EDICION DE LAS OBR.AS COMPLETAS DE SANTIAGO RAMIREZ, O. P. ΤΟΜΟ III 1 CONSEJO SUPERIOR DE INVESTIGACIONES CIENTIFICAS JACOBUS M. RAMIREZ, O. P. I DE HOMINIS BEATITUDINE i IN I-II SUMMAE THEOLOGIAE DIVI THOMAE COMMENTARIA (QQ. I-V) ' I Ii Editio praeparata a Victorino Rodriguez, O. P. f MNSTITUTO DE FILOSOFIA MADRID, 1972 “LUIS VIVES*’ Nihil obstat: Imprimi Ft. Theophilus Urdanoz, Ο. P, Fr. Armandus Bandera, Ο. P. potest: Fr. Hyacinthus Hoyos, Ο. P. Provincialis Provinciae Hispaniae. Imprimatur: Dr. Constantius Palomo. Vicarius Generalis. Salmanticae, 7 martii 1971.V !'· INDEX RERUM SYNTHETICUS Depôsito Legal: Μ. 29.980-19i1 (\I) Impreso en EspaRa Printed in Spain FEEHAN 3T. MARY OF T LIBRARY £ SEMINARY Mundelein, Illinois Sucesores de Rivadeneyra, S. A.—Pasco de Onésimo Redondo, 26.__Madrid-8 i. LIBER TERTIUS De essentia metaphysica beatitudinis formalis (Ad Q. HI. S. Thomae) PARS ALTERA De ultima differentia beatitudinis formalis QUAESTIO PRIMA DE ULTIMA DIFFERENTIA BEATITUDINIS FORMALIS CONSUMMATAE * A FORMALI BEATITUDINE NATURALI SECTIO PRIMA DE ULTIMA DIFFERENTIA BEATITUDINIS SUPERNATURALIS CONSUMMATAE A NATURALI BEATITUDINE INCHOATA VEL V IMPERFECTA HUIUS VIT/\E Pag. CAPUT PRIMUM — BEAT1TUDO FORMALIS HUMANA NON CONSISTIT IN ACTU INTELLECTUS PRINCIPIORUM........................................................................................................................... CAPUT SECUNDUM NOSTRA BEATITUDO FORMALIS NON CONSISTIT IN ACTU SCIENTIAE UT A SAPIENTIA CONTRADISTINGUITUR.................................................................................. CAPUT TERTIUM BEATITUDO FORMALIS HUMANA NON CONSISTIT IN ACTU SAPIENTIAE VULGARIS ET RUDIMENTARIAE............................................................................... Index rerum syntheticus Pâg. CAPUT QUARTUM BEATITUDO SUPERNATURALIS CONSUMMATA NON CONSISTIT IN ACTU SAPIENTIAE RITE EXCULT.AE............................................................................................. Art. i.—Sensus quaestionis ac diversae positiones............................. Art. 2.—Quaestiones resolutio................................................................. § i. An beatitudo hominis formalis supernaturalis essentiali­ ter consistat in cognitione Dei per viam scientiarum speculativarum...................................................... 23 § 2. An beatitudo formalis naturalis consistat essentialiter in cognitione Dei per viam scientiarum speculativarum.. A. An vera hominis beatitudo formalis naturalis essen­ tialiter consistat, secundum principia verae Phi­ losophiae, in cognitione Dei per viam scientiarum speculativarum.......................................................... B. An, secundum principia sanae Theologiae, vera hominis beatitudo naturalis consistat essentialiter in cognitione Dei per viam scientiarum specu­ lativarum................................................................... Art. 3.—Enodantur difficultates.............................................................. 15 22 29 3° 34 49 SECTIO SECUNDA DE ULTIMA DIFFERENTIA BEATITUDINIS SUPERNATURALIS CONSUMMATAE A BEATITUDINE NATURALI CONSUMMATA SIVE PERFECTA IN ORDINE NATURAE CAPUT UNICUM BEATITUDO SUPERNATURALIS CONSUMMATA NON CONSISTIT IN ACTU SAPIENTIAE SUBLIMIORIS, QUALIS 1 LABERI POTEST POST HANC VITAM.. 67 Art. i.—Diversae philosophorum ac theologorum sententiae........... 68 Art. 2.—Quaestionis resolutio................................................................ 93 § i. An beatitudo formalis supernaturalis essentialiter con­ sistat in cognitione Dei per viam intuitionis Sub­ stantiarum separatarum................................... § 2. Num beatitudo formalis naturalis essentialiter consistat in cognitione Dei per viam intuitionis Substantiarum separatarum..................................................... /Irt. 3.—Difficultates enodantur................. Index XI rerum syntheticus Pag. QUAESTIO SECUNDA DE ULTIMA DIFFERENTIA BEATITUDINIS SUPERNATURALIS CONSUMMATAE A SUPERNATURALI BEATITUDINE INCHOATA HUIUS VITAE SECTIO PRIMA BEATITUDO SUPERNATURALIS CONSUMMATA NON CONSISTIT IN COGNITIONE DEI PER HABITUS SUPERNATURALES PROPRIOS STATUI VIAE CAPUT PRIMUM BEATITUDO SUPERNATURALIS CONSUMMATA NON CONSISTIT IN COGNITIONE DEI PER FIDEM THEOLOGICAM.................................................................................. 125 CAPUT SECUNDUM BEATITUDO SUPERNATURALIS CONSUMMATA NON CONSISTIT IN COGNITIONE DEI PER PROPHETIAM....................................................................................................... ΙβΙ SECTIO SECUNDA BEATITUDO SUPERNATURALIS CONSUMMATA NON CONSISTIT IN COGNITIONE DEI PER HABITUS SUPERNATURALES COMMUNES STATUI VIAE ET STATUI TERMINI CAPUT PRIMUM BEATITUDO SUPERNATURALIS CONSUMMATA NON CONSISTIT IN COGNITIONE DEI PER THEOLOGIAM SACRAM................................................................................... 137 CAPUT SECUNDUM BEATITUDO SUPERNATURALIS CONSUMMATA NON CONSISTIT IN COGNITIONE DEI PER DONA SPIRITUS SANCTI SPECULATIVA................................................ 145 SECTIO TERTIA BEATITUDO SUPERNATURALIS CONSUMMATA ESSENTIALITER CONSISTIT IN COGNITIONE DEI PER HABITUM PROPRIUM STATUI TERMINI CAPUT PRIMUM DENATURA HABITUS BEATIFICI EX PARTE MEDII OBIECTIVI................................. IJT - Art, i.—Diversae haereticorum ac theologorum sententiae.................. 173 Index rerum syntheticus XII Pag. Art. 2.—Quaestionis resolutio................................................................... Art. 3.—Difficultates en antur 188 251 CAPUT SECUNDUM DE NATURA HABITUS BEATIFICI EX PARTE MEDII SUBIECTIVI SIVE LUMINIS INTELLECTUALIS..................................................................................................................... 255 256 Art. i.—Diversae haereticorum ac theologorum sententiae................ 263 Art. 2.—Quaestionis resolutio.................................................................. 266 § i. De exsistentia luminis gloriae............................................. § 2. De essentia luminis gloriae................................................. 297 § 3. De officiis seu muneribus luminis gloriae......................... 317 § 4. Definitio luminis gloriae...................................................... 337 LIBER TERTIUS CAPUT TERTIUM UNIO BEATIFICA INTELLECTUS CREATI CUM IPSA DIVINA ESSENTIA ANALO­ GIIS ILLUSTRATUR................................................................................................................. 348 DE ESSENTIA METAPHYSICA BEATITUDINIS FORMALIS 348 • I ......................................... Art. 1. —Illustratur per analogiam naturalem Art. 2. —Illustratur per analogiam supernatural em................................ 354 (Ad Q. III. S. Art. 3. —Illustratur per analogiam partim naturalem et partim supernaturalem.................................................................................... 364 § i. Analogia inter unionem intelligibilem supematuralem intellectus creati cum divina essentia prout est in se et unionem intelligibilem naturalem eiusdem intellectus cum suo intelligibili naturali.......................... 365 5 2. Analogia inter unionem beatificam intellectus creati cum divina essentia et unionem vel potius unitatem intel­ lectus divini cum eadem divina essentia......... 373 Conclusio totius investigationis.—Definitio beatitudinis superna- turalis consummatae..................................................................... 383 1.—De Hominis**** Thomae) PARS ALTERA DE ULTIMA DIFFERENTIA BEATITUDINIS FORMALIS V t 146. Hucusque consideravimus ea in quibus beatitudo supematuralis consummata convenit cum aliis veris beatitudinibus humanis, scilicet cum beatitudine formali na­ turali et cum beatitudine supernaturali inchoata huius vitae: omnes enim sunt actus intellectus possibilis attingentis Deum, qui est beatitudo obiectiva, per habitum speculativum. Consequenter investiganda est ultima eius differentia, qua scilicet supematuralis beatitudo consummata primo dif­ fert a beatitudine formali tum naturali tum supernaturali inchoata et in seipsa primo constituitur. Et quidem incipiendum est a differentia essentiali qua primo differt a formali beatitudine naturali, eo quod haec maior est et evidentior quam differentia qua distinguitur a beatitudine supernaturali inchoata: maior est enim et eviden­ tior distantia beatitudinis supematuralis consummatae a bea­ titudine naturali quam a supernaturali beantitudine inchoata. Est autem maxime attendendum hac in re huiusmodi essentiales differentias sumendas esse ex parte habitus intel­ lectualis speculativi quo elicitur actus beatificus, non ex parte ipsius potentiae intellectus possibilis quae indivisa et indivisibilis est secundum speciem suam apud omnes ho­ mines semperque est qua talis ubique et in omnibus natu­ ralis potentia. Id quod ex eo etiam patet, quia ultima differentia debet immediate afficere genus proximum ipsumque determinare ac veluti trahere ad speciem atomam quae proprie definitur, lam vero constat ex hucusque disputatis genus proximum beatitudinis formalis humanae ultimo desumi ex habitu intellectuali speculativo cognoscitivo Dei, utpote qui poten­ tiam ipsam intellectus possibilis aptam reddit et paratam ad actum beatificum exercendum. QUAESTIO PRIMA DE ULTIMA DIFFERENTIA BEATITUDINIS SUPERNATURALIS CONSUMMATAE A FORMALI BEATITUDINE NATURALI 147. Atqui formalis beatitudo naturalis potest esse du­ plex: alia imperfecta seu vitae praesentis; alia perfecta et consummata in suo ordine naturali, quae esset habenda post hanc vitam si natura sana secundum leges suas sibi sola relinqueretur. Videnda est ergo essentialis differentia beatitudinis supematuralis consummatae ab utraque beat itu dine naturali. SECTIO PRIMA DE ULTIMA DIFFERENTIA BEATITUDI­ NIS SUPERNATURALIS CONSUMMATAE A NATURALI BEATITUDINE INCHOATA ET IMPERFECTA HUIUS VITAE 148. Huiusmodi beatitudo naturalis inchoata et adhuc imperfecta in suo ordine, essentialiter consistere debet in actu cognoscitivo Dei per habitum intellectualem specula- 8 II P. Q. I. Sect. I.—De ultima differentia beatitudinis formalis tivum qualem habere possumus in vita prassenti, scilicet in statu unionis animae ad corpus corruptibile. Sunt autem tres habitus speculativi naturales animae coniunctae, nempe habitus intellectus, habitus scientiae et habitus sapientiae quae appellari etiam solet Metaphysica, Philosophia Prima et Naturalis Theologia, quam hodie Theodiceam vocant \ Oportet igitur videre cuiusnam ex his habitibus sit pro­ prius actus beatificus, ut tandem assignari possit differentia eius a supernatural! beatitudine consummata. 1 Cf. S. Thomas, in Librum Boetii De Trinitate, 5, 1 et 4; I-II, 57, 2, CAPUT PRIMUM BEATITUDO FORMALIS HUMANA NON CONSISTIT IN ACTU INTELLECTUS PRINCIPIORUM 149. Per se patet beatitudinem hominis formalem non posse consistere essentialiter in actu intellectus principiorum^ tum quia est cognitio «imperfectissima utpote maxime uni­ versalis, rerum cognitionem in potentia continens», dum e contra «felicis operationem oportet esse absque defectu» tum quia «est principium, non finis humani studii, a natura nobis proveniens, non secundum studium Veritatis»1 2, dum ex adverso cognitio beatifica rationem habet finis ultimi totius humanae cognitionis; tum etiam quia non est cognitio beatitudinis obiectivae, quae consistit in solo Deo, qui est ipsum Esse per se Subsistens, cum sit sola cognitio entis indeterminati seu transcendentalis in communi; tum de­ nique quia haec cognitio habetur ab omnibus hominibus inde ab usu rationis, sive boni sive mali sint, et a damnatis in inferno conservatur, dum e contra beatitudo formalis est propria bonorum tantum, et his non statim advenit inde ab usu rationis naturalis, ut experientia constat. 1 III Contra Gent., cap. 37, circa finem; cap. 38, arg. 1. ’ III Contra Gent., cap. 37, loc. cit. CAPUT SECUNDUM NOSTRA BEATITUDO FORMALIS NON CONSISTIT IN ACTU SCIENTIAE UT A SAPIENTIA CONTRADISTINGUITUR 150. Similiter etiam patet eam essentialiter consistere non posse in actu solius scientiae ut a Sapientia contradistinguitur, quia purae scientiae «sunt de rebus infimis», hoc est, de rebus creatis, «cum oporteat felicitatem esse in operatione intellec­ tus per comparationem ad nobilissima intelligibilia» \ nominatim ad Deum ipsum, qui solus est obiectiva béatitude. Sunt enim, praeter Sapientiam, duo genera scientiarum speculativarum, nempe Physica, quae est de ente mobili, et Mathematica, quae est de ente quanto: quibus additur Logica, non quasi principalis sed quasi instrumentalis, «quasi quoddam reductum ad eas, prout ministrat speculationi sua instrumenta, scilicet syllogismos et definitiones et alia huiusmodi, quibus in speculativis scientiis indigemus» 2. Constat autem Deum, qui est directe et formaliter attingendus opera­ tione beatifica, non esse ens mobile, neque ens quantum, multoque minus ens rationis, de quo est Logica. Nullo ergo modo beatitudo formalis hominis essentialiter consistere po­ test in operatione solius scientiae speculativae. Solum ergo remanet videre an essentialiter consistat in operatione Sapientiae circa ipsum Deum. 1 • -----------1 III Contra Gent., ibid. 1 In Librum Boetii De Trinitate, 5 I ad 1. i CAPUT TERTIUM BEATITUDO FORMALIS HUMANA NON CONSISTIT IN ACTU SAPIENTIAE VULGARIS ET RUDIMENTARIAE 151. Sed hic rursus considerandum est habitum Sapien­ tiae duplicem statum induere posse: primum, vulgarem seu rudimentarium, qui communiter habetur a pluribus, neque praesupponit scientiarum studium earumve adquisitionem, sed nullo fere negotio hominibus ratione utentibus advenit; alium, scientificum seu excultum vel in statu Sapientiae, qui a paucis tantum habetur, utpote necessario praesupponens scientiarum studium et acquisitionem, quibus utitur ad suas demonstrationes stabiliendas. Consequenter videndum est an beatitudo formalis ho­ minis essentialiter consistat in operatione Sapientiae vulgaris seu rudimentariae, quae est «quaedam communis et confusa Dei cognitio, quae quasi omnibus hominibus adest», an potius in cognitione distincta et scientifica seu demonstra­ tiva, quae est operatio Sapientiae perfectae seu in statu Sa­ pientiae h Atqui beatitudo formalis nequit essentialiter consistere in operatione Sapientiae popularis seu rudiment aria. Primo quidem, quia haec vulgaris et obvia Dei cognitio est plerumque multis erroribus deturpata, ut ex historia religionum apparet; cognitio autem beatifica Dei debet esse omnino vera et absque defectu, sicut et ipsa vera beatitudo 1 2. 1 III Contra Gent.3 cap. 38, initio. 2 III Contra Gent., cap. 38, arg. 1. 14 II P. Q. I. Sect. I.—De ultima differentia beatitudinis formalis Secundo quia, etiam quando non est erroribus admixta, haec vulgaris cognitio «quasi statim ab initio omnibus inest»: «videntes enim homines res naturales secundum ordinem creatum currere, cum ordinatio absque ordinatore non sit, percipiunt ut in pluribus aliquem esse ordinatorem rerum quas videmus»: at vero non omnes homines statim ab initio sunt beati, neque beatos appellamus eos qui tali cognitione Dei potiuntur \ Tertio, quia beatitudo formalis nequit essentialiter con­ sistere in cognitione imperfectissima sui generis, quia potius de ratione beatitudinis formalis est perfectissima cognitio beatitudinis obiectivae: haec autem vulgaris Dei cognitio est imperfectissima, quia nonnisi in communi attingitur Deus sub quadam confusione, non distincte et secundum propria eius, sicut homo naturaliter desiderat beatitudinem in communi absque determinatione proprii obiecti in quo reapse consistat; «neque hoc est simpliciter cognoscere Deum, sicut cognoscere venientem non est cognoscere Petrum, quamvis sit Petrus veniens»2. In hac ergo cognitione Dei nequit reponi beatitudo formalis hominis. Superest igitur videre an talis beatitudo consistat in operatione Sapientiae excultae ac perfectae, hoc est, in cognitione scientifica seu demonstrativa Dei quae per Sa­ pientiam habetur. De qua cognitione loquitur S. Thomas in suo articulo sexto.*1 1 III Contra Gent., cap. 38, paulo post initium, et arg. 2. 1 III Contra Gent., cap. 39, arg. 4; I, 2, i ad 1. CAPUT QUARTUM BEATITUDO SUPERNATURALIS CONSUMMATA NON CONSISTIT IN ACTU SAPIENTIAE RITE EXCULTAE Art. i—Sensus quaestionis ac diversae positiones i 152. In capite quaestionis, sexto loco, S. Doctor quae­ sierat: «si beatitudo formalis hominis est operatio intellectus speculativi, utrum consistat in speculatione scientiarum spe­ culativarum». Quam formulationem, ad vitandam cacophoniam ex trina repetitione eiusdem verbi, propio loco mutavit in sequentem: «videtur quod beatitudo hominis consistat in consideratione scientiarum speculativarum». Quid autem intelligat S. Thomas in hoc articulo per scientias speculativas, non convenit inter expositores. Vaz­ quez, Carafa et Salmanticenses, sequentes Conradum Koellin \ putant esse scientias rerum sensibilium seu corporalium, 1 Vazquez, S. I., in h. 1., n.° 49, ed. cit., p. 99 b; Carafa, Cl. Reg., in h. 1., cd. cit., p. 195 b; Salmanticenses, C. D., in I-II, 4, 5, ed. cit., t. V, p. 269 a; Conradus KOELLIN, O. P., in h. 1., ed. cit., p. 39 a: «investigata differentia beatitudinis ex parte potentiae cuius est actus, nunc investigatur alia ex parte obiecti. Potest autem triplex obiectum considerari circa intel­ lectum speculativum, quorum unum est corporale, compositum ex materia tt forma; aliud immateriale et incorporale, compositum ex esse et essentia; tertium est omnino simplex, quod est Ipsum Esse per se Subsistens. Secundum hoc ergo Doctor Sanctus tria facit: primo ostendit an beatitudo consistat area primum obiectum [a. 6]; secundo, an circa secundum [a. 7]; tertio, an circa tertium [a. 8]». 16 II P. Q. I. Sect. L—De ultima differentia beatitudinis formalis per contrapositionem ad scientiam substantiarum separatarum seu incorporalium, de qua fieret sermo in articulo sequenti: quasi vellet S. Thomas determinare naturam speculationis beatificae ex parte obiecti. Secundum hoc ergo S. Doctor, per scientias speculativas, intelligeret Philosophiam Natura­ lem tantum cum eius partibus, seclusa Metaphysica, quae est proprie de ente immateriali atque ideo in articulo se­ quenti tangeretur. At haec interpretatio, pace tantorum virorum dixerim, falsa est. Primo quidem, quia contradicit contextui totius quaestionis praesentis. Non enim agitur in hac quaestione de obiecto beatitudinis determinando, cum de hoc sufficienter et ex professo actum sit per totam quaestionem praecedentem, sed de una beatitudine formali, hoc est, de modo attingendi Deum, qui solus est vera beatitudo obiectiva. Secundo, quia contradicit textui totius articuli praesentis. Nam ipsemet S. Thomas explicat in obiectione prima et secunda quid intelligat per scientias speculativas, scilicet tres virtutes intellectus speculativi, quae sunt scientia, Sa­ pientia et intellectus; praesertim vero Sapientiam, ut patet ex textu Metaphysicae quem affert (obi. 2), quae quidem, utpote principalissima, «sub se continet et intellectum et scientiam, ut de conclusionibus scientiarum diiudicans et de principiis earundem» *. Neque his contradicit in responsioni­ bus, quin potius expresse admittit auctoritatem Philosophi ex X Ethicae Nicomacheae (resp. ad 1), ubi Aristoteles ponit beatitudinem formalem in actu Sapientiae seu Metaphy­ sicae (cap. 7), ut ipsemet Thomas recognoscit: «maxime in operatione Sapientiae invenitur felicitas» 2; «secundum Philo­ sophum, X Ethic., cap. 7, consistit [beatitudo] in actu altissimae potentiae quae in nobis est, scilicet intellectus, et in habitu nobilissimo, scilicet Sapientia, et etiam obiecto dignissimo quod Deus est»3. Tertio, quia contradicit explicationi authenticae quam S. 1 I-II, 57, 2 ad 2. * In X Ethic. Nicom., Icet. 10, n.° 2.096. 3 III Sent., d. 35, 1, 2, qla. 3, n.° 44. Cap. IV.—Non consistit in actu sapientiae rite excultae 17 Thomas affert in locis parallelis. Sunt autem directe loci paralleli tria capitula tertii libri contra Gentiles, scilicet ca­ pitulum 39, ubi ostendit quod «felicitas humana non consistit in cognitione Dei quae habetur per demonstrationem», hoc est, «in cognitione Dei qua cognoscitur per viam demonstrci­ lionis in scientiis speculativis», ut postea exponit æ; capitulum 41, in quo probat hominem in hac vita non posse intelligere substantias separatas «per studium et inquisitionem scien­ tiarum speculativarum»1 2; et capitulum 48, ubi demonstrat quod «ultima hominis felicitas non est in hac vita», cum in hac vita non sit alia cognitio Dei «quam per scientias specu­ lativas» 3 seu «per speculationem scientiarum»4. Quae quidem scientiae speculativae nihil sunt aliud quam «philosophicae disciplinae», de quibus loquitur initio totius Summae theo­ logicae5, maxime Sapientia seu Metaphysica, ad quam scientiae ordinantur ut ad finem 67. Oculatius ergo et verius Caietanus dixit quod in hoc loco «in cognitione sensibilium cointelligitur cognitio Dei et Substantiarum Separatarum per sensibilia» Ί. 153. Ac revera S. Thomas in hoc articulo examinat viam duplicem ponendi hominis beatitudinem in cognitione demonstrativa Dei per scientias speculativas: unam, Aris­ totelis; aliam, Avempacis. Via Aristotelis est via realis per modum deductionis seu conclusionis Primae Causae incausatae seu Actus Puri ex sensibilibus causatis seu compositis quae videmus, eo fere irt©io quo invenitur apud S. Thomam, licet non ita explicite et cohaerenter8. Haec autem via inchoatur in Physica, per 1 III Contra Gent., cap. 48, arg. 1. 1 Idem docet in Librum Boetii De Trinitate, 6, 4. a III Contra Gent., cap. 48, arg. II. 4 III Contra Gent., cap. 48, arg. 4. 1 I, i, i: «utrum sit necessarium, praeter philosophicas disciplinas, aliam doctrinam haberi», praesertim obi. 2 eiusque resp.; item, in I Sent., prol., a. 1. 4 In Librum Boetii De Trinitate, q. 5. 7 Caietanus, in I-II, 3, 7, initio. 8 Aristoteles, Physica, lib. VII-VIII, ed. cit, II, 332-366; Metaph.» lib. I b, cap. 1-2, II, 486-488; cap. 4, nn. 27-28, II, 508, 14-24; lib. XI, cap. 7, 9, ΙΟ, II, 605-606; 6ο8-6ιι; S. Thomas, I Contra Gent., cap. 14; 1,2-32.—De Hominis»··· 18 II P. Q. I. Sect. I.—De ultima differentia beatitudinis formalis scientiam; et terminatur in Aletaphysica, per Sapientiam, quae sola capax est ascendendi usque ad summitatem eius, ubi Deus est, quasi «in cacumine omnium rerum» \ Sapientia ergo, praesupponens scientias speculativas eisque utens, elicit operationem formaliter beatificam, quae consistit in cogni­ tione scientifica seu demonstrativa Dei. Germanam mentem Aristotelis nitide exposuit S. Thomas his verbis: «probat enim in I Ethicorum [cap. 13, n.° 1] quod felicitas hominis est operatio ipsius secundum virtutem perfectam; unde necesse fuit quod de virtutibus determinaret [ut appareat in quo determinate consistit felicitas]* 12, quas divisit in virtutes morales et intellectuales Ostendit autem in X [cap. 7] quod ultima felicitas hominis est in specula­ tione. Unde patet quod non est in actu alicuius virtutis moralis; nec prudentiae nec artis, quaè tamen sunt intel­ lectuales. Relinquitur ergo quod sit operatio secundum Sapientiam, quae est praecipua inter tres residuas intel­ lectuales, quae sunt Sapientia, scientia et intellectus, ut ostendit in VI Ethicorum [cap. 7, n.° 3]; unde et in X Ethi­ corum [cap. 8, n.° 13] Sapientem indicat esse felicem. Sa­ pientia autem, secundum ipsum, est una de scientiis specu­ lativis, caput aliarum, ut dicit in VI Ethicorum [cap. 7, n.° 3]; et in principio Metaphysicae [cap. 1, n.° 12] scientiam, quam in illo libro tradere intendit, Sapientiam nominat. Patet ergo quod opinio Aristotelis fuit quod ultima felicitas quam homo in vita ista acquirere potest, sit cognitio de rebus divinis qualis per scientias speculativas haberi potest»3. 1 Prologus S. Thomae in expositionem super Evang. S. loannis, ed. cit., p. 2. 2 Quaestio disp. De Anima, 16. 3 III Contra Gent., cap. 44, circa finem. Idem habet in Quaest. disp. De Anima, 16; et repetit in I, 88,1: «Philosophus dicit expresse in I Ethicorum quod felicitas est operatio secundum perfectam virtutem. Et enumeratis multis virtutibus, in X concludit quod felicitas ultima, consistens in cogni­ tione maximorum intelligibilium, est secundum virtutem Sapientiae, quam posuerat in VI esse Caput scientiarum speculativarum. Unde patet quod Aristoteles posuit ultimam telicitatem hominis in cognitione Substantiarum Separatarum, qualis potest haberi per scientias speculativas.* Idem tradit luculenter Guilelmus Alnwick, O. F.M., hisce verbis: Cap. IV.—Non consistit in actu sapientiae rite excultae 19 Ponit autem in plurali scientias speculativas, quia «ad hanc [felicitatem naturalem] ordinatur tota cognitio philo­ sophica, quae ex rationibus creaturarum procedit»1 et in multos habitus dividitur2. «Ad cognitionem, enim eorum quae de Deo ratio investigare potest, multa praecognoscere oportet, cum fere totius consideratio philosophiae ad Dei cognitionem ordinetur: propter quod Metaphysica, quae circa divina ver­ satur, inter philosophiae partes, ultima remanet addiscenda» 3; «ipsaque Prima Philosophia tota ordinatur ad Dei cognitionem sicut ad finem ultimum: unde et Scientia divina nominatur» 4. «Et inde est quod Philosophorum intentio ad hoc principa­ liter erat, ut per omnia, quae in rebus considerabant, ad cognitionem Primarum Causaraum pervenirent: unde scientiam de Primis causis ultimo ordinabant, cuius considerationi ultimum tempus vitae suae deputarent» 5; «praecedens tempus ‘hanc tamen beatitudinem, quam homo naturaliter appetit, non posuit Pnilosophus et Commentator in cognitione Dei intuitiva, nuda et aperta, sed in cognitione Dei ex scientiis speculativis acquisita, sicut patet I Ethicorum, ubi dicit felicitatem hominis esse operationem illius secundum virtutem perfectam. Ostendit autem in X eiusdem quod ultima felicitas hominis est in speculatione, et per consequens quod felicitas non est operatio alicuius virtutis moralis, nec etiam operatio prudentiae nec artis, quae tamen sunt virtutes intellectuales; et quia felicitas est operatio speculativa secundum optimam virtutem speculativam, ut dicit in X, optima autem virtus specula­ tiva est Sapientia, quia secundum Philosophum, VI Ethicorum, Sapientia est de habitibus speculativis et Caput omnium habituum speculativorum; igitur relinquitur quod felicitas sit operatio secundum Sapientiam; unde in X Ethicorum iudicat Sapientem felicem esse. Sapientia autem est habitus circa Deum et divina speculativus, ut patet in I et VI Ethicorum. Patet ergo quod opinio Aristotelis fuit quod ultima felicitas hominis est cognitio de rebus divinis qualem potest acquirere per scientias speculativas et praecipue per habitum speculativum Sapientiae* {Quaestiones Disputatae de esse intelligibili et de Quoli­ bet: De Quolibet, q. V, pp. 339-340, ed. A. Ledoux, Quaracchi, 1937). 1 I Sent., prol., a. 1. 2 I Sent., prol., a. 2; I, 1, 3. 3 IContra Gent., cap. 4. 4 III Contra Gent., cap. 25, arg. 6. Cf. in Librum Boetii De Trinitate, 6, 1, qla. 3 c in fine. s In Librum de Causis, lect. 1, ed. Vivès, t. 26, p. 515 a· Vide etiam in VI Ethic. Nicom., lect. 7, nn. 1.209-1.211. 20 II P. Q. I. Sect. I. De ultima differentia beatitudinis formalis } Cap. IV.—Non consistit in actu sapientiae rite excultea 21 in aliis scientiis expendentes, ut ex illis habiliores fierent ad Quae prae oculis habens S. Thomas, ita in clariorem for­ considerandum divina* \ mam redegit: «possumus enim actione intellectus extrahere 154. Via Avempacis potius est logica et per modum at­ quidditatem rei cuiuslibet habentis quidditatem quae non est tractionis et divisionis, quasi ad inveniendam definitionem seu sua quidditas. Est enim intellectus natus cognoscere quamli­ quidditatem Primae Substantiae. Ut enim rite observat Munk, bet quidditatem in quantum est quidditas, cum intellectus Ibn-Badja recedit a via mystica Al-Gazâli in prosequenda proprium obiectum sit quod quid est. Si autem illud quod primo felicitate, ei substituens viam scientiarum speculativarum, per intellectum possibilem intelligitur est aliquid habens quam unice efficacem pronuntiat1 2, saltem ut dispositionem quidditatem, possumus per intellectum possibilem abstra­ vel conditionem sine qua non 3. here quidditatem illius primo intellecti; et si illa quidditas Quidquid autem sit de modo quo ipse Ibn-Badja habeat quidditatem, possibile erit iterum abstrahere quid­ suam viam proposuit deque eius relatione cum via Ibn-Sînâ ditatem illius quidditatis: et, cum non sit procedere in et Ibn-Roschd4, S. Thomas eam cognovit ex relatione infinitum, oportet quod stetur alicubi. Potest igitur intellectus Averrois, ut ipsemet fatetur 5. En verba Cordubensis: «vi- j noster pervenire via resolutionis ad cognoscendam quidditatem dimus de sermone Expositorum peripateticorum in hunc non habentem aliquam quidditatem. Talis autem est quidditas finem esse possibile, scilicet intelligere in postremo res Substantiae Separatae. Potest igitur intellectus noster, per abstractas. Avempace multum loquebatur in hoc, maxime cognitionem horum sensibilium quae ex phantasmatibus acci­ in epistola quam appellavit Continuationem Intellectus cum pitur, pervenire ad intelligendum Substantias Separatas»L homine, et illud super quod sustentatus est in hac quaestione Aliis verbis: cum proprium obiectum intellectus sit quod est hoc: primo enim posuit quod intellecta speculativa sunt quid est, manifestum est intellectum humanum posse cognos­ facta; deinde posuit quod omne factum habet quidditatem; cere quidditatem rerum sensibilium huius mundi adspectacntellectus innatus est extrahere illam quidditatem. Ex quibus bilis. Non autem eam cognoscit secundum quod est concreta ioncluditur quod intellectus innatus est extrahere formas supposito seu individuo materiali, cum istud individuum intellectorum et quidditates eorum»6. non sit sua quidditas, sed per abstractionem quidditatis a > subiecto sive secundum quod est abstracta a suo subiecto. 1 III Sent., d. 35, 1, 2, qla. 3, ed. cit., n.° 44. «Sic enim oportet procedere Natus et ergo intellectus noster abstrahere formam a materia in divinis, quia speculationes physicae et mathematicae sunt gradus et mantiduet quidditatem rei materialis ab individuo, et sic abstractas ctiones ad speculationem divinam, ut dicit Abubacher in Epistola de Contem­ platione* (Udalricus de Argentina, O. P., Summa de Bono, lib. I, tract. II, k intelligere. cap. 5, ed. cit., p. 41, 21-24). lam vero, sicut potest abstrahere et abstractam intelligere 2 S. Munk, Mélanges de Philosophie juive et arabe2, pp. 409-410, Paris, quidditatem rei materialis a suo supposito materiali habente 1927. 3 Opusculum Ibn-Badja, Tratado de la union de! intelecto con el hombre, nuper edidit hispaneque vertit xM. Asin Palacios in Al-A nda lus, VII (1942), pp. 1-47. In eo subobscure traditur via praedicta. * Quantum e excerptis quae refert Munk coniicere licet, via Ibn-Badja parum aut nihil differt a via Ibn-Sinâ et Ibn-Roschd {op. cit., pp. 328-410). «Sicut Averroes narrat in III de Anima, Avempace nomine, posuit quod...» (I, 88, 2). 6 Averroes, in III de Anima, comm. 36, Opera, ed. Venetiis, 1560, t. VII, fol. 125 r. Addit Averroes: «et in hoc convenit cum ipso Alfarabius in libro De Intellectu et Intellecto*. Quo testimonio fretus, S. Thomas iû Sententiis hanc viam attribuebat Avempaci et Alfarabio {IV Sent., d. 49, 2, 1); sed in Operibus posterioribus, hoc est, in III Contra Gent., cap. 41; in Quaesi. Disp. De Anima, 16, et in Summa Theol., I, 88, 2, solum nominat Ibn-Badja. Et merito, ut videtur; nam in opella Alfarabii De Intellectu et Intellecto, quam nuper edidit Gilson {Archives d'histoire doctrinale et littéraire du moyen-âge, t. IV [1930], pp. 115-126), haec via non invenitur. 1 III Contra Gent., cap. 41, § Avempace namque. Vide etiam IV Sent., d. 49, 2, i, § Quidam enim dixerunt; De Vent., 18, 5, obi. 6; Quaestio Disp. De Anima, 16, § Unde fuit alia opinio; I, 88, 2. 22 II P. Q. I. Sect. I.—De Cap. IV.—Non ultima differentia beatitudinis formalis ipsam, ita etiam potest abstrahere et abstractam intelligere quidditatem puram et simplicem non habentem aliam quidditatem; et haec est quidditas Substantiae Separatae. Sicut autem se habet materia ad formam in substantia corporali seu materiali, ita se habet essentia ad esse in Sub­ stantia Separata seu immateriali. Unde sicut humanus intel­ lectus poterat abstrahere et abstractam intelligere formam a materia et quidditatem a supposito materiali, ita etiam potest abstrahere et abstractum intelligere esse ab essentia Substantiae Separatae. Quo posito, ulterius potest abstrahere et abstractum intelligere ipsum Esse purum non habens essentiam a se distinctam; et hoc est ipsa quidditas Sub­ stantiae Separatae Primae, quae Deus est. Ergo per viam abstractionis seu resolutionis potest homo ex sensibilibus as­ cendere usque ad ipsam quidditatem Dei intelligendam: in qua quidem cognitione essentialiter consistit formalis beatitudo hominis. 23 l utrum saltem beatitudo formalis naturalis hominis in prae­ dicta Dei cognitione essentialiter consistat. Quia vero proprium est Sacrae Theologiae loqui de beati­ tudine hominis supernaturali, de qua unice loquuntur Sacrae Litterae, et nonnisi per extensionem quandam de beatitudine naturali, ad maiorem manifestationem supernaturalis, ideo i prius est resolvenda quaestio de beatitudine supernaturali, ac dein de naturali beatitudine. l Art. 2.—Quaestionis resolutio 155. Ut autem haec quaestio rite solvatur, recolendum est nos posse loqui de duplici beatitudine hominis formali, scilicet de beatitudine supernaturali seu stricte theologica et de beatitudine naturali, «de qua unice philosophi locuti sunt» nam beatitudinem supernaturalem ne suspicari quidem po­ terant per solas vires humanae rationis, secundum illud «oculus non vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascendit quae preparavit Deus iis qui diligunt illum; nobis autem revelavit Deus per spiritum suum» 2. Quaestio ergo est duplex: prima, an beatitudo hominis formalis supernaturalis essentialiter consistat in cognitione Dei per scientias speculativas, sive haec cognitio explicetur per viam demonstrationis ut vult Aristoteles, sive per viam abstractionis seu resolutionis ut tenet Ibn-Badja; secunda, 1 De Verit., 14, 2. 2 I Cor., 2, 9-10. consistit in actu sapientiae rite excultae § I l AN BEATITUDO HOMINIS FORMALIS SUPERNATURALIS ESSENTIALITER CONSISTAT IN COGNITIONE DEI PER VIAM SCIENTIARUM SPECULATIVARUM | 156. conclusio est negativa: beatitudo formalis super­ naturalis hominis non consistit essentialiter in cognitione Dei quam homo habere potest per scientias speculativas seu philo­ sophicas Est propositio de fide. 157. Probatur, primo, ex auctoritate divina. —a) De­ finit Ecclesia ex una parte beatitudinem hominis supematuralem essentialiter consistere in visione faciali seu intuitiva ipsius divinae essentiae sicuti est in se, una in natura et trina in personis 1. Ex alia vero definit hanc visionem Dei suapte natura et essentia excedere omnem humanam scien­ tiam et philosophiam. Conceptis enim verbis docuit Pius IX contra semirrationalismum Frohschammer quod mysteria In­ carnationis, Trinitatis et beatitudinis supernaturalis, quae maximum est hominis «cum Deo commercium», «non solum humanam philosophiam, verum etiam angelicam naturalem intelligentiam trascendunt» 2. «Et sane, inquit, cum haec dog1 Ben ictus XII, Const. Dogmatica «Benedictus Deust, Denz., n.° 530; Concilium Florentinum, Denz., n.° 693. 1 Pius IX, Epistula «Gravissimas inter*, ad Archiepiscopum Monacensem, dieu decembris 1862, Denz., n.° 1.673. 24 II P. Q. I. Sect. I.—De ultima differentia beatitudinis formalis mata sint supra naturam, idcirco naturali ratione ac natura- l libus principiis attingi non possunt. Num quam siquidem ratio suis naturalibus principiis ad huiusmodi dogmata scienter tractanda effici potest idonea. Quod si haec isti temere asseverare audeant, sciant se certe non a quorumlibet doctorum opinione, sed a communi et nunquam immutata Ecclesiae doctrina recedere»1. Quam doctrinam sollemniter confirmavit Concilium Vati- \ canum, declarans finem hominis supernaturalem, hoc est, eius formalem beatitudinem humanae mentis intelligentiam omnino superare, «siquidem oculus non vidit nec auris audivit, nec f in cor hominis ascendit, quae praeparavit Deus iis qui di­ ligunt illum. I Cor., II, 9» * 2. Unde et anathemate damnat dicentes «universa fidei dogmata posse per rationem rite < excultam e naturalibus principiis intelligi et demonstrari»3. Quin etiam docet hanc visionem Dei facialem obtineri non posse vel per ipsam Scientiam Theologicam, qualem in hac vita assequi possumus; «divina enim mysteria suapte natura intellectum creatum sic excedunt ut etiam revelatione tradita et fide suscepta, ipsius tamen fidei velamine contecta i et quadam quasi caligine obvoluta maneant, quamdiu in hac 1 mortali vita peregrinamur a Domino: per fidem enim ambula­ mus et non per speciem [II Cor., N, 6-7] 4. A fortiori ergo haberi non potest haec visio per scientias speculativas mere naturales seu philosophicas. Et iam pridem Ecclesia damnavit beguardos et beguinas dicentes quod «anima non indiget lumine gloriae ipsam elevante ad Deum videndum et eo beate fruendum»5. 158. p) Sed et Sacrae Litterae hanc veritatem aperte tradunt. Primo quidem docentes vitam aeternam consistere in visione faciali Dei sicuti est: «cum apparuerit, similes ei erimus, quoniam videbimus eum sicuti est», facie ad faciem6. Deinde asserentes hominem non posse in hac vita per ra1 2 3 4 5 Pius IX, Epist. cit., n.° 1.671. Conc. Vaticanum, Denz., n.° 1.786. Conc. Vaticanum, Denz., n.° 1.816. Conc. Vaticanum, Denz., n.° 1.796. Conc. Viennense, Denz., n.° 475. 3, 2; I Cor., 13, 12. Cap. IV.—Non consistit in actu sapientiae rite excultae 25 tionem suam naturalem videre Deum sicuti est, «qui... lucem inhabitat inaccessibilem; quem nullus hominum vidit, sed nec videri potest»U Nam «Deum nemo vidit unquam; Unigenitus Filius, qui est in sinu Patris, ipse enarravit» 1 2: siquidem «nemo novit Filium nisi Pater, neque Patrem quis novit nisi Filius et cui voluerit Filius revelare»3. «Quis enim hominum scit quae sunt hominis nisi spiritus hominis qui est in ipso? Ita et quae Dei sunt nemo cognovit nisi Spiritus Dei»4. Unde et dictum est: «oculus non vidit, Deus, absque te, quae praeparasti expectantibus te»5, secundum illud: «et ego... manifestabo ei meipsum» 67. Quantum vero ad scientias speculativas seu philosophicas, etiam eas quae secum ferunt cognitionem Dei per ea quae facta sunt, hoc est, per sensibilia creata, Apostolus expresse docet non sufficere ad aeternam salutem, quae est aeterna beatitudo, consequendam. Plures enim philosophi, his scien­ tiis pollentes, «cum cognovissent Deum, non sicut Deum glorificaverunt aut gratias egerunt, sed evanuerunt in cogi, lationibus suis», ita ut digni sint morte: «dicentes enim se esse sapientes, stulti facti sunt»1. Quae rursus considerans, vehementer pronuntiat: «perdam sapientiam sapientium et prudentiam prudentium repro­ babo»8; nam «et si habuero... omnem scientiam... caritatem autem non habuero, nihil sum»9: quia «scientia inflat, ca­ ritas vero aedificat»10. Et in hunc sensum S. Thomas adducit hic, in sed contra, verbum Domini apud leremiam: «non glorietur sapiens in sapientia sua» n, hoc est, «non glorietur, quasi per hoc credens 1 1 Tim., 6, i6. ! Ioan., i, i8. 3 Mtt., ii, 27. 4 I Cor., 2, ii. 5 Isaias, 64, 4. * loan., 14, 21. 7 Rom., i, 21-22, 32. 8 I Cor., i, 19. 9 I Cor., 13, 2. 10 I Cor., 8, I. u lerem., 9, 23. 26 II P. Q. I. Sect. I.—De ultima differentia beatitudinis formalis se liberari, in sapientia, quae praecipua est inter humana bona animae»1. Quod probat quadruplici ratione: a) «quia transitoria, Isaiae, 29, 14: peribit sapientia a sapientibus eius, et intellectus prudentium eius abscondetur; b) quia imperfecta, Eccle., 8, 17: intellexi quod omnium operum Dei nullam possit homo invenire rationem eorum quae fiunt sub sole; c) quia nociva, I Cor., 8, 1: scientia inflat, caritas vero aedificat; d) quia laboriosa, Eccle., 1, 18: in multa Sa­ pientia multa indignatio, et qui addit scientiam, addit et laborem*12. Si ergo Sapientia humana, quae maximum bonum hu­ manae rationis est, non reddit hominem beatum, a fortiori nec aliae scientiae speculativae quae sunt infra Sapientiam. Ceterum Apostolus totus est in ostendendo hominem non posse beatitudinem suam consequi Sapientia philoso­ phica, quam graeci quaerebant; nec lege Moysi, qua iudaei gloriabantur, sed gratia Dei per lesum Christum, qui factus est nobis Sapientia a Deo et iustitia et sanctificatio et re­ demptio, secundum illud: «gratia Dei, vita aeterna» 3. 159. Secundo, probatur ex ratione theologica duplici: prima, ex ratione beatitudinis supernaturalis quatenus supernaturalis quoad substantiam; secunda, ex ratione beatitudinis super­ naturalis quatenus beatitude seu visio facialis divinae essen­ tiae. Duo enim haec essentialiter includit beatitudo formalis supernaturalis, scilicet rationem supernaturalitatis quoad sub­ stantiam et rationem beatitudinis perfectissimae seu visionis facialis Dei sicuti est. a) Argumentum primum (ex ratione beatitudinis super­ naturalis ut speciflcative supernaturalis). Nullus habitus na­ turalis potest elicere actum intrinsece supernaturalem, quia actus se habet ad habitum operativum ut effectus ad causam, et est de ratione effectus quod non possit excedere causam suam, secundum illud: «nulla res potest agere ultra suam 1 S. Thomas, in leremiam, IX, 23, ed. Vivès, t. 19, p. 104 a. 1 S. Thomas, ibid., p. 104 b. 3 Rom., 6, 23; 7, 25; I Cor., 1, 19-31. Cf. Conc. Arausicanum II, Denz., n.° 194; Conc. Tridentinum, sess. 6, cap. 1-2, Denz., nn. 973-974. Cap. IV—Non consistit in actu sapientiae rite excultae 27 speciem, quia semper oportet quod causa potior sit effectu»x; et illud: «nullus actus excedit proportionem principii ac­ tivi»* 12. Atqui scientiae speculativae seu philosophicae sunt habitus essentialiter naturales, naturaliter acquisiti vel acquisibiles per proprios actus intellectus possibilis 3; dum e contra beatitudo formalis supernaturalis, cum essentialiter consistat in operatione intellectus, est essentialiter operatio supernaturalis, ut patet ex terminis. Ergo impossibile prorsus est habitus naturales scientiarum speculativarum elicere ope­ rationem supernaturalem contemplativam Dei, quae est ipsa formalis beatitudo supernaturalis. Et contrarium dicere est purus putus que naturalismus pelagianus. Evidenter enim potest homo per vires suas natu­ rales Deum demonstrative cognoscere, ope scientiarum spe­ culativarum et maxime Metaphysicae; quod aliunde fides ipsa docet4. Simul autem docet fides hominem non posse per fires suas naturales salutem aeternam, quae est supernatura­ lis beatitudo, consequi; nam «manifestissime credendum est quod et latronis illius, quem Dominus ad paradisi patriam re­ vocavit [Luc., 23, 43], et Cornelii Centurionis [Act., 10, 3], et Zachaei qui ipsum Dominum suscipere meruit [Luc., 19, 6], illa tam admirabilis fides non fuit de natura, sed divinae largitatis donum»5: insuper, proprius finis gratiae, quae non est ex viribus naturae, sed ex dono Dei, est gloria seu vita aeterna 6. Ergo beatitudo supernaturalis non consistit in cognitione demonstrativa Dei quae habetur per scientias speculativas seu philosophicas. 1 I-II, 112, i. 1 I-II, 109, 5. 3 I-II, 51, 1-3. 4 «Sancta mater Ecclesia tenet et docet Deum, rerum omnium principium et finem, naturali humanae rationis lumine e rebus creatis certo cognosci posse; invisibilia enim ipsius, a creatura mundi, per ea quae facta sunt, intellecta, conspiciuntur [Rom., 1, 20]» (Conc. Vaticanum, Denz., n.° 1.785). Item, *Deum, rerum omnium principium et finem, naturali rationis lumine per ea quae facta sunt, hoc est, per visibilia creationis opera, tanquam Causam fer effectus, certo cognosci adeoque demonstrari etiam posse profiteor* (Pius X, lusiurandum contra errores modernistarum, Denz., n.° 2.145). * Concilium Arausicanum II, Denz., n.° 200. 4 Concilium Tridentinum, Denz., n.° 799. 2S II P. Q. I. Sect. I.—De ultima differexNtia beatitudinis formalis 160. |3) Argumentum secundum (ex ratione beatitudinis supernaturalis ut reduplicative est beatitudo, idest visio fa­ cialis Dei). De ratione visionis facialis Dei est ut sit imme­ diatissima in ratione obiecti visi, iuxta illud Benedicti XII: beati «vident divinam essentiam visione intuitiva et etiam faciali, nulla mediante creatura in ratione obiecti visi se haben­ te, sed divina essentia immediate se nude, clare et aperte eis ostendente» h Ex adverso, de ratione cognitionis Dei per scientias speculativas est ut sit cognitio mediata, cum sit essentialiter per medium creatum, hoc est, a creatura mundi prius intellecta, ut causa per effectum, ut docent Concilium Vaticanum et Pius X* 2; quo fit, ut sit dupliciter mediata, nempe quatenus est discursiva, cum sit per demonstrationem Causae ex effectibus, et quatenus est media specie intelligibili creata, sicut omnis cognitio naturalis Dei quae habetur a creaturis ac praesertim ab homine 3, nam «visio Dei per essentiam dividitur contra visionem Dei per creaturas»4. Nullo ergo modo beatitudo supernaturalis hominis consis­ tere potest in cognitione demonstrativa Dei, qualis haberi potest per scientias speculativas seu philosophicas. § Π AN BEATITUDO HOMINIS FORMALIS NATURALIS CONSISTAT ESSENTIALITER IN COGNITIONE DEI PER VIAM SCIENTIARUM SPECULATIVARUM 161. Consequenter videndum est an saltem beatitudo hominis naturalis, de qua tantum «philosophi locuti sunt»5, consistat in cognitione Dei ope scientiarum speculativarum, ut dixerunt Aristoteles et Ibn-Badja. 1 2 3 4 & Benedictus XII, Constitutio dogmat. 'Benedictus Deus», Denz., n « «o. Denz., nn. 1.785, 2.145. II Sent., d. 4, 1, 1. I, 94, iIll Sent., d. 27, 2, 2, n.° 123. I Cap. IV—Non consistit in actu sapientiae rite excultae 29 Hanc tamen quaestionem examinare possumus sub du­ plici lumine: primo, sub lumine mere naturali seu philoso­ phico, seposita divina revelatione, quod est iudicium se­ cundum Sapientiam humanam seu inferiorem; secundo, sub lumine supematicrali divinae revelationis seu stricte theolo­ gico, eritque tunc iudicium secundum Sapientiam divinam seu superiorem1. Nam lumen superius extenditur etiam propria virtute ad inferiora, at non e converso. Qua de causa Theologia indicate potest de doctrinis philosophicis secun­ dum propria eius principia seu lumen; at Philosophia non potest iudicare de doctrinis proprie theologicis, quae proprio lumine capere non potest, nemo enim iudicare potest de his quae non capit1 2. Quod quidem iudicium theologicum non solum altius est iudicio philosophico, sed etiam certius et verius sim­ pliciter, hoc est, omnibus modis vel secundum totalitatem rei iudicandae. Cum enim Sacra theologia sit «maxime Sa­ pientia inter omnes Sapientias humanas, non quidem in aliquo genere tantum, sed simpliciter» et «Sapientis sit ordinare et iudicare, iudicium autem per altiorem causam de inferioribus habeatur»3, iudicium theologicum de hac quaestione est simpliciter et maxime verum. Quia tamen Sacra theologia non potest definitive iudi> care de iudicio Philosophiae nisi postquam haec iudicium protulerit secundum propria principia, ideo quaestio prae­ sens examinanda est prius secundum lumen pure naturale . seu philosophicum cui proprie submittitur, ac dein secundum altius lumen theologicum. < 1 «Est enim duplex Sapientia, scilicet mundana, quae dicitur Philosophia, quae considerat causas inferiores, scilicet causas creatas et secundum eas judicat [vel etiam causas superiores, sed in medio inferiori luminis naturalis, De Malo, 7, 5 ad 11]; et divina, quae dicitur Theologia, quae considerat causas superiores, idest divinas, secundum quas iudicat [et quidem in medio superion proportionate luminis sup ernaturalis divinae revelationis, De Malo, loc. cit.]» {De Potent., 1, 4)· 2 I,i,6. 3 I,i,6. 30 II P. Q. I. Sect. I.—De ultima differentia beatitudinis formalis A. An vera hominis beatitudo formalis naturalis essentia­ liter consistat, secundum principia verae Philosophiae, in cognitione Dei per viam scientiarum speculativarum. 162. CONCLUSIO: Secundum principia sanae Philosophiae, vera hominis beatitudo formalis naturalis essentialiter consistit in cognitione Dei per viam scientiarum speculativarum, non quidem ut explicatur ab Ibn-Badja, sed ut exponitur ab Aris­ totele. 163. Probatur. Secundum principia sanae Philosophiae, vera hominis beatitudo formalis naturalis essentialiter con­ sistit in cognitione Dei perfectissima quae naturaliter haberi potest ab homine in hac vita; docet enim sana Philosophia beatitudinem hominis obiectivam consistere in solo Deo ut patet ex dictis supra, ad q. 2, a. 8 x; docet insuper beatitu­ dinem hominis formalem essentialiter consistere in adeptione beatitudinis obiectivae per actum cognitionis perfectissimum quem naturaliter habere potest, ut supra, nn. 130-133, nota­ tum est. Atqui perfectissima Dei cognitio, quam homo natu­ raliter habere potest in hac vita, est per viam scientiarum speculativarum. Nom enim Deus est per se notus quoad nos naturali cognitione, cum non sit primum cognitum sicut ens commune, sed est solum naturaliter cognoscibilis per demonstrationem seu discursum ex sensibilibus quasi causa ex effectibus1 2. Haec autem demonstratio potest esse aut vulgaris et adhuc confusa, qualis haberi potest per logicam naturalem, qua statim cognoscimus non dari ordinem sine ordinatore, et in hac evidenter non potest beatitudo consistere, cum sit imperfetissima cognitio Dei3; aut scientifica et distincta, quae est proprie loquendo philosophica et ab habitu Sapientiae seu Metaphysicae elicitur suppositis aliis scientiis speculativis, ut apparet in quinque viis S. Thomae 4, et haec est perfectissima cognitio naturalis Dei quam homo in hac vita habere potest. Ergo, iuxta principia sanae Philosophiae, 1 Supra, t. II, nn. 340-354. 2 I, 2, 1-2; 88, 3; I Contra Gent., cap. 10-12. 3 III Contra Gent, cap., 38. 4 I Contra Gent., cap. 135 I, 2, 3, in Evangelium Ioan., prolog., ed. cit., pp. 1-3. Op. iv—Non consistit in actu sapientiae rite excultae 31 vera hominis beatitudo formalis naturalis essentialiter con­ sistit in cognitione demonstrativa Dei per viam scientiarum speculativarum. Haec tamen cognitio vere demonstrativa et realis Dei non salvatur in via Ibn-Badja. Forma enim pura et esse purum, quae obtinet per viam resolutionis seu abstractionis a compositis ex materia et forma et ex subiecto et quidditate, sunt mere logica et idealia, sicut notio speciei vel generis quam obtinemus per abstractionem a singularibus et a conditionibus singularium, et ideo non sequitur quod Deus et Substantiae Separatae sint in re. Ex hoc ergo quod nomine Dei intelligat esse purum et nomine Substantiae Separatae quidditatem puram et abstracte considerat esse purum et quidditatem puram, non potest concludi quod Deus et Substantiae Separatae sint in rerum natura, sed in appre­ hensione intellectus tantum; sicut ex hoc quod abstrahitur ex singularibus intentio universalitatis et haec abstracte consideratur, non sequitur quod universale sit a parte rei, sed solum in intellectu. Unde patet quod idem defectus latet in via Ibn-Badja qui latet in argumento ontologico ad demonstrandam exsistentiam Dei. Praeterea, forma pura Substantiarum Separatarum et esse purum Substantiae Primae non sunt eiusdem rationis seu essentiae ac forma et esse abstracta rerum materialium, sed longe diversa. Licet ergo hac via abstractionis conclu­ deretur realis exsistentia Dei et Substantiarum Separatarum, nullo tamen modo sequeretur exinde realis cognitio eorum essentiae vel quidditatis, ut putabat Ibn-Badja. Unde S. Tho­ mas merito scribit: «quidditas substantiae materialis, quam intellectus abstrahit non est unius rationis cum quidditatibus Separatarum Substantiarum; et ita, per hoc quod intellectus abstrahit quidditates rerum materialium et cognoscit eas, non sequitur quod cognoscat quidditatem Substantiae Se­ paratae et praecipue divinam essentiam, quae maxime est alterius rationis ab omni quidditate creata»x; sicut ex hoc — 1 IV Sent., d. 49, 2, 1. 32 II P. Q. I. Sect. I.—De ultima differentia beatitudinis formalis quod cognoscitur ens commune abstractissime sumptum, non sequitur quod cognoscatur Ens per se Subsistens. Itaque via Ibn-Badja est inefficax prorsus ad realiter et demonstrative cognoscendam tum exsistentiam tum essen­ tiam Dei et Substantiarum Separatarum. Nihil ergo mirum si S. Thomas eam appellaverit omnino insufficientem1, immo et frivolam12. 164. E contra cognitio vere demonstrativa et realis Dei salvatur in via Aristotelis, maxime secundum quod fuit perpolita et in perfectum adducta a S. Thoma, ut patet ex quinque viis quibus Deum esse demonstrative probari potest3. Quo in sensu positio Aristotelis vera est et a S. Thoma appro- ! batur4*. Nam beatitudinem perfectam et supematuralem alterius vitae Aristoteles non affirmat neque negatδ, sed ignorat, quia «felicitas alterius vitae omnem investigationem rationis excedit» 6. Unde et alibi scribit: «pertinet ad naturalem cognitionem quod anima sciat se propter beatitudinem crea­ tam et quod beatitudo consistit in adeptione perfecti boni; sed quod illud bonum perfectum, ad quod homo factus est, sit illa gloria quam sancti possident, est supra cognitionem naturalem: Unde Apostolus dicit I Cor., II, 9, quod nec oculus vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascendit quae praeparavit Deus diligentibus se; et postea subdit: nobis autem revelabit Deus per Spiritum suum, quae quidem revelatio ad fidem pertinet7. I Cognovit tamen Aristoteles imperfectionem relativam bea­ titudinis humanae, quia intelligentia hominis est diminuta et 1 Quaestio Disp. De Anima, 16. 2 III Contra Gent., cap. 41, § si autem diligenter consideretur. 3 I Contra Gent., cap. 13; I, 2, 2-3. 4 In Matthaeum, cap. V, ed. cit, p. 71a, ac praesertim in X Ethic. Nicom., lect. 10-12, nn. 2.080-2.125, ubi absque ulla correctione exponit doctrinam Aristotelis. Unde concludit quod «ille qui vacat speculationi veritatis est maxime felix, quantum homo in hac vita felix esse potest» fleet 11 n°. 2.110). ’ 3 IV Sent., d. 49, 1, 1, qla. 4 c in fine. 6 In I Ethic. Nicom., lect. 9, n.° 113. 7 De Malo, 5, 3. | Cap, IV—Non consistit in actu sapientiae rite excultae 33 I per modum rationis, atque ideo se habet ad divina et separata sicut oculus vespertilonis ad lumen solis \ Quapropter Sa­ pientiam eiusque actum contemplativum divinorum non habet per modum possessionis et quasi ad nutum ut Deus ipse, sed potius per modum mutui et emendicati et partici­ pati a Deo 2. Si ergo beatitudo hominis propria comparetur cum beatitudine Dei et Substantiarum Separatarum, appa­ rebit valde imperfecta et quasi participata et diminuta, eo modo quo se habet humana ratio comparata cum intellectu ( Substantiarum Separatarum et maxime ipsius Dei; cum tamen relative ad cetera quae in homine sunt, sit quid summum et perfectissimum. Propter quod Aristoteles homines beatos i hac naturali beatitudine appellat beatos non simpliciter et absolute, sed ut homines: μακαρίους δ’ ανθρώπους 3. Hanc Philosophi sententiam S. Thomas fecit suam, cum ait: «beatitudo sive felicitas est in perfectissima operatione habentis rationem et intellectum; intellectus autem perfec­ tissima operatio est in contemplatione altissimi intelligibilis, i quod Deus est. Unde tam Dei quam angeli quam etiam hominis ultima felicitas et beatitudo, Dei contemplatio est, non solum secundum sanctos sed etiam secundum philosophos. Hanc autem operationem non est possibile in omnibus ) aequaliter inveniri; unde beatitudo uniuscuiusque consistit in quantum hanc operationem attingit secundum modum suae i perfectionis, et ideo diversimode invenitur in Deo et in Angelo i et in homine secundum eorum naturalia consideratis. Ipse enim Deus seipsum per essentiam suam videt et non per aliquam sui similitudinem; intellectus autem angeli na­ turali cognitione ipsum videt per similitudinem eius acquisitam in ipso...; sed intellectus humanus non pervenit ad hanc vi­ sionem naturali cognitione nisi per similitudinem a creaturis receptam, in quantum per ea quae facta sunt, invisibilia co1 Aristoteles, I Metaph., cap. i, n.° 2, ed. cit., II, 486, 12-15. * Aristoteles, I Metaph., cap. 2, n.° 10, II, 471, 22-26; X Ethic. Nicom., cap. 8, d.° 8, II, 126, 26-36. 1 Aristoteles, I Ethic. Nicom., cap. 10, n.° 16, II, 11, 38. 3.—Di Hominis**·*· 34 II P. Q. I. Sect. I.—De ultima differentia beatitudinis formalis gnoscit, ut dicitur Ron , 1,20» x. «Unde felicitas, ad quam ( homo per naturalia sua potest devenire, est secundum vitam humanam [hoc est, secundum modum humanum cognoscendi Deum ex sensibilibus creatis, ope scientiarum speculativarum . et maxime Sapientiae]; unde I Ethic., cap. 9, n.° 16, dicitur: beatos autem ut homines»12, «quasi non simpliciter ad felici­ tatem pertingentes, sed modo humano» 3. Sicut ergo cognitio scientiarum speculativarum particu­ larium est quaedam participatio, per modum inchoationis, cognitionis scientiae speculativae universalis quae est Sa­ pientia vel Metaphysica; ita etiam cognitio Sapientiae huma­ nae est quaedam similitudo participata Sapientiae Dei et Substantiarum Separatarum, ubi plene et perfecte natura­ liter invenitur. Qua de causa, naturalis beatitudo «perfec­ tissime invenitur in Substantiis Superioribus; in homine autem imperfecte et quasi participative; et tamen istud parvum est maius omnibus aliis quae in homine sunt» 4* . B. An, secundum principia sanae theologiae, vera hominis beatitudo naturalis consistat essentialiter in cognitione Dei per viam scientiarum speculativarum. 165. Hac in re duplex est distinctio prae oculis habenda. Prima, ex parte ipsius beatitudinis naturali huius vitae, luxta theologum enim beatitudo hominis naturalis huius vitae potest esse triplex, secundum triplicem statum natu­ rae humanae: una, propria hominis in statu naturae integrae seu sanae et vigorosae per iustitiam pure originalem seu natu­ ralem, seclusa iustitia gratuita seu gratia sanctificante, eo modo quo iustitia originalis concipiebatur fere communiter a theologis tempore S. Thomae; 6 alia, propria hominis in 1 II Sent., d. 4, i. 2 III Sent., d. 27, 2, 2. 3 III Contra Gent., cap. 48, arg. 8. 4 S. Thomas, in X Ethic. Nicom., lect. 11, n.° 2.110. 6 «Duplex iustitia primo homini poterat convenire: una originalis, quae erat secundum debitum ordinem corporis sub anima et inferiorum virium sub superiori et superioris sub Deo, et haec quidem iustitia ipsam naturam humanam ordinabat in sui primordio ex divino munere...; est etiam alia iustitia gratuita, quae actus meritorios elicit» (S. Thomas, in II Sent d 20 2, 3). ” ’ ’ Op. IV.—Non ( I } l I consistit in actu sapientiae rite excultae 35 statu naturae lapsae seu vulneratae per peccatum originale, quod directe opponitur originali iustitiae; tertia, propria hominis in statu naturae purae, qui est quasi medius inter statum naturae integrae et statum naturae lapsae utpote exclusive continens propria et connaturalia naturae humanae, absque perfectione superaddita iustitiae originalis et absque imperfectione superinducta peccati originalis. Secunda distinctio est ex parte modi considerandi omnes et singulas huiusmodi beatitudines naturales. Possunt nam­ que considerari dupliciter: uno modo, absolute vel secundum se, in suo proprio ordine naturali; alio modo, relate ad beatitudinem hominis supernaturalem, tum inchoatam huius vitae, tum maxime consummatam futurae vitae. Denique notandum est hanc quaestionem modo propor­ tionali solvendam esse sicut illam de veritate et perfectione virtutum naturalium in homine non habente caritatem. Cum enim beatitudo formalis hominis essentialiter consistat in operatione habitus boni seu virtutis, ut ex dictis, nn. 120-145, patet, eadem fundamentaliter quaestio est de veritate et perfectione virtutum naturalium eorumque actuum sine ca­ ritate et beatitudinis mere naturalis. Id quod S. Thomas nitide expressit, dicens; «aliud est autem bonum ultimum quod considerat philosophus et theo­ logus. Philosophus enim considerat, quasi bonum ultimum, quod est humanis viribus proportionatum, et consistit in actu ipsius hominis; unde felicitatem dicit esse operationem quandam. Et ideo, secundum philosophum, actus bonus cuius principium virtus dicitur, dicitur absolute in quantum est conveniens potentiae ut perficiens ipsam: unde quemcumque habitum invenit philosophus talem actum elicientem, dicit eum esse virtutem; sive sit in parte intellectiva, ut scientia et huiusmodi virtutes intellectuales, quarum actus est bonum ipsius potentiae, scilicet considerare verum; sive in parte affectiva, ut temperantia et fortitudo et aliae virtutes morales. Sed theologus considerat, quasi bonum ultimum, id quod est naturae facultatem excedens, scilicet vitam aeternam... Unde bonum in actibus humanis non considerat absolute, quia ibi non ponit finem, sed in ordine ad bonum quod 36 II P. Q. I. Sect. I.—De ultima differentia beatitudinis formalis ponit finem, asserens illum actum tantummodo esse bonum ’ complete qui de proximo ad bonum finale ordinatur, idest qui est meritorius vitae aeternae, et omnem talem actum dicit actum virtutis; et quicumque habitus elicit actum, ab ipso virtus appellatur» x. 166. PRIMO ERGO dicendum est quod, si loquamur de beatitudine hominis naturali, sub quocumque statu consideretur, relate ad beatitudinem supematuralem patriae, quae est vera et simpliciter perfecta hominis beatitudo, nulla beatitudo na­ turalis est vera et perfecta beatitudo, sed similitudo quaedam participata et diminuta alterius rationis seu ordinis. 167. Ratio est quia beatitudo supernaturalis consummata, quae est simpliciter et absolute vera et perfecta hominis beatitudo, non est pro unoquoque homine nisi una, ut patet ex dictis supra, nn. 65, 96-99. Ceterae ergo hominis beatitudines ad hanc beatitudinem comparatae, in tantum verae sunt in quantum ei aliquo modo adaequantur in eamque vere et realiter ductivae sunt, sive moraliter per modum meriti de condigno, sive physice per modum inchoationis eius. Omnis enim veritas essentialiter consistit in adaequatione eorum quae vera dicuntur ad id quod primo et maxime et formaliter verum et perfectum est in suo ordine. Atqui nulla beatitudo naturalis est adaequata seu proportionata beatitudini supernatural! consummatae, quae est vita aeterna. Non quidem moraliter seu per modum meriti de condigno talis beatitudinis, quia omnis beatitudo naturalis hominis essentialiter consistit per definitionem, in operatione naturali habitus seu virtutis naturalis. Nulla autem operatio naturalis cuiuscumque naturalis virtutis est meritoria de condigno vitae aeternae, sed sola operatio elicita vel imperata caritatis, cui per se primo convenit meritum quaeque ex Deo est, non ex nobis, secundum illud: «caritas ex Deo est»1 2; et 1 De l erit., 14, 3. «Philosophi non considerant virtutes secundum quod sunt principia actus meritorii et ideo, secundum eos, habitus non formati caritate possunt dici \irtutes, non autem secundum theologum*, qui eas cons.derat «prout sunt principia actus meritorii* {De Verit, 14, 6 ad 5· n-° 4> ML. 38, 777-778. 40 Π P. Q. I. Sect. I.—De ultiaia differentia beatitudinis formalis ter, omnimoda facilitate et perfectione poterat cognoscere omnem veritatem de Deo naturaliter assequibilem per humanum intellectum; simulque velle et facere omne bonum naturale seu honestum, quod est bonum virtutis acquisitae. Atqui beatitudo naturalis hominis est operatio perfecta virtutis acquisitae. Eo ergo ipso quod homo in statu naturae inte­ grae omnimoda facilitate et perfectione posset omnes virtutes intellectuales et morales acquirere et acquisitis uti, eadem facilitate et perfectione posset esse naturaliter beatus. Itaque naturaliter cognosceret Deum in speculo creatu­ rarum per viam scientiarum speculativarum nullo fere negotio acquisitarum in statu naturaliter perfectissimo, ita ut potius accederet ad contemplationem quam ad speculationem proprie dictam. Esset ergo cognitio Dei, ex una parte magis facilis et obvia quam cognitio vulgaris eius quam modo habere possumus; ex alia vero, multo magis perfecta quam cognitio scientifica philosophorum. Unde S. Thomas docet quod pueri nascituri in illo statu scientias naturales «absque difficultate acquisivissent, inveniendo vel addiscendo», et quidem «multo plenius quam nunc naturaliter habemus»1. Eademque facilitate ac perfectione Deum super omnia dili­ gerent naturali dilectione 2. 170. Idem etiam constat ex analogia ad naturalem bea­ titudinem quam angeli habuissent si in solis naturalbus fuissent conditi. Eadem enim est conditio humanae nattrae in statu integritatis quae esset angelorum conditio si in na­ turalibus fuissent conditi. lam vero in hoc statu habuisent angeli beatitudinem naturalem omnino perfectam in suo gnere 3. Ergo similiter homines, si fuissent conditi et refici in statu integritatis. Quapropter S. Thomas scribit: «horn in paradiso beatus fuit, non illa perfecta beatitudine [suprnaturafi] in quam trasferendus erat, quae in divinae essatiae visione consistit; habebat tamen beatam vitam secudum 1 I, 95> 2 3 I, IOI, i c et ad 3. Cf. I, 94,1 c et ad 1; 3; De Verity 18, 2, pro sentia; 3» ac praesertim I-II, 109, 2-4, pro virtutibus. I-II, 109, 3. II Sent., d. 4, i c et ad 1, una cum I, 62, 1. ( ( . i j Cap. IV—Non consistit in actu sapientiae rite excultae 41 quendam modum, ut Augustinus dicit in XI de Genesi ad litteram, cap. 18, in quantum habebat integritatem et perfec­ tionem quandam naturalem» h Haec igitur Dei cognitio non esset per medium demons­ trationis operose acquisitae ex effectibus prius cognitis, sicut modo apud nos est, sed per modum contemplationis seut contuitionis Dei in effectibus sensibilibus et intelligibilibus, quatenus «simul in effectibus, praecipue intelligibilibus, suo modo Deum» cognosceret12. 171. Secunda pars (de beatitudine naturali, quam homo de facto habere potest in statu naturae lapsae) patet ex ipsa ratione seu conditione huius status. Ad perfectam beatitutitudinem naturalem duo cumulative requiruntur: unum, ex parte intellectus speculativi, quod est perfecte possidere habitum Sapientiae eoque perfecte uti absque impedimento; quia beatitudo naturalis hominis in hac vita essentialiter consistit in actu Sapientiae non impedito, sed plene expedito 3; aliud, ex parte voluntatis, et consequenter intellectus practici et appetitus sensitivi, quod est perfecta conversio ad Deum naturaliter cognitum per intellectum speculativum ut ad ultimum finem naturalem: quae quidem perfecta conversio essentialiter consistit in hoc quod Deus perfecte diligitur propter se et super omnia, amore scilicet efficaci non solum affective, sed et effective; est enim de ratione ultimi finis quod hoc modo diligatur 4, atque ideo est de ratione beati­ tudinis formalis seu possessionis effectivae eius quod talis amor comitetur, per modum ultimae dispositionis et pro­ prietatis resultantis, ipsam essentiam beatitudinis, quae for­ maliter consistit in actu intellectus. Atqui neutrum homo perfecte habere potest in statu naturae lapsae. Non quidem perfectum habitum et actum Sapientiae, quan­ tum humanus intellectus capax est secundum speciem suam. 1 2 * 4 1,94, i ad i. I, 94, i ad 3. Supra, n.° 131. I-II, i, 6. Cf. supra, t. I, nn. 819-870· 42 II P. Q. I. Sect. I.—De ultima differentia beatitudinis formalis Primo, quia in statu naturae lapsae pauci homines possunt sibi acquière habitum Sapientiae et scientiarum speculati­ varum. «A fructu enim studiosae inquisitionis, qui est in­ ventio veritatis, plurimi impediuntur tribus de causis: quidam siquidem propter complexionis indispositionem, ex qua mulli naturaliter sunt indispositi ad sciendum; unde nullo studio ad hoc pertingere possent, ut summum gradum humanae cognitionis attingerent, qui in cognoscendo Deum consistit: quidam vero [licet naturaliter capaces seu dispositi ad Sa­ pientiam acquirendam, tamen de facto] impediuntur necessitate rei familiaris; oportet enim esse inter homines aliquos qui temporalibus administrandis insistant, qui tantum tempus in otio contemplativae inquisitionis non possunt expendere ut ad summum fastigium humanae inquisitionis pertingerent, scilicet Dei cognitionem: quidam autem [licet naturaliter capaces et de facto non impediti ratione curae familiaris, nihilominus] impediuntur pigritia; ad cognitionem enim eorum quae de Deo ratio investigare potest, multa praecognoscere, oportet, cum fere totius philosophiae consideratio ad Dei co­ gnitionem ordinetur, propter quod Metaphysica quae circa divina versatur inter philosophiae partes ultima remanet addiscenda. Sic ergo nonnisi cum magno labore studii ad prae­ dictae veritatis inquisitionem perveniri potest: quem quidem laborem pauci subire volunt pro amore scientiae, cuius tamen mentibus hominum naturalem Deus inseruit appe­ titum» x. Et tamen ad perfecte acquirendum Sapientiae habitum | tria contraria cumulative requiruntur, scilicet naturalis capa­ citas seu ingenium, et quidem non aliis curis vitae familiaris impeditum sed potius liberum et expeditum ut illi acquirendo applicari possit, ac rursus de facto intense applicetur, ut experientia comperimus. Secundo, quia illi pauci, qui habitum Sapientiae et scien­ tiarum speculativarum de facto acquirere possunt, nonnisi post longum tempus illum obtinerent: «tum propter huius ve­ ritatis profunditatem, ad quam capiendam per viam rationis 1 I Contra Gent., cap. 4. Cap. IV.—Non consistit > k in actu sapientiae rite excultae 43 nonnisi post longum exercitium intellectus humanus idoneus invenitur; tum etiam propter multa quae praeexiguntur, ut dictum est; tum etiam propter hoc quod tempore iuventutis, dum diversis motibus passionum anima fluctuat, non est apta ad tam altae veritatis cognitionem, sed in quiescendo fit prudens et sciens, ut dicitur VII Physicorum, cap. Ill, n.° 7» \ Unde «vix in ultima aetate homo ad perfectum in specu­ latione scientiarum pervenire potest; tunc autem, ut plu­ rimum, modicum restat humanae vitae»1 2; et ratione aegri­ tudinum senectutem comitantium vel saltem senii debilitate, impeditur homo ab usu Sapientiae tanto labore tantoque tempore acquisitae. Et tamen beatitudo formalis essentialiter consistit in actu, non in solo habitu 3. Tertio, quia illimet pauci in senectute tantum pervenientes ad possessionem habitus Sapientiae scientiarumque specu­ lativarum, adhuc imperfectissimam Sapientiam acquisierunt; lum propter multam incertitudinem atque ideo imperfectionem in percurrendo vias 4*et attingendo terminum, «quod demons­ 1 Ibid. 2 III Contra Gent., cap. 48, arg. 4. 3 MI, 3, 2. 4 *Per has igitur vias—scribit profunde S. Thomas—intellectus noster in Dei cognitionem ascendere potest; sed propter debilitatem intellectus nostri, nec ipsas vias perfecte cognoscere possumus. Nam cum sensus, unde nostra cognitio incipit, circa exteriora accidentia versetur quae sunt secundum se sensibilia, ut color et odor et huiusmodi, intellectus vix per huiusmodi exteriora potest ad interiorem notitiam pervenire, etiam illarum rerum quarum accidentia sensu perfecte comprehendit. tMulto igitur minus pertingere poterit ad comprehendendum naturas illarum rerum, quarum pauca accidentia capimus sensu; et adhuc minus illarum, quarum accidentia capi non possunt, etsi per quosdam deficientes effectus participentur. »Sed et si ipsae naturae rerum essent nobis cognitae, ordo tamen earum, secundum quod a divina providentia et ad invicem disponuntur et diriguntur in finem, tenuiter nobis notus esse posset, cum ad cognoscendam rationem divinae providentiae non pertingamus. ♦Si igitur ipsae viae imperfecte cognoscuntur a nobis, quomodo per eas ad perfecte cognoscendum ipsarum viarum principium poterimus pervenire, quod sine proportione excedit vias praedictas? Etiamsi ipsas vias cognosceremus perfecte, nondum tamen perfecta principii cognitio nobis adesset* (Zl·7 Contra Gent., cap. i, § per has igitur vias). 44 II P. Q. I. Sect. I.