....................................... B. segunda pars: haec contemplatio essentialiter beatifica non est pure speculativa, sed per se primo speculalativa et per se secundo practica, patet duplici ar­ mento: a. Pnmo: ex parte proprii subiecti seu quasi ma­ teriae in qua........................................... ^01 Secundo: ex parte propriae formae et effectus quasi formalis eius................................ 303 Adnotatio circa practicum et speculativum In ordine naturali etin ordine supernatural!.............................. 312 Art 3 —Difficultatum enodatio................................................................. 320 A. Prima difficultas: a. Proponitur........................................................................... 320 b. Solvitur................................................................................ 321 B. Secunda difficultas: a. Proponitur........................................................................... 324 b. Expungitur.......................................................................... 325 C. Tertia difficultas: a. Proponitur.......................................................................... 329 b. Excutitur............................................................................. 329 b. primo, 272 273 273 273 274 274 275 275 281 282 285 286 287 297