—De ultiaia differentia beatitudinis formalis trat diversitas sententiarum1 de divinis eorum qui haec per viam demonstrationis invenire conati sunt»12; tum propter errores multiplices qui fragmentis veritatis plerumque admixcentur, «quod patet in multis qui aliqua vera de Deo per viam demonstrationis cognoverunt qui, suas aestimationes sequentes, dum demonstratio eis deesset, in errores multi­ plices inciderunt» 3, Habitus autem Sapientiae deturpatus erro­ ribus et incertitudinibus debilitatus, firmus et perfectus non est, sed fluctuans et imperfectissimus, etiam intra limites humanae conditionis naturalis. Quae quidem imperfectio necessariam reddidit, morali necessitate, divinam revelationem supernaturalem veritatum naturaliter cognoscibilium de Deo, «ut ea quae in rebus divinis humanae rationi per se impervia non sunt, in prae­ senti quoque generis humani conditione» ab omnibus expedite, firma certitudine et nullo admixto errore cognosci possint»4; nam «debilis et obscura reddita est ratio per peccatum originale» 5, etiam circa propria obiecta connaturalia. Neque perfectum amorem Dei ut finem ultimum seu beatitudinem obiectivam naturalem. Quod patet, primo quidem a fortiori ex modo dictis. Magis enim vulnerata est voluntas cum intellectu practice et appetitu sensitivo per peccatum originale relate ad bonum honestum prosequendum, quam intellectus speculativus relate ad verum naturale cognoscen­ dum, secundum illud S. Thomae: «magis est natura humana corrupta per peccatum originale quantum ad appetitum boni Ita esse legendum, contextus postulat. Editio leonina legit: scientiarum: sed minus recte; nam diversitas scientiarum non generat incertitudinem neque eam demonstrat. Ceterum, locus parallelus aequi valenter habet: sententias, ♦apud multos in dubitatione [= incertitudine] remanerent ea quae sunt etiam verissime demonstrata, dum vim demonstrationis ignorant; et praecipue cum videant a diversis, qui sapientes dicuntur, diversa doceri* (I Contra Gent., cap. 4, § tertium inconveniens). «Quia philosophi de rebus divinis naturali investigatione perscrutantes, in multis erraverunt, et sibi ipsis contraria senserunt* (II-II, 2, 4). 2 III Contra Gent., cap. 39, arg. 4. 3 III Contra Gent., cap. 39, arg. 3. 4 Conc. Vaticanum, Denz., n.° 1.7S6. Cf. I, 1, 1. 5 Denz., n.° 1.627. 1 Cap. IV.—Non consistit in actu sapientiae rite excultae 45 quam quantum ad cognitionem veri» x. Et propter hoc magis imperfectae in suo genere sunt virtutes morales naturales hominis lapsi, quam virtutes intellectuales naturales in suo 1 2. Consequenter, in statu naturae lapsae, est magis imperfectus amor naturalis Dei ut beatitudinis obiectivae, quam cognitio naturalis Dei ut etiam est obiectiva beatitudo naturalis. Atqui cognitio naturalis Dei, in statu naturae lapsae, est valde im­ perfecta in suo genere, ratione imperfectionis habitus et actus Sapientiae. Ergo multo magis imperfectus in suo ordine est actus amoris naturalis Dei in statu naturae lapsae, propter maiorem imperfectionem virtutis religionis a qua elici de­ beret. Secundo, idem constat directe seu ostensive. Amer perfec­ tus naturalis Dei super omnia ut est beatitudo obiectiva na­ turalis, est amor absolutus et efficax, non conditionatus et inefficax, ut patet ex terminis. Aut ergo efficax affective tan­ tum seu actu interiori voluntatis solius, aut insuper effective seu actu exteriori executionis aliarum facultatum extra vo­ luntatem. Atqui neuter amor efficax Dei dari potest in statu naturae lapsae, attentis solis viribus naturalibus hominis. Non amor efficax effective tantum: tum quia iste actus est summus et difficillimus totius legis naturalis, cum respon­ deat primo et maximo praecepto eius; voluntas autem lapsa et vulnerata non potest velle efficaciter totum bonum con­ natural, ideoque neque summum et difficillimum 3; tum etiam quia voluntas in statu naturae lapsae et nondum reparatae per gratiam est perfecte aversa a Deo, ut est finis ultimus supernaturalis, atque idcirco nequit simul esse perfecte con­ versa ad Deum ut finem ultimum naturalem, cum conversio et aversio contrarie oponantur; contrarie autem opposita nequeunt simul esse in eodem subiecto; tum denique quia homo in statu naturae lapsae et nendum reparatae habet de facto bonum creatum seu commutabile ut ultimum finem totalem et adaequatum; quo posito, impossibile est cum simu 1 Ι-Π, 109, 2 ad 3. 2 II-II, 23, 7 ad 3. 3 I-II, 109, 2-3. 46 II P. Q. I. Sect. I.—De ultima differentia beatitudinis formalis habere Deum, qui est bonum increatum et incommutabile, ut finem ultimum totalem et adaequatum, cum voluntas nequeat simul ferri efficaciter in plures fines ultimos totales et adaequatos 1. Neque amor efficax effective; nam hic amor adhuc dif­ ficilior et perfectior est, cum secum trahat observantiam totius legis naturalis et non solum primi praecepti. Si ergo homo lapsus et nondum reparatus per gratiam non potest per suas vires naturales primum praeceptum legis naturalis servare, quod est de amore efficaci Dei affective, multo minus poterit omnia legis praecepta perfecte observare ex amore efficaci effective Dei 2. Homo ergo in statu naturae lapsae non potest consequi, per proprias vires naturales sine gratia sanante, beatitudinem naturalem perfectam in suo genere; potest tamen imperfectam et aliqualem: tum quia potest quasdam veritates de Deo demonstrative cognoscere per scientias speculativas; tum etiam quia potest Deum sic cognitum diligere super omnia amore inefficaci quidem, sed vero. Stantibus ergo vera cognitione Dei et vero eius amore, licet imperfectis et inae­ quali iure, vera beatitudo naturalis, licet valde imperfecta, homini lapso concedenda est. Unde S. Thomas concludit: «non negamus tamen quin aliqua beatitudinis participatio in hac vita esse possit, secundum quod homo est perfectus in bonis rationis speculativae principaliter, et practicae secun­ dario; et de hac felicitate Philosophus in libro Ethicorum de­ terminat» 3. Et rationem reddidit fundamentalem, scribens: «beatitudo imperfecta, quae in hac vita haberi potest, potest ab homine acquiri per sua naturalia, eo modo quo et virtus, in cuius operatione consistit», hoc est, eo modo quo Sapientia et Religio, quarum est Deum naturaliter cognoscere et amore prosequi per modum devotionis 4. 1 MI, i> 5· Cf. D. Alvarez, O. P., De auxiliis divinae gratiae, lib. VI, disp. 51, n.° 8, p. 364, Romae, 1.610; supra, t. I, nn. 741-818. 2 I-II, 109, 4. 3 IV Sent., d. 49, 1, 1, qla. 4 c in fine. 4 I-II, 5» 5· Amorem Dei super omnia, ut est principium et finis boni naturalis, esse actum devotionis, ostendetur in tractatu de Gratia, ad I-II 109, 3 ad i. ’ Cap. IV.—Non l [ l. i ' consistit in actu sapientiae rite excultae 47 172. Tertia pars (de beatitudine naturali, quam habuis­ set homo si fuisset conditus in statu naturae purae) ostenditur ex eodem principio. Homo enim in statu naturae purae medius consisteret inter hominem in statu naturae integrae et hominem in statu naturae lapsae, quatenus ex una parte non haberet vigorem integritatis superadditum naturae, et ex alia non pateretur languorem seu debilitatem naturae ex peccato originali procedentem, sed solum retineret ea quae sunt de constitutione humanae naturae et proprietates et perfectiones vi naturae debitas. Esset ergo natura sana, non tamen omnino vigorosa, quia «mortalis et passibilis esset et pugnam concupiscentiae ad rationem sen­ tiens, in quo nihil humanae naturae derogaretur, quia hoc ex principiis naturae consequitur»* lam vero homo in tali conditione constitutus posset in primis Deum cognoscere ex creaturis per veram demons­ trationem, et quidem multo facilius et perfectius quam in statu naturae lapsae, quia multo facilius et perfectius posset per proprias vires naturales acquirere habitum Sapientiae aliarumque scientiarum speculativarum eisque uti, utpote qui haberet intellectum multo minus impeditum externis impe­ dimentis quam in statu naturae lapsae. Aliunde, posset elicere actum efficacem et absolutum amoris Dei super omnia ut est principium et finis naturalis boni seu ut est beatitudo naturalis obiectiva: tum quia homo in hoc statu, utpote sanus, posset velle et facere totum bonum morale naturale, licet non cum tanta facilitate et perfectione sicut in statu naturae integrae, ideoque posset per proprias vires observare totam legem naturalem; ergo et prunum praeceptum eius, quod est de dilectione naturali Dei super omnia, ut est beatitudo obiectiva naturalis; tum etiam quia ex una parte, praeceptum de diligendo Deum super omnia ut est Auctor et finis naturae urgeret graviter in illo statu, cum sit praeceptum concomitans ipsam naturam humanam ut rationalis est; ex alia vero, nullum esset impedimentum physicum vel morale illud adimplendi, cum homo in hoc 1 II Sent., d. 31, 1, 2 ad 3. 48 II P. Q. I. Sect. I.—De ultima differentia beatitudinis formalis statu non esset aversus a Deo ut est auctor et finis ordinis supernaturalis, sicut erat in statu naturae lapsae propter peccatum originale: ergo haberet vires naturales expeditas l exercendi efficaciter actum illum tum denique quia repeti­ tione huius actus posset naturaliter acquirere habitum vir­ tutis Religionis, ad quam pertinet elicitive talis actus per modum interioris devotionis, atque ideo sat prompte, fa­ ciliter et delectabiliter hunc actum amoris eliceret. Data ergo veritate et perfectione naturali relativa secun­ dum genus suum talium habituum et actuum, concedenda est veritas et perfectio naturalis relativa beatitudinis naturalis in statu naturae purae. Itaque doctrina Aristotelis, considerata sub lumine Theo­ logiae sacrae in propria linea naturali, exacte verificari potest in statu naturae purae, quia etiam Philosophus exigit amo­ rem Dei super omnia ad beatitudinem naturalem, dum beatum appellat Θεοφιλέστατου1 2; non in statu naturae lapsae, in quo de facto sumus, ubi homo per proprias vires naturae non potest esse perfecte et efficaciter Θεοφιλέστατος, nisi a Deo sanetur per gratiam. 173. fatendum est tamen quod scientiae speculativae, quales in hac vita haberi possunt per abstractionem ex sensibi­ libus, non plene et absolute perficiunt intellectum possibilem, etiam secundum capacitatem eius naturalem; et ideo non plene et absolute beant hominem, etiam beatitudine naturali, quamvis homo consideretur in statu naturae purae. 174. Cuius ratio est, quia intellectus possibilis, utpote fa­ cultas prima animae rationalis, quae non est forma immersa in materia, sed emergens et excedens omnem corporis propor­ tionem 3, habet duas facies seu duas capacitates naturales: 1 Ita docent, et merito, pleriquc thomistarum, etiam illi qui rigidiores haberi solent, ut Didacus Alvarez (De Auxiliis divinae gratiae, lib. VI, disp. 47, n.° 4, ed. cit., p. 337; disp. 51, nn. 19-21, pp. 370-371) et Thomas de Lemos (Panopha Gratiae, lib. III, P. II, tract. II, cap. 20, nn. 289-291, tom. Ill, pp. 70-77, Leodii; 1676). Sed de his uberius in tractatu de Gratia, ad I-II, 109, 2-4. Aristoteles, A Ethic. Niconi., cap. 8, n.° 13, ed. cit., II, 127, 9, 17 3 Quaestio Disputata De Anima, 2 ad 12, 13 et 18. Cap. IV—Non consistit in actu sapientiae rite excultae 49 unam, versus inferiora sensibilia, hoc est, ens in sensibilibus, ab eis abstrahendum ope intellectus agentis, et haec respondet animae rationali prout est anima, idest animans seu informans corpus eique unita est substantialiter ut forma physica; aliam, versus superiora et intelligibilia et separata seu incor­ poralia et divina, et haec respondet animae rationali in quan­ tum est spiritus, hoc est, prout transcendit corpus et est a corpore separabilis et independens in essendo ideoque et immortalis \ Atqui per scientias speculativas huius vitae, quorum prima principia, in quibus virtualiter tota scientia continetur, sumuntur ex sensibilibus, perficitur intellectus pos­ sibilis tantum secundum faciem eius inferiorem seu physi­ cam, non secundum faciem eius superiorem et metaphysicam, cum tamen beatitudo maxime respondeat capacitati eius su> period, in qua vere et realiter, licet inferiori gradu, com- , < 1 1 «Quoniam igitur anima est unita corpori, ex ipsa unione corporis habet adspectum ad inferiora, a quibus accipit species intelligibiles proportionatas suae intellectivae virtuti, et sic in scientia perficitur; sed cum fuerit a corpore separata, habet adspectum ad superiora tantum, a quibus recipit influentiam specierum intelligibilium universalium..., licet minus universaliter recipiantur in ipsa quam in Substantiis superioribus» (Quaestio disputata De Anima, 18; cf. etiam ibid., 16-17). Et alio in loco: «anima nostra duas habet facies: unam versus Deum, secundum rationem; aliam versus carnem, secundum naturam sensitivam, quae tantum corporalia comprehendit» (in Psalm. 10, n.° 4, ed. Vivès, t. 18, p. 283). Huius etiam doctrinae de duplici facie animae meminit S. Albertus Magnus dicens: «intellectus autem duplex est facies, scilicet ad Intellegentiam Agentem, a qua Intelligentia ad ipsum fluit illuminatio: et alia facies quae est ad inferiores potentias, in quas ab ipso fluit forma per quam efficiuntur persuasibiles et obedibiles. Quia autem inferiores potentiae multae sunt, oportet quod ex parte intellectus efficiatur compositivus et ordinativus et operativus multorum. In duplici ergo facie acceptus intellectus, necesse est quod duos fines habeat, unum scilicet operationum et alterum contemplationunu (in I Ethic. Nicom., tract. VI. cap. 1, n.° 26, ed. Borgnet t. VII, p. 85 b). Explicare originem, vicisitudines sensusque diversos huiusce doctrinae de duplici facie animae, apprime utile esset; at supersedemus cum non sit quaestio huius loci propria. Pauca habet J. Rohmer in sua notula Sur la doctrine franciscaine des deux faces de Vâme, apud Archives d'histoire doctrinale et littéraire du moyen âge, 2 (1927), pp. 73”77· 4 — De Hominis**·· 4 e 50 IT P. Q. I. Sect. I.—De ultima differentia beatitudinis formalis municat cum Substantiis Separatis et cum ipso Deo, qui sunt propria subiecta beatitudinis. Ergo beatitudo naturalis perfecta et completa in suo ordine, non convenit homini in hac vita mortali secundum modum abstractivum scien­ tiarum speculativarum, sed secundum altiorem modum con­ templativum proprium spirituum. Attamen «sicut in formis sensibilibus participatur aliqua similitudo Substantiarum Separatarum [quae sunt formae purae, et sicut in ratione participatur aliqua similitudo in­ tellectus}, ita consideratio scientiarum speculativarum [quae est participatio quaedam contemplationis}, est quaedam par­ ticipatio verae et perfectae beatitudinis» etiam naturalis, per modum dispositionis et inchoationis cuiusdam \ Ita ergo se habet beatitudo formalis huius vitae, ope scientiarum speculativarum, ad beatitudinem naturalem al­ terius vitae, quae in contemplatione intellectuali Dei consistit; sicut se habet beatitudo supernaturalis huius vitae ad supernaturalem consummatam alterius vitae, hoc est, sicut con­ templatio supematuralis huius vitae ad visionem facialem al­ terius vitae 1 2. Art. 3.—Enodantur difficultates 175. Tres difficultates movet S. Thomas, in quibus more suo procedit a maiori ad minus. Prima, eaque fortior, su­ mitur a priori, per locum a definitione ad definitum: aliae duae sumuntur a posteriori, ex proprio effectu beatitudinis formalis et cognitionis Dei per viam scientiarum speculati­ varum, et quidem hoc ordine, ut prior procedat ex effectu proprio in genere causae finalis, quae maxime propria est beatitudinis, utpote essentialiter finis ultimus; posterior vero ex effectu proprio in genere causae formalis, quae identice, licet formaliter per posterius et cum dependentia ab alio effectu, convenit eidem beatitudini. 1 I-II, 3, 6 c in fine. * Quaestio disp. De Anima, 17 ad 3, una cum I-II, 69, 2 Cap. IV.—Non consistit in actu sapientiae rite excultae 51 176. Prima difficultas (a priori, per locum a definitione beatitudinis formalis ad definitum scientiarum speculati; varum). Beatitudo formalis hominis est cognitio Dei per virtutem intellectualem perfectam. Atqui cognitio Dei per virtutem intellectualem perfectam idem est ac cognitio Dei per scientias speculativas, hoc est, per Sapientiam quae eas eminenter includit. Ergo beatitudo formalis hominis essen­ tialiter est cognitio Dei per Sapientiam, quae est virtus intellectualis perfecta. 177. Respondetur: Cone. mai. Dist. min.: cognitio Dei per virtutem intellectualem perfectam idem est ac cognitio Dei per Sapientiam, quae est Philosophia Prima et Caput ceterarum scientiarum speculativarum, cognitio Dei per virtutem intellectualem perfectam supernaturalem, quae est i perfecta simpliciter et absolute seu omnibus modis, neg.; cognitio Dei per virtutem intellectualem perfectam natura­ lem idem est ac cognitio Dei per Philosophiam Primam, subdist.: in statu animae separatae, nego; in statu animae coniunctae corpori, iterum subdist.: in statu naturae purae et lapsae, conc.; in statu naturae integrae, nego. Contradist. conclusionem: beatitudo formalis hominis essen­ tialiter consistit in cognitione Dei per Philosophiam Primam, beatitudo supernaturalis, nego; beatitudo naturalis, subdist.: in altera vita seu in statu separationis animae a corpore, nego; in hac vita seu in statu coniunctionis animae ad corpus iterum subdist. : si consideretur homo in statu naturae purae et lapsae, conc.; si consideretur homo in statu naturae inte­ grae, nego. Solutio patet ex dictis. Verum quidem est quod beatitudo formalis hominis essentialiter consistit in cognitione Dei per virtutem intellectualem perfectam. At virtus intellectua­ lis perfecta est multiplicis generis. Alia enim est virtus inI tellectualis perfecta ordinis naturalis, alia ordinis superna­ turalis: et propter hoc, alia est beatitudo formalis naturalis, alia supernaturalis. Sed in unoquoque ordine virtus intellectualis perfecta suscipit diversos gradus secundum diversos status hominis. Si enim loquamur de virtute intellectuali perfecta superna- 52 II P. Q. I. Sect. I.—De ultima differentia beatitudinis formalis turali in statu viae, quae solum habet perfectionem relati­ vam in suo ordine, haec consistit in fide viva illustrata donis Sapientiae et Intellectus, vi cuius humanus intellectus elicit actum contemplationis super naturalis Dei, in quo essentia­ liter consistit beatitudo supernaturalis huius vitae; sed virtus intellectualis supernaturalis absolute et omnibus modis per­ fecta, est in statu termini, «cum venerit quod perfectum est»\ et consistit in lumine gloriae, quod fidei succedet, eiusque vi intellectus humanus eliciet actum visionis facia­ lis et intuitivae divinae essentiae, in quo essentialiter con­ sistit beatitudo supernaturalis futurae vitae, et haec est vera et perfecta et omnibus modis absoluta beatitudo. Itaque beatitudo supernaturalis tum viae, tum patriae, non consistit essentialiter in cognitione Dei per Philosophiam Primam, ut pote cognitio et virtus inferioris prorsus ordinis. Si autem loquamur de virtute intellectuali perfecta na­ turali, haec non semper est Philosophia Prima in sensu stricto Sapientiae speculativae. Nam intellectus possibilis in statu animae separatae non cognoscit per species intelligibiles abstractas e sensibilibus ope intellectus agentis; et ideo Sa­ pientia, quam tunc habet, non est abstractiva neque ideo speculativa proprie loquendo, sed pure contemplativa et accedens ad Sapientiam Substantiarum Separatarum. Unde beatitudo naturalis animae separatae non consistit essentia­ liter in cognitione Dei per Sapientiam speculativam, sed per Sapientiam contemplativam, quae altioris ordinis seu modi est. Intellectus vero possibilis in statu animae coniunctae cor­ pori, licet naturaliter cognoscat per species intelligibiles abstractas ex sensibilibus, diversimode tamen secundum di­ versos status naturae. Nam in statu naturae integrae, ex vigore intellectus possibilis, non solum ex sensibilibus intelligibilia acciperet ope abstractionis intellectus agentis, sed etiam in sensibilibus intelligibilia penetraret et ipsos effectus intelligi­ biles Dei in seipso modo quodam directo perciperet; ex quibus 1 I Cor., 13, 10. Cap. IV.—Non , , l ' consistit in actu sapientiae rite excultae 53 altiori modo, utpote ex altiori medio, Deum naturaliter cog­ nosceret quam per scientias stricte speculativas. Unde S. Thomas docet «quod homo primus non impediebatur per res exteriores a clara et firma contemplatione intelligibilium effectuum, quos ex irradiatione Primae Veritatis percipiebat, sive naturali cognitione, sive gratuita» x. At in statu naturae purae et lapsae non habet in hac vita alium cognoscendi modum nisi per species intelligibiles ex sensibilibus abstractas, ideoque ad Dei cognitionem non ascendit nisi per demonstrationem ex creaturis sensibilibus ope scientiarum speculativarum et maxime Philosophiae Pri­ mae, licet diverso gradu et perfectione intra eundem modum specificum, ut ex supra dictis patet. Consequenter, beatitudo naturalis hominis in hac vita, si consideretur in statu naturae purae vel lapsae, essentialiter consistit in cognitione Dei per virtutem intellectualem perfectam perfectione relativa huius status, quae est Philosophia Prima seu Metaphysica. Et de hac sola beatitudine locutus fuit Aristoteles, igno­ rans tamen imperfectionem ex statu naturae lapsae prove­ nientem; cuius veritatem et perfectionem relativam, etiam intra ordinem beatitudinis mere naturalis, unice concludit obiectio, ut concedit S. Thomas. 178 Secunda difficultas (a posteriori, ex effectu proprio beatitudinis formalis et cognitionis Dei, per Philosophiam Primam in genere causae finalis, qui est naturaliter appeti propter se ab hominibus). Beatitudo formalis naturaliter desi­ deratur propter seipsam ab omnibus hominibus, quia omnes homines naturaliter desiderant esse beati. Atqui cognitio Dei per Philosophiam Primam naturaliter desideratur ab omnibus hominibus propter seipsam; nam omnes homines naturaliter scire desiderant: scire autem pertinet ad scientias speculativas et maxime ad Philosophiam Primam, quae est maxime scientia; abunde vero scientiae speculativae quaeruntur propter seipsas seu propter ipsum scire, ac insuper totum earum scire ordinatur ad cognitionem Dei, quae est scire ul- 1 b 94j i. 54 II P. Q. I. Sect. I.—De ultima differentia beatitudinis formalis timum et supremum h Ergo beatitudo formalis hominis essen­ tialiter consistit in cognitione Dei per Philosophiam Primam. 179. Respondetur. Dist. mai.: beatitudo formalis natu- \ raliter desideratur propter seipsam ab omnibus hominibus, beatitudo supematuralis, nego; beatitudo naturalis, subdist.: in abstracto seu quantum ad rationem communem beatitudinis, conc.; in concreto seu quantum ad rem in qua de facto salvatur ratio communis beatitudinis sive obiectivae sive formalis, nego. Contradist. min.: cognitio Dei per Philosophiam Primam naturaliter desideratur propter seipsam ab omnibus homini­ bus, implicite et indeterminate, secundum communem ra­ tionem cognitionis, conc.; explicite et determinate et quasi in concreto, nego. Et nego consequens et consequentiam. Beatitudo formalis hominis, sicut et obiectiva, potest esse duplex: una, supernaturalis, quam fides catholica docet; alia, naturalis, quam ratio humana cognoscit. Beatitudo supematuralis non potest ab homine naturaliter appeti, sicut nec potest ab eo naturaliter cognosci; secus autem, beatitudo naturalis. Ut enim egregie scribit S. Thomas: «est duplex hominis bonum ultimum, quod primo voluntatem movet quasi ultimus finis. Quorum unum est proportionatum na­ turae humanae, quia ad ipsum obtinendum vires naturae sufficiunt, et haec est felicitas de qua philosophi locuti sunt: vel contemplativa, quae consistit in actu Sapientiae; vel activa, quae consistit primo in actu prudentiae et consequen­ ter in actibus aliarum virtutum moralium. Aliud est bonum hominis naturae humanae proportionem excedens, quia ad ipsum obtinendum vires naturales non sufficiunt nec ad cogitandum, vel desiderandum, sed ex sola divina liberalitate homini repromittitur, I Cor., II, 9: oculus non vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascendit quae praeparavit Deus iis qui diligunt illum» 2. Relate ergo ad beatitudinem superna- 1 1 I Contra Gent., cap. 4; III Contra Gent., cap. 25, arg. 6. De Verit., 14, 2. Cap. IV.—Non consistit in actu sapientiae rite excultae 55 turalem, de qua loquimur in tota ista quaestione, argumen­ tum est extra rem. Sed et relate ad ipsam naturalem beatitudinem distin­ guenda est duplex cognitio, et consequenter duplex appetitio cognitioni correspondens: una est cognitio et appetitio beatitudinis in communi seu in abstracto, quae est cognitio et appetitio boni in quantum huiusmodi, et haec naturaliter habetur, atque ideo conveniunt in ea omnes homines; alia vero est cognitio et appetitio beatitudinis in concreto et determinate, quae est cognitio et appetitio boni determinati in quo reapse consistit vera beatitudo obiectiva vel formalis: et haec non habetur naturaliter, ut irrefragabiliter ostendit opinionum diversitas circa utramque beatitudinem, sed ope­ rose acquiritur per investigationem philosophicam \ Et idem dicendum est relate ad appetitum naturalem cognitionis Dei per Philosophiam Primam. Nam Deum esse non est nobis naturaliter seu per se notum, et consequenter nec per se notum est nobis Deum esse nostram beatitudinem obiectivam; ex quo ulterius sequitur nos naturaliter non cognoscere cognitionem Dei esse nostram beatitudinem for­ malem. Neutrum ergo naturaliter desideratur a nobis expli­ cite et determinate, scilicet nec Deus neque cognitio Dei2. Implicite tamen et indeterminate seu in confuso cognoscitur Deus in cognitione cuiuscumque boni, et appetitur in cuius­ cumque boni appetitione. Propter quod S. Thomas dicit quod «omnia cognoscentia cognoscunt implicite Deum in quolibet cognito; sicut enim nihil habet rationem appetibilis nisi per similitudinem Primae Bonitatis [et sic in omni appetitu appetitur Deus implicite], ita nihil est cognoscibile nisi per similitudinem Primae Veritatis» 3. Et eadem ratione homo non appetit naturaliter, appe­ titu explicito et distincto, scientias speculativas neque Metaphysicam, sed solum appetitu implicito et indeterminato, 1 Vide supra dicta, ad. q. i, a. 7, tom. I, nn. 886-914. 1 1,2, i ad i. 9 De Verit., 22, 2 ad 1, una cum q. 10, a. 12 ad 4. 56 II P. Q. I. Sect. I.—De ultima differentia beatitudinis formalis in quantum appetit cognoscere, hoc est, perfectionem sui intellectus. / Neque ex eo, quod aliquid naturaliter appetatur ab omnibus hominibus, sequitur in eo essentialiter consistere bea­ titudinem obiectivam vel formalem; nam homo non solum appetit naturaliter rationem communem beatitudinis, sed etiam ea quae necessario et naturaliter comitantur ipsam, ut esse, vivere, intelligere, delectari1 et qualemcumque simi­ litudinem vel participationem eius 1 2. An vero determinate et explicite essentia beatitudinis obiectivae vel formalis consis­ tat in uno ex his vel in omnibus simul, naturaliter nobis non constat. Ruit ergo obiectio ex omni parte, quia hic loquimur de eo in quo essentialiter, hoc est, explicite et distincte consistit bea­ titudo formalis hominis; nihil enim est magis explicitum et distinctum et determinatum quam essentia vel definitio rei. 180. Tertia difficultas (a posteriori, quasi ex effectu pro­ prio in genere causae formalis, beatitudinis formalis et co­ gnitionis Dei per Philosophiam Primam, et est veluti instantia praecedentis). Beatitudo formalis hominis essentialiter con­ sistit in ultima reductione potentiae cognoscitivae intellectus possibilis ad actum intelligendi; quia beatitudo formalis hominis est ultima perfectio eius in quantum est homo: est autem homo per intellectum seu in quantum est intellectualis naturae, et summa perfectio intellectus possibilis consistit in reductione potentiae eius cognoscitivae ad ultimum actum cognoscendi. Atqui ultima reductio potentiae cognoscitivae intellectus possibilis ad actum intelligendi essentialiter consistit in cognitione demonstrativa Dei per Philosophiam Primam; tum quia Metaphysica est ultimus habitus intel­ lectualis speculativus in ordine generationis simulque supremus in ordine perfectionis 3; tum etiam quia cognitio demonstrativa Dei est ultimus actus ipsius Aietaphysicae in 1 I-II, io, i; De Verit., 22, 5. 2 I-II, 3, 6 ad 2. 3 S. Thomas, In Metaphysicam Aristotelis commentaria, prooemium I Contra Gent., cap. 4; III Contra Gent., cap. 44 circa finem. Cap. IV—Non consistit in actu sapientiae rite excultae 57 ordine generationis simulque supremus in ordine perfectio­ nis l Ergo beatitudo formalis hominis essentialiter consistit in cognitione demonstrativa Dei per Philosophiam Primam. 181. Respondetur. Cone. mai. Dist. min.: ultima reductio potentiae cognoscitivae intellectus possibilis ad actum intel­ ligendi essentialiter fit per cognitionem demonstrativam Dei ope Philosophiae Primae, ultima reductio potentiae co­ gnoscitivae obedientialis intellectus possibilis, nego; ultima re­ ductio potentiae cognoscitivae naturalis, subdist.: in statu unionis animae ad corpus et quidem in statu naturae purae vel lapsae, conc.; in statu separationis animae a corpore, vel etiam in statu naturae integrae dum unitur corpori, nego. Contradist. conclusionem: beatitudo formalis hominis essen­ tialiter consistit in cognitione demonstrativa Dei per Philo­ sophiam Primam, beatitudo supernaturalis quae respondet potentiae obedientiali intellectus possibilis, nego; beatitudo naturalis, quae respondet potentiae naturali intellectus pos­ sibilis, subdist.: beatitudo naturalis hominis in statu naturae integrae, iterum nego; beatitudo naturalis hominis in statu naturae purae et lapsae, denique subdist.: in hac vita, quando anima est corpori unita, conc.; in altera vita, post separatio­ nem animae a corpore, nego. Verum est quod hominis beatitudo formalis essentiali­ ter consistit in actu ultimo et completo, quo tota potentia cognoscitiva intellectus possibilis reducitur ad actum. Unde S. Thomas expresse dixit quod ultimus «finis intellectualis CTeaturae, quem per suam operationem consequitur, est ut intellectus eius totaliter efficiatur in actu secundum omnia intelligibilia quae in potentia habet; secundum hoc enim maxime Deo similis erit»1 2; «quamdiu igitur non est ex toto factus in actu, non est in suo fine ultimo» 3. Sed haec potentia cognoscitiva intellectus possibilis est duplicis generis: una, naturalis, quae in actum reduci potest per agens connaturale: alia, obedientialis, quae non est in 1 III Contra Gent., cap. 25, arg. 6. 2 Comp, theologiae, I P.s cap. 103 in fine. * III Contra Gent., cap. 48, arg. 11. 58 IIP. Q. I. Sect. I.—De ultima differentia beatitudinis formalis actum reducibilis nisi «aliquo sublimiori agente quam sit agens nobis connaturale» \ nempe Deo supematuraliter ope­ rante. Consequenter, actus ultimus et completus intellectus possibilis hominis potest esse duplex: unus, ordinis naturalis, et in eo consistit essentialiter beatitudo naturalis eius; alius, ordinis supernaturalis, in eoque consistit essentialiter eius supernaturalis beatitudo. Atqui potentia obedientialis intellectus humani non potest in actum reduci, etiam incompletum, per Philosophiam Primam, quae omnino est habitus naturalis ordinis, eiusque principia ex sensibilibus trahuntur ope intellectus agentis. Totus ergo actus in quem reduci potest intellectus hac via, non se extendit ultra virtualitatem sensibilium, tum ut sen­ sibilia, tum ut effectus, secundum illud S. Thomae: «tota consideratio scientiarum speculativarum non potest ultra extendi quam sensibilium cognitio ducere potest»12. Constat autem quod potentia obedientialis intellectus nos­ tri se extendit ad pure intelligibilia et ad Deum ipsum intui­ tive videndum, quia in coelo erimus sicut angeli, videntes Deum sicuti est3. Et signum huius potentiae, est naturalis potentia intellectus abstrahendi formam a materia et essen­ tiam a supposito et esse ab essentia. Cur ergo non poterit, dempta abstractione, elevari ad intuitive videndam essentiam puram et Esse purum per se Subsistens? Quod S. Thomas, assumens et elevans viam dialecticam Ibn-Badja, ita nervose expendit: «et huius signum est, quod visus nullo modo potest in abstractione cognoscere id quod in concretione cognoscit; nullo enim modo potest percipere naturam nisi ut hanc. Sed intellectus noster potest in abstractione considerare quod in concretione cognoscit: etsi enim cognoscat res habentes formam in materia, tamen resolvit compositum in utrumque, et considerat ipsam formam per se. Et similiter intellectus angeli, licet connaturale sit ei cognoscere esse concretum in aliqua natura, tamen potest ipsum esse secernere per intel1 Comp. theologiae, I P., cap. 104. 3 I-II, 3,6 c. 3 Μττ., 18, 10; 22, 30; I Ioan., 3, 2. Cap. IV.—Non consistit in actu sapientiae rite excultae 59 lectum, dum cognoscit quod aliud est ipse et aliud est eius esse. ! Et ideo, cum intellectus creatus per suam naturam natus sit apprehendere forman concretam et esse concretum in abstractione, per modum resolutionis cuiusdam, potest per gratiam elevari ut cognoscat Substantiam Separatam Subsis­ tentem et Esse Separatum Subsistens»1. Dicendum est ergo quod «rationalis mens formatur im­ mediate a Deo; vel sicut imago ab Exemplari, quia non est facta ad alterius imaginem quam Dei; vel sicut subiectum ab ultima forma completiva, quia semper mens creata reputatur informis [ = in potentia] nisi ipsi Primae Veritati inhaereat» secundum seipsam12. Itaque beatitudo supernaturalis ho­ minis non consistit in cognitione Dei per Philosophiam i. Primam: «haec felicitas, ait S. Thomas, non erit per aliquam scientiam speculativam, sed per lumen gloriae» 3. Sed naturalis potentia cognoscitiva intellectus possibilis reduci potest aliquo modo in actum ultimum et completum sui ordinis per Philosophiam Primam et alias scientias spe­ culativas, quando scilicet est in statu unionis animae ad corpus. Est enim tunc in potentia ad omnia intelligibilia quae possunt abstrahi ex sensibilibus ope intellectus agen­ tis, et ex sensibilibus, intellectis, deduci; nec in actum reducitur nisi per scientiam speculativam 4. Non tamen omnis scientia speculativa dat ultimum actum, sed solum Philo­ sophia Prima quando pervenit ad ultimum potentiae suae, quod est Deum et divina demonstrative cognoscere. «Oportet igitur quod ultima felicitas hominis, quae in hac vita haberi potest, consistat in consideratione Primarum Causarum» per Philosophiam Primam 5. Id quod Caietanus optime expressit his verbis: «oportet Dei cognitionem esse finem ultimum cognitionis creatura- 1 2 * 4 6 I, 12, 4 ad 3. I, 106, i ad 3. In Librum Boetii De Trinitate, 6, 4 ad 3. In I Metaph., lect. 1, n.° 2. In Librum de Causis, lect. 1, ed. Vivès, t. 26, p. 515 a· 60 II P. Q. I. Sect. I,—De ultima differentia beatitudinis formalis rum...; nam sicut omnis scientia animae ordinatur ad feli­ citatem tanquam ultimum finem, ita omnis creaturae cognitio ordinatur ad cognitionem Dei ut finem ultimum... Quoniam suapte natura cognitio creaturae gradum constituit ascen­ sionis ad cognitionem Dei; et ideo appetens studium sciendi creaturam, eo ipso appetit gradum deducentem in cogni­ tionem Dei»\ Nihil ergo mirum, si S. Thomas approbet suamque faciat in hac parte doctrinam Avicennae et Algazelis2, cum Caietanus, in II-II, 167, i, § secundo ergo. Scribit Avi «3 N*NA: «perfectio animae rationalis propria est quidem ut mundus intellectualis fiat, quatenus nempe describatur in ea Universi imago ordinisque intelligibilis in eo bonitatisque in omnibus diffusae, inci­ piendo ab universorum Principio et procedendo ad nobiles Substantias; dein ad eas quae sunt absolute spirituales, et denique ad illas spirituales pendentes aliquo modo a corporibus; postea, ad corpora superiora cum suis dispositionibus et virtutibus atque ita porro continenter progrediendo, quousque totius esse totam plenamque imaginem in se repraesentet, ita ut ipsa [= anima] ^mundus intellectualis evadat» ( Metaphysices Compendium, lib. II, tract. I, cap. 1, n.° 9, pp. 230-231, ed. Carame, Romae, 1926). Similiter Al-Gazali: «cognitio Sapientiae dividitur in duo... Alterum est quo cognoscuntur dispositiones omnium quae sunt, ad hoc ut describatur in animabus nostris forma Universi esse secundum ordinem suum, sicut describitur forma visibilis in speculo. Huiusmodi autem descriptio in nostris animabus est perfectio ipsarum; quoniam aptitudo animae ad recipiendum ea, proprietas est ipsius animae. Unde describi in anima, in praesenti quidem est summa nobilitas, et in futuro causa felicitatis» (Metaphysica, P. I, cap. I, pp. 2, 3-11, ed. J. T. Muckle, C. S. B., Toronto, 1933). «Homo autem sic est dispositus ut possit sibi acquirere felicitatem aetern­ am, si exierit virtus intelligibilis de potentia ad effectum, sic ut depingatur in anima eius esse omnium quae sunt secundum ordinem suum, et apprehendat Ipsum Primum et Angelos et alia quaecumque sunt» (Metaphysica, P. I, tract, III, cap. 11, pp. 86, 23-28). Quo in Opere Al-Gazali, licet non semper propria sed aliena exprimat cogitata, pluries tamen eis consentit, ut scite animadvertit M. Asîn Palacios, La espiritualidad de Algazel y su sentido cristiano, t. III, p. 238, Madrid, 1940. Ex Al-Gazali directe pendet Dominicus Gundissalinus: «huius autem tripartitae partis theoreticae [scientiae, hoc est, Physicae, Mathematicae et Metaphysicae] communis utilitas est cognoscere dispositiones omnium quae sunt, ad hoc ut describatur in animabus nostris forma totius esse se­ cundum ordinem suum, quemadmodum forma visibilis describitur in speculo. Huiusmodi enim descriptio in anima nostra est perfectio ipsius animae; quoniam aptitudo animae ad recipiendum eam, est proprietas ipsius animae; Cap. IV—Non consistit in actu sapientiae rite excultae 61 ait: ^cuiuslibet autem exsistentis in potentia, naturalis perfectio est ut in actum educatur. Intellectus autem possibilis natura­ liter est in potentia ad intelligibilia. Unde, antequam in actum reducatur, est imperfectus; perficitur autem cum in actum reducitur, ut rerum notitiam habeat. Et ideo quidam philosophi, attendentes naturalem perfectionem hominis, di­ xerunt ultimam felicitatem hominis in hoc consistere, quod in anima hominis describatur ordo totius Universi»x. «Et secundum hunc modum, possibile est ut in una re Universi perfectio exsistat. Unde haec est ultima perfectio ad quam anima potest pervenire secundum philosophos, ut in ea descri­ batur totus ordo Universi et causarum eius, in quo etiam finem ultimum hominis posuerunt» * 12. Attamen haec ultima actualitas naturalis intellectus nostri in hac vita non stat in indivisibili, sed latitudinem sat mag­ nam habet, non solum relate ad diversos homines, quatenus «posteriores conati sunt aliquid ad divinam cognitionem per­ tinens adiungere his quae a prioribus invenerunt tradita» sive quantum ad novas veritates detegendas sive quantum ad nobiliorem modum eandem veritatem cognoscendi 3; sed etiam relate ad unum eundemque hominem, quia «omnes homines in cognoscendo veritatem semper se habent ut moti et tendentes ad perfectionem» 4, maxime quando agitur de rebus adeo altis et difficilibus ut sunt res divinae. Sa­ pientia enim, sicut et alii habitus intellectuales, possunt in infinitum augeri. Quando igitur dicimus quod habitus Sa­ pientiae, prout est demonstrativus veritatum ad Deum per­ tinentium, reducit potentiam naturalem intellectus possi­ bilis ad ultimum actum, intelligenda est haec suprema re­ ductio secundum speciem actus, non semper secundum indi­ viduum. Et hoc modo latitudo praedicta non officit rationi unde describi eam in anima in praesenti quidem est summa nobilitas, et est causa felicitatis in futuro» (De Divisione Philosophiae, prol., pp. 15-16, ed. Baur, apud BGPM, BdlV, 2-3, Munster i. W., 1903). 1 De Vent., 20, 3. 2 De Vent., 2, 2. 3 III Contra Gent., cap. 39, arg. 2. 4 III Contra Gent., cap. 48, arg. 10. 62 Π P. Q. I. Sect. I.—De ultima differentia beatitudinis formalis beatitudinis, qualis haberi potest ab homine in hac vita mortali. Denique in statu animae separatae potentia naturalis intel­ lectus possibilis altiori modo reducitur in actum, quia non ope abstractionis ex sensibilibus, sed per immediatam intuitionem propriae animae, et ita ex anima cognita ascendit in Deum cognoscendum per contemplationem naturalem et non per speculationem stricte dictam. Ac similia dici debe­ rent de homine in statu naturae integrae, ut ex dictis patet. SECTIO SECUNDA DE ULTIMA DIFFERENTIA BEATITUDI­ NIS SUPERNATURALIS CONSUMMATAE A BEATITUDINE NATURALI CONSUM­ MATA SIVE PERFECTA IN SUO ORDINE NATURAE 182. Constat ergo beatitudinem formalem, etiam limi­ tatam ad ordinem pure naturalem, valde imperfectam esse in vita praesenti, maxime si consideretur relate ad hominem in statu naturae lapsae. Quinimmo, semel posita in cognitione demonstrativa Dei per Philosophiam Primam, videntur ei convenire pro­ prietates quaedam e diametro opositae conditionibus verae beatitudinis. Nam beatitudo naturalis, cum sit proprium bonum hominis in quantum est homo, est proprius finis humanae speciei, ideoque maior hominum pars deberet eam naturaliter consequi; «ea enim quae sunt alicuius speciei, perveniunt ad finem illius speciei ut in pluribus». At vero, «ad praedictam cognitionem de Deo habendam per viam demonstrationis, pauci perveniunt», ut ex dictis patet x. Praeterea, de ratione beatitudinis est quod sit bonum stabile et diuturnum. Cuius contrarium accidit in cognitione demonstrativa Dei per scientias speculativas; quia pauci illi 1 III Contra Gent., cap. 39, arg. 1. Cf. supra, n.° 171. 64 II P. Q. I. Sect. II.—De ultima differentia beatitudinis formalis homines qui ad eam pervenire possunt, nonnisi post longum I tempus illam attingunt; «nam vix in ultima aetate homo ad perfectum in speculatione scientiarum pervenire potest; tunc ' autem, ut plurimum, modicum restat humanae vitae» \ se­ cundum illud: «dies annorum nostrorum in ipsis, septua­ ginta anni; si autem in potentatibus octoginta anni, et am­ plius eorum labor et dolor» 2. Ac insuper «inconveniens vi­ detur et irrationabile quod tempus generationis alicuius rei sit magnum, tempus autem durationis ipsius sit parvum: sequeretur enim quod natura in maiori parte suo fine pri­ varetur. Unde videmus quod animalia quae parvo tempore vivunt, parvum etiam tempus ad hoc quod perficiantur, habent»3. Homo ergo, qui est natura perfectissima huius ( mundi adspectabilis, esset peioris conditionis ceteris, et irra- I tionabiliter esset constitutus, cum tamen sit rationalis secun- ■ dum essentiam suam. I Ulterius, «felicitas omnem miseriam excludit; nemo enim simul miser et felix esse potest. Deceptio autem et error magna pars miseriae est: hoc est enim quod omnes naturaliter fugiunt. Praedictae autem cognitioni quae de Deo habetur multiplex error adiungi potest» 4; quia et illi pauci, qui post 1 longum tempus pervenerunt ad cognitionem demonstra­ tivam Dei per Philosophiam Primam, cum admixtione mul­ torum errorum et dubitationum suam cognitionem deturpaverunt, ut patet ex supra dictis, n.° 171. Accedit quod vera felicitas non est infortunio obnoxia et inculpabiliter amissibilis. Haec autem cognitio Dei demons­ trativa per Philosophiam Primam est amissibilis, «saltem per mortem, et non est certum utrum duratura sit usque ad mortem, cum cuilibet homini possibile sit in hac vita accidere morbos, quibus totaliter ab operatione huius virtu­ tis impeditur, sicut phrenesim et alios huiusmodi, quibus impeditur rationis usus» 56 . Ac revera, «in vita ista non est 1 III Contra Gent., cap. 48, arg. 3. 3 Psalm. 89,10. 3 III Contra Gent., cap. 48, arg. 3. 4 III Contra Gent., cap. 39, arg. 3-4; cap. 48, arg. 6. 6 III Contra Gent., cap. 48, arg. 8. Cap, unicum.—Non consistit in actu sapientiae sublimioris 65 aliqua certa stabilitas; cuilibet enim, quantumcumque felix dicatur, possibile est infirmitates et infortunia accidere, qui. bus impeditur ab operatione, quaecumque sit illa, in qua ponitur felicitas»U Denique, beatitudo vera est propria bonis, non communis bonis et malis. Cognitio autem demonstrativa Dei per Phi­ losophiam Primam non est propria bonis, sed communis esse potest bonis et malis, secundum illud Apostoli: «cum cognovissent Deum, non sicut Deum glorificaverunt aut gra­ tias egerunt, sed evanuerunt in cogitationibus suis et obscu­ ratum est insipiens cor eorum; dicentes enim se esse sapien­ tes, stulti facti sunt»12. Unde vel ipse Aristoteles suspicari videtur hominis beatitudinem formalem consummandam esse in altera vita 3. , Superest ergo ut videamus an revera consistat in cogni­ tione Dei per altius medium et nobiliorem habitum quam sit Philosophia Prima, scilicet per medium et habitum pro­ prium animae a corpore separatae; de quo loquitur S. Thomas ' in suo articulo septimo. 1 III Contra Gent., cap. 48, arg. 3. 2 Rom., 1, 21-22. 3 Cf. S. Thomas, in prima redactione cap. 48, III libri Contra Gent., ed. leon., t. XIV, appendix, pp. 16*, 29-40. Videsis etiam Guil. Alnwick, 0. F. M., Quaest. V de Quolibet, ef. cit., pp. 341-347. 5—Ile Hominis*·*· CAPUT UNICUM BEATITUDO SUPERNATURALIS CONSUMMATA NON CONSISTIT IN ACTU SAPIENTIAE SUBLI­ MIORIS QUALIS HABERI POTEST POST HANC VITAM 183. Quos Christiani appellamus angelos, platonici et aristotelici nominabant substantias separatas, arabes autem intelligentias; licet non ex toto apud omnes eadem fuerit res idemque conceptus his diversis nominibus subiectus L Qua de causa S. Thomas, loquens ut p lures, pro eodem sumit substantias separatas et angelos in hoc loco, dum inquirit an hominis beatitudo consistat in cognitione sub­ stantiarum separatarum, idest angelorum; vel, ut dicebat in capite quaestionis, in distributione articulorum, scilicet an­ gelorum. 1 «In quibusdam tamen libris de arabico translatis Substantiae Se­ paratae, quas nos Angelos dicimus, Intelligentiae vocantur, forte propter hoc quod huiusmodi Substantiae semper actu intelligunt; in libris tamen de graeco translatis dicuntur Intellectus seu Mentes» (I, 79, 10; cf. I, 65, 4). «Platonici ponebant unum Deum summum, qui est ipsa essentia bonitatis et unitatis, sub quo ponebant ordinem superiorum Intellectuum Separato­ rum, qui apud nos consueverunt Intelligentiae vocari» (in II de Coelo et Mundo lect, 4, n.° 5). Cuius rei testes sunt diversa Opera his diversis nominibus insignita, nempe De Substantiis Separatis sive de natura Angelorum (S. Tho­ mas); De Intelligentiis (Pseudo Avicenna, Witelo); De Intellectu et Intellecto (Alexander Aphrodisieus, Al-kindi, Alfarabi); De Intellectu et Intelligibili (S. Albertus Magnus). 68 II P. Q. I. Sect. II.—De ultima differentia beatitudinis formalis Art. i.—Diversae philosophorum ac theologorum sen­ tentiae 184. Hac ergo in re alia est philosophorum, alia theolo­ gorum catholicorum sententia. Philosophi arabes, neoplatonismo imbuti, exitum rerum hominisque a Primo Ente eorumque reditum in ipsum, modo quodam plus minusve pantheistico intellexerunt. Po­ suerunt enim ex una parte rerum processionem a Primo Ente per modum emanationis cuiusdam necessariae; ex alia vero, eam imaginati sunt ordine quodam descendenti ab Uno ad multa per media, eo quod «ab Uno, in quantum unum, non procedit nisi unum»x. Et inde pervenerunt ad ponendas decem Intelligentias et novem orbes, quorum illae, citra Primam, totidem essent motores et fines; decima autem, quam appellant Intelligentiam Agentem, est datrix formarum corruptibilium et causa animarum nostrarum, ideoque eas dirigit et administrat. Rem hoc modo concepit Avicenna: Primum ens seu Deus, «in quantum intelligit seipsum, producit unum tan­ tum causatum, quod est Intelligentia Prima, quam necesse est a simplicitate Primi Entis deficere, utpote in quantum potentialitas incoepit admisceri actui, in quantum esse reci­ piens ab alio non est suum esse, sed quodammodo potentia ad illud. Sic igitur Prima Intelligentia potest immediate causare plura: nam, secundum quod intelligit se prout habet aliquid de potentia, causât substantiam orbis quem movet; secundum quod intelligit suum Principium, causât Intelli­ gentiam sequentem, quae movet inferiorem orbem, et dein­ ceps usque ad sphaeram lunae»1 2, quam movet ultima Intel­ ligentia, scilicet Intelligentia Agens 3. 1 Avicenna, Compendium Metaphysices, lib. I, IV P., tract. II, cap. 2, ed. cit., pp. ’ S. Potent., 3 I, 192-193. Thomas, in XII Metaph., lect. 9, n.o 2.559; cf. I, 47, 1; De 3, 16. no, i ad 3. Cap. unicum—Non consistit in actu sapientiae sublimioris 69 9 Nempe ex Intelligentia Prima, quae est Intelligentia Nuda, modo praedicto procedit Intelligentia Secunda et orbis Supremus, quem movet; «ex Intelligentia vero secunda provenit Intelligentia tertia et circulus Signorum; et ex Intelligentia tertia provenit Intelligentia quarta et circulus Saturni; et ex quarta, quinta et circulus lovis; et ex quinta, sexta et circulus Martis; et ex sexta, septima et circulus Solis; et ex septima, octava et circulus Veneris; et ex octava, nona et circulus Mercurii; et ex nona, decima et circulus Lunae» L Itaque in serie Intelligentiarum usque ad animam huma­ nam, quo magis descendimus eo maior est compositio et multiplicitas; at in serie corporum corruptibilium est e con­ verso, tanto maior compositio quanto magis ascendimus a materia prima ad corpora viventia vita sensitiva. «Graduum itaque primus est angelorum spiritualium qui [materia] spoliati Intelligentiae vocantur; postea venit gradus angelo­ rum spiritualium, qui animae nominantur, et sunt angeli activi; dein coelestium orbium dignitates, quarum quaedam aliis nobiliores sunt; atque ita porro gradatim quousque perveniatur ad ultimam earum. Deinde post haec incipit esse materiae receptivae formarum generabilium et corruptibi­ lium, quae materia primo elementorum forma investitur, postea paulatim gradatimque progreditur hac ratione, ut primum esse in materia illo, quod ipsum immediate sequi­ tur, ignobilius viliusque sit dignitate. Atque ita quod vilius inferiusque est in esse, erit quidem materia, postea elementa, dein composita mineralia, denique vegetalia et deinde ani­ malia» 1 2. Quod autem dicitur de exitu rerum omnium in ratione 1 Algazel, Metaphysica, P. I, tract. V, ed. cit., p. I2I, 16-21. Cf. Avicenna, Compendium Metaphysices, lib. I, IV P., tract. II, cap. 1, n.° 6, ' pp. 192-196; Pseudo-AviCENNA, Liber de causis primis et secundis et de fluxu entis [= De Intelligentiis], cap. 4-5, ed. R. de Vaux, O. P., Notes et testes sur Γavicennisme latin aux confines des XIIe- XIIIe siècles, apud Bibliothèque Thomiste, t. XX, pp. 97-i°8, Paris, 1934· 2 Avicenna, Compendium Metaphysices, lib. II, cap. II, n.° 1, ed. dt, p. 243. 70 II P. Q. I. Sect. II.—De ultima differentia beatitudinis formalis essendi a Primo Ente, proportionaliter valet de eis in or­ dine operandi, ita quidem ut Primum Ens, quod est Prima Causa, omnia omnino immediate causet cum exclusione cuiuscumque alterius causae, et sic «nulla virtus creata aliquid operaretur in rebus, sed solus Deus immediate omnia operaretur, puta quod ignis non calefaceret, sed Deus in igne, et similiter de omnibus aliis»x. Et similiter in ordine intelligendi. Comparatur enim Primum Ens ad Intelligentiam Primam ut Sol ad corpus diaphanum, itemque Prima Intelligentia ad Secundam, et sic inde usque ad decimam, quae in eadem proportione se habet ad animas humanas. Lux ergo intellectualis Primi Entis irradiat lumen suum in Primam Intelligentiam, in eam influendo formas intelligibles; quae vicissim lumen acceptum irradiat in Secundum et haec in Tertiam, et sic inde usque ad ultimam, quae finaliter illud irradiat in animas nostras. Unde solum Primum Ens est quod proprie intelligit, exercendo operationem intelli­ gendi; ceterae vero Intelligentiae citra ipsum et animae nostrae non intelligunt nisi ex ipso et per ipsum, cum haec intellectio sit veluti refulgentia quaedam et reverberatio ani­ mae ex illuminatione seu irradiatione Intelligentiae Agentis huiusque ex praecedenti omniumque ex Primo Ente. Talis est modus exeundi Intelligentiarum et animae humanae a Pri­ mo Ente in ordine essendi, operandi et intelligendi. Quo semel posito, facile est iam intelligere modum re­ deundi omnium in ipsum Primum, incipiendo ab anima nostra, quae est ultima in serie intelligentium. Ergo Intel­ ligentiae semper sunt in actu, quatenus Ultima semper est conversa ad praecedentem eique unita et coniuncta, quae similiter se habet ad priorem et sic inde usque ad Primam, quae rursus semper est actu conversa et unita et continuata ad Ens Primum. Itaque reditus Intelligentiarum in Primum Ens simplex est, et sequitur, ascendendo, viam exitus ex Ipso, usque ad reabsorptionem in Ipsum. Et in hoc reditu completo et totali reabsorptione in Primum Ens ex quo I, 105, i. Cf. Ill Contra Gent., cap. 69; De Potent., 3, 7; supra, n.° 29. 1 Cap. unicum.—Non consistit in actu sapientiae sublimioris 71 naturaliter emanaverunt, consistit earum ultimus finis et t beatitudo. 185. Sed reditus animae nostrae difficilior est, propter unionem eius ad materiam et corpus. Qua in re duplex via fuit proposita. Una, speculativo-mystica, quae simul iungere tentavit speculationes scientificas aristotelismi cum intuitionibus mys­ ticis neoplatonismi, eamque appellabant Maschâyîm. Secun­ dum hanc ergo viam est duplex momentum distinguendum in reditu animae nostrae ad Intelligentiam Agentem et con­ sequenter ad ceteras Intelligentias et ad Primum Ens: unum, speculativum seu philosophicum, per demonstrationem Intel­ ligentiarum ex sensibilibus, vel per definitionem earum ex abstractione quidditatis ab omni materia, vi cuius intellectus noster possibilis efficitur plane habilis ad unionem cum ipsa Intelligentia Agente; aliud mysticum seu contemplativum, quo intellectus noster possibilis actu coniungitur Intelligentiae Agenti eique actu continuatur quasi absorptus in ipsam, eaque mediante in ceteras Intelligentias usque ad ipsum Primum Ens. Primum momentum obtinetur per scientias speculativas, de quibus supra, nn. 152-155, locuti sumus, quae praepa­ rant intellectum possibilem ad perfectam unionem cum in­ tellectu agente, qui est ipsa Intelligentia Agens. Distinguunt enim sequentes gradus intellectus possibilis in ascensu ad Intelligentiam Agentem: primo, intellectum mere passivum, quem etiam materialem vocant, et est intellectus in potentia absoluta, nondum informatus aliqua specie intelligibili, «ad similitudinem aptitudinis materiae primae, quae ex se non habet aliquam formarum, sed est subiectum omnium for­ marum»; secundo, intellectum in effectu seu in potentia facili, quando scilicet intellectus possibilis informatur primis notionibus intelligibilibus et prorrumpit in prima iudicia per se nota, «ex quibus et cum quibus acceditur ad intelligibilia secunda, ut sunt theoremata Euclidis»; «et potest hic intel­ lectus vocari intellectus in effectu comparatione primi», qui erat solum intellectus in causa seu in pura potentia: tertio, intellectum in potentia perfecta, qui duo momenta complectitur, 72 II P. Q. I. Sect. II.—De ultima differentia beatitudinis foraialis scilicet, a) acquisitionem et possessionem omnium formarum in­ telligibilium, hoc est, omnium scientiarum speculativarum post primas notiones et prima principia per se nota, quin tamen eas actu considerat, licet possit, nempe «cum incoeperint in ea exsistere formae intelligibiles adeptae post per se nota sive intelligibilia prima, sed non considerat illas nec conver­ titur ad illas in effectu ut intelligat eas et intelligat eas se intelligere, et vocatur hic intellectus in habitu; est enim hic intellectus qui intelligit quotiens vult intelligere sine labore acquirendi»; b) usum seu exercitium perfectum omnium scientiarum speculativarum quas possidet, et est intellectus in effectu absolute, qui etiam appellatur intellectus adeptus seu accomodatus vel assimilatus, nempe «cum forma intellecta nunc in praesenti est in eo et ipse considerat eam in effectu et intelligit in effectu et intelligit se intelligere in effectu; et quod tunc habet esse in eo est intellectus adeptus ab alio, qui non vocatur intellectus adeptus nisi propter hoc quod manifestum est nobis quia intellectus in potentia non exit in effectum nisi per intellectum qui semper est in actu», scilicet por Intelligentiam Agentem separatam 1. Itaque intellectus noster possibilis per scientias specula­ tivas pervenit ad perfectam potentiam seu habilitatem cognos­ cendi intelligentiam Agentem ceterasque Substantias Se­ paratas; actu tamen perfecto eas non cognoscit, quousque omnes scientias et seipsum et suam actualem cognitionem resolvat in Intelligentiam Agentem quasi in propriam et uni­ cam causam sui et omnium quae in se sunt, sumens seu adipiscens conscientiam huius supremae veritatis. 1 Avicenna, De Anima [=liber VI Naturalium], P. I, cap. 5, fol. 5 vab., Venetiis, 1508. Modo paululum differenti distinguebant intellectum Alkindi (De Intellectu et Intellecto, ed. A. Nagy, apud BGPM, Bd. II, haft. 5, pp. ι-n, Munster i. W., 1897), et Alfarabi (De Intellectu et Intel­ lecto, ed. E. Gilson, apud Archives d'histoire doctrinale et littéraire du moyenâge, t. IV (1930)» PP· 115-126). Quantum ad Alexandrum Aphrodisieum, ex quo partim dependent philosophi arabes, videatur opella eius De Intellectu et Intellecto, ed. G. Théry, O. P., Alexandre d' Aphrodite, aperçu sur l'in­ fluence de sa noétique, apud Bibliothèque Thomiste, t. VII, pp. 74-82. Videatur etiam S. Albertus Magnus, De Intellectus et Intelligibili, lib. II, cap. 3 ed. Borgnet, Opera, t. IX, pp. 516-517, et S. Thomas, I, 79, 10. * ’ , i i - • Cap. unicum—Non consistit in actu sapientiae sublimioris I $ 1 , • k 1 Et tunc statim venit secundum momentum, scilicet mystica contemplatio seu intuitio ipsius Intelligentiae Agentis se­ cundum se, per continuationem seu reabsorptionem intel­ lectus possibilis et animae nostrae in ipsam; tunc enim immediate informatur ab ea et fit unum cum ipsa, «nimirum intuitive percipiendo id quod absolutus splendor est, bonum absolutum, absoluta veraque pulchritudo, cum ipso sese coniungens et ipsius exemplar in se impressum gerens, atque de sua substantia evadetis» Quando ergo anima humana redit ad Intelligentiam Agen­ tem ex qua exierat et fit unum cum ea et per eam continuatur cum ceteris Intelligentiis ac finaliter reabsorbetur in Primum Ens, quod Deus est, finem suum ultimum consequitur et beata est beatitudine perfecta. Haec est via, demptis quibusdam differentiis mere acci­ dentalibus, Alkindi, Alfarabi, Avicennae, Aventofail, Avempacis, Averrois et Maimonidis 1 2, qui omnes tenent prmum stadium, scilicet scientiarum speculativarum esse omnino 1 Avicenna, Compendium Metaphysices, lib. II, cap. I, n.° 9, ed. cit., 1 ' 1 1 1 I p. 231. 12-32; p. 172, 1-7 * Dominicus Gundissalinus, op. cit., p. i73> 18-22. De Hominis··*· U Ρ· Q· I· Sect. II. De ultima differentia beatitudinis formalis adquirendam tam hic quam in futuro, quae est vera Sa­ pientia, nihil praestantius videtur quam velut clausis carna­ libus sensibus extra carnem mundique affectum quempiam alienumque a mortalium curis in secreto cordis sibi soli loqui et Deo, ut altior cunctis visibilibus factus, mentem suam repleat divinis sensibus et coelestibus formis absque ulla commixtione terrena, vere speculum immaculatum effectus imaginis Dei. Et ex ipsius lumine semper lumen accipiens, instar quoddam futurae beatitudinis iam in semetipso prae­ ferat; et id operis, quod postmodum aeternaliter acturus est, iam in praesenti quasi quodam praeludio contemplationis exerceat. Ad eum enim qui vere simplex est cognoscendum rationalis anima pervenire non potest nisi omnia sensibilia, se suamque multiplicitatem cogitationum [et] desideriorum trascendens, in tantam simplicitatem se extenuaverit ut haec sola intentio in eo maneat ceteris que omnibus clausis hunc solum intelligentiae simplicis oculus in Creatoris contem­ plationem defigat. Ad hoc autem quando sufficiat, quando suam ipsius simplicitatem simpliciter sine ulla cogitatione vix unquam considerat; nunc enim rationalis anima plene se sicut est videre non valet, quia de terrena inhabitatione tenebras sustinet» 1. Es quibus omnibus apparet Gundissalinum sequi viam speculativo-mysticam in explicando reditu animae humanae in Deum. Pars viae speculativa pertinet ad scientias speculativas. quae perficiunt intellectum possibilem, spectantem ad faciem inferiorem animae; et ideo imperfecte tantum et indirecte attingunt Deum ipsum: unde incapaces sunt ex se claudere circulum reditus animae in Deum. Attamen disponunt et praeparant aliam partem viae, quae est via intuitive seu mystica, et pertinet ad Sapientiam contemplativam perficien­ tem intelligentiam, quae est facultas animae secundum faciem superiorem et divinam; quapropter, secundum eam, attin­ gitur ipse Deus directe in seipso, et consequenter clauditur circulus reditus animae in Deum et in seipsam. In prima parte viae Gundissalinus plene sequitur Avicen1 Dominicus Gundissalinus, op. cit., p. i74, 23-24; p. 175, 1-15 Cap. l ί k [ k ) l unicum.—Non consistit in actu sapientiae sublimioris 83 nam, reproducens omnes gradus intellectus, ab intellectu in potentia ad intellectum adeptum. «Qui ideo vocatur intel­ lectus adeptus ab alio, quoniam intellectus in potentia non exit ad effectum nisi per Intellectum qui semper est in effectu. Aliquid igitur est per quod animae nostrae in rebus intelligibilibus exeunt de potentia ad effectum: id autem non est nisi Intelligentia in effectu, penes quam sunt principia formarum intelligibilium abstractarum. Unde, cum intel­ lectus qui est in potentia coniungitur cum illo Intellectu qui est in actu, aliquo modo coniunctionis, imprimitur in eo aliqua species formarum, quae est adepta ab extrinseco» x. In secunda vero, quae est via intelligentiae seu intellectus contemplativi, partim sequitur Avicennam, partim Algazelem, partim doctrinam Christianam de contemplatione Dei, per modum unius prosequens ascensum naturae et gratiae in Deum. Utraque pars viae est ex directa et exclusiva illumina­ tione Intelligentiae Agentis quae est Deus; potissima tamen est in secunda parte viae, quae inchoatur in hac vita et con­ summatur in futura; intellectus vero activus, qui simul est moralis et speculativus, cessat post hanc vitam cum suis scientiis speculativis, secundum illud: prophetia cessabit et scientia destruetur 2. Gundissalinum secutus est in hac via avicenniana Petrus Hispanus [ = loannes XXI], qui mysticam ascensionem in Deum ultra et supra cognitionem eius per scientias speculata ita exponit, vestigia sequens Avicennae: «quintus modus [cognoscendi] est cognoscere rem per elevationem et abstraclionem ipsius animae. Et de hoc modo elevationis nusquam loquitur philosophus [= Aristoteles], sed Avicenna de hoc modo loquitur in suo libro de De Anima, ubi dicit quod intellectus hiae sunt facies: una est quam habet intellectus ad virtutes inferiores, secundum quod intellectus agens recipit a possi­ bili [qui, secundum Avicennam, est vis cogitativa, nempe sensus interior]; alia est quam habet intellectus per abstractio-*1 1 Dominicus Gundissalinus, op. cit., p. I52> 36-38; p. 153, 1-10. 1 II Cor., 12, 9; Dominicus Gundissalinus, op. cit., pp. 150-152; '■ P.173. 84 II P. Q. I. Sect. II.—De ultima differentia beatitudinis formalis nem et elevationem ab omnibus conditionibus materialibus, et hanc habet per relationem ad Intelligent! am Influentem. Et quando anima sic est elevata, Intelligentia ei multa detegit» Unde dicit Avicenna quod recolit praeterita et prae­ dicit futura et potest praecipere pluviis et tonitruo ut cadant, et potest nocere per malum oculum suum; unde dicit Avi­ cenna quod oculus fascinatus facit cadere caniculum in foveam. Et sic elevantur illi qui sunt in exstasi ut religiosi contemplativi, et maniatici et phraenetici; et hoc modo anima cognoscit Primum et seipsam per essentiam, per reflexionem suipsius supra se» L Et inde transivit ad plerosque theologos primae medie­ tatis saeculi XIII, ut Guilelmum Alvernum, Robertum Lincolniensem, Adam de Mariseo, Rogerium Baco, Petrum de Trabibus aliosque, qui omnino negabant intellectum agen­ tem in nobis. Audire sufficiat Rogerium Baco, qui clarius ceteris lo­ quitur: «una sola, inquit, est Sapientia perfecta, ab uno Deo data uni generi humano propter unum finem, scilicet, vitam aeternam, quae in Sacris Litteris tota continetur, per ius tamen canonicum et philosophiam explicanda»12. Et post pauca: «Sapientia philosophiae est tota revelata a Deo et data philosophis et Ipse est qui illuminat animas homi­ num in omni Sapientia; et quia illud quod illuminat mentes nostras vocatur nunc a theologis Intellectus Agens, quod est verbum Philosophi in III de Anima, ubi distinguit quod duo sunt intellectus, scilicet agens et possibilis, ideo, prop­ ter propositum meum consequendum, ostendo quod hic Intellectus Agens est Deus principaliter et secundario Angeli 1 Petrus Hispanus, De Anima, apud M. Grabmann, Mittelalterhch lateinische Aristotelesiibersetzungen und Aristoteleskommentare in Handscripun spanischer Bibliotheken. Sitzungsberichte der Bayerischen Akademie der Missenschaften. Philosophisch-philologische und historische Klasse, 1938, pp. 112-113, München, 1928. De Petro Hispano videri potest T. ET J. Carre­ ras Y Artau, Historia de la Filosofia espaftola. Filosofia cristiana de los sighs XIII al XV, t. I, pp. 101-144. 2 Rogerius Baco, O. F. M., Opus Ί crtium, cap. 23, ed. J. S. Brewer, p. 73, London, 1859. Cap. unicum.—Non consistit in actu sapientiae sublimioris 85 fk qui illuminant nos; nam Deus respectu animae est sicut Sol respectu oculi corporalis, et Angeli sicut Stellae» Ad quos alludit S. Thomas quando ait quod «quidam dicunt... quod intellectus agens est unus omnium, Intellectum Agentem Deum esse dicentes; et cum intellectus agens se ·. habeat hoc modo ad intelligibilia sicut lucidum ad visibilia, volunt quod, sicut non potest videri aliquid visibile nisi per emissionem radii corporalis, ita non possit intelligi ali­ quid intelligibile sine nova emissione radii spiritualis, qui est gratia gratis data»2. y 1 Rogerius Baco, op. et loc. cit., p. 74. «Et non solum ostendo istud k « ‘ ί propter meam intentionem hic, sed propter evacuationem unius maximi erroris qui sit in theologia et philosophia. Nam omnes moderni dicunt quod intellectus agens in animas nostras et illuminans eas est pars animae, ita quod in anima sunt duae partes, agens scilicet et possibilis; et intellectus possibilis vocatur qui est in potentia ad scientiam et non habet eam de se: sed quando recipit species rerum et agens influit et illuminat ipsum, tunc nascitur scientia in eo; et hoc est verum. Sei falsum est quod agetis sit pars animae; nam hoc est penitus impossibile, sicut ibi [Opus Maius, cap. 5] ostendo per auctoritates et rationes sufficientes. Et omnes sapientes antiqui et qui adhuc remanserunt usque ad tempora nostra dixerunt quod fuit Deus. Unde ego bis audivi venerabilem antistitem Parisiens is Ecclesiae, Dominum Guilelmum Alvernensem, congregata Uni­ versitate coram eo, reprobare eos et disputare cum eis et probavit per aliquas rationes quas pono quod omnes erraverunt. Dominus vero Robertus episcopus Lincolniensis et frater Adam de Marisco, maiores clerici de mundo et perfecti in Sapientia divina et humana, hoc idem firmaverunt. Unde quando per tentationem et derisionem aliqui Minores praesumptuosi quaesiverunt a fratre Adam: quid est intellectus agens?, respondit: corvus Eliae; volens per hoc dicere quod fuit Deus vel Angelus. Sed noluit exprimere, quiatentando et non propter Sapientiam quaesiverunt» (op. cit., pp. 74-75). 1 II Sent., d. 28, 5. ^Quidem catholici posuerunt quod intellectus agens sit ipse Deus, qui est lux vera quae illuminat omnem hominem ve­ nientem in hunc mundum [Ioan., i, 9]» (Quaestio disp. De Anima, 5). «A quibusdam nostri temporis Christianae fidei professoribus ponentibus intel­ lectum agentem separatum, dictum est expresse quod intellectus agens sit Deusi (II Contra Gent., cap. 85, § Videtur autem haec opinio). Hos inter erat quoque Ioannes Pecham, O. F. M.: intellectus siquidem agens, de quo philosophus loquitur, non est usquequaque pars animae, sed Deus est, sicut credo, qui est lux omnium mentium, a quo est omne intelligere» (Quaestiones tractantes de anima, q. VI, ed. H. Spettmann, apud BGPM, Bd. XIX, hft. 5-6, p. 73, 13-16). Idemque postea decuerunt, inter alios, S6 II P. Q. I. Sect. II.—De ultima differentia beatitudinis formalis Postmodum vero, diversa licet fortuna, reapparuit apud Theodoricum de Vriberg \ Eckhart* 12, loannem de Cas­ tello 3, Nicolaum de Cusa 4, ac praesertim Marsilium Ficinum, doctrinarum platonicarum egregium restaurat orem ac defensorem 56 . Marsilius Ficinus dignus est qui attente consideretur, utpote qui magnum influxum habuit in Thomassinum aliosque oratorianos usque ad Malebranchium, ex quo ortum duxit id quod, post Gioberti appellamus Ontologisrmmi. Humana ratio, iuxta Marsilum Ficinum, in ordine rerum considerando semper versatur circa rationem divinam, rerum omnium ordinatricem; nec enim mens humana res intelligere valet nisi ideas percipiat secundum quas Deus eas con­ didit. Necesse est ergo admittere ideas a Deo influxas in mentem nostram iugemque ilustrationem eius ut rerum ve­ ritatem attingere possimus. Quae cum ita sint, ex quo mens nostra cognoscit res per ideas secundum quas Deus ipse eas cognoscit et creat, fatendum est «eundem esse actum quo Rogerius Marston, O. F. M., Quaestiones disputatae de emanatione aeterna, de statu naturae lapsae et de anima, q. III de anima, pp. 258-259, Quaracchi, 1932; Gundisalvus Hispanus, O. F. M., Quaestiones disputatae et de Quolibet, q. XIII, pp. 258, 262, Quaracchi, 1935; et Vitalis du Four, O. F. Μ., Quaestiones disp., q. VIII, ed. F. Delorme, O. F. Μ., apud Archives d'histoire doctrinale et littéraire du moyen-âge, t. II (1927), pp. 319, 321, 329. 1 Cf. W. Preger, Geschichte der deutschen Mystik im Mittelalter, t. I, pp. 297-305, Leipzig, 1874. Videsis etiam supra, n.° 116. 2 Vide supra dicta, n.° 15. 3 Ioannes de Castello, O. S. B.: «Omnia quae intelligimus et indi­ camus in sola luce Primae Veritatis radicem habere cognoscimus, in quantum ipsum lumen intellectus nostri sive naturale sive gratuitum nihil aliud est quam quaedam impressio Veritatis Primae. Omnia ergo anima cognoscit in rationibus aeternis sicut in cognitionis principiis, per quarum participatio­ nem omnia cognoscimus; eo quod ipsum lumen intellectuale quod in nobis est nihil aliud est quam quaedam participata similitudo luminis increati in quo continentur rationes aeternae. Et est simile ac si in sole dicantur videri ea quae videntur per solem* (Spiritualis philosophia, cap. V, apud M. Gabmann, Mattelalterliches geitesleben, Bd. I, p. 512, München, 1926). 4 Nicolaus de Cusa, De docta ignorantia, passim, praesertim lib. II, cap. 1-10, pp. 65-105, ed. P. Rotta, Bari, 1913. 6 Marsilius Ficinus, Theologia Platonica de immortalitate animorum, Opera, t. I, Parisiis, 1841. Cap. unicum.—Non consistit in actu sapientiae sublimioris « > [ i > 87 et divina mens creat illuminatque mentem nostram, et nostra creatur iluminaturque inde et intuitu illuc quodam naturali convertitur» \ Consequenter «intellectualis animae vita nihil est aliud quam intellectus divini perennis actus, annexus animae, non solutus a Deo»12. Itaque Deus est «intelligentiae nostrae principium, medium atque finis» 3. «Ipsum ergo esse absolutum, quod Deus est, primum est quod mentibus miro quodam pacto sese offert, quod illabitur, quod effulget, quod cetera omnia patefacit; cuius formam et notitiam quamvis perpetuam quodam modo in nobis possideamus perque illam et in illa reliqua cognoscamus, non tamen istud animadvertimus. Sicut neque oculus considerat se videre Solis lumen continue ceteraque per ipsum atque in ipso; neque ratio advertit se continue ratiocinari, cum semper ferme ratiocinetur: nam diutius consueta animadvertere non solemus»4. Quam Ficini doctrinam expresse adducit suamque prorsus facit L. Thomassinus 5, qui et eam confirmat ex auctoritate Platonis, Tullii Ciceronis, Plotini, aliorum. Dein Andreas Martin, eiusdem Congregationis sodales, fusiori calamo idem probare contendit in sua Philosophia Christiana seu S. Augus­ tinus de philosophia unwersim 6. Sed praesertim Nicolaus Malebranchius, discipulus Andreae Martin, data opera eandem doctrinam expendit. Sicut theologi mediaevales sequentes Avicennam, ita et Malebranchius repetit quod Deus est «lux vera quae illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum» (Ioan., I, 9), 1 Marsilius Ficinus, Theologia Platonica, lib. XII, cap. 4, ed. cit., P- 267. 2 Marsilius Ficinus, op. cit., p. 267. 3 Marsilius Ficinus, op. cit., cap. 3, p. 264. 4 Marsilius Ficinus, op. cit., cap. 7. Similia docuit Picus de la ÀIirandola, De ente et uno, cap. 5, ed. A. Festugière, O. P., Studia mirandulana, apud Archives d’histoire doctrinale et littéraire du moyen âge, t. VII (I933)> PP- 214-218; cap. 9-10, pp. 222-224. s L. Thomassinus, Orat., Dogmata theologica, t. I, De Deo Deique proprietatibus, cap. 1-10, pp. 1-31, Parisiis, 1864. 4 Parisiis, 1677, 7 vol, in 12. Novam editionem recognovit atque in pluribus emendavit J. Fabre, Parisiis, 1863· 88 II P. Q. I. Sect. II.—De ultima differentia beatitudinis formalis quatenus Deus est ipsa lux et veritas universalis et infinita, quam in seipsa immediate videmus, ceteras autem in ipsa et per ipsam. «Solus Deus per seipsum cognoscitur, quia, licet sint alia entia spiritualia quae videntur esse per seipsa intelligibilia, haec tamen non possunt agere in intellectum nostrum, sed solus Deus est qui potest agere in mentem et seipsum illi manifestare. Solus Deus est quem nos videmus visione directa et immediata, quia solus ipse potest mentem nostram illuminare per suam propriam substantiam»1. In solo Deo directe et immediate viso videmus veritates omnes quas cognoscimus. «Contendo igitur Rationem illam universalem, quae omnes intus illuminat homines quaeque sensilem induit carnem ut sese ad eorum infirmitatem accom­ modaret eosque per sensus alloqueretur, illam, inquam, Rationem ipsam esse Dei Sapientiam, in qua omnes inclu­ duntur ideae, omnes veritates. Contendo nos per eam cernere partem eorum quae Deus clarissime videt; ac proinde nos cum Deo per illam et inter nos quandam inire societatem, atque sine illa Ratione spiritus ne vel minimam quidem inter se habere posse relationem, nullam inire societatem nec de ulla quacumque veritate consentire» 1 2. Quinimo et purum I putumque occasionalismum, sicut Avicenna, professus est -Malebranche. Nec dissimilia tradidit Fenelonius, ad cognitionem veri­ tatis quod attinet3. Nunquam tamen ontologismus tantam habuit fortunam sicut in prima medietate saeculi xix cum Gerdii, Gratry, Hugonin, Branchereau, Ubaghs, Sans-Fiel, Rothenflue, Gioberti, Mamiani, Rosmini, Ferre, aliis; quorum placita exponunt inter alios, Zigliara et Lepidi4. Liceat nobis pauca tantum referre ex Rothenflue, S. I., qui professor exstitit philosophiae et theologiae dogma1 Nicolaus Malebranche, Recherche de la vérité, lib. Ill, cap. 7. 2 N. Malebranche, op. cit., responsio ad D. Regis, cap. 2. 3 l· énelon, Traité de l'existence et des attributs de Dieu, P. II, chap. 4, Oeuvres, t. I, pp, 69 b, 73 b-74 a, Paris, 1853. 4 Thomas Zigliara, O. P., Della luce intellettuale e delT Ontologisme, Romae 1874; Albertos Lbpidi, O. P„ Examen philosophico-theologicum de Ontologismo, Lovanu, 1874. Cap. unicum—Non consistit in actu sapientiae sublimioris 89 ticae in Collegio S. Michaelis, Friburgi Helvetiorum, luxta ipsum, «Deus, implicite per ideam τού esse simpliciter immediate a ratione perceptus, est norma primaeva omnis cognitionis obiectiva»1. Et paulo post asserit «Deum esse primum principium omnis cognitionis obiectivum; ideam vero Dei (sub idea του esse simpliciter) principium subiectivum. Nam illud est principium obiectivum omnis cogni­ tionis, quod per seipsum immediate noscitur et intelligitur et per quod solum cetera omnia cognoscuntur et intelliguntur; sicut lumen physicum est principium obiectivum omnis vi­ sionis physicae, quia ipsum ab homine organice vidente vir detur per seipsum, cetera autem omnia nonnisi per ipsum videntur. Atqui Deus sub idea του esse simpliciter per ipsum immediate a ratione noscitur, cetera autem omnia nonnisi per ipsum cognoscuntur et intelliguntur. Ergo Deus est principium obiectivum omnis cognitionis. Dico omnis cognitionis, etiam eius quae maxime mediata est et per ra­ tiocinia acquiritur; nam nullum ratiocinium possibile est sine principiis immediate notis seu sine principiis rationis: atqui principia rationis sunt ipsa idea του esse simpliciter sub formulis quibusdam intellectui nostro ad ratiocinium accommodata; ergo nullum ratiocinium adeoque nec ulla cognitio per ratiocinium acquisita possibile est sine idea του esse simpliciter»1 2. Denique ontologismum Branchereau, Fabre, Milone, alio• rum, exhibent sequentes propositiones, de quibus a S. Con­ gregatione S. Officii postulatum est an tuto tradi possint: «immediata Dei cognitio, habitualis saltem, intellectui hu­ mano essentialis est, ita ut sine ea nihil cognoscere possit; siquidem est ipsum lumen intellectuale. Esse illud quod in omnibus et sine quo nihil intelligimus, est esse divinum. . Universalia a parte rei considerata a Deo realiter non dis­ tinguuntur. Congenita Dei tanquam entis simpliciter notitia omnem aliam cognitionem eminenti modo involvit, ita ut 1 Franciscus Rothenflue, S. L, Institutiones philosophiae theoreticae t. II, Metaphysica specialis, n.° 93, p. 171» Matriti, 1852. 2 Rothenflue , op. et loc. cit., n.° 941 PP· I77”I79· 13 90 II P. Q. I. Sect. II. De ultima differentia beatitudinis formalis per eam omne ens, sub quocumque respectu cognoscibile est, implicite cognitum habeamus. Omnes aliae ideae non sunt nisi modificationes ideae, qua Deus tanquam ens sim­ pliciter intelligitur» \ His adde quindecim propositiones speciales L. Branchereau, de quibus ipse petiit ab eadem Sacra Congregatione an sub sententia praecedentium continerentur, inter quas sunt huiusmodi: «per ens simpliciter intelligimus ens reale concretum et infinite perfectum proindeque essentialiter dis­ tinctum ab ente in genere, quod nihil est aliud quam abstractio mentis; uno verbo, ens simpliciter est Deus. A primo exsistentiae instanti mens perceptione ideali fruitur, non quidem reflexe sed directe. Inter veritates intelligibiles quas idealiter apprehendimus, imprimis reponitur Deus, cuius intellectio licet ab intuitione beatorum essentialiter distincta, non ad imaginem repraesentativam, sed ad Deum ipsum termi­ natur. Essentias rerum metaphysicas, quae a nobis cognos­ cuntur, in intellectu divino apprehendimus; actuabilitas autem earum nobis innotescit per conceptum potestatis creatricis Deo competentis» 12. Admittunt ergo ontologistae communiter intuitionem quandam immediatam ipsius Dei veluti primam cognitionem intellectualem et radicem ceterarum; quin etiam «non im­ merito dici potest actum quo vis cogitandi essentialiter con­ stituitur, in hac intuitione Entis consistere» 3; in quo vix aut ne vix quidem differre videntur, ad rem quod attinet, a theologis mediaevalibus qui intellectum agentem cum Deo identificabant. Nostris vero diebus eadem vel similis doctrina, licet opposita via, defenditur a pluribus intuitionistis, qui et ipsi intuitionem quandam naturalem, immediatam et concretam Dei 1 Denz., nn. 1.659-1.663. 2 Propositiones 3, 12-14, apud Annales de Philosophie Chrétienne, \ serie, t. XVII (1862), p. 267· Ontologismum Rosminii perstringunt decem priores propositiones ex quadraginta damnatis a S. Officio, die 14 decembris 1889, apud Denz., nn. 1.891-1.900. 3 L. Branchereau, Praelectiones philosophiae, Psychologia, n.° 36. Cap. unicum.—Non consistit in actu sapientiae sublimioris 91 profitentur. Se habent enim intuitionistae ad ontologistas sicut Algazel ad Avicennam. luxta intuitionistas, Deus non est obiectum scientiae speculativae, sed religionis tantum, per quam intelligunt experientiam quandam Dei, quae sensu reli­ gioso elicitur et percipitur. Coram scientia et historia Deus 1 est incognoscibilis; at sensus religiosus, qui indigentiam practicam et vitalem Dei sentit, in Deum ipsum naturaliter tendit, et, cum ad perfectum venerit, «divinam ipsam realitatem, tum tanquam obiectum tum tanquam sui causam intimam in se implicatam habet, atque hominem quodam­ modo cum Deo coniungit» h quo fit ut conscientia habeatur > praesentiae immediatae Dei in nobis. Et hic sensus immedia­ tus praesentiae Dei in nobis est intuitio quaedam eius directa et immediata. Haec est modernistarum doctrina qui ex una parte pro­ fitentur agnosticismum rationis speculativae, ex alia vero tenent intuitionismum cordis et rationis practicae, qui ter­ minatur ad intuitionem directam et immediatam Dei ut nobis immanentis et experimentaliter percepti. Mitius, rem tamen naturalis intuitionis immediatae Dei admittit G. Picard, S. I., La saisie immédiate de Dieu dans les états mystiques, Paris, 1923. 188. Sed redeamus ad theologos mediaevales. Alii ergo theologi, apprime distinguentes ordinem naturae ab ordine gratiae, viam Avicennae secuti sunt in ordine naturali seu philosophico, non in ordine supernatural! seu theologico. Cuius positionis videntur fuisse Theodoricus de Vriberg 2, ac praesertim Udalricus de Argentina, correctis tamen Avi­ cenna et avicennianis theologis non solum quoad intellectum possibilem sed etiam quoad intellectum agentem, quos eomunctos profitentur. Loquens enim Udalricus de naturali dispositione intellectus ad cognoscendum Deum et de con­ ditionibus huius cognitionis, scribit: «quintus modus cogni­ tionis est cum intellectus possibilis fit formalis per concep1 Pius X, Encyclica Pascendi Dominici gregis, die 7 septembres i9°7> apud Denz., n.° 2.074. 2 Theodoricus de Vriberg, O. P., op. et loc. cit., supra, n.° 116. 92 II P. Q. I. Sect. II.—De ultima differentia beatitudinis formalis tionem terminorum et ex illa formalitate fit habitus princi­ piorum, qui etiam intellectus vocatur, et principia cognos­ cimus cognitione terminorum; et ex hiis fit intellectus in effectu, per reductionem eius ex principiis in scientiam: et ab intellectu in effectu fit intellectus adeptus, cum scilicet investigatione omnium scibilium intellectus possibilis adeptus est suum proprium actum, ita quod intellectus agens coniunctus est ei totaliter ut forma: et ex intellectu adepto fit intellectus sanctus, idest, mundus ab omni immaterialitate et conditione impuritatis: et ex intellectu sancto fit intellectus assimilatus per hoc quod intellectus sanctus in lumine adepti intellectus cognoscens per similitudinem lucis intellectus agentis substantias separatas, eis unitur ut intellectus intelligibili \ et per hoc, lumen illarum substantiarum in ipsum diffunditur, per quod plenius ipsas cognoscit et eis assimilatur: et ex intellectu assimilato fit intellectus divinus, sci­ licet cum in lumine intelligentiae recipimus lumen divinum, quia per lumen intelligentiae amplius cognoscentis divina et cognitione uniti Deo, ab ipso amplius illuminatur, et in hoc lumine cognoscimus Deum. Nec dicimus hoc de lumine gratiae gratum facientis, sed de lumine quo Deus illuminat omnem hominem (Ioan., I, 9), et quo Deus illis, idest philosophis revelavit, ut dicitur ad Rom., I, 19. Hoc autem lumen unum, compositum ex lumine intel­ lectus agentis et ex lumine intelligentiae et lumine divino, est expressior Dei similitudo quae naturaliter in nobis esse potest; et ideo in ipso non solum cognoscimus quia est Deus, sed sicut quidditas rei cognoscitur per speciem suae similitudinis, sic haec cognitio accedit ad talem cognitionem Dei quantum ex naturalibus est possibile. Unde multis quaerentibus quis ostendit nobis bona, respondet Psalmista Ita legendum videtur. Textus habet: «per hoc intellectus sanctus in lumine adepti intellectus, cognoscens per similitudines lucis intellectus agentis, et per similitudinem substantias separatas eis unitur, ut intellectus intelligibili» (p. i9j 24-27). Cap. unicum.—Non consistit in actu sapientiae sublimioris 93 (Psalm. IV, 7): signatum est super nos lumen vultus tui, Domine» \ Postremo viam liberationis a nimio influxu neoplatonismi Avicennae aliorumque arabum complevit S. Thomas, qui non solum derelinquit hos philosophos in ordine theolo­ gico, sed etiam in philosophico seu naturali. Non obstante enim acerrima oppositione Guillelmi Alverni et asseclarum eius, numerus tenentium intellectum agentem et possibilem esse facultates animae in dies augebatur, licet non semper ultimae conclusiones ex hoc principio deducebantur. Hoc autem fecit S. Doctor qui, loco illuminationis avicennianae, posuit abstractionem intellectus agentis. Et inde negavit pos­ sibilitatem intellectui nostro possibili, in statu unionis cum corpore, cognoscendi quidditates Substantiarum Separata­ rum, scribens: «ratio humana deficit a cognitione Substan­ tiarum Separatarum...; et ideo philosophi de illis nihil quasi demonstrative, et pauca probabiliter dixerunt» 2. Sed in statu separationis a corpore alium modum cognoscendi habet, similem modo Substantiarum Separatarum, et ideo in hoc statu beatitudo naturalis consistit in cognitione Dei per propriam hominis animam et alias Substantias Separatas prius cognitas sicut causae per effectus, modo statim ex­ plicando. Art. 2.—Quaestionis resolutio 189. Notandum est ergo, sicut relate ad articulum prae­ cedentem dictum est, n.° 155, nos posse de duplici beatitu1 Udalricus de Argentina, O. P., Summa de Bono, lib. I, tract. I, cap. 7, ed. cit., p. 19,14-28; p. 20,1-17. Vide etiam cap. 8, p. 25, ubi Udalricus omnino sapit Avicennam. 1 II Sent., d. 3, i, 3. Ad quem alludere videtur R. Marston, O. F. M., cum dicit: «haec idcirco dixerim, quod quidam, philosophico nectare ine­ briati, praedictis rationibus tanquam demonstrationibus innitentes, negant intellectum agentem esse lucem primam, et omnes auctoritates Augustini de luce incommutabili et regulis aeternis ad sensum suum intorquent, Sancti doctrinam subvertentes, sicut superiora manifestant» ( Quaestio 111 de Anima, ed. cit., p. 273). Π P. Q. I. Sect. II.—De ultima differentia beatitudinis formalis dine formali hominis loqui, scilicet de beatitudine formali supernatural!, quam fides catholica docet, et de beatitudine naturali, quam recta ratio cognoscere valet. Consequenter possumus dupliciter iudicare de positio­ nibus paulo supra relatis: uno modo, secundum exigentias beatitudinis supernaturalis; alio modo, secundum exigentias verae beatitudinis naturalis. AN BEATITUDO FORMALIS SUPERNATURALIS ESSENTIALITER CONSISTAT IN COGNITIONE DEI PER VIAM INTUITIONIS SUBSTANTIARUM SEPARARATUM 190. CONCLUSIO EST negativa: hominis beatitudo formalis supernaturalis non consistit essentialiter in cognitione Dei per viam intuitionis Substantiarum Separatarum vel alio simili modo cognoscendi. 191. Probatur. Cognitio intuitiva Dei, in qua reponere­ tur beatitudo hominis supernaturalis, potest dupliciter intelligi: uno modo, media intuitione Substantiarum Separata­ rum, ut dicebant philosophi neoplatonici et arabes; alio modo, intuitione directa et immediata, ut putabant quidam theologi arabizantes ac deinde ontologistae et intuitionistae. Atqui secundum fidem catholicam, neutrum sustineri potest. Non primum, quia positio illa philosophorum neoplatonicorum et arabum est contraria fidei catholicae, tum in suo fundamento, tum in seipsa. In suo quidem fundamento, quod duplex est. Primum, exitus Substantiarum Separatarum et huius mundi sensi­ bilis a Primo Ente per modum emanationis cuiusdam neces­ sariae et gradualis, cum tamen de fide sit quod Deus est «creator omnium visibilium et invisibilium, spiritualium et corporalium; qui sua omnipotenti virtute simul ab initio temporis utramque de nihilo condidit creaturam, spiritualem et corporalem, angelicam videlicet et mundanam, ac deinde humanam quasi communem ex spiritu et corpore constitu- Cap. unicum—Non consistit in actu sapientiae sublimioris 95 y r tam» ζ et quidem «voluntate ab omni necessitate libera» *2, scilicet tum quoad specificationem tum quoad exercitium; nam «quemadmodum penes Deum erat mundum creare aut non creare, ita penes ipsum etiam erat hunc creare mundum aut alium»3: alia ergo praeter Deum processerunt a Deo i non per emanationem sed per creationem: non per emanatio­ nem necessariam sed per creationem omnino liberam et «a quavis necessitate solutam»4; non per graduationem ne­ cessariam ab Uno ad multa per intermedia, sed immediate ab Uno Deo multae creaturae spirituales et corporales ac denique homo ex spirituali et corporali conflatus 5. > Ac revera, iuxta Sacras Litteras, Deus fecit «coelum et terram, mare et omnia quae in eis sunt»6; et quidem solus, secundum illud: «Ego sum Dominus, faciens omnia, exten­ dens coelos solus, stabiliens terram, et nullus mecum»7; et omnimoda libertate, quia Deus «operatur omnia secundum . milium voluntatis suae»8, et omnia creavit propter volunί talem suam 9, et «potest universum mundum uno nutu de­ lere» 10. Aliud fundamentum illius positionis est doctrina de origine animae humanae a decima Intelligentia, quae est Intelli­ gentia Agens, et de unitate intellectus agentis et possibilis omnium hominum: et tamen, secundum doctrinam catho­ licam, anima humana non est producta per emanationem ab Intelligentia Agente, sed a solo Deo per creationem, quia ' non est facta ad imaginem Substantiae Separatae, sed ad I 3 Concilium Lateranense IV (1215), Denz., n.° 428. Concilium Vaticanum, Denz., n.° 1.815. Cf. n.° 1.783. Concilium Coloniense (i860), tit. Ill, cap. 2, apud Mansi, Martin et Petit, t. 48. 4 Pius IX, Breve Eximiam tuam, ad Card. Geissel, Archiepiscopum Coloniensem, die 15 iunii 1857, Denz., n.° 1.655. 5 Concilium Lateranense IV, Denz., n.° 428; Concilium Flo­ rentinum, ibid., n.° 706; Concilium Vaticanum, n.° 1.787. 6 Psalm. 145, 6. 7 Isaias, 44, 20. 8 Eph., i, ii. 9 Apoc.} 4, ii. 10 IIMachab., 8, 18. 96 II P. Q. I. Sect, Π.—De ultima differentia beatitudinis formalis imaginem solius Dei unde S. Leo IX, in Symbolo fidei ad Petrum Antiochenum transmisso, ait: «animam non esse partem Dei, sed ex nihilo creatam, et absque baptismate originali peccato obnoxiam, credo et praedico»12; et Bene­ dictus XII damnavit traducianismum spiritualem seu emanatismum, iuxta quem, angelus ab angelo et anima ab anima vel ab Intelligentia ut lux a luce propagarentur 3; similiter Con­ cilium Lateranense V, sicut et postea Alexander VII, sup­ ponunt doctrinam de creatione singularum animarum a Deo earumque in propria corpora infusione 4. Et ideo Concilium Coloniense asserere non dubitavit esse de mente Conciliorum Ecclesiae creationem singularum animarum a Deo 5. Pariter Concilium Lateranense V damnat et reprobat «omnes asserentes animam intellectivam mortalem esse aut unicam in cunctis hominibus, et haec in dubium vertentes; cum illa non solum vere, per se et essentialiter humani corporis forma exsistat..., verum et immortalis, et pro cor­ porum, quibus infunditur, multitudine singulariter multiplica­ bilis et midtiplicata et multiplicanda sit» 6. Est etiam haec positio, secundum seipsam considerata, oppo­ sita fidei catholicae. In reditu enim animae humanae ad prin­ cipium unde processerat, possunt tria considerari: obiectum seu terminus, medium et principium eius; et ex omni parte habetur oppositio ad fidem catholicam. Ex parte quidem obiecti seu termini, qui esset continuatio, per modum absorptionis cuiusdam, cum Intelligentia Agente, et in hoc consisteret hominis beatitudo: at fides catholica docet obiectum beatitudinis esse solum Deum, ut patet ex dictis supra, q. 2, a. 8 7. Unde S. Thomas iure dixit: «si ergo principium et causa intellectualitatis hominum esset Gen.j i, 26-27. Cf. Quast, disp, de Spiritualibus Creaturis, 10. Denz., n.° 348. Denz., n.° 533. Denz., nn. 738,1.100. 6 Concilium Coloniense (i860), P. I, tit. IV, cap. 14, Mansi, Martin et Petit, t. 48, coi. 92. • Denz., n.° 738. 7 Supra, tom. II, nn. 341-361. 1 2 3 * Cap. unicum.—Non consistit in actu sapientiae sublimioris 97 aliqua Substantia Separata, oporteret quod ultima hominis beatitudo [obiectiva] esset constituta in illa Substantia creata; et hoc manifeste ponunt ponentes hanc positionem: ponunt enim quod ultima hominis felicitas est continuari Intellectui Agenti. Fides autem recta ponit ultimam beatitudinem [obiecliwm] hominis esse in solo Deo, secundum illud Ioan., XVII, 3: haec est vita aeterna, ut cognoscant te solum verum Deum; et in huiusmodi beatitudinis participatione homines esse Angelis aequales, ut habetur Luc., XX, 36» x. Ac revera, quaecumque Intelligentia Separata est ens per participationem, atque ideo verum et bonum participatum, quia verum et bonum convertuntur cum ente. Constat autem finem ultimum obiectivum intellectus non esse verum parti­ cipatum; neque finem ultimum obiectivum voluntatis, bo­ num participatum, cum proprium obiectum harum poten­ tiarum sit verum et bonum ut sic, absque ulla limitatione. Ex hoc ergo quod intellectus et voluntas hominis terminantur ad Substantias Separatas, non suscipiunt ultimam perfectionem obiectivam secundum ultimum propriae potentiae; quod tamen requiritur ad veram rationem beatitudinis. Est igitur contra ipsam rationem beatitudinis obiectivae eam reponere in Subs­ tantiis Separatis, quas Angelos dicimus. Unde signanter dixit Dominus per leremiam: «in hoc glorietur qui gloriatur, scire et nosse Me»2. Qua de causa vel ipsi philosophi neaplatonici et arabes confessi sunt beatitudinem hominis ultimam consistere in contemplatione Unius seu Primi Entis, quod Deus est; eam tamen, ut plurimum, intellexerunt non directam et immediatam, sed mediante Intuitione seu contemplatione Sub­ stantiarum Separatarum. At hoc est rursus contra fidem ca­ tholicam quae docet hominis beatitudinem formalem essen­ tialiter consistere in visione intuitiva et etiam faciali ipsius divinae essentiae, «nulla mediante creatura in ratione obiecti risi se habente, sed divina essentia immediate se nude, clare*I— 1 Quaestio disp. de Spiritualibus Creaturis^ io. ’ lerm., 9, 24. Cf. I-Π, 3> 7 sed contra, et corp. a. I—De Hominis**·· 98 II P. Q. I. Sect. II.—De ultima differentia beatitudinis formalis et aperte se ei ostendente» Est ergo contra fidem catholicam medium cognitionis Dei, quod nobiliores philosophi huius scholae excogitarunt. Denique, ex parte principii huius cognitionis quod, se­ cundum philosophos, est naturalis vis animae humanae, qua nata est continuari cum Intelligentia Agente eaque mediante cum ceteris Intelligentiis et cum Deo: at fides catholica docet hanc cognitionem immediatam ipsius divinae essentiae excedere omnem potentiam activam naturalem cuiuscumque naturae creatae et creabilis, ideoque principium eius pro­ prium esse supernaturale, nempe lumen gloriae, secundum illud: «gratiam et groriam dabit Dominus» 1 2, et illud: ((gratia > Dei vita aeterna» 3; cui consonat illud: «in lumine tuo vide­ bimus lumen»4. Unde et Ecclesia damnavit sequentem pro­ positionem beguardorum et beguinarum: «quod quaelibet intellectualis natura in seipsa naturaliter est beata, quodque anima non indiget lumine gloriae ipsam elevante ad Deum videndum et eo beate fruendum» 5. Immo et Averroes putavit hominem in hac vita posse propriis viribus finalem hanc beatitudinem acquirere, cui beguardi et beguinae consentiebant; horum tamen senten- l tiam damnavit Ecclesia, scilicet: «quod homo potest ita finalem beatitudinem secundum omnem gradum perfectionis in praesenti assequi, sicut eam in vita obtinebit aeterna»6. Neque aliud dici potest, nempe cognitio directa et imme· diata Dei sub quacumque forma proponatur. Non quidem sub forma theologorum arabizantium, hoc est, | ponentium intellectum agentem esse Deum ipsum. Primo, quia sequeretur unitas intellectus agentis apud omnes homines 1 et consequenter etian intellectus possibilis, qui naturaliter proportionatus est intellectui agenti. Quo semel posito, cum ai 1 Benedictus XII, Constitutio dogmatica ^Benedictus Deus*, Denz., n.° 580. 3 Psalm. 83,12. 3 Rom., 6, 23. * Psalm. 35,10. 6 Concilium \ iennense, Denz., n.° 475. • Concilium Viennense, Denz., n.° 474. Cap. unicum.—Non consistit in actu sapientiae sublimioris 99 anima humana non sit rationalis seu intellectiva nisi in quan­ tum habet potentiam intelligendi, sequeretur unam esse animam intellectivam omnium hominum; quod adversatur definitioni Concilii Lateranensis V supra citatae de anima­ rum multiplicatione pro corporum quibus infunduntur mul­ titudine \ Deinde, quia cum anima intellectiva, iuxta fidem catho­ licam, sit vere, per se et essentialiter humani corporis forma 2, ex quo identificatur cum ipso Deo secundum hos theologos arabizantes, sequeretur Deum esse formam substantialem corporis nostri; quod est renovare pantheismum insanum Amaurianorum, a Concilio Lateranensi IV damnatum 3. Tertio, quia sequeretur confusio ordinis naturalis et supematuralis. Nam vel omnis cognitio humana esset superna­ turalis, hoc est, ex ipso Deo directe et immediate revelante supra facultatem naturae; vel esset naturalis, saltem ut pos­ tulata ab ipsa anima humana quae, utpote intellectualis naturae, naturaliter exigit posse intelligere. Quod est contra definitionem Concilii Vaticani dicentis quod «perpetuus Eccle­ siae Catholicae consensus tenuit et tenet duplicem esse or­ dinem cognitionis non solum principio sed obiecto etiam distinctum: principio quidem, quia in altero naturali ratio­ ne, in altero fide divina cognoscimus; obiecto autem, quia praeter ea ad quae naturalis ratio pertingere potest, credenda nobis proponuntur mysteria in Deo abscondita quae, nisi revelata divinitus, innotescere non possunt» 4. Quam quidem confusionem fidei et rationis, theologiae et philosophiae, naturae et gratiae, conceptis verbis asserebant illi theologi 5. Quarto, quia tota vis intelligendi in nobis esset ex re­ ceptione talis illuminationis divinae, et ita intellectus ipse divinus esset quo intelligeremus actu quacumque intellec- 1 Concilium Lateranense V, Denz., n.° 738. 2 Concilium Viennense, Denz., n.° 481; Concilium Lateranense V, ibid., n.° 738. 3 Concilium Lateranense IV, Denz., n.° 433· 4 Concilium Vaticanum, n.° ΐ·795· 6 Supra, n.° 187. 100 II P. Q. I. Sect. II.—De ultima differentia beatitudinis formalis tione: quod repugnat vitalitati intellectionis, quae essentia­ liter postulat esse ab intrinseco principio. Neque sub forma ontologistarum, quae multipliciter est ab Ecclesia damnata \ Rmus. Rota, episcopus Guastallenis, conatus est ut Ontologismus in Concilio Vaticano damna­ retur, et hac de causa proposuit ut caput II Constitutionis k de fide catholica emendaretur sequenti modo: «eadem Sancta Mater Ecclesia tenet et docet Deum rerum omnium prin­ cipium et finem, licet lucem inhabitet inaccessibilem eumque , nullum hominum unquam viderit sed nec videre possit non solum facie ad faciem, quod solis in coelo beatis concessum est, sed nec simplici mentis nostrae intuitu, dum peregrinamur in corpore, naturaliter videri ac contemplari liceat; tamen per speculum et in aenigmate, naturali scilicet lumine rationis per res creatas veluti per gradus ad illam ascendendo eius exsistentiam praecipuasque illius perfectiones certo cognosci posse, cum dicat Apostolus (Rom., I, 20): invisibilia ipsius a creatura mundi, per ea quae facta sunt, intellecta, conspi­ ciuntur» 1 2. Cui emendationi addebat canonem correspondentem: «si quis dixerit Deum per visionem immediatam seu intuitum in hac vita naturalibus viribus percipi posse, aut in illo omnia directe videri et contemplari, a. s.» 3. Quod si huiusmodi emendationes non fuerint admissae a Commissione conciliari, causa fuit non res, sed opportu­ nitas. Data enim gravitate materiae, non oportebat «sic quasi accidentaliter et incidenter pertractari», sed debebat «Con­ cilio proponi» ac deinde «conciliariter tractari»4: ad rem autem quod spectat, «verum a falso forsan latum crinem distat»56. Qua de causa, ut pro votis Concilii «res ista serio et con1 Denz., nn. 1.659-1.665; 1.891-1.899. 2 Acia Concilii Vaticani, ed. cit., t. 51, coi. 262. 3 Acta Concilii Vaticani, loc. cit., coi. 270. 4 VINCENTIUS Gasser, Episcopus Brixiensis, Relatio coram Patribus Concilii, ad emendationem secundam, Acta, ed. cit., t. 51, coi. 273. 6 V. Gasser, ibis., ad emendationem sexagessimam secundam, Acta, loc. cit., coi. 294. ’ Cap. unicum.—Non consistit in actu sapientiae sublimioris 101 ciliariter» ponderaretur 1, Cardinales Riario-Sforza et Pecci Postulatum Concilio direxerunt in quo, pluribus adhibitis ra­ tionibus, petebant ut sequens propositio sollemniter dam­ naretur: «naturalis est homini cognitio Dei immediata et directa»a. Ac revera, cognitio Dei immediata et intuitiva idem est ac visio facialis divinae essentiae, utpote non medio discursu neque media specie intelligibili creata. Atqui visio facialis divinae essentiae non est ulli creaturae naturalis multoque minus id quod primo cognoscitur; quia, secundum fidem catholicam, in hac visione consistit essentialiter beatitudo supernaturalis123, quae nulli creaturae intellectuali naturaliter convenire potest4: secus omnes homines ab initio usus ra­ tionis essent perfecte beati, neque circa beatitudinem suam errare possent, quod manifeste falsum est5. lure ergo S. Thomas scripsit: «quidam dixerunt quod primum quod a mente humana cognoscitur, etiam in hac vita, est ipse Deus qui est Veritas Prima, et per hunc omnia alia cognoscuntur. Sed hoc aperte falsum est; quia cognoscere Deum per essentiam est hominis beatitudo [supernaturalis]; unde sequeretur omnem hominem beatum esse. Et praeterea, cum in divina essentia omnia quae dicuntur de ipsa sint unum, nullus erraret circa ea quae de Deo dicuntur: quod experimento patet esse falsum. Et iterum ea quae sunt prima in cognitione intellectus oportet esse certissima; unde intellectus certus est se ea intelligere: quod patet in proposito non esse. 1 V. Gasser, ibid., col. 294. 2 Acta Concilii Vaticani, ed. cit., t. 53, coi. 603-608. 3 Benedictus XII, Constitutio Dogmatica «Benedictus Deus», Denz., n.0 530. 4 Concilium Viennense, Denz., nn. 474-475; Concilium Vati­ canum, n.° 1.786. 5 Hinc recte scribebat Zarelli: «si vera esset ontologorum senten­ tia, omnes homines naturaliter essent beati comprehensores, et Deum ipsum vere possiderent; nec ratio esset cur ulterius Cristo, redemptione tt Ecclesia indigerent» (Sist. fil. di Gwberti, cap. 10, p. 3°» Pangi, 1848), foedatum Card. Riario-Sforza et Pecci, n.° 10; Acta Concilii Vaticani, t. 53, coi. 607). 102 II P. Q. I. Sect. II.— De ultima differentia beatitudinis formalis Repugnat etiam haec positio auctoritati Scripturae, Exod., 33, 2o: non videbit me homo et vivet» *. Ut haec vitarent, ontologistae distinguebant inter intuitionem beatificam et intuitionem ontologisticam ipsius Dei: «inter veritates intelligibiles quas idealiter aprehendimus, imprimis reponitur Deus, cuius intellectio, licet ab intuition beatorum essentialiter distincta, non ad imaginem representativam, sed ad Deum ipsum terminatur»1 2. Quod, ut intel· ligibile redderetur, distinguebant inter essentiam et sub­ stantiam Dei: beati vident divinam essentiam visione intuitiva; nos autem non videmus intuitive essentiam divinam, sed solum divinam substantiam. At hoc effugium puerile est; quia, ut optime argumen­ tantur Cardinales Sforza et Pecci, cum Deus sit omnino simplex, nulla est in eo distinctio inter essentiam et sub- ’ stantiam. Aliunde ontologistae abhorrent a cognitione abstractiva et solum admittunt intuitivam. Non ergo per cogni­ tionem intuitivam potest videri substantia Dei non visa Dei essentia, quasi abstraendo substantian ab essentia, sed ne­ cessario utraque videtur 3. I Alii distinguebant inter essentiam divinam et rationes 1 creaturarum in ea exsistentes: per visionem ergo ontologistarum non videretur ipsa divina essentia vel substantia secundum se, sed solum prout est exemplar ideale crea­ turarum. At hoc rursus preoccupaverat S. Thomas, quia in co­ gnitione intuiti va Dei non est possibile videre Deum ut exemplar ideale creaturarum nisi videatur ipsa divina essentia | secundum se: «non est autem possibile, ait S. Thomas, quod aliquis videat rationes creaturarum in ipsa divina essentia, ita 1 In librum Boetii «De Trinitate*, i, 3. Cf. Postulatum Card. RiarioSforza et Pecci, nn. 2-4, 6-8, op. et loc. cit., coi. 604-606. 2 L. Branchereau, in serie propositionum de quarum veritate iudicium postulavit a S. Officio, prop. 13. At S. Officium respondit eas, sicut et alias damnatas die 18 septembris 1861, tuto doceri non posse. Vide Thomam Zigliara, O. P., Della luce intellettuale a dell' Ontologismo, lib. III, P. II, cap. ii, ed. cit., t. II, pp. 159-160. 3 Card. Sforza et Pecci, Postulatum, n.° 5, op. et loc. cit., coi. 605. Cap. unicum—Non consistit in actu sapientiae sublimioris 103 quod eant non videat: tum quia ipsa divina essentia est ratio omnium quae fiunt, ratio autem idealis non addit super di­ vinam essentiam nisi respectum ad creaturam; tum etiam quia prius est cognoscere aliquid in se, quod est cognoscere Deum ut obiectum beatitudinis, quam cognoscere illud per comparationem ad alterum, quod est cognoscere Deum se­ cundum rationes rerum in ipso exsistentes» \ Postremo alii distinguebant inter cognitionem divinae essentiae claram et obscuram, dicentes quod beati in patria habent intuitionem claram essentiae divinae, nos vero solum obscuram. At hoc est confundere ordinem naturalem cum superna­ tural!, quia cognitio clara et cognitio obscura eiusdem obiecti immediata non distinguuntur secundum essentiam suam, sed solum modaliter et gradualiter; et tamen constat visionem Dei suapte natura excedere omnes vires naturales cuiuscumque intelligentiae creatae et creabilis 2. Unde S. Thomas impugnat dicentes «quod Deum per essentiam videre non solum contingit in patria, sed in via, quamvis non ita perfecte in via sicut in patria», scribens: «in hoc unaquaeque natura rationalis beata est quod essentiam Dei videt, non ex hoc quod ita limpide vel plus vel minus eam videt. Non igitur visio beati a visione viatoris distinguitur per hoc quod est perfectius et minus perfecte videre, sed per hoc quod est videre et non videre»3. Neque amplius valet distinctio cognitionis immediatae Dei in actualem et habitualem, qua utebantur Milone et Fabre, ac si habitualis esset cognitio in memoria et actualis in ipso intellectu (Milone); vel habitualis esset ipsum lumen in­ tellectuale subiectivum, nempe ipsa vis intelligendi, et ac­ tualis esset ipse actus cognoscendi (Fabre). Nam etiam sub primo respectu est damnata haec immediata cognitio a S. Officio 4; et merito, quia cognitio memoriae intellectivae non 1 II-II, 173, I. Vide etiam De Verit., 12, 6. 1 Concilium Vaticanum, Denz., nn. 1.786, 1.797. ’ De Verit., 18, 1. 4 Denz., n.° 1.659. 104 II P. Q. I. Sect. II.—De ultima differentia beatitudinis formalis differt re a cognitione ipsius intellectus, cum non sit potentia realiter distincta ab intellectu \ et solum videtur esse di­ stinctio sicut inter cognitionem inconsciam et cognitionem consciam, quae certe non est distinctio essentialis in genere cognitionis; unde non esset differentia essentialis inter intuitionem ontologistarum et intuitionem beatificam. Sub alio vero respectu sequeretur nos primo cognoscere lumen increatum Dei ut nobis per creationem confert naturam intel­ lectualem, quod S. Thomas fortiter impugnat, scribens «alii dicunt quod divina essentia non est primum cognitum a nobis in via, sed influentia luminis ipsius, et secundum hoc Deus est primum quod a nobis cognoscitur. Sed hoc etiam stare non potest, quia prima lux influxa divinitus in mentem est lux naturalis per quam constituitur vis intellectiva: haec autem lux non est primum cognita a mente, neque cognitione qua cognoscitur an est, quia intellectum nos habere non percipimus nisi in quantum percipimus nos intelligere... Nullus autem intelligit se aliquid intelligere nisi in quantum intelligit aliquod intelligibile. Ex quo patet quod cognitio alicuius intelligibilis praecedit cognitionem qua quis co­ gnoscit se habere intellectum. Et sic influentia lucis intelli­ gibilis naturalis non potest esse primum cognitum a nobis, et multo minus quaelibet alia influentia lucis»1 2. Neque sub forma intuitionis tarum antnntellectuahum, qui ad eundem errorem perveniunt opposita via. «Rem enim sic eddisserunt: in sensu religioso quendam esse agnoscendum cordis intuitum, quo homo ipsam, sine medio, Dei realitatem attingit, tantamque de Dei exsistentia haurit persuassionem deque Dei tum intra tum extra hominem actione, ut persuassionem omnem, quae ex scientia peti possit, longe antecellat»3. Quam positionem merito damnavit Pius X in sua Encyclica Pascendi dominici gregis: tum quia errorem protestantium de religione personali et pseudo-mysticorum quietis1 1,79, 7a In librum Boetii *De Trinitate*, i, 3. 8 Pius X, Encyclica Pascendi dominici gregis, Denz., n.° 2.081 Cap. UNICUM.—Non consistit in actu sapientiae sublimioris 105 tarum restaurat, qui ad illuminationem quandam interiorem intime expertam confugiebanttum quia, iuxta intuitionistas, nihil cadit sub hac experientia nisi quod immanens nobis est et quatenus immanens, quo fit ut Deus reducatur ad modum quendam humanum, atque ita inducitur pantheis­ ms; tum etiam quia talis intuitio naturaliter exigitur ab humano corde, secundum intuitionistas, atque ideo totus ordo supernaturalis destruitur; tum denique quia sequeretur «religionem quanlibet, ethnicorum minime excepta, ut veram esse habendam; quidni etenim in religione quavis expe­ rientiae huiusmodi occurrant? occurrisse vero non unus asserit»1 2; quod est renovare errorem indifferentismi3. Patet ergo beatitudinem hominis supernaturalem non posse essentialiter consistere in contemplatione Dei: sive mediata, per viam intuitionis Substantiarum Separatarum; sive immediata, per viam illuminationis divinae naturalis, ut dicebant quidam theologi mediaevales arabizantes; aut per viam intuitionis ontologistarum; aut per viam intuitionis cordis seu experientiae religiosae, ut contendebant modernistae. § Π NUM BEATITUDO FORMALIS NATURALIS ESSENTIALITER CONSISTAT IN COGNITIONE DEI PER VIAM INTUITIONIS SUBSTANTIARUM SEPARATARUM 192. Duplex beatitudo formalis naturalis distingui po­ test: una, hominum; alia, angelorum. Licet enim in beatitu­ dine formali supernaturali sint aequales specie homines et angeli, in beatitudine formali naturali specifice differunt. 193. Si ERGO LOQUAMUR DE BEATITUDINE FORMALI ANGE­ LORUM, dicendum EST eam essentialiter consistere in contem­ platione Dei per viam intuitionis propriarum Substantiarum, 1 Denz., n.° 1.273. ’ Pius X, Encyclica Pascendi dominici gregis, Denz., n.° 2.082. > Pius IX. Syllabus, prop. 15-16, Denz., nn. 1.715-1.716. 106 II P. Q. I. Sect. II.—De ultima differentia beatitudinis formalis hoc est, principaliter per viam intuitionis propriae Substan­ tiae uniuscuiusque, secundario vero per intuitionem aliarum Substantiarum Separatarum. 190. Ratio est, quia beatitudo formalis naturalis angeli consistit essentialiter in contemplatione Dei per medium et modum naturaliter perfectissimum eique connaturalem. Atqui propria substantia uniuscuiusque angeli aliorumque angelo­ rum est medium connaturale quo angeli Deum naturaliter contemplantur, ita quidem ut modus attingendi hoc medium perfectissimus est intuitio propriae substantiae uniuscuiusque et consequenter propriae substantiae ceterorum. Angelus enim, cum non sit discursivus, sed intuitivus, Deum contemplatur seu contuetur in creatura cognita sicut in medio. Patet autem creaturam pure spiritualem altiorem ac nobiliorem effectum Dei esse quam creaturae corporales. Per medium ergo pure spirituale, quod ceteroquin est pro­ prium obiectum intellectus angelici \ angelus Deum con­ tuetur. Attamen hoc medium non penetratur aequaliter ab angelo. Nam medium quod est propria substantia, adaequate et perfecte penetrat; medium vero, quod sunt aliorum angelo­ rum substantiae, cognoscit secundum modum propriae sub­ stantiae, atque ideo minus perfecte et adaequate, cum substantia unius angeli differat specie a substantia cete­ rorum. Ergo in contuitione Dei in propria substantia unius­ cuiusque angeli et consequenter in substantia ceterorum angelorum, essentialiter consistit formalis beatitudo naturalis angelorum. Ad rem S. Thomas: «contingit enim ex effectu cognoscere causam multipliciter. Uno modo, secundum quod effectus sumitur ut medium ad cognoscendum de causa quod sit et quod talis sit, sicut accidit in scientiis quae causam demon­ strant per effectum. Alio modo, ita quod in ipso effectu videatur causa, in quantum similitudo causae resultat in effectu, sicut homo videtur in speculo propter suam simili­ tudinem. Et differt hic modus a primo; nam in primo sunt 1 i, I2> 4· Cap. unicum.—Non consistit in actu sapientiae sublimioris 107 duae cognitiones, effectus et causae, quarum una est alterius causa, nam cognitio effectus est causa quod cognoscatur eius causa; in modo autem secundo una est visio utriusque, simul enim ut videtur effectus videtur et causa in ipso. Tertio modo, ita quod ipsa similitudo causae in effectu sit forma qua cognoscit causam suus effectus, sicut si arca haberet intellectum et per formam suam cognosceret artem a qua talis forma vehit eius similitudo processit... Substantiae autem Separatae cognoscunt Deum per suas substantias sicut causa cognoscitur per effectum: non autem primo modo, quia sic eorum cognitio esset discursiva; sed secundo modo, in quantum una videt Deum in alia: et modo tertio, in quantum quaelibet videt Deum in seipsa»* 1. Et ideo per hanc ultimam contuitionem Dei S. Doctor definit naturalem beatitudinem angelorum, «qua [scilicet unusquisque angelus] cognoscit Verbum per eius similitu­ dinem in sua natura relucentem»2; nam altissima et perfectis­ sima «cognitio Dei, ad quam angelus naturaliter pervenire potest, est ut cognoscat ipsum per substantiam angeli videntis» 3. 195. SI AUTEM DE FORMALI BEATITUDINE NATURALI HO­ MINIS LOQUAMUR, DISTINCTIONE OPUS EST PRO DUPLICI STATU ANIMAE UNITAE CORPORI ET ANIMAE A CORPORE SEPARATAE. Ergo in vita praesenti, beatitudo naturalis hominis non con­ sistit essentialiter in cognitione Dei per viam intuitionis Substan­ tiarum Separatarum. Cuius ratio multiplex est. Primo quidem, quia adversa sententia, quae est Averrois et aliorum, falso nititur supposito de intellectu agente et possibili separato. Si enim ita esset, homo non esset vere et essentialiter rationalis naturae, quia vere et essentialiter non esset intelligens; quod est contra ipsam definitionem hominis qua dicitur animal rationale. Et tamen experimur nos revera intelligere atque ideo habere intellectum; et, cum intellectio sit actus maxime vitalis, de 1 III Contra Gent., cap. 49, arg. 1. 1 I, 62, i ad 3. Vide etiam 56, 3· ’ De Verit.y 8, 3. 108 II P. Q. I. Sect. II. De ultima differentia beatitudinis formalis necessitate debet esse nobis immanens et a principio intrin­ seco proveniens 1. Secundo, quia in statu unionis animae ad corpus non est nobis naturaliter possibilis intuitio Substantiarum Separata­ rum. In hoc enim statu non intelligimus quidquam nisi in sensibilibus aut ex sensibilibus intellectis per discursum, ut experimur omnes. Atqui Substantiae Separatae non sunt in sensibilibus, ut per se notum est, cum ob hoc Separatae dicantur; neque etiam ex sensibilibus possunt quidditative cognosci: tum quia non sunt propria causa efficiens mundi corporei atque ideo earum exsistentia certo demonstrari ne­ quit quasi causa ex effectibus; tum etiam quia res corporales non sunt univocae cum illis, sed alterius ordinis, et conse­ quenter ex sensibilibus —etiamsi essent proprii effectus Sub­ stantiarum Separatarum— non posset adaequate cognosci earum natura 2. Ceterum, cognitio intuitiva contradistinguitur a cognitio­ ne demonstrativa sicut immediata a mediata seu non discursiva a discursiva. Unde, licet per viam scientiarum specula­ tivarum ex sensibilibus intellectis possemus cognoscere quid­ ditatem Substantiarum Separatarum, haec tamen cognitio non esset quidditativa neque intuitiva et directa. Tertio quia, etiamsi possibilis esset nobis haec intuitio in statu unionis ad corpus, beatitudo tamen naturalis in ea fundata esset plerisque hominibus prorsus inassequibilis. Ponunt enim ut conditionem requisitam ad unionem animae nostrae cum Intelligentia Agente quod intellectus in habitu fuerit completus, hoc est, quod omnes scientias speculativas, quibus materialia et sensibilia cognoscimus, perfecte et com­ plete acquisierimus et possideremus. Hoc autem vix uni homini contingit; nam «intelligere omnia quae dicuntur ab eis intelligibilia speculata, vel est impossibile alicui homini, vel adeo rarum quod nulli unquam homini hoc accidit in statu huius vitae, nisi Christo qui fuit Deus et homo. Unde 1 II Contra Gent., cap. 59 et 76. J /n/ii,™» Boem .De Trinitate,, 6, 3-4; Quaestio disp. De Anima 16; III Contra Gent., cap. 42-46; I, 88, 1. Cap. unicum.—Non consistit in actu sapientiae sublimioris 109 impossibile est quod hoc requiratur ad felicitatem huma­ nam» \ Ac revera, «nec ipsi nec aliqui, quantumcumque in scien­ tiis speculativis studiosi et periti, ausi sunt talem perfectio­ nem de se profiteri; quinimmo omnes plurima a se asserunt ignorata»12. lure ergo S. Thomas argumentatur: «intelligere omnia intellecta materialia vix contingit alicui in hoc mundo, et sic nullus vel paucissimi ad felicitatem pervenirent; quod est contra Philosophum, in I Ethicorum, qui dicit quod felicitas est quoddam bonum commune quod potest provenire omni­ bus non orbatis ad virtutem: est etiam contra rationem quod finem alicuius speciei ut in paucioribus consequantur ea quae continentur sub specie»3. 196. At in statu separationis animae a corpore, beatitudo naturalis hominis essentialiter consistit in contuitione Dei in propria essentia animae sicut in suo effectu, principaliter; se­ cundario autem et ex consequenti, in contuitione Dei in essentia aliarum animarum separatarum; ac finaliter Substantiarum Separatarum. Ratio est quia, ut optime ait Witelo, «quaecumque di­ cuntur de Intelligentia, eadem fere dici possunt de anima separata; fere autem dicitur, quia inferioris ordinis natura est anima quam Intelligentia, licet non affectu et gratia, et ideo Intelligentiae subtilioris potentiae sunt naturae» 4. Sicut ergo angeli non habent nisi faciem superiorem intellectus ad supe­ riora et divina, ita in anima separata «aspectus eius non ordinabitur ad aliqua inferiora ut ab eis accipiat, sed erit absolutus, potens a Superioribus Substantiis influentiam reci­ pere sine inspectione phantasmatum, quae tunc omnino non erunt; et per huiusmodi influentiam reducetur in actum, et sic seipsam cognoscet directe, suam essentiam intuendo, et non a posteriori sicut nunc accidit. 1 1 3 4 apud Quaestio disp. De Anima, 16. III Contra Gent., cap. 44, arg. 3. I, 88, I, § quarto. W1TELO, Liber de Intelligentiis, p. 51? 2.1-25, ed. Cl. Baeumker, BGPM, Bd. Ill, hft. 2, Münster i. W., 1908. 110 IIP. Q. I. Sect. II.—De ultima differentia beatitudinis formalis Sua autem essentia pertinet ad genus Substantiarum Separatarum intelligibilium et eundem modum subsistendi habet, licet sit infima in hoc genere: omnes enim sunt formae subsistentes. Sicut igitur una aliquarum aliarum Substantiarum Sepa­ ratarum cognoscit aliam intuendo substantiam suam, in quantum in ea est aliqua similitudo alterius Substantiae cognoscendae, per hoc quod recipit influentiam ab ipsa vel ab aliqua altiori Substantia [Deo scilicet], quae est com­ munis causa utriusque; ita etiam anima separata, intuendo directe substantiam suam, cognoscet Substantias Separatas secundum influentiam receptam ab eis vel a Superiori causa, scilicet Deo: non tamen ita perfecte cognoscet Substantias Separatas naturali cognitione sicut ipsae cognoscunt se invicem, eo quod anima est infima inter eas et infimo modo recipit intelligibilis luminis emanationem» \ Sic ergo anima separata «seipsam per seipsam intelliget», hoc est, sine specie impressa intelligibili intermedia; alias autem animas separatas et Angelos intelliget per species intelligibiles a Deo naturaliter, pro illo statu, impressas1 2, quae in intellectu possibili animae separatae recipiuntur se­ cundum modum eius: «sic enim intelligitur aliquod secundum quod est in intelligente; est autem aliquid in altero per mo­ dum eius in quo est. Modus autem substantiae animae I separatae est infra modum substantiae angelicae, sed est conformis modo aliarum animarum separatarum [cum omnes animae separatae sint eiusdem speciei atomae]. Et ideo de aliis animabus separatis perfectam cognitionem habet; de angelis autem imperfectam et deficientem, loquendo de co­ gnitione naturali animae separatae» 3. Itaque anima separata Deum contuetur in seipsa, in aliis animabus separatis et in Substantiis Separatis sicut in effectu proprio Dei, diversimode tamen; quia seipsam per seipsam sine media specie intel1 Quaestio disp. De Anima, 17. 2 Quaestio disp. De Anima, 17 ad 4; I, 89, 2 ad 2. 3 I, 89, 2. Vide etiam II Contra Gent., cap. 81, § Quod autem quinta ratio proponebat. Cap. unicum.—Non consistit in actu sapientiae sublimioris 111 ligibili impressa intuetur perfectissime; alias autem animas separatas, per species intelligibiles a Deo naturaliter impres­ sas et quidem cognitione perfecta, licet minus quam suiipsius, quantum in ordine naturali possibile est; minus vero perfecte in intuitione Substantiarum Separatarum; ac denique imper­ fecte per species rerum sensibilium acquisitarum tempore unionis ad corpus, quas in statu separationis conservatU Quae cum ita sint, dicendum est beatitudinem formalem naturalem animae separatae primo et per se consistere in contuitione Dei sine habitu intellectuali, hoc est, sine specie intelligibili impressa, licet media propria essentia visa; se­ cundario vero et ex consequenti in contuitione Dei medio habitu intellectuali, idest speciebus intelligibilibus impressis aliarum animarum separatarum et angelorum. In quo eius beatitudo excedit beatitudinem naturalem ipsius in hac vita, sicut naturalis beatitudo angelorum excedit naturalem beati­ tudinem hominum. Unde, nisi peccatum in hac vita contractum vel com­ missum impediat amorem naturalem efficacem Dei super omnia, qui omnino requiritur ad beatitudinem ut ultima dispositio et ut sequela naturalis eius, ut patet ex supra dictis12, omnes animae separatae naturalem suam beatitudi­ nem natae sunt obtinere ac de facto obtinerent, eo quod naturaliter omnes obtinent contuitionem Dei modo praedicto. Qua semel obtenta, ratione status est inamissibilis et in per­ petuum duratura, quia ratione status est immutabilis eius voluntas in bono vel in malo quod sibi ut finem ultimum semel praefixit. Ut enim egregie argumentatur S. Thomas, «anima est in statu mutabili quamdiu corpori unitur, non autem postquam fuerit a corpore separata. Dispositio enim animae movetur per accidens secundum aliquem motum cor­ poris; cum enim corpus deserviat animae ad proprias opera­ tiones, ad hoc ei naturaliter datum est ut in ipso exsistens perficiatur quasi ad perfectionem mota. Quando igitur erit i corpore separata, non erit in statu ut moveatur ad finem, 1 1,89,5. 2 Supra, nn. 171-172. 112 II P. Q. I. Sect. II.—De ultima differentia beatitudinis formalis sed ut in fine adepto quiescat. Immobilis igitur erit voluntas eius quantum ad desiderium ultimi finis» Neque tamen postquam reassument corpora in resurre­ ctione immobilitatem amittet, quia «corpora in resurrectione disponentur secundum exigentiam animae, non autem animae immutabuntur per corpora»12. Et sic omnes difficultates contra conditiones verae bea­ titudinis, etiam naturalis, quae urgebant in beatitudinem huius vitae ope scientiarum speculativarum 3, disparent, si ultima hominis beatitudo naturalis ponatur post hanc vitam, tam ante reassumptionem proprii corporis, quam post; quia corpus accidentiahter se habet ad ipsam. Unde S. Doctor, postquam ostendit ex diversis philosophorum sententiis «quantam angustiam patiebantur hinc inde eorum praeclara ingenia», concludit: «a quibus angustiis liberabimur si pona­ mus... hominem ad veram felicitatem post hanc vitam per­ venire posse, anima hominis immortali exsistente, in quo statu anima intelliget per modum quo intelligunt Substantiae Separatae. Erit igitur ultima felicitas [naturalis] hominis in cognitione Dei quam habet humana mens post hanc vitam, per modum quo ipsum naturaliter cognoscunt Substantiae Separatae»4. Haec tamen non ex pura philosophia scimus, quae capax non est sciendi cum certitudine exsistentiam et modum co­ gnoscendi Substantiarum Separatarum, neque ideo modum quo anima separata cognoscit; sed ex theologia sacra, quae : exsistentiam et naturam Angelorum penitius investigat et modum essendi et cognoscendi animae separatae, maxime per viam analogiae cum Deo ex revelatione cognito quantum ad angelos, et ex analogia cum angelis sic cognitis quantum ad animas separatas. Merito ergo S. Thomas hanc solutionem tribuit doctrinae catholicae, dicens: «et haec est sententia nostrae fidei de intel1 IV Contra Gent., cap. 95. 2 IV Contra Gent., cap. 95 in fine. Cf. De Verit, 24 11 3 Supra, n.° 182. 4 III Contra Gent., cap. 48, circa, finem. Cap. unicum,—Non consistit in actu sapientiae sublimioris 113 ligendo Substantias Separatas a nobis post mortem, et non in hac vita» \ Art. 3.—Difficultates enodantur 197. Semper sibi constans in methodo theologiae pro­ sequenda, S. Doctor primam difficultatem movet ex aucto­ ritate Patrum Ecclesiae, quae est locus proprius argumenta­ tionis theologicae; alias vero duas, ex ratione, quae locus secundarius et quasi ex extraneis est in Sacra Doctrina 12. Est ergo processus vere theologicus, et quidem, pro indole doctrinae Sacrae, a maiori ad minus. Sed et inter duas difficultates ex ratione —quae revera sunt duo potissima argumenta quibus philosophi arabes ni­ tebantur ad suam de hominis beatitudine sententiam profe­ rendam— ordo quidam logicus invenitur a maiori ad minus. Nam secunda difficultas exhibet argumentum proprium, fun­ datum in productione animae humanae ab angelis, quasi arguens ex propria causa efficienti ad propriam causam fina­ lem quae est beatitudo. Terta vero continet argumentum analogicum, etiam abstracta vel negata causalitate efficienti angelorum in animas humanas, et nititur in proportionalitate quae viget inter corpus et animam quae est finis corporis ex una parte, et inter animam et angelos ex alia. 198. Prima difficultas (ex auctoritate Patrum Ecclesiae), luxta S. Gregorium, beatitudo formalis hominis consistit in hoc quod homo intersit festis angelorum 3. Atqui interesse festis angelorum est eos videre et contemplari. Ergo beatitudo formalis hominis consistit in vissione et contemplatione angelorum. 199. Respondetur. Trans, maior. Dist. min.: interesse festis angelorum est eos videre et contemplari, unice vel 1 III Contra Gent., cap. 45 in fine. 1 I, i, 8 ad 2. 3 S. Gregorius Magnus, Lib. II homil. in Evangel., hom. 26, n.° io, ML. 1.202. 8.—De Hominis***· 114 II P. Q. I. Sect. IL—De ultima differently beytitudinis formalis saltem principaliter, nego; una cum visione et contempla­ tione Dei, secundario tamen et post Deum, conc. Et nego consequens et consequentiam. Sensus verborum S. Gregorii non est quem obiiciens suspicatur. Contraponit S. Gregorius festa angelorum cele­ brantium in coelis sollemnitatem Christi resucitati, festis hominum in terris eandem sollemnitatem celebrantium. Angeli in coelis •vident Christum resuscitatum et gloriosum; nos in terris credimus tantum, et nondum videmus Christum resuscitatum et gloriosum. Interesse autem festis angelorum non est per se ad videndos angelos, quia festa angelorum non sunt de ipsis, sed de Christo resuscitato et glorioso, sedente ad dexteram Patris; et vult dicere simul cum eis et inter eos esse, videntes et contemplantes gloriam Patris et Filii resuscitati a mortuis et sedentis ad dexteram eius: sicut interesse festis hominum non est per se ad videndos homines sollemnia celebrantes, sed ad recolendum triumphum et gloriam Christi resuscitati, sedentis ad dexteram Patris sui. Et ait S. Gregorius: «quid prodest interesse festis hominum, si deesse contingat festis angelorum?» Hoc est, quid prodest in terris credere et recolere gloriam Christi et Patris, si non pervenimus ad eam in coelis videndam, propter peccata nostra? Ideo, dum assistimus festis hominum, cogitare de­ bemus de festis angelorum, et conandum ut illis interesse possimus, vitando peccata, et mores nostros ad Christum componendo. Qui quidem sensus perspicuus est in contextu S. Gregorii: «Hoc ergo, inquit, frates carissimi, tota intentione pertime­ scite, hoc apud vos sollicita mente cogitate. Ecce paschalia sollemnia agimus; sed ita vivendum est nobis ut pervenire ad aeterna festa mereamur. Transeunt cuncta quae temporaliter festiva celebrantur: curate, qui his sollemnitatibus interestis, ne ab aeterna sollemnitate separemini. Quid prodest interesse festis hominum, si deesse contingat festis angelorum? Umbra venturae sollemnitatis est sollemnitas praesens: idcirco hanc annue agimus ut ad illam, quae non est annua sed continua, perducamur; cum haec statuto tempore geritur, ad illius desiderium memoria nostra refricatur. Frequentatione CAp. unicum.—Non consistit in actu sapientiae sublimioris 115 ergo gaudii temporalis ad aeterna gaudia mens incalescat et > ferveat, ut de veritate laetitiae perfruatur in patria quod umbra gaudii meditatur in via. i Vitam ergo vestram, frates, mores que componite» Ac revera, festum angelorum est in coelis esse et videre semper faciem Dei, secundum illud: «videte ne contemnatis unum ex his pusillis; dico enim vobis, quia Angeli eorum in coelis semper vident faciem Patris mei qui in coelis est» 12. Nos autem in coelo erimus sicut angeli Dei 3, hoc est, semper ' videntes faciem Patris et Filii et Spiritus Sancti; simulque ’ cum Deo, angelos et alios sanctos. Non tamen erimus beati ex visione angelorum, sed ex sola visione Dei, secundum illud S. Augustini: «qui te et illa novit, non propter illa beatior, sed propter te solum beatus est»4. 200. Secunda difficultas (ex ratione, argumento proprio). Ultima perfectio hominis, quae est eius beatitudo formalis, essentialiter consistit in coniunctione per intellectum cum suo principio, quia ibi est ultimus finis uniuscuiusque ubi est suum primum principium, ut patet ex dictis supra, q. 2, a. 8. Atqui principium essendi et intelligendi animae humanae sunt angeli seu Substantiae Separatae; quia ultima Intelligentia, quae dicitur Intelligentia Agens, causât animas humanas easque intelligibiliter illuminat, sicut ipsa Intel­ ligentia Agens causatur et illuminatur ab Intelligentia Supe­ riori, scilicet nona, et sic inde usque ad Primam. Ergo beati­ tudo formalis animae humanae essentialiter consistit in coniunctione intelligibili eius cum Intelligentia Agente, sci­ licet in continuatione intellectus possibilis eius cum Intel­ ligentia Agente Separata. 201. Respondetur. Conc. mai. Nego minorem et conclu­ sionem. Maiorem concedimus, quia omnino vera est eaque usi sumus ad determinandam veram beatitudinem obiectivam. 1 S. Gregorius Magnus, op. et loc. cit., n.° io, coi. i.202-1.203. 2 Mtt., 18,10. 2 Mtt., 22, 30. ♦ S. Augustinus, Confessiones, lib. V, cap. 4, nn. 32, 708. 116 II P. Q. I. Sect. II.—De ultima differentia beatitudinis formalis Unde S. Thomas saepissime eam adhibet, exempli causa, quando scribit: «in ipso enim est ultima perfectio rationalis creaturae quod est ei principium essendi; in tantum enim unumquodque perfectum est, in quantum ad suum prin­ cipium attingit»1. Sed minor est omnino falsa, utpote contra doctrinam catholicam et contra sanam philosophiam. Contra doctrinam quidem catholicam, quae tenet animas hominum a Deo ipso immediate productas cum corporibus infunduntur, eo modo quo de anima Adae dicitur in Scrip­ tura: «et inspiravit in faciem eius spiraculum vitae»1 2. Et saltem pertinet ad magisterium ordinarium Ecclesiae doctri­ na de animarum humanarum creatione ex nihilo, ut patet ex supra dictis 3. Est etiam contra sanam philosophiam, quae docet animam humanam, cum sit spiritualis et per se subsistens, non posse educi ex potentia corporis, sed solum esse producibilem per creationem. Atqui creatio est solius Dei, cum exclusione . cuiuscumque causae creatae, etiam per modum instrumenti4. Ergo impossibile est animam humanam ab aliqua causa crea­ ta, etiam ab Angelis, produci. Falsum est ergo dicere animas humanas esse ab Intel­ ligentia Agente vel quocumque angelo productas secundum esse. Et similiter secundum lumen intellectuale, quod est ipsa vis seu facultas intelligendi; quia hoc lumen est animae humanae connaturale, et ideo concreatur simul cum ipsa > substantia animae. Et ideo ait S. Thomas: «cum istud lumen intellectuale ad naturam animae pertineat, ab illo solo est a quo animae natura creatur. Solus autem Deus est creator animae, non autem aliqua Substantia Separata, quam Ange­ lum dicimus. Unde signanter dicitur Gen., II, 8, quod ipse 1 I, 12, i. Et alibi expressius: «eodem modo et ordine quo res exeunt a primo principio, reordinantur in ultimum finem, cum idem sit primum principium et ultimus rerum finis» (De Potent., 3, 3, obi. i). Vide etiam II Sent., d. 18, 2, 2; Quaest. disp, de Spiritualibus Creaturis, IO. 2 Gen., 2, 8. 3 Supra, tom. II, n.° 344; t. III, n.o 21. * De Potent., 3, 4; I, 45, 5. Cap. unicum—Non consistit in actu sapientiae sublimioris 117 Deus in faciem hominis spiravit spiraculum vitae. Unde relinquitur quod lumen intellectus agentis non causetur in anima ab aliqua alia Substantia Separata, sed immediate a Deo»\ Pariter S. Augustinus nervose scribit: «Angeli nullam omnino possunt creare naturam; solus unius cuiuslibet natu­ rae, seu magnae seu minimae, creator est Deus, idest ipsa Trinitas, Pater et Filius et Spiritus Sanctus »1 2. Et contra­ rium asserere S. Thomas reputat haereticum 34 vel a fide alienum*. Ceterum, philosophi arabes, quorum est haec obiectio, productionem animarum humanarum ab Angelis explicabant per emanationem quandam naturalem et neces­ sariam potius quam per creationem proprie dictam. In quo dupliciter errabant, et in facto productionis, et in modo 5. Unde peius quid dicebant quam si solam creationem proprie dictam defendissent. Dicendum est ergo quod Deus «ipse immediate eam [= mentem nostram] beatificat et iustificat, sicut et creat» 6; et sic «ultima perfectio intellectus humani est per coiunctionem ad Deum, qui est principium et creationis animae et illuminationis eius»7. Et tamen, data eorum positione de origine animae huma­ nae et de processione Intelligentiarum ab Uno, de neces­ sitate sequebatur ipsorum doctrina de hominis et Angelorum beatitudine, ut fatetur ultro ipse S. Thomas: «secundum illos qui ponunt animas humanas esse ab Angelis creatas, satis conveniens videtur quod beatitudo hominis sit in contem­ platione Angelorum, quasi in coniunctione ad suum prin­ cipium» 8. 1 2 ML. 3 4 5 * 7 • Quaestio disp. De Spiritualibus Creaturis, io. S. Augustinus. De Genesi ad litteram, lib. IX, cap. 15, n.° 26, 34, 403. De Potent., 3, 4. 1,90,3Vide II Sent., d. 2, 2; De Potent., 3, 4; L 90, 3II Sent., d. 23, 2, 1 ad 2. I-II, 3, 7 ad 2. I-II, 7 ad 2. 11δ II P. Q. I. Sect. II.—De Cap. ultima differentia beatitudinis formalis 202. Tertia difficultas (ex ratione, argumento analogico). Ita se habet anima humana ad Substantias Separatas, sicut corpus humanum ad animam humanam, nempe in proportio­ ne potentiae ad actum et inferioris ad superius. Atqui ultima perfectio potentiae est ut coniungatur suo actui, sicut univer­ saliter ultima perfectio naturae inferioris est ut coniungatur naturae superiori. Ergo et ultima perfectio animae humanae, quae est eius beatitudo formalis, essentialiter consistit in coniunctione seu continuatione intelligibili cum Substantiis Separatis. 203. Respondetur. Nego mai. Conc. min. Et nego conclu­ sionem. Hoc etiam argumento utebantur philosophi arabes, nominatim Averroes. At omnino deficiens est. Dupliciter loqui possumus de anima humana relative ad Angelos. Uno modo, secundum eorum naturas seu in ordine ( naturali; alio modo, secundum dona eis a Deo superaddita, seu in ordine supernatural! gratiae et gloriae. Si ergo comparatio fiat in ordine mere naturali, anima humana est essentialiter inferior Angelis, et secundum hoc comparatur eis ut inferius ad superius. At haec comparatio non est sicut effectus ad causam multoque minus sicut po­ tentia ad actum vel sicut materia ad formam; quia neque angelus est causa efficiens animae humanae, neque causa formalis eius sicut anima est causa formalis corporis. Falsum est igitur dicere quod corpus emanat ab anima sicut anima ad Intelligentia et quod Intelligentia Agens informat animam seu mentem sicut anima informat corpus: et sic ruit funda­ mentum conclusionis illatae. Quia tamen Angeli sunt natura sua animabus nostris superiores, ultima perfectio naturalis hominis stat in hoc , quod attingat modum quo angeli Deum naturaliter contem­ plantur; non autem in hoc quod angelos ipsos contempletur, licet in hoc etiam multum perfectionis adipiscatur. Unde S. Thomas recte scribit: «felicitas consistit in applicatione ad id quod superius est. Substantiae autem Separatae sunt, ordine naturae, supra nos; unde ah qualis ratio felicitatis esse potest homini si cognoscat Substantias Separatas, licet per- unicum—Non consistit in actu sapientiae sublimioris 119 fecta eius felicitas sit in cognoscendo Primam Substantiam, scilicet Deum» h Et alio in loco: «in cognitione... Substantiarum Separata­ rum est magna felicitas, etsi non ultima, si tamen perfecte intelligantur: sed anima separata naturali cognitione non per­ fecte eas intelligit»; et ideo, etiam in ordine naturali, Substan­ tiae Separatae non sunt obiectum principale beatitudinis, sed secundarium et accidentale 1 2. Perfecta vero beatitudo in hoc ordine est ut anima Deum cognoscat sicut angeli eum cognoscunt, scilicet per contuitionem Dei in intuitione propriae substantiae sicut in proprio et immediato effectu. Si vero comparemus animam humanam cum angelis in ordine supernatural^ gratiae et gloriae, tunc anima rationalis non est inferior angelis, sed aequalis, quia eiusdem gratiae et gloriae est particeps homo et angelus: unde in coelo erimus sicut Angeli Dei3. Quapropter S. Thomas scribit: «dicta autem positio tollit honorem animarum sanctarum, quibus promittitur angelorum aequalitas [Μττ., XXI, 30] in conse­ cutione ultimi finis; quod non posset esse, si causa essentialiter animae Angelus esset, cum esse causati semper dependeat a sua causa essentiali»4. In hoc ergo ordine omnino deficit obiectio. 1 3 3 4 1,64, i ad i. 1,89, 2 ad 3. Μττ., 22, 30. II Sent., d. 18, 2, 2. QUAESTIO SECUNDA DE ULTIMA DIFFERENTIA BEATITUDI­ NIS SUPERNATURALIS CONSUMMATAE A SUPERNATURAL! BEATITUDINE INCHOATA HUIUS VITAE 204. Dato beatitudinem hominis formalem absolute perfectam non consistere in operatione habitus speculativi naturalis, ultimo videndum est an consistat essentialiter in operatione habitus speculativi supernaturalis. Sunt autem tres classes habituum speculativorum supernaturalium: una habituum propriorum status viae, ut fides theologica; alia, habituum propriorum status termini, ut lumen gloriae; tertia, habituum communium utrique statui, ut dona intellectus, sapientiae et scientiae, ac suo modo habitus Sacrae Theologiae, qui tamen non est formaliter supernaturalis sed radicaliter tantum. Oportet igitur deter­ minare in cuius operatione ex his habitibus supematuralibus speculativis sit reponenda beatitudo formalis supernaturalis hominis. Et ordine ascendenti procedentes, examinabimus: primo, an consistat in operatione habitus proprii status viae; secundo, an consistat in operatione habitus communis viae et termino; tertio, an formaliter consistat in operatione habitus proprii status termini. SECTIO PRIMA BEATITUDO SUPERNATURALIS CONSUMMATA NON CONSISTIT IN COGNITIONE DEI PER HABITUS SUPERNATURALES PROPRIOS STATUI VIAE 205. Duplex est habitus speculativus supernaturalis pro­ prius statui viae: unus, perfectus in ratione habitus, nempe fides theologica; alius, imperfectus in ratione habitus, scilicet prophetia, quae potius est dispositio transiens quam habitus permanens \ Quaeritur ergo an beatitudo formalis supernatu­ ralis sit actus proprius fidei theologicae vel prophetiae. ! 1 II-II, 171, 2. CAPUT PRIMUM BEATITUDO SUPERNATURALIS CONSUMMATA NON CONSISTIT IN COGNITIONE DEI PER FIDEM THEOLOGICAM 206. conclusio est negativa: beatitudo formalis super­ naturalis hominis non consistit in cognitione Dei per fidem theologicam. 207. Probatur, primo, ex auctoritate divina. Docet Apos­ tolus cognitionem Dei per fidem esse imperfectam et ex parte tantum: «ex parte enim cognoscimus...: nunc cognosco ex parte» e contra, cognitionem beatificam Dei, quae est «facie ad faciem», esse cognitionem perfectam et ex toto: docet insuper quod, «cum venerit quod perfectum est evacua­ bitur quod ex parte est»1 2; quod est aequivalenter dicere: cum venerit cognitio beatifica Dei facie ad faciem, evacua­ bitur cognitio Dei «per speculum et in aenigmate» 3, quae est cognitio per fidem. Ergo cognitio beatifica Dei, quae est beatitudo formalis supernaturalis, non consistit in cognitione Dei per fidem: est enim contradictio in adiecto ponere beati­ tudinem formalem in cognitione evacuata. Licet autem non sit de fide quod ipse habitus fidei eva­ cuetur adveniente visione beatifica seu beatitudine formali, est tamen de fide quod evacuatur actus fidei secundum illud Benedicti XII: «visio huiusmodi divinae essentiae eius1 I Cor., 13, 9,12. 2 I Cor., 13, io, 12. 8 I Cor., 13, 12. 126 II P. Q. Π. Sect. I.—De ultima differentia beatitudinis formalis que fruitio actus fidei et spei in eis [animabus beatis] eva­ cuant, prout fides et spes proprie theologicae sunt virtutes» l. Et hoc sufficit ad conclusionem nostram ostendendam, quia beatitudo formalis non consistit essentialiter in habitu, sed in actu, ut patet ex dictis ad a. 2 huius quaestionis2. 208. Secundo, probatur ex ratione theologica, tum a prio­ ri, tum a posteriori. A priori quidem, imprimis argumento proprio propter quid, a definitione ad definitum. De definitione fidei theologicae est esse de non visis, hoc est, de non praesentibus seu pos­ sessis, secundum illud: «est autem fides sperandarum sub­ stantia rerum, argumentum non apparentium»3, et illud: «spes autem quae videtur, non est spes; nam quod videt quis, quid sperat?... Quod non videmus, speramus»4. Et ideo, quamdiu ambulamus per fidem, «peregrinamur a Domino», quasi ab eo absentes eumque nondum possidentes 5. E contra, de definitione beatitudinis formalis est esse de visis, idest de praesentibus seu possessis, cum beatitudo formalis sit essen­ tialiter ipsa possessio beatitudinis obiectivae, ut constat ex dictis ad art. 1 huius quaestionis. Unde Benedictus XII definit animas sanctorum beatas esse, quia «vident divinam essentiam visione intuitiva et etiam faciali, nulla mediante creatura in ratione obiecti visi se habente, sed divina essentia immediate se nude, clare et aperte eis ostendente» 6. Definitio itaque fidei et definitio beatitudinis formalis supernaturalis non solum non sunt idem, sed et e diametro se opponunt; ergo et definitum utraque definitione non solum non est idem, sed e regione oppositum. Quapropter S. Thomas, nervum quaestionis tangens, scribit: «fides autem in sui ratione, habet inperfectionem quae Ben ictus XII, Constitutio dogmatica «Benedictus Deusi, Denz., n.° 530. 3 Supra, nn. 53-55. 3 Heb., ii, i. 4 Rom., 8, 24-25. 5 II Cor., 5, 6. e Benedictus XI, Constitutio dogmatica «Benedictus Deusi, Denz., n.° 530. I Cap. I.—Non consistit in actu fidei theologicae 127 I est ex parte subiecti, ut scilicet credens non videat id quod I credit; beatitudo autem de sui ratione habet perfectionem ex parte subiecti, ut scilicet beatus videat id quo beatificatur» 1 2. 1 Deinde, probatur argumento proprio quia, nempe ex condi­ tionibus seu proprietatibus oppositis cognitionis Dei per fidem I et cognitionis Dei beatificae. Cognitio beatifica Dei est I omnibus modis perfectissima, Deum attingit absque ullo I medio obiectivo et est propria bonorum tantum, non com­ munis bonis et malis. Perfectissima quidem, quia tunc veniet quod perfectum est et Deum cognoscemus sicut et a Deo cogniti ‘ sumus, nempe ex toto et non ex parte 2; perfectum enim [ idem est ac totum 3: absque ullo medio obiectivo, quia beati Deum vident «nulla mediante creatura in ratione obiecti visi se habente»4, nempe facie ad faciem et sicuti est5; sancto­ rum propria et exclusiva, quia est eorum tantum «qui post baptisma susceptum nullam omnino maculam incurrerunt»; vel, si maculam peccati contraxerunt, «in suis corporibus vel eisdem exutae corporibus» eam omnino purgaverunt, ita ut «nihil purgabile» maneat6, sicut scriptum est: «beati mundo corde, quoniam ipsi Deum videbunt»7; et iterum: (pacem sequimini cum omnibus et sanctimoniam, sine qua nemo videbit Deum»8. Atqui cognitio Dei per fidem theologicam non est omnibus modis perfecta; qui quamvis sit maxime perfecta ex parte obiecti cogniti, cum sit Dei secundum propria eius 9, est j tamen imperfectissima quantum ad id quod est ex parte intelectus», hoc est, subiecti, quia «intellectus non capit illud cui 1 I-II, 67, 3. Vide etiam III Contra Gent., cap. 40, arg. 5. 2 I Cor., 13, 10, 12. 3 III Sent., d. 27, 3, 4 c, ed. cit., n.° 223; De Carit., 10, obi. 1. 4 Benedictus XII, Constitutio dogmatica «Benedictus Deus*, Denz., n.° 530. 5 Concilium Florentinum, Denz., n.° 693; Benedictus XII, loc. dt., n.° 530. 4 Concilium Florentinum, Denz., n.° 693. 7 Mtt., 5, 8. 8 Heb., 12,14· 9 Concilium Vaticanum, Denz., n.° 1.795· 128 II P. Q. IL Sect. I.—De ultima differentia beatitudinis formalis assentit credendo» \ cum illud non videat; neque est omnino immediata ex parte obiecti cogniti, cum sit media specie intelligibili creata; et specularis, iuxta illud: «videmus nunc per speculum in aenigmate» 2; neque est propria et exclusive sanctorum, cum etiam peccatores possunt esse vere fideles et Christiani3. Ergo beatitudo formalis supernaturalis non consistit in cognitione Dei per fidem theologicam. Tertio, probatur argumento analogico. Ita se habet in genere cognitionis supernaturalis fides theologica ad visionem facialem Dei sicut in genere cognitionis naturalis se habet fides humana ad scientiam speculativam de Deo. Atqui in genere cognitionis naturalis de Deo, beatitudo naturalis non consistit in actu fidei humanae, sed in actu scientiae specu­ lativae, ut patet ex dictis ad a. 6 huius quaestionis 4. Ergo et in genere cognitionis supernaturalis, beatitudo supernatu­ ralis non consistit in cognitione Dei per fidem theologicam, sed in cognitione Dei per visionem intuitivam et facialem. Cum enim beatitudo formalis sit in summo sui generis, nempe cognitionis beatitudinis obiectivae, beatitudo naturalis non potest consistere in cognitione Dei per fidem humanam quae est imperfectissima cognitio huius generis, sed in co­ gnitione Dei per Sapientiam, quae est suprema cognitio huius ordinis. Et similiter beatitudo supernaturalis non potest con­ sistere in cognitione imperfectissima Dei, quae est per fidem theologicam; sed in cognitione perfectissima huius ordinis, quae est per visionem facialem et intuitivam. 209. A posteriori probatur ex facto realis separationis actus fidei theologicae et beatitudinis supernaturalis. Si enim haec beatitudo essentialiter consisteret in cognitione Dei per fidem theologicam, ubicumque poneretur talis actus fidei ibi statim haberetur beatitudo supernaturalis; et sic quicumque semel exercuerunt actum fidei, ipso facto essent beati. Hoc III Contra Gent., cap. 4, arg. 1. I Cor., 13, 12. ConçuLIUM Tridentinum, Denz., nn. 808, 838. Supra, nn. 162-164. Cap. I.—Non consistit in actu fidei theologicae Λ autem esse falsum constat manifesta experientia; quia multi aedentes peccatis obstringuntur et de multis malis conque­ runtur, quae omnino aliena sunt a vera beatitudine superna­ tural!: multi etiam qui crediderunt, damnantur, et tamen beatus beatitudine supernatural! damnari non potest. Quin etiam beatus est omnino certus et securus de sua beatitudine; fidelis vero, ex hoc tantum quod fidem habet et cedit, non est certus quod habeat gratiam Dei multoque minus quod habeat aut saltem quod habebit gloriam. Unde Concilium Tridentinum docet quod «neque illud asserendum est oportere eos, qui vere iustificati sunt, absque ulla omnino dubitatione apud semetipsos statuere se esse iustificatos neminemque a peccatis absolvi ac iustificari nisi eum qui certo cedat se absolutum et iustificatum esse... Nam sicut nemo pius de Dei misericordia, de Christi merito deque Sacra­ mentorum virtute et efficacia dubitare debet, sic quilibet, dum seipsum suamque propriam infirmitatem et indispositionem respicit, de sua gratia formidare et timere potest, cum nullus scire valeat certitudine fidei, cui non potest subesse falsum, se gratiam Dei esse consecutum» Similiter docet quod «nemo, quamdiu in hac mortalitate vivitur, de arcano divinae praedestinationis mysterio usque adeo praesumere debet, ut certo statuat se omnino esse in numero praedestinatorum, quasi verum esset quod iustificatus aut amplius peccare non possit aut, si peccaverit, certam sibi resipiscentiam promittere debeat. Nam, nisi speciali revelatione, sciri non potest quos Deus sibi elegerit»2. 1 Concilium Tridentinum, Denz., n.° 802. 1 Concilium Tridentinum, Denz., n.° 805. 9.-Db Hominis’·** CAPUT SECUNDUM BEATITUDO SUPERNATURALIS CONSUMMATA NON CONSISTIT IN COGNITIONE DEI PER PROPHETIAM I 210. QUOD AUTEM DE FIDE DICTUM EST, DE PROPHETIA SIMILITER EST AFFIRMANDUM, NEMPE IN EIUS ACTU ESSENTIA’ UTER NON CONSISTERE FORMALEM BEATITUDINEM SUPERNAÏIRALEM. Primo quidem, quia cognitio Dei per prophetiam est imperfecta et specularis, dum cognitio Dei beatifica est per­ fectissima et facialis. Quod ita evolvit S. Thomas: «prophetia importat cognitionem divinam ut procul exsistentem; unde de prophetis dicitur Heb., XI, 13, quod erant a longe aspicienW illi autem qui sunt in Patria, in statu beatitudinis exsis­ tentes, non vident ut a remotis, sed quasi ex propinquo, secundum illud Psalmi 139, 14: habitabunt recti cum vultu Unde manifestum est quod cognitio prophetica alia est a cognitione perfecta quae erit in patria. Unde et distinguitur ab ea sicut imperfectum a perfecto, et, ea adveniente, eva­ cuatur, ut patet per Apostolum, I Cor., XIII, 8: prophetiae vacuabuntur» U Secundo, quia beatitudo formalis est propria et exclusiva .bonorum tantum; dum e contra, cognitio Dei per propheKill potest etiam malis hominibus convenire: nam Balaam tt Caiphas prophetaverunt2, qui tamen peccatores erant; et 1 1-11,173,1. 1 Num., 22-24; Ioan., ii, 51. 132 II P. Q. II. Sect. I.—De ultima differentia beatitudinis formalis Cap. IL—Non consistit in actu prophetiae 133 inter damnatos erunt prophetae, secundum illud: «non omnis qui dicit mihi, Domine, Domine, intrabit in regnum coelorum, tra, cognitio Dei beatifica est essentialiter immediatissima, sed qui facit voluntatem Patris mei, qui in coelis est, ipse scilicet mulla mediante creatura in ratione obiecti visi se intrabit in regnum coelorum. Multi dicent mihi in illa die: habente, sed divina essentia immediate se nude, clare et Domine, Domine, nonne in nomine tuo prophetavimus et in aperte eis [beatis] ostendente»x. nomine tuo daemonia eiecimus, et in nomine tuo virtutes Licet ergo prophetia importet visionem quandam eorum multas fecimus? Et tunc confitebor illis: quia nunquam novi de quibus est, in quo superat cognitionem fidei, quae non vos; discedite a me qui operamini iniquitatem»1. habet visionem eorum quae creduntur; visio tamen haec non Propter quod Apostolus dicebat: «si habuero prophetiam et est perfecta et intuitiva, sed adhuc specularis et imperfecta. noverim mysteria omnia et omnem scientiam, et si habuero om­ Xam cum dicitur «prophetas in speculo aeternitatis videre, nem fidem ita ut montes transferam, caritatem autem non non sic intelligendum est quasi ipsum Deum aeternum vi­ deant prout est speculum rerum, sed quia aliquid creatum habuero, nihil sum»2. Et quidem ex hac parte multo minus potest beatitudo intuentur in quo ipsa eternitas Dei repraesentatur; ut sic formalis, quae essentialiter consistit in coniunctione possesiva speculum aeternitatis intelligatur non quod est aeternum, ad ipsum Deum, consistere in cognitione Dei per prophe­ sed quod est aeternitatem repraesentans»2. tiam quam per fidem theologicam; quia fides theologica Aliunde tamen lumen propheticum est, secundum spespectat ad gratiam gratum facientem, quae immediate ordi- ί dem suam, infra lumen fidei, utpote inferioris obiecti fornatur ad coniunctionem cum ipso Deo; dum prophetia est malis; quia obiectum formale fidei est increatum et aeternum, gratia gratis data, quae per se primo data est ad utilitatem dum obiectum formale prophetiae, praesertim quod, est creaaliorum et non immediate unit habentem cum ipso Deo3. tum et temporale. Unde S. Thomas recte scribit: «quamvis Tertio, quia prophetia est gratia quae paucis tantummodo prophetia et fides sunt de eodem, sicut de passione Christi, datur in ordine supernatural!, etiam illis qui in statu gratiae non tamen secundum idem; quia fides formaliter respicit sunt: et tamen beatitudo formalis supematuralis datur suo passionem ex parte illa qua subest aliquid aeternum, scilicet tempore omnibus habentibus gratiam habitualem, si in gratia in quantum Deus est passus: hoc autem, quod temporale est, decedunt4. Illi quoque pauci, qui donum prophetiae acci· respicit materialiter; sed prophetia e contrario» 3. piunt, non possunt eo uti cum voluerint 5; at cognitio bea­ tifica semper praesto esse debet beatis, immo et ea nunquam 1 Benedictus XII, Constitutio dogmatica «Benedictus Deuso, Denz carent ex quo beati sunt. Ie 530. Quarto, quia cognitio Dei per prophetiam est semper co­ ‘ De Verit., 12, 6; IMI, 173, 1. gnitio mediata, hoc est, mediata specie intelligibili creata sive ’ III Sent., d. 24, 1, 1, qla. 1 ad 3, ed. cit., n.° 18. prius accepta vel acquisita sive divinitus infusa e: at, e con-1 1 Μττ., 7, 21-23. ‘ Concilium Tridentinum, Denz , n » 842 ‘ 11-11,173,2. • IMI, 173, 2. * SECTIO SECUNDA BEATITUDO SUPERNATURALIS i CONSUMMATA NON CONSISTIT IN COGNITIONE DEI PER HABITUS SU­ PERNATURALES COMMUNES STATUI VIAE ET STATUI TERMINI 2ii. Consequenter videndum est an saltem beatitudo formalis supernaturalis consistat in cognitione Dei per habi­ tum speculativum supematuralem, qui non solum in via, sed et in patria praesertim exsistere possit, ideoque non evacuatur adveniente termino. Sunt autem duo huiusmodi habitus, scilicet habitus theologiae sacrae et habitus donorum Spiritus Sancti specu­ lativorum, qui revera complectitur tria dona, nempe donum Sapientiae, donum Intellectus et donum Scientiae; quae licet sint specie distincta ideoque tres habitus specie distincti, ad tem tamen nostram quod attinet, considerantur per modum unius, quia revera conveniunt in una ratione communi se­ cundum relationem ad beatitudinem formalem. Quaerendum est igitur an beatitudo formalis essentialiter consistat in cognitione Dei per dona Spiritus Sancti speculativa vel per habitu II theologiae sacrae. CAPUT PRIMUM BEATITUDO SUPERNATURALIS CONSUMMATA NON CONSISTIT IN COGNITIONE DEI PER THEOLOGIAM SACRAM 212. Nomine Sacrae Theologiae non intelligimus quamcumque cognitionem de Deo secundum propriam rationem deitatis; quo in sensu, nomen theologiae est commune ana­ logum ad theologiam increatam, hoc est, ad cognitionem quam ipse Deus habet de seipso per seipsum, et ad theolo­ giam creatam, id est, ad cognitionem supernaturalem Dei secundum propria eius prout a creaturis intellectualibus par­ ticipari potest quocumque modo, nempe per modum fidei et per modum prophetiae et per modum scientiae et per modum experientiae et per modum visionis: sed Theologiam Saaam sumimus in sensu stricto prout apud nos est, scilicet pro habitu conclusionum theologicarum de Deo rebusque divinis per demonstrationem acquisibilis ex principiis ab ipso Deo de seipso revelatis. Sic enim Theologia est cognitio de Deo in sensu proprio scientiae vel potius sapientiae, quae generarim est «habitus conclusionum per demonstrationem acquisibilis ex principiis» h et in se claudit habitum conclu­ sionum theologicarum quarumcumque, nempe sive propria­ rum seu illativarum sive impropriarum seu mere explicati­ orum, dummodo sint certae et necessariae. Ita ergo sumpta Sacra Theologia, potest apud nos esse in duplici statu: primo, in statu perfecto scientiae, quando 1 Caœtanus, in I, i, 2, n.° 1. 138 II P. Q. II. Sect. II.—De ultima differentia beatitudinis formalis conclusiones suas resolvit in principia a Deo accepta per revelationem claram seu evidentem, ut erit in patria; se­ cundo, in statu imperfecto scientiae, quando conclusiones suas resolvit in principia a Deo accepta per revelationes obscuram seu obumbratam ideoque per fidem tenentur, ut accidit in via. Manet tamen in patria idem habitus Theolo­ giae specie et numero qui erat in via, quia non videre intrin­ sece propria principia ideoque non posse resolvere conclusio­ nes suas in principia intrinsece visa, non est de ratione Theologiae, sed per accidens et mere permissive se habet: postulat autem secundum naturam suam ut ad hanc intrin­ secam evidentiam pervenire possit \ 213. CONCLUSIO: beatitudo formalis supematuralis non consistit essentialiter in cognitione Dei per habitum Theologiae Sacrae. 214. Probatur, primo, deductive. Beatitudo formalis su­ pematuralis est cognitio Dei immediatissima, idest, sine medio discursu et sine media specie intelligibili creata, eo quod essentialiter consistit in visione faciali seu intuitiva divinae essentiae, nulla mediante creatura in ratione obiecti visi se habente, sed divina essentia immediate se nude clare et aperte ostendente2. Atqui cognitio Dei per habitum Theo­ logiae Sacrae est essentialiter mediata, nempe media specie intelligibili creata et medio discursu illativo vel saltem expli­ cative, cum sit essentialiter habitus conclusionum de Deo rebusque divinis per demonstrationem vel explicationem ex principiis revelatis ab ipso Deo. Imposibile est ergo beatitudinem formalem supernaturalem consistere in cogni­ tione Dei per habitum Sacrae Theologiae. Praeterea, cognitio Dei per habitum Sacrae Theologiae est essentialiter seu formaliter naturalis, licet radicaliter et originative sit supematuralis: unde et habitus theologicus est 1 Vide Caietanum, in I, i, 2, n.° 11; II-II, 1, 5, n.° 2; BAnez, in I, i, 2, dub. 3, ed. cit., pp. 23-26; Ioannem a S. Thoma, Cursus Theol., in I, 2, disp. II, a. 5, nn. 12-23, ed. Solesm., t. I, pp. 365-368. 3 Benedictus XII, Constitutio dogmatica 1 Benedictus Deusi. Denz., n.° 530. t Cap, i,—Non consistit in actu theologiae sackae 139 naturaliter acquisibilis per demonstrationem ex principiis I divinitus revelatis \ Ex adverso, beatitudo formalis supernaj ruralis, non est naturaliter acquisibilis; unde Concilium Viennense damnavit propositionem beguardorum et beguinanim dicentium «quod quaelibet intellectualis natura in seipsa naturaliter est beata, quodque anima non indiget lumine gloriae ipsam elevante ad Deum videndum et eo beate fruendum»2. Et in Concilio Vaticano parabatur sol­ lemnis damnatio eorum qui «speciatim affirmaverunt visio­ nem Dei intuitivam, quae nobis in divina revelatione promit­ titur, non esse supra vires naturales» 3. 215. Secundo, probatur inductive. Si beatitudo formalis » supematuralis essentialiter consisteret in cognitione Dei per habitum Theologiae Sacrae, haec cognitio necessario deberet elici aut per habitum theologicum in statu imperfecto aut j in statu perfecto. Atqui neutro modo cognitio haec potest esse essentialiter beatifica. Non quidem cogmtio Dei elicita per habitum theologicum in statu imperfecto, qualis in hac vita haberit potest. Primo, quia reduplicative ut in statu imperfecto essentia­ liter dependet a fide theologica, quae est sicut habitus prin­ cipiorum theologiae; in hoc enim statu «fides est de princi­ piis theologiae, ipsa vero theologia est de conclusionibus ex ipsis principiis»4. Atqui beatitudo formalis supematuralis est incompatibilis cum fide, quia consistit in visione intuitiva et faciali omnino immediata ipsorum principiorum theologiae, maxime principii primi, quod est ipsa divina essentia, quo­ rum fides, quin desinat esse fides, non potest intrinsecam visionem habere, ut patet ex supra dictis 5. Ergo et incom­ patibilis est cum actu theologiae secundum suum statum imperfectum. Haec doctrina <>per studium habetur, licet eius principia ex revela­ habeantur» (I, 1, 6 ad 3). Denz., n.° 475. Schema Constitutionis dogmaticae de doctrina catholica, cap. 16; Concilii Vaticani, ed. cit., t. 50, coi. 71. ♦ Caietanus, in II-II, 1, 5, n.° 2. 5 Supra, nn. 208-209. 1 tione 2 3 Acta 140 II P. Q. II. Sect. II.—De ultima differentia beatitudinis formalis Secundo, quia actus theologiae in statu imperfecto est et ipse imperfectus; nam talis est actus qualis est habitus. E contra, actus beatificus est actus essentialiter perfectis­ simus. Non ergo potest esse actus elicitus alicuius habitus in statu imperfecto, ut est habitus theologicus durante vita praesenti. Unde Concilium Vaticanum, describens cognitionem Dei per habitum theologiae in statu imperfecto, ait: «ac ratio quidem, fide illustrata, cum sedulo, pie et sobrie quaerit, aliquam Deo dante mysteriorium intelligentiam eamque fruc­ tuosissimam assequitur, tum ex eorum quae naturaliter cognoscit analogia, tum e mysteriorum ipsorum nexu inter se et cum fine hominis ultimo; nunquam tamen idonea red­ ditur ad ea perspicienda instar veritatum, quae proprium eius obiectum constituunt. Divina enim mysteria suapte natura intellectum creatum sic excedunt ut, etiam revelatione tradita et fide suscepta, ipsius tamen fidei velamine contecta et quadam quasi caligine obvoluta maneant quamdiu in hac mortali vita peregrinamur a Domino; per fidem enim ambulamus et non per speciem» h Ex adverso, beati in coelo «vident divinam essen­ tiam visione intuitiva et etiam faciali; nulla mediante creatura in ratione obiecti visi se habente, sed divina essentia im­ mediate se nude, clare et aperte eis ostendente»1 2. Quae certe Dei cognitio e regione se habet ad cognitionem Dei per habitum theologiae descriptum a Concilio Vaticano. Cui consonat id quod de S. Thoma narratur. Theologia enim Sacra, prout in hac vita haberi potest in statu imper­ fecto scientiae, supremum fastigium attigit apud S. Thomam, praesertim in Summa Theologica. Et tamen interro­ gatus a Reginaldo de Pipemo cur «opus tam grande» Sum­ mae Theologicae iamiam finem appetens non consummaret, quin potius vel ipsa utilia scriptionis suspenderet, respondit: «Reginalde, non possum; quia omnia quae scripsi videntur 1 Concilium Vaticanum, Denz., n.° 1.796. 2 Benedictus XII, Constitutio dogmatica ^Benedictus Deus*. Denz., n.° 530· Cap. I.—Non consistit in actu theologiae saoh/w mihi paleae respcctu eorum quae vidi et revelata sunt mihi» Et nondum viderat facie ad faciem ipsam divinam essentiam, j Itaque cognitio Dei per habitum theologicum in statu imperI fecto, etiam summa et perfectissima perfectione relativa huius status, est minus quam palea respectu cognitionis beatifi­ cae, quae est vere adeps frumenti satians nos 2. Tertio, quia cognitio Dei per habitum theologiae in statu ■ imperfecto est, vel saltem potest esse, communis bonis et malis, nempe iustis et peccatoribus, dummodo fidem theolo­ gicam habeant, sine qua principia huius habitus non tenentur. At vero formalis beatitudo supernaturalis est propria et exclusi va bonorum in gradu perfectae et immaculatae sanc­ titatis 3. Est ergo impossibile quod beatitudo formalis supematuralis essentialiter consistat in cognitione Dei per ha­ bitum theologiae sacrae in statu imperfecto. Neque cognitio Dei elicita ab habitu theologico in statu perfecto, qualis erit in termino. Primo, quia habitus et actus Theologiae sacrae sunt es­ sentialiter distincti ab habitu et actu quibus Deus ipse sicut in se est videtur. Nam habitus et actus quibus Deus prout est in se videtur immediate, directe et formaliter correspondent habitui et actui fidei quibus succedunt, evacuata fide; et ideo essentialiter sunt principiorum et maxime primi, quod est ipsa divina natura, una in essentia et trina in personis: e contra, Sacra Theologia semper manet habitus conclusionum theologicarum seu veritatum virtualiter contentarum in prin­ cipiis immediatis. Qua de causa, Theologia nostra, etiam in statu perfecto, non subalternatur proprie loquendo scientiae divinae quam ipse Deus habet de seipso, neque scientiae qua i ( 1 Processus neapolitanus canonizationis S. Thomae Aquinatis, cap. IX, n.° 79, apud Bollandianos, Acta Sanctorum Martii, t. I, p. 713 A, Antuerpiae, 1668. s Psalm. 147, 14. «Transit fames et sitis iustitiae, ait S. Augustinus; succedit saturitas. Quae ibi erit adeps frumenti nisi panis ille qui descendit de coelo ad nos? (Ioan., 6, 41)· PaVria ipsa quomodo saturabit, qui in oereerinatione sic navit?» (Enarratio in Psalm. I47> n·0 21, NIL·. 37» t-93°· 142 II P. Q. II. Sect. II.—De ultiaia differentia beatitudinis formalis beati vident visione intuitiva et faciali ipsam divinam essen­ tiam et beatitudinem supernaturalem constituit, sicut neque Theologia in statu imperfecto subalternatur fidei; et hoc ideo, quia nulla scientia subalternatur proprie loquendo habitui principiorum, sed altiori scientiae de eodem subiecto formali quod. Subalternatur autem proprie loquendo scien­ tiae matutinae beatorum, qua conclusiones de Deo cogno­ scunt intra Deum in et ex principiis visis in Deo. Quae quidem cognitio et scientia licet non sint formaliter discursivae, sunt tamen virtualiter eminenter, in quantum cognos­ cunt quasdam veritates de Deo rebusque divinis dependere ab aliis sicut a ratione vel causa propria: e contra scientia divina, quam Deus habet de seipso, non est discursiva etiam eminenter, sed mere intuitiva et immediata; et similiter scientia beatifica, qua beati divinam essentiam immediate intuentur. Sic ergo Theologia nostra in statu perfecto continuatur cum Theologia, qua beati conclusiones de Deo rebusque divinis sciunt in Deo et intra Deum, scilicet cum scientia matutina beatorum. Unde S. Thomas, verbo vigilanti usus, dixit quod Theologia nostra subalternatur scientiae Dei et bea­ torum, non autem scientiae formaliter beatificae 1 prout haec dicit visionem intuitivam et immediatam ipsius primi prin­ cipii, quod est divina essentia. Neque tamen ex aequo subaltematur scientiae Dei et beatorum; sed scientiae Dei remote et eminenter, beatorum autem proxime et formaliter, ut bene observat loannes a S. Thoma2. Unde tam impossibile est beatitudinem formalem supernaturalem consistere in cogni­ tione Dei per habitum Sacrae Theologiae, etiam in statu perfecto, sicut impossibile est habitum conclusionum, etiam in statu perfecto, identificati cum habitu principiorum vel in eum resolvi. Secundo, quia de ratione scientiae subalternatae est quod sit habitus essentialiter distinctus et inferior quam habitus I> 2· Curnu theol., in I, i, 2; disp. 2, a. 5, n.° 10, ed. cit., t. I, p. 365 a. Cap. I.—Non consistit in actu theologiae sagkac *— scientiae subalternantis, ab eo tamen essentialiter dependens in ratione scientiae. Atqui habitus conclusionum theologi­ carum de Deo rebusque divinis essentialiter distinctus et inferior quam habitus conclusionum scitarum intra Deum in et ex ipso Deo, qui est theologia matutina, est habitus conclusionum scitarum extra Deum, cum essentiali depen­ dentia tamen a conclusionibus scitis intra Deum; qui quidem habitus appellatur theologia vespertina. Ergo habitus nos­ trae Theologiae, hic et in patria, est essentialiter pertinens ad cognitionem Dei vespertinam 1. Est autem contradictio in adiecto ponere beatitudinem formalem supernaturalem in cognitione Dei vespertina, quae essentialiter est per speciem et medium creatum, nempe > extra Deum seu extra Verbum; cum de ratione talis beatitu­ dinis sit Deum cognoscere in Deo et per Deum omnino immediate2. Unde et impossibile est beatitudinem formalem supernaturalem reponere in cognitione Dei per habitum Sacrae Theologiae, etiam in statu perfecto. Neque Theologia in hoc statu tendit in sua principia ut ea explicet aut defendat, ut facit in statu viae ratione obscu­ ritatis principiorum, cum illa principia sint evidenter et per­ fectius nota theologo per altiorem habitum, nempe principia proxima per habitum theologiae matutinae et principia pri­ ma per habitum luminis gloriae, atque ideo explicatione et defensione non egent; sed solum habebit munus scientiae deducendo conclusiones suas ex principiis proximis, et muI nus sapientiae iudicando de eis per principia illa intrinsece et evidenter nota per habitum superiorem. Utrumque ergo munus deducendi et iudicandi manebit in patria, altiori tamen et perfectiori modo, propter continuationem cum theologia subalternante. Et bene animadvertit Marietta quod sicut caritas, adveniente visione intuitiva divinae essentiae, 1 S. Thomas, post S. Augustinum, docet cognitionem vespertinam essentialiter differre a matutina, etiam in Angelis (I, 7)· ’ Benedictus XII, Constitutio dogmatica iBenedictus Deusi, Denz., n.· 530. 144 II P. Q. II. Sect. II.—De ultima differentia beatitudinis formalis augetur et perficitur intensive et extensive, ita etiam «Theo­ logia nostra perficitur in patria intensive et extensive», scilicet clarius et profundius cognoscens conclusiones in statu viae deductas, ac novas recentesque deducens, «saltem in primo ingressu ad illam» \ 1 Gabriel Marletta, O. P., in I, i, 2, Controv. VIII, n.° 8, p. 105, Neapoli, 1662. CAPUT SECUNDUM BEATITUDO SUPERNATURALIS CONSUMMATA NON CONSISTIT IN COGNITIONE DEI PER DONA SPIRITUS SANCTI SPECULATIVA 216. Ultra cognitionem Dei per habitum Sacrae Theo­ logiae, quae est cognitio discursiva et secundum humanum modum, adest cognito Dei per habitus donorum Spiritus Sancti speculativorum, scilicet per donum intellectus, sapien­ tiae et scientiae, quae quidem cognitio altior et profundior est, cum sit cognitio affectiva seu experimentalis ex instinctu divino et per modum inclinationis procedens, ideoque inti­ mius et magis immediate attingens obiectum suum sine discursu \ Quaeritur ergo an saltem beatitudo formalis super­ naturalis essentialiter consistat in cognitione Dei per modum huiusmodi habitus donorum Spiritus Sancti, qui scientiam I Sanctorum constituunt2. Qua in re oportet similem distinctionem eis applicare illi quae de Sacra Theologia dicta est, nempe huiusmodi dona Spiritus Sancti posse dupliciter considerari: uno modo, in statu perfecto et connatural! intellectus, sapientiae et scientiae, qui erit quando in patria continuabuntur cum lumine glo­ riae cui ista dona quasi subalternantur 3; alio modo, in statu 1 I, i, 6 ad 3; 64, 1; II-II, 45, 3 ad 1; 97, 2 ad 2. * II-II, 9, 3 ad 3. 3 Ita profunde suggerit Ioannes a S. Thoma, O. P., Cursus Theol., in I-II, 68, 6, disp. VIII, § Duratio donorum Spiritus Sancti etiam in patria, n.° 6, p. 255 b, Lugduni, 1663. 10,-Pe Hominis·’·· Cap. II.—Non 146 II P. Q. II. Sect. II.—De ultima differentia beatitudinis formalis consistit in actu donorum spiritus sancti 147 imperfecto et quasi innaturali, hoc est, sine modo et statu medio effectu creato extra intellectum cognoscentis, sine dis­ pleno scientiae, sapientiae et intellectus, quorum est intimam cursu tamen, ut cum Deus contemplatur seu contuetur in effectibus naturae vel gratiae; tertio modo, medio effectu et completam visionem proprii obiecti habere, ut accidit in statu viae, quando non continuantur, sed separata inveniun­ creato in ipso intellectu cognoscentis ex Deo operante relicto, tur a lumine gloriae subalternante, loco cuius fidei coniunet quidem absque ullo discursu, sicut angeli naturaliter con­ tuentur Deum in propria eorum essentia naturaliter visa, et guntur. Sicut enim caritas, ut optime ait Caietanus, est in anima separata, ut supra dictum est x. Et huic tertio modo hac vita quamdiu peregrinamur a Domino in statu quasi similis est cognitio Dei per dona Spiritus Sancti speculativa. praeternaturali et quodammodo violento, dum in patria erit Sicut enim angeli et animae separatae Deum contuentur ut in statu naturali et quasi in loco proprio, utpote quiescens in Deo dilecto iam perfecte possesso x; ita etiam dona Spiri­ Auctorem naturae in propria eorum substantia a Deo im­ mediate producta sicut in proprio effectu, absque ullo dis­ tus Sancti speculativa, quae cognitionem Dei per contactum cursu; ita etiam animae sanctae et contemplativae Deum et gustum praeseferunt, in statu quasi innaturali et imperfacto, inveniuntur quamdiu ipse Deus non immediate vide­ contuentur ut Auctorem gratiae in effectibus supernaturatur et possidetur, ut accidit in via; in patria vero erunt in ’ libus gratiae intra earum intellectum ab ipso Deo immediate statu perfecto et connatural!, Deo immediate viso et per­ productis per dona Spiritus Sancti speculativa, absque ullo discursu, sed per experientiam quandam directam illustra­ fecte possesso ideoque plene gustabili et tangibili. tionis et suavitatis a Deo receptae, ac consequenter prae­ 217. conclusio: beatitudo formalis supernaturalis non consistit formaliter in cognitione Dei per habitum donorum sentiae ipsius Dei animam inhabitantis. I Unde S. Thomas docet quod Adam ante peccatum hoc Spiritus Sancti speculativorum. 218. Probatur, primo, quasi deductive, ex ipsa ratione modo Deum vidit «per lumen contemplationis» 2, hoc est, «per inspirationem internam ex irradiatione divinae Sapien­ cognitionis Dei per haec dona Spiritus Sancti et cognitionis Dei beatificae, abstrahendo a statu perfecto vel imperfecto tiae, per quem modum Deum cognoscebat non ex visibilibus eorum. Cognitio Dei per dona Spiritus Sancti est essentia­ creaturis, sed ex quadam spirituali similitudine suae menti liter mediata. Atqui cognitio Dei beatifica est essentialiter impressa»3; aliis verbis: «mediante effectu spirituali in intel­ immediata. Ergo cognitio Dei beatifica, hoc est, beatitudo lectu eius resultante, sicut et angeli [ad ordinem supernatuformalis supernaturalis non consistit essentialiter in cogni­ ralem evecti] in primo statu videbant» 4. Et hunc modum 1 cognoscendi Deum extendit etiam expresse ad alios viros tione Dei per dona Spiritu Sancti speculativa. Maior constat, quia cognitio Dei mediata potest triplici­ contemplativos —sunt autem contemplativi per haec dona ter intelligi: uno modo, medio discursu proprio vel impro­ Spiritus Sancti speculativa—, subdens: «sicut etiam in viris con­ prio, hoc est, illativo vel explicativo, ut est cognitio Dei per templativis patet, qui revelationes divinas merentur, et multo habitum Theologiae Sacrae, et haec cognitio non convenit amplius fuit in primo statu per gratiam originalis iustitiae» 5. Est ergo medium formale obiectivum, quo Deus cognoscidonis Spiritus Sancti, quae non sunt habitus discursivi, sed intuitivi2; alio modo, media specie intelligibili creata seu 1 Caietanus, in II-II, 24, 7, nn. 12, 18, 23. 1 S. Thomas expresse docet de dono Scientiae quod non est discursivurn (II-II, 9, i ad 1). Quod autem dicitur de dono Scientiae, proportionaliter • valet de dono Consilii et de dono Sapientiae, ut scite animadvertit Bââez (in h. 1., ed. cit., coi. 550), et a fortiori de dono Intellectus. 1 1 3 4 ‘ Supra, nn. 192-194, 196. De Verit., 18, 2 ad 8. De Verit., 18, 2 c. II Sent., d. 23, 2, 1 ad 1. II Sent., d. 23, 2, 1 c. 14S II P. Q. II. Sect. II. De ultima differentla beatitudinis formalis Cap. II—Non consistit in actu donorum spiritus sancti 149 Minor vero patet ex definitione Benedicti XII saepius tur per dona Spiritus Sancti speculativa, effectus supernatu­ ralis gratiae a Deo immediate productus intra mentem ho­ citata, nempe beatitudinem formalem supernaturalem es­ minis iusti et ab homine immediate perceptus cognitione sentialiter consistere in cognitione Dei immediata, scilicet experimental! et affectiva seu amorosa, quasi de re praesenti in visione intuitiva et etiam faciali divinae essentiae «nulla et immediate attacta et degustata, et non cognitione plus mediante creatura in ratione obiecti visi se habente, sed divina essentia immediate se nude, clare et aperte eis [beatis] osten ­ minusve abstracta et speculativa quasi de re absenti vel distanti. Nam cognitio Dei per haec dona Spiritus Sancti dente» h Praeterea, cognitio Dei aliorumque a Deo quae, natura est per modum inclinationis seu instinctus, ex affinitate seu connaturalitate ad Deum et ea quae Dei sunt quasi ex unc­ sua, est per se primo extra Verbum seu vespertina, non est tione ipsius Spiritus divini, ideoque per modum affectus et essentialiter beatifica; quia cognitio essentialiter beatifica est degustationis experimentalis bonitatis et suavitatis divinae cognitio Dei aliorumque a Deo in Deo et per Deum ipsum, secundum illud: «gustate et videte quoniam suavis est Domi­ secundum illud: «in lumine tuo videbimus lumen» 2. Atqui nus» \ Et ideo haec Dei cognitio per istos effectus super- cognitio Dei aliorumque a Deo per dona Spiritus Sancti naturales et personales, ut reduplicative sunt effectus proprii speculativa est, natura sua, per se primo vespertina seu extra Dei nos agentis ut filios eius, secundum illud: «qui spiritu Verbum. Dei aguntur, hi sunt filii Dei»1 2, est cognitio experimentalis Nam medium formale cognitionis Dei aliorumque a Deo Dei per modum contuitionis; sicut in ordine naturali, angeli per haec dona Spiritus Sancti est essentialiter aliud a Deo et animae separatae, immediate intuendes propriam essen­ ipso, nempe medium creatum; quod est elementum formale tiam ut reduplicative effectum Dei, naturaliter contuentur 1 seu constitutivum cognitionis vespertinae. Et hoc ideo, quia Deum ut eorum Causam et Auctorem. dona Spiritus Sancti cognoscitiva sunt essentialiter infra \irtutem theologicam fidei, utpote habentia obiectum for­ male quo creatum; dum e contra fides habet pro obiecto 1 Psalm. 23, 9. Quem in locum S. Thomas egregium edidit commen­ formali quo ipsam Veritatem Primam seu increatam se nobis tarium: *duo facit, inquit: primo enim hortatur ad experientiam [giisiaie]; revelantem3. Per se primo autem convenit habitibus et acti­ secundo, ponit experientiae effectum [videte]... Experientia de re sumitur per sensum; sed aliter de re praesenti et aliter bus eorum id quod se habet ex parte obiecti formalis quo, de absente: quia de absente per visum, odoratum et auditum; de praesenti unde specificantur et sunt id quod sunt. lure ergo dictum vero per tactum et gustum, sed per tactum de extrinseca praesente, per gustum est quod cognitio Dei et mysteriorum eius per dona Spiritus vero de intrinseca. Sancti, quae est experimentalis cognitio affectiva quasi per Deus autem non longe est a nobis nec extra nos, sed in nobis [secundum illud], lerem., 14, 9: tu in nobis es, Domine; et ideo experientia divinae boni­ modum tactus et gustus, «minor est quidditativa et intuitiva tatis dicitur gustatio [iuxta illud], I Pet., 2, 3: si tamen gustastis quoniam visione [Dei], cum fundetur super aliquio creato, scilicet dulcis est Dominus... super fruitione divina», quae est fruitio creata et vitalis Effectus autem experientiae ponitur duplex: unus est certitudo intellectus; alius, securitas affectus. Quantum ad primum dicit: et videte; in corporalibus namque prius videtur et postea gustatur, sed in rebus spiritualibus prius gustatur, postea autem videtur, quia nullus cognoscit qui non gustat, et ideo dicit prius: gustate, et postea: videte. Quantum ad secundum dicit: quoniam suavis est Dominus [secundum illud], Sap., 12,1: o, quam suavis est, Domine, spiritus tuus in nobis; [et illud], Psalm. 30, 16: quam magna multitudo dulce­ dinis tuae* (Opera, ed. Vivès, t. XVIII, p. 419). 2 Rom., 8, 14. 1 Benedictus XII, Const, dogm. «Benedictus Deuso, Denz., n.° 530. 1 Psalm. 35, 10. 3 «Virtutes theologicae praeferuntur donis Spiritus Sancti et regulant eao (1-11,68, 8). Item II-II, 1, 1. Cap, II.—Non 150 II P. Q. II. Sect. II.—De ultima differentia beatitudinis foraîAlis consistit in actu donorum spiritus sancti 151 I Non quidem in statu imperfecto, ut in hac vita mortali nostra de Deo et donis eius itaque ideo est penetratio et 1 habetuur. intelligentia mysteriorum Dei extra Verbum 1 2. Primo, quia actus cognitionis Dei per haec dona in statu Denique ea, quorum effectus formales sunt essentialiter distincti, sunt et ipsa essentialiter distincta, cum effectus ' imperfecto viae simul datur cum actu cognitionis Dei per fidem; nam haec dona in hoc statu tota quanta sunt «ordi­ formalis non differat re a forma. Atqui effectus formalis nantur ad supernaturalem cognitionem [Dei et aliorum a donorum Spiritus Sancti et actuum eius est essentialiter Deo in ordine ad Deum], quae nobis per fidem fundatur» 1, distinctus ab effectu formali beatitudinis formalis. et ideo «comparatur ad fidem sicut ad principium quod Nam effectus formalis beatitudinis formalis est hominem praesupponunt»2; unde «tota certitudo intellectus vel scien­ beatum perfecte coniungere Deo beatificanti et Deus beatitiae vel sapientiae secundum quod sunt dona, procedit a » ,ns perfecte ab eo possideri; ex hac enim coniunctione certitudine fidei, sicut tota certitudo conclusionum procedit possessiva Dei redditur homo formaliter beatus, ut patet ex ex certitudine principiorum»3: sublato ergo actu fidei, non dictis ad aa. i, 3 et 4 huius quaestionis. At vero effectus formalis habituum et actuum donorum Spiritus Sancti spe- ( potest consistere actus donorum huiusmodi, sicut sublato principio vel causa nequit consistere conclusio vel effectus. culativorum non est hominem Deo perfecte coniungere Propter quod S. Thomas ex professo probat quod, durante neque Deum perfecte possidere, sed promptum et docilem statu viae, donum intellectus et quoad habitum et quoad reddere ad oboediendum motionibus et instigationibus eius, actum simul habetur cum fide et quoad habitum et quoad ita ut homo sit prompte, faciliter et delectabiliter mobilis ab actum4. Atqui cognitio Dei beatifica consummata non potest inspiratione divina 3: qui quidem effectus natura sua praesupponit unionem ad Deum moventem, quae in via primo fit per i simul esse cum actu fidei, secundum illud Benedicti XII: «visio huiusmodi divinae essentiae eiusque fruitio actus fidei et virtutes theologicas et in patria per visionem beatificam. spei in eis [beatis] evacuant, prout fides et spes proprie Unde sicut in via virtutes theologicae «praesupponuntur ad theologicae sunt virtutes»5. Et ideo Angelicus, qui admittit dona sicut radices quaedam donorum»4, ita etiam in patria S. Paulum vidisse Dei essentiam cum raptus est usque ad beatitudo formalis praesupponitur ad actus donorum specu­ tertium coelum 6, consequenter tenet quod simul tunc in eo lativorum sicut radix quaedam eorum. non fuit actus fideiΊ. Evidenter ergo beatitudo formalis super­ 219. Secundo, probatur conclusio quasi inductive, singillatim considerando cognitionem Dei per huiusmodi dona, , naturalis non consistit essentialiter in cognitione Dei per tum in statu imperfecto, tum in statu perfecto. Necesse est · dona Spiritus Sancti speculativa in statu imperfecto viae. Secundo, quia beatitudo formalis supernaturalis Dei non enim quod, de facto, in uno vel in alio statu inveniantur. consistit in cognitione Dei negativa, qua Deum cognoscimus Atqui secundum neutrum possunt elicere actum essentialiter beatificum beatitudinis supernaturalis consummatae. fi 1 Ioannes a S. Thoma, Ο. P., Cursus theol., I-Π, q. 68, disp. XVIII, a. 3, § Donum intellectus distinctum in patria a lumine gloriae, n.° 20, ed. cit, p. 219 a. Ioannes a S. Thoma, op. et loc. at., § Actus doni Intellectus distinctus a fidei et aliorum donorum actibus, n.° 8, p. 211 b; a. 4, § Ad quae obiecta se extendat donum Sapientiae, n.° 12, p. 227 b. 3 I-II, 68, i, 3, 4. 4 I-II, 68, 4 ad 3. 11-11,8,6. II-II, 4, 8 c. II-II, 4, 8 ad 3. 11-11,8,2. 5 Benedictus XII, Constitutio dogmatica «Benedictus Deus», Denz., η.0 530. 4 II Cor., 12, 2. 7 II-II, 175, 3 ad 3· 1 1 » * 152 II P. Q. II. Sect. II.—De ultima differentia beatitudinis formalis esse ab aliis distinctum et supra alia, tamen quid sit remanet ignotum; sed in cognitione Dei affirmativa et positiva, qua non solum scimus de Deo quomodo ab aliis separatur, sed etiam quid est in seipso secundum propria sui; nam cognitio Dei per negationes seu remotiones est valde imperfecta1. Atqui cognitio Dei per dona Spiritus Sancti speculativa in statu imperfecto viae est cognitio negativa tantum, licet altissima et depuratissima in suo ordine remotionis. Est enim triplex via cognoscendi Deum in statu viae, scilicet via causaiitatis, via excellentiae et via remotionis, qua­ rum secunda perfectior est prima et ambabus tertia. Et hanc viam remotionis maxime elevant et perficiunt dona Spiritus Sancti speculativa. Ut enim scite animadvertit S. Thomas, in hoc ascensu cognitionis ad Deum «maxime iuvatur mens humana cum lumen eius naturae nova illus­ tratione confortatur, sicut est lumen fidei et doni sapientiae et intellectus, per quod mens supra se in contemplatione elevatur, in quantum cognoscit Deum esse supra omne id quod naturaliter apprehendit; sed quia ad eius essentiam videndam penetrare non sufficit, dicitur in seipsum quodam­ modo reflecti. Et hoc est quod dicitur Genes., XXXII, 30, super illud: vidi Dominum facie ad faciem, in glossa Gregorii: visus animae, cum in Deum intenditur, immensitatis coruscatione reverberatur» 12. Et ideo «secundum hoc dicimur in fine nostrae cognitionis Deum tanquam ignotum cognos­ cere, quia tunc maxime mens in Dei cognitione perfectis­ sime invenitur quando cognoscitur eius essentiam esse supra omne id quod apprehendere potest in statu huius vitae»3. Unde «hoc est ultimum et perfectissimum nostrae cognitionis in hac vita, ut Dionysius dicit in libro de Mystica theolo­ gia, cap. 1-2, cum Deo quasi ignoto coniungimur; quod quidem contingit dum de eo quid non sit cognoscimus, quid vero sit penitus manet ignotum: unde et ad huiusmodi sublimissimae cognitionis ignorantiam demonstrandam, de 1 III Contra Gent., cap. 39, arg. 1. 1 In librum Boetii De Trinitate, 1,2 c. 3 In librum Boetii De Trinitate, 1, 2 ad 1. Cap. II.—Non consistit in actu donorum spiritus sancti w<> I Moyse dicitur, Exodo, XX, 21, quod accessit ad caliginem Î in qua Deus erat»\ Ac revera, «cum per negationes ad propriam cognitionem rei quoquo modo deveniatur..., quanto plura et magis pro­ pinqua quis ab aliquo remota esse cognoverit, tanto magis I ad propriam ipsius cognitionem accedit; sicut magis accedit ( ad propriam hominis cognitionem qui scit eum non esse neque inanimatum neque insensibilem quam qui scit solum eum non esse inanimatum, licet neuter sciat de homine quid ! sit»12. Atqui homo viator per dona Spiritus Sancti specula' tiva plura et magis propinqua et magis de propinquo 3 co­ gnoscit a Deo esse remota seu distincta quam per aliam quancumque cognitionem viae. ’ Ad cognoscendum siquidem Deum hoc modo sublimiori, requiritur necessario munditia cordis; secundum illud: «beati mundo corde, quoniam ipsi Deum videbunt» 4; quae quidem iit per huiusmodi dona. Est enim duplex cordis munditia: una, «praeambula et dispositiva ad Dei visionem, quae est . depuratio affectus ab inordinatis affectionibus» 5, et haec fit per dona quatenus sunt affectiva seu practica; alia vero est munditia cordis «quasi completiva respectu visionis divinae»6, quae est depuratio intellectus ab inordinatis cogitationibus. Munditia cordis affectiva secum fert depurationem affectus ab omni malo, scilicet ab omni peccato et imperfectione morali et ab omnibus reliquiis peccatorum; ac insuper a nimia affectione ad bona minus perfecta et dimidiata, ut sunt I omnia bona naturalia corporalia vel spiritualia, et ipsa bona supernaturalia creata ut creata sunt; ita ut in omnibus et 1 111 Contra Gent., cap. 49, post. arg. ultimum, § Cognoscit tamen Substantia Separata. Videsis etiam III Sent., d. 35, 2, 2, qla. 2, nn. 142-144. 5 III Contra Gent., cap. 49, § Rursus. 3 «Sapientia quae est donum est excellentior quam sapientia quae est virtus intellectualis, utpote magis de propinquo Deum attingens per quandam unionem animae ad ipsum» (II-II, 45, 3 ad 1). 4 Μττ., 5, 8. » 11-11,8,7. * 11-11,8,7. 154 II P. Q. IL Sect. II.—De ultima differentia beatitudinis formalis super omnia Deum diligamus \ quia «nemo bonus nisi solus Deus»12. Munditia vero cordis intellectiva seu cognoscitiva similiter importat depurationem intellectus ab omni errore contrario Veritati divinae, quae est bonum intellectus, et ab omni dubio seu haesitatione circa Dei veritatem: ac praeterea ab omni imperfecta resolutione veritatis de Deo et de creaturis in ordine ad ipsum in corporalia, scilicet in sensus et phan­ tasmata, et in spiritualia naturalia, et in omne medium et modum naturalem cognoscendi Deum et divina. Necesse est ergo transcendere vel ipsum medium et modum quibus angeli et anima separata Deum naturaliter cognoscunt, nempe in effectu naturali spirituali, qui est propria eorum essentia vel substantia, Deum contuentur. Unde S. Thomas docet quod «scanduntur [divina] quasi triplici gradu: primus est in derelinquendo sensum; secundus, in derelinquendo phantasias; tertius, in derelinquendo rationem naturalem», hoc est, modum et medium naturale cognoscendi Deum3. Per dona enim Spiritus Sancti speculativa cognoscimus Deum, eum contuendo in effectibus supernaturalibus gratiae suae directe impressis in animas nostras; qui in infinitum excedunt omnes effectus naturales, etiam ipsam substantiam animae nostrae et omnium angelorum, iuxta illud S. Thomae: «bonum gratiae unius maius est quam bonum naturae totius universi»4. Quanto autem propinquior et expressior alicuius 1 Quam quidem cordis munditiam saepissime a Deo petit Ecclesia in suis orationibus liturgicis; v. gr.: «his nobis, Domine, mysteriis conferatur, quo terrena desideria mitigantes, discamus amare coelestia* (Missale Romanum, Dominica III post Pascha, secreta); «Deus, qui nobis per prophetarum on praecepisti temporalia relinquere atque ad aeterna festinare, da famulis tuis ut, quae a te iussa cognovimus, implere coelesti inspiratione valeamus* (ibid., sabbato in vigilia Pentecostes, Oratio post quintam prophetiam); «Deus, qui diligentibus te bona invisibilia praeparasti, infunde cordibus nostris tui amoris affectum, ut te in omnibus et super omnia diligentes, promissiones tuus quae omne desiderium superant, consequamur* (ibid., Dominica V post Pentecostem, Collecta). * Luc., 18, 19. 3 In I Sent., prol., divisio textus. 4 I-II, 113, 9 ad 2. C\p. II.—Non 1 1 i > consistit in actu donorum spiritus sancti 155 causae effectus cognoscitur, tanto evidentius apparet de causa eius quod sit; et, si ab ea removeatur seu negetur, tanto magis accedit ad propriam ipsius cognitionem l. Cum igitur cognitio Dei per dona Spiritus Sancti speculativa sit contuitio eius in propriis effectibus supernaturalibus expertis et degustatis, scilicet cognitione affectiva et intima quasi per contactum et non mere abstractiva aut speculativa, manifeste altiorem cognitionem praesefert quam quaecumque contem­ platio naturalis, etiam angelorum, et ex parte medii, et ex parte modi cognoscendi1 2. In his autem effectibus apparet Deus in infinitum eos excedens; et sic, cognoscentes Deum esse supra altissimos effectus suos, eosque ab ipso remo­ ventes, altissimum gradum attingimus cognitionis Dei per viam remotionis, et Deo ipsi abscondito et ignoto inhaeremus. Haec est evidentia negativa et discretiva Dei et mysterio­ rum eius quam nobis praebent dona Spiritus Sancti specula­ tiva in statu imperfecto viae 3, quae certe non sufficit ad videndam ipsam Dei essentiam ut in se est, in qua consistit beatitudo formalis supematuralis. Per hos enim effectus im­ mediate in nobis expertos ut effectus Dei, immediate cogitamis Deum, non autem immediate videmus; nam «idem est motus intellectus in imaginem in quantum est imago et in imaginatum, quamvis alius motus sit intellectus in imaginem in quantum est res quaedam et in id cuius est imago: et ideo, quando per similitudinem creaturae, quam intellectus habet penes se, non convertitur in creaturam ut est res quaedam, sed solum ut est similitudo Dei, tunc immediate de Deo cogitat, quamvis non immediate Deum videat» 4. » 1 «Perfectior cognitio de Deo habetur, cum eius lumen sit expressior eius similitudo quam lumen naturae aut creaturae sensibilis, ex quibus homo naturali cognitione ducitur ad Dei cognitionem» (IV Sent., d. 49, 2, 7 ad 2). 2 11-11,8,2-6. 2 11-11,8,7· 4 IV Sent., d. 49, 2, 7 ad 8. Et alio in loco: «imago rei, inquit, dupliciter potest considerari. Uno modo, in quantum est res quaedam: et cum sit res distincta ab eo cuius est imago, per modum istum alius erit motus virtutis cognitivae in imaginem et in id cuius est imago. Alio modo consideratur [imago] 156 II P. Q. II. Sect. II.—De ultima differentia bbatitudinis formalis Merito ergo S. Thomas ad videndam immediate Dei essentiam in statu viae, ultra dona Spiritus Sancti specula­ tiva, omnino requirit lumen gloriae: «divina essentia videri ab intellectu creato non potest nisi per lumen gloriae» saltem «per modum transeuntis» participatum \ sine quo Deus est «incontemplabilis nobis in sua essentia»*12. Quamdiu itaque huiusmodi dona non continuantur cum lumine gloriae, cui quasi subalternantur, sunt in statu imper­ fecto, et ideo imperfectam visionem mysteriorum Dei habent, scilicet mere negativam, quae ad beatitudinem non sufficit. Tertio, patet idem quasi a posteriori, quia cognitio Dei per habitus donorum Spiritus Sancti speculativorum in statu imperfecto est normalis et ordinaria omnibus iustis in statu viae, cum dona Spiritus Sancti inveniantur in omnibus iustis 3 et sint eis ad salutem aeternam necessaria4; nihil autem magis normale et connaturale habenti dona Spiritus Sancti quam agere secundum ea, sicut naturale est habitum habenti ex habitu agere. Atqui visio divinae essentiae in statu viae est omnino extraordinaria et miraculosa et paucis­ simis tantum concessa ex speciali Dei privilegio 5; beatitude , autem supernaturalis essentialiter consistit in visione faciali I et intuitiva divinae essentiae. Non ergo haec consistit in cognitione Dei per huiusmodi dona Spiritus Sancti in statu imperfecto viae, sed realiter ab ea separatur. prout est imago, et sic idem est motus in imaginem et in id cuius est imago; et sic quando aliquid cognoscitur per similitudinem in effectu suo exsistente, potest motus cognitionis transire ad causam immediate, sine hoc quod cogitetur de aliqua alia re: et hoc modo intellectus viatoris potest cogitare de Deo, non cogitando de aliqua creatura* (De Verit., 8, 3 ad i8). Quae cum ita sint, merito concludit: ^Sapientia, qua nunc contemplamur Deum, non immediate respicit ipsum Deum, sed effectus ex quibus ipsum in praesenti contemplamur* (De Virtutibus in communi, 12 ad nl. 1 II-II, 175, 3 ad 2. In librum Dionysii de Divinis Nominibus, cap I, lect 1 8 1-11,68., 5; Π-ΙΙ, 8, 4; 45, 54 I-II, 68, 2. ‘ IV Sent., d. 49, 2, 7; De Verit., io, u; I, 12, „ ad , Cap. II.—Non consistit in actu donorum spiritus sancti 157 220. Neque in statu perfecto, ut in patria habebuntur h ’ Difficultatem quondam apparentem faciunt quaedam verba S. Thomae circa donum intellectus, cui in patria tribuere videtur action visionis facialis Dei. Ita enim scribit: «dona illa quae com­ municant cum virtutibus in obiecto quod in patria remanebit, non remanebunt in patria a virtutibus illis distincta, a quibus non distinguuntur nisi ex imperfectione et perfectione in modo operationis; quod patet de intellectu et fide, quia visio quae fidei succedit ad intellectus donum perfectum pertinet, ut patet in Glossa Mtt., V» 1 2. Et paulo post: «vita enim contemplativa et hic incipit et in futuro [eadem perseverans] consummatur; unde actus qui erunt perfecti in patria, quodammodo in hac vita inchoantur, sed im­ perfecti sunt. Donum autem intellectus, cuius est spiritualia appre­ hendere, in patria ad ipsam divinam essentiam pertingit, eam intuendo; unde in sexta beatitudine, quae ad donum intellectus pertinet, ponitur quantum ad statum patriae: quoniam ipsi Deum videbunt» 3. Quod retinet in Summa Theologica: «videre enim Deum, ait, respondet dono intellectus» 4. Nam «duplex est Dei visio: una quidem perfecta, per quam videtur Dei essentia; alia vero imper­ fecta per quam, etsi non videamus de Deo quid est, videmus tamen quid non est, et tanto in hac vita Deum perfectius co­ gnoscimus quanto magis intelligimus eum excedere quidquid intellectu comprehenditur. Et utraque Dei visio pertinet ad donum intellectus: prima quidem [ = perfecta] ad donum intellectus consummatum, secundum quod erit in patria; secunda vero [ = imperfecta et negativa] ad donum intellectus inchoatum, secundum quod habetur in via»5. 1 Dona Spiritus Sancti manere in patria, indubia res est: tum quia revera fuerunt in Christo, qui nedum viator sed et comprehensor erat (Denz., n.0 83); tum ex communi Ecclesiae doctrina, quam Leo XIII expressit his verbis: «haec propterea dona tantae sunt efficacitatis ut eum [= animum iusti] ad fastigium sanctimoniae adducant, tantaeque excellentiae ut in coelesti Tigno eadem, quamquam perfectius, perseverent* (Encyclica Divinum illud minus, die 9 maii 1897; Acta Leonis XIII, ed. cit., t. V, p. 156). 1 III Sent., d. 34, 1, 3 ad 6, n.° 96. 3 III Sent., d. 34, i, 4> n.° 113. 4 MI, 69, 3 ad i. * IMI, 8, 7. Cf. ibid., 2. 15S II P. Q. II. Sect. II.—De ultima differentia beatitudinis formalis Ac expresse notat quod visio perfecta et positiva Dei beatos facit homines \ Videtur ergo quod, iuxta S. Thomam, donum intellectus in statu perfecto prout est in patria, est habitus elicitivus visionis intuitivae divinae essentiae, ideoque beatitudinis supernaturalis consummatae. Haec tamen non urgent, et possunt tripliciter explicari. Primo, dicendo quod S. Thomas non loquitur de dono intel­ lectus in sensu proprio et stricto, pro uno ex donis Spiritus Sancti, ab aliis distincto, sed in sensu quodam largiori, pro omni cognitione supematurali de se evidenti, ita ut ab eo excludatur sola cognitio fidei: nam quidquid supematurale est, ex dono Dei est; et, si pertineat ad intellectum, ut est cognitio, erit donum intellectus. Et in hoc largiori sensu videtur esse locutus S. Thomas in II-II, q. 8, a. i, ubi universaliter dicit quod «lumen supernaurale [contradistinctum a lumine naturali intellectus nostri] homini datum vocatur donum intellectus». Quia ergo maxime supernaturalis et maxime cognoscitiva est visio facialis Dei, maxime ei convenit in hoc sensu ratio doni intellectus. Neque mirum est quod S. Doctor non semper loquatur de donis Spiritus Sancti in sensu stricto quando agit, de singulis donis in particulari; nam in prologo ad totam II-II dixit quod quia «Sapientia, intellectus et scientia communicant, etiam in nomine, cum donis quibusdam Spiritus Sancti..., simul etiam de eis considerabitur in consideratione donorum virtutibus correspondentium». Turpiter ergo erraret qui omnia tradita in quaes­ tionibus quarum titulus est de dono intellectus, de dono scien­ tiae, de dono sapientiae, intelligeret exclusive de his donis stricte sumptis. Quia vero immediate ante tractatum de dono intellectus et de dono scientiae egerat de fide divina, hac excepta, ne esset inutilis repetitio, de ceteris ad intellectum pertinentibus in illis quaestionibus agit, maxime de supematuralibus, et in his spe­ cialiter de spectantibus ad huiusmodi dona in sensu stricto; at non unice neque exclusive. Secundo respondetur quod, dato et non concesso S. Thomam in verbis citatis locutum fuisse de dono intellectus in sensu proprio et stricto, nondum sequi visionem facialem Dei esse actum elicitum doni intellectus in statu perfecto. Potest enim attribui dono intellectus aliquid dupliciter: uno modo, secundum proprietatem; alio modo, secundum meram appropriationem, eo II 1 II-II, 8, 7 obi. 3 una cum cius responsione. Cap. π—Non consistit in actu donorum spiritus sancti 159 fere modo quo personis Trinitatis attribuuntur quaedam no­ mina propria seu personalia et quaedam appropriata, quia revera sunt essentialia ideoque communia omnibus personis, et tamen, propter quandam similitudinem vel etiam dissimilitudinem cum propriis alicuius personae, ei appropriantur ’ ; nam «appropriate nihil est aliud quam commune trahere ad proprium» 1 2. Ad donum ergo intellectus secundum proprietatem pertinet Deum et ea quae Dei sunt contueri modo experimentali et affectivo in effectibus supematuralibus gratiae vel gloriae directe ab ipso Deo in anima iusti productis, ita ut Deus ipse in illis intime appre­ hendatur et a ceteris omnibus discernatur; negative quidem in statu imperfecto viae, positive vero in statu perfecto patriae; utrobique tamen limpide et clare, secundum modum suum, nam donum intellectus facit aliquo modo limpide et clare intueri ' quae Dei sunt3. «Sancti enim qui habent cor repletum iustitia, vident excellentius quam alii qui vident per effectus corpo­ rales [vel etiam mere naturales, licet sint siprituales]: quanto enim effectus sunt propinquiores [Deo], tanto Deus magis cognos­ citur per illos. Unde sancti, qui habent iustitiam, caritatem et huius modi effectus qui sunt simillimi Deo, cognoscunt [Deum] magis quam alii [secundum illud], Psalm. 33, 9: gustate et videte quoniam suavis est Dominus» 4. I Secundum appropriationem vero pertinet ad illud quidquid ponitur in sexta beatitudine, scilicet munditia cordis per modum meriti et visio Dei per modum praemii 5: non quod proprie et formaliter, hoc est, specifice seu per se primo ei conveniat ratio meriti visionis Dei seu vitae aeternae, cum hoc sit proprium caritatis6; neque ratio praemii quasi proprii et per se primo illud attingentis seu capientis, cum hoc sit proprium luminis gloriae, sine quo Deus omnino videri non potest. Unde et sig­ nanter S. Thomas dixit quod «utrumque [scilicet munditia cordis et visio Dei] pertinet aliquo modo ad donum intellectus» 7. Haec enim particula diminuens, aliquo modo, appropriationem importat, quae est diminutio quaedam proprietatis; siquidem 1 * 3 4 4 4 ’ Videsis I, 33-38; 39, 7-8. De Verit., 7, 3. In Isaiam, cap. IX, ed. Vivès, t. XVIII, p. 742 a· In Matthaeum, cap. V, ed. cit., p. 76 b. I-II, 69, 2; II-II, 8, 7. 1-11,114,4. 11-11,8,7. 160 II P. Q. II. Sect. II.—De ultima Cap. II—Non consistit in actu donorum spiritus sancti 101 differentia beatitudinis formalis pria causa seu proprium principium, licet re et essentia propria quod proprie et essentialiter dicitur de aliquo, totaliter seu omni causa differat a proprio effectu et proprium principium a propria modo ei convenit. conclusione. Haec enim appropriatio revera nihil est aliud quam Ac revera, purificatio cordis non est exclusiva doni intellectus, ' conspondentia, de qua loquitur S. Thomas quando dicit quod etiam ut est intellectiva seu cognoscitiva, cum haec fiat etiam ! tale donum correspondet tali virtuti ut regulatum et derivatum per fidem, secundum illud: «fide purificans corda» l, maxime ab illa, ut in virtutibus theologicis quae sunt supra dona Spiritus quando est fides viva quae «per caritatem operatur»1 2. Cur ergo Sancti eis correspondentia; vel ut regulans illas easque formans, erit exclusiva doni intellectus proprie dicti visio facialis et in- ut in virtutibus moralibus quae sunt infra dona ipsis correspon­ tuitiva Dei? Potius dicendum est quod sicut purificatio cordis dentia. convenit primo et per se fidei et ex consequenti dono intellectus, Et in idem redit solutio quam affert Bariez, licet via inversa per appropriationem quandam; ita visio facialis Dei convenit 1 procedat, quando dicit quod visio divinae essentiae pertinet ad primo et per se lumini gloriae quod directe succedit fidei eique ’ donum intellectus causaliter, non formaliter, scilicet meritorie \ correspondet, et ex consequenti et per appropriationem quan- nam meritum est causa efficiens moralis praemii: visio autem dam dono intellectus. beatifica est praemium quod attribuitur dono intellectus per Et ad hoc reducitur id quod ait loannes a S. Thoma, scilicet ( appropriationem quandam utpote purificanti cor hominus, secun­ visionem facialem divinae essentiae non pertinere ad donum dum illud: «beati mundo corde, quoniam ipsi Deum videbnut» 2: intellectus in statu perfecto et consummato elicitive et fomialiter, proprio enim merito appropriatur proprium praemium sicut sed solum praesuppositive et regulative. Sicut enim fides se habet I propriae causae proprius effectus. Et notat profunde Banezius in statu viae ad donum intellectus in statu imperfecto praesup- quod purificatio cordis consummatur in visione beatifica, quia positive et regulative, quatenus fides praesupponitur dono intel­ tunc revera intellectus humanus formatur ab ipsa divina essentia lectus et regulat illud, ut dicit S. Thomas 3; ita lumen gloriae, quae est ipsa Veritas Pura, et omnem informitatem eius —quae est cuius est formaliter et elicitive visio beatifica, se habet ad donum impuritas quaedam—tollit, iuxta illud S. Thomae: «semper mens intellectus in statu perfecto praesuppositive et regulative, utpote , creata repulatur informis nisi ipsi Veritati Primae inhaereat» 3. succedens et correspondens fidei. «Et sic donum intellectus ibi Tertio respondetur quod, etiam dato S. Thomam esse locuregulatur per visionem et pertingit ad intuendam et videndam ; tum de dono intellectus in sensu stricto et de actu eius proprio divinam essentiam ex parte sui regulativi, sicut hic de auditis et elicitivo et non mere appropriato, minime sequitur ipsam mentem illustrat et pertingit ad id quod se tenet ex parte auditus, 1 visionem intuitivam Dei seu ipsum actum beatitudinis formalis scilicet ad credendum cum quadam certitudine speciali. Ceterum, consummatae esse actum elicitum doni intellectus consummati. formaliter donum intellectus neque hic elicit actum credendi Potest enim visio intuitiva Dei considerari dupliciter: uno modo, neque ibi visionem, licet ab ea reguletur et derivetur, quia donum ut est actus directus quo per se primo attingitur beatitudo obiecintellectus supponit mentem unitam Deo ut reddat illam mo­ tiva, quae est ipse Deus prout est in se; alio modo, ut actus bilem a Spiritu Sancto ad intelligentiam mysteriorum» 4. , reflexus, quo ipse actus directus coattingitur et cointelligitur una Patet autem quod hoc reducitur ad appropriationem quandam, cum proprio obiecto eius quod est beatitudo obiectiva, nempe sicut proprio effectui seu propriae conclusioni appropriatin' pro- quo beatitudo formalis coattingitur et cointelligitur simul cum beatitudine obiectiva. Rursus, haec beatitudo formalis seu visio Dei intuitiva 1 11-11,7,2. potest dupliciter coattingi reflexe: primo, ut reduplicative est 1 Gal., 5, 6. beatitudo formalis, scilicet formaliter possessiva beatitudinis obiec3 1-11,68,8. 4 Ioannes A S. Thoma, Cursus theoh, in I-II, 68, disp. XVIII, a. 3, § Donum intellectus distinctum in patria a lumine gloriae, n.° 3, ed. cit., p. 216 b. Vide etiam ibid., n.° 15 in fine, p. 218 a; η.® 17, p. 218 b; § Actus doni intellectus distinctus a fide et aliorum donorum actibus, n.° 13 in fine p. 212 b. 1 BAnez, 0. P., in II-II, 8, 7, ed. cit., coi. 547. 2 Mtt., 5, 8. 3 1,106, i ad 3. 11.—De Hominis" ♦* 162 II P. Q. II. Sect. II.—De ultima differentia beatitudinis formalis tivae; secundo, ut specificative est actus creatus et vitalis hominis beati, a Deo tamen ipso ut a Causa Prima supernaturali directe productus. Dicendum est igitur quod visio intuitiva Dei directe consi­ derata et reflexe ut reduplicative est visio intuitiva seu beatitudo formalis, non pertinet ad donum intellectus consummatum, sed exclusive ad lumen gloriae; quia hic actus visionis beatificae, utpote perfectissimus totius ordinis intellectualis, est simul emi­ nenter perceptivus proprii obiecti et conscius suiipsius sub hac formali ratione. Beatus ergo, ut talis, per se primo attingit bea­ titudinem obiectivam suo actu formaliter beatifico, et per se secundo coattingit beatitudinem suam formalem in actu exercito utpote perfecte conscius se vere et realiter et perfecte attingere beatitudinem obiectivam suo actu visionis. Sed reflexe percipere actum visionis beatificae ut specificative est supremus actus creatus et vitalis et altissimum Dei donum in nobis receptum, ita ut in ipso contueatur ipse Deus sicut in supremo eius effectu supernaturali, pertinet ad donum intel­ lectus consummatum seu perfectum. Itaque homo beatus per donum intellectus consummatum videt immediate suam visionem beatificam, non ut est redupli­ cative beatifica seu beatitudo formalis, sed ut specificative est supremus effectus supernaturalis Dei in animabus nostris pro­ ductus et ut secum fert dulcedinem et saturitatem intimam et vitalem in profundo animae; et sic Deum altissime contuetur in altissimo medio creato intime et perfecte degustato et experto, «quia ex visione sequitur amor seu affectus intimus et fruitivus Dei, et ex ipsa fruitione sequitur affectiva et experimentalis quaedam cognitio non solum de Deo in se—quod facit visio—, sed de Deo ut in nobis gustato et experto et attacto»1. Et tanto perfectior est ista Dei contuitio in patria per donum intellectus consummatum, quanto ipsa visio beatifica excedit omnes effectus supernaturales in nobis a Deo productos in statu viae, et quanto maior est affectus ex maiori caritate patriae procedens, et maior est coniunctio et intimitas et contactus experimentalis Dei in suis supremis effectibus quam in statu viae. Nec enim haec reflexa cognitio beatitudinis formalis est spe­ culativa et quasi in actu signato, sed affectiva et experimentalis 1 Ioannes Λ S. IHOMA, O. P., Cursus thcol., in I-II, 68, disp. XVIII. a· 3> § Donum intellectus distinctum in patria a lumine gloriae, n°is ed cit p. 218 b. ’ ’’ Cap, π,_non consistit in actu donorum spiritus sancti 163 in actu exercito, scilicet «quoad suum exercitium et effectum quem relinquit in subiecto gustandi de Deo et sentiendi experi­ mentum eius» h Quia ergo homo per donum intellectus consummatum videt affective et experimentaliter ipsam visionem intuitivam Dei ut specificative afficit et beatum reddit hominem eam elicientem; et qui videt visionem Dei, videt consequenter ipsum Deum in visione illa; iure dici potest quod donum intellectus in patria elicit actum visionis Dei, non quidem visionis formaliter bea­ tificae, sed infrabeatificae, quae similis est actui cogitationis mysticae immediatae de Deo in statu viae, de qua loquebatur S. Thomas in IV Sent., ut paulo supra retulimus 1 2. Adde insuper absurdum quod sequeretur ex materiali inter­ pretatione verborum S. Thomae prout sonant. Nam, iuxta ipsum S. Thomam, habitus elicitivus beatitudinis formalis est supremus et perfectissimus omnium 3. Aliunde, docet expresse donum Sapientiae esse superiorem habitum dono intellectus, immo esse supremum omnium donorum Spiritus Sancti 4. Si ergo voluisset attribuere proprie donis Spiritus Sancti specula­ tivis actum visionis beatificae, debuisset eum attribuere dono Sapientiae, non dono Intellectus; et tamen nullibi tribuit illum dono Sapientiae. Ne igitur dicamus S. Doctorem non esse sibi constantem, sed sibi turpiter contradicere, concludendum est donum Intellectus consummatum non elicere proprie et formaliter actum ipsius visionis beatificae. 221. Sed iam, exclusa difficultate verborum S. Thomae, probandum est dona Spiritus Sancti speculativa in statu peri jiao non esse elicitiva beatitudinis formalis supernaturalis con­ summatae. Primo quidem ostensive, quia nullus habitus cognoscitivus Dei extra Verbum seu per medium creatum est elicitivus visio­ nis facialis et intuitivae divinae essentiae, cum haec visio sit essentialiter immediata, hoc est, «nulla mediante creatura in 1 Ioannes A S. Thoma, loc. cit., n.° i6, p. 218 b. Cognitio reflexa specu­ lativa beatitudinis formalis in actu signato est propria habitus Theologiae Sacrae beatorum. 2 IV Sent., d. 49, 2, 7 ad 8; De Verit., 8, 3 ad 18. Vide supra, n.° 219. 3 III Sent., d. 35, t, 2, qla. 3, n.° 44. 4 I-II, 68, 7; 69, 4; II-II, 8, 6; 45, 6. Ib4 II P. Q. II. Sect. II.—De ultima differentia beatitudinis formalis Cap. II—Non ratione obiecti visi se habente, sed divina essentia immediate se nude, clare et aperte eis [= beatis] ostendente»)x. Atqui dona, Spiritus Sancti speculativa essentialiter sunt habitus cognoscitivi Dei extra Verbum seu per medium creatum. Hic enim modus cognoscendi Deum non est eis acciden­ talis ratione status imperfecti viae, sed essentialis et per se, atque ideo ab eis inseparabilis etiam quando sunt in statu perfecto et consummato patriae; et, nisi eum retinerent in patria, non essent Udem habitus specie et essentia qui erant in via, neque idcirco dici posset cum veritate huiusmodi dona manere in patria: quod enim amittit speciem vel essen­ tiam suam, reapse non manet. Sunt namque dona Spiritus Sancti habitus essentialiter inferiores habitibus virtutum theologicarum, quae habent pro obiecto formali quo et quod ipsum Deum immediate; et ideo non habent Deum ipsum pro formali obiecto, praesertim quo, sed effectum proprium Dei connotantem ipsum Deum, non ut est in se sed ut est causa propria eius. Omnis autem effectus Dei est extra Deum. Ergo omnis cognitio Dei per dona Spiritus Sancti specula­ tiva, etiam in statu perfecto, est extra Verbum et mediata, media scilicet creatura in ratione obiecti visi se habente12. Unde sicut in statu viae sunt habitus essentialiter poste­ riores habitibus virtutum theologicarum, ita et in statu ter­ mini erunt habitus essentialiter posteriores habitibus luminis gloriae et caritatis. Quod autem dicitur de habitibus, propor1 Benedictus XII, Constitutio dogm. «Benedictus Deus*, Denz., n.° 530. 2 Dona Spiritus Sancti, etiam altissima, ut donum Intellectus et donum Sapientiae, «non habent pro materia ipsum Deum immediate in se, sed ut expertum et connaturalizatum et unitum nobis in aliquo creato, scilicet in ipso affectu et expérimentait unione caritatis ad Deum. Unde istae cognitiones sunt affectivae et mysticae, non quidditativae et intuitivae Dei in se. Virtus autem theologica habet pro materia Deum in seipso immediate, non ratione alicuius creati quod formaliter tangatur* (Ioannes a S. Thoma, Cursus theol., in I-II, 68, a. 3, § Donum intellectus distinctum in patria a lumine gloriae, n.° 23, ed. cit., p. 219 b). Pariter Salmanticenses dicunt quod donum Intellectus «in patria, ubi etiam manet, deserviet ad capiendum et penetrandum revelationes quae fiunt extra Verbum, sine ulla obscuritate* (Cursus theol., in I-II, Arbor praedicamentahs virtutum, § III, n.° 16, ed. cit., t. VI, p. 424 a). > i ' ! I , consistit in actu donorum spiritus sancti 165 tionaliter valet de actibus. Actus ergo eorum in via sunt essentialiter posteriores actibus virtutum theologicarum, et in patria posteriores actu luminis gloriae, qui est visio facialis Dei, et actu caritatis beatificae. Itaque magis remoti sunt ab ipsa essentia beatitudinis formalis quam ipse actus voluntatis caritativus, qui tamen ab ipsa beatitudine formali re et es­ sentia distinguitur, ut patet ex dictis supra, ad a. 4, h. q. h Ioannes a S. Thoma profunde explicavit hanc veritatem hisce verbis: «lumen gloriae elicit visionem Dei beatificam antecedentem ad amorem, quia regulat et excitat ad ipsum; donum vero Intellectus et Sapientiae est cognitio fundata et consequens post ipsum amorem et gustum habitum de Deo amato et unito animae et connaturalizato per affectum et amorem. Itaque cognitio Dei in beatis, quantum ad visionem beatificam, est de ipso Deo immediate in se; et haec antecedit amorem caritatis beatificum qui ex visione illa oritur: quantum autem ad cognitionem Dei extra Verbum et secundum quod ex effectibus et in effectibus cognoscitur, etiam beatus multiplicem cognitionem habet tum supernaturalis ordinis et infusam, tum ordinis naturalis et acquisitam. Et inter super naturales prima et potissima est quae nas­ citur ex ipso affectu et gustu et fruitione intensa qua anima inhaeret Deo eique connaturalizatur et unitur: hic enim affectus aliquid creatum est. Ex hac ergo connaturalitate et unione ad Deum atque experimental! eius praesentia et gustu penetrare et apprehendere ea quae divina sunt atque etiam rationes mysteriorum iudicare et resolvere, pertinet ad lumen et habitum donorum Intellectus et Sapientiae. Cognoscere autem ea quae divina sunt prout relucent in aliis effectibus sive supernaturalibus sive naturalibus, pertinet ad alias scientias vel infusas vel naturales quae non sunt dona Spiritus Sancti, quia non procedunt ex adhaesione et con­ naturalitate ipsa affectiva ad Deum; et sic non sunt cogni­ tiones mysticae quae per dona Spiritus Sancti dantur, sed pure intellectuales, quae veritatem rerum in se ad extra respiciunt. 1 Supra, nn. 93-115. 166 II P. Q. II. Sect. II.—De ultima differentia beatitudinis formalis Ad hanc autem experimentalem seu mysticam divinorum cognitionem in patria praesupponitur Dei visio regulans amorem seu affectum ad Deum, et consequenter experi­ mentalem eius gustum, unde intellectus redditur capacis­ simus divinorum quantum ad mysticam et affectuosam eius cognitionem extra Verbum et in illo effectu creato quem in se sentit anima per affectum. Non tamen formaliter ista mystica cognitio patriae est ipsa Dei visio beatifica, licet ab ea deri­ vetur, sicut in via continuatur et regulatur per fidem. Ibi ergo ita absorbetur in ipsa praesentia divinitatis per visionem, quod etiam in spiritu et affectu quo ipsi adhaeret et de eo gustat, tangit et cognoscit mystice Deum, non quomodocumque sed ita quod Deus ipse sit omnia in nobis; et quidquid in se et extra se videt, in omnibus Deum tangit, Deum sapit. Haec est summa totius mysticae cognitionis de Deo, sed non est ipsa formalis Dei visio, sed est motio Spiritus Sancti ex visione illa regulationem accipiens; ut vere in omni re quam tangit et in eo quod intra se experitur, Deum sapiat et Deum gustet quasi inebriata a vino et musto plenissimae divinitatis inundans, ubi fluminis impetus laetificat civita­ tem Dei»\ Secundo, patet idem argumento ab absurdum seu impos­ sibile. Si beatitudo formalis supematuralis essentialiter con­ sisteret in cognitione Dei elicita per dona Spiritus Sancti speculativa, haec beatitudo essentialiter consisteret in triplici operatione specie et numero distincta pro triplici habitu specie et numero distincto huiusmodi donorum, neque ulla esset ratio excludendi aliquam ex eis: quod si ob minorem nobilitatem excluderetur donum scientiae, minime tamen excludi possent donum Intellectus et donum Sapientiae; quia donum Sapientiae supremum est, quod dari non potest nec intelligi absque dono Intellectus: saltem ergo beatitudo formalis supematuralis consummata essentialiter consisteret in duplici operatione specie et numero distincta doni Intel­ lectus et doni Sapientiae. Hoc autem est impossibile et 1 Ioannes a S. Thoma, op. et loc. cit., nn. 13-14, pp. 217-218. Cap. II.—Non consistit in actu donorum spiritus sancti 167 absurdum, quia beatitudo formalis supematuralis consum­ mata essentialiter consistit in una et unica operatione specie et numero pro unoquoque beato, ut patet ex supra dictis ad a. 2 h. q., ad 4 x. Nullo ergo modo beatitudo formalis supematuralis con­ summata consistere potest essentialiter in cognitione Dei per dona Spiritus Sancti speculativa. Attamen beatitudo supematuralis imperfecta, qualis in hac vita haberi potest, essentialiter consistit in cognitione Dei per huiusmodi dona in statu imperfecto viae considera­ ta, secundum quod continuantur cum fide viva quae per caritatem operatur, ut supra demonstratum est 1 2. Unde et S. Thomas appellat actus horum donorum in hac vita, sicut et actus fidei et modo quodam imperfectiori actus Sacrae theologiae, praelibationes seu inchoationes futurae et perfe­ ctae beatitudinis 3. Se habent enim ad perfectam beatitudinem supernaturalem, quae erit per visionem immediatam divinae essentiae, sicut cognitio naturalis Dei per scientias speculativas huius vitae ad naturalem Dei cognitionem animae separatae per contuitionem in propria eius substantia immediate percepta ut effectus proprius Dei. 1 Supra, nn. 65, 97-99. 1 Supra, n.° 103. 3 I-II, 69, 2 c et ad 3; II-II, 4, 1; I, 1, 1 et 4. SECTIO TERTIA BEATITUDO SUPERNATURALIS CON­ SUMMATA ESSENTIALITER CONSISTIT IN COGNITIONE DEI PER HABITUM PROPRIUM STATUI TERMINI j I I I 222. Vidimus beatitudinem formalem supernaturalem non consistere in operatione habituum propriorum statui viae neque communium statui viae et termini. Ergo neces­ sario consistere debet in operatione habitus proprii statui termini, cum nullus alius habitus nedum dari sed ne cogitari quidem possit. Id quod fere per se notum erat. Beatitudo enim superna­ turalis perfecta, minus adhuc quam naturalis, non est propria vitae praesentis, in qua tot miseriis et imperfectionibus onusti sumus. Sed neque in operatione habitus communis vitae praesenti et futurae; quia secus, aut in neutro statu dari posset beatitudo, aut nulla ratio valida induci potest cur detur in altera vita et non in praesenti si idem habitus elicitivus eius in utroque statu perseverat. Propter quod loquentes de beatitudine formali naturali perfecta, eam tribuimus non habitui scientiarum speculati­ varum, sed habitui contuitivo superiori quo anima separata in propria substantia immediate visa contuetur Deum ut in proprio eius effectu naturali. Multo ergo magis beatitudo supernaturalis consummata debebat tribui habitui proprio statui termini ut immediate elicitivo eius. Itaque circa exsis- 170 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis tentiam huius habitus nulla est difficultas, post hucusque dicta. Tota igitur difficultas versatur circa propriam naturam eius. Habitus enim intellectualis hominis plene et perfecte sumptus «ex duobus constat..., scilicet ex lumine intellectuali et ex similitudine rei cognitae» \ quae est species eius intelligibilis. Et ideo inquirendum superest an iste habitus super­ naturalis beatificus constet ex solo lumine intellectuali quod se tenet ex parte subiecti seu potentiae intellectivae, vel etiam constet ex aliqua specie intelligibili quae se habet ex parte obiecti veluti repraesentati va Dei. Nec enim haec duo ele­ menta ex aequo concurrunt ad constituendum habitum intellectualem, sed secundum prius et posterius, ita ut species intelligibiles earumque coordinatio abesse possint salva es­ sentia habitus, non autem lumen intellectuale, quod semper et omnino requiritur: «habitus enim non est [per se] dispo­ sitio obiecti ad potentiam, sed magis dispositio potentiae ad obiectum»12. 1 III Sent., d. 14, i, i, qla. 3, n.° 48. Videsis qla. 2, n.° 37. 2 I-II, 50, 4 ad i. CAPUT PRIMUM DE NATURA HABITUS BEATIFICI EX PARTE MEDII OBIECTIVI 223. Species intelligibilis, cum se habeat ex parte obiec­ ti cognoscendi et sit principium cognitionis eius, appellatur medium obiectivum quo vel in quo obiectum cognoscitur. Et quia principium cognoscendi seu videndi est lumen aliquod, haec species vocatur etiam lumen obiectivum quo vel in quo res videtur seu cognoscitur. Quaerimus ergo an habitus beatificus habeat aliquam speciem intelligibilem creatam qua mediante Deum attingat, vel e contra omne medium obiectivum a Deo distinctum penitus excludat, ita ut ipsum Deum per seipsum seu per essentiam suam immediate intueatur; nam «visio Dei per essentiam dividitur contra visionem Dei per creaturam» x, seu per aliquam similitudinem creatam quae sit species intelligibilis vel ad modum eius se habeat2. Et hoc est quod S. Doctor inquirit in ultimo articulo huius quaestionis, ut manifestissime apparet in formulatione eius quam ponit in capite quaestionis, scilicet utrum beati- 1 I, 94, i. Quapropter in De Verit., 18, 1, quaerit «utrum homo in statu innocentiae cognoverit Deum per essentiam*; et in a. 2, «utrum homo in statu innocentiae Deum per creaturas viderit». 2 1,12, 2; III Sent., d. 14, 1, qla. 3, n.° 49, ubi videre Deum per essen­ tiam idem sonat ac videre eum non mediante aliqua similitudine; Quodl. VII, i, i, ubi quaerit S. Doctor «utrum aliquis intellectus creatus possit divinam essentiam immediate videre». 172 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis tudo hominis consistat «in sola speculatione Dei, qua per essentiam videtur». 224. Ad cuius ampliorem intelligentiam recolendum est quod medium obiectivum cognoscendi, hoc est, medium se habens ex parte obiecti potest esse triplex, nempe medium quo, medium in quo et medium a quo vel ex quo. Medium quo est species intelligibilis impressa, obiecti formaliter repraesentativa, cuius est signum naturale et formale; me­ dium in quo est species intelligibilis expressa seu verbum mentis, in quo res intellecta cognoscitur ut in signo eius naturali et formali, et ideo est medium formale et intrinse­ cum, scilicet intra intellectum cognoscentem, cum sit idem ac conceptus formalis «in quo intellectus cognoscit conceptum obiectivum seu obiectum formaliter intellectum»3; medium a quo vel ex quo est obiectum prius cognitum a quo vel ex quo pervenimus in cognitionem alterius obiecti seu, ut ait S. Thomas, est id «per cuius notitiam in aliquid ignotum devenimus»1 23 , sicut per notitiam effectus pervenimus ad co­ gnitionem causae et e converso, et ex uno simili vel contrario ad aliud simile vel contrarium, sive hoc fiat per modum demonstrationis seu discursus ut in hominibus, sive per modum contuitionis ut in angelis, et hoc est medium extra intellectum cognoscentis et veluti materiale, neque habet ratio­ nem signi formalis, sed instrumentalis tantum, licet na­ turalis 3. Quae quidem media se habent secundum prius et poste­ rius. Cum enim de ratione medii obiectivi sit distingui ab obiecto simulque in eius cognitionem ducere, haec tria media dupliciter comparari possunt inter se: primo, ratione distin­ ctionis seu quasi elongationis ab obiecto, et sic maxime di­ stans est medium a quo vel ex quo, deinde medium quo 1 J. Gredt, O. S. B., Elementa philosophiae aristotelico-thomisticaî1, n.° 471, i, t. I, p. 371. a I, 94, i ad 3. Vide etiam IV Sent., d. 49, 2, 1 ad 15; De Verit., 2, 5 ad 10; 4, 2 ad 3; 18, 1 ad 1; Quodl. VII, 1, 1. 3 Cf. IOAN, a S. Thoma, O. P., Cursus philosophicus, Logica, II P., q. 22, a. i, ed. Reiser, t. I, pP. 693-694; Cursus theol., in I, 12, 2,disp. XIII, a. i, n.° 13, ed. Solesm., t. II, Pp. 150-151. f Cap. I.—Natura habitus beatifici ex parte medii obiectivi 173 formale ac denique medium in quo, et ideo sub hoc respe­ ctu plus habet de ratione medii medium ex quo quam me­ dium quo, et hoc plus quam medium in quo; unde cognitio alicuius per medium ex quo est maxime mediata, cognitio per medium in quo minime mediata, ac inter eas est cognitio per medium quo: secundo, ratione appro ximationis vel simi­ litudinis ad obiectum, vi cuius est ductiva in eius cognitio­ nem, et tunc hoc modo se habent ut plus habeat de ratione medii medium in quo quam medium quo, et hoc plus quam medium ex quo; unde per medium ex quo minus cognosci­ mus obiectum quam per medium quo, ac per hoc minus quam per medium in quo, et ideo medium in quo est maxime ductivum in cognitionem obiecti inter omnia media cognitio­ nis. Se habet enim medium in quo ad medium quo sicut intellectum ad intelligibile, nempe sicut actus ad potentiam vel potius sicut actus secundus ad actum primum: actus autem semper est potior potentia, et actus secundus potior actu primo. Quaestio ergo est an cognitio Dei per habitum beatifi­ cum sit omnino immediata ex parte obiecti, vel e contra necesse sit ponere aliquod medium obiectivum, saltem me­ dium quo vel in quo. Art. i.—Diversae haereticorum ac theologorum sententiae 225. Ut narrat S. Gregorius Magnus, «fuere nonnulli qui Deum dicerent, etiam in illa regione beatitudinis, in claritate sua quidem conspici, sed in natura minime videri»x, immo nec videri posse. Unde beatitudo supernaturalis non consisteret in visione ipsius divinae essentiae, sed claritatis vel glo­ riae eius. Ac revera sat multi, licet non semper eadem cruditate et 1 S. Gregorius Magnus, Moral., lib. XVIII, cap. 54, n.° 90, ML. 76,93, quem refert etiam S. Thomas in IV Sent., d. 49> 2, 1, arg. 5 sed contra, et Quodl. X, 8, 17 sed contra. 174 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis universalitate, hanc doctrinam professi sunt. In primis iudaei ita exsaltaverunt maiestatem Dei, ut Deum dicerent prorsus invisibilem omni creaturae, etiam supremis angelis, qui splendorem faciei eius ferre non possunt. Quod si post diem iudicii angeli boni et homines iusti in paradisum trans­ feruntur et beati sunt, utpote commercium vitae cum Deo habentes in aeternum, qui et inter eos habitabit, haec vitae communitas et beatitudo non pertingit usque ad visionem ipsius divinae essentiae, sed splendoris et gloriae eius tantum, quia Deus solum revelabit eis suam gloriam, Sekhina \ Deinde quidam Patres Graeci plus aequo reagentes contra excessum Eunomii, qui naturalem visionem Dei, etiam comprehensivam, angelis et hominibus tribuebat. Non qui­ dem S. Basilius, neque S. loannes Chrysostomus, neque S. Gregorius Nazianzenus, neque S. Cyrillus Alexandrinus et alii sat multi, ut putavit Vazquez 1 2; certe tamen Theodoretus, Theophylactus, Theodorus /Vlopsuestenus, Œcumenius, Basilius Seleuciensis, Anastasius Sinaita, Severus Antioche­ nus et alii, qui non ipsam divinam essentiam, sed quandam gloriam eius ab angelis beatis et hominibus videri dicunt3. Ut primi et ultimi tantum verba referam, Theodoretus interpretatur textum illum: angeli eorum [= parvulorum] semper vident faciem Patris mei qui in coelis est 4, dicens guod non vident divinam essentiam. ou yàp τήν Οείαν ουσίαν όρώσι; sed solummodo gloriam quandam Dei eorum naturae 1 Vide J. BONSIRVEN, S. I., Le judaïsme palestinienne au temps de JésusChrist, 1.1, pp. 150, 525, Paris, 1935. Cuius doctrinae testis est S. Hieronymus, referens iudaeorum traditionem, iuxta quam Isaias occissus fuisset quia dixit se vidisse Deum facie ad faciem (In Isaiam, cap. I, 10, lib. I, ML. 24,33). 2 Gabriel VAzquez, S. I., in I, 12, i, disp. 37, cap. 2-4, ed. cit., pp. 292294. Vazquezium impugnarunt plures theologi ex omni schola, quos inter nominare placet loannem a S. Thoma, O. P., Cursus theol., in I, 12, 1, disp. XII, a. I, nn. 13-17, ed. cit., t. II, pp. 127-129. Videatur hac de re D. Petavius, S. I., Dogmata theolog., t. I, De Deo Deique proprietatibus, lib. VII. cap. 6, pp. 584-5895 Parisiis, 1865. 3 Cf. A. Michel, Intuitive (vision), apud Dictionnaire de Théologie Catholique, t. VII, 2, col. 2.366-2.367. 4 Μττ., ι8, 10. I ( 5 I i ' I Cap. I.—Natura habitus beatifici ex parte medii obiectivi 175 accomodatam, άλλα δόξαν τινά Trj αυτών φύσει συμμετρουμενήν λ Pariter Severus Antiochenus ait quod Cherubim non solum non vident ipsam Dei essentiam, sed neque ipsam gloriam Dei: vident autem similitudinem quandam huius glo­ riae, qua visione gaudent et beati sunt 12. Sed praesertim doctrinam istam hereditarunt et ad ulti­ mas sequelas deduxerunt nestoriani. Ita Thomas Edessenus, in suo tractatu De nativitate Domini, docet ipsam divinam essentiam esse invisibilem angelis et hominibus, sequenti argu­ mento: omne visibile aut est visibile ex parte vel ex toto; atqui divina essentia neutro modo est visibilis angelis et hominibus. Non ex parte, quia divina essentia non habet partes, cum sit omnino simplex et incomposita; non ex toto, quia talis visio esset comprehensiva divinae essentiae, utpote totalis et adaequata, quod est impossibile, nam tunc oporteret dicere intellectum angelorum et hominum esse simpliciter infini­ tum et incircumscriptum, nempe esse identicum divinae essentiae ideoque amittere rationem intellectus creati. Ergo postulare eius visionem totalem «esset interitum sibi adsciscere; quis enim paulum cerae in fornacem demittet, et eam iterum inveniet?»3. Postea, saeculo vm, losephus Hazzaya visionem divinae essentiae uni humanitati Christi tribuebat, ceteris vero bea­ tis, scilicet angelis et hominibus, nonnisi visionem humani­ tatis Christi eaque mediante divinitatis eius quasi in speculo humanitatis. «Praeter humanitatem Domini nostri, aiebat, neque angeli neque homines Deum videre possunt, neque in hoc mundo neque in futuro. Humanitas autem Domini nostri erit quasi speculum in quo omnes creaturae intellec­ tuales tum visibiles tum invisibiles videbunt Deum Ver­ bum qui in hac humanitate habitat»4. 1 Theodoretus, Dialogus I, Ortodoxos et Eranistes, MG. 83, 52. 2 Severus Antiochenus, Homilia Cated., 90, PO. 23, 126. 3 Apud M. Iugie, A. A., Theologia dogmatica Christianorum orientalium, t V, p. 230, Parisiis, 1935· 4 Iosephus Hazzaya, Capita scientiae, cap. XXVII, n.° 30, PO. 4, 57. 1 «6 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis Hanc tamen exceptionem pro anima Christi damnavit Patriarcha Timotheus I in secunda Synodo, anno 804 cele­ brata, ubi inter cetera haec habentur: «praedicti Patres cum Timotheo congregati anathemati subiecerunt asserentem ab humanitate Domini divinitatem eius videri aut ab alia qua­ cumque creatura» x. Unde doctrina officialis ecclesiae nestorianae circa beatitudinem supernaturalem sanctorum angelorum et hominum, ne excepto ipso Christo lesu, est eam non consistere in visione faciali ipsius divinae essentiae, sed, ut ait Ebedjesu Nisibenus, «in revelationibus divinis, in fruitione cuiusdam luminis supematuralis et in visione humanitatis Christi»1 2; quia, ut addit Elias, episcopus Anbarae, «nec natura assumpta naturam Verbi assumentis intueri potest»3. Eandem doctrinam professi sunt quidam monophysitae, ut Severus Antiochenus quem paulo supra conmmemoravimus, et loannes Darensis, qui in suo tractatu De Resurrectione conceptis verbis tenet nullam creaturam Dei essentiam vide­ re posse. Quod si Apostolus loannes asserit nos Deum visuros sicuti est (I Ioan., III, 2), hoc non est intelligendum de divina essentia, sed de Verbo Incarnato, hoc est, de Christo homine 4. Et sic verificatur id quod vulgo dici solet: extrema tan­ guntur, nam nestorianismus et monophysismus sunt duo errores christologici e diametro oppositi. Inde transivit ut videtur, ad quosdam theologos armenos, qui de hoc errore insimulati sunt, quasi dicerent «quod ani­ mae puerorum baptizatorum et animae multorum perfecto­ rum hominum, post generale indicium, non videbunt Dei essentiam, quia nulla creatura eam videre potest, sed videbunt 1 Apud Assemanum, Bibliotheca Orientalis, t. Ill, Π P., p. 232. 2 Ebediesu Nisibenus, Liber Paradisi, carm. 50, apud Assemanum, op. et loc. cit., p. 232. 3 Elias, Episcopus Anbarae, Liber centuriarum, apud Assemanum, ibid., p. 232. < Ioannes Darensis, De resurrectione, apud O. Braun, Beitrdge sur Geschichte der Eschatologie in den syrischen Kirche (Zeitschrift fur cath. Théologie, t. XVI [1892], pp. 296-297). Cap. I.—Natura habitus beatifici ex parte medii obiectivi 177 claritatem Dei quae ab eius essentia emanat, sicut lux solis emanat a sole et tamen non est sol; et in hoc dicunt quod consistit sanctorum perfectorum et puerorum baptizatorum beatitudo»licet plerique eorum docerent contrarium, confomiiter ad ipsorum liturgiam. Unde et in Concilio viginti novem episcoporum et aliquot magistrorum Ecclesiae et archipresbyterorum doctrinam illam condemnarunt, profitentes quod «videbimus essentiam, magnitudinem, clarita­ tem, sapientiam et bonitatem eius, quae omnia in Deo Deus sunt; tamen non tantum quantum ipse se videt»12. At praesertim Gregorius Palamas eius que asseclae, re et essentia distinguentes naturam et gloriam seu splendorem Dei, dixerunt angelorum et hominum beatitudinem consis­ tere in visione gloriae seu claritatis Dei per oculos corpoi eos transformatos, non in visione ipsius divinae essentiae 3; haec enim gloria seu claritas Dei idem est, iuxta illos, ac lumen thaboricum. Denique Marcus Ephesinus in Concilio Florentino pro­ bare conatus est hanc esse doctrinam traditionalem totius ecclesiae orientalis 45 ; falso tamen, cum haec non fuerit nisi deviatio quaedam nonnullarum ecclesiarum orientalium a vera ecclesiae orientalis traditione, post controversias contra eunomianos. 226. Neque defuerunt inter latinos qui hanc viam secuti sunt °. S. Thomas et S. Albertus Magnus citant loannem 1 Benedictus XII, Libellus de erroribus ad Armenos, apud Mansi, Coli, wxima Cone., t. XXV, coi. 1.196. Qua de re videri potest F. Jansen, S. I., Lû cinquième erreur arménienne, apud Ephemerides Theol. Lovanienses, t. XVII (1939), PP- 94-110. 1 Concilium Armenorum, in quo obiecti Armenis in libello errores condemnantur, eorumque fides amplius declaratur, anno 1342 celebratum, Mansi, t. XXV, coi. 1.196 D. 3 Vide M. lUGIE, A. A., Theologia dogmatica Christianorum orientalium, ιΙΙ,ρρ. 47-183. 4 Vide Orationem eius in PO. 15, 165. 5 Marcus Ephesinus conatus est in suas partes Augustinum trahere in libro Soliloquiorum animae ad Deum, cap. 31, ubi dicitur «quod nullus un­ quam Angelorum vidit Deum, sed nec videre potest» (ML. 40, 889-890). Sed norunt omnes Opus illud non esse Augustini, sed Alcherii Claraeval11—Di Hominis**·· 1 <8 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis Scotutn Eviugenam et loannem Sarracemim dicentes quod soli angeli superiores, qui dicuntur assistentes, vident Deum per essentiam, non angeli inferiores qui ministrantes appellan­ tur, sed per illuminationem superiorum \ Quin etiam videtur visionem Dei per essentiam dene­ gasse omnibus angelis et hominibus, hoc est, omni intellectui creato; nam scribit: «imagines vocat, ut arbitror, theophanias, in quibus et ipsi angeli et homines in aequalem eis beatitudinem glorificati, ipsum Deum videbunt, quoniam per seipsum invisibilis et est et erit omni intellectui creato»2. lensis vel alius compilatoris mediae aetatis, de quo disputant critici. Vâzquez similem tribuit sententiam Hieronymo, Ambrosio et Isidoro (in I, 12, 1, disp. 37, cap. 4, ed. cit., p. 293), immerito tamen. 1 «Sed contra hoc esse videtur illud quod dicit Gregorius, quod assistere dicuntur qui intima Dei contemplatione fruuntur. Cum ergo omnes Angeli videant Deum per essentiam, secundum illud. Mtt 18, 10: angeli eorum semper vident faciem Patris mei; ergo videtur quod omnes sint assistentes. Respondeo.—Dicendum quod quidam de primis studentibus in libris Dionysii, volens salvare et dictum Apostoli et dictum Gregorii, dicit quod Angeli inferiores non vident Deum per essentiam, cum non sint assistentes. Et iste fuit loannes Scotus, qui primo commentatus est in libros Dionysii» (In Epist. ad Hebraeos, cap. I, lect. 6, ed. cit., pp. 308-309). Ad quem etiam alludit, reticito licet nomine, in II Sent., d. 9, 1, 2 ad 3, cum ait: « quidam enim dixerunt angelos inferiores nunquam essentiam Dei videre, sed per illuminationem superiorum qui eum immediate vident, Dei notitiam capere». Eodem modo, et quidem magis explicite, S. Albertus Magnus, scribens: apud Ed. Hocedez, S. J., Richard de Middleton, sa vie, ses oeuvres, sa doctrine, Appendix VI, p. 452, Louvain, 1925. 2 Richardus de Mediavilla, op. et loc. cit. 3 Guilelmus de Mara, O. F. M., Correctorium fratris Thomae, apud Richardum ClAPWEL, O. P., Correctorium Corruptorii iQuare*, ed. P. Glorieux, p. 2 (Bibliothèque Thomiste, t. IX, Paris, 1926). 4 Petrus Ioannes Olivi, O. F. M., Quaestiones in II librum Sententiarum, q. 75, vol. II, pp. 136, 141, 142, ed. B. Jansen, S. J. (Bibliotheca franciscana scholastica medii aevi, t. VI, Quaracchi, 1926). M ·· 182 II P. Q. IL Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis 1S4 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis forma seu ratio intelligendi immediata seu quasi formale principium actus videndi, prout Thomas dicere videtur, pluries in scholis determinavi esse haereticum aut saltem in fide periculosum» \ Postmodum loannes Duns Scotus admittitere videtur speciem impressam ut possibilem, non ut realem1 2. Sed Petrus Aureolus redit ad positionem Richardi, Guilelmi et Olivi, licet sine Guilelmi et Olivi vehementia, firmius tamen eam tenet quam Richardus 3; at speciem impressam videtur identificate cum ipsu actu visionis. At praesertim haec quaestio agitata est a theologis posttridentinis. Toletus, Molina, Valentia, Suarez admittunt pos­ sibilitatem speciei impressae, licet factum eius non adstruant4; •ili Vazquez, quem postea sequuntur Alarcôn et Struggl, admittunt de facto speciem impressam, quam tamen confundunt cum lumine gloriae 5; simpliciter vero eam adstruit Ægidius a Praesentatione 6. 1 Apud Duplessis d’Argentré, Collectio indiciorum, t. I, p. 282, Pa­ risiis, 1728. 2 Ioannes Duns Scotus, O. F. M., in II Sent., d. 3, 9, et in IV Sent., d. 49, ii. Valde tamen obscure loquitur hac de re, et ideo non pauci theologi) quos inter loannes a S. Thoma (Cursus theol., in I, 12, 2, disp. XIII, a. 2, n.° 5, ed. Solesm., t. II, p. 157 a) eum ab hac singulari sententia liberant. 3 Petrus Aureolus, O. F. M., Quodlib. VIII, apud Capreolum, in IV Sent., d. 49, 5, 2, ed. cit., t. VII, pp. 221-227. 4 Franciscus Toletus, S. J., in I, 12, 2, § Quaestio unica. «Tertia conclusio: per speciem creatam potest Deus videri in patria distincte. Hanc teneo contra S. Thomam, salva debita reverentia* (ed. J. Paria, S. J., 1.1, p. 159 a, Romae, 1869); L. Molina, S. J., in I, 12, 2, disp. I, § Quarta con­ clusio, p. 102 a, Lugduni, 1622; Valentia, S. J., in I, 12, 2, punct. II, § Est autem attendendum, t. I, pp. 226-227, Ingolstadii, 1591; VAzquez, S. J., in I, 12, 2, disp. XXXVIII, cap. 2, ed. cit., pp. 300-303; SuArez, S. J., De Deo eiusque attributis, lib. II, cap. 13, n. 11, «dicendum censeo posse Deum efficere speciem intelligibilem, per quam intellectus creatus possit illum clare videre» (Opera, ed. Vivès, t. I, p. 96 b). 6 VAzquez, S. J.,VI, 1,12, 2, disp. 38-39; Alarcôn, S. J., Tract. Ide visione Dei, disp. 3, cap. 2-3; Struggl, O. S. B. Μ. V., Theologia Universa, I P., tract. I, disp. 3, q. 2, a. 6. « Ægidius a Praesentatione, O. E. S. A., De Beatitudine, t. II, lib. VIII, q. 3* a· 31 Q- 4, aa. 1 et 4. j Cap. I.—Natura habitus beatifici ex parte medii obiectivi 185 228. Quantum vero ad speciem expressam seu verbum mentis, sat multi theologi eam admittunt in visione beatifica. 1 Eam tenet Capreolus, qui ait: «conceptus formatus mediante ; visione beatifica non adaequat visionem illam, ita quod quid­ quid in Deo videtur uno verbo dicatur; et hoc conceditur. Sed non concludit quod verbum illud sit cognitio obscurior vel imperfectior beatifica visione, immo non est cognitio sed terminus cognitionis. Utrum autem illa visio beatifica terminetur ad plura verba vel ad unicum, dubium est. Verisimile tamen videtur quod illa visio terminatur ad unicum verbum habitum de obiecto beatifico essentialiter in actu, sed habitualiter termi­ nari potest ad plura verba habita de attributis vel creaturis in Verbo visis, cum beatus per illam distinguit attributa vel ea quae in Verbo videt, ita quod de illis verbis secundariis nunc formet plura, nunc pauciora. Unde sine pluralitate illorum non cognoscit attributa sub distinctis rationibus, ut argumentum false supponit»1. Alibi autem putat hanc esse sententiam S. Thomae, licet contraria sit etiam probabilis, immo et communis inter theologos Capreolo coaevos. «Utrum autem, inquit, beati forment verbum? Communiter tenetur quod non habent aliud verbum a Verbo increato distinctum, propter intimam praesentiam Verbi ad intellectum beatum, sicut nec habent aliam speciem intelligibilem quam divinam essentiam... Utrum autem hoc verum sit, pro nunc non discutio, quia utraque pars probabilis est: tamen 0*. Thomas videtur tenere quod sic» 1 2. Capreolum, more suo, sequitur Ferrariensis, qui per mo­ dum conclusionis statuit quod «de beatis potest utrumque sustineri, scilicet et quod forment verbum in quo divinam essentiam intuentur, et quod non forment» 3. Attamen videtur I 1 Capreolus, in I Sent., d. 27, 2, 2, B § ad 8 arg. Durandi et Paludani, ed. cit., t. II, p. 257 b. 2 Capreolus, in IV Sent., d. 49, 5, 3, n.° I, ad arg. Aureoli, ed. cit., t. VII, p. 228 a. 3 Ferrariensis, O. P., in I Contra Gent., cap. 53, n.° V, § Quinta con­ clusio, ed. leonina, t. XIII, p. 152 b. II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis 186 potius inclinare in affirmativam quam in negativam, ut patet ex modo loquendi, quando subdit: «primum potest sustineri, quia...» «secundum quoque sustineri posset, dicendo quod...»1 2. Et adducit Capreolum, quasi eum approbando 3. Absolute tamen eam docet Silvester Prierias, in opere cui titulus, Conflatus ex S. Thoma, ubi data opera Caietanum contrarie sentientem impugnat 4. Idem etiam docuisse vi­ dentur Franciscus de Victoria et Dominicus de Soto, qui tamen visionem seu intellectionem confundere videntur cum verbo mentis 5. Sed omnium vehementius istam doctrinam defendit Xantes Mariales, quam non solum autumat esse S. Thomae, verum et contrariam reputat improbabilem 6. Postea magni quidam theologi Societatis lesu, ut Molina, Vazquez, Arrubal, Suarez et alii hanc doctrinam fecerunt suam 7, praesertim Suarezius qui duas statuit conclusiones: «dico iam primo: videntes Deum, verbum creatum produ­ cunt quo Deum ipsum videant»8; «ulterius dico secundo non solum de facto videre beatos Deum per verbum crea­ tum, sed etiam impossibile esse de potentia absoluta quin aliter videatur Deus ab intellectu creato»9. Omnium vero fusius et solidius eam defendit Ægidius a Praesentatione 10. 1 2 3 4 Ferrariensis , op. et loc. cit., p. 152 b. ia Ferrariensis, ibid., p. 153 a. Ferrariensis, ibid., p. 153 a. Silvester Prierias, O. P., Conflatum ex S. Thoma, in I, 12, 2, § 3, Pro quarta ratione. 6 Franciscus de Victoria, O. P., in 1,12, 2; Dominicus de Soto, O. P., in IV Sent., d. 49, 2, 3, § Potissimum autem argumentum, post secundam conci., ed. Duaci, 1613, p. 911 a. 6 Xantes Mariales, O. P., in I, 12, 2, Controv. VI, cap. 3. 7 Molina, S. J., in 1, 12, disp. I, § Prima conci., ed. cit., p. 100 b; VAzquez, S. J., in I, 12, disp. XXXVIII, cap. 2, ed. cit., pp. 300-303; Arrùbal, S. J., in I, 12, disp. XVII, cap. 2. 8 SuArez, S. J., De Deo eiusque attributis, lib. II, cap. 11, n.° 5, ed. cit, p. 83 a. 9 Suarez, op. et loc. cit., n.° 9, p. 85 a. 1° Ægidius a Praesentatione, O. E. S. A., De Beatitudine, lib. VIII, cap. 2, a. 2, § 5; lib. XI, q. 7, a. 3, § 3. z Cap. I.—Natura habitus beatifici ex parte medii obiectivi 187 I Maior tamen et melior theologorum pars negant omne medium obiectivum quo vel in quo, scilicet omnem speciem intelligibilem impressam vel expressam in visione beatifica, non solum de facto sed et de possibili. Ita S. Albertus Mag­ nus1, S. Bonaventura * 2, S. Thomas 3, Matthaeus de Aquasparta4, Henricus Gandavensis 5 et discipuli S. Thomae com­ muniter 6, ut Herveus de Nedellec 7, Petrus Paludanus 8, Richardus Clapwell9, et postea Caietanus 1011 , lavelli n, Con- » 1 S. Albertus Magnus, O. P., Summa theol., I P., tract. Ill, q. 15, memb. 1 in fine corp, et ad 3, ed. Borgnet, t. XXXI, p. 80. 2 S. Bonaventura, O. F. M., in II Sent., d. 23, 2, 3, ed. cit., t. II, PP· 542-547; in III Sent., d. 14, 1, 3, t. III, pp. 302-306; in IV Sent., d. 1, P. I, dub. 9 circa Litteram, t. IV, pp. 30-31. 3 S. Thomas, in I Sent., d. 2, 1, 3, § Si autem intellectus noster Deum perseipsum videret; III Sent., d. 14, 1, 1, qla. 3, ed. cit., n.° 49; IV Sent., d. 49, 2, i, et alibi saepissime. 4 Matthaeus de Aquasparta, O. F. M., Tractatus de excellentia Sacrae Scripturae, n.° 6, p. 10, Quaracchi, 1903; licet in q. V de cognitione ad 7, p. 336, minus clare loqui videatur. 3 Henricus Gandavensis: «Credo igitur esse necessarium ponere quod intellectus beatus divinam videt essentiam, non per speciem nec in verbo aliquo de ipsa formato sicut convenit in omni operatione intellectuali quae fit per speciem circa creaturas..., sed quod videt eam in seipsa in nuda essentia sua aper nudam essentiam suam; ut idem sit in actu videndi visum et ratio videndi* (Quodl. III, q. i, ed. cit., fol. 48 r T). «Impossibile est omnino ponere aliquam speciem repraesentantem aliquid eorum quae in nuda divina essentia videntur» (Quodl. IV, q. 7, fol. 94 r Y). 8 Tribus vel quatuor exceptis, quos paulo supra retulimus, ut fatetur vel ipse Xantes Mariales, qui ait: «in hoc ab omnibus nostratibus recedo» (op. cit., Controversia VI, cap. 3). 7 Herveus de Nedellec, O. P., Quodlib. II, q. 9, sine numeratione fol., revera tamen fol. 44 vb, Venetiis, i486. 8 Petrus Paludanus, O. P., in IV Sent., d. 49, 1, 2, conci. 3: «non est species in visione beata» (ed. cit., fol. 233, coi. 2-3). 9 Richardus Clapwell, O. P., Correctorium corruptorii «Quare*, a. 1, ad i, ed. P. Glorieux, p. 8, Paris, 1927. 20 Caietanus, O. P., in I, 12, 2 per totum, ubi negat speciem expressam seu verbum mentis de ipso Deo clare viso (n.° 13); neque contrarium tenet in I, 27, i, n.° 15, si totus contextus utriusque loci attente inspiciatur. 11 Chrysostomus Javelli, O. P., in I> 12, 2, tol. 39 r> Moguntiae, 1611. 188 II P. Q. II. Sect. III.—De ultiaia differentia beatitudinis formalis Cap. L—Natura habitus beatifici ex parte m II obiectivi 189 i radus Koellin \ Bânez 1 2, Navarrete 3, Nazarius 4, Gonzalez de xMbelda % loannes a S. Thoma 6, Salamanticenses7 et alii plurimi. Quin etiam nostris temporibus fere omnes theologi cuiusque scholae eam amplectuntur, et merito, ut ex dicen­ dis patebit. Itaque, iuxta sententiam semper communiorem et hodie communem theologorum, a visione faciali seu beatifica Dei excluditur prorsus omne medium obiectivum creatum ex quo, in quo et quo. Art. 2.—Quaestionis resolutio riun essentialiter consistere in visione immediata ipsius divi­ nae essentiae. S. Evaristus I, in epistola ad omnes episcopos africanos, scribit: «dum apparuerit, tunc vere illum videbit sicuti est qui eius conspectibus fuerit dignus coaptari; et non sicut Moyses ceterique prophetae per aenigmata et figuram, sed ipsam veraciter in Filio, secundum Apostolum, contuebitur deitatis imaginem» \ Similiter Patres Concilii Francofordensis, anno 794, scri­ bunt ad episcopos Hispaniae: «praedicemus eum [= lesum Christm] Deum verum et vivum et vere Filium Dei, ut ad eius beatissimam visionem pervenire mereamur in qua est aeter\ m beatitudo et beata aeternitas» 2. Concilium Lateranense IV reprobavit et damnavit perver­ sissimum dogma impii Almarici3, quod supra retulimus, n.° 226. Universitas parisiensis, anno 1241, postquam retulit pro­ positionem fratis Stepham supra citatam4, subdit: «hunc errorem reprobamus et assertores et defensores, auctoritate \\ ilhermi episcopi, excomunicamus. Firmiter autem credimus et asserimus quod Deus in sua essentia vel substantia videbitur ab angelis et ammabus sanctis et videtur ab animabus glori­ ficatis» 5. 229. Ut patet ex modo dictis, sunt caute distinguendae duae quaestiones de medio obiectivo creato in visione beatifi­ ca: una, de medio obiectivo ex quo, quod est medium instru­ mentale; alia, de medio obiectivo quo vel fiz quo, quod est medium formale. 230. CONCLUSIO prima: cognitio Dei per habitum beatifi­ cum excludit omne medium obiectivum creatum instrumentale seu ex quo, sive sit medium demonstrationis, scilicet cognitionis discursivae, sive sit medium contuitionis, nempe cognitionis contuitivae. Est propositio de fide catholica. 1 S. Evaristus I, Epistula ad omnes episcopos africanos, apud Mansi 231. Probatur primo, ex auctoritate divina. Collectio Maxima Concil., t. I, coi. 625 DE. Ecclesia in primis tum ordinario tum sollemni magisterio 2 Acta Concilii Francofordiensis. Epistula synodica Concilii ab Episcopis definivit beatitudinem supernaturalem hominum et angelo- Galbae et Germaniae ad Praesules Hispaniae missa, in fine: apud Mansi, op, at., t. XIII, coi. 889. Ceterum omnes, etiam hispani, concordes eran in haere, scilicet quod, cum apparuerit, videbimus eum sicuti est (ibid., col. 88 8). 3 Concilium Lateranense IV, anno 1215, Denz., n.° 433. 1 Conradus Koellin, O. P., in I-II, 50, 6, § Declarat tertiam partem 4 Supra, n.° 226. antecedentis, ed. cit., p. 344 a. 5 Chartularium Universitatis Parisiensis, ed. Denifle, O. P., t. I, n.° 128, 2 BAntez, O. P., in I, 12, 2, ed. cit., pp. 253-260. p. 170. Cuius rei testis est S. Bonaventura, qui scribit: mune autem pro firmo 3 B. Navarrete, O. P., in I, 12, 2, Controversia XXXIV, pp. 202-219. tenendum est quod, etsi Adam Deum in sua substantia non videbat in statu Vallisoleti, 1605. i innocentiae, videbitur tamen in gloria in sua substantia. Nec licet eius contrarium 4 Nazarius, O. P., in I, 12, 2, Controversia II, pp. 259-263, Coloniae | sentire et dicere; nam hic est unus de decem articulis reprobatis ab Universi­ Agrippinae, 1621. . tate magistrorum parisiensium tempore episcopi Guilelmi et Odonis cancel­ 5 Gonzalez de Albelda, O. P., in I, 12, 2, disp. 25, sect. 4. larii et fratris Alexandri de Hales, patris et magistri nostri» (in II Sent., 6 A S* Thoma’ °- p-> in I, 12, 2, disp. XIII, ed. cit., t II, d. 23, 2, 3, ed. cit., t. II, pp. 546-547). Et P°st eorum transcriptionem, pp. 146-188. concludit: «hi omnes errores a praedictis personis prohibiti fuerunt et exSalmanticenses, C. D., in 1,12,2, disp. 2-3, ed. cit, 11, pp. 119-201. amunicati, et propterea sunt tanquam pestiferi evitandis (ibid., p. 547 b)« 190 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis Sed praesertim Benedictus XII definivit quod «secundum communem Dei ordinationem animae sanctorum omnium» plene purgatae, «post ascensionem Salvatoris Domni nostri lesu Christi in coelum, fuerunt, sunt et erunt in coelo, coelorum regno et paradiso coelesti cum Christo, sanctorum angelorum consortio aggregatae, ac post Domini lesu Christi passionem et mortem viderunt et vident divinam essentiam visione intuitiva et etiam faciali, nulla mediante creatura in ratione obiecti visi se habente, sed divina essentia immediate se nude, clare et aperte eis ostendente, quodque sic videntes eadem divina essentia perfruuntur, necnon quod ex tali visione et fruitione eorum animae qui iam decesserunt sunt vere beatae et habent vitam et requiem aeternam»1. Idem etiam Pontifex damnavit contrariam doctrinam armenis tributam, in suo libello Iam dudum eis transmisso, anno 1341 12. Postea Concilium Florentinum definivit «illorum animas qui post baptismum susceptum nullam omnino peccati ma­ culam incurrerunt, illas etiam quae post contractam peccati maculam vel in suis corporibus vel eisdem exutae corpori­ bus... sunt purgatae, in coelum mox recipi et intueri clare ipsum Deum trinum et unum sicuti est, pro meritorum tamen diversitate alium alio perfectius» 3. Docet insuper quod «baptizatis nulla pro peccatis praete­ ritis iniungenda est satisfactio, sed morientes antequam cul­ pam aliquam committant statim ad regnum coelorum et Dei visionem perveniunt» 4. Denique Concilium Coloniense, saeculo xix, docet quod «meliora homini Deus prospexerat benignissimus. Pro natu­ rali enim qualicumque felicitate, qua homo per naturalem Dei cognitionem et amorem aliquando potiretur, finem ei 1 Benedictus XII, Constitutio Dogmatica Benedictus Deus, die 29 ianuarii 1336, Denz., n.° 530. a Apud Mansi, Collect. Max. Cone., t. XXV, col. 1.196. Vide supra, n.° 225. 3 Concilium Florentinum, die 6 iulii 1439, Denz., n.° 693. 4 Concilium Florentinum, Decretum pro Armenis, die 22 decembris Il 1439, Denz., n.0 696. Cap, i—Natura habitus beatifici ex parte medii obiectivi 191 statuerat felicitatem illam quae e claro et immediato Dei intuitu naturae viribus nunquam assequendo promanaret» \ In Concilio etiam Vaticano parabatur nova definitio huius dogmatis, ubi haec habebantur: «in hac enim supernaturali exaltatione homo ordinatus est ad Deum intuitive videndum, amore huic visioni correspondente amandum beateque pos­ sidendum eo modo qui est supra omnes vires naturales» 1 2. Quibus accedit damnatio quarumdam propositionum Rosmini, in quibus, licet admittat quod «Iddio senza mezzo alcuno sia oggetto della visione beatificatrice et forma dell’ intellecto dei beati», simul tamen profitetur quod «chi vede il Verbo, ancorche per ispecchio ed in enimma, vede Iddio» et quod Deus est obiectum beatitudinis «in quanto è autore delle opere ad extra»3; hoc enim est aequivalenter ponere i medium obiectivum creatum ex quo in visione beatifica Dei. 232. Quae quidem doctrina explicite traditur in Sacris Litteris. Adumbratur sane in Antiquo Testamento ubi, inter alia, legimus: «ego autem in iustitia apparebo conspectui tuo, satiabor cum apparuerit gloria tua» 4; «haec est generatio quaerentium, quarentium faciem Dei lacob» 5; «tibi dixit cor meum, exquisivit te facies mea: faciem tuam, Domine, re­ quiram» 6; «ut viderem virtutem tuam et gloriam tuam» 7; ♦quemadmodum desiderat cervus ad fontes aquarum, ita desiderat anima ad te, Deus meus: sitivit anima ad Deum fortem vivum; quando veniam et apparebo ante faciem Dei»8; ♦quaerite Dominum et confirmamini, quaerite faciem eius 1 Concilium Coloniense, anno i860, P. I, tit. I, cap. 2, apud Mansi, t Martin et Petit, Collectio Max. Cone., t. XLVIII, coi. 75. 1 Schema Constitutionis Dogmaticae de fide catholica, cap. 16. Acta Concilii Vaticani, apud Mansi, Martin et Petit, t. L, coi. 71. 3 Prop. 37-38, apud Zigliara, O. P., Propaedeutica ad Sacram Theolo­ gia^, lib. I, cap. 12, p. 89, Romae, 1890. Vide versionem latinam apud Denz., nn. 1.927-1.928. Psalm. 16,15. 5 Psalm. 23, 6. β Psalm. 26, 8. Psalm. 62, 3. Psalm. 41, 2-3. 192 Π P. Q. Π. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis semper» \ «etenim benedictionem dabit legislator, ibunt de virtute in virtutem, videbitur Deus deorum in Sion»I2; «longi­ tudine dierum replebo eum et ostendam illi salutare meum»3; «quia aedificavit Dominus Sion et videbitur in gloria sua»4. Similiter apud Isaiam: «Regem in decore suo videbunt oculi eius»5, «quia oculo ad oculum videbunt cum converterit Dominus Sion»67 ; «super te autem orietur Dominus et gloria eius in te videbitur» «quia erit tibi Dominus in lucem sempi­ ternam» 8. Plena tamen revelatio eius est propria Novi Testamenti, tum verbis aequivalentibus, tum expressis verbis. Verbis aequivalentibus. Constat enim lesum Christum intuitive et absque medio creato ex quo videre Patrem suum, et quidem non solum ut est Filius seu ut Deus, sed etiam ut homo. Ut Filius seu ut Verbum, quia «in principio erat Verbum et Verbum erat apud Deum et Deus erat Verbum»9; «Deum nemo vidit unquam: Unigenitus Filius, qui est in sinu Patris, ipse enarravit»10II . Quod alibi explicavit ipse Christus, dicens: «omnia mihi tradita sunt a Patre meo; et nemo scit quis sit Filius nisi Pater, et quis sit Pater nisi Filius et cui voluerit Filius revelare»u; mon quia Patrem vidit quisquam, nisi is qui est a Patre hic vidit Patrem»I2; «ego autem novi eum» et «scio eum»13. Ut homo etiam vidit Patrem. «Amen, amen dico tibi, quia quod scimus loquimur et quod vidimus testamur»14; «qui de I 3 3 * 6 6 7 8 9 10 II 13 13 14 Psalm. 104, 4. Psalm. 83, 8. Psalm. 90, 16. Psalm, ιοί, ιγ. Is alas, 33, 17. Isaias, 52, 8. Isaias, 60, 2. Isaias, 60, 20. Ioan., i, i. Ioan., i, 18. Luc., 10, 22; Mit., ii, 27. Ioan., 6, 46. lOAN., 8, 55. lOAN., 3, II. Cap. i,—Natura habitus beatifici ex parte medii obiectivi 193 coelo venit super omnes est, et quod vidit et audivit, hoc testatur»nam «ego, quod vidi apud Patrem meum, lo­ quor» 1 2; et «quae audivi ab eo, haec loquor in mundo» 3, quia «sicut docuit me Pater, haec loquor»4. «Quod itaque, ut scite animadvertit Knabenbauer, nullus propheta de omnibus quae docuit dicere potuit, vidimus, id lesus de tota sua doctrina affirmat. Loquitur enim in uni­ versum neque est ratio eius testimonium... restringendi... Quare attentis omnibus quae testatur de Patre, de Paraclito, etcetera, illud vidimus... referendum erit ad visionem beatam et intuitivam quam eius anima habuit de divina essentia» 5. [ lure ergo Congregatio S. Officii decrevit non posse tuto doceri sequentem propositionem: «non constat fuisse in anima Christi inter homines degentis scientiam quam habent beati seu comprehensores»67. Ceterum, de fide catholica est Christum-Hominem, post mortem et resurrectionem et ascensionem suam, sedere ad dexte­ ram Patris et beatum esse visione faciali et intuitiva ipsius divinae essentiae Ί. Atqui ex alia parte Christus nobis promisit eandem sui beatitudinem: «Pater, quod dedisti mihi, volo ut ubi sum ego et illi sint mecum»8; «vado parere vobis locum..., iterum venio et accipiam vos ad meipsum, ut ubi sum ego et vos sitis»9; «et ego dispono vobis sicut disposuit mihi Pater meus regnum, ut edatis et bibatis super mensam meam in regno meo»» 10. Et alio in loco ait: «qui autem diligit me, diligetur a Patre 1 Ioan., 3,31-32. * lOAN., 8, 38. 3 lOAN., 8, 26. 4 lOAN., 8, 28. 5 los. Knabenbauer, S. J., In Evangelium secundum loannem, cap. II, p. 143, Parisiis, 1898. 6 Decretum S. Officii, die 7 iunii 1918. Acta Ap. Sedis, t. X (1918), p. 282. 7 Benedictus XII, Constit. dogm. (.(.Benedictus Deus)), Denz., n.° 530. 8 lOAN., 17, 24. 8 lOAN., 14, 2-3. 10 LUC., 22, 29-30. 13—De Hominis·’*· 194 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis Cap. I,—Natura habitus beatifici ex parte medii obiectivi 195 meo, et ego diligam eum et manifestabo ei meipsum»1. lam tamen quod, cum erit tunc manifestatum id quod futuri su­ vero «ego in Patre et Pater in me est»12, quia «ego et Pater mus, scilicet beati, videbimus eum, Deum Patrem, sicuti est. unum sumus» 3: ergo «qui videt me, videt et Patrem»4. Revera enim totus contextus immediatus exigit ut subiecId quod Apostolus deduxit expresse his verbis: «sumus tum verbi φανερωθή (b) sit idem ac subiectum φανερωθή filii Dei; si autem filii, et heredes: heredes quidem Dei, (a)i sicut et postulat quod pronomina, αυτω, αυτόν, refe­ coheredes autem Christi; si tamen compatimur, ut et conglori­ rantur ad Θεοΰ. ficemur» 5: «igitur, si consurresxistis cum Christo, quae Plena siquidem manifestatio filiationis nostrae divinae sursum sunt quaerite, ubi Christus est in dextera Dei sedens; erit quando omnino similes erimus Deo, eum videntes quae sursum sunt sapite, non quae super terram: mortui sicuti est in se, καθώς έστιν, et sicut ipsemet Deus seipsum enim estis et vita vestra abscondita est cum Christo in Deo. videt et beatus est. Qua de causa, omnis qui habet hanc Cum Christus apparuerit, vita vestra, tunc et vos apparebitis spem videndi Deum ideoque perveniendi ad perfectam cum ipso in gloria»6. i sanctitatem, sanctificat seipsum, sicut et Deus sanctus est \ Si ergo Christus videt intuitive divinam essentiam visione secundum illud: «beati mundo corde, quoniam ipsi Deum immediata, et nos eodem iure eam videbimus; nam ubi est videbunt»2, et illud: «pacem sequimini cum omnibus et caput, et membra. Unde sicut Apostolus probat resurrec­ sanctimoniam, sine qua nemo videbit Deum» 3. tionem nostram futuram ex Christi resurrectione praeterita7, Quibus omnino consonant ea quae dicit Apostolus: ita probatur sanctorum visio beatifica ipsius divinae essentiae «sumus filii Dei, τέκνα Θεοΰ; si autem filii, et heredes: heredes ex visione eius quam ipse Christus habet. 5 quidem Dei, coheredes autem Christi; si tamen compatimur, Sed praesertim Ioannes Evangelista ultimam conse­ ut et conglorificemur»4: «ut iustificati gratia ipsius, heredes quentiam divinae filiationis deduxit profundissime, cum ait: simus secundum spem vitae aeternae» 5. «videte qualem caritatem dedit nobis Pater, ut filii Dei Haec est exegesis, quam Caietanus egregie proponit6 nominemur et simus... Carissimi, nunc filii Dei sumus: et quamque nuperrime sequitur J. Chaîne 7. nondum apparuit [= manifestatum est, έφανρώθη] quid erimus. Scimus quoniam, cum apparuerit [= cum manifes­ 1 I Ioan., 3, 3. tatum fuerit, φανερωθή, id quod erimus], similes ei erimus, 1 Mtt., 5, 8. quoniam videbimus eum sicuti est, όψόμεθα αυτόν καΟώ; ' 3 Heb., 12, 14. 4 Rom., 8, 16-17. έστιν»8. 5 Tit.,3,7. Nunc filii Dei sumus, τέκνα Θεοΰ, consanguinei Dei, ex 4 «Non dixit: nondum apparuit quid sumus, sed: quid erimus, ad signifi­ Deo nati, εκ Θεού έγεννήθησαν °, et nondum manifestatum candam futuram consummationem seu perfectionem eius quod modo sumus. est quid erimus in vita futura, quae est vita beata; scimus Sumus enim filii Dei, sed imperfecte, propter cognitionem aenigmaticam; 1 1 3 4 Ioan., 14, 21. Ioan., 14, 10, 11. Ioan., io, 30. Ioan., 14, 9· 5 Rom., 8,16-17. • Coloss., 3, 1-4. 7 I Cor., 15. 8 I Ioan., 3, 1-2. 8 Ioan., i, 13· tunc autem erimus perfecte filii, propter claram visionem. Propter quod k subjungit: scimus quoniam, cum apparuerit, similes ei erimus, quoniam videbimus eum sicuti est. Quod dicit: cum apparuerit, simplex contextus subintelligendum exigit illud idem de quo dixit quod nondum apparuit, ut sit sensus: scimus quod, cum apparuerit id quod erimus, hoc est, cum venerit status ille in quo non latebit sed apparebit quid erimus, sicut modo latet quid sumus et quid erimus, tunc similes ei erimus, quoniam videbimus eum sicuti est» (in h. 1., ed. cit., t. V, fol. 393 vb). 7 Ioseph Chaîne, Les Epitres Catholiques, la seconde épitre de Saint ' Pierre, les épitre; de Saint Jean, Vépitre de Saint Jude, pp. 179-189, Paris, 1939. 196 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis lure igitur S. Augustinus scribit: «dicit Joannes: dilec­ tissimi, nunc iam filii Dei sumus, et nondum apparuit quid erimus: haec est fides; deinde subnectit: scimus quia, cum apparuerit, similes ei erimus, quoniam videbimus eum sicuti est: illa erit species» \ «Poterat dicere: quoniam vide­ bimus eum, et non addere: sicuti est. Sed quia sciebat a quibusdam Patribus et Prophetis visum, sed non sicuti est, ideo cum dixisset: videbimus eum, addidit: sicuti estf\ Quia nimirum «videbimus eum sicuti est, et non sicuti re­ praesentatur per creaturas» 1 *3. Ergo manifestabitur nobis sicuti est in gloria sua; et nos, similes ei effecti in gloria, videbimus eum sicuti est, tam immediate eum videntes sicut immediate se nobis manifestat seu visibilem reddit. Unde ipse Joannes concludit alibi quod in sancta civitate Jerusalem coelesti «omne maledictum non erit amplius, sed sedes Dei et Agni in illa erunt et servi eius servient illi; et videbunt faciem eius et nomen eius in frontibus eorum: et nox ultra non erit, et non egebunt lumine lucernae neque lumine solis, quoniam Dominus Deus illumi­ nabit illos et regnabunt in saecula saeculorum» 4. Verbis tamen adhuc magis expressis eadem doctrina con­ tinetur in epistolis S. Pauli ad Corinthios. Loquitur Apostolus de excellentia caritatis super cetera gratuita dona huius vitae (I Cor., XII, 31), eamque ostendit quantum ad tria: «primo, quantum ad necessitatem, quia scilicet sine caritate alia dona non sufficiunt (I Cor., XIII, 1-3); secundo, quantum ad utilitatem, quia scilicet per caritatem omnia mala vitantur et omnia bona aguntur (I Cor., XIII, 4-7); tertio, quantum ad permanentiam» (I Cor., XIII, 8-13), quia nempe caritas nunquam excidit, cetera vero evacuabuntur adveniente visione 51 . Et ostendendo hanc tertiam caritatis praerogativam, doctrinam tradit explicitant de visione faciali ipsius divinae essentiae. S. Augustinus, Sermo 346, n.° 2, ML. 39, 1.523. S. Augustinus, Tract. LUI in loannem, n.° 12, ML. 35, 1.779. 3 Caœtanus, O. P., in I Ioan., 3, 2, loc. cit., fol. 394 ra. 4 Apoc., 22, 3-5. * S. Thomas, in I Cor., cap. ΧΠΙ, lea. i, ed. cit., pp. 360-361. 1 Cap. I.—Natura habitus beatifici ex parte medii obiectivi 197 Ita enim pergit Apostolus: «caritas nunquam excidit; sive prophetiae evacuabuntur, sive linguae cessabunt, sive scientia destruetur. Ex parte enim cognoscimus et ex parte prophetamus. Cum autem venerit quod perfectum est, evacuabitur quod ex parte est. Cum essem parvulus, loquebar ut parvulus, sapiebam ut parvulus, cogitabam ut parvulus. Quando autem factus sum vir, evacuavi quae erant parvuli. Videmus nunc per speculum in aenigmate, tunc autem facie ad faciem. Nunc cognosco ex parte, tunc autem cognoscam sicut et cognitus sum» h In his verbis Paulus, primo, thesim enuntiat, n. 8: «caritas nunquam excidit: sive prophetiae evacuabuntur, sive linguae cessabunt, sive scientia destruetur», scilicet evacuabitur sicut prophetiae, nam idem verbum adhibet Apostolus: καταργηθήσεται. Deinde, thesim probat sequenti argumento: adveniente perfecto, cessat imperfectum, v. io: cum autem venerit quod perfectum est, evacuabitur quod ex parte est, τό εκ μέρους καταργηΘήσεται, hoc est, divisum, fragmentarium, imper­ fectum, «nam pars habet rationem imperfecti»2. Atqui cetera dona gratuita huius vitae, praesertim cognos­ citiva, praeter caritatem, sunt imperfecta, v. 9: ex parte enim cognoscimus et ex parte prophetamus. Ergo cetera dona gratuita huius vitae, specialiter cognos­ citiva, praeter caritatem, cessabunt superveniente perfectione gloriae post hanc vitam. Maior illustratur ex analogia vitae intellectualis naturalis et vitae intellectualis supernaturalis, v. 11: cum essem parvulus, loquebar ut parvulus, sapiebam ut parvulus, cognitabam ut parvulus, hoc est, ratiocinabar ut parvulus: έλο/ι^όμην ώς νήπιος. 1 I Cor., 13, 8-12. 2 S. Thomas, in h. 1., lect. 3, ed. cit., p. 367 b. Cap. I.—Natura habitus beatifici ex parte medii obiectivi 198 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis 199 i Ubi tria ponit: loqui, indicare, ratiocinari. Loquebar ut parvulus, scilicet ut in-fans, νήπιος, qui nescit loqui perfecte^ sed balbutit, quaedam verba et haec ex parte tantum emittendo, nempe inarticidate et indistincte: indicabam ut parvulus, sine prudentia, non pro meritis rei sed pro sensibili apparentia plerumque subiectiva, quod est imperfectissime indicare: ratiocinabar ut parvulus, sine consilio et delibera­ tione, sed praecipitanter iuxta sensuum impressiones, ruditer et imperfecte. Et quidem ordine praepostero, ut acute animad­ vertit S. Thomas; «nam locutio praexigit iudicium sapientiae: indicium vero praesupponit cogitationes rationis. Et hoc satis congruit imperfectioni puerili in qua est locutio sine > iudicio et iudicium sine deliberatione» \ Immo et videtur procedere a minori ad maiorem im­ perfectionem; nam infantes imperfecte loquuntur balbu­ tientes, imperfectius indicant et imperfectissime ratioci­ nantur: difficilius est enim ratiocinari quam simpliciter indicate quae immediate apprehenduntur; et indicare quam mere loqui, verba exteriora pronuntiando et articulando. Ex hoc ergo quod infans, per definitionem, imperfectissime loquitur, a fortiori sequitur eum perquam imperfectissime indicate et in summo imperfectionis ratiocinari. E contra, vir plene et perfecte loquitur, hoc est, distincte et articulate et ad normas grammatices; sane indicat, aequa lance res ponderando et non secundum exteriora appa­ rentia; scite et prudenter ratiocinatur, non temere et praeci­ pitanter ex impetu passionis. Et ideo vir, hoc est, homo per­ fectus seu perfecte evolutus evacuat imperfectiones infan­ tiae in loquendo, indicando et ratiocinando. lam vero, sicut se habet puer ad virum in vita intellectuali naturali loquendo, indicando et ratiocinando; ita se habet homo Christianus in vita intellectuali supernatural! status viae credendo, prophetando et sciendo quasi infans, ad vitam intellectualem supernaturalem status termini videndo et intuendo quasi vir perfectus. Est enim prophetia quasi balbutio rerum divinarum, secundum illud leremiae: «a a a, 1 S. Thomas, ibid., lect, 3, p. 368 b. Domine Deus; ecce nescio loqui, quia puer ego sum» 11 ; et Paulus dicit de seipso quod «audivit arcana verba, quae non licet homini loqui»2. Scientia autem mysteriorum huius vitae, quae et iudicium et discursum quendam quantum ad usum importat, est sicut iudicium et ratiocinium puerorum, nempe valde imperfecta et rudis et indistincta. Huisusmodi ergo imperfecta locutio (prophetia: προφήτης, a προφήμι = pro alio loqui) et imperfectior cognitio mys­ teriorum Dei, γνώσις, quas fidelis habet in pueritia huius vitae, evacuabuntur adveniente virilitate plenitudinis Christi in altera vita, ubi locutio erit ipsum Verbum Dei et γνώσις erit visio facialis et intuitiva eius. Unde S. Augustinus pro­ funde scribit quod non erit «codex ibi nobis legendus aut tractandus sermo quemadmodum vobis modo tractatur; ideo modo tractatur ut ibi teneatur; ideo modo per syllabas divi­ ditur ut ibi totus atque integer contempletur; non ibi deerit verbum Dei, sed tamen non per htteras, non per sonos, non per codices, non per lectorem, non per tractatorem. Quomodo ergo? Sicut in principio erat Verbum et Verbum erat apud Deum et Deus erat Verbum... Tale Verbum contemplaturi sumus: apparebit enim Deus deorum in Sion» 3. Minor vero, in qua est tota vis probationis, explicatur dupliciter. Primo, analogia metaphorica, v. 12 a: videmus enim, γάρ, nunc per speculum in aenigmate; tunc autem facie ad faciem. Nunc, άρτι, scilicet in hac vita, videmus per speculum, δι’ έσόπτρου, mediate et imperfecte; nam anti­ quorum specula, utpote metalica et non satis perpolita —Corinthi specula erant celeberrima—, imperfecte redde­ bant rerum imagines 4: addita vero praepositione δία, per, quae medium importat, videre δι’ έσόπτρου designat visionem seu cognitionem mediatam, non quidem eo modo quo fit 1 lerem., 1, 6. Quod et saepe repetunt Prophetae: aaa, sicut infantes· Cf. lerem., 14, 13; Ezech., 4, 14; I9> 4^; loel, 1, 15. 3 II Cor., 12, 4. 3 S. Augustinus, Enarratio in Psalm. CIII, sermo III, n.° 3, AIL. 37, 1.360. 4 «Speculum visa exhibet utcumque» (S. Ioannes Chrysostomus, in h. 1., MG. 61, 287). 200 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis per specular aut perspicilla, quasi per medium translucidum, quod graeci appellant δίοπτρον, sed quod fiet per speculum, εΐσπτον, hoc est, per imaginem vel rei similitudinem re­ sultarem in speculo et non per propriam rei naturam directe perspectam. Addit Apostolus: in aenigmate, έν αίνίγματι, idest obscure; aenigma enim similitudinem quidem rei importat, «tamen obscuram et ad perspiciendum difficilem»\ Nunc ergo videmus mediate, obscure, imperfecte, difficulter: tunc autem facie ad faciem, τότε δέ πρόσωπον προς πρόσωπον. Tunc, in altera vita, videbimus Deum facie ad faciem, scilicet facie ad faciem versa, absque ullo intermedio. Non itaque erit tunc visio Dei mediata et imperfecta sicut per speculum, sed immediata et perfecta; neque erit obscura et difficilis, sicut in aenigmate, sed clara et nuda et aperta ideoque obvia et facillima: πρόσωπος προς πρόσωπον. Rectissime ergo Caietanus scribit: «contra videre per speculum in aenigmate describit visionem Dei in statu futurae felicitatis facie ad faciem, hoc est, sine medio. Utrinque excluditur medium: tam ex parte videntis dicendo, facie; quam ex parte rei visae dicendo, ad faciem: et simul claritas visionis significatur ex intuitu facie ad faciem. Non potuit similitudine sensibili significari clarius visio intelligibilis immediata et clara quam per visionem facie ad faciem»12. Itaque analogia metaphorica, qua Paulus utitur, consistit in hoc: ita se habet cognitio Dei in hac vita per prophetiam et scientiam et fidem ad cognitionem Dei in altera vita, sicut in ordine corporali se habet visio hominis alicuius mediante speculo et subobscure ad visionem eius facie ad faciem. Atqui visio hominis facie ad faciem est visio perfecta, scilicet clara et immediata, dum visio eius per speculum et subobscure —quasi diceremus per photographiam subobs­ curam, cuius lineamenta quaedam tantum apparerent— est visio imperfecta, nempe obscura et mediata, quae evacuatur adveniente visione faciali eius. Ergo similiter visio Dei per S. Augustinus, De Trinitate, lib. XV, cap. 9, n.° 16, ML. 42,1 069. 2 Caietanus, in h. 1., ed. cit., u V, p. 134. Cap. I.—Natura habitus beatifici ex parte medii obiectivi 201 prophetiam et scientiam et fidem est imperfecta, utpote mediata et obscura, quasi per speculum et aenigmatica, dum visio Dei in patria erit perfecta, nempe immediata et clara et intuitiva, quasi facie ad faciem: ideoque ea adveniente, prophetia et scientia et fides evacuabuntur. Secundo, explicatur minor analogia propria, v. 12 b: nunc cognosco ex parte, tunc autem ocgnoscam sicut et cognitus sum. Nunc, in praesenti vita cognosco, γιγνώσκω, ex parte, scilicet imperfecte et obscure et mediate, quia per speculum et in aenigmate; tunc autem, in patria, quam exactissime et accurate cognoscam Deum, έπιγνώσκομαι, sicut et perfec> tissime cognitus sum ab Eo: καθώς και έπεγνώσθην. «Neque enim verbum simplex, quo usus erat (γιγνώσκειν), Apostolus retinet, sed compositum (έπιγινώσκειν) adhibet, quod accurate et plane cognoscere significat; neque sicut de praesenti cognitione modo activo utitur (γιγνώσκω), quo labor quidam proprius continuusque progressus connotantur, sed medio (έπιγνώσκομαι), quo cognitio, quae plena pos­ sidetur, innuitur» \ «Declarat siquidem simul —ait agregie Caietanus—, et quid est illud perfectum in notitia et quid est videre Deum facie ad faciem distinctum contra videre Deum por speculum in aenigmate. Quod namque dixerat: videmus nunc por speculum in aenigmate, modo dicit: nunc cognosco ex parte; et quod prius dixerat: tunc autem facie ad faciem, modo dicit: tunc cognoscam sicut et cognitus sum; et hoc quoque est perfectum quod tunc veniet. I Videntes se facie ad faciem ita se habent, quod quilibet eorum cognoscit ahum illo eodem modo quo cognoscitur ab alio quantum est ex modo videndi: et propterea Paulus dixit: tunc cognoscam Deum sicut et cognitus sum a Deo. • Nec dicit: quantum cognitus sum, sed: sicut cognitus sum, scilicet sine aliquo medio offuscante vel diminuente notitiam, immo eodem medio, quemadmodum ego cognitus sum a Deo per ipsam et in ipsa eadem deitate. Et similiter, 1 1 R. Cornely, S. J., in h. 1., p. 4<>7, Parisiis, 1890. 202 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis ex parte cogniti, cognoscam Deum sicuti est, sicut cognitus sum ab eo sicut sum... Dixi autem, erudite lector, de modo videndi sine medio offuscante seu diminuente notitiam, quoniam Deus nihil intuetur nisi in seipso Deo; sed ille intuitus est longe clarior quam videre facie ad faciem, et eminenter includit in se quidquid perfectionis et claritatis est in videre facie ad faciem intelligibili intuitu. Sed Paulo sufficit uti illo intuitu prout habet id quod est visionis facie ad faciem. Et ideo dicit: tunc cognoscam sicut et cognitus sum, hoc est, in­ tuendo Deum sicuti est, siquidem et ipse intuetur me sicuti sum»1; «ita quod ly sicut non importat hic aequalitatem cognitionis, sed similitudinem tantum»12. Id quod iam pridem S. Augustinus splendidis verbis notaverat: «videmus nunc per speculum in aenigmate, tunc autem facie ad faciem. Quid autem hoc et quantum esset, consequenter aperuit [Apostolus] dicens: nunc scio ex parte, tunc autem cognoscam sicut et cognitus sum. Quod etiam ipsum caute accipiendum est, ne tantam putetur habiturus homo cognitionem Dei quantam nunc habet hominis Deus; sed pro suo modo ita perfectam ut ei nihil adhuc exspectetur addendum: ut quam perfecte nunc Deus novit hominem, sed tamen sicut Deus hominen; ita tunc perfecte noverit homo Deum, sed tamen sicut homo Deum. Neque enim quia dictum est (Μττ., V, 48): estote perfecti sicut Pater vester coelestis perfectus est, ideo aequalitatem Patris, quam Verbum habet Unigenitum, sperare debemus»3. Et alio in loco, exponens illud loannis: «nunc filii Dei sumus, et nondum apparuit quid erimus; scimus quoniam, cum apparuerit, similes ei erimus, quoniam videbimus eum sicuti est»4, scribit: «Unicus similis nascendo, nos similes videndo; non enim ita similes ut Ille, qui hoc est quod Ille 1 Caœtanus, in h. 1., ed. cit., t. V, p. 134 b. 1 S. Thomas, in h. 1., lect. 4, ed. cit., p. 370 a. 3 S. Augustinus, Quaestiones in Heptateucum, lib. V, q. 9, n.° 2, ML. 34, 754. 4 I Ioan., 3, 2. Cap. I—Natura habitus beatifici ex parte medii obiectivi 203 a quo genitus est: nos enim similes, non aequales: Ille, quia aequalis, ideo similis»x. Quia ergo sumus filii similes Deo, non aequales, Deum videbimus non aequaliter sicut Deus nos et seipsum videt, sed similiter sicut Ipse se et nos videt. Deus enim seipsum et nos videt comprehendendo, hoc est, totos et totaliter; nos autem eum videbimus totum, non totaliter seu non com­ prehendendo. «Aliud est enim videre, aliud est totum videnI do comprehendere: quandoquidem id videtur quod praesens utcumque sentitur; totum autem comprehenditur videndo, quod ita videtur ut nihil eius lateat videntem aut cuius fines *> circumspici possunt; sicut te nihil latet praesentis voluntatis tuae, circumspicere autem potes fines annuli tui» 1 2. Itaque nunc cognosco Deum, γιγνώσκω; tunc supercognoscam eum, έπιγνώσκομαι; nunc cognosco ex parte, έκ μέρους, idest imperfecte, non totum et perfecte; tunc autem supercognoscam perfecte, scilicet totum Deum sicuti est in se, sicut supercognitus sum a Deo totus et perfecte sicut sum in re. Cognitio tamen qua ego Deum cognoscam et cognitio qua Deus me cognoscit non sunt aequales aequa­ litate absoluta, sed solum aequalitate proportionali, quae uno verbo dicitur similitudo: non sunt univocae, sed analo­ gicae, sicut cetera quae communiter dicuntur de Deo et creaturis, inclusa ipsa formali beatitudine, ut supra notatum fuit3. Sicut ergo Deus cognoscit me immediate in seipso, ita ego cognoscam Deum in seipso immediate; quo fit ut sit idem medium cognitionis utrobique, nempe ipsa divina essentia: non tamen eodem prorsus modo, quia Deus tota­ liter cognoscit me in se, utpote totaliter cognoscens medium cognitionis, quod est propria eius essentia; ego autem non totaliter cognoscam Deum in seipso, quippe qui non totaliter cognoscam propriam eius essentiam quod est medium 1 1 ML. 3 S. Augustinus, Enarratio in Psalm. 49, n.° 2, ML. 36, 565. S. Augustinus, Epist. 147 de videndo Deo, cap. VIII, n.° 21, 33, 606. Supra, t. II, nn. 18-24. 204 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis cognitionis eius. Unde cognitio Dei quam habebimus in patria est analogice tam perfecta sicut cognitio quam Deus habet de nobis et de seipso, quia per idem omnino medium, quod tamen imperfectius penetratur a nobis quam a Deo propter essentialem creaturae cognoscentis imperfectionem. Certe, nullis verbis poterat melius describi perfectio nostrae cognitionis Dei in futura vita. Si autem consideremus has tres illustrationes analogicas Pauli prout se habent inter se, apparet eas procedere modo quodam ascendenti a minori ad maiorem, ordine paeda­ gogi co mirabili. Ita enim se habet cognitio Dei in via ad cognitionem Dei in termino, sicut cognitio parvuli ad cogni­ tionem viri perfecti; —sicut cognitio mediata et obscura ad cognitionem immediatam et claram;— sicut cognitio hominis ad cognitionem Dei: nam revera visio facialis et intuitiva ipsius divinae essentiae sicuti est, est per se primo cognitio propria Dei, et nonnisi supematurahter potest creaturae intellectuali communicari prout haec est in summo deificata. Ut enim profunde notat Caietanus, «oportet divini ordinis esse omnem qui videt eum [= Deum] sicuti est; incommu­ nicabilis est enim visio Dei cuicumque creaturae tam factae quam factibili in suis naturalibus quantumcumque excellen­ tibus; et propterea oportet videntem Deum assumptum esse ad communionem divini ordinis» 1: «oportet enim videntem Deum esse Deum quodammodo divinaeque naturae con­ sortem» 1 2. Ubique tamen cognitio Dei in via se habet ad cognitionem Dei in termino sicut cognitio imperfecta ad cognitionem perfectam, quae est terminus medius seu formalis argu­ mentationis Pauli; unde et hanc rationem imperfecti ponit in principio argumentationis v. 9: ex parte enim cognoscimus et ex parte prophetamus, et in fine v. 12 b: nunc cognosco ex parte. Denique, ex his omnibus «infert conclusionem principalem [hoc est, principaliter et directe intentam], cum dicit [v. 13]: 1 Caietanus, in I loan., 3, 2, ed. cit., t. V, fol. 394 ra. 2 Caietanus, in 1,12, 2, n.° 12. Cap. i,—Natura habitus beatifici ex parte medii obiectivi 205 nunc autem manent fides, spes, caritas: tria haec; maior autem horum est caritas» h Agebat enim directe de excellentia caritatis super cetera gratuita dona huius vitae, et concludit finaliter quod ipsa est maxima seu suprema omnium, etiam fidei et spei, quae nunc manent: μεί^ων δέ τούτων ή αγάπη; nam comparativum μεί^ων idem valet quod superlativum μεγίστη, eo quod tunc temporis μέγιστος in desuetudinem venerat2. Fides siquidem est de non visis, sicut et spes, dicente eodem Apostolo: «est autem fides speratarum substantia rerum, έλπι^ομένων ύπόστασις, argumentum non apparen­ tium, ελεγχος ού βλεπομένων»3; «spes autem quae videtur non est spes: nam quod videt quis, quid sperat: si autem quod non Didemus, speramus, δ ού βλέπομεν έλπι^ομεν, per pa­ tientiam exspectamus» 4. Pertinent ergo ad id quod imper­ fectum et ex parte est, et ideo evacuabuntur cum venerit quod perfectum est, nempe visio Dei facie ad faciem; et tunc manebit caritas, quia caritas nunquam excidit: ή αγάπη ουδέποτε εκπίπτει 5. Similiter, in II epistula ad Corinthios, scribit Apostolus: «audentes igitur semper, scientes quoniam, dum sumus in corpore, peregrinamur a Domino; per fidem enim ambu­ lamus et non per speciem. Audemus autem et bonam volun­ tatem habemus magis peregrinari a corpore et praesentes esse ad Dominum; et ideo contendimus sive absentes sive praesentes placere illi»6. Christus lesus surrexit a mortuis et gloriosus in coelis sedet ad dexteram Patris 7. Nos autem, spiritum Christi habentes, exspectamus cum Christo esse, iuxta illud: «desi1 S. Thomas, in h. 1., lect. 4, ed. cit., p. 370 a. 2 B. Allô, O. P., «μείζων pour le superlative μεγίοστη, car μεγίστος était tombé en désuétude â l’époque hellénistique» (Saint. Paul, Première épiîre aux Corinthiens, h. 1., p. 360, Paris, 1935)· 3 Heb., ii, I. 4 Rom., 8, 24-25. 5 I Cor., 13, 8. 6 II Cor., 5, 6-9. 7 Coloss., 3, i. 20β II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis Cap. I,—Natura habitus beatifici ex parte medii obiectivi 207 erat Verbum (Ioan., i, i): qui diligit me, inquit, mandata mea custodit; et qui diligit me, diligetur a Patre meo et ego diligam eum. Et quid illi dabis? Et ostendam me ipsum illi (Ioan., 14, 21). Haec erit species, quando faciet quod dixit: et ostendam me ipsum illi. Ibi aequitatem Dei videbis, ibi sine codice in Verbo leges. Ergo cum viderimus eum sicuti est, iam transiet peregrinatio nostra» \ Et alibi: «ille quippe ait: ego sum via, veritas et vita (Ioan., 14, 6). In fide nobis via est; in specie autem veritas et vita. Videmus nunc per speculum in aenigmate, et haec est fides; tunc autem facie ad faciem, et illa erit species... Item dicit: mortui enim estis, et vita vestra abscondita est cum Christo in Deo (Colos., 3, 3), haec est fides; deinde subiungit: cum Christus apparuerit vita vestra, tunc et vos apparebitis cum ipso in gloria (Colos., 3, 4), illa erit species. Dicit et loannes: dilectissimi, nunc iam filii Dei sumus et nondum apparuit quid erimus (I loan., 1, 2), haec est fides; deinde subnectit: scimus, quoniam cum apparuerit, similes ei erimus, quoniam videbimus eum sicuti est (I loan., 1, 2), illa erit species»1 2. Pariter et S. Thomas: «distinguenda est, inquit, duplex cognitio mysteriorum divinitatis: una est imperfecta, quae habetur per fidem; alia perfecta, quae habetur per speciem: de quibus dicitur I Cor., 13, 12: videmus nunc per speculum in aenigmate, quantum ad primum; tunc autem facie ad faciem, quantum ad secundum»3. Denique, ipse Christus lesus aperte hanc tradidit doc­ trinam, cum dixit: «beati mundo corde, quoniam ipsi Deum videbunt: τον Θεόν όψσονται» 4; et iterum: «videte ne con­ temnatis unum ex his pusillis; dico enim vobis quia angeli Phil.y i, 23. eorum in coelis semper vident faciem Patris mei qui in coelis II Cor., 5, 4. est: διά παντός βλέπουσιν τό πρόσωπον του πατρός μου του Phil., i, 23. ; έν ούρανοϊς5. Ut recte animadvertit B. Allô, O. P., «le sens propre de είδος derium habens disolvi et esse cum Christo»l. Aliunde tamen naturali appetitu «nolumus expoliari, sed supervestiri, ut absorbeatur quod mortale est a vita»a; nam, dum sumus in corpore mortali, non possumus esse cum Christo glorioso. Itaque dum habitamus in corpore, ένδημουντες εν τω σώματι, exulamus a Domino, έκδημουμεν από του κυρίου; quando vero habitamus cum Domino, exulamus a corpore (v. 6, 8). Magis tamen confidere et appetere debemus exularia cor­ pore et habitare cum Christo cuam e convreso (v. 8), quia esse cum Christo, συν Χριστώ είναι, peroptimum est, πολλώ μάλλον κρεϊσσον 3; nam, dum habitamus in taber­ naculo corporis mortalis, per fidem ambulamus, quae ex parte est et imperfecta Christi cognitio; sed, quando exulamus a corpore et sumus cum Christo, ambulamus per speciem, eum videntes sicut i est: διά είδους, facie ad faciem 4. Asserit ergo Apostolus aequivalenter quod, quando erimus cum Christo, ambulabimus per speciem eius, hoc est, videbimus eum sicuti est, prout docuerat evangelista loannes 5; et quidem non solum quantum ad eius humani­ tatem, sed etiam quantum ad divinitatem eius, cum revera sit Deus et homo, nempe Verbum caro factum 6. Quem sensum optime reddidit S. Augustinus, scribens: «finiatur via et veniamus ad patriam; non potest videri tempore fidei, videbitur tempore speciei. Nunc enim per fidem ambulamus, tunc per speciem. Quid est: per speciem? Speciosus forma prae filiis hominum (Psalm. 44, 3), quia in principio erat Verbum et Verbum erat apud Deum et Deus 1 1 3 * n’est pas vision, mais réalité vu* (Ad h. 1., Paris, 1937). Ideo S. Thomas optime reddidit sensum Apostoli, quando διά είδους interpretatur: «per speciei visionem» (II-II, 28, 1 ad 1); sicut videre speciem Dei (Ioan., 5, 37) est videre ipsam Dei essentiam immediate et intuitive. Cf. S. Thomas, in h. 1., lect. 6, ed. cit., p. 172 a. * 6 I Ioan., 3, 2. • Ioan., i, 14. 1 S. Augustinus, Sermo 27, cap. V, n.° 6, ML. 38, 180-181. 1 S. Augustinus, Sermo 346, n.° 2, ML. 39, 1.523. 3 S. Thomas, In Evang, secundum loannem, XIV, 20, lect. 5, ed. cit., P. 391 b. 4 Mtt., 5, 8. * Mtt., 18,10. 20S IIP. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis Cap. i,—natura habitus beatifici ex parte medii obiectivi 209 Nam in coelis mundi corde «ambulabunt in lumine eius»1 silius1, S. Epiphanius 2 et ipse S. loannes Chrysostomus et semper widebttnt faciem eius» 12, cum sint sicut angeli Dei3. quando abstrahit a polemica contra Eunomium 3. Unde S. Thomas merito scribit: «notatur manifesta Similiter ex latinis S. Cyprianus4, S. Hieronymus 5, visio; videmus enim nunc per speculum in aenigmate, tunc S. Ambrosius6, S. Fulgentius 7 et alii. autem facie ad faciem (I Cor., 13, 12). Non est dicendum Inter hos dignus est qui afferatur S. Gregorius Magnus, quod habeat faciem corporalem, sed dicitur facies eius aperta « eo quod ex professo impugnat dicentes beatos in coelo Deum visio. Cum enim aliquis videtur in speculo, non aperta vi­ visuros in claritate sua, non in natura, ut supra retulimus 8. sione videtur; sed quando in faciem, tunc aperte videtur: sic ♦Quos nimirum, inquit, minor inquisitionis subtilitas fefellit; Deus in speculo videtur cum videtur per creaturas; sed quando neque enim illi simplici et incommutabili essentiae aliud in se et per seipsum, tunc erit visio facie ad faciem» 4. est claritas et aliud natura, sed ipsa ei natura sua claritas, «Sicut ergo illi vident, ita et nos visuri sumus; sed nondum ipsa claritas natura est. Quia enim suis dilectoribus haec ita videmus. Propter quod ait Apostolus...: videmus nunc t Dei sapientia quandoque ostenderet, ipse pollicetur dicens: qui per speculum in aenigmate, tunc autem facie ad faciem diligit me, diligetur a Patre meo, et ego diligam eum, et (I Cor., 13, 12). Praemium itaque fidei nobis visio ista manifestabo illi meipsum (Ioan., 14, 21); ac si patenter dicat: servatur, de qua et loannes Apostolus loquens ( I Ioan., 3,2): qui in vestra me cernitis, restat ut in mea me natura videatis. cum apparuerit, inquid, similes ei erimus, quoniam vide­ Hinc rursus ait: beati mundo corde, quoniam ipsi Deum bimus eum sicuti est» 5. Nam «quae erit futura nostra gloria, videbunt (Mtt., 5, 8); hinc Paulus dicit (I Cor., 13, 12): nisi aequari angelis et videre Deum?»6. nunc videmus per speculum in aenigmate, tunc autem facie 233. Et sicut Augustinus, ita ceteri Patres communiter ad faciem: nunc cognosco ex parte, tunc autem cognoscam intellexerunt haec verba Scripturae de visione ipsius divinae sicut et cognitus sum» 9. essentiae immediata et intuitiva: S. Irenaeus 7, Theophilus Quod si aliquando nonnulli Patres minus clare locuti sunt Antiochenus 8, Clemens Alexandrinus 9, Origenes 1011 , S. Cyrillus Hierosolymitanus n., S. Gregorius Nazianzenus 1213 , S. Ba- 1 S. Basilius, Adversus Eunomium, lib. I, n.° 4, MG. 29, 544; Epistula VII, n.° 7, MG. 32, 257; De Spiritu Sancto, cap. XVI, n.° 38, 1 Apoc., 21, 24. MG. 32, 136-137. 2 Apoc., 22, 4. 2 S. Epiphanius, Adversus haereses, 70, 6, MG. 42, 349. 3 Mtt., 22, 30 3 S. Ioannes Chrysostomus, Ad Theodorum lapsum, cap. I, n.° 10, 4 S. Thomas, In Evang. secundum Matthaeum, XVIII, 10, ed. ciL, MG. 47, 292. p. 246 b. 4 S. Cyprianus, Epistula 58, n.° 10, ML. 4, 357; De exhortatione ad 6 S. Augustinus, De Civitate Dei, lib. XXII, cap. 29,11.° 1, ML. 41.797, martyrium, cap, 13, ML. 4, 701-702. 6 S. Augustinus, Enarratio in Psalm. XXXVI, sermo II, n.0 8, s S. Hieronymus, In Isaiam, cap. 1, ML. 24, 33. ML. 36, 368. * S. Ambrosius, In Lucam, lib. I, n.° 24, ML. 15,1.544; Epistula 22, 7 S. Iraenaeus, Adversus haereses, lib. IV, cap. 20, n.° 5, MG. 7, 1.035. De bono mortis, cap. XI, n.° 48, ML. 14, 546. S. Augustinus Ambrosium 8 Theophilus Antiochenus, Ad Autolycum, lib. I, n.° 7, MG.6, 1.036. ■ et Hieronymum optime exponit ac defendit in Epist. 147, De videndo Deo, 9 Clemens Alexandrinus, Stromata, lib. V, cap. i;lib. VII, cap. 10, cap. V-XXIII, nn. 17-54, ML. 33, 603-622; Epist. 148, cap. II, nn. 6-14, MG. 9, 17 et 48. ML. 33, 624-628. 10 Origenes, In loannem, t. I, cap. 16; t. XIX, cap. 1, MG. 14, 50 et 535. 7 S. Fulgentius, Epistula 14 ad Ferrandum, q. III, n.° 33, ML. 65, 11 S. Cyrillus Hierosolymitanus, Catechesis VI, n.° 6; Catech VII 421-422. n.° n, MG. 33, 545 et 618. ' ’ 8 Supra, n.° 225. 13 S. Gregorius Nazianzenus, Orat, theol., II, nn. 17, 31, MG. 36, • S. Gregorius Magnus, Moral., lib. XVIII, cap. 54, η. ° 90, ML· 76, 48 ct 72. 93-94. 14—Db Hominis··*· 210 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis vel etiam visionem ipsius divinae essentiae negasse videntur, prudenter interpretandi sunt, ut merito animadvertebat S. Augustinus\ Non enim ab initio verba inaequivoca fuerunt adinventa, neque haec sumenda sunt abstrahendo a contextu historico, nempe ab errore eunomiorum contra quos certabant. Et ideo, quando negare videntur visionem ipsius divinae essentiae asserentes Deum esse invisibilem prorsus, intelligendum est eos fuisse locutos aut de visione Dei per oculum corporeum; aut de visione intellectuali per vires solitis naturae; aut de visione intellectuali per vires gra­ tiae, sed in hac vita; aut denique de visione intellectuali supernaturali alterius vitae, sed comprehensiva 12. Eodemque modo rem intellexerunt magni theologi com­ muniter. Hugo a S. Victore impugnat, reticito licet nomine, sententiam loannis Scoti Eriugenae supra relatam3, his verbis: «quid est theophaniis Deum videri et extra illas non videri nisi nunquam vere videri? Si enim sola imago semper videtur, veritas nunquam videtur. Tollant ergo phantasias suas, quibus lumen mentium nostrarum obtenebrare ni­ tuntur, neque nobis Deum nostrum simulacris extermina­ tionum suarum intersepiant; quia nos, sicut nec satiare potest aliquid praeter ipsum, sic nec sistere potest aliquid usque ad ipsum» 4. Alexander Halensis ait: «ista positio est haeretica, nec immerito, quia est plane contra Sacram Scripturam; nam I Cor., 13, 12, dicitur: tunc cognoscam sicut et cognitus sum; et I Ioan., 3, 2: videbimus eum sicuti est; et aliae 1 S. Augustinus, Epistula 148, cap. IV, n.° 15, ML. 33, 628-629. a Cf. Ioannes a S. Thoma, O. P., in I, 12,1, disp. XII, a. 1, n.° 12, ed. Solesm., t. II, p. 127; et praesertim S. Bonaventura, in III Sent., d. 14, i, 3, ed. ciL, t. III, pp. 304-305; supra, n.° 225. 3 Supra, n.° 226. 4 Hugo a S. Victore, Super coelestem hierarchiam, lib. II, cap. 1, ML, I75> 955Î qui et exscribitur a S. Bonaventura, in III Sent., d. 14, ij 3» ed. P· 3°4 aJ et a S. Alberto Magno, in Summa Theol., I p., tract. Ill, q. 13, memb. 1, post arg. 7 sed contra, ed. cit., t. XXXI, P. 55 a· Op. i,—Natura habitus beatifici ex parte medii obiectivi 211 multae sunt consimiles auctoritates quibus error iste est re­ probandus» h Pariter S. Albertus Magnus sententiam loannis Scoti Eriugena appellat erroneam utpote contra Evangelium, nam «Deus offert se beatis immediate quantum pertinet ad obiectum beatitudinis, quia nihil potest beatificare nisi ipse, in quo est perfectio bonitatis»12. Unde omnes angeli wident faciem Patris quantum ad visionem beatitudinis, qua Deus se eis offert sicut sibi»3, «sine medio et velamine essentiam eius attingendo»4, hoc est, «sine velamine speculi et aenigmatis» 5. Et quia homines sancti erunt in coelis aequales angelis » «secundum intellectum quantum ad finem beatitudinis»6, sicut angeli ipsam Patris «substantiam vident»7, ita et homines beati Deum videbunt «per apertam visionem»8, secundum illud: beati mundo corde, quoniam ipsi Deum videbunt9; «ecce congruitas praemii: Deum sine medio videre et intueri»1011 . Similiter S. Bonaventura dicit quod «ista positio haeretica I est et reprobata; nec immerito, quia contra rationem est, cum anima quiescere perfecte non possit donec in seipso videat Deum; et contra sacram Scripturam» n; et alibi eam vocat erroneam, addens quod «iste error non multum rationabilis 1 Alexander Halensis, O. F. M., Summa Theol., I P., II libri, n® 517, ed. cit., t. II, p. 764. 2 S. Albertus Magnus, In librum Dionysii de Coelesti Hierarchia, αρ. IV, § 3, dub. 3, ed. Borgnet, t. XIV, p. 88 b. 3 S. Albertus Magnus, In librum Dionysii de Coelesti Hierarchia, cap. XIII, § i, dub. 3, ad 8, ed. cit., t. XIV, p. 331 a. 4 S. Albertus Magnus, op. cit., cap. IV, § 6, dub. unie., ad 8, p. 116 b. 5 S. Albertus Magnus, op. cit., cap. XIII, § 1, dub. 1, p. 228 b. • S. Albertus Magnus, op. cit., cap. IX, § 6, dub. 1, ad 1, p. 282 b. 7 S. Albertus Magnus, In Evangelium secundum Matthaeum, cap. 18, io, ed. cit., t. XX, p. 572 a. 8 S. Albertus Magnus, In Evangelium secundum loannem, cap. 14, 21, ed. cit., t. XXIV, p. 545 b. 8 Mtt., 5, 8. 10 S. Albertus Magnus, In Evangelium secundum Matthaeum, cap. 5, 8, ed. cit, t. XX, p. 160 b. . 11 S. Bonaventura, in II Sent., d. 23, 2, 3, ed. cit., t. II, p. 543 0. 212 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis est, quia male intelligit lumen aeternum, in quo non differt essentia luminis et ipse actus lucendi» \ Denique S. Thomas asserit quod hoc «haereticum est et Scripturae contrarium ut patet I Cor., 13, 12, et I Ioan., 3,2v, et quod «haec positio ostenditur esse falsa et haeretica... Primo quidem, quia contrariatur auctoritati divinae Scri­ pturae, I Ioan., 3, 2; videbimus eum sicuti est; et infra, 17,3: haec est vita aeterna ut cognoscant te solum Deum verum et quem misisti lesum Christum: secundo, quia claritas Dei non est aliud quam eius substantia, non enim est lucens per participationem luminis, sed per seipsum» 1 *3. Hoc ergo dicere est «omnino falsum et impossibile» 4 et «alienum a fide»5*. 234. Secundo, probatur ex ratione theologica, tum ostensive tum ad absurdum. Ostensive quidem probatur primo indirecte et quasi negative, ex dictis ad articulos praecedentes. Beatitudo formalis hominis consistit essentialiter in cognitione Dei (aa. 4-5). Aut ergo in cognitione Dei mediata, hoc est, per medium creatum; aut in cognitione Dei immediata, scilicet per ipsum Deum absque ullo medio creato. Atqui non consistit essen­ tialiter in cognitione Dei mediata, quia per nullum medium obiectivum creatum naturale nec supernaturale (aa. 6-7). Ergo necessario consistere debet in cognitione immediata Dei, qua per essentiam suam videtur; nam «visio Dei per essentiam dividitur contra visionem Dei per creaturas»8. «Sic igitur facie ad faciem Deum videbimus, quia immediate eum videbimus sicut hominem quem facie ad faciem vi­ demus» 7. 1 S. Bonaventura, in III Sent., d. 14, 1, 3, ed. cit., t. III, p. 304 a. ’ S. Thomas, in II Sent., d. 23, 2, 1 c. 3 S. Thomas, In Evangelium secundum loannem, cap. 1, 18, lect. 11, ed. cit., p. 50 b. «Haec opinio haeretica est* (In Epist. ad Heb., cap. 1, 14, lect. 6, ed. cit., p. 309 a); «haec positio sustineri non potest, cum sit haeretica (De Verit., 8, i c). S. Thomas, in I Cor., 13, 12, lect. 4, ed. cit., p. 369 b. 5 I, 12, i c. ® h 94> i. Ill Contra Gent., cap. 51, § Haec igitur visio immediata Dei. 04P. i,—Natura habitus beatifici ex parte medii obiectivi 213 Secundo, directe et positive, ex ipsa ratione beatitudinis formalis perfectae. Beatitudo formalis essentialiter media * consistit inter obiectum beatificum, quod formaliter attingit, et subiectum [= hominem] beatificandum, quod formaliter beatum reddit, ut saepe dictum est h lam vero ex utraque parte beatitudo formalis hominis essentialiter consistit in visione immediata et intuitiva ipsius divinae essentiae. Per comparationem ad obiectum beatificum seu ad beatitudinem obiectivam. Nam beatituto formalis essentialiter consistit in adeptione intelligibili ipsius beatitudinis obiectivae1 2. Atqui ipsa beatitudo obiectiva supernaturalis est ipsa divina essentia prout est in se, nempe ipse Deus prout est unus in natura et trinus in personis, ut contradistinguitur a Deo prout est Prima causa operum ad extra naturalium et supernaturalium 3. Ergo beatitudo formalis supernaturalis hominis essentialiter consistit in adeptione intelligibili ipsius divinae essentiae prout est in se. Hoc autem formaliter fit per visionem facialem et intuitivam ipsius divinae essentiae absque ullo medio creato obiectivo ex quo: si enim attingeretur per aliud a se, non attingeretur ipsa divina essentia prout est in se, quia ipsa divina essentia non est nec esse potest aliud a se. Attingeretur ergo materialiter, non formaliter; in obliquo, non in recto; in alio et ex alio a se, non in seipsa, sicut accidit in cognitione Dei per creaturas 4. Et quia de rebus simpli­ citer indicandum est secundum id quod formaliter et in se sunt, non secundum id quod materialiter et in alio sunt vel apparent, sequeretur beatitudinem hominis obiectivam non consistere in ipso Deo, sed in alio a Deo, nempe in creatura ex qua vel in qua Deus attingitur materialiter et in obliquo. Unde S. Thomas profunde concludit quod, si beatitudo formalis supernaturalis hominis non consisteret in visione immediata et faciali ipsius divinae essentiae, «in alio eius 1 * 3 4 Supra, nn. 58, 138. ΙΈ, 3> 4 c* _ Vide quae supra dicta sunt, t. II, nn. 355“36b 3°5Cf. S. Thomas, In Boetium De Trinitate, 5, 4. 214 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis beatitudo consistit quam in Deo, quod est alienum a fide» «cum enim videmus aliquid in speculo, non videmus ipsam rem, sed similitudinem eius: sed quando videmus aliquid secundum faciem, tunc videmus ipsam rem sicut est. Ideo nihil aliud vult dicere Apostolus, cum dicit: videbimus in patria facie ad faciem, quam quod videbimus ipsam Dei essentiam [secundum illud I Ioan., 3, 2]: videbimus eum sicuti est» 12. Ex quo apparet quam exacte S. Doctor titulum huius articuli posuerit, inquirens «utrum beatitudo hominis sit in visione ipsius divinae essentiae». Hac enim forma pleonastica et quasi reduplicativa: ipsa divina essentia, indicatur visio eius per seipsam, hoc est, visio omnino immediata ex parte obiecti visi. Per comparationem ad hominem [= subiectum] beatifican­ dum. Comparatur autem beatitudo formalis ad subiectum beatificandum, quod in casu est homo secundum intellectum possibilem3, dupliciter: primo, in genere causae formalis, quatenus est id quo homo est formaliter beatus, sicut gratia habitualis est id quo est formaliter iustus 4; secundo, in genere causae finalis, quatenus beatitudo formalis est ultimus finis quo hominis 5. Et utroque modo necesse est ponere beatitudinem hominis formalem in visione immediata et intuitiva ipsius divinae essentiae. Secundum genus quidem causae formalis. Beatitudo for­ malis est summa perfectio possibilis intellectus beatificandi secundum rationem formalem proprii obiecti eius. Atqui summa perfectio possibilis intellectus humani beatificandi secundum rationem formalem proprii obiecti, consistit essen­ tialiter in visione immediata et intuitiva ipsius divinae essentiae. Ergo beatitudo formalis hominis, quae est formaliter 1 I, 12, i. «Sequeretur etiam quod beatitudo hominis ultima esset tn alio quam in ipso Deo, quod est alienum a fide» (in I Cor., 13, 12, lect. 4, ed. cit., p. 370 a). a In I Cor., 13, 12, lect. 4, ed. cit, p. 369 b. 3 Vide supra, nn. 116-119. 4 Concilium TridentinUxM, sess. VI, cap. 7, Denz., n.° 799 6 I-II, 3, i c et ad 2 et 3. Op i—natura habitus beatifici ex parte medii obiectivi 215 secundum eius intellectum, essentialiter consistit in visione immediata et intuitiva ipsius divinae essentiae. Maior constat, quia de ratione beatitudinis formalis perfectae et consummatae sunt duo: primum, quod sit summa perfectio possibilis psychologica et moralis intellectus beati, ita sane ut plene et totaliter eum satiet ideoque nihil ulterius ei restet disiderandum et quaerendum et videndum; se­ cundum, quod haec perfectio intellectus sit secundum rationem formalem proprii obiecti, quia praecise «uniuscuiusque po­ tentiae perfectio attenditur secundum rationem sui obiecti» \ nam «unumquodque in tantum est perfectio alicuius po1 tentiae, in quantum ad ipsum pertinet ratio proprii obiecti illius potentiae»2. Minor de facili patet. Nam in primis summa perfectio possibilis intellectus humani beatificandi secundum rationem formalem proprii obiecti, quod est veritas, est cognoscere ipsam Veritatem per essentiam, in qua invenitur tota ratio formalis proprii obiecti: quia «ultima perfectio cuiuslibet potentiae est ut attingat ad id in quo plene invenitur ratio sui obiecti»3. Veritas autem per essentiam est ipsa divina essen­ tia, quia «solius Dei suum esse est sua essentia», et «eadem dispositio est rerum in esse sicut in veritate» 4, verum enim et ens convertuntur. Ergo in sola divina essentia plene in­ venitur tota ratio formalis proprii obiecti intellectus. Quod vel ex eo etiam patet, quia ratio formalis proprii obiecti intellectus est «quod quid est, idest essentia rei, ut dicitur in III de Anima [cap. VII, n.° 7]. Unde in tantum procedit perfectio intellectus in quantum cognoscit essentiam 1 I-II, 3,8 c. ' Ι-Π, 3, 7 c. 3 I-II, 3, 7 ad 3. 4 I-II, 3,7. Quod alibi fusius expendit, scribens: «cum enim intel­ lectus perfectio sit verum, illud intelligibile erit ut forma tantum in genere intelligibilium quod est Veritas ipsa', quod convenit soli Deo: nam, cum urum sequatur ad esse, illud tantum sua veritas est quod est suum esse, quod est proprium soli Deo, ut in II [cap. 15], ostensum est. Alia igitur intelligibilia subsistentia sunt non ut pura forma in genere intelligibilium, sed ut formam in subiecto aliquo habentes; est enim unumquodque eorum verum, non Veritas, sicut est ens, non autem Ipsum Esse» (III Contra Gent., cap. 51) 216 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis alicuius rei»1. Summa ergo perfectio intellectus humani est cognoscere summam essentiam, quae est essentia divina. Aliunde vero ipsa divina essentia non est cognoscibilis in seipsa nisi per seipsam immediate; quia sicut per seipsam immediate est, cum sit immediate et identice suum esse, ita immediate per seipsam visibilis est, nam in tantum est aliquid cognoscibile in quantum est. «Unde oportet, si Dei essentia videatur, quod per ipsammet essentiam divinam intellectus ipsam videat, ut sit in tali visione divina essentia et quod videtur et quo videtur» 12. «Ad perfectam igitur beatitudinem, requiritur quod intel­ lectus pertingat ad ipsam essentiam» divinam per seipsam absque ullo modo obiectivo creato ex quo 3. Et sic apparet veritas et profunditas illorum verborum S. Thomae: «ratio­ nalis mens formatur immediate a Deo... sicut subiectum ah ultima forma completiva, quia semper mens creata reputatur informis nisi ipsi Primae Veritati inhaereat», eam intuitive videndo 4. Secundum genus causae finalis. Hoc modo attingitur Deus qui est ultimus finis obiectivus hominis ab actu beatitudinis formalis quae est ultimus finis formalis eius, quo revera Deus est finis hominis obiectivus ultimus; quia beatitudo formalis se habet ad obiectivam ut quo ad quod vel ut finis sub fine δ. Atqui Deus est immediate secundum seipsum finis ultimus obiectivus supernaturalis hominis. Ergo et immediate secundum seipsum attingitur ab actu beatitudinis formalis, quae ideo essentialiter consistit in visione immediata et intuitiva ipsius divinae essentiae. Minor, ubi unice stat difficultas, ostenditur ex eo quod ordo finium respondet ordini agentium, nam causa finalis et efficiens sunt ad invicem causae in diverso genere; ibi ergo et eo modo consistit ultimus finis hominis, ubi et eo modo 1 I-II, 3, 8 c. Contra Gent., cap. 51, paulo post initium. 3 Ι-Π, 3, 8 c. * I, 106, i ad 3. ‘ Vide supra, n.° 38. Cf. t. II, nn. 20, 26, 305-308. Cap. i,—Natura habitus beatifici ex parte medii obiectivi 217 quo stat propria et Prima Causa eius. «In ipso enim est ultima perfectio rationalis creaturae, quod est ei principium essendi: in tantum enim unumquodque perfectum est, in quantum ad suum principium attingit» x. Atqui Deus est immediate secundum seipsum propria et Prima Causa efficiens hominis secundum quod homo est subiectum beatitudinis; quia homo est subiectum beatitudinis secundum animam intellec­ tivam, quae immediate a solo Deo producitur: non enim producitur nisi per creationem, quae solius Dei immediate est, ita ut nulla creatura concurrere possit, etiam ut causa instrumentalis 2. Sicut ergo Deus ipse, nulla mediante crea­ tura, producit animam intellectivam in esse, quae est pro­ prium subiectum beatitudinis supernaturalis, ita et nulla mediante creatura eam fmalizat, atque ideo nulla mediante ueatura, ut medio obiectivo ex quo, debet ab anima beata attingi. «Si ergo —profunde concludit S. Thomas— creatura rationalis in sua perfectissima visione non perveniret ad videnI dum divinam essentiam, beatitudo eius non esset ipse Deus, sed aliquid sub Deo: quod esse non potest, quia ultima perfectio cuiuslibet rei est quando pertingit ad suum prin­ cipium. Ipse autem Deus omnes creaturas rationales immediate condidit, ut fides nostra tenet. Unde oportet, secundum fidem, ut omnis creatura rationalis quae ad beatitudinem I pervenit, Deum per essentiam videat» 3. «Ipsa enim humana i mens immediate a Deo creatur et immediate ab ipso sicut exemplari formatur; et per hoc immediate in ipso sicut in fine beatificatur» 4. Itaque, «cum dicitur nihil esse medium inter Deum et mentem nostram..., intelligitur quod ipse immediate eam beatificat et iustificat, sicut et creat»5. Unde «quia anima im­ mediate facta est a Deo, ideo beata esse non poterit nisi im- 1 1 2 3 4 * I, 12, I. I, 90, 2; 45, i. De Vent., 8, i. De Verit., i8, i ad 7. II Sent., d. 23, 2, 1 ad 2. 21S II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis mediate videat Deum, scilicet absque medio quod sit similitudo rei cognitae, sicut species visibilis in. pupilla vel in speculo» \ 235. Ad absurdum etiam probatur ex eo quod, si ipsa Dei essentia videri posset per aliquod medium obiectivum creatum ex quo, tunc haec visio atque ideo ipsa beatitudo supernaturalis perfecta posset esse connaturalis alicui crea­ turae, contra id quod scriptum est: «oculus non vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascendit, quae praeparavit Deus iis qui diligunt illum» 1 2. Et sane, cui connaturale esse potest medium cognitionis alicuius rei, eo ipso connaturalis esse potest ipsa cognitio eius. Atqui omne medium obiectivum creatum ex quo co­ gnitionis Dei potest esse connaturale alicui creaturae intel­ lectuali; cum enim cognoscens et medium cognoscendi sint proportionata, nulla est ratio denegandi alicui intellectui creato connaturalitatem medii cognoscendi Deum, ex quo ponitur medium naturaliter ductivum in Dei cognitionem. Si ergo esset possibile aliquod medium obiectivum creatum ex quo naturaliter videri posset ipsa divina essentia, hoc medium naturaliter convenire posset alicui intellectui creato, et consequenter visio ipsius divinae essentiae, nempe ipsa beatitudo formalis supernaturalis perfecta et consummata; cum tamen scriptum sit: «gratia Dei, vita aeterna»3. Dicen­ dum est igitur ipsam divinam essentiam videri non posse per aliquod medium obiectivum creatum ex quo. 236. conclusio secunda: Cognitio Dei per habitum beatificum excludit omne medium obiectivum creatum formale tum quo tum in quo, hoc est, omnem speciem intelligibilem creatam tum impressam tum expressam. Conclusio haec certe non est de fide catholica, ut vel ex eo patet quod libere disputatur a theologis tum quoad factum tum quoad possibilitatem videndi Deum intuitive per speciem intelligibilem creatam impressam vel saltem 1 Quodl. X, 8, 17. Cf. De Verit., 8, 3 ad 17. 3 I Cor., 2, 9. Vide Concilium Vaticanum, Denz., nn. 1.786,1 796 3 Rom., 6, 23. i Cap. I.—Natura habitus beatifici ex parte medii obiectivi 219 expressam. Fatendum est tamen eam esse maioris et melioris partis theologorum, ut patet ex supra dictis \ 237. Probatur primo quantum ad speciem impressam seu medium quo, tum indirecte seu negative, tum directe seu positive. Indirecte quidem seu negative, quia talis species intelligibilis impressa non est necessaria ad videndam ipsam divinam essentiam. Ex duplici enim parte posset eius necessitas probari: prima, quia in omni cognitione cuiuscumque cognos­ centis daretur de facto species intelligibilis impressa; se­ cunda, quia hoc speciale obiectum, nempe ipsa divina essen­ tia non posset aliter videri quam per speciem impressam creatam. Atqui ex neutra parte constat talis necessitas. Non ex lege generali cuiuscumque cognitionis. Certum est enim quod Deus non intelligit nec intelligere potest aha a se per speciem intelligibilem creatam, quia secus Deus penderet a creatura in intelligendo; et multo minus quando intelligit seipsum 1 2. Certum est etiam singulos angelos natu­ raliter seipsos intelligere per seipsos absque specie impressa intelligibili3. Pariter certum est animam separatam per seipsam se intelligere sine media specie intelligibili impressa 4. Non ergo omnis intellectio, etiam humani intellectus, semper est per species intelligibiles impressas. Aliunde constat intelligere sine speciebus impressis esse perfectius quam intelligere per species impressas; quia an­ gelus perfectius intelligit se sine specie impressa quam alia a se per species impressas: et similiter anima separata per­ fectius se intelligit per seipsam sine specie quam alia a se per species5. Cum ergo cognitio beatifica excedat omnes naturales cognitiones creaturarum intellectualium non solum quoad rem cognitam, sed etiam quoad modum cognoscendi, absur1 2 3 4 * Supra, nn. 227-228. L I4> 2-5. 1,56,1. L 89, 2. I, 56, 2; 89, 2-3. 220 II P. Q. Π. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis dum est ponere aliquas cognitiones naturales angelorum et hominum sine speciebus impressis simulque hanc perfectio­ nem denegare perfectissimae cognitioni creatae, quae est visio beatifica Dei. Et urgetur amplius haec ratio ex eo, quod visio beatifica qua nos Deum videbimus, est formaliter similis visioni qua Deus ipse videt seipsum et nos, secundum illud: «tunc autem cognoscam sicut et cognitus sum» \ Atqui Deus videt seipsum et nos absque ulla specie impressa creata. Ergo et nos eum videbimus sine ulla specie impressa creata, scilicet: «illo modo quo ipse videt seipsum» 12. Unde S. Thomas iure concludit: «visio autem illa qua Deum per essentiam vide­ bimus est eadem cum visione qua Deus se videt ex parte eius quo videtur; quia sicut ipse se videt per essentiam suam [absque ulla specie impressa creata], ita et nos videbimus»3. Neque ex speciali conditione huius obiecti intelligibilis^ quod est divina essentia. In tantum enim aliquod obiectum eget alia specie intelligibili impressa ut intelligatur, in quan­ tum non est per se intelligibile, utpote cui desunt conditiones intelligibilitatis per se. Atqui divinae essentiae nulla conditio deest intelligibilitatis per se, quin potius omnes et singulae conveniunt ei perfectissime et eminentissime. Sunt enim quinque conditiones intelligibilitatis per se, quantum est ex parte obiecti: prima, quod sit ens reale, quia unumquodque intelligibile est in quantum est ens et quidem in actu; secunda, quod istud ens reale sit per se, qua ratione potentia ut potentia non est per se intelligibilis, sed per actum, quia potentia non exsistit nisi per actum, et hac de causa materia prima non est intelligibilis nisi per formam er accidens ut accidens nisi per substantiam vel subiectum: unde et accidentia non sunt per se definibilia, sed per addi­ tionem, hoc est, per connotationem proprii subiecti cui nata sunt inhaerere; tertia, quod sit immateriale, quia materia est principium potentialitatis ideoque inintelligibilitatis; 1 I Cor., 13, 12. 1 III Contra Gent., cap. 51 in fine. 3 IV Sent., d. 49, 2j τ ad 2. Cap. i,—Natura habitus beatifici ex parte medii obtectivi 221 quarta, quod sit realiter seu physice praesens intelligent, quia cognitio contingit secundum quod cognitum est in cognoscente; quinta, quod sit physice praesens ut forma intelli­ gibilis seu ut obiectum 1. Constat autem quod divina essentia est ens reale per se, cum sit ipsum suum esse, absque ulla potentialitate vel compositione actus et potentiae; est etiam penitus immaterialis et ab omni materia separata 2; est quoque intime praesens ipsi humano intellectui per essentiam suam, et quidem prae­ sentia reali et physica, cum Deus sit praesens in omnibus rebus et intime per essentiam suam 3; denique est intellectui hominis beati intime praesens ut forma intelligibilis, secundum illud: «et ego manifestabo ei meipsum» 4. Nam «Deus per essentiam suam coniungibilis est intellectui; unde non imme­ diate videretur, nisi essentia sua coniungeretur intellectui, et haec visio immediata dicitur visio faciei» 5. Nulla est ergo ratio ponendi speciem impressam creatam ad essentiam Dei videndam; quin potius ipsa divina essentia, quantum est ex parte sui, omnem speciem impressam creatam excludit. 238. Directe seu positive probatur sive argumento ana­ logico sive argumento proprio. Argumentum analogicum procedit ex proportionalitate inter corporalia et incorporalia ex una parte, et inter creata quaecumque et ipsam divinam essentiam, quae est increata, ex alia parte. Ita se habet divina essentia ad speciem creatam impressam quamcumque, sicut se habet essentia substan­ tiarum separatarum ad speciem impressam abstractam ex sensibilibus seu corporalibus: substantiae enim corporeae compositae sunt reali compositione ex essentia et esse quasi ex potentia et actu, dum divina essentia est purum esse seu actus purus, absque ulla potentialitate: est ergo analogia quaedam proportionalitatis inter utramque seriem. 1 De Verit., 18, 1 ad 8; I, 8, 4 c et ad 4. 1 1,33 I, 8, I et 4. Cf. De Verit., 18, 1 obi 8. 4 Ioan., 14, 21. s IV Sent., d. 49, 2, 1 ad l6· 222 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis Atqui ipsa essentia seu quidditas Substantiarum Sepa­ ratarum non potest intuitive et prout est in se cognosci per species intelligibiles impressas abstractas ex sensibilibus seu corporalibus, ut patet ex dictis ad a. 7 huius quaestionis1; nam huiusmodi species sunt essentialiter repraesentativae corporalium substantiarum, quae specie immo et genere differunt a Substantiis Separatis. Ut autem agregie ratio­ cinatur S. Thomas, «impossibile est quod per speciem rei unius cognoscat [intellectus noster] essentiam alterius, et quanto magis species per quam cognoscit intellectus plus distat a re cognita tanto intellectus noster imperfectiorem cognitionem habet de essentia rei illius; ut puta, si cognosceret bovem per speciem asini, cognosceret eius essentiam imper­ fecte, scilicet quantum ad genus tantum: magis autem imperfecte, si cognosceret per lapidem, quia cognosceret per genus magis remotum; si autem cognosceret per speciem alicuius rei quae nulli bovi communicaret in genere, nullo modo essentiam bovis cognosceret»2, ut si cognosceret bovem per speciem albedinis vel substantiam per speciem accidentis, quae in nullo genere conveniunt, sed solum habent convenientiam quandam analogicam 3: et sic minus potest cognosci essentia angeli per speciem substantiae cor­ poreae, etiam humanae, quam essentia hominis per speciem lapidis. Ergo neque essentia seu quidditas Dei potest intuitive cognosci prout est in se per quamcumque speciem intelligibilem creatam vel collectionem specierum creatarum; quia «ad videndum eum sicuti est, nulla sufficit similitudo creata, immo nec universitas creaturae» 4* . Quae quidem conclusio non est diminuta neque a pari, sed a fortiori «propter infinitam distantiam creaturae ad Deum»6, quae non est creaturae corporalis ad spiritualem. 1 Supra, nn. 183-203. 3 Compendium Theol., I P., cap. 105. De Verit., 8, 1; in I Cor., 13, 12, lect. 4, ed. cit., pp. 369-370. Richardus Clapwell, O. P., Correctorium Corruptorii 'Quare a. 1 ad i, ed. dt., p. 8. * • III Sent., d. 14, 1, 1, qla. 3 c, ed. cit., n.° 49. ■, Qy> I,—Natura habitus beatifici ex parte medii obiectivi 223 Unde S. Doctor merito concludit: «multo ergo minus per aliquam speciem creatam, quaecumque sit illa, potest videri divina essentia, cum ab essentia divina plus distet quaecum­ que species creata in anima quam species equi vel albedinis ab essentia angeli» \ «et ideo cognitio, quae esset per talem similitudinem, non esset ipsius Dei per essentiam, sed multo imperfectior quam si cognosceretur substantia per similitudinem accidentis»2, cum plus distet Deus a quacumque creatura quam substantia creata ab accidenti. 239. Argumentum proprium sumitur ex ipsa ratione speciei ‘ impressae creatae et divinae essentiae. Species intelligi­ bilis impressa ductiva in cognitionem quidditativam divinae essentiae, debet esse intelligibiliter sive representative eiusdem naturae seu speciei ac ipsamet divina essentia. Atqui nulla species intelligibilis impressa creata est aut esse potest intelligibiliter sive representative eiusdem , speciei seu naturae ac ipsamet divina essentia. Ergo nulla species intelligibilis impressa creata est aut esse potest ductiva in cognitionem quidditativam divinae essentiae. Maior patet, quia de ratione speciei intelligibilis impressae est quod sit intelligibiliter seu repraesentative ipsum obiec­ tum intelligendum, cuius vices intelligibiliter seu intentionaliter gerit ut quo; et, secundum modum talis identitatis intelligibilis, est modus cognoscibilitatis obiecti mediante tali specie. «In omni enim cognitione quae est per similitudi­ nem, modus cognitionis est secundum convenientiam simili­ tudinis ad illud cuius est similitudo: et dico convenientiam 1 In I Car., 13, 12, lect. 4, ed. cit., pp. 369-370. 1 De Verit., 8, 1. Petrus Paludanus, O. P., magno vigore proposuit hoc argumentum S. Thomae: «tum quia beatitudo proprie, quae est de praesentia Dei, non potest esse per illud repraesentativum quod aequaliter . esi praesentis et absentis, exsistentis et non exsistentis; huiusmodi autem est species... tum quia contuitio ad esse limitatum plus distat ab esse illimitato quam contuitio ad esse coniunctum materiae a separatis a materia et contuitio ad hic et nunc ab esse universali: sed propter hoc species sensibilis non re­ praesentat universale, nec intelligibilis accepta a phantasmatibus directe potest repraesentare intellectui coniuncto quidditatem Substantiae Separatae; ergo multo minus species creata potest repraesentare Quidditatem IncreaUm> (in IV Sent., d. 49, 1, 2, conci. 3> e<^· 233 va)» 224 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis secundum repraesentationem, sicut species in anima convenit cum re quae est extra animam; non secundum esse naturale. Et ideo, si similitudo deficiat a repraesentatione speciei, non autem a repraesentatione generis, cognoscitur res illa secun­ dum rationem generis, non secundum rationem speciei: si autem deficiat etiam a repraesentatione generis, repraesen­ taret autem secundum convenientiam analogiae tantum, tunc nec etiam secundum rationem generis cognosceretur: sicut si cognosceretur substantia per similitudinem acci­ dentis» b Ut ergo res aliqua possit quidditative cognosci per speciem intelligibilem impressam, haec species debet esse intelligibiliter eiusdem naturae seu speciei atomae ac ipsa essentia rei cognoscendae. Et hoc est quod S. Thomas enuntiavit per modum prin­ cipii, cum scripsit: «nunquam potest aliquid per essentiam cognosci, per similitudinem quae non conveniat cum illa re in specie; lapis enim non potest cognosci secundum illud quoi est nisi per speciem lapidis quae est in anima: nulla enim similitudo ducit in cognitionem essentiae alicuius rei, si differat a re illa secundum speciem, — et multo minus si differat secundum genus; non enim per speciem equi vel albedinis potest cognosci essentia hominis, et multo minus essentia angeli»1 2. Et alibi: «similitudo intelligibilis per quam intelligitur aliquid secundum suam substantiam, oportet quod sit eiusdem speciei, vel magis species eius; sicut forma domus quae est in mente artificis est eiusdem speciei cum forma domus quae est in materia, vel potius species eius: non enim per speciem hominis intelligitur de asino vel equo quid sit» 3. Unde si Deus quidditative cognosceretur per aliquam speciem intelli­ gibilem impressam, haec deberet esse intelligibiliter seu repraesentative eiusdem naturae seu speciei ac ipsa divina essentia. Minor etiam constat, quia de ratione essentiae divinae est Cap. I,—Natura habitus beatifici ex parte medii obiectivi 225 esse ipsum suum esse, non solum in esse naturae, sed etiam in esse intelligibili, cum sit ipsa Veritas per se Subsistens: nulla autem species intelligibilis impressa creata potest esse ipsum suum esse in esse intelligibili seu repraesentativo, sicut nulla res creata potest esse ipsum suum esse reale seu physicum. Pariter de ratione divinae essentiae est esse infinita categorematice, et in esse rei et in esse intelligibili, cum sit ipsum esse irreceptum et irreceptibile x; at vero nulla species intel­ ligibilis impressa creata potest esse categorematice infinita; nec in esse rei, quia recipitur in intellectu possibili ideoque ab eo limitatur; nec in esse intelligibili seu repraesentative, quia ex limitatione in esse naturae limitationem contrahit in esse representativo. «Cum enim omne quod recipitur in aliquo sit in eo per modum recipientis, essentiae divinae similitudo non potest in aliqua creatura recipi quae perfecte repraesentet eam, propter infinitam distantiam creaturae ad Deum; et inde est quod illud quod est in Deo unum et simplex, creaturae diversis formis et perfectionibus repraesen­ tant, unaquaeque earum deficiente a perfecta repraesentatione divinae essentiae: similitudo autem alicuius rei recepta in vidente, non facit eum videre rem illam nisi perfecte eam repraesentet; sicut similitudo coloris in oculo exsistens non facit videre lucem perfectam, quia in colore non est nisi quaedam obumbrata participatio lucis»2. lure ergo concludit S. Thomas quod «nulla creata simi­ litudo adeo potest Deum repraesentare ut, per eam videns, Dei essentiam cognoscere aliquis possit»3. Consequenter, ut acute animadvertit Honoratus dei Val, «Deus per speciem impressam non conspiceretur sicuti est, sed sicuti repraesentareiun>4. 1 1 De Vent., 8, i. 1 In I Cor., 13, 12, lect. 4, ed. cit., p. 369 b. 8 III Contra Gent., cap. 49, arg. 2. » III Sent., d. 14, 1, 1, qla. 3, ed. cit., n.° 49· 3 De Verit., 18, 1 ad 1. . < Honoratus DEL Val, O. E. S. A., Sacra theologia dogmatica*, 1.1, p. 89, EI Escorial, 1926. 15.—De Hominis·*·· 226 II P. Q. II. Sect. III.—De ultlma differentia beatitudinis formalis Quae argumenta, cum procedant ex ipsamet natura speciei impressae creatae et divinae essentiae prout est in se, non solum probant de facto non dari talem creatam speciem in visione intuitiva Dei, sed et praecipue nec de possibili. Qua de causa, Silvester Maurus cum thomistis asserit quod «répugnai species intelligibilis creata per quam Deus videatur et quid· ditative cognoscatur prout est in se»h 240. Secundo, probatur conclusio quantum ad speciem expressam seu medium in quo, tum indirecte seu negative, tum directe seu positive. Indirecte vel negative, quia non est necessaria huiusmodi species expressa ad videndam ipsam divinam essentiam. Necessitas enim ponendi talem speciem non potest provenire nisi ex duobus: primo, ratione generali, quia in omni cognitione cuiuscumque cognoscentis de necessitate requireretur verbum seu species intelligibilis expresa; secundo, ratione speciali pro visione intuitiva divinae essentiae, quatenus haec non posset aliter videri nisi mediante verbo hominis videntis. Atqui ex neutra parte talis necessitas apparet. Non ex lege generali cuiuscumque cognitionis. Qua in re praesupponere oportet speciem expressam seu verbum mentis realiter differre a re intellecta et ab ipsa intellectione et a specie impressa. Ut enim apposite scribit S. Thomas, «intelli· gens in intelligendo ad quatuor potest habere ordinem, scilicet ad rem quae intelligitur, ad speciem intelligibilem [impressarti qua fit intellectus in actu, ad suum intelligere et ad conctp tionem intellectus [quae dicitur etiam species expressa et verbum mentis]. Quae quidem conceptio a tribus praedictis differt. A τι quidem intellecta, quia res intellecta est interdum extra intel­ lectum, conceptio autem intellectus non est nisi in intellectu; et iterum conceptio intellectus ordinatur ad rem intellecttyir sicut ad finem, propter hoc enim intellectus conceptionem rei in se format ut rem intellectam cognoscat. Silvester Maurus, S. J., Opus theologicum, t. I, lib I α 35 n.° 23, p. 89 b, Romae, 1687. Φ3 Cap, j,—Natura habitus beatifici ex parte medii obiectivi 227 Differt autem a specie intelligibili, nam species intelligibilis [impressa] qua fit intellectus in actu, consideratur ut prin­ cipium actionis intellectus, cum omne agens agat secundum l quod est in actu, actu autem fit per aliquam formam quam oportet esse actionis principium. 1 Differt autem ab actione intellectus, quia praedicta conceptio consideratur ut terminus actionis et quasi quoddam per ipsam constitutum: intellectus enim sua actione format rei definitio­ nem vel etiam propositionem affirmativam seu negativam. i Haec autem conceptio intellectus in nobis proprie verbum dicitur» \ Itaque «conceptio intellectus est media inter intellectum et rem intellectam, qua mediante operatio intellectus pertingit ad rem»1234; «et ideo comparatur ad intellectum non sicut quo intellectus intelligit sed sicut in quo inteliigit, quia in ipso expresso et formato videt naturam rei intellectae» 3. His ergo dictis pro exacta terminorum acceptione, constat non omnem intelligentem in omni sua intellectione producere verbum, quia in divinis solus Pater dicit Verbum, non autem Filius neque Spiritus Sanctus qui tamen intelligunt, nam intelligere dicitur essentialiter in divinis 4. Et similiter nos, quando intelligimus verbum nostrum, non dicimus novum verbum. Unde, quando S. Thomas dicit quod «quicumque intelligit, ex hoc ipso quod intelligit, procedit aliquid intra ipsum quod est conceptio rei intellectae ex vi intellectiva 1 De Potent., 8, 1. 2 De Verit., 4, 2 ad 3. 3 In Evangelium secundum loannem, cap. I, lect. 1, ed. cit., p. 10 a. Neque obstat quod dicit in I Sent., d. 27, 2, 2, qla. 1: «conceptio autem intellectus est vel operatio ipsa quae est intelligere, vel species intellecta»; nam paulo post subiungit: «in nobis, ut dictum est, nihil aliud est verbum nisi species intellecta vel forte ipsa operatio intelligentis». Ceterum, hac in re S. Doctor evolutionem habuit doctrinae: hic enim tenet verbum posse ita bene dici essentialiter in divinis sicut personaliter; at in De Verit., 4, 2, docet minus proprie seu communiter dici essentialiter, proprie autem nonnisi personaliter; tandem in I, 34, I, asserit non dici in divinis nisi personaliter. Unde immerito quidam appellant ad textum I Sententiarum, ut dicant verbum mentis esse ipsum intelligere, secundum S. Thomam. 4 I, 34, i ad 2 et 3; 2 ad 4. 228 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formal» proveniens et ex eius notitia procedens» \ non significat «quod quicumque intelligit producat et exprimat verbum, distribuendo ly quicumque pro singulis generum et pro quo­ cumque intelligere individualiter sumpto, sed sufficit quod ly quicumque distribuat pro generibus singulorum seu pro quacumque natura intelligente; quia intentum D. Thomae non est nisi probare quod in Deo datur ista processio, non quod in qualibet persona datur aut in quacumque intellec­ tione individualiter sumpta; alias vellet probare quod etiam Verbum et Spiritus Sanctus producerent Verbum»12. Neque ex conditione speciali huius obiecti intelligibili quod est ipsa divina essentia. Necessitas enim specialis po­ nendi verbum non potest oriri nisi ex duplici capite. Primo, ex parte ipsius obiecti intelligibilis^ propter indigentiam seu imperfectionem eius, quae provenit: vel ex eo quod est extra ipsum intellectum atque ideo quodammodo absens ab eo, et tamen necesse est omnino ut sit intra ipsum intellectum et praesens ei, quia cognitio contingit secundum quod cognitum est in cognoscente; vel ex eo quod non est immateriale ideoque non sufficienter intelligibile ut possit esse forma et perfectio ipsius intellectus in actu secundo: nam «si obiectum sit praesens, sed non sit spirituale et proportionatum ipsi intellectui, manifestum est quod ad ipsum prout sic non potest terminari intellectio, nisi reddatur proportionatum et spiritualizatum etiam prout terminat cognitionem; obiectum autem non redditur spirituale et immateriale nisi intra intellectum, quia denudatio a materialibus conditionibus non convenit rei materiali ad extra, sed prout intra intellectum» 3. «Nec sufficit ad hoc, obiectum esse intra potentiam per speciem impres­ sam: tum quia species impressa tenet se ex parte principii eliciendi intellectionem, actus autem intelligendi non termi­ natur ad ipsam speciem impressam, quia sic semper deberet 1 1,27, i c. 2 Ioannes a S. Thoma, O. P., in I, 27, i, disp. XII, a. 4, n? 15, ed. Coloniae, 1711, t. III, p. 41. 3 Ioannes a S. Thoma, Cursus Philosophicus, Phil. Naturalis, IV P.> q. n, a. 2, ed. B. Reiser, O. S. B., t. III, p. 358, a, 5-17. Cap. I.—Natura habitus beatifici ex parte medii obiectivi 229 esse reflexa utpote convertens se ad suum principium a quo elicitur; tum etiam quia ex eadem specie impressa possunt formari plures conceptus seu species expressae, quia potest intelligi res secundum diversos respectus inclusos virtualiter in eadem specie vel secundum comparationem unius speciei ad aliam»x. Secundo, ex parte subiecti intelligentis, propter abundan­ dam et foecunditatem eius, quatenus ex abundantia cordis os loquitur1 2 «et manifestat quod intelligit verbo, ratione cuius verbum est manifestativum et repraesentativum et sicut splendor intellectus»; et hoc modo, «verbum subsequitur ad intelligere, etiam perfectum» 3. Qua ratione in divinis Verbum mon procedit ut reddat essentiam divinam intellectam in actu aut Patrem intelligentem, quia essentia seipsa est in actu puro intelligibilis et intellecta, sed ut manifestetur et repraesentetur in Imagine id quod est in intelligentia» 4. At vero neutrum occurrit in visione faciali divinae essen­ tiae. Non primum, quia ipsa divina essentia est in summo immaterialitatis et intelligibilitatis ac insuper est intime praesens per seipsam intellectui beati. «Essentia divina, ait S. Thomas, per seipsam est intelligibilis actu, cum sit im­ materialis; intellectui etiam praesens est quia, ut dicit Augusti­ nus, Deus unicuique rei est vicinior quam ipsa res sibi» 5. Est enim divina essentia «pure lux», hoc est, ipsa lux intelligi­ bilis per essentiam, «et ideo non requirit aliquam aliam spe­ ciem quam ipsam ut videatur», sicut ad videndam ipsam lucem corporalem non est opus lucerna candelae 6. Non secundum, quia «impossibile est quod conceptio intel­ lectus creati repraesentet totam perfectionem divinae essen1 Ioannes a S. Thoma, op. et loc. cit., p. 357 b, 15-20. Vide etiam' p. 362 a, 46-47, b 1-46. 2 Mtt., 12, 34. 3 Ioannes a S. Thoma, Cursus Theol., in I, 27, 1, disp. 12, a. 5, d.° 5, ed. cit., t. III, p. 46 b. 4 Ioannes a S. Thoma, Cursus Philosophicus, Phil. Nat., IV P., q. n, a. 2, ed. cit., p. 36 b. 38-44· 5 Quodlib. VII, 1,1, arg. 2 sed contra. 4 Quodlib. VII, I, 1 ad 4. i 230 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis tiae» S quae ideo esset diminuta et obumbrata; et conse­ quenter, videre ipsam divinam essentiam in verbo a nobis prolato idem esset ac videre ipsam lucem in umbra ali­ cuius corporis illuminati2. Propter quod Apostolus, cum raptus est in tertium coelum, «audivit arcana verba quae non licet homini loqui» 3, hoc est, verbo etiam mentis expri­ mere. Ratione ergo talis excessus intelligibilis super intelligentem, hic potest quidem intelligibile intelligere, hoc est, videre; at non potest illud dicere seu verbo exprimere. Id quod S. loannes evangelista aequivalent er indicavit dicens: «quoniam videbimus eum sicuti est» 4; hoc enim adverbium sicuti, καθώς, «adiungitur ad significandum modum rei visae , quatenus visae: ad excludendum omnem visionem modificatam per repraesentans. Ita quod germanus sensus est: videbimus eum, non sicut repraesentatur, non arctata, non modificata visione per aliquod repraesentans, sed sicuti est, sicut ipse offert seipsum»5, iuxta illud: «et ego manifestabo ei meipswn, · εμφανίσω αύτω εμαυτόν»6; non enim manifestat seipsum per verbum seu conceptum hominis beati, sed sicuti est in seipso. 241. Directe seu positive probatur argumento sive ana­ logico sive proprio. Argumentum analogicum sumitur ex proportionate inter corporalia et incorporalia ex una parte, et inter creata et divinam essentiam ex altera parte. Ita se habet verbum mentis creatum seu species expressa ad videndam ipsam divinam essentiam prout in se est, sicut se habet verbum mentis seu species expressa substantiae corporeae ad quidditative cognoscendam ipsam essentiam substantiae incorpo­ reae vel separatae. Atqui ipsa essentia Substantiae Separatae non potest quidditative cognosci per verbum mentis seu 1 I Sent., d, 2, I, 3. 2 Quodlib. VII, i, 1 c. 3 II Cor., 12, 4. 4 I Ioan., 3, 2. 5 Caietanus, O. P., in I loannis, 3, 2, ed. cit., t. V, p. 394 a 6 Ioan., 14, 21. F Cap. i—Natura habitus beatifici ex parte medii obiectivi 231 speciem expressam substantiae corporeae. Ergo neque ipsa divina essentia potest intuitive seu quidditative videri per verbum mentis creatum seu speciem expressam creatam. Maior constat ex supra dictis relate ad speciem impressam creatam \ Revera enim sicut substantia corporea et Sub­ stantia Separata sunt diversi ordinis in esse entis et in esse intelligibilis, ita ens creatum et ens increatum quod est divina essentia sunt diversi ordinis in esse entis et in esse intelligibilis. Pariter, sicut Substantia Separata comparatur ad substantiam corpoream ut essentia simplex seu pura forma ad essentiam compositam ex materia et forma, ita divina essentia comparatur ad omne ens creatum ut esse purum et simplex ad ens compositum ex essentia et esse sicut ex potentia et actu: sicut enim Substantia Separata est forma pura, substantia vero corporea est esssentialiter composita ex materia et forma; ita divina essentia est Actus Purus et suum esse, dum ens creatum est actus cum potentia et realiter distinctum a suo esse. Quae proportionalitas, utpote analogica, una cum simi­ litudine proportionum utriusque seriei, potissimum im­ portat dissimilitudinem seu inaequalitatem earumdem pro­ portionum 2. Hic autem multo maior est distantia creati ad divinam essentiam quam substantiae corporeae ad Substan­ dam Separatam. Unde quod dicitur de proportione inter creata, hoc est, inter verbum mentis substantiae corporeae et cognitionem quidditativam Substantiae Separatae, a fortiori, idest multo magis valet de proportione inter creatum et increatum, nempe inter verbum mentis creatum et visionem quidditativam ipsius divinae essentiae. Minor vero est fere per se nota. Nam verbum mentis seu species expressa est idem ac conceptus formalis, hoc est, definitio vel enunciatio; quia «illud proprie dicitur verbum interius quod intelligens intelligendo format: intellectus autem duo format, secundum duas eius operationes: nam secundum operationem suam quae dicitur indivisibilium I ; 1 Supra, nn. 237-239. . . » J.M. Ramîrez, O. P., De Analogia, pp. 17-19,64-65, Matnti, 1922. 232 II P. Q. IL Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formale intelligentia, format definitionem; secundum vero operationem suam qua componit et dividit, format enunciationem vel aliquid huiusmodi. Et ideo illud sic formatum et expressum per operationem intellectus vel definientis vel enuntiantis, exteriori voce significatur; unde dicit Philosophus quod ra­ tio, quam significat nomen, est definitio. Istud ergo sic expressum, scilicet formatum in anima, dicitur verbum in­ terius; et ideo comparatur ad intellectum, non sicut quo intellectus intelligit, sed sicut in quo intelligit, quia in ipso expresso et formato videt naturam rei intellectae» \ Relate vero ad naturam vel essentiam rei cognoscendam, verbum mentis est definitio, quae pertinet ad primam mentis operationem, nempe ad simplicem apprehensionem; enunciatio vero, quae spectat ad secundam operationem mentis scilicet ad iudicium, est verbum mentis relate ad rei pro­ prietates vel attributa cognoscenda 1 2. Unde S. Doctor itetum dicit quod «omnis species intelligibilis [expressa] per quam intelligitur quidditas vel essentia alicuius rei, compre­ hendit in repraesentando rem illam; unde et orationes signi­ ficantes quod quid est, terminos et definitiones vocamus»3. Atqui per definitionem substantiae corporeae non potest cognosci essentia Substantiae incorporeae vel Separatae. Nam «maior est distantia Substantiae Separatae a sensibilibus quam unius sensibilis ab alio. Sed intelligere quidditatem unius sensibilis non sufficit ad intelligendam quidditatem alterius sensibilis: caecus enim natus, per hoc quod intelligit quidditatem soni, nullo modo potest pervenire ad intelli­ gendam quidditatem coloris. Multo igitur minus per hoc quod intelligit aliquis quidditatem sensibilis substantiae, poterit intelligere quidditatem Substantiae Separatae»4. Quin etiam falsitas incurritur cum volumus intelligere quidditatem unius speciei per definitionem alterius speciei, applicando seu attribuendo uni speciei definitionem alterius, 1 In Evangelium secundum loannem, cap. I, lect. i, ed. cit p. io a 2 I, 85, 2 ad 3; I-II, 90, 1 ad 2. 3 III Contra Gent., cap. 49, arg. 4. 4 III Contra Gent., cap. 41, arg. 4. Cap. i,—Natura habitus beatifici ex parte medii obiectivi 233 ut si quis «animal rationale mortale [quae est definitio ho­ minis] conciperet quasi definitionem asini» \ vel «si definitio­ nem circuli attribuat homini» 1 2. Si ergo essentiam unius speciei intra idem genus proximum non possumus cognoscere per definitionem seu verbum mentis alterius speciei, ut essentiam asini per definitionem hominis, a fortiori, non possumus cognoscere essentiam Substantiae Separatae per definitionem substantiae corporeae etiam perfectissimae qualis est homo, cum substantiae Separatae non conveniant cum substantiis materialibus in ge­ nere physico seu naturali 3. Quapropter S. Thomas merito concludit: «naturae sensibiles intellectae non sufficienter exprimunt... aliquas essentias separatas, cum non sint unius generis naturaliter [= physice seu realiter, per contraposi­ tionem ad genus mere logicum] loquendo; et quidditas et i omnia huiusmodi nomina fere aequivoce dicuntur de sensi­ bilibus et de illis Substantiis» 4. A fortiori ergo ipsa divina essentia non potest quidditative cognosci per definitionem aliquam creatam vel cuius­ cumque rei creatae, «cum quaelibet similitudo creata sit alicuius generis determinati, non autem Deus»5, qui est extra et supra omne genus 6; neque per speciem expressam «a forma increata et infinita, qualis est divina essentia», ut imaginatur Ferrariensis 7, tum quia petit principium, cum praecise disputemus de possibilitate talis speciei seu verbi mentis, tum etiam quia tale verbum, ut productum et expres­ sum ab intellectu creato, est et ipsum creatum et finitum, et consequenter ineptum ad definiendam essentiam divinam categorematice infinitam et indefinibilem. Unde S. Doctor 1 De Verit., I, 12. 2 hi7>33 I, 50, 2 ad 1; 82, 2 ad 4. Vide etiam Quaest. disp. De anima, 16, 5 Unde fuit alia opinio. 4 In librum Boetii De Trinitate, 6, 3. 5 III Contra Gent., cap. 50, arg. 4. 8 h 3, 5· 7 Ferrariensis, O. P., in I Contra Gent., cap. 53, n.° 5, ed. leon., t. XIII, p. 153 a. 234 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinisformalu nervose scribit: «impossibile est quod conceptio intellectus creati repraesentet totam perfectionem divinae essentiae..., sed conceptio perfecte repraesentans eam est Verbum increatum» \ Velle igitur attribuere divinae essentiae defini­ tionem creatam ad eam quidditative cognoscendam, est magis erroneum quam velle intelligere quidditatem angeli per definitionem lapidis, quod rursus est magis erroneum quam velle intelligere quidditatem hominis per definitionem asini, ut exemplo utar S. Thomae. Unde Christ. Pesch, evidentia rei coactus, ultro fatetur quod «repugnat Deum intuitive videre in aliqua definitione vel enunciatione»2. 242. Argumentum proprium desumitur ex ipsa ratione speciei expressae creatae et divinae essentiae. Species intelli­ gibilis expressa ductiva in cognitionem quidditativam divinae essentiae debet esse repraesentative seu intelligibiliter eius­ dem naturae vel speciei atomae ac ipsamet divina essentia. Atqui nulla species intelligibilis expressa creata est aut esse potest intelligibiliter seu repraesentative eiusdem naturae vel speciei atomae ac ipsamet divina essentia. Ergo nulla species intelligibilis expressa creata est aut esse potest ductiva in cognitionem quidditativam ipsius divinae essentiae. Maior constat, quia species intelligibilis expressa est magis repraesentativa et intelligibilis quam ipsa species impressa, et ideo magis identificata intelligibiliter cum re intellecta quam ipsa species impressa, «siquidem species impressa repraesentat obiectum ut intelligibile, species autem expressa ut intellectum in actu secundo»3. Sicut ergo obiectum intelligibile in potentia constituitur formaliter intelligibile in actu primo per speciem impressam, ita per speciem expressam formaliter constituitur intelligibile in actu secundo, quod est idem ac dicere intellectum, nam intelligibile in actu secundo est ipsum intellectum ut intellectum. Itaque species intelligi1 I Sent., d. 2, 1, 3. 2 Christianus Pesch, S. J., Praelectiones dogmaticae de Deo Uno'-*, n.° 81, p. 59, Fributgi Brisgoviae, 1925. . < « ?' Thom?; °- P> Cursus a. 5, °·0 9> ed. Solesm., t. II, p. 180 b. in I, 12, 2, disp. XIII, Cap. I—Natura habitus beatifici ex parte medii obiectivi 235 bilis expressa est intelligibiliter explicite ipsum intellectum in actu secundo. Quod vel ex eo etiam patet, quia species expressa seu verbum mentis est ipse conceptus formalis; res autem intel­ lecta ut intellecta in actu secundo est ipse conceptus obiectivus; qui quidem conceptus, licet differant plerumque re in esse entis, in esse tamen intelligibili identificantur, quia conceptus formalis est repraesentative seu intelligibiliter ipse conceptus obiectivus ut actu secundo obiectus actui intelligendi. Est enim conceptus formalis seu verbum mentis ipsa definitio rei: definitio autem est in esse repraesentativo seu intelligibili ipsum definitum ut definitum, nempe ut expressum seu explicite intellectum et dictum. Unde S. Thomas docet quod, si definitio sumatur formaliter et directe «secundum id quod significatur per definitionem..., tunc idem est significatum per definitum et definitionem..., et sic definitio et definitum sunt idem» x. Non potest autem quidditative videri divina essentia nisi vel per seipsam immediate vel per definitionem aut quasi definitionem essentialem eius, quae debet esse species expressa repraesentative seu intelligibiliter identica cum ipsamet divina essentia. Si ergo species impressa debebat esse eiusdem speciei intelligibiliter seu repraesentative ac ipsa divina essentia, ut patet ex dictis 1 2, a fortiori species expressa debet esse intelligibiliter seu repraesentative ipsamet divina essentia. Minor patet, tum quia de ratione divinae essentiae est esse Actus purus seu suum esse non solum in esse entis et in esse intelligibili, sed etiam in esse intellecte, cum sit ipsum suum intelligere in actu secundo, iuxta illud S. Tho­ mae: «in Deo intellectus intelligens et id quod intelligitur et species intelligibilis et ipsum intelligere sunt omnino unum et idem»3; nulla autem species expressa creata est aut potest esse ipsum esse in esse repraesentativo, sicut neque in esse entis super quod fundatur esse repraesentativum: 1 In I Sent.i d. 25, 1, 1 ad 2. 1 Supra, nn. 238-239. 3 1,14, 5- 236 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinisformule tum quia divina essentia est essentialiter infinita categorematice in esse entis et in esse intelligibili et intellecto, dum e contra omnis species expressa creata est essentialiter finita categorematice in esse entis et in esse repraesentativo; et ideo est contradictio in adiecto dicere essentiam categore­ matice infinitam esse definitam seu clausam et terminatam definitione categorematice finita et limitata: tum denique, quia contradictorium est et blasphemum dicere divinam essentiam esse formaliter constitutam in esse intelligibili in actu secundo per speciem expressam creatam, ut deberet dici si tabs species intelligibilis poneretur ad videndam in­ tuitive ipsam divinam essentiam. Si ergo non datur de facto nec de possibili species im­ pressa creata in visione intuitiva divinae essentiae, a fortiori non datur nec dari potest species expressa creata, quae altior et similior debet esse quam species impressa. Unde Caietanus iure scripsit: «cum enim verbum sit similitudo expressa et clarius praesentans rem conceptam quam species impressa, si impossibile est inveniri speciem impressam creatam respectu alicuius, propter eminentiam rei cognitae, multo magis impossibile est inveniri speciem expressam: omnes enim rationes contra illam sunt contra istam et omnem aliam speciem» U Et in eodem sensu animadvertit Bafiez quod «rationes D. Thomae in artuculo multo magis procedunt de similitudine expressa quam de impressa»1 2. 243. Neque difficile est in hac materia intelligere menien S. Thomae, ut putat Suarezius 3, quem sequitur Piccirelli, qui 1 Caietanus, in 1,12, 2, n.° 13. 2 D. BAnez, O. P., I, I, 12, 2, dub. 1, ad 3 arg., ed. cit., p. 2561 Qua de causa, L. Billot redarguit Suarezium et quosdam alios theologos Societatis lesu de aperta contradictione: «si enim dari posset species expressa repraesentans Deum sicuti est, pari iure et species impressa; aut, si nequi: esse species impressa, ut ipsimet adversarii communi consensu docent, ergo neque expressa» (De Deo Uno et Trino1, in I, 12, 2, p. 163, Romae, 1926). Ideo ipse concludit: «ergo in visione Dei intuitiva verbum non datur, sed nec omnino dari potest» (ibid.). 3 Suârez, S. J., De Deo eiusque attributis, lib. II, cap. II, n.° II, ed. cit., t. 8, p. 85 b. Qp I,—Natura habitus beatifici ex parte medii obiectivi 237 de se affirmat quod «quamtumvis bona voluntate et forsan non indiligenter inquisierimus, sincere fatemur nobis D. Thomae men­ tem haud esse liquidam»x. nam S. Doctor clarissime excludit a visione faciali Dei omne medium creatum obiectivum ex quo, quo et in quo, et hoc absque ulla haesitatione et varietate in toto decursu suorum Operum, ac insuper excludit specialiter et ex professo verbum mentis creatum seu speciem expressam creatam. Excludit quidem omne medium obiectivum creatum a visione faciali ipsius divinae essentiae, ut videre est in textibus sequen­ tibus. ( In Scripto super Sententiis Petri Lombardi docet quod «ipse Deus seipsum per essentiam suam videt et non per aliquam sui similitudinem», subdens quod angeli beatitudinem supernaturalem perfectam obtinuerunt post eorum creationem, «ut scilicet ipsum Deum in essentia sua videant, non per aliquam similitudinem receptam, ut eorum beatitudo divinae beatitudini sit conformis» 12. Quod autem dicitur de angelis, eodem prorsus iure valet de animabus sanctis, «quibus promittitur angelorum aequalitas, Mtt., 18, io»3. Alibi autem docet quod «quicumque intellectus cognosceret Verbum per similitudinem aliquam, non diceretur videre essen­ tiam Verbi; et ita patet quod anima Christi et quaelibet anima quae videt Verbum per essentiam, non videt ipsum mediante aliqua similitudine» 4. Denique affirmat quod «ad hoc quod intellectus noster intelligat aliquam quidditatem, oportet quod in eo fiat similitudo eiusdem rationis secundum speciem, quamvis forte non sit idem modus essendi utrobique; non enim forma exsistens in intellectu vel sensu est principium cognitionis secundum modum essendi quem habet utrobique, sed secundum rationem in qua communicat cum re exteriori. Et ita patet quod per nullam si­ militudinem receptam in intellectu creato potest Deus intelligi, ita quod essentia eius videatur immediate. Unde etiam quidam po­ nentes divinam essentiam solum per hunc modum videri, dixe­ runt quod ipsa essentia non videbitur, sed quidam fulgor, quasi 1 los. Piccirelli, S. J., Disputationes theologicae de Deo Uno et Trino, in I, 12, 2, disp. I, sect. 3, p. 4θ3> Neapoli, 1902. 1 II Sent., d. 4, i, i. 3 II Sent., d. 18, 2, i. Vide etiam II Sent., d. 23, 2, 1 c et ad 3. * III Sent., d. 14, I, i, qla. 3> ed. cit., n.° 49. Cf. ibid, ad 1, n.o 51. 238 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formale radius ipsius». Ergo «quacumque alia forma informaretur inte­ llectus noster, non posset per eam duci in essentiam divinam»x. «Visio autem iUa, qua Deum per essentiam videbimus, est eadem cum visione qua Deus se videt ex parte eius quo videtur, quia sicut ipse se videt per essentiam suam, ita et nos videbi­ mus»; nam «idipsum per formam, quae est essentia sua, vide­ bimus» 12, excluso omni medio obiectivo creato 3. Idem omnino tradit in Quaestionibus Disputatis de Veritate. «Oportet nunc considerare et intelligere quis sit modus videndi Deum per essentiam. In omni siquidem visione oportet ponere aliquid quo videns visum videat; et hoc est vel essentia ipsius visi, sicut cum Deus cognoscit seipsum, vel aliqua similitudo eius, sicut cum homo videt lapidem... Non autem potest dici quod essentia Dei videatur ab aliquo intellectu creato per aliquam stmilitudinem... Sed ipsa divina essentia sufficienter repraesentat seipsam; et ideo, quando fit intellectui ut forma, de ipso Deo videtur non solum quid non est, sed etiam quid est» 4. «Ut sic nulla species creata possit inveniri suficiens ad eam reprae­ sentandam; unde oportet quod, si Deus per essentiam videri debeat, per nullam speciem creatam videatur, sed ipsa eius essen­ tia fiat intelligibilis forma intellectus eum videntis»5* . Itaque homo in patria «ipsam Dei essentiam per seipsam videbit, non per aliquam eius similitudinem vel intelligibilem vel sensibilem, cum nulla creata similitudo adeo possit Deum repraesentare ut, per eam videns, ipsam Dei essentiam cognoscere aliquis possit»8. Ergo sicut «anima Christi videt Verbum sine medio quod sit similitudo rei visae», ita et nos illud in patria videbimus7; ac insuper «anima Christi cognoscit infinita modo praedicto per speciem increatam, idest per ipsam essentiam divinam, quae qui­ dem, cum infinita sit, nihil prohibet quin sit infinitorum ratio»8, Similiter in librum Boetii de Trinitate, ubi probat quod per nullam formam seu speciem creatam possumus de Deo scire positive quid est, essentiam eius prout in se est intuendo, sed 1 2 8 4 8 4 7 8 IV Sent., d. 49, 2, 1 c. IV Sent., d. 49, 2, 1 ad 2 et 3. IV Sent., d. 49, 2, 1 ad 15 et 16. De Verit., 8, 1 c et ad 1. De Verit., 10, n c. De Verit., 18, 1 ad 1. De Verit., 20, 2 ad 1. De Verit., 20, 4 ad 7. I Cap. I—Natura habitus beatifici ex parte medii obiectivi 239 omnis Dei cognitio per speciem intelligibilem creatam est ne­ gativa, quatenus «non potest cognosci quid est, sed solum an est» et sic «Deum tanquam ignotum cognoscimus eique quasi ignoto adhaeremus» \ Pariter in Summa contra Gentiles ostendit ipsam Dei essen­ tiam videri non posse ab aliquo intellectu creato, etiam angelico, per ullum effectum aut similitudinem quamcumque creatam, quia nullus effectus nullaque creata similitudo possunt divinam essentiam adaequare, ita ut eam sufficienter et perfecte reprae­ sentent prout in se est1 2. Eodem modo in suo Commentario super librum Dionysii de Divinis Nominibus demonstrat quod «per ea quae sunt inferioris ordinis non solum comprehendi non possunt ea quae sunt supe­ rioris, sed neque contemplari; tunc enim unum per aliud con­ templamur, cum per unum possumus essentiam alius videre ut sciamus de eo quid est: comprehenditur autem cuius essentia ita perfecte cognoscitur sicut cognoscibilis est... Sic igitur Deus incomprehensibilis quidem est omni intellectui creato, quia est super omnem mentem et rationem, utpote plus habens de clari­ tate veritatis in sua essentia, quod ad eius cognoscibilitatem pertinet, quam aliquod creatum de virtute ad cognoscendum... Potest tamen intellectus creatus eius essentiam contemplari aliquo modo attingendo, non tamen per aliqua obiecta vel species vel quas­ cumque similitudines creatas, quia nullum horum potest manuducere in divinam essentiam, multo minus quam corpus in incorpoream essentiam» 3. Neque aliud docet in Quodlibetis. «Non est ibi, inquit, me­ II secundum, scilicet aliqua species essentiae divinae intel­ dium lectum informans; quia quando aliquid videtur immediate per speciem suam, oportet quod species illa repraesentet rem illam secundum completum esse suae essentiae vel speciei: alias, non diceretur res illa immediate videri, sed quaedam umbra eius, sicut si similitudo lucis in oculo fierit per modum coloris qui est lux obumbrata. Cum autem omne quod recipitur in aliquo, recipiatur in eo per modum recipientis, impossibile est in intellectu creato similitudinem divinae essentiae recipi quae eam perfecte secundum totam suam rationem repraesentet. Unde, si 1 In librum Boetii De Trinitate, i, 2 c et ad 1 et 2. * III Contra Gent., cap. 49 et 51. 3 In librum Dionysii De divinis nominibus, cap. I, lect. 1, ef. Vivès, t. XXIX, p. 379 b- 240 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis foraialis per aliquam similitudinem talem essentia divina a nobis videretur, immediate non videremus essentiam divinam, sed quamdam umbram eius». Itaque excludendum est a visione faciali Dei omne me­ dium creatum obiectivum L. «Et quia anima immediate facta est a Deo, ideo beata esse non poterit nisi immediate videat Deum, scilicet absque medio quod sit similitudo rei cognitae» 2. Idem confirmat in Commentario super Evangelium secundum loannem, scribens: «nulla enim species facta, sive qua informatur sensus exterior sive qua informatur imaginatio sive qua informatur intellectus, est repraesentativa divinae essentiae sicut est. Illud autem homo per essentiam cognoscit quod species quam habet in intellectu repraesentat ut est. Per nullam ergo speciem ad vi­ sionem divinae essentiae pervenitur. Quod autem nulla creata species divinam essentiam reprae­ sentet, patet; quia nullum finitum potest repraesentare infinitum ut est; omnis autem species creata est finita» 3. Et corroborat in Commentario super Epistolam I Pauli ad Corinthios, «quia nunquam potest aliquid per essentiam co­ gnosci per similitudinem quae non conveniat cum re illa in specie; lapis enim non potest cognosci secundum illud quod est nisi per speciem lapidis quae est in anima: nulla enim similitudo ducit in cognitionem essentiae alicuius rei si differat a re illa secundum speciem et multo minus si differat secundum genus; non enim per speciem equi vel albedinis potest cognosci essentia hominis et multo minus essentia angeli. Multo ergo minus per aliquam speciem creatam, quaecumque sit illa, poterit videri divina essentia: cum a divina essentia plus distet quaecumque species creata in anima quam species equi vel albedinis ab essentia Angeli» 4. Identicam retinet doctrinam in Summa Theologica. «Exparti rei visae, quam necesse est aliquo modo uniri videnti, per nullam similitudinem creatam Dei essentia videri potest» 5; quia «cognoscere Deum per aliquam similitudinem creatam, non est cognoscere essentiam Dei» 6. Quod si non omnes beati aequaliter Deum vi­ debunt, «diversitas videndi non erit ex parte obiecti, quia idem 1 2 3 4 6 * Quodlib. VII, 1,1. Quodlib. X, 8, 17. In Evangelium secundum loannem, cap. I, lect. 11, ed. cit., p. 50 a In I Cor., cap. XII, lect. 4, ed. cit., pp. 369-370. I, 12, 2. I, 12, 4 ad i. Cf. ibid., a. 11 c. Op, i,—Natura habitus beatifici ex parte medii obiectivi 241 obiectum omnibus praesentabitur, scilicet Dei essentia; nec ex diversa participatione obiecti per differentes similitudines» i, «cum illa visio non sit futura per aliquam similitudinem» 2. Consequenter, verum est quidem quod «per essentiam suam Angelus Deum cognoscit, in quantum est similitudo Dei; non tamen ipsam essentiam Dei videt, quia nulla similitudo creata est sufficiens ad repraesentandam divinam essentiam» 3. Itaque «cognitio beata non fit per speciem quae sit similitudo divinae essentiae vel eorum quae in divina essentia cognoscuntur, ut patet ex dictis in I P. [q. 12, aa. 2 et 9]; sed talis cognitio est ipsius divinae essentiae immediate, per hoc quod ipsa essentia divina unitur menti beatae sicut intelligibile intelligenti» 4. Unde et concludit in Compendio theologiae: «per quamcumque igitur speciem creatam non solum sensibilem, sed intelligibile m Deus cognosci per essentiam non potest» 5. «Quidquid autem de Deo dicitur, essentialiter convenit ei. Non est autem possibile quod una creata species repraesentet Deum quantum ad omnia quae de Deo dicuntur: nam in intellectu creato alia est species per quam apprehendit vitam et sapientiam et iustitiam et omnia huiusmodi quae sunt Dei essentia. Non est igitur possibile quod intellectus creatus informetur aliqua una specie sic repraesentante divinam essentiam quod Deus in ea per suam essentiam possit videri: si autem per multas, deficiet unitas, quae est idem quod Dei essentia. Non est igitur possibile quod intellectus creatus elevari possit ad videndum Deum in seipso per suam essentiam aliqua una specie creata vel etiam pluribus» 6. Excludit etiam ex professo ac specialiter omne verbum mentis creatum seu speciem expressam. Nam hoc verbum mentis deberet esse omnino unum et unicum sicut est una et unica ipsa divina essentia, quam deberet totam perfecte repraesentare sicuti est in se. Hoc autem est impossibile omni creato intellectui; nam «si intellectus videns Deum per essentiam imponeret nomen rei quam videret et nominaret mediante conceptione quam de ea habet, oporteret adhuc quod imponeret plura nomina, quia impossibile est quod conceptio intellectus creati repraesentet 1 2 3 4 s « 1,12, 6 ad 3. 1,12, 6 c. 1,56,3. III, 9, 3 ad 3. Compendium Theologiae, IP., cap. 105. Comp. Theol., II P., cap. 9, § Est enim considerandum. If».—Be Bominis***· 242 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis totam perfectionem divinae essentiae...; sed conceptio perfecte repraesentans eum [= Deum] est Verbum increatum, et ideo est unum tantum» h nec dici ullo modo potest ab intellectu creato, quia tunc Verbum increatum esset ipso facto verbum creatum. Unde alibi scribit: «quicumque videntium Deum ali­ quid mente concipit [= verbum mentis profert], hoc non est Deus, sed aliquid divinorum effectuum» 1 2. Similiter, relate ad raptum Apostoli usque in tertium coelum, ubi «audivit arcana verba quae non licet homini loqui» 3, scribit «sciendum est autem quod, secundum Augustinum, Paulus est raptus ad videndam divinam essentiam, quae quidem non potest videri per aliquam similitudinem creatam; unde manifestum est quod illud quod Paulus vidit de essentia divina, nulla lingua humana potest dici» 4. Sed locus praecipuus S. Thomae, cuius thomistae hucusque mentionem non fecerunt, invenitur in Summa contra Gentiles, ubi loquens de Verbo Dei increato et comparans cum verbo creato de Deo cuiuscumque intellectus creati, ait: «nulla sub­ stantia creata repraesentat Deum quantum ad eius substantiam; quidquid enim ex perfectione cuiuscumque creaturae apparet minus est quam quod Deus est: unde per nullam creaturam sciri potest de Deo quid est. Filius autem repraesentat Patrem; dicit enim de eo Apostolus ad Coloss., i, 15, quod est imago invisibilis Dei. Et ne aestimetur esse imago deficiens, essentiam Dei non repraesentans, per quam non possit cognosci de Deo quid est, sicut vir dicitur imago Dei, I Cor., 11, 7, ostenditur perfecta esse imago, ipsam Dei substantiam repraesentans, Heb., 1, 3, di­ cente Apostolo: cum sit splendor gloriae et figura substantiae eius. Non est igitur Filius creatura» 5. Certe, nisi intelligatur comparatio cum similitudine expressa creata, sed cum sola similitudine seu specie impressa, non esset 1 I Sent., d. 2, 2, 3. Vide observationes loannis a S. Thoma in h. L (Cursus theol., in I, 12, 2, disp. XIII, a. 5, n.° 7, ed. cit., t. II, pp. 179-180.'· 2 IV Sent., d. 49, 2, 1 ad 4. 3 II Cor., 12, 4. In II Cor., 12, 4 lect. 4, ed. cit., p. 508 a. Videri etiam possunt adnotationes loannis a S. Thoma in haec verba S. Thomae (Cursus theol, loc. cit ., -n.°" °8, p. 180 a). s Zt Contra Cent., cap. 7, arg. 13. Vide etiam expositionem eius in Coloss i, 15, lect. 4, ed. cit., pp. 118-119; in Heb., 1, 3, lect. 2, p. 294; ac praesertim I, 35, 2 ad 3. > Cap. I.—Natura - habitus beatifici ex parte medii obiectivi 243 argumentatio formalis et efficax, quia comparatio non fieret inter quodammodo homogenea ut sunt Verbum increatum et verbum creatum de Deo: quod contradicit habituali modo procedenti S. Doctoris. Nulla ergo ambiguitas nullaque difficultas est in verbis S. Tho­ mae semper et ubique negantis absolute omne medium obiec­ tivum creatum, tum de facto, tum etiam de possibili in visione divinae essentiae faciali et intuitiva. Quin etiam existimat S. Doctor hanc suam doctrinam con­ tineri in revelatione. Putat enim S. Thomas quod, cum excluditur > a visione divinae essentiae cognitio Dei per speculum et in aenig­ mate, secundum illud: «videmus nunc per speculum in aenig­ mate, tunc autem facie ad faciem» \ excluditur aequivalenter omne medium obiectivum creatum ex quo, quo et in quo. Nam fidere per speculum est proprie loquendo videre per medium ex I quo seu instrumentale; quod est extra videntem: et excluditur a visione Dei cognitio eius tum philosophica, per «ea quae facta sunt»12, tum theologica quae, licet principaliter procedat ex principiis fidei, «non tamen respuit communia principia», quin potius eis utitur in suum finem 3, et ideo dicit Apostolus quod «scientia destruetur»4. Videre autem Deum in aenigmate est proprie loquendo videre per medium quo vel in quo, nempe per medium formale non perfecte repraesentativum ipsius divinae essentiae prout est in se, quia «aenigma importat obscuritatem quandam cognitionis, eo quod aenigma est, secundum Donatum, quaestio verborum obscuritate involuta» 5. lam vero omnis res creata et omnis species impressa et omnis species expressa creata sunt aenigmaticae, quia «quaelibet creatura est quoddam obscu­ rum, si comparetur ad immensitatem divinae claritatis»6: et similiter «omnis intellectus creatus» 7 et omnis eius intellectio. Et ideo, secundum hoc, adveniente visione Dei facie ad faciem, evacuabuntur prophetia et fides, quae sunt proprie loquendo 1 cognitiones aenigmaticae seu obscurae, tum ex parte medii quo, ut in prophetia, tum ex parte medii in quo seu verbi mentis per ' 1 1 3 4 s * 7 I Cor., 12, 2. Rom., i, 20. I Sent., prol. 3, qla. 2 ad 2. I Cor., 13, 8. II Sent., d. 23, 2, 1 ad 3. I, 94> i ad 3. II Sent., 23, 2, i ad 3. 244 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis modum enuntiationis, ut in fide; nam cum actus fidei sit apud homines per modum iudicii intellectus l, ex parte hominis cre­ dentis «obiectum fidei est aliquid complexum per modum enuntiabilis» 12, et ideo visio Dei per fidem est visio Dei in verbo credentis quo enuntiabilia profert de Deo ex auditu; «non enim formamus enuntiabilia nisi ut per ea de rebus cognitionem habeamus, sicut in scientia ita et in fide» 3. Ex quibus omnibus nervose concludit S. Thomas: «unde dicere Deum per similitudinem videri, est dicere divinam essen­ tiam non videri, quod est erroneum» 4 et haereticum 5. 244. Nec solum excludendum est a visione beatifica creaturarum verbum totale et adaequatum divinae essentiae, verum etiam quaecumque verba partialia personarum vel attributorum divinorum, immo et rerum creatarum secundum quod in divina essentia visa videntur per cognitionem matu­ tinam; quia visio beatifica non est abstractiva et mutila, sed penitus intuitiva et cognoscitiva Dei sicuti est: est autem cum suis personis et attributis, quae re non differunt ab ipsa divina essentia. Quapropter Bariezius fortiter, sed vere, scribit: «opinio Capreoli videtur omnino falsa, quia de divinis attributis unica ratio cognoscendi est ipsa divina essentia. Unde unum attributum non potest sine alio videri, sicut nec una persona potest videri sine alia: et eadem unica essentia est ratio cognoscendi ea quae videntur in Verbo, et non per propriam speciem. Quapropter nec de attributis, nec de creaturis visis in Deo formant plura verba, etiamsi supponatur quod producant verbum»6. Possunt tamen formari a beatis verba de Deo et eius attributis et de creaturis, non quatenus reduplicative beati 1 De Verit., 14, I. 2 II-II,i,2. 3 II-II, i, 2 ad 2 et 3. «Intellectus verbo intelligit, quia verbum ad hoc quod intelligat rem> (Quodl. V, 5, 9 ad 1). 5 I, 12, 1; In Evangelium secundum Ioannem, cap. I, lect, 11, cit., p. 50 b. D. Bânez, O. P., in I, 12, 2, dub. I, ad 3 arg., ed. cit., p. 256 b. Cap. I.—Natura habitus beatifici ex parte medii obiectivi 245 sunt videntes Deum per essentiam, sed quatenus specificative sunt creaturae intelligentes naturaliter aptae cognoscendi Deum et creaturas extra Verbum per species creatas. Quo in sensu recte dixit loannes a S. Thoma quod «non formantur conceptus de attributis, ut distinctis, a beatis nisi per cogni­ tionem Dei extra Verbum, qua cognoscunt illud ex effectibus; et in hoc sensu loquitur D. Thomas in I Sent., dist. 2, q. 1, a. 3, quando de distinctione attributorum loquitur, etiam facta ab his qui alias vident Verbum: licet per visionem beatam videant illa attributa esse distinguibilia a nobis, sicut ipse Deus id videt» \ Beati ergo angeli et homines, reduplicative ut beati, nullum proferunt verbum, sicut nulla informantur specie impressa creata. 245. conclusio tertia: In cognitione Dei per habitum beatificum ipsamet divina essentia est per seipsam immediate id quod et id quo videtur, atque ideo simul vices gerit eminenter speciei impressae et speciei expressae. Haec conclusio expressis verbis docetur a S. Thoma in Scripto super Sententiis Petri Lombardi. «In visione Verbi non imprimitur aliqua similitudo a Verbo in animam, per quam videatur, ut dictum est, sed ipsum per essentiam suam animae unitur»2; et ideo «Verbum ipsum efficitur ut forma animae videnti in quantum videtur ab ea»3, quia «omnis 1 Ioannes a S. Thoma, O. P., Cursus theol., in I, 12, 2, disp. XIII » a. 5, n.° 14, ed. Solesm., t. II, p. 182 b. Neque S. Augustinus contrarium docuit, ut solent quidam repetere post Suarezium, quia textus quos afferunt, v. gr., De Trinitate, lib. XV, cap. 16, n.° 26, non sunt ad rem. Verum est enim beatos in patria proferre verba et quidem semper vera, quia error et deceptio sunt incompatibiles cum beatitudine perfecta, et ideo iure Augusti­ nus dicit quod «tunc verbum nostrum non erit falsum, quia neque mentiemur neque fallemur»; at quaestio est an huiusmodi verba proferant beati redu­ plicative ut beati, nempe ut videntes facie ad faciem ipsam di vinam essentiam, quod Augustinus non dicit, vel potius ut specificative sunt intelligentes extra Verbum visione vespertina. Ceterum, phrasis «verbum nostrum non erit falsum», ioptime verificatur de Verbo increato, quod dicitur nostrum, quia tunc erit menti nostrae unitum» (Ioannes a S. Thoma, op. et loc. cit., n.° 16, p. 183 a). 2 III Sent., d. 14, L· Qla· 4 ad b ed. cit., n.° 55. 3 III Sent., d. 14» Qla- 4 ad 2, n-° 57· 246 II P. Q. Π. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis intellectus creatus cognoscens Deum per similitudinem aliquam sive impressam sive a rebus acceptam non videt essentiam Dei, sed ad hoc quod videat Deum oportet quod ipsa Dei essentia coniungatur ut forma qua cognoscit determinate: quod est in omnibus beatis»\ Ergo «istum modum oportet nos accipere in visione Dei per essentiam... ut ipsa sit quod intelligitur et quo intelligitur»I2, «quae erit quasi forma intellectus nostri in patria» 3, «qua intelligit»4, «quia ipsa essentia divina erit qua intellectus noster videbit Deum»5. Et paulo infra repetit «quod ad hoc quod intellectus Deum per essentiam videat, oportet quod essentia divina uniatur intellectui nostro ut forma intelligibilis»6. Eodem modo in Summa contra Gentiles. «Forma autem intelligibilis qua divina substantia videtur, est ipsa divina essentia» 7. Et in Summa Theologica: «divina essentia unitur intellects creato ut intellectum in actu, per seipsam faciens intellectum in actu»8; «non igitur potest intellectus Deum per essentiam videre nisi in quantum Deus per suam gratiam se intellects creato coniungit ut intelligibile ab ipso» 9. Et paulo post: «cum autem aliquis intellectus creatus videt Deum per essentiam, ipsa essentia Dei fit forma intel­ ligibilis intellectus»10II , quia «talis cognitio est ipsius divinae essentiae immediate, per hoc quod ipsa essentia divina unitur menti beatae sicut intelligibile intelligenti» n. 246. Eius autem veritas probatur primo ex hucusque dictis. Constat enim ipsam divinam essentiam prout in se est a beatis videri. Aut ergo per ipsammet divinam essentiam I III Sent.·, d. 14, 1, 2, qla. 1, n.° 81. a IV Sent., d. 49, 2, 1 c. 3 IV Sent., d. 49, 2, 1 ad 5. * IV Sent., d. 49, 2, 1 ad 8. 5 IV Sent., d. 49, 2, 1 ad 15. • IV Sent., d. 49, 2, 6 c. III Contra Gent., cap. 55, arg. 3. ’ I, 12, 2 ad 3. ’ I, 12, 4 c in fine. 10 L 12, 5 c. Cf. ibid., 9. II HI, 9, 3 ad 3. Cap. I.—Natura ( habitus beatifici ex parte medii obiectivi 247 tanquam per medium, aut per aliquam creatam similitudinem, quia «omne quod videtur, videtur per essentiam suam vel per similitudinem» \ cum «visio Dei per essentiam divi­ datur contra visionem Dei per creaturam» * 2. Atqui non per ; similitudinem creatam quamcumque, ut patet ex conclu­ sione prima et secunda. Ergo per solam divinam essentiam immediate unitam intellectui beati ut formam seu speciem intelligibilem. Quem modum probandi adhibuit ipse S. Thomas ubi, i negata visione ipsius divinae essentiae per aliquam creatam similitudinem, statim concludit: «restat ergo ut illud quo intellectus creatus Deum per essentiam videt, sit essentia divina»3; «unde oportet quod, si Deus per essentiam videri debeat, per nullam creatam speciem videatur, sed ipsa eius esse?itia fiat intelligibilis forma intellectus eum videntis»4; «ad hoc igitur quod ipse Deus per essentiam cognoscatur, oportet quod ipse Deus fiat forma intellectus ipsum cognoscentis et coniungatur ei, non ad unam naturam constituendam, sed sicut species intelligibilis intelligenti» 5. «Relinquitur ergo quod oportet ad hoc quod Deus per suam essentiam videatur ab intellectu creato, quod ipsa divina essentia per seipsam, non per aliam speciem, videatur» 6. 247. Secundo, probatur directe seu positive tum argumento analogico tum argumento proprio. Argumentum analogicum sumitur ex comparatione actus visionis beatificae cum actu fidei theologicae. Ita se habet visio beatifica in patria quantum ad proprium suum obiectum sicut se habet in via actus fidei quantum ad suum, demptis imperfectionibus fidei et status viae; nam visio in patria di­ recte succedet fidei, ideoque in suo ordine proportionatur illi. Atqui ipse Deus sub ratione Veritatis Primae est per seipsum et immediate obiectum formale quo et quod fidei, 1 2 3 4 S i De Verit., 8, i, arg. 4 sed contra. I, 94, i c. De Verit., 8, 1 c. De Verit., 10, 11 c. Compend. theol., IP., cap. 105. Compend. theol., II P, cap. 9, § Hoc etiam manifeste apparet. 248 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis secundum illud S. Thomae: «divinum testimonium, sicut et cognitio, primo et principaliter est de seipso» \ ut ipsemet Christus dixit: «ego testimonium perhibeo de meipso»2; «unde Veritas Prima se habet in fide et ut medium et ut obiectum \ qua de causa uno eodemque actu simul homo credit Deo et Deum 4. Ergo a fortiori beatus in patria Deum ipsum per ipsum Deum videbit clare et intuitive. Nec enim quoad rem differunt obiectum formale fidei et visionis, sed solum quoad rationem formalem praesentiae et absentiae seu claritatis et obscuritatis5; nam unaeademque «Veritas Prima est obiectum visionis in patria ut in sua specie apparens, fidei autem ut non apparens»6. Si ergo in fide, sicut et in aliis virtutibus theologicis, obiectum formale quo et quod est essentialiter et exclusive quid divinum et increatum, nempe ipse Deus, a fortiori proprium obiectum formale quo et quod habitus beatifici debet esse quid divinum et increatum essentialiter et exclusive, nullaque interposita specie creata, ratione immediatae prae­ sentiae eius et apertae visionis; nam cognitio Dei per fidem est solum mediata quatenus est obscura seu aenigmatica7, non quod sit per medium creatum ex quo. Unde caritas, ex eo quod secundum speciem suam abstrahit ab absentia proprii obiecti, potest Deum ipsum per essentiam suam immediate amare, etiam in statu viae8. Multo ergo ma­ gis habitus beatificus potest, immo et debet, Deum ipsum per essentiam suam immediate videre, cum positive excludat absentiam eius utpote includens positive eius apertam et immediatam praesentiam. 248. Argumentum proprium ita dilucide proponit Serra: «tres conditiones requiruntur ut substantia aliqua per seipsam 1 De Verit., 14, 8 ad 2. 2 Ioan., 14, 8. 3 De Verit., 14, 8 ad 9. 4 11-11,2,3. 6 De Vent., 14, 9. e De Verit., 14, 8 ad 3. 7 ΙΙ-Π, 27, 4 sed contra. 8 III Sent., d. 27, 3, 1, ed. cit., n.° 198. Cap. I—Natura habitus beatifici ex parte medii obiectivi 249 i possit esse species intelligibilis alieni intellectus. Prima est, ut per suam essentiam sit actu intelligibilis; ob cuius defectum I substantiae materiales, texte D. Thoma II Contra Gentiles, cap. 98 circa finem [primi argumenti], non possunt esse species intelligibiles, sed oportet quod per intentiones abs­ tractas intelligantur. Secunda est, ut sit intellectui intime unita secundum suam entitatem; ob cuius defectum, texte D. Thoma, ibidem [arg. 4], substantia unius angeli non potest esse species intelligibilis alterius angeli, nam intelligibile est intra intel­ lectum quantum ad id quod intelligitur; nidla autem substantia Hiabitur menti nisi solus Deus, qui est in omnibus per essentiam^ praesentiam et potentiam. Tertia est, ut sit suum esse; ob cuius defectum nulla sub­ stantia creata, quantumcumque esset intime coniuncta alieno intellectui secundum entitatem suam, posset esse species intelligibilis illius: nam quod non est suum esse, texte D. Thoma III Contra Gentes, cap. 51 [§ ad huius igitur intelligentiam], per suum esse determinatur in seipso sicut quae sunt materialia per materiam. Unde sicut essentia composita ex materia et forma non potest alteri esse principium essendi, sed solum proprio supposito; ita substantia creata, composita ex esse et essentia, non potest esse principium intelligendi, ut species intelligibilis, alieno intellectui, sed solum proprio: bene vero substantia quae est suum esse; nam haec, ut D. Thomas ibidem ostendit, est etiam sua veritas et sua intelligibilitas: unde sicut potest per seipsam immediate facere na­ turam alienam exsistentem, ita et intellectum alienum in actu. Sed, ut idem S. Thomas, Quodlibeto VII, a. 1 [in arg. 2 sed contra], argumentatur, essentia divina per seipsam est intelligibilis in actu, cum sit immaterialis: intellectui etiam praesens est, quia, ut dicit Augustinus, Deus unicuique rei est vicinior quam ipsa res sibi: et praeterea est suum esse, ut constat ex dictis supra [I P.], q. 3, a. 4. Ergo habet omnia requisita ut sit species intelligibilis intellectus creati videntis eam»h 1 Marcus Serra, O. p., Summa Comment., in I, 12, 2, dub^i, pp. 255-257, Romae, 1653. Hoc argumentum ad litteram exscribit Gonet, 250 II P. Q. IL Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis Differenter tamen ipsa divina essentia vices gerit speciei impressae et speciei expressae in visione beatifica; nam munus speciei impressae exercet quantum ad totum id quod per se et essentialiter ei convenit, nempe esse id quo intelligitur per­ fecte et adaequate secundum essentiam suam sicuti est, quia «ipsa divina essentia sifficienter repraesentat seipsam» II \ nam Deus qui videbitur «non excedet formam qua videbitur, scilicet essentiam suam, et ideo ipsum quod est Deus vide­ bitur» * 12: at munus speciei expressae non nisi secundum quid exercet, scilicet esse intellectum in actu secundo et obiectum intellectum repraesentare sub actualitate ultima intelligibilitatis et immaterialitatis eius, quia revera ipsa «divina essentia unitur intellectui creato ut intellectum in actu, per seipsam faciens intellectum in actu» 3; sed non esse ab alio expressum, quia divina essentia non est expressa per modum verbi ab intellectu beatorum, ut constat ex dictis 4. Et tamen «verbum intellectus in nobis duo habet de sua ratione, scilicet quod est intellectum et quod est ab alio expressum»5. Unde munus exercet speciei expressae partialiter et secundum quid; «quia si aliquid eorum quae sunt de ratione alicuius auferatur, iam non erit propria acceptio»6. Quomodo autem possit ipsa divina essentia vices gerere utriusque formae seu speciei intelligibilis quin proprie loquendo munus gerat causae formalis, quod divinae per­ fectioni repugnat, opportunius explicabitur in fine huius investigationis; in praesentiarum vero sat est scire divinam essentiam gerere vices utriusque speciei intelligibilis per modum formae pure actuantis et terminantis, non per modum formae informantis: quod certe divinae essentiae, quae est Actus Purus, nequaquam repugnat. Clypeus theol. thomist., in I, 12, 2, tract. II, disp. II, a. 3, n.° 68, p. 92 b, Antuerpiae, 1753, reticito prorsus nomine veri Auctoris. 1 De Verit., 8, 1 ad 8. 2 De Verit., 8, 1 ad 9. 3 I, 12, 2 ad 3. 4 Supra, nn. 240-244. 5 De t erit., 4, 2. cVerbum ratione sui non solum habet manifesta­ tionem, sed realcm processum unius ab alio» (ibid, ad 1). • De Verit., 14, 2. Cap. i,—Natura habitus beatifici ex parte medii obiectivi 251 Art. 3.—Difficultates enodantur 249. Methodi theologicae nunquam oblitus, S. Thomas duas movet difficultates, quarum prima summitur ex auctori­ tate Dionysii, alia vero ex ratione, quasi a maiori ad minus: est enim proprium Theologiae Sacrae argumentari ex aucto­ ritate Scripturae et Patrum Ecclesiae, et nonnisi per appro­ bationem ex naturali ratione 1. 250. Prima difficultas (ex auctoritate Dionysii). Beati­ tudo formalis hominis est ultima et suprema perfectio intellectus eius, ut patet ex dictis ad a. 5 h. q. Atqui ultima et suprema perfectio intellectus humani non consistit in visione faciali et intuitiva ipsius divinae essentiae quae positiva est, sed in quadam intuitione negativa qua remo­ vemus ab intellectu nostro omnia creata et unimur Deo sicut omnino ignoto, intrantes divinam caliginem in qua Deus habitat, ut ait Dionysius in libro De Mystica Theologia, cap. i1 2. Ergo beatitudo formalis hominis non consistit in visione faciali et intuitiva et positiva ipsius divinae essentiae. 251. Respondetur. Conc. mai. Dist. min.: ultima et suprema perfectio intellectus humani relativa et in statu viae non con­ sistit in visione positiva et faciali et immediata ipsius divi­ nae essentiae, sed solum in visione negativa qua ei unimur ut omnino ignoto, conc.; ultima et suprema intellectus humani perfectio absoluta et in statu termini non consistit in visione positiva et immediata ipsius divinae essentiae, nego. Et nego consequens et consequentiam. Obiectio haec non est ad rem, quia Pseudo-Dionysius ♦loquitur de cognitione eorum qui sunt in via, tendentes ad beatitudinem»3 supernaturalem perfectam et nondum beati­ tudinem habentes, ut patet ex toto contextu, et tunc verum est quod homo non videt positive ipsam divinam essentiam, 1 1 5 3, 3 I, i, 8 ad 2. Pseudo-DiONYSius MG. 3, 1.001. I-II, 3, 8 ad i. Areopagita, De Mystica theologia, cap. I, 252 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis Cap. I.—Natura habitus beatifici ex parte medii obiectivi 253 Unde et quidam armeni invisibilitatem divinae essentiae quia «quantumcumque homo in statu viae profecerit, ad ab intellectu creato tribuebant «suis antiquis doctoribus et statum tamen illud contemplationis, quo Deus per essentiam praecipue B. Dionysio in suis Opusculis», ut Armacanus videtur, non pertingit»1: at nunc loquitur in tota hac quaes­ refertx. tione de ipsa beatitudine formali supernatural! consummata 252. Secunda difficultas (ex ratione). Propria perfectio seu in termino, ubi certum est secundum fidem quod vide­ intellectus superioris non convenit intellectui inferiori. bitur positive ipsa divina essentia sicuti est. Atqui videre immediate ipsam divinam essentiam ut est in Quam solutionem ipsemet S. Doctor dedit alibi, scribens: se est perfectio propria intellectus superioris, qui est intellec­ «Dionysius loquitur ibi de cognitione qua Deum in via tus divinus. Ergo videre immediate ipsam divinam essentiam cognoscimus per aliquam formam creatam qua intellectus prout est in se non convenit intellectui inferiori, qui est noster formatur ad eum videndum. Sed, sicut dicit Augus­ intellectus creatus angelicus et humanus; et ideo in tali tinus 12, Deus omnem formam intellectus nostri subterfugit, usione nequit consistere beatitudo formalis intellectus quia quamcumque formam intellectus noster concipiat, illa creati. forma non pertingit ad rationem divinae essentiae; et ideo 253. Respondetur. Dist. mai.: propria perfectio naturae ipse non potest esse penius intellectu nostro: sed per hoc superioris non convenit naturae inferiori, per essentiam et ex eum perfectissime cognoscimus in statu viae, quod scimus actione naturae inferioris, cone.; per participationem et eum esse super omne id quod intellectus noster concipere ex actione superiori naturae superioris, nego. potest, et sic ei coniungimur quasi ignoto. Sed in patria Contradist. min.: videre immediate ipsam divinam essen­ idipsum per formam, quae est essentia sua, videbimus, et tiam prout est in se est perfectio propria intellectus divini, coniungemur ei quasi noto» 3, et videbimus de eo «non solum videre per essentiam et naturaliter, conc.; videre per partici­ quid non est, sed etiam quid est» 4. pationem et supernaturaliter ex actione supernatural! ipsius Ceterum Pseudo-Dionysius modum habet cogitandi et Dei in alium intellectum, nego. loquendi neoplatonicum, ut Theodo cetus et S. Gregorius Et nego consequens et consequentiam. Nysenus et alii Patres Graeci, qui non sat accurate distinxisse Duplex est beatitudo: una materialis seu obiectiva, et videntur inter visionem et comprehensionem divinae essen­ haec est una et eadem per absolutam identitatem pro omnibus tiae, atque ideo inter attributum invisibilitatis et attributum beatis, nempe Dei et creaturarum beatarum, ut probatum incomprehensibilitatis 5* . est supra, ad q. 2, a. 8; immo, et sub ratione ultimi finis obiectivi, qui est identice ipsa beatitudo obiectiva licet non 1 II Sent., 23, 2, i c in fine. 3 S. Augustinus, Sermo irj, cap. II, n.° 3, ML. 38, 662-663. formaliter, idem est finis obiectivus superioris et inferioris 3 IV Sent., 49, 2, I ad 3. naturae, quin etiam omnium rerum, ut constat ex supra 4 De Vent., 8, 1 ad 8. Vide etiam III Sent., 35, 2, 2, qla. 2, ed. cit., dictis ad q. 1, a. 8: alia, subiectiva seu formalis; et haec quinn. 143-144; In librum Boetii De Trinitate, 1, 2 ad 1; In librum Dionysii De divinis nominibus, prol., ed. Vivès, t. XXIX, p. 374; In Evangelium secun­ dum loannem, cap. I, lect. il, ed. cit., p. 50 b; III Contra Gent., cap. 49, § Co­ gnoscit tamen Substantia Separata; I, 12, 13 ad 1. In hac negativa cognitione Dei dantur plures gradus, etiam specifici, ut patet ex dictis supra, ad aa. 6-7 h. q., prout agitur de cognitione Dei naturali, vel per fidem et prophetiam et theologiam sacram et per dona Spiritus Sancti speculativa. «Dans la terminologie platonicienne dont usaient ces Pères grecs, connaître l'essence d’un objet ou connaître un obiet par son essence, κατά φύσιν, κατ’ ουσίαν, ne pouvait guère signifier autre chose que le posséder entièrement, comprehensiv ement: l'essence n’est-elle pas, indivisiblement, la source de toute réalité et la clef de toute intelligibilité de la chose?» (J. Maré­ chal, S. J., Études sur la Psychologie des Mystiques, t. II, p. 132, Paris, 1937)· 1 Armacanus (= F it z-Ralph), Summa in quaestionibus Armenorum, lib. I, cap. 14, fol. CX, Parisiis, 1511. 254 II P. Q. II. Sect. Ill—De ultima differentiabeatitudinisformalis dem, si sit omnino perfecta et supernaturalis, soli Deo natura­ liter et per essentiam convenit, nam «ipse Deus est beati­ tudo per suam essentiam, alii vero beati sunt per partici­ pationem» 1 et ex actione supernaturali Dei in ipsos, quia «quod est superioris naturae proprium non potest consequi natura inferior nisi per actionem superioris naturae cuius est proprium, sicut aqua non potest esse calida nisi per ac­ tionem ignis»1 2. Quapropter beatitudo formalis perfecta est soli Deo connaturalis et comprehensiva et substantialis et increata: creaturis vero intellectualibus, nempe angelis et hominibus, est supernaturalis et apprehensiva tantum et acci­ dentalis et creata seu participata. «Sic igitur, concludit S. Thomas, altior est beatitudo Dei suam essentiam intellectu comprehendentis quam hominis vel angeli videntis et non comprehendentis»3, licet omnes ipsam divinam essen­ tiam per seipsam immediate videant, secundum illud: «tunc autem cognoscam sicut et cognitus sum»4. 1 IV Sent., d. 49, 1, 2, qla. 1 ad 1. 2 III Contra Gent., cap. 52, arg. 1. 3 I-II, 3, 8 ad 2. 4 I Cor., 13, 12. Vide IV Sent., d. 49, 2, 1 ad 2. CAPUT SECUNDUM DE NATURA HABITUS BEATIFICI EX PARTE MEDII SUBIECTIVI SIVE LUMINIS INTELLECTUALIS 254. Consequenter videnda est natura habitus beatifici ex parte luminis intellectualis, quasi ex parte medii seu principii subiectivi videndi ipsam divinam essentiam: nisi enim detur virtus seu facultas elicitiva visionis, haec nullo modo dari, sed neque concipi potest \ Et huiusmodi virtus sive principium videndi vocatur lumen seu lux; nam «lux in sensibilibus est principium videndi; unde illud, quo aliquid cognoscitur quocumque modo, dicitur lux»1 2, «quia videlicet sicut manifestatio corporalis visionis fit per lumen corporale, ita etiam manifestatio visionis intellectualis fit per lumen intellectuale»3. Quod quidem lumen appellatur medium sub quo videndi; nam «sicut in visione corporali medium sub quo videtur est lumen quo aliquid fit actu visibile et visus perficitur ad vi­ dendum» 4, ita in visione intellectuali medium sub quo intelligibile videtur est lumen quo aliquid fit actu intelligibile et intellectus possibilis perficitur ad videndum illud. 1 «Ad visionem tam sensibilem quam intelligibilem duo requiruntur, scilicet virtus visiva et unio rei visae cum visu; non enim iit visio in actu nisi per hoc quod res visa quodammodo est in vidente» (I, 12, 2). 1 In I Tim., cap. VI, lect. 3, ed. cit., p. 226 b. 3 II-II, 171, 2 c. 4 De Verit., 18, 1 ad 1. 256 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinisformalis Patet autem ex hucusque dictis praedictum lumen in visione beatifica non requiri quantum ad primum effectum, qui est facere intelligibile in potentia esse intelligibile actu, «quia ipsa divina essentia, cum sit a materia separata, est per se actu intelligibilis» \ neque insuper videri potest prout est in se per speciem intelligibilem creatam; sed solum quantum ad alium effectum «qui est perficere intellectum possibilem ad cognoscendum» seu videndum ipsam divinam essentiam 1 23. Quaeritur ergo quodnam sit lumen intellectuale quo intellectus possibilis hominis efficitur capax seu potens eliciendi actum visionis beatificae divinae essentiae. Art. i.—Diversae haereticorum II ac theologoru II sententiae 255. Saeculo quarto vertente, Aetius et Eunomius dixerunt divinam essentiam non solum videri, sed et com­ prehendi posse naturali lumine intellectus nostri. Texte S. Epiphanio, Aetius affirmabat: «tam Deum noti quam meipsum, immo non tam novi meipsum quam Deum»s. Similiter eius discipulus Eunomius esserebat: «de sua ipsius substantia Deus nihil amplius scit quam nos, nec illa ipsi quidem notior, nobis autem obscurior: sed quidquid nos de illa scimus, hoc omnino et ille novit; et e contra, quidquid ille scit, idem etiam in nobis absque ulla discrepantia reperies» 4. Mitius, lumine tamen intellectus naturali, posse nos aeternam beatitudinem consequi, paulo post docuerunt rigidiores pelagiani, licet potiores vires voluntati quam intellectui tribuerint in beatitudine consequenda 5. Qua de 1 Quodl. VII, i, i. - Ill Sent., d. 14, 1, 1, qla. 3, ed. cit., n.° 50; Quodl. VII, 1, 1. 3 S. Epiphanius, Adversus haereses, 76, 4, MG. 42, 522. * Socrates, Historia Ecclesiastica, lib. IV, cap. 7, MG. 67, 474. Cf. S. Augustinus, Liber de haeresibus, haeresi 87, ML. 42, 47-50 Cap. Π.—Natura habitus beatifici bx parte medii subiectivi 257 causa, fratres liberi spiritus qui saeculis xm-xiv hanc natura­ lism doctrinam renovarunt, de pelaganianismo accusabantur x. Ac revera beguardi et beguinae docebant «quod horno potest ita finalem beatitudinem secundum omnem gradum perfectionis in praesenti assequi sicut eam in vita obtinet futura», et «quod quaelibet intellectualis natura in seipsa naturaliter est beata, quodque anima non indiget lumine gloriae ipsam elevante ad Deum videndum et eo beate fruendttm»1 2. Hugo a S. Victore 3 quem, pro more, exscribit Magister Sententiarum4, docuit divinam essentiam videri ex hoc tantum quod sarcina corporis animalis et corruptibilis tollitur, quia tunc absque ullo impedimento potest anima immediate ' in Deum tendere et secundum totum suum posse, quin necesse sit novum Dei adiutorium afferre; et ideo homo post lapsum, ratione corporis corruptibilis aggravantis ani­ mam, non potest Deum videre; sed, ante peccatum, Deum immediate videbat, licet non ita limpide et perfecte sicut post resurrectionem. • Hanc sententiam ita dilucide exponit Alexander Halensis: ♦alii dixerunt quod Deus a purgatis mentibus, non solum in patria, sed etiam in statu innocentiae et in statu viae in seipso 1 Vide supra, nn. 18, 21-22. * Concilium Viennense, Denz. 474, 475. 3 Hugo a S. Victore: «cognovit ergo homo creatorem suum, non ea cognitione qua foris ex auditu solo percipitur, sed ea quae potius intus per inspirationem ministratur; non ea quidem qua Deus modo a credentibus absens fide quaeritur, sed ea quae tunc per praesentiam contemplationis scienti manifestius cernebatur. Sciendum tamen est quod illam primam &M1 itionem hominis, quam de Creatore suo habuit, sicut maiorem et certio­ rem illa cognitione quae nunc in sola fide constat, veraciter dicimus; ita etiam illa, quae postmodum in excellentia contemplationis divinae manifeste revelabitur, minorem necesse est confiteamur. Cognovit ergo Creatorem suum homo, non tamen ita excellenter sicut postea cognoscere debuisset si perstitisset» (De Sacramentis, lib. IP. VI, cap. 14, ML. 176, 271). 4 Petrus Lombardus: «homo enim, qui ante peccatum sine medio Deum videbat, per peccatum adeo hebuit, ut nequeat divina capere nisi humanis exercitatus» (IV Sent., d. 1, cap. V, ed. Quaracchi, 1916, p. 748). cd. Quaracchi, 1028, t. II, p. 765 b). 17.—Ile Hominis··** 258 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis foraîàlis Cap. II.—Natura habitus beatifici ex parte medii subiectivi 259 videri habet; nec est differentia nisi in gradibus, quia clarius visionem beatorum et visionem hominis post peccatum, et perfectius in statu gloriae videbitur et minus perfecte in quia minus perfecte vidit quam beati, perfectius autem quam statu innocentiae et minime in statu naturae lapsae. homo post peccatum videre potuit» h Differentia autem istorum graduum venit ex hoc, quod Postea Durandus hanc Hugonis et Lombardi positionem anima in statu gloriae est omnino a sarcina corporis absoluta, fecit suam, explicite negato lumine gloriae. «Ad videndum aut omnino habet corpus spirituale quod nullo modo impediat Deum clare et manifeste, ait, non requiritur species repraesen­ ipsam quin possit immediate in Deum tendere, et quidem tans divinam essentiam, ut dicit prima opinio; nec aliquod secundum totum suum posse. In statu vero naturae lapsae, lumen creatum elevans intellectum, ut dicit tam secunda quia habet corpus corruptibile et animale, impeditur et opinio quam prima; sed sufficit quod divina essentia imme­ aggravatur ex terrena inhabitatione ne possit in ipsam lucem diate repraesentetur intellectui creato, quod utique non potest tendere perfecte. In statu vero naturae institutae medio ' fieri secundum ordinem naturae quam experimur, secundum modo se habebat, quia corpus Adae, etsi non esset subiectum quam nihil intelligimus nisi ex sensatis et imaginatis, sed potest necessitati moriendi et passibilitati, erat tamen indigens hoc fieri secundum ordinem divinae gratiae, et illud alimoniis et oportebat animam circa regimen et vegetationem potest patere sic: ubicumque natura et virtus potentiae se ex­ sui corporis aliquando occupari; et ideo nec adeo excellenter tendunt ad obiectum, praesentato obiecto per se et immediate intuebatur primus homo Deum sicut beati intuentur in et excluso impedimento omni causante aenigma, necessario se­ gloria, nec adeo exiliter sicut viri sancti intuentur in praesenti quitur cognitio clara et manifesta qualis est possibilis inter miseria» talem potentiam et obiectum secundum quemcumque mo­ Aliis verbis: «in patria videtur Deus immediate et plene dum; sed noster intellectus de se potest in essentiam divinam sive perfecte quantum est ex parte videntis; in statu miseriae, ' tanquam in obiectum, et totum impedimentum clarae et mediate et diminute; in statu innocentiae, medio modo, manifestae cognitionis divinae essentiae est quia cognoscitur per scilicet immediate et diminute. Diminute dico, in statu inno­ medium inferioris gradus quod est essentia creata, quod medium centiae, quia plena visio est plena et perfecta renumeratio, potest excludi, ut probabitur; ergo hoc excluso, et praesentata quae adhuc non competebat meritis primis hominis: imme­ , divina essentia intellectui secundum se et immediate, se­ diate autem, quia nullam habebat velaminis interpositionem»J. quitur cognitio clara et manifesta qualis possibilis est intel­ Ad quos alludit procul dubio S. Thomas quando, relata lectui nostro respectu divinae essentiae. positione dicentium «Deum nunquam per essentiam nec in Maior patet, quia ex quo potentia potest in obiectum, patria nec in via videri», subiungit: «quidam vero e contrario de natura sua potest ipsum cognoscere; et si impedimentum dicunt Deum per essentiam in omni statu videri»1 *3. Et alibi causans obscuram cognitionem excludatur, consequens est clarius: «quidam dixerunt, inquit, quod Deum per essentiam quod potentia cognoscat obiectum clare quantum est pos­ videre non solum contingit in patria, sed in via, quamvis sibile. non ita perfecte in via sicut in patria; [et] secundum hoc Minor probatur, quia intellectus noster de se potest homo in statu innocentiae mediam habet visionem inter cognoscere essentiam divinam; nam et philosophi proba­ verunt Deum esse quamdam naturam subsistentem intellec­ tualem et habentem omnem perfectionem: quod autem 1 Alexander Halensis, op. et loc. cit., pp. 764-765. Ha Halensis, ibid., p. 765 b. Alexandrum exscribit S. BoniAlexander ventura, in II Sent., d. 23, 2, 3, ed. Quaracchi, t. II, p. 544. 3 II Sent., d. 23, 2, 1 c. 1 De Verit., 18, 1. 260 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis Cap. II—Natura habitus beatifici ex parte medii subiectivi 261 huiusmodi cognitio esset nobis obscura et eis, causa est quia Revera enim haec immutatio in modo cognoscendi venit naturali ordine non cognoverunt nec nos cognoscimus Deum ex immutatione in modo essendi, quatenus vel anima est nisi ex creaturis quae, cum sint inferioris gradus, non reprae­ omnino absoluta a corpore ut in statu separationis, vel a sentant ipsum clare et manifeste: hoc autem impedimentum corpore animali et corruptibili ut in statu reassumptionis potest amoveri virtute divina, quae potest omne quod non corporis post ressurrectionem; et sic omne impedimentum implicat contradictionem. Quod autem intellectus noster, removetur tendendi immediate in ipsum Deum, ut dicebat qui secundum ordinem naturae non consurgit in cognitionem Hugo a S. Victore. Apparet ergo, ad rem quod attinet, Dei nisi ex creaturis, posset ipsum habere praesentem se­ eadem doctrina apud Hugonem et apud Durandum, licet cundum se et sic eum cognoscere exclusa praecognitione iste modo magis presso et dialectico loquatur. creaturarum, nullam contradictionem implicat, quia in Itaque, iuxta modo recensitos auctores, nullum requi­ actionibus naturalibus videmus quod Deus potest modum ritur lumen supematurale ex parte subiecti ad videndam agendi immutare. divinam essentiam. Hoc etiam attestatur omnis opinio circa materiam istam, Similia docuit Theodoricus de Vriberg sive de Frei­ quia omnes ponunt quod Deus in visione beata immutabit illum ordinem quo nunc cognoscimus ipsum ex creaturis et berg, 0. P., qui non solum negat necessitatem et exsisten­ repraesentabitur intellectui nostro nullo alio praecognito... tiam luminis gloriae creati, verum et contrariam positionem Et hanc viam necessario habent tenere illi qui dicunt quod deridet dataque opera impugnat. «Alagis mirandum, inquit, Deus potest visionem immediatam suae essentiae communicati quam quod aliquis multum debeat esse sollicitus ad hoc homini existenti in puris dispositionibus viae, quia isti exclu­ improbandum, propter ruditatem positionis [in margine Cod. dunt speciem repraesentantem et lumen gloriae a tali visione. ’ Lipsiensis 512, fol. 29 r: nota quod positio Thomae dicitur Ex quo potest sic argui: quod essentia divina sit praesens rudis]. Omnium enim probatorum philosophorum usque ad intellectui nostro in ratione obiecti quae prius non erat ei haec tempora fuit positio quod intellectus agens non solum sic praesens, oportet quod hoc sit vel ex mutatione sui ve! intelligit, sed quod est intellectus agens in actu, et hoc per ex mutatione intellectus. Non ex mutatione sui, quia ips essentiam. est omnino immutabilis. Nec ex mutatione intellectus per Sed dicunt quod intellectus possibilis lumine gloriae aliquod receptum, quod est species vel lumen; quia spedeir elevatur ut possit in dictam suam operationem et visionem negant, lumen autem ponitur ut dispositio patriae: ipsi Dei per essentiam absque actu suo primo qui est forma seu autem dicunt quod talis potest communicari intellectu: species intelligibilis. habenti solas dispositiones viae. Oportet ergo quod per hoc Sed hoc stare non potest. Si enim lumen gloriae sit in solum mutetur intellectus, quia mutatur ordo naturalis quer intellectu, non erit nisi forma sive species intellectionis habet in intelligendo secundum quem non cognoscit Dem in intellectu. Quidquid enim est in intellectu, est ibi intellenisi ex creaturis» \ ctualiter, quia omne quod recipitur in alio est ibi per modum recipientis. Igitur lumen quod ponitur erit forma vel formalis actus intellectus. 1 Durandus de S. Portiano, O. P., in IV Sent., d. 49, 2, 2, ed. dt. Si autem tale lumen ponatur in essentia animae et non fol. 268 rb. Et paulo antea doctrinam suam perstrinxerat uno verbo, dices «ad videndum divinam essentiam clare et nude a beatis, non requirinr in intellectu, ergo ad hoc intellectus manet ens in potentia species repraesentans, nec aliquod lumen elevans, sed solum mutatio nature ad eliciendam praedictam operationem, ad quam est in ordims cognoscendi» (ibid., fol. 268 ra). potentia... nisi in sua substantia immediate recipiat aliquid 262 II P. Q. II. Sect. III.—De ultiaia differentia beatitudinis formalis formale quod sit ratio et principium secundum actum eliciendi [non eligendi, ut falso habet editio] talem operationem» \ His consentit Joannes de Bassolis qui, licet fateatur quod «est opinio communis de lumine gloriae habituali informante intellectum quod ipsum est absolute loquendo necessarium in intellectu animae Christi et in qualibet creatura beata ad actum visionis Verbi vel Dei, ita quod etiam virtute divina non potest aliter fieri»12, dicit tamen quod «non est ne­ cessarium ponere in anima Christi lumen gloriae»3 nec alios «aliquos habitus, nec aliquam formam primam ad actus beatitudinis, nec in voluntate nec in intellectu, sive speciem sive lumen sive caritatem» 4; quia «veritas divina manifestatur animae beatae in lumine quod est Deus ex parte obiecti et ■ in lumine naturali proprio ex parte potentiae, et non est necessarium aliquid aliud»5. Attamen «potest concedi ibi esse lumen gloriae habitus quidam ad decentiam et ornatum ipsius animae, sed puto quod nihil facit ad actum»; postremo «de specie dico quod non solum non requiritur ad actum j I visionis beatificae, sed impossibile est quod ponatur»6. . Cap. II.—Natura habitus beatifici ex parte medii subiectivi 263 Quod de potentia intellectuali activa videtur renovasse lacobus Frohschammer qui «asserere non dubitavit omnia indiscriminatim christianae religionis dogmata esse obiectum naturalis scientiae seu philosophiae; et humanam rationem historice tantum exscultam, modo haec dogmata ipsi rationi tanquam obiectum proposita fuerint, posse ex suis naturalibus viribus et principio ad veram de omnibus etiam reconditio­ ribus dogmatibus scientiam pervenire» \ Sufficit ergo externa propositio seu manifestatio ipsius divinae essentiae intellectui humano, etiam in actuali statu post lapsum, ut hic nativa sua virtute illa perspicere et intueri valeat prout est in se. 256. Alii vero lumen aliquod supernaturale omnino exigunt. Sed in modo illud intelligendi dissentiunt. Juxta quosdam enim lumen istud est increatum. Aureolus, Occam et quidam alii nominales opinati sunt esse ipsum actum in fine, et ex III Sent., d. 14, q. 1, a. 3, vix tamen id consecutus est; ac postremo fatetur eum non esse locutum de facto, sed de eo quod fieri potest de potentia Dei supematurali et absoluta (in h. 1. Scoti, n.° 79, t. XXI, p. 434 a). Revera enim Scoti magister Gonsalvus Hispanus scribit: «habitus autem caritatis et gloriae non est necessarius ad eliciendam visionem divinam beatificam; 1 De visione beatifica, apud E. Krebs, Meister Dietrich (Theodoricus tmnto Deus potest se ostendere animae immediate et nude absque habitu medio, Teutonicus de Vriberg). Sein leben, sein werke, sein wissenschaft (BGPHM, ut aliqui dicunt et probabiliter, sicut ei tribuit fidem et caritatem sine quo­ Bd. V, hft. 5-6, pp. 78*-79*), Münster, 1906. 2 Ioannes de B.assolis, O. F. M. (f 1347), in III Sent., d. 14, 1,1, cumque medio. Nec tamen diceretur esse beata ex puris naturalibus, quia hoc non posset virtute propria, sicut nec ex puris naturalibus dicitur habere fol. 50 ra, Parisiis, 1517. caritatem, quamvis eam immediate suscipiat» (Quaestiones disputatae et de 3 Ioannes de B.assolis, in III Sent., loc. cit., fol. 51 ra. Quolibet, q. VI, p. 95, ed. L. Amorôs, Quaracchi, 1935). 4 Ioannes de Bassolis, in IV Sent., d. 49, 5, 3, fol. 157 rb. Hanc Gundisalvi et Scoti positionem crisi subiecit ac impugnavit Ioannes 5 Ioannes de B.assolis, in III Sent., loc. cit., ad 2, fol. 51 ra: «Creatun DE Polliaco, dicens intellectum creatum ullo modo, ne quidem de potentia intellectualis vel rationalis est in potentia naturali receptiva ad beatitudioem» Dei absoluta, posse Deum per essentiam videre, nisi intrinsece roboratum et «nullus habitus requiritur ad hoc nec aliqua alia forma sive naturalis sive et elevatum lumine gloriae (apud L. Amorôs, op. et loc. cit., p. 95, nota 1). supernaturalis quae sit praevia, sed ex meris naturalibus est in potentia Alius Scoti discipulus, Guilelmus Alnwick, O. F. M., licet minus naturali sufficiente et proxima ad recipiendum beati tudinem» (in IV Sent., perspicue loquatur, re tamen cum suo magistro convenire videtur (cf. Quaed· 49, 5, 2, fol. 156 vb). itiones disputatae de esse intelligibili et de Quolibet, Quodl., q. 5 et 19, ed. e Ioannes de Bassolis, in III Sent., d. 14, 1, 1, fol. 51 ra. Qua in re A. Ledeoux, pp. 349 et 599, Quaracchi, 1937). hic Auctor sequi videtur doctrinam magistri sui Ioannis Duns Scoti, qui Idem docuisse videtur, saeculo xvi, Ferdinandus Vellosillo, cum ait: et suum sequitur magistrum Gonsalvum Hispanum, O. F. M. Post longan «quod lumen gloriae ponatur, non videtur omnino certum» (Advertentiae enim disputationem, Scotus tandem asserit: «lumen autem gloriae ad visionem theologiae scholasticae in B. Chysostomum et quatuor Doctores Ecclesiae, fol. 386 v non videtur mihi necesse poni; quia quod dicitur de lumine naturali corporali, Compluti, 1585). quod requiritur non solum propter obiectum sed propter oculum, videtur 1 Pius IX, Epistula «Gravissimas inter», ad archiepiscopum Monacoesse quaedam metaphora* (in IV Sent., d. 49, q. n, n 0 10, ed cit r YYI Frisingensem, die 11 decembris 1862, Denz., n.° 1673. Cf. Syllabus Pii IX, p. 418 b). Quae quidem assertio, licet ab A Hiquaeo explicari« prop. 9, ibid., n.° 1709, et Concilium Vaticanum, nn. i.795> **796, 1.808. tentetur ex contextu immediato et ex aliis locis, puta ex I Sent., d. 17 q.j 264 Π p. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis beatificum divinum creaturis intellectualibus communica­ tum K Palamitae imaginabantur esse lumen thaboricum a divina essentia realiter distinctum, increatum tamen3. loan­ nes Taulerus, O. P., existimavit lumen gloriae esse Deum ipsum: «supra hoc lumen [gratiae, quod creatum est], datur insuper aliud lumen increatum, quod appellatur lumen gloriae, et est lumen quoddam divinum, nempe Deus ipse3; quia, si Deum videre debemus, hoc fieri nequit nisi per Deum, cum Deo et in Deo. Deum per Deum, ut ait Propheta, Psalm. 35, 10: Domine, in lumine tuo videbimus lumen»; siquidem mon poterimus videre Deum nisi in lumine increato, quod est ipse Deus» 4. Taulero accedere videntur seculo xvn E. Maignan et D. Petavius, quatenus lumen gloriae dixerunt esse ipsam divinam essentiam obiective coniunctam intellectui creato5. Thomasinus contendit illud esse ipsam personam Spiritus Sancti mentibus beatorum illapsam, quatenus non videtur Pater nisi per Filium in Spiritu Sancto, qui est vis et potentia qua Deus ipse videtur 6. Postremo, Laurentio Berti placet dicere quod lumen gloriae est «ipse Deus sive divinum et 1 increatum lumen menti intime affulgens suoque fulgore ac motione imprimens illi qualitatem et habitum, qui tamen non est entitas quaedam realiter distincta ab anima, sed eius ordo, affectio et modificatio»7. Putant enim omnes isti quod lux seu lumen gloriae, de quo Patres loquuntur, nihil est aliud quam ipsa gloria sive claritas divinae essentiae 1 Petrus Aureolus, O. F. M., Quodlib. IX, a. 4; G. Occam, O. F. M., 1 in IV Sent., d. 49, 12, 3 ad 2. 2 Cf. M. Jugie, A. A., Theologia dogmatica Christianorum orientaliun ab ecclesia catholica dissidentium, t. II, pp. 87-96, Parisiis, 1933. 3 7· 10 Mtt., 13, 43· 11 S. Thomas, In Mtt., 13, 43» ed· Clt·’ P· I97* 270 II P. Q. II. Sect, III.—De ultima differentia beatitudinis formalis i ritu» \ quia «iustorum semita, quasi lux splendens, procedit et crescit usque ad perfectum diem»12, a fortiori «cum appa­ ruerit, similes ei erimus quoniam videbimus eum sicuti est» 3, perfecte transformati et deificati divina illuminatione; «cum enim omnis cognitio sit per assimiliationem cognoscentis ad cognitum, oportet quod, qui vident, perfecte transfor­ mentur, sicut beati in patria per fruitionis unionem»4. Equidem scio Patres praesertim celebrasse lumen divi­ num obiectivum, quod est ipsemet Deus, secundum illud: «Deus lux est, et tenebrae in eo non sunt ullae»5, qui et est «amictus lumine sicut vestimento»6; non tamen unice, quia lucem divinam in patria concipiunt ut irradiantem animabus sanctorum easque illuminantem, quae proinde radios eius ac lumen participant et in seipsis recipiunt. Quapropter S. Augu­ stinus profunde scribit: «unde homini bona vita nisi a fonte vitae? Unde homini illuminatio nisi ab aeterno lumine? Quo­ niam apud te est, inquit, fons vitae (Psalmi 35, 10). Apud te est, inquit; poteram dicere: a me, sed si dixero: a me, re­ cedo a te. Apud te ergo fons vitae. In lumine tuo, non in nostro, in lumine tuo videbimus lumen. Ergo accedite ad eum et illuminamini (Psalm. 33, 6). Fons est vitae: accede, bibe et vive; lumen est, accede, cape et vide. Si non influat ille, siccus eris»7; si non illuminet ille, caecus eris. Et alio in loco: «ut placeam coram Deo in lumine viventium (Psalm. 55, 13). Merito non placet filiis alienis longe factis a sanctis, quia non habent lumen viventium unde videant quod Deo placet: lumen viventium est lumen immortalium, lumen sanctorum; qui non est in tenebris, placet in lumine viventium... Lumen enim viventium, Sapientia; et tenebrae insipientium, stultitia est... Ipse [= Deus] hic consolator, ibi munerator, ubique vivificator et vitae dator; non alterius 1 II Cor., 3, 18. ’ Prov., 4, 18. 3 I Ioan., 3, 2. S. Thomas, in II Cor., 3, i8, lect. 3, ed. at., p. 438 b 6 Ioan., i, 9. e Psalm. 103, 21. 7 S. Augustinus, Sermo 284, n.° 1, ML. 38, 1 288 Cap. IL—Natura habitus beatifici ex parte medii subiectivi 271 vitae, sed illius de qua dictum est: ego sum via, veritas et vita (Ioan., 14, 6), ut et hic in lumine fidei et ibi in lumine speciei tanquam in lumine viventium in conspectu Domini placeamus» \ Et similiter S. Epiphanius: «Deum quidem videri, inquit, praesertim ab humana natura, est impossibile; nec licet visibile videre invisibile. Sed hic invisibilis Deus, pro sua humanitate et potentia corroborans impotens, virtute sua efficit ut invisibile adspiciat: quod invisibile et infinitum adspicit, non quatenus est infinitum, sed quantum illius, quod im­ becillum est, natura capere potest eiusmodi vi ac virtute con­ firmata, ut ad potentis illius notitiam adaequare se possit» 2. 261. Secundo probatur ex ratione theologica, tum argu­ mento analogico tum argumento proprio. Argumentum analogicum sumi potest sive ex comparatione visionis beatificae cum aliis actibus supernaturalibus, sive ex comparatione beatitudinis formalis supematuralis cum natu­ rali, secundum illud Concilii Vaticani: «ac ratio quidem fide illustrata, cum sedulo, pie et sobrie quaerit, aliquam ■ Deo dante mysteriorum intelligentiam eamque fructuo­ sissimam assequitur, tum ex eorum quae naturaliter cognoscit analogia, tum e mysteriorum ipsorum nexu inter se et cum fine hominis ultimo»3. Ex analogia visionis beatificae cum aliis actibus superna­ turalibus. Ita se habet actus visionis beatificae ad proprium eius principium elicitivum, sicut alii actus supernaturales I quoad substantiam ad sua principia propria elicitiva; nam et visio beatifica est actus supematuralis quoad substantiam, immo in summo supernaturalitatis, cum sit actus maximus , totius ordinis supematuralis operativi. Atqui propria prin­ cipia elictiva aliorum actuum supernaturalium quoad sub­ stantiam sunt habitus supernaturales quoad substantiam elevantes proprias potentias in quibus insunt sicut in subiecto, ut possint tales actus producere. 1 S. Augustinus, Enarratio in Psalm. 55, I3> n·0 20j 1 S. Epiphanius, Adversus haereses, 55, i3> n·0 20j 1 Denz., n.° 1.796. 365 660 42 ’ 349> 272 II P. Q. Π. Sect. III.—De ultima differentia rectitudinis formalis Actuum enim supernaturalium quoad substantiam citra visionem beatificam sunt duae series: una, propria status viae, ut actus fidei et spei; alia communis viae et termino, ut actus donorum Spiritus Sancti et caritatis. Et pro utraque serie ponuntur habitus supernaturales seu per se infusi. Nam proprium principium actus credendi est fides theologica, quae «ipsa in se, etiamsi per caritatem non operetur, donam Dei est» \ et est «virtus supematuralis qua, Dei aspirante et adiuvante gratia, ab eo revelata vera esse credimus, non propter intrinsecam rerum veritatem naturali rationis lumi­ ne perspectam, sed propter auctoritatem ipsius Dei revelantis qui nec falli nec fallere potest» 2, atque in ipsa iustificatione una cum gratia sanctificante infunditur iustisque inhaeret3. Similiter, proprium principium actus sperandi est spes theologica quae pariter est donum Dei 4 et virtus simul cum fide infusa et in cordibus eorum qui iustificantur inhaeretis5. Si ergo ad actus supernaturales viae, qui sunt essentialiter imperfecti seu ex parte tantum, requiruntur principia supernaturalia per se infusa nec sola natura ad eos sufficit, a fortiori requiritur principium aliquod supematurale per se infusum ad actum visionis beatificae, qui omnino perfectus ex toto est. Unde Bânez iure scribit: «mirum est quod ad actionem credendi ex fide catholica ponatur habitus fidei infusus ad faciendam proportionem [potentiae intellectivae] cum tali actu, et quod ad videndum Deum sicuti est intellectus careat habitu, et nihilominus actio sit proportionata cum potentia»6. Concilium Vaticanum, Denz., n.° 1.791. Concilium Vaticanum, Denz., n.° 1.789. Concilium Tridentinum, Denz., n.° 800. Concilium Tridentinum, Denz., n.° 800. 5 Concilium Tr ΪΒΰntinum, Denz., n.° 798. 6 D. Banez, Ο. P., in I, 12, 5, dub. 2, unie, conci., ed. cit, p. 267 b. Similia dixerat Dom. de Soto, O. P., in IV Sent., d. 49, 2, 4, ed. cit., p. 912 b. 1 3 3 4 Immo et ipse S. Thomas argumentum suggesserat, quando scripsit: «gloria corresponde! gratiae. Ergo et habitus gloriae. Sed tota gloria consistit in visione Verbi, ut dicit Augustinus super Psalm. 90, n.° 13. Ergo anima Christi aliquo habitu cognoscit Verbum» (in III Sent., d. 14, 1 1 qh. arg. i sed contra, ed. ciL, n.° 19). * ’ ’ 4 * Cap. π—Natura habitus beatifici ex parte medii subtectivi 273 Idemque accidit respectu actuum supernaturalium commu­ nity viae et termino. Proprium enim principium dilectionis Dei super omnia ut est obiectum beatitudinis, est caritas theologica, quae est virtus supematuralis a Deo infusa in iustificatione et in cordibus eorum qui iustificantur inhaeret1 ac in patria manebit, quia «caritas nunquam excidit» 2. Pariter, dona Spiritus Sancti sunt habitus quibus iustorum mimus «instruitur et munitur ut eius vocibus atque impul­ sione facilius promptiusque obsequatur», et propria prin­ cipia actuum excellentium vitae spiritualis quibus homo iustus «ad fastigium sanctimoniae» adducitur; ac «in coelesti regno eadem, quanquam perfectius, perseverant» 3. I Si igitur etiam in patria actus caritatis et donorum Spi­ ritus Sancti, qui minus perfecti sunt, habent principia sucematuralia per se infusa, a fortiori actus visionis beatificae, qui perfectissimus est, habere debet supematurale princi­ pium per se infusum quo exerceatur. Unde S. Thomas lectissime arguit: «secundum ordinem effectuum est ordo pusarum; nobilioris enim effectus nobilior est causa. Sed inter omnia quae possunt purae creaturae praestari, hoc est maximum, ut Deum per essentiam videat. Ergo huius causa non potest esse natura [neque habitus aliquis naturalis], sed solum Deus, qui est summa omnium causa» 4, infun­ dens homini summum habitum supernaturalem operativum, qui aptissime appellatur lumen gloriae. Et sane, sicut naturalis vis intelligendi, nempe ipsa 1 potentia intellectualis dicitur lumen intellectus naturale, et habitus intellectuales acquisiti dicuntur lumen intellectuale acquisitum,’ ita principia intellectualia cognoscendi veritates I supernaturales vel supernatural! modo, dicuntur lumen 'upernaturale et infusum, ut lumen propheticum et lumen I fdà et lumen mysticum donorum Spiritus Sancti speculati1 Concilium Arausicanum II, Denz, n.° 198: «prorsus donuni Dei est diligere Deum»; Conc. Trident., Denz, n.° 800. 1 I Cor., 13,8. .. . 3 Leo XIII, Encyclica «Divinum illud munus», die 9 man 1097. Acta, «d. cit, t. V, p. 156. 4 IV Sent., d. 49s 2, 6, arg. 4 sed contra. 18.—De Hominis**** 274 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formale Cap. II.—Natura habitus beatifici ex parte medii subiectivi 275 confortans intellectum sub quo videtur immediate Deus ζ immo et aequivalenter utitur formula lumen gloriae, quando illud describit veluti lumen divinum gloriae quo, per modum dis­ positionis a Deo inditae seu infusae, intellectus noster efficitur proportionatus ad videndum ipsum per speciem, hoc est, per essentiam2, nondum tamen habet formulationem explicitam et per se intentam. Et videtur quod PseudoDionysius influxit multum in maiores illos theologos ut formulas lucis, luminis, illuminationis, in vocabulario theolo­ gico cooptarent. Ex analogia beatitudinis formalis supernaturalis cum beatitudine formali naturali hominis. Ita se habet beatitudo formalis supernaturalis hominis in suo ordine sicut beatitudo formalis naturalis eius in suo, quia gratia non destruit naturam sed eam perficit sese ei attemperando 3. Atqui beatitudo formalis naturalis est perfectissimus actus naturalis intellectus robo­ rati perfectissimo habitu intellectuali naturali, qui est habitus Sapientiae, ut patet ex dictis 4. Ergo similiter beatitudo formalis supernaturalis hominis, qui est perfectissimus actus supernaturalis intellectus eius, non est nec potest esse nudae potentiae, sed potentiae elevatae et roboratae perfectissimo 1 II Sent., d. 23, 2, 1 c. ’ De Verit., 13, 2, obi. 4 et corp, a.; tn II Cor., cap. 12, lect. 1, ed. dt, habitu intellectuali supernaturali, qui debet esse habitus p. 506 b; in Mtt., cap. 17, ed. cit., p. 233 b. intellectualis gloriusus seu beatificus, et merito appellatus 3 I, 12, 6 ad 3. lumen gloriae. 4 I Sent., d. 1, 4, 2 ad 2; III Contra Gent., cap. 54 ad 1; Comp. TM, 262. Argumentum proprium sumitur ex principio causaliI P., cap. 106. 5 De Verit., 13, 2 obi. 1; III Contra Gent., cap. 53 in fine. tatis efficientis. Cognitio intellectualis supernaturalis hominis β II Sent., d. 23, 2,1 ad 5; III Sent., d. 14,1,1, qla. 3, arg. 1 sedcontn, est a lumine intellectuali supernaturali intrinseco homini et ed. cit., n. 19. proportionato cognitioni sicut a propria et immediata causa. 7 III Sent., d. 14, I, 1, qla. 3 c, n.° 50; IV Sent., d. 49, 2,1 obi. 15; 6 obi. 6; De Verit., 8, 3 ad 6; 10 et 14; 13, 2 obi. 3 et corp.; Ouodlib. VII, Atqui visio facialis et intuitiva Dei est cognitio intellectualis i, I obi. 3 et corp.; Compend. Theol., I P., cap. 105; Summa theol., 1,12 passim supernaturalis hominis. Ergo visio facialis et intuitiva Dei 8 Alexander Halensis, O. F. M., Summa Theol., I P., II libri, n.°51! est a lumine intellectuali supernaturali intrinseco homini ad 2, ed. cit., t. II, p. 769 b. I et proportionato visioni sicut a causa propria et immediata. vorum: et quidem, si ista principia supernaturalia cognoscendi sint in statu viae, qui est status gratiae, dicuntur lumen gratiae; ergo principium supematurale cognoscendi pro­ prium termini, qui est status gloriae seu gratiae consummatae, dici potest et debet lumen gloriae. Unde apparet scholasticos theologos nihil aliud in hac re fecisse quam explicitam reddere veritatem aequivalenter re­ velatam; neque S. Thomas est adinventor huius doctrinae, sed formulationis et explicationis eius. Revera enim S. Doctor videtur primus fuisse qui hanc formulam adhibuit, licet non unice: appellat enim hoc visionis beatificae principium quandoque gloriam \ dotem gloriosam 1 2, facultatem gloriosam3, divinum lumen 4, lucem gloriae5, habitum gloriae6; plerumque tamen lumen gloriae 7. Alexander Halensis illud vocat influen­ tiam gloriae et deiformitatem gloriae8; S. Bonaventura, refulgentiam luminis divini 910 , influentiam luminis increatiie, 11 lumen faciens animam deiformem n; S. Albertus Magnus, medium sub quo Deus videtur 12, medium confortans intellectum sub quo videatur Deus 13, fulgorem divini luminis14, /« 9 S. Bonaventura, in II Sent., d. 3, P. II, 2,2 ad 2, ed. cit., t. II, p. 123b. 10 III Sent., d. 14, 1, 1 c et ad 2, ed. cit., t. III, p. 297 a, 298 a. 11 III Sent., d. 14, 1, 1, arg. 3 sed contra, t. III, p. 296 b. 12 S. Albertus Magnus, Summa theol., I P„ tract. Ill, q. 15. memb. ic, ed. cit, t. XXXI, p. 80 b. S. Albertus Magnus, In librum Dionysii de Coelesti Hierachia, cap. ' S 2, dub. unie, ad 3, ed. cit., t. XIV, p. 163 b. I 14 S. Albertus Magnus, op. et loc. cit., corp., p. 162 b. I 1 S. Albertus Magnus, op. cit., cap. 4, § 6, dub. ume. corp., p. 118. 1 S. Albertus Magnus, op. cit., cap. 4, § 5> dub. unie., obi. 19 eiusque solutio, p. ii5 a, 116 b. 3 I-II, no, 3-4. 4 Supra, nn. Ι3θ-Ι33> 162-164. 276 II P. Q. II. Sect. III.—De ultiaia differentia beatitudinis formalis ce. IL—Natura habitus beatifici ex parte medii subiectivi 277 Sed lumen intellectuale supernaturale intrinsecum homini I Minor est de fide catholica, ut patet ex dictis. Et probatur et proportionatum visioni beatificae, quae est gloria essen­ ex eo quod unicum medium obiectivum videndi divinam tialis, est et appellatur lumen gloriae. Ergo visio facialis et essentiam ut est in se, est ipsamet divina essentia x. Atqui intuitiva Dei est a lumine gloriae sicut a causa propria et nulli creaturae intellectuali potest esse ipsamet divina es­ immediata. Tam ergo certa est exsistentia luminis gloriae sentia medium obiectivum naturale cognoscendi, sed soli quam est certa exsistentia visionis beatificae, sicut tam certa divino intellectui, quia medium obiectivum cognoscendi est exsistentia propriae causae quam est certa exsistentia connaturale creaturae non potest esse increatum, cum unum­ proprii effectus. quodque cognoscat secundum quod est; creatura autem est Maior constat ex principio causalitatis efficientis. Cogni­ creata, non increata. Nulli ergo creaturae intellectuali potest tio enim est actus vel effectus quidam cognoscentis secun­ I esse connaturalis visio ipsius divinae essentiae, quae ideo est dum potentiam seu lumen suum cognoscitivum. Et quia simpliciter et absolute supernaturalis. sicut se habet simpliciter ad simpliciter ita se habet tale ad Cetera sunt per se nota. Nec enim lumen quo cognos­ tale, cognitio sensitiva hominis est a lumine sensitivo eius, | cimus ipsam gloriam Dei qua ipsemet est beatus, et quo et similiter cognitio intellectualis a lumine intellectuali, ac elicimus visionem eius qua formaliter participamus gloriam denique cognitio naturalis a lumine naturali et supernaturalis ipsius et gloriosi efficimur, et quod proprium est status a supernatural! lumine. gloriae seu beatitudinis, poterat aliter nominari nisi lumen Rursus, quia cognitio est essentialiter actus vitalis cognos­ gloriae1 2. centis et actus vitalis est essentialiter a principio intrinseco^ Postremo, ventas conclusionis huius patet ex omnibus huc­ lumen cognoscitivum necessario est intrinsecum cognos­ usque dictis post articulum quintum. Ostensum est enim centi. Unde sicut lumen sensitivum quo homo sentit est ; beatitudinem formalem supematuralem hominis non posse intrinsecum ei in quantum sentiens, ita lumen intellectivum esse actum elicitum a nuda potentia intellectuali speculativa, in quantum intelligens et lumen naturale in quantum natura­ sed a potentia roborata habitu intellectuali speculativo. Proliter cognoscens et supernaturale lumen in quantum cognos­ cens supernaturaliter. 1 Supra, nn. 230-253. Denique, quia cognitio non solum est actus vitalis, sed 2 Ipse S. Thomas hanc rationem dedit, quando scripsit: «nihil potest ad etiam effectus proprius cognoscentis secundum lumen eius altiorem operationem elevari nisi per hoc quod eius virtus fortificatur. cognoscitivum, huiusmodi lumen debet esse proportionatum Contingit autem dupliciter alicuius virtutem fortificari: uno modo, per cognitioni et obiecto cognito, quia «nullus actus excedit pro­ simplicem intensionem ipsius virtutis, sicut virtus activa calidi augetur per portionem principii activi, et ideo videmus in rebus naturalibus intensionem caloris ut possit efficere vehementiorem actionem in eadem specie; alio modo, per novae formae appositionem, sicut diaphani virtus augetur quod nulla res potest perficere effectum per suam operatio­ ad hoc quod possit illuminare, per hoc quod fit lucidum actu per formam nem quae excedat virtutem activam, sed solum potest pro­ lucis receptam in ipso de novo. Et hoc quidem virtutis augmentum requiritur ducere per operationem suam effectum suae virtuti pro­ ad alterius speciei operationem consequendam. portionatum» \ Virtus autem intellectus creati naturalis non sufficit ad divinam sub­ Stat ergo maior: cognitio intellectualis supernaturalis stantiam videndam, ut ex dictis patet. Oportet ergo quod augeatur ei virtus ad hoc quod ad talem visionem perveniat. hominis est a lumine intellectuali supernatural! intrinseco Non sufficit autem augmentum per intensionem naturalis virtutis, quia talis homini et proportionate cognitioni. visio non est eiusdem rationis cum visione naturali intellectus creati: quod ex 1 I-II, 109, 5- distantia visorum patet. Oportet igitur quod fiat augmentum virtutis intel­ lectivae per alicuius novae dispositionis adeptionem*» (III Contra Gent., cap. 53» arg. 3. Cf. I-II, 109, 1). 278 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis foralaib Cap. II.—Natura habitus beatifici ex parte medii subiectivi 279 batum est etiam habitum elicitivum actus beatifici super­ I dat simpliciter posse in ordine ad actum supernaturalem vi­ naturalis consummati non posse esse habitum speculativum sionis exercendum, ut patet ex dictis. Unde sine tali lumine naturalem, neque supernaturalem proprium status viae, intellectus creatus non solum non potest faciliter et expedite neque communem statui viae et termini, sed proprium usionem beatificam elicere, sed nec simpliciter et absolute, et exclusivum status termini. Demonstratum est quoque hoc est, nullo modo potest. Et hoc est quod semper dixerunt thomistae. Ita Domi­ hunc habitum supernaturalem speculativum proprium statui termini, non esse possibilem ex parte specierum intelligibi- nicus de Soto dicit quod «lumen gloriae est virtus et facultas lium seu similitudinis obiectivae. Ergo nihil aliud potest intellectus ad videndum Deum»\ quia «non solum requiritur esse nisi lumen intellectuale supernaturale se habens ex par­ velut habitus acquisitus ut potentia sit potentior, sed ut 2, hoc est, «non ponitur solum ad te potentiae intellectivae, sub quo haec fiat immediate et simpliciter sit potens»1 adaequate capax videndi ipsam divinam essentiam. Datur bene ridendum Deum, sed simpliciter ad videndum, utpote igitur habitus intellectualis gloriae per modum luminis, qui uno sine quo intellectus nullatenus ipsum videre valet»3. Et ideo sicut Deus «facere non potest ut ego videam nisi virtutem verbo appellari potest lumen gloriae. Quae quidem rationes non solum ostendunt a priori exi- mihi ridendi tribuerit», ita non potest facere ut sine lumine stentiam luminis gloriae in beatis ex eius necessitate ad beati­ gloriae «intellectus videat visione beata, quia hoc esset tudinem formalem, verum etiam modum talis necessitatis, qui facere ut intellectus sine virtute videndi videret»4 seu posset sine potentia. non est secundum quid tantum seu ad melius et facilius Similiter Banez nervosius ait: «aliud est quod Deus faciat esse, sed simpliciter et absolute ad ipsum esse visionis beatificae, ita ut intrinsece repugnat talis visio sine illo; et ideo nec de > se solo aliquem effectum, et aliud est quod faciat ut aliqua potentia Dei absoluta potest intellectus creatus Deum videre causa secunda efficiat sine principio et sine forma efficiendi; hoc secundum implicat contradictionem, nam esset dicere per essentiam sine lumine gloriae. quod aliquid esset causa et non causa» 5. Deus autem non Nam ex una parte visio beatifica est essentialiter actus potest se solo producere visionem beatificam beatorum, quia vitalis beati, ideoque debet necessario procedere ab aliquo risio beatifica est essentialiter actus vitalis et de ratione actus principio intrinseco eius; ex alia vero repugnat intrinsece vitalis est quod procedat a viventi sicut a principio et causa; quod procedat a nuda potentia naturali intellectus, cum sit principium autem et facultas visionis beatificae est lumen actus essentialiter seu intrinsece supernaturalis, et ideo tam gloriae6. impossibile est talem actum a sola naturali potentia intel­ Et Joannes a S. Thomas: «aliud est, inquit, Deum posse lectus procedere quam impossibile est dari effectum sine facere effectum causae secundae se solo, aliud quod possit causa: ponere enim effectum supernaturalem ex sola causa naturali est aequivalenter ponere effectum (supernaturalitatem) sine causa. Si enim lumen gloriae solum intenderet 1 Dominicus de Soto, O. P., in IV Sent., d. 49, 2, 4, ed. cit., p. 913 a. 1 Dom. de Soto, ibid., p. 913 b. vim naturalem intellectus secundum suam speciem naturalem, 3 Dom. de Soto, loc. cit., p. 912 b. tunc esset eiusdem speciei ac vis nativa intellectus, et solum 4 D om. de Soto, ibid., p. 913 a. daret ei melius et facilius posse; unde vis naturalis intellectus « D. Banez, O. P., in I, 12, 5, dub. 3, ad 1 arg., ed. cit., p. 269 b. Vide posset sine illo utcumque visionem beatificam elicere: at etiam dub. I, § Nihilominus haec sententia nobis falsa et periculosa videtur, non ita lumen gloriae auget potentiam intellectivam mentis p. 266 a. * D. Banez, ibid., dub. 1, secundum argumentum pro parte affirmativa, creatae, sed ei dat robur alterius speciei, immo et alterius ge­ p. 265 b, quod plene approbat infra dub. 2, conci., § Item probatur, p. 267 b. neris, nempe, robur supernaturale quoad substantiam, quod ei 280 II P. Q. IL Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis facere quod ista causa secunda sit vere et proprie causa sine virtute causandi proportionata ad effectum, loquendo de causa principali et vitali; visio autem [beatifica] non dicit solum effectum quomodocumque factum, sed ut a causa secunda vidente», nempe a creatura beata \ 263. Neque aliud docet S. Thomas ipse, licet iam pridem di germana eius mente disputatum sit. Durandus scripsit: «quidquid sit de facto an tale lumen gloriae sit in intellectu beato, tamen de possibili tenet frater Thomas, lib IV, dist. 49 quod beata visio communicari potest homini exsistenti in puris dispositionibus viai et ita non habenti lumen gloriae» 12. Revera S. Doctor dicit in Sententiis: «nullus intellectus puraz creaturae in statu viae exsistentis potest in visionem Dei per essen­ tiam per aliquam dispositionem sibi inhaerentem. Sed contingit aliquando divina virtute quod aliqua res miraculose perducitur in aliquid in quod nullo modo potest per aliquas dispositiones sibi inhaerentes, sicut quod virgo pariat, quod ignis in aqua comburat: et similiter potest miraculose fieri divina virtute quod aliquis in­ tellectus creatus, non habens nisi dispositionem viae, elevetur ad videndum Deum per essentiam. Nec tamen ex tali visione potest dici beatus simpliciter, sed secundum quid tantum, in quantum scilicet communicat in actu beati; sicut etiam aliquod corpus in statu gravitatis exsistens, potest miraculose participare action agilitatis vel impassibilitatis, sicut de Habacuc legitur (Dm. XIV, 35), et de tribus pueris conservatis in fornace (Dan., III 20-24), nec tamen eorum corpora erant gloriosa. Ea autem quae fiunt miraculose non dicuntur possibilia se­ cundum naturam in qua fiunt, sed secundum virtutem facientis tantum; non enim dicimus proprie loquendo quod caecus possit fieri videns, sed quod Deus potest eum facere videntem. Et ideo dicendum est quod nulla pura creatura, in statu viae exsistens, potest Deum per essentiam videre; sed Deus potest facere quod videat, adhuc in statu viae manens» 3. Et paulo post: «haec tamen visio qua, ante mortem, Deum per 1 Ioannes a S. Thoma, O. P., in I, 12, 5, disp. 14, a. 5, n.° 7 in fine, ed. Solesm., t II, p. 235. Durandus, O. P., in II ' Sent., d. 49. 2, 2 ad 1 primae opinionis, ed. dt, fol. 268 vb. 3 IV Sent., d. 49, 2, 6 c. Cap. JL—Natura habitus beatifici ex parte medii subtectivi 281 I essentiam vidit [Moises], non facit eum beatum simpliciter, j unde nec semper illa visio in eo permansit, sed ad tempus, quamvis i illud tempus in Scriptura non determinetur; non enim erat ex dispositione in intellectu existenti, sed ex sola divina virtute quasi miraculosa, ut dictum est. Quando autem natura creata mira­ culose elevatur ad aliquid supra naturam, non potest simul esse in actu contrario; sicut corpus Petri, cum miraculose actum dotis agilitatis habuit super undas ambulando, non erat simul in eo actus gravitatis, qui est ferri deorsum. Et similiter quando intellectus viatoris elevatur miraculose ad videndum Deum , per essentiam, non potest simul esse in actu visionis viae, qua anima naturaliter sensibilia percipit; et ideo oportet in illo statu animam videntis omnino ab actu sensuum abstrahi» 1. Immo et in Quaestionibus Disputatis de Veritate: «in videndo Deum per essentiam, inquit, per dispositionem infusi luminis per­ tingit mens ad terminum viae, qui est gloria; et sic non est in via. Sicut autem divinae omnipotentiae subiecta sunt corpora, ita et mentes: unde sicut potest aliqua corpora perducere ad effectus quorum dispositio in praedictis corporibus non invenitur, sicut Petrum fecit super aquas ambulare sine hoc quod ei dotem agi­ litatis tribueret; ita potest mentem ad hoc perducere ut divinae essentiae uniatur in statu viae, modo illo quo unitur sibi in patria, sine hoc quod a lumine gloriae perfundatur. Cum autem hoc contingit, oportet quod mens ab illo modo cognitionis desistat quo a phantasmatibus abstrahit; sicut etiam corpus corruptibile, cum ei miraculose datur agilitatis actus, non est simul in actu gravitatis. Et ideo illi, quibus hoc modo Deum per essentiam videre datur, omnino ab actibus sensuum abs­ trahuntur ut tota anima colligatur ad divinam essentiam intuen­ dam; unde et rapi dicuntur, quasi vi superioris naturae abstracti i ab eo quod eis secundum naturam competebat» 12. Ex simplici lectione horum textuum apparet perfectus parallelismus litterarius et doctrinalis inter IV Sent, et q. io De Veritate, qui ceteroquin sunt eiusdem temporis (circa 1256). Idem ergo est sensus utriusque textus. Atqui sensus textus De Vertate non est quod intellectus noster possit videre divinam essentiam, etiam in hac vita, absque ullo lumine gloriae. Nam in eodem articulo S. Doctor tenet quod sine lumine gloriae aliquo 1 IV Sent., d. 49, 2, 6 ad 4. 2 De Verit., 10, 11 c. 282 II P. Q. Π. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis modo participato ab intellectu creato·, hic nullo modo divinam essen­ tiam videre potest. Ita enim scribit: «quamvis intellectus noster sit tactus ad hoc quod videat Deum, non tamen ut naturali sua virtute Deum videre possit, sed per lumen gloriae sibi infusum; et ideo, omni velamine remoto, nondum oportet quod intellectus Deum per essentiam videat si lumine gloriae non illustretur: ipsa enim carentia gloriae erit divinae visionis impedimentum»1, Et iterum: «quamvis divina essentia sit praesens intellectui nostro, non est tamen ei coniuncta ut forma intelligibilis quam intelligere possit quamdiu lumine gloriae non perficitur; ipsa enim mens non habet facultatem videndi Deum per essentiam antequam prae­ dicto lumine illustretur, et sic deficit et videndi facultas et visibilis praessentia» 1 2. In omni ergo casu, absque ulla exceptione, visio Dei est per lumen gloriae. Neque fas est dicere S. Thomam, in eodem articulo, sibi aperte contradicere. Unde neque textus IV Sententiarum habet sensum quem ei tribuit Durandus, quasi de potentia Dei absoluta posset miraculose divina essentia videri ab intellectu nostro absque lumine gloriae ullo modo participato. Ceterum, eodem fere tempore S. Doctor authentice explicavit in quo sensu Moyses et Paulus, et si qui alii viatores, divinam essentiam videre potuerint, sine hoc quod a lumine gloriae perfun­ dantur. Admittens ergo quod Paulus in raptu vidit Deum per essentiam, explicat modum huius visionis in De Veritate, q. 13, a. 3, dicens: «nec tamen beatus fuit simpliciter, sed solum se­ cundum quid, quamvis mens eius illustrata fuerit supematurali lumine ad Deum videndum. Quod quidem apparere potest exemplo luminis corporalis. In quibusdam enim invenitur lumen a sole ut quaedam forma manens, quasi connaturalis effecta, sicut in stellis et in carbunculo et huiusmodi; in quibusdam vero recipitur lumen a sole sicut quaedam passio transiens, sicut in aëre: non enim efficitur lumen forma permanens in aëre quasi connaturalis, sed transiit abeunte sole. Similiter et lumen gloriae dupliciter menti infunditur; uno modo per modum formae connaturalis factae et permanentis, et sic facit mentem simpliciter beatam, et hoc modo infunditur beatis in patria; alio modo, contingit lumen gloriae mentem humanam sicut quaedam passio transiens, et sic mens Pauli in raptu fuit lumine gloriae illustrata: ipsum etiam nomen [raptus], raptim et trans1 De Verit., 10, 11 ad 7. 2 De Vent., 10, 11 ad 11. I cAPi n.—Natura habitus beatifici ex parte medii subiectivi 283 ' etmdo ostendit hoc esse factum. Unde non fuit simpliciter gio( rifcatus, nec habuit dotem gloriae, cum illi claritas non fuerit ’ effecta proprietas eius; et propter hoc non fuit derivata ab anima in corpus, nec in statu perpetuo permansit» x. Ergo semper «visio Dei per essentiam fit per lumen aliquod, scilicet per lumen gloriae, de quo dicitur in Psalmo 35, 10: in lumine tuo videbimus lumen» 1 2; neque sine illo fieri ullo modo potest, secundum illud ipsius S. Thomae: «divina essentia videri ab intellectu creato non potest nisi per lumen gloriae, de quo dicitur in Psalmo: in lumine tuo videbimus lumen. Quod tamen dupli­ citer participari potest: uno modo, per modum formae immanentis, et sic beatos facit sanctos in patria; alio modo, per modum cuiusdam passionis transeuntis, sicut dictum est (q. 171, a. 2) de lumine prophetiae, et hoc modo lumen illud fuit in Paulo quando raptus est. Et ideo ex tali visione non fuit simpliciter beatus, ut fieret redundantia in corpus, sed solum secundum quid» 3, scilicet «Paulus non fuit beatus habitualiter, sed solum habuit actum beatorum» 4. Sed ex eodem Scripto super Sententiis, si diligenter perlegatur, eadem interpretatio deducitur. Nam in illo articulo, ubi S. Doctor quaerit utrum in statu viae possit aliquis Deum per essentiam fidere5, directe contradistinguit statum viae, qui est status vitae praesentis, a statu patriae, qui est status vitae futurae, et uno verbo dicuntur status viatoris et status comprehensoris 6; nam terminus formalis quaestionis est status. Quia enim beatitudo formalis ho­ minis consistit in visione Dei per essentiam, ut probaverat in a. 1 eiusdem quaestionis, quaerere utrum aliquis in statu viatoris possit Deum videre per essentiam, idem est ac investigare an aliquis in statu viatoris possit simul esse in statu comprehen­ ds; seu, an aliquis in statu viae possit simul esse in statu ter­ mini sive patriae; vel etiam, utrum aliquis in statu vitae prae- 1 De Verit., 13, 2 c. Quae verba, ad litteram fere, reproducit in suppari Lectura super II Cor., cap. 12, lect. 1, ed. cit., p. 506 b. 8 In II Cor., cap. 12, lect. 1, p. 506 a. 8 II-II, 175, 3 ad 2. 4 II-II, 175, 3 ad 3. δ IV Sent., d. 49, 2, 7. In distributione articulorum, in capite quaestionis, formulationem ponit in modo activo, ut in textu; at in capite ipsius articuli, modo passivo, nempe «videtur quod Deus in statu viae possit per essentiam videri*. Realis et formalis sensus idem prorsus est. 4 IV Sent., d. 49, 2, 7, arg. 4 sed contra. 284 II P. Q. II. Sect. III.—De ultiaia differentia beatitudinis formalis Cap. IL—Natura habitus beatifici ex parte medii subiectivi 285 anima seu forma corporis. «Anima Christi, ait, habuit utrumque sentis possit esse beatus beatitudine supematurali perfecta et statum, scilicet viatoris et comprehensoris; unde secundum ali­ consummata \ quid fuit beata, et secundum aliquid non fuit beata. Ex illa enim In respondendo autem adhibet duplicem distinctionem: unam, ' parte qua nata est anima corpori coniungi, non erat beatificata; ex parte subiecti status viae et visionis Dei per essentiam, quae alias, ex anima in corpus claritas gloriae descendisset, sicut erat afficit particulam aliquis; aliam, ex parte viae et termini seu in aliis glorificatis, et ideo ex parte ista poterat pati, et habebat visionis divinae essentiae et consequenter beatitudinis formalis. statum viatoris; sed ex parte illa qua coniungebatur Verbo per Distinctio ex parte subiecti est in creaturam puram et creatu­ fruitionem, erat glorificata, et habebat statum comprehensoris» l. ram personaliter assumptam a Verbo Dei: Christus enim non Secunda: esse simul viator et comprehensor secundum statum est purus homo seu pura creatura intellectualis, sed simul est et secundum actum, nulli purae creaturae intellectuali convenire Deus et homo; alii vero homines et angeli sunt purae creaturae potest; potest tamen ex privilegio et miraculose alicui purae intellectuales. Ideo ex una parte ponit Christum solum2; ex alia creaturae simul convenire esse viator secundum statum et com­ vero puram creaturam3 seu intellectum purae creaturae4. Di­ prehensor seu beatus secundum actum vel secundum quid. stinctio ex parte quasi praedicati est inter statum et actum; et Cuius ratio est, quia omnis pura creatura intellectualis, aut sic aliquis purus homo seu aliqua pura creatura intellectualis est homo, aut est angelus. Est autem connaturale utrique, secun­ potest esse in via dupliciter, nempe secundum statum, hoc est, dum «dispositiones omnes quas in statu viae habent», ut per secundum «dispositiones omnes quas in statu viae habet» °, aut medium obiectivum creatum intelligant quidquid intelligunt: «homo secundum actum tantum, nempe sine dispositionibus illis con- enim per dispositiones omnes quas in statu viae habet, non naturalibus viae inhaerentibus: similiter potest esse in patria potest in aliquid amplius nisi ut intelligat quidquid intelligit seu in termino dupliciter, scilicet secundum statum, idest secun­ per species a sensu abstractas...; intellectus etiam angeli in statu dum «dispositionem sibi inhaerentem» quam in statu patriae viae per omnes dispositiones naturales, vel etiam gratuitas, non habet6, aut solum secundum actum, sine dispositione in intellectu potest in aliquid amplius nisi ut intelligat omne quod intelligit exsistente seu inhaerente» 7: pariter, esse potest beatus dupliciter, performas creatas ad quas naturalis facultas intellectus eius de­ nimirum simpliciter vel secundum statum, aut secundum quid terminatur... Deus autem in essentia sua videri non potest nec tantum vel secundum actum 8. per aliquam formam a sensu abstractam nec per aliquam formam Respondet ergo S. Doctor duplici conclusione principali. creatam... Unde patet quod nullus intellectus purae creaturae in Prima: esse simul viator et comprehensor secundum statum et statu viae exsistentis potest in visionem Dei per essentiam per secundum actum, est proprium solius Christi. Hanc conclusionem aliquam dispositionem sibi inhaerentem» 2. ponit in arg. 4 sed contra, et probatum supponit ex III Sent., Quia ergo lex naturalis est ut modus cognitionis sequatur dist. 15, q. 2, a. 1, qla. 3, ubi distinguit animam Christi in animam modum naturae rei cognoscentis, est omnino supernaturale et in quantum animam seu formam corporis et in animam in quan­ miraculosum ut aliqua pura creatura intellectualis, simul dum tum spiritum seu imaginem Dei: erat autem perfecte beata in retinet modum essendi proprium status viae, habeat modum quantum spiritus, simul tamen erat perfecte viatrix in quantum intelligendi Deum proprium status patriae, scilicet absque ullo medio obiectivo creato, sed per ipsam Dei essentiam, quod omnino requiritur ad videndum Deum intuitive prout est in 1 IV Sent., d. 49, 2, 7, arg. 5 sed contra. 2 IV Sent., d. 49, 2, 7, arg. 4 sed contra. Cf. Ill Sent., d. 15, 2,1, qla. 2, se: illud enim miraculosum est, quod est praeter et supra naturalem legem alicuius. ed. cit, nn. 80-84. Unde patet quod illud: miraculose potest, de quo loquitur S. 3 IV Sent., d. 49, 2, 7 c, bis. Thomas in hoc textu, non cadit super divinam essentiam ut 4 IV Sent., d. 49, 2, 7 c, semel. 5 IV Sent., loc. cit., corp. β IV Sent., loc. cit., corp. 7 IV Sent., loc. cit., corp, et ad 4. 8 IV Sent., loc cit., corp, et ad 4. 1 III Sent., d. 16, 2, 1, ad 3, n.° 52. 1 IV Sent., d. 49, 2, 7 c. medium obiectivum earn intuitive videndi, neque super lumen intellectuale elevans intellectum ad hoc ut possit habere ipsam divinam essentiam ut medium obiectivum cognoscendi, ut Durandus putavit, quia haec duo de necessitate requiruntur ad visionem beatificam, et lex naturalis absoluta est ut nonnisi per ea fierit possit; sed super simultatem eorum cum modo connaturali cognoscendi status viae et consequenter cum dispositionibus connaturalibus huius status, hoc est, super simultatem actus termini cum statu viae. I Et hunc sensum illius: miraculose potest, authentice explicavit paulo post ipse S. Thomas, cum dixit: «sic ergo, secundum communem cursum, nullus in statu viae Deum per essentiam videt; et si aliquibus hoc miraculose concedatur ut Deum per essentiam videant, nondum anima a carne mortali totaliter separata, non tamen sunt totaliter in statu viae, ex quo actibus sensuum carent quibus in statu mortalis vitae utimur» 11 . Et clarius postea, in Summa Theologica; «sicut Deus mira­ culose aliquid supernaturaliter in rebus corporeis operatur, ita etiam supernaturaliter et praeter communem ordinem mentes aliquorum in hac vita viventium, sed non sensibus carnis uten­ tium, usque ad visionem suae essentiae elevavit» 2. Aliis verbis: non est miraculum quod aliquis in statu patriot seu beatitudinis habeat ipsam divinam essentiam ut formam intelligibilem qua eam intuitive videat; neque quod habeat lumen gioriae sub quo ipsam divinam essentiam ut propriam formam intelligibilem habere possit; neque quod, his duobus habitis, ipsum Deum per essentiam videat ut est in se: haec enim tria sunt de ratione illius status: sed miraculum est quod aliquis, simul dum est in statu viae seu extra statum beatitudinis, habeat ώ facto seu per modum actus ipsam divinam essentiam ut formam intelligibilem, et consequenter lumen intellectuale proportionatum quo elevetur ad hoc ut possit eam ut talem habere de facto‘, his anim duobus de facto positis, visio facialis Dei naturaliter de facta sequitur. Et hanc elevationem de facto, quae certe indicat realm et intrinsecam elevationem ideoque per participationem realem et intrinsecam luminis intellectualis correspondents in intellectu elevabili, expresse sublineavit S. Thomas cum dixit: «potest miraculose fieri divina virtute quod aliquis intellectus creatus, non habens nisi dispositionem [ = statum] viae, elevetur ad 1 De Verit., io, ii c in fine. a I, 12, n ad 2. habitus beatifici ex parte m: Ml II SUBIECnVI 287 videndum Deum per essentiam» eam tamen contradistinguit ab elevatione perfecta et per modum status qua in patria intelle­ ctus creatus in visionem divinae essentiae fit «potens per aliquam dispositionem sibi inhaerentem, quam dicimus esse lumen gloriae» 2. Solum ergo deest verbum; per modum passionis transeuntis, quod adhibuit paulo post in De Veritate, q. 13, a. 2; res vero per verbum significata explicite et clarissime est indicata. Idem enim valent: dispositio sibi inhaerens, et: per modum formae permanentis, cui contraponebat: per modum passionis transeuntis. Ceterum S. Thomas in IV Sententiarum sequebatur modum traditionalem loquendi. Ita Simon Tornacensis ad quaestionem: «an [Paulus] in illo raptu habuit fidem an scientiam [ = visionem divinae essentiae]», respondet: «credimus Apostolum in illo raptu fidem habuisse habitu non usu, et scientiam habuisse usu non habitu: scientia enim habita usu excludit usum fidei de eodem, et usus fidei excludit usum scientiae. Licet enim esset habilis ad credendum constitutus in carne mortali, tamen ad tempus habuit usum scientiae de Deo miraculose per gratiam, non quia esset habilis ad sciendum quomodo habilis erit in futuro post resurrectionem. Quod autem dicitur: vivit homo et non videbit me [Exod., 33, 20], generaliter dictum est secundum cursum na­ turae: tamen, per miraculum, secus est inventum» 3. Eadem interpretatio luculenter apparet ex analyst analogiae quam statuit inter corpus humanum animale et spirituale relate ad actus et dotes seu status agilitatis et impassibilitatis, et animam rationalem in statu viae et in statu patriae relate ad actum et statum beatitudinis seu visionis divinae essentiae. Illustratio S. Thomae est huiusmodi: ita se habet anima ra­ tionalis in statu viae ad videndum Deum per essentiam, sicut se habet corpus animale ad agilitatem et impassibilitatem; et similiter, ita se habet anima rationalis in statu patriae ad videndum Deum per essentiam, sicut se habet corpus spirituale ad agilitatem et impassibilitatem. Quia revera ita se habet anima ad gloriam suam, sicut corpus ad suam. lam vero naturale est corpori spirituali habere agilitatem et impassibilitatem ut dotes seu per modum status, sicut naturale est animae in statu patriae videre Deum per essentiam per modum 1 IV Sent., d. 49, 2, 7 c et ad 4. » IV Sent., d. 49» 2, 7 c. oo . T wr · u 3 Simon Tornacensis, Disputationes, disp. 88, q. 2, ed. J. Vvanchez, P· 253, 15-23, Louvain, i932· M HM M -86 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis Cap. II—Natura 288 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis status; sed corpori animali, quamdiu est in hoc statu, non possunt convenire agibilitas et impassibilitas ut dotes, licet miraculose possint ei convenire per modum actus, ut patet in exemplo Habacuc et trium puerorum: et similiter animae rationali, quamdiu est in statu viae, non potest convenire Deum videre per essentiam per modum status, licet miraculose possit haec visio ei convenire per modum actus \ Ac revera, iuxta S. Thomam in eodem IV Sententiarum, dotes gloriosae tam corporis quam animae beatorum sunt habitus | gloriosi: «beatitudo et dos etiam realiter differunt, ut beatitudo dicatur ipsa operatio perfecta qua anima beata Deo coniungitur, sed dotes dicuntur habitus vel dispositiones vel quaecumque aliae qualitates quae ordinatur ad huiusmodi perfectam operationem»1 2; «dos est aliquid animae inhaerens, per quod ordinatur ad opera­ tionem in qua consistit beatitudo»3; «visio dupliciter potest accipi: uno modo, actualiter, idest pro ipso actu visionis, et sic visio non est dos, sed est ipsa beatitudo; alio modo potest accipi habitualiter, idest pro habitu a quo talis operatio elicitur, idest pro ipsa gloriae claritate qua anima divinitus illustratur ad Deum videndum, et sic est dos et prinpium beatitudinis, non autem est ipsa beatitudo» 4. Et sunt propriae status patriae, quia sicut «dotes non consueverunt assignari sponsae quando desponsatur, sed quando in domum sponsi traducitur ut praesentialiter spon­ sum habeat», ita «dona quae sanctis in hac vita conferuntur non dicuntur dotes, sed illa quae conferuntur eis quando transfe­ runtur in gloriam, qua sponso praesentialiter perfruuntur»’. Quando ergo S. Thomas videtur ponere actum visionis di­ vinae essentiae sine lumine gloriae, non negat omne lumen gloriae, sed solum lumen per modum dispositionis inhaerentis seu per modum status aut dotis vel habitus. Hoc, et nihil aliud, postulat totus contextus. Et simile quid dixerat expresse in III Sententiarum relate ad claritatem corporis Christi in transfiguratione. Negat enim quod corpus Christi, dum in terris degebat, haberet dotes, hoc est, «qualitates sive habitus corporis gloriosi», et solum admittit «actus illarum proprietatum fuerunt in eo, non quidem proceIV Sent., d. 49, 2, 7 c et ad 4. IV Sent., 49, 4, 2 c; III Sent., d. 16, 2, 2 c. 3 IV Sent., d. 49, 4, 5, qla. 1 c. . Wr S*nt'3 49j 4> 2 ad 3. Cf. ibid., a. 5, qla. 1 ad 3. IV Sent., d. 49, 4, 1 ad 4. 1 Cap. IL—Natura habitus beatifici ex parte medii subjectivi 289 dentes ex aliquo inhaerente, sed supernaturaliter divino mira­ culo}}. Unde «ille fulgor non fuit proveniens ex aliqua proprietate corporis gloriosi exsistente in corpore Christi, sed fuit miraculose et divinitus inductus in corpore Christi» l. Itaque in corpore Christi transfigurato non fuit «habitus claritatis sicut in corpo­ ribus immortalibus, sed fuit actus splendoris similis ex divino miraculo}}2. lam vero ita se habet lumen gloriae ad animam, sicut claritas ad corpus. Sicut igitur claritas potest dupliciter participari a corpore, scilicet per modum habitus permanentis et per modum actus transeuntis; ita et lumen gloriae potest dupliciter partici­ pari ab intellectu creato, nempe per modum habitus permanentis et per modum actus seu passionis transeuntis. Quam deductionem ipsemet S. Thomas fecit, quando scripsit: «ad corpus glorificatum redundat claritas ab anima sicut quaedam qualitas permanens corpus afficiens, unde fulgere corporaliter non est miraculosum in corpore glorioso; sed ad corpus Christi in transfiguratione derivata est claritas a divinitate et anima eius, non per modum qualitatis immanentis et afficientis ipsum corpus, sed magis per modum passionis transeuntis, sicut cum aer illu­ minatur a sole: unde ille fulgor tunc in oorpore Christi appa­ rens miraculosus fuit, sicut et hoc ipsum quod ambulavit super undas maris... Unde non est dicendum, sicut Hugo a S. Victore [potius Innocentius III, De mysterio Missae, lib. IV, cap. 12; Sermo 14 De Tempore. Cf. ed. leon.] dixit, quod Christus assumpserit dotes claritatis in transfiguratione, agilitatis am­ bulando super mare et subtilitatis egrediendo de clauso utero Virginis, quia dos nominat quandum qualitatem immanentem corpori glorioso; sed miraculose habuit ea quae pertinent ad dotes. Et est simile, quantum ad animam, de visione qua Paulus vidit Deum in raptu, ut in II P. [II-II, q. 175, a. 3 ad 2] dictum est» 3. lure igitur Caietanus dixit «quod Durandus noluit intelligere illa S. Thomae verba [IV Sent., dist. 49], q. 2, a. 7. Lumen si­ quidem gloriae potest dupliciter haberi: uno modo, per modum passionis: alio modo, per modum habitus. Primo modo, non ponit hominem extra viam; secundo modo, est propria patriae dtspo?JII titio}}4. 1 III Sent., d. 16, 2, 2 c, ed. cit., nn. 60-63. * III Sent., d. 16, 2, 2 ad 1, n.° 64. 3 111,45,2. ♦ Caietanus, in III, 45, 2, n.° 4· 19.—De Hominis** ♦ * 290 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis 264. Neque admittenda videtur retractatio aut saltem evo­ lutio doctrinalis S. Thomae in hac materia, ut concedit Capreolus, qui putat S. Doctorem in IV Sententiarum et in Quaestione 10 De Veritate, a. 11, admississe visionem facialem Dei absque ullo lumine gloriae, et tamen «postea videtur praedictam opinionem correxisse vel exposuisse». Et adductis textibus ex De Veritate, q. 13, a. 2; q. 20, a. 2; et ex II-II, q.175, a. 3 ad 2, concludit «ex quibus patet quod mens eius ultima fuit quod nullus intel­ lectus creatus potest divinam essentiam nec in via nec in patria videre nisi mediante lumine gloriae. Quod ergo dicit in IV Sententiarum et in De Veritate, q. io> intelligendum est sic, quod per divinam potentiam miraculose fieri potest quod intellectus viatoris divinam essentiam videat sine hoc quod lumine gloriae disponatur per modum habitus et formae manentis, non tamen sine lumine gloriae se habente per modum passionis transeuntis» 1. Haec quidem ultima verba omnino vera sunt, sed talis intel­ ligentia seu interpretatio non solum deducitur ex posterioribus Operibus, sed etiam ex ipsomet textu et contextu IV Senten­ tiarum et q. 10, a. 11, De Veritate, ut ex dictis patet. Et idem dicendum est de J. Maréchal, qui tenet quod «sur la nécessité du lumen gloriae pour la vision de Dieu ici-bas, la pensée du grand théologien médiéval n’a pas atteint du premier coup son expression definitive. Dans le IV Sent., dist. 49,2, 7, corp..., pour les extases d’ici-bas, même les plus hautes, seule est requise la passivité totale de Pâme sous l’action miraculeux de Dieu. Le texte De Veritate, X, 11, chronologiquement assez proche du précédent, marque un pas en avant, mais déconcerte un peu; le corps de l’article exclut du plus sublime ravissement le lumen gloriae; «[Deus] potest mentem ad hoc perducere ut divinae essentiae uniatur in statu viae, sine hoc quod a lumine gloriae perfundatur»; par contre, les réponses 7 et ii semblent exiger le lumen gloriae pour toute vision de l’essence divine, meme ici-bas dans le ravissement» * 2. Exegesis nimis facilis, quae non satis attendit contextum. Unquam dixit S. Thomas quod ad visionem Dei facialem is Cap. II,—Natura habitus beatifici ex parte medii subiectivi 291 statu vine «seule est requise la passivité totale de l’âme», quin potius expresse dixit in eadem distinctione beatitudinem forma­ lem supematuralem seu visionem Dei facialem esse «in genere ' actus» sive operationis vitalis perfectae 1: iam vero actio vitalis perfecta et sola passivitas totalis e diametro se opponunt. Neque «le texte De Verit., X, 11. déconcerte un peu», si contextus diligenter attendatur. Ait enim quod per lumen gloriae, quod est dispositio intellectus creati ad hoc ut «ipsa divina essentia fiat intelligibilis forma» eius, «pertingit mens ad terminum viae, qui est gloria; et sic non est in via»; id quod est per se notum, nam si ponit intellectum extra viam, non potest convenire intel­ lectui dum est adhuc in via. Negat ergo unice intellectui viatoris lumen gloriae per modum dispositionis seu habitus vel status, non simpliciter et absolute; quod patet ex ipsis verbis S. Doctoris: «potest [Deus] mentem ad hoc perducere ut divinae essentiae uniatur sibi in statu viae modo illo quo unitur sibi in patria, sine hoc quod a lumine gloriae perfundatur». Perfundi enim est plene et perfecte et copiose effundi fperfundi), quod est proprium dispositionis seu habitus permanentis et quasi connaturalis. Et vere hic sensus postulatur ex contextu immediato, ubi comparat mentem viatoris quoad actum visionis Dei cum corpore animali quoad actum agilitatis cui unice negat dotem seu habitum eius: «sicut Petrum fecit super aquas ambulare sine hoc quod ei dotem agilitatis tribueret». Idem ergo est sensus proportionalis illius formulae: «sine hoc quod a lumine gloriae perfundatur», sicut huius: «sine hoc quod ei dotem agilitatis tribueret». Et tamen sicut corpus Petri non poterat ambulare super aquas sine aliqua vera et reali agilitate, durante eius ambulatione; ita mens Pauli non poterat Deum per essentiam videre sine aliqua ura et reali illustratione divini luminis, durante visione eius. Quod S. Doctor sublineat in responsionibus ad 7 et 11, et ex professo tradit paulo post, quando data opera casum Pauli exa­ minat (q. 13, a. 2). Crederim ergo quod verus textus De Verit., X, 11, non «dé­ concerte un peu»; e contra, multum dissonaret, si intelligeretur in sensu Àlaréchal. Quae dixerim salva reverentia et aestimatione erga doctissimum virum. Melius igitur et verius Petrus Bergomensis2, Caietanus3, Capreolus, O. P., in IV Sent., d. 49, 4, 3, 2, ad arg. contra secundas conci., III, ad quartum arg. Durandi, ed. cit., t. VII, pp. 217-218. 2 J. Maréchal, S. J., Études sur Ia Psychologie des Mystiques, t. II, IX» Le sommet de la contemplation d’après saint Thomas, p. 213, Paris, 193? qla. 2 c. . * Petrus Bergomensis, O. P., Tabula aurea, Concordantiae, n.° 4S6. ■ CaieTANUS, o. P., in I, 12, 5, η.» IO, ad 2 arg. Durandi. 1 IV Sent., d. 49, rt 292 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis Op n,—Natura habitus beatifici ex parte Ferrariensis \ Dom. de Soto 2, loannes a S. Thoma3 et alii thomistae communiter tenent S. Thomam semper et ubique idem quoad rem docuisse circa necessitatem luminis gloriae ad videndum Deum per essentiam. Nec mirum est quod non statim ab initio omnes verbi acceptiones ei occurrerint, cum ipse fuerit primus, ut videtur, qui formulam introduxit in Theologiam; vel potius non indicaverit opportunum explicite adnotare, cum res esset indubitata: nam, ut recte animadvertit alibi, «illud oportet designari de quo potest esse dubium; illud autem quo non est dubium, relinquitur intelligent!» 4. medii subiectivi 293 seu augere lumen naturale aut supematurale viae secundum eandem rationem vel speciem, sed omnino neccesse est • flovoim lumen alterius rationis infundere, ut supra retulimus α S. Thoma \ Neque sarcina corporis corruptibilis aggravantis animam est unicum impedimentum ne mens tota sua intentione in I Deum feratur usque ad visionem facialem eius; alioquin angeli, qui corpus non habent, naturaliter possent Deum per essentiam videre; et similiter animae separatae: quo nihil absurdius dici potest. Sed impedimentum principale 265. Denique ex his omnibus facile est respondere senten­ et essentiale est radicalis impotentia physica cuiuscumque tiis theologorum ab hucusque exposita recedentibus. intellectus creati et creabilis ad naturaliter videndam ipsam Illi enim omnes qui, cum Hugone a S. Victore, Durando divinam essentiam ut est in se. Ipsa ergo non elevatio intel­ Theodorico de Freiberg et loanne de Bassolis, nullum admit­ lectus creati per lumen gloriae est essentiale et proprium tunt lumen gloriae ad visionem divinae essentiae, ultra impedimentum cur in statu viae non videatur divina incompatibilitatem cum definitione Ecclesiae contra Be- essentia. Et hoc impedimentum vocat S. Thomas per modum guardos et Beguinas, falsis nituntur principiis. Nam Hugo simplicis negationis et non solum per modum contrarietatis; a S. Victore, reducens contemplationem viae et patriae ad nam «sicut rusticus impeditur ab actu geometricandi ex hoc notitiam amorosam seu mysticam ex caritate, putavit cogni­ quod habitum geometriae non habet, ita etiam Adam ab actu tionem viae et patriae, sicut et ipsam caritatem, non differre visionis Dei impediebatur quia nondum [eius] intellectus erat essentialiter, sed solum gradualiter. ad hunc actum per habitum gloriae sublevatus» 12. «Et ideo, Hoc autem falsum est, quia quae differunt sicut esse et omni velamine remoto, nondum oportet quod intellectus non esse differunt essentialiter. Atqui cognitio Dei in via Deum per essentiam videat si lumine gloriae non illustretur: et in patria differunt sicut esse et non esse, quia differunt ipsa enim carentia gloriae, erit divinae visionis impedimentum»3. sicut videre et non videre ipsam divinam essentiam5. Ergo 266. Durandus autem petit principium quando dicit differunt essentialiter et non solum gradualiter. Et propter quod, sublato omni impedimento ex parte medii obiectivi hoc, ad videndam divinam essentiam, non sufficit intendere creati, sufficit praesentia ipsius divinae essentiae intellectui nostro ut ab eo per seipsam videatur. Duplex est enim prae­ sentia immediata alicuius intelligibilis intellectui: una, mate­ 1 Ferrariensis, O. P., in III Contra Gent., cap. 53, n.° ii. rialis seu in esse entis; alia, formalis seu in esse intelligibilis. 2 Dom. de Soto, Ο. P., in IV Sent., d. 49, 2, 4 circa finem: «certe dk Divina essentia est quidem immediate praesens omni intel­ opus habuit retractione» (ed. cit., p. 914 b). 3 Ioannes a S. Thoma, O. P„ in I, 12, 5, disp. XIV, a. 5, nn. 16-1I lectui creato praesentia materiali seu in esse entis, cum Deus sit immediate praesens per essentiam suam omnibus ed. Solesm., t. II, pp. 239-240. 4 S. Thomas, in Heb., cap. I, lect. 6, ed. cit., p. 308 a. rebus creatis, et tamen constat quod non videtur ab omni 6 «Non igitur visio beati a visione viatoris distinguitur per hoc quod ef perfectius et minus perfecte videre, sed per hoc quod est videre et non videre (De I erit., 18, 1). Hugonem data opera impugnant etiam Alexander Halens(Summa iheol., I P., II libri, n.« 517, ed. cit., t. II, p. 765) et S. Bonaven® (II Sent., d. 23, 2, 3, ed. cit., t. II, p. 544). 1 III Contra Gent., cap. 53» arg· 4· 2 II Sent., d. 23, 2, i ad 5. 3 De Verit., 10, 11 ad 7. 294 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis foraialb Cap. II.—Natura habitus beatifici ex parte medii subiectivi 295 agente per essentiam intelligente in actu, cum nec Proclus, intellectu; et hoc ideo, quia sola praesentia materialis obiecti ad quem provocat, hoc defenderit; tum quia ratio quam non sufficit ad cognitionem, sicut color est materialiter ! adducit ad impugnandam doctrinam S. Thomae de lumine praesens oculo caeco, nec tamen ideo videtur ab eo. Requi­ gloriae, rudis et puerilis est. ritur ergo praesentia immediata formalis seu in esse intelliVerum quidem est quod quidquid recipitur in intellectu, gibilis. Atqui haec formalis praesentia non datur sine est in eo intellectualiter: at inde minime sequitur illud lumine gloriae. reduci ad speciem intelligibilem vel intellectam, idest im ­ Est enim praesentia formalis obiecti in esse intelligibilis pressam vel expressam, ut ipse concludit. Multa enim de quando est coram subiecto potente intelligere, sicut color facto recipiuntur in intellectu possibili ut in subiecto quo, est formaliter praesens oculo quando est coram oculo potente ut ipse actus intelligendi qui immanens est, et lumen fidei videre, ut perbelle explicat S. Augustinus: «quomodo oculus theologicae, et lumen prophetiae, et lumen donorum Spiritus positus in Sole caecus, praesens est illi Sol, sed ipse Soli Sancti intellectualium, quae tamen certissime non sunt species absens est; sic omnis stultus, omnis iniquus, omnis im­ pius, caecus est corde: praesens est Sapientia, sed cum intelligibiles, sed lumina se habentia ex parte ipsius potentiae intellectivae, quam elevant et perficiunt supernaturali vigore. caeco praesens est, oculis eius absens est; non quia ipsa illi Ut praeteream aliud dilemmatis membrum, quod nedum absens est, sed quia ipse ab illa absens est»1. Constat autem gratis adducitur, verum et absolute repugnans est. Nullus intellectum creatum per suas vires naturales non posse Deum videre per essentiam. Ut ergo possit videre, ita ut sit ei enim eorum, qui lumen gloriae creatum admittunt, illud praesens formaliter in esse visibili immediato, necesse est reponunt in ipsa essentia animae sicut in subiecto, multoque ut elevetur aliquo lumine supernaturali proportionato, quod minus S. Thomas. Si namque ita esset, deberet esse habitus entitativus, non operativus (I-II, 50, 2), ac proin ineptus est et appellatur lumen gloriae. Quapropter S. Thomas, praeoccupans sophisma Durandi) omnino ad actum visionis beatificae explicandum. loannes vero de Bassolis, ultra aequivocationem Durandi, illud confutaverat dicens: «quamvis divina essentia sit prae­ sens intellectui nostro, non est tamen ei coniuncta ut forma duplici errore fundatur. Primo, de immediata beatificatione intelligibilis quam intelligere possit, quamdiu lumine gloriae essentiae animae ab essentia Dei, absque ullo actu proprio non perficitur; ipsa enim mens non habet facultatem vi­ beati, sed mere passive se habente; qui error supra exclusus dendi Deum per essentiam antequam praedicto lumine est, ad a. 2 huius quaestionis \ Secundo, de identitate cari­ illustretur: et sic deficit, et videndi facultas, et visibilis tatis et gratiae et gloriae cum Spiritu Sancto, sequens in praesentia»2. Formaliter enim loquendo intelligibile et in­ hoc erroneam positionem Hugonis a S. Victore et Magistri tellectus sunt correlativa, sicut obiectum et potentia; est Sententiarum: qua de causa negat in patria dari habitum enim intelligibile ut tale, id quod potest intelligi: posse caritatis; et hic etiam error est eodem loco impugnatus, cum autem intelligi est correlativum ad intellectum qui potest beatitudinem nostram formalem faceret increatam 2. 267. Et idem dicendum est de explicatione Tauleri, illud intelligere. Petavii, Thomassini, Maignan et Berti, qui vel erroneam Quod rursus addit Theodoricus de Freiberg, omnino gratis asseritur: tum quia falsum est omnes probatos philo-1 illam positionem, incompatibilem cum doctrina Concilii Trisophos ante ipsum, suam tenere sententiam de intellectu 1 S. Augustinus, Tractatus I in loannem, n.° 19, ML. 35, 1.388 * De Verit., 10, ii ad 11. 1 Supra, n.° 56. 1 Supra, n.° 28. Op ij,—Natura habitus beatifici ex parte medii subiectivi 296 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis 297 dentini ζ restaurarunt; vel insuper leges appropriationis divi­ § Π narum personarum converterunt in proprietates 12. I ·?;, Ceterum, per lumen mere obiectivum et increatum non DE ESSENTIA LUMINIS GLORIAE elevatur ut sic potentia intellectiva creati intellectus, sed necesse est ponere lumen creatum interius roborans et 269. Ut patet ex modo dictis, lumen gloriae potest esse elevans vim eius intellectivam, eo fere modo quo de gratia I duplex: unum proprium patriae seu comprehensorum; aliud, docet Concilium Tridentinum 3. Unde S. Thomas, horum aequi vocationem quasi praevi­ miraculose collatum quibusdam viatoribus, ideoque approdens, eos per anticipationem confutavit, scribens: «lumen Dei priatum statui viae utpote cum eo compatibile. Quando ergo quandoque dicitur ipse Deus, quandoque vero aliud lumen inquirimus naturam vel essentiam luminis gloriae, quaestio derivatum ab ipso, secundum illud Psalmi 35, 10: in lumine revera est duplex: prima, de natura luminis gloriae quod est tuo videbimus lumen. Hic autem accipitur pro lumine derivato in patria; secunda, de natura luminis gloriae quod miraculose a Deo»4. confertur quibusdam viatoribus dum adhuc in hac vita degunt. 268. Illi denique nominales qui, cum Mayr et Marsilio, 270. conclusio prima: Lumen gloriae, quod in patria ponunt lumen gloriae creatum disponens intellectum ad communicatur omnibus comprehensoribus, est habitus operativus recipiendam ipsam visionem increatam Dei nobis communi­ intellectualis theologicus. catam, errant tum circa naturam beatitudinis formalis hominis S. Thomas expresse docuit illud esse habitum in Scripto quam dicunt increatam, tum circa naturam luminis gloriae super Sententiis Petri Lombardi. In I Sent, ait: «Ibi autem quod ut dispositionem mere passivam concipiunt, contra [in patria] statim sine difficultate occurret in illo divino lusana principia Theologiae et Philosophiae. Unde Dominicus mine quidquid quaeretur; unde etiam homines intelligent de Soto eos deridet dicens, quod «ut sunt metaphysicae intellectu deiformi, sicut et angeli» \ scientiae parum amici, ita neque in huiusmodi speculatio­ In II Sent.: «Adam ab actu visionis Dei impediabatur, nibus multum insudant» 5. quia nondum [eius] intellectus erat ad actum per habitum Quae cum ita sint, non videntur exaggerata verba Molinae gloriae sublevatus»2. dicentis quod «opinio S. Thomae consonantior est definitioni In III Sent, quaerit utrum anima Christi cognoverit Ecclesiae, quam supra attulimus, estque valde probabile eo Verbum mediante aliquo habitu, et respondet negando ha­ in loco Patres Concilii eam definire voluisse; quare temera­ bitum «quantum ad speciem, quae sit similitudo [obiectiva] rium ac periculosum iudico, post definitionem illam Eccle­ cogniti»), sed affirmando ipsum quantum ad lumen intel­ siae, discedere a sententia D. Thomae, quae merito commu­ lectuale 3; et in hoc sensu concludit: «ergo [in Christo fuit] nis est hodie inter omnes Doctores»6. habitus gloriae...; ergo anima Christi aliquo habitu cognoscit Verbum»4; «ergo [videt Deum] mediante aliquo habitu» 5. 1 Concilium Tridentinum, Denz., nn. 799-800; 820-821. In IV Sent, asserit quod «dotes dicuntur habitus» et 2 Vide nervosam Thomassini confutationem apud Franzelin, S. J., Tractatus de Deo Unoz, thes. 16, pp. 209-211, Romae, 1876. 3 Concilium Tridentinum, Denz., nn. 796-800. 4 Quodlib. I, 1, i ad 2. Dom. de Soto, O. P., in IV Sent., d. 2, 4, § In introitu quaestionis huius, ed. cit., p. 912 a. L. Molina, S. J., in 1,12, 5, disp. I, § Secunda propositio, ed. Lugduni, 1622, p. 108 a. 1 * 3 4 4 I Sent., d. 1, 4, 2 ad 2. II Sent., 23, 2, 1 ad 5. III Sent., d. 14, Qla· 3 c> ed- C1L> nn* 48‘5°· III Sent., d. 14, loc. cit., arg. 1 sed contra, n 19. III Sent., d. 14, ibid., arg. 2 sed contra, n. 20. 298 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis quod «visio» quandoque summitur «habitualiter, idest pro habitu a quo talis operatio [beatifica] elicitur, idest pro ipsa gloriae claritate qua anima divinitus illustratur a Deum videndum»x. «Sic ergo ad delect ab ilitatem visionis ex parte sui requiritur habitus qui visionem eliciat, et sic est una dos, quae dicitur ab omnibus visio» 1 2. In Quaestionibus Disputatis de Ventate. «Lumen gloriae.., menti infunditur uno modo per modum formae connatural^ factae et permanentis, et sic facit mentem simpliciter beatam, et hoc modo infunditur beatis in patria»3; et tunc est dos gloriae seu habitus gloriae 4. Postea vero inquirit utrum anima Christi videat Acerbum per aliquem habitum, et respondet dicendo «quod anima Christi in cognitione qua Verbum videbat, indiguit habitu, quod est lumen [gloriae], non ut per quod fieret aliquid intelligibile actu sicut est in nobis lumen intellectus agentis, sed ut per quod elevaretur in id quod est supra se»5; «et ideo illud quod superadditum est animae Christi, oportet ibi ponere per modum habitus» 6: unde et lumen illud «in Christo fuit ut habitus ipsam animam Christi beatificans a principio suae creationis»7. In II Epist. ad Corinthios. «Lumen gloriae... menti in­ funditur uno modo per modum formae connaturalis factae et permanentis, et sic facit mentem simpliciter beatam; et hoc modo infunditur beatis in patria, et ideo dicuntur comprehensores et, ut ita dicam, visores»8. In Summa Theologica. «Lumen creatum est necessarium ad videndum Dei essentiam; non quod per hoc lumen Dei essentia intelligibilis fiat, quia secundum se intelligibilis est, sed ad hoc quod intellectus fiat potens ad intelligendum, IV Sent., d. 49, 4, 2 c et ad 3. IV Sent., d. 49, 4, 5, qla. 1 c. De Verit., 13, 2 c. De Vent., 13, 2 c et ad 5. De Verit., 20, 2 c in fine. De Verit., 20, 2 c circa medium. De Vent., loc. cit., paulo post medietatem. 8 In II Cor., cap. 12, lect. 1, ed. cit., p. 506 a. 1 a 3 4 5 0 Cap. II,—Natura habitus beatifici ex parte μ aS Il SUBIECTIVI 299 per modum quo potentia fit potentior ad operandum per habitum» E «Videtur autem [Deus per essentiam] a beatis in patria, in quibus huiusmodi lumen inest per modum cuiusdam formae permanentis et perfectae, secundum illud Psalmi 35, 10: in lumine tuo videbimus lumen»12; «habitus autem est forma permanens»3. Et paulo post: «lumen gloriae... participari potest uno modo per modum formae immanentis, et sic beatos facit sanctos in patria»4, qui sunt beati habitualiter et non secundum merum actum, ut Paulus in raptu 5. Denique: «unio nostra ad Deum, inquit, est per operationem, in quantum scilicet eum cognoscimus et amamus; et ideo talis unio est per gratiam habitualem, in quantum ope­ ratio perfecta procedit ab habitu» 6. Et docet quod anima Christi perfectius videt quam quae­ libet aha creatura, quia plenius recepit influentiam divini luminis, hoc est, perfectius participat habitum luminis gloriae, ex quo pendet perfectio cognitionis Dei ex parte cognos­ centis 7. Pariter S. Bonaventura docet quod anima Christi videt Verbum «per aliquam influentiam, quae ipsam animam co­ gnoscentem faciat Deo similem ac deiformem, et ita per aliquem habitum ipsam animam informantem, qui quidem habitus non potest esse nisi aliquid creatum» 8. 271. Probatur ergo conclusio, primo, ex omnibus hucusque dictis. Demonstratum est enim beatitudinem formalem esse operationem elicitam ab intellectu elevato et roborato aliquo 1 1,12,5 ad i. 2 II-II, 171, 2 c. 3 II-II, 171, 2 c. S. Doctor ibi quaerit utrum prophetia sit habitus: negat autem lumen propheticum esse habitum, sed affirmat lumen gloriae habitum esse. 4 II-II, 175, 3 ad 2. s II-II, 175, 3 ad 3. 8 III, 6, 6 ad i. Cf. 7, i ad 2. 7 III, 10, 4 c et ad 1. i c, ed. cit., t. III, p. 297 a. I S. Bonaventura, in III Sent., d. I4> 300 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis habitu supernaturali proprio status patriae, qui non potest esse nisi lumen gloriae, «quia solum lumen gloriae est qualitas propria coelestis patriae: reliquae namque qualitates supernaturales aut sunt viae, ut fides; aut sunt communes viae et patriae, ut caritas» \ Si enim beatitudo formalis naturalis est operatio intellectus speculativi roborati habitu intellec­ tuali, a fortiori beatitudo formalis supernaturalis, quae infi­ nite perfectior est in se et nostrae naturali potentiae difficilior. Unde S. Thomas absolute pronuntiat: «oportet quod actus ille in quo felicitas consistit, ab habitu aliquo progrediatur»1 2. Ostensum est etiam huiusmodi habitum non posse consistere in aliqua specie intelligibili vel specierum collectione, quia «non est possibile quod intellectus creatus elevari possit ad videndum Deum in seipso per suam essentiam una specie creata vel etiam pluribus» 3. Probatum est quoque talem habi­ tum necessario consistere in solo lumine intellectuali se ha­ bente ex parte huiusmodi potentiae intellectivae. Atqui in patria lumen istud beatis confertur modo connatural! et lege status beatitudinis, dum in via quibusdam tantum confertur ex privilegio et miraculose 4. Aut ergo lumen gloriae nusquam est habitus —et sic beatitudo supernaturalis non esset ex habitu—, aut necessario et maxime debet esse habitus prout est in patria. 272. Secundo probatur directe tum argumento proprio tum argumento analogico. Argumentum proprium (a definitione habitus operativi ad definitum). Habitus operativus, secundum proprietatem sui nominis, significat qualitatem quandam quae est principium [elicitivum] actus, informantem et perficientem potentiam»5 operativam, ut prompte, faciliter, firmiter et delectabiliter 1 Caietanus, O. P., in III, 10, 4, n.° 5. * De Verit.y 20, 2 ad 2. 3 Compendium theol., II P., cap. 9, § Hoc etiam manifeste apparet, ed. Vi­ ves, t. XXVII, p. 124 a in fine. 4 Supra, nn. 263-264. » II Sent.y d. 24,1, 1 c. Cf. I Sent., d. 3, 5 ad 5: ad 4, ed. cit., p. 270 a in fine, b ini­ tio. Cf. etiam in I, 88, 3, ad 3 arg. in contrarium, ed. Venedis, 159b coi. 1.657. 4 Caietanus, O. P., in II-II, I71» 2» η·° 8· 5 De Verit., 13, 2. 4 Malach., 4, 2. 7 I Cor., 15, 41· 8 Caietanus, Ο. P., in I, 12, 2, n.° 12. S 302 II p. Q. π. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formale Deum ex parte nostra, secundum illud: «similes ei erimus, quoniam videbimus eum sicuti est»1. Unde sicut naturale est stellis lucere, licet dependenter ab influxu Solis; et fulgere corpori glorioso, quamvis dependenter a gloria animae1 2: ita beatis habentibus lumen gloriae ut dotem et quasi conna­ turale, naturale est visionem divinae essentiae elicere. «Illu­ minatus [si]quidem illo, naturalissime videt Deum, adeo ut impossibile sit non videre illum, stante lumine»3. Ac vere, visio beatifica in coelo semper est in promptu, cum sit semper in actu secundo; et facilis, quia sine ullo labore vel impedimento; et firma seu constans et uniformis, quia continuata exsistit et continuabitur usque ad finale indicium et ex tunc usque in sempiternum absque ulla intercissione seu evacuatione 4 et absque ulla remissione; et de­ lectabilissima, secundum illud: «adimplebis me laetitia aim vultu tuo» 5, «satiabor cum apparuerit gloria tua»6. Unde S. Augus­ tinus egregie scribit: «exardesce amore atque desiderio sem­ piternae vitae sanctorum, ubi nec operosa erit actio nec requies desidiosa; laus erit Dei sine fastidio, sine defectu; nullum in anima taedium, nullus labor in corpore; nulla indigentia, nec tua cui subveniri desideres, nec proximi cui subvenire fes­ tines: omnes deliciae, Deus erit; et satietas sanctae civitatis in illo et de illo sapienter beateque viventis»7. Evidenter ergo lumen gloriae, prout est in patria comprehensoribus collatum, est habitus. 273. Argumentum analogicum (ex proportionalitate lu­ minis gloriae ad statum gloriae cum lumine gratiae in via et lumine naturae ad statum naturae). Est enim triplex lumen intellectuale a Deo collatum creaturae intellectuali, nempe lumen naturae a Deo creante, lumen gratiae a Deo 1 1 Ioan., 3, 2. 2 III, 45, 2. 8 Caietanus, in I, 12, 5, n.° 9, ad 2 Scoti. Benedictus XII, Constitutio dogmat. tldenedictus Deus$, Denz., n ° <20 6 Psalm. 15, ii. 8 Psalm. 16, 15. S. Augustinus, De cathechizandis rudibus, cap. 25, n.° 47, ML. 40, 34^ ? 3 * Cap. II.—Natura habitus beatifici ex parte medii subiectivi 303 sanctificante et lumen gloriae a Deo beatificante 1, intelligendo per lumen intellectuale ‘vigorem intellectus ad intelligendum2: et inter ista tria lumina datur proportio quaedam, sicut et inter naturam, gratiam et gloriam, cum gloria per­ ficiat gratiam sicut gratia naturam. Unde argumentum sic proponi potest: Ita se habet lumen gloriae ad statum gloriae sicut se habet lumen gratiae ad statum gratiae et lumen naturae ad statum naturae. Atqui lumen intellectuale naturae se habet ad statum naturae per modum qualitatis permanentis; et si­ militer lumen gratiae ad statum gratiae. Ergo et lumen gloriae se habet ad statum gloriae per modum qualitatis per­ manentis et connaturalis effectae, quod significamus nomine habitus. Ergo lumen gloriae, prout est in comprehensoribus in statu gloriae, est habitus. Maior constat ex eo, quod haec tria lumina intellectualia subiectiva conferuntur creaturae rationali a Deo secundum ordinem suae Sapientiae et Providentiae, ut per ea perfec­ tionem suam consequatur creatura secundum statum suum. Est autem proprium divinae Providentiae non destruere naturam et conditiones eius, sed potius eas perficere secun­ dum modum suum, sese eis attemperando. Minor est clara. Nam lumen intellectuale naturae potest esse duplex: unum innatum seu concreatum cum ipsa anima vel forma intellectiva, nempe ipsa naturalis potentia intellec­ tiva, quae certe est qualitas permanens et connaturalis naturae 1 1,106, i ob. 2 cum resp. ’ Quod ita explicat et iustificat S. Thomas ex analogia ad lumen corporale: de lumine intellectuali oportet nos loqui ad similitudinem luminis corporalis [nam et hoc verbum, lumen, primo dictum est de lumine corporali, et postmodum extensum est analogice ad ordinem intellectualem, cum naturalem tum supematuralem]; lumen autem corporale est medium quo videmus, et servit nostro visui in duobus: uno modo, in hoc quod per ipsum fit nobis visibile actu quod erat in potentia visibile [= lumen obiectivum] ; alio modo, in hoc quod visus ipse confortatur ad videndum ex luminis natura [= lumen subiectivum], unde et oportet esse lumen in compositione organi. Unde et lumen intellectuale potest dici [vel] ipse vigor intellectus ad intelligendum [= lumen subiectivum], vel etiam id quo aliquid fit nobis notum [= lumen obiectivum]* (De Verit., 9, 1). 304 Π P. Q. Π. Sect. III.—De ultima differently beatitudinis formalis intellectuali; aliud acquisitum propriis actibus ad promptius et facilius et fortius operationes intellectuales exercendas, scilicet habitus intellectuales. Lumen autem intellectuale gratiae, nempe lumen fidei et donorum Spiritus Sancti intellectualium, quae simul cum ipsa gratia infunduntur a Deo in iustificatione1, non potest esse ipsa naturalis potentia intellectiva, cum sit essentialiter supernaturale, sed habitus, cum subiecto permanente? inhae­ reat et distinguatur tum ab actibus praetereuntibus tum etiam ab illuminatione gratiae actualis excitantis et adiuvantis ut impius disponatur ad iustificationem 2. Quod si Deus creaturam intellectualem in statu naturae instruxit lumine intellectuali permanenti naturali ad verum naturale intelligendum, a fortiori eam instruere debebat in statu gratiae lumine habituali permanenti supernatural! ad verum supernaturale credendum vel intelligendum; et multa magis adhuc in statu gloriae ad ipsam divinam essentiam semper et ininterrupte videndam. Non enim est conveniens quod providentia supernaturalis in summo, ut est provi­ dentia Dei beatificantis, minus provideat beatis quam iustificatis, et quam naturalis providentia hominibus in statu naturae consideratis. Propter quod S. Thomas iure dixit: «non est conveniens quod Deus minus provideat his quos diligit ad supernaturale bonum quam creaturis quas diligit ad bonum naturale» 3. «Igitur—concludit Dominicus de Soto—cum [Deus] res naturales suis potentiis et virtutibus instruxit, et respectu supernaturalium nos etiam habitibus infusis donaverit, quibus debitas valeamus actiones exercere, cur negandum est, cum intellectus naturaliter Deum videre nequeat, lumine aliquo et virtute supematurali ad id muneris divinitus perfici»4, et quidem per modum habitus? Certe, nullibi maior necessitas alicuius habitus invenitur 1 1 8 4 Concilium Tridentinum, Denz., nn. 8oo, 821. Concilium Tr: ntinum, Denz., nn. 797-798; 804, 809. I-II, no, 2. Dom. de Soto, O. P., in IV Sent., d. 49, 2, 4, ed. dt., p. 9t3 b Cap. ii,—Natura habitus beatifici ex parte medii subjectivi 305 quam luminis gloriae in patria. Nullibi naturalis potentia intellectus est magis radicaliter impotens secundum pro­ prias vires naturales ad operationem suam exercendam; nul­ libi actus exercendus perfectior est quoad substantiam et omnes modos suos quam visio beatifica in patria; nullibi est (magis continue et perseveranter operandum, cum ibi actus visionis semper idem specie et numero in aeternum manebit; nullibi intellectus videntis erit magis perfectus quam in I patria. Atqui habitus requiritur ad sublevandam imbe­ cillitatem potentiae, et ad bene et perfecte operandum, et ad perseverandum in operatione perfecta, ac denique ipotentia perfectior est quando recipit aliquid per modum habitus, quam si recipit per modum passionis solum»*1. Aut ergo nullibi est admittendus habitus; aut si alicubi, ante i omnia ponendus est in patria ad visionem beatificam eli­ dendam. Denique, si in ipsa patria ponitur habitus caritatis in voluntate ad diligendum Deum, cur negandus est habitus in intellectu ad eundem videndum, cum non minoris periectionis sit visio quam dilectio et non minoris indigentiae I ut elevetur et perficiatur habitu supernatural! sit intellectus quam voluntas? Ceterum, negare lumen gloriae in patria esse habitum, est aequivalenter asserere Deum beatis per totam aeternita­ tem infundere illuminationes gloriosas transitorias et suc­ cessivas: quod quidem ex una parte contradicit unitati ininterruptae visionis beatificae, quia oporteret tot numero vi­ siones ponere quot illustrationes actuales; et ex alia, contra­ dicit modo agendi divinae providentiae quae disponit omnia suaviter2 et non abundat superfluis sicut non deficit in necessariis: eo vel magis quod minus perfecte et expedite fieret talis visio per infinitas illustrationes actuales quam per unum habitum infusum luminis gloriae. «Quis enim imaginabitur, ait Pesch, Deum in intellectu beatorum novas et novas sine fine entitates producere, quarum quaelibet, 1 De Verit., 20, 2 c. 1 Sap., 8, i. 20.—De Hominis**** 306 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis Cap. II—Natura habitus beatifici ex parte medii subiectivi 307 I statim ut exsistere coepit, in nihilum abit?» \ Nullum ergo habitus proprius statui gloriae, nullus est habitus operativus dubium esse potest quin lumen gloriae, prout est in patria, nobilior. sit habitus. Praeterea, ille habitus operativus est perfectior qui no­ Et quidem est habitus intellectualis, quia non solum perficit biliorem actum habet, etiam supposita identitate obiecti intellectum quantum ad obiectum suum, quod est ipsa Veritas proprii. Constat autem lumen gloriae perfectiorem actum Prima, sicut fides theologica; sed etiam quantum ad modum habere circa ipsum Deum quam ceterae virtutes theologicae, actus sui, quia facit eum intrinsece et intuitive videre ipsam ne excepta caritate; quia proprius actus luminis gloriae Primam Veritatem per seipsam, quod quidem non obtinet $ visio facialis et intuitiva Dei, quae est ipsa beatitudo habitus fidei. Unde fides theologica est habitus intellectus, formalis consummata. Atqui nullus actus est perfectior actu at non habitus intellectualis intellectualis 2: n·0 3· 2 Caietanus, in III, io> 4> n·0 5· 310 II P. Q. IL Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formais Cap. IL—Natura habitus beatifici ex parte medii subiectivi 311 dicitur lumen datum viatori dari per modum transeuntis; via et in patria, licet in statu imperfectiori in via quam in patria. Et alio in loco: «claritas illa quam Christus in non quia ex specie sua permanentiam non exigat» \ Consequenter, isti negant visionem facialem Dei in pa­ transfiguratione assumpsit fuit claritas gloriae quantum ad tria diferre specie a visione faciali ex privilegio concessa essentiam, non tamen quantum ad modum essendi» 1. Quod quidem necesse habebat dicere, ex quo statui dif­ quibusdam in via. 277. Quid S. Thomas ipse de hac re cogitaverit, non ita ferentiam inter lumen gloriae in patria et lumen gloriae in via consistere in hoc quod in patria confertur comprehenfacile determinari potest. In primis certum est apud S. Thomam quod lumen gloriae, soribus normaliter et quasi ex iure communi, dum in via viatoribus quibusdam miraculose collatum, non habet station confertur quibusdam miraculose et quasi ex privilegio: dif­ seu modum habitus, quia non facit eos beatos simpliciter seu ferunt ergo sicut effectus divinus miraculosus et effectus per modum status, sed solum secundum quid seu per mo- divinus non miraculosus. Atqui effectus miraculosus non dum actus 12; et hoc ideo, quia non infunditur eis per modum differt ab effectu non-miraculoso secundum essentiam vel formae permanentis et quasi connaturalis factae, sed sicut substantiam, sed solum secundum modum quo iit; nam quaedam passio transiens 3, hoc est, non ut habitus sed ut ^sanitas quae a Deo miraculose perficitur est eiusdem speciei actus 4: unde et visio illa fit «raptim, per modum passionis; cum sanitate quam facit natura» 2, unde «oculum caeci nati non autem permanenter, per modum beatitudinis»5. [Ioan., IX, per totum] Deus fecit ad eumdem actum ad quem Secundo, certum est etiam apud ipsum quod visio illi formantur alii oculi secundum naturam, et ideo fuit eiusdem raptim habita a quibusdam viatoribus est eiusdem natwoi speciei»3. Ergo etiam eiusdem speciei sunt lumen gloriae vel essentiae ac visio permanenter elicita in patria a compti- miraculose collatum in via quibusdam puris viatoribus et hensoribus. Nam, ut supra vidimus, ita se habet iuxta S. Tho­ lumen Igoriae comprehensorum in patria, et ad eumdem actum mam lumen gloriae puris viatoribus miraculose collatum per es primo ordinantur, nempe ad visionem Dei per ad lumen gloriae comprehensorum, sicut claritas corpori essentiam. Christi transfigurati ad claritatem corporis Christi resus­ 278. An vero secundum S. Thomam dicendum sit lumen citari et glorificari et aliorum corporum glorificatorum. Atqui gloriae quibusdam viatoribus collatum esse verum habitum iuxta eundem S. Doctorem, claritas corporis Christi trans­ quantum ad essentiam cum modo tamen seu statu dispo­ figurati erat eiusdem essentiae vel naturae ac claritas corpori sitionis, ut dicebant Caietanus et loannes a S. Thoma, non Christi glorificati. Ita enim scribit: «fuit tamen ille fulgo: constat; quin potius S. Doctor contrarium innuere videtur. eiusdem generis cum fulgore corporum glorificatorum, nat Nam in Quaestionibus Disputatis De Veritate notat «quod tamen ita perfectus, sicut caritas viae assimilatur carittt hoc fuit ex ipsa conditione luminis mentem illustrantis, quod patriae»6, quae certe est eiusdem speciei vel essentiae it risio illa in Paulo non permansit» 4; ergo videtur quod lumen illud ex ipsa sua conditione seu natura fuit transiens seu non permanens, et ideo ex ipsa sua essentia non fuit habitus. 1 Ioannes a S. Thoma, O. P., in I, 12, 5, disp. XIV, a. 5, n.° 25, ed. Et in ipsa Summa Theologica affirmat de raptu Pauli quod Solesm., t. II, p. 242. IV Sent., d. 49, 2, 7 c et ad 4; De Verit., 10, 11. De Verit., 13, 2; In II Cor., cap. 12, lect. 1, cd. cit., p. 506; Π-Π, I7b 2; 175, 3 ad 2. ‘ De Verit., 13, 2 ad 5; II-II, 175, 3 ad 3 • II-II, 174, 5 ad I. • III Sent., d. 16, 2, 2 c, ed. cit., n.° 62. 2 1 1 ’ 4 111,44,2. , Quaest. disp. De Virtutibus in communi, 10 ad 7. I-II, 63, 4 ad 3. De Verit., 13, 2 ad 7. 312 IIP. Q. Π. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis «aliquo modo ad prophetiam pertinet» 1; unde sequi videtur quod lumen gloriae collatum Apostolo aliquo modo ad lu­ men propheticum pertinebat, ac si diceremus quod pertinebat reductive ad lumen propheticum. Ac revera S. Doctor eadem formula describit lumen propheticum et lumen gloriae col­ latum Paulo: «lumen propheticum non inest intellectui pro­ phetae per modum formae permanentis», sed «per modum cuiusdam passionis vel impressionis transeuntis»12: «lumen glo­ riae... dupliciter participari potest: uno modo, per modum formae immanentis, et sic beatos facit sanctos in patria; alio modo per modum cuiusdam passionis transeuntis, sicut dictum est de lumine prophetiae, et hoc modo lumen illud fuit in Paulo quando raptus fuit» 3. Atqui iuxta S. Thomam, lumen pro­ pheticum non est habitus secundum essentiam vel substan­ tiam suam 4. Ergo eodem iure dicendum videtur quod lumen gloriae Apostolo collatum et ab eodem S. Doctore aequiparatum lumini prophetico, non sit essentialiter habitus, sed mera dispositio vel passio transiens. Caietanus videtur hanc difficultatem praevidisse, et eam solvit hisce verbis: «modus essendi permanenter vel trans­ eundo, si sit per accidens, non variat speciem formae; si sit per se..., arguit diversitatem specificam formarum». Itaque «lumen propheticum specie distinguitur a lumine gloriae, quamvis per accidens lumen gloriae quandoque propheti­ cum dicatur, quando scilicet per accidens est per modum transeuntis, ut de Moyse dicitur. Sed relinquendo ea quae sunt per accidens, lumen propheticum specie distinguitur a lumine gloriae: est enim ex sua natura forma habens modum passionis; lumen autem gloriae ex sua natura habet mo­ dum formae permanentis. Unde, si Deus conservaret lumen propheticum in aliquo, nonnisi per accidens permaneret, habens secundum se naturam transeuntis»5. 1 * ’ 4 6 175, 3 ad 2 in fine. 171, 2 c. 174, 3 ad 2. 171, 2. Caietanus, Ο. P., in II-II, 171, 2, n.° 4 II-II, II-II, II-II, II-II, Cap, n.—Natura habitus beatifici ex parte medii subiectivi 313 279. Haec tamen responsio, licet bona sit, supposito d lumen gloriae quibusdam viatoribus collatum sit verus ntus quantum ad essentiam suam, difficultatem exegeticam tuum, qui hanc doctrinam non supponunt vel saltem non praeseferunt, non videtur attigisse. Magis ad rem esset alia distinctione uti. Lumen prophe­ ticum et lumen gloriae Moysi vel Paulo vel quibuslibet aliis datoribus collatum possunt dupliciter comparari: uno modo, in ratione luminis; alio modo, in ratione entis. Si ergo comparentur formaliter seu reduplicative in ratione Iwms, differunt specie inter se, quia proprium obiectum formale et proprium actum specifice distincta habent: nam obiectum formale luminis gloriae est ipsemet Deus prout est in se, dum obiectum formale luminis prophetici est Deus prout in specie vel similitudine obiectiva creata repraesen­ tatur similiter, proprius actus luminis tam gloriae in patria quam in via est visio facialis et intuitiva ipsius divinae essentia, dum e contra proprius actus luminis prophetici sunt veritates supernaturales ad Deum pertinentes quin ipsa divina essentia in seipsa videatur2: alioquin, quicumque habent lumen propheticum viderent Deum per essentiam, quod patet esse falsum. Si vero comparentur materialiter seu specificative in ratione entis sive modi essendi, tunc conveniunt inter se, quia utrumque lumen participatur ab homine viatore per modum cuiusdam passionis transeuntis, atque ideo habent eundem modum essendi in intellectu possibili prophetae vel videntis: unde sub hoc materiali respectu, sunt eiusdem speciei. Qua de causa, S. Thomas, postquam dixit quod lumen gloriae fuit participa­ tum ab Apostolo «per modum cuiusdam passionis transeuntis, sicut dictum est de lumine prophetiae», concludit: «et ideo talis raptus aliquo modo ad prophetiam pertinet» 3, hoc est, non simpliciter et formaliter sub ratione luminis, sed secun­ dum quid et materialiter sub ratione entis seu modi essendi, 1 II-II, 171, 1; 175, 3 c et ad 1. Cf. De Verit., 18, 1 ad 1 et 13-14. 2 II-II, 171 per totum, specialiter a. 2. 3 II-II, 175, 3 ad 2· 314 II P. Q. Π. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formali sub quo respectu eodem modo iudicandum est de lumine gloriae sicut de lumine prophetico. Et quia lumen gloriae est elicitivum visionis beatificae sub formali ratione luminis, non sub materiali ratione entis seu modi essendi, eiusdem omnino speciei est visio divinae essentiae elicita a lumine gloriae comprehensorum et via­ torum quorumdam, quia et lumen gloriae, sub ratione formali luminis, est eiusdem speciei in utrisque, licet specie differant materialiter sub ratione materiali entis seu modi essendi, cum in patria sit habitus, dum in via est passio seu impressio quaedam transiens. Sicut ergo convenientia materialis sive in ratione entis luminis gloriae in via et luminis prophetici non facit identitatem essentialem seu specificam utriusque luminis, quia essentia sive species desumitur ex forma vel , ex formali consideratione; ita differentia materialis seu in ratione entis inter lumen gloriae in patria et lumen gloriae in via non facit differentiam essentialem sive specificam inter ea, quia differentia specifica sive essentialis sumitur ex forma vel ex formali consideratione, non ex materia vel ex materiali consideratione. Tamen, quia duratio sequitur immediate ad esse, nam «duratio omnis attenditur secundum quod aliquod est in actu, tamdiu enim res durare dicitur quamdiu est in actu» \ duratio ipsius visionis beatificae desumitur ex esse seu modo essendi luminis gloriae in subiecto, scilicet per modum per­ manentis vel per modum transeuntis, non ex ipsa formali ratione luminis ut sic: exsistentia enim causae non est ratio formalis agendi, sed solum conditio sine qua non omnino necessaria et insupplebilis. Quando ergo S. Thomas dixit «quod hoc fuit ex ipsa conditione luminis mentem illustran­ tis, quod visio illa in Paulo non permansit»2, sed raptim tantum et transeundo fuerit, ipsa conditio non significat essentiam luminis sub ratione formali luminis, sed modum essendi seu potius exsistendi sub ratione materiali entis; quia enim habebat esse per modum passionis transeuntis, visionem 1 I Sent., d. 19, 2, 1 c. 1 De Verit., 13, 2 ad 7. Cap. IL—Natura habitus beatifici ex parte medii subiectivi 315 producebat per modum actus transeuntis tantum. Eo vel magis quod, in terminologia S. Thomae, conditio significat modum essendi permanentem seu immobilem vel transeuntem et facile mutabilem \ Decipitur ergo Marcus Serra quando illud: ex ipsa con­ ditione, intelligit: ex ipsa sua natura vel essentia12; sicut decipiuntur Salmanticenses distinguentes specie visionem divinae essentiae elicitam a lumine gloriae distincto in esse materiali entis secundum quod formaliter non elicit ipsam, per transitum a secundum quid ad simpliciter seu per fallaciam non causae ut causae. Salva igitur reverentia erga tantos viros, mihi videtur quod auctores utriusque sententiae problema non recte po­ suerunt. Cum enim, iuxta S. Thomam, Moyses et Paulus habuerint in via visionem facialem Dei per modum actus tantum, non per modum habitus seu status sicut beati in patria 3, et aliunde requiratur omnino in utroque casu auxi­ lium seu vigor superadditus supernaturalis luminis gloriae 4; —comparatio luminis gloriae viatorum ad lumen gloriae comprehensorum respectu visionis beatificae exercendae, est sicut comparatio auxilii gratiae actualis ad auxilium gratiae habitualis respectu actus supernaturalis exercendi in via, nam et ad omnem actum supernaturalem exercendum in via requiritur omnino auxilium supernaturale gratiae Dei. Unde ita se habet lumen gloriae quod habuerunt Moyses et Paulus in via ad lumen gloriae quod habent beati in patria, sicut se habet gratia actualis ad gratiam habitualem; vel sicut se habebat claritas actualis corporis Christi transfigurati ad habitum sive dotem claritatis corporis Christi resuscitari et glorificari. Atqui nefas est dicere gratiam actualem esse habitum quantum ad essentiam vel substantiam suam, licet cum 1 Cf. imi, 183, i. c 2 Marcus Serra, O. P., in I, 12, 5, dub. 1, § Advertendum tamen, cd. cit., p. 291. 2 De Verit., I3> 2 ad 5; II-II, I75> 3 ad 3· 4 II-II, 175, 3 ad 2. 316 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis modo seu statu dispositionis; secus, quicumque recipit gra­ tiam actualem, esset iustus vel iustificatus quantum ad es­ sentiam vel substantiam iustificationis, licet cum modo seu statu dispositionis: sed gratia actualis, sicut nomine ipso patet, est essentialiter per modum motionis seu impulsus, quae transeunter elevat et applicat intellectum aut voluntatem humanam ad aliquam actum supernaturalem fidei, spei, timoris, poenitentiae, dilectionis Dei et nullo modo est habi­ tus, sed qualitas vialis per modum simplicis dispositionis \ Ergo similiter lumen gloriae in Moyse et Paulo non erat habitus quantum ad essentiam vel substantiam suam, sed illuminatio gloriosa per modum motionis seu impulsus seu fulgurationis, transeunter elevans et applicans eorum intel­ lectum possibilem ad videndam ipsam divinam essentiam raptim et transeunter. Ut quid poneretur qualitas natura sua permanens ad actum fugacem exercendum? Abundaret stiperfluis divina pro­ videntia, cum satis esset illuminatio per modum fulgura­ tionis transeuntis. Sed si dicatur verus habitus secundum speciem et naturam suam, ei connaturaliter deberetur modus seu status habitualis, et nonnisi per exceptionem sive miraculose consisteret cum statu seu modo dispositionis; et sic imperfectio eius esset ex miraculo divino: quo quid absurdius cogitari potest? Neque visio beatifica ab eo producta esset diversae speciei a visione producta in patria, sed unius eiusdemque; sicut actus fidei et spei et timoris et poenitentiae et cuiuscumque vir­ tutis elicitus ex gratia actuali est eiusdem speciei ac actus elicitus ex gratia habituali propriae virtutis infusae, licet quando que unus sit informis et alius sit formatus: at infor­ mitas vel formatio virtutum per se infusarum et actuum eius non mutat speciem actus vel virtutis 1 2. Quae cum ita sint, concludendum est lumen gloriae qui­ busdam viatoribus miraculose collatum, non esse habitum, sed illuminationem per modum passionis seu impressionis trans­ euntis. 1 ’ I-II, no, 2. 11-11,4,4· Cap. II.—Natura habitus beatifici ex parte m; II SUBIECTIVI 317 § HI DE OFFICIIS SEU MUNERIBUS LUMINIS GLORIAE 280. Lumen gloriae, ut paulo supra dicebamus, potest dupliciter considerari: uno modo, formaliter sub ratione lu­ minis; alio modo, materialiter sub ratione entis seu modi essendi. Sicut enim species intelligibilis sive lumen obiectivum potest considerari et formaliter vel secundum esse repraesentativum, et materialiter seu secundum esse entis vel naturae ita lumen subiectivum considerari potest et se­ cundum esse luminis et secundum esse entis. lam vero lumen gloriae consideratum formaliter sub ra­ tione luminis, est unum specie vel essentia apud omnes CTeaturas intellectuales quae illo donantur, nempe in anima Christi et in angelis et in ceteris hominibus, et quidem sive in patria sive in via, si miraculose quibusdam conferatur: at, si consideretur materialiter sub ratione entis seu modi essendi, lumen gloriae in patria et lumen gloriae in via non sunt eiusdem speciei, ut patet ex modo dictis. Consequenter, cum loquimur de officiis seu muneribus vel functionibus luminis gloriae, possumus de eis loqui du­ pliciter: primo, de officiis seu muneribus luminis gloriae sub formali ratione luminis, quo in sensu huiusmodi officia debent esse communia omni lumini gloriae in quocumque subiecto et sub quocumque statu inveniatur; secundo, de functionibus seu officiis luminis gloriae sub ratione materiali entis vel modi essendi, et hoc in sensu functiones huiusmodi non sunt eaedem pro omni lumine gloriae, sed quaedam sunt propriae luminis gloriae in patria, et aliae sunt propriae luminis gloriae in via. 281. Functiones communes utrique lumini gloriae, scilicet patriae et viae, non est difficile determinare. Cum enim lumen gloriae sub formali ratione luminis sit medium sub­ iectivum quo intellectus creatus redditur proxime capax 1 De Verit., 8, 1. 318 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis videndi ipsam divinam essentiam per seipsam, huiusmodi lumen habet necessario et semper ordinem ad tria: primo, ad ipsam divinam essentiam secundum quod est immediate per seipsam quasi forma intelligibilis intellectus creati eam viden­ tis; secundo, ad intellectum creatum, qui divinam essentiam videre debet immediate per seipsam; tertio ad ipsum actum visionis immediatae divinae essentiae. Et secundum hanc triplicem comparationem seu ordinationem, lumen gloriae habet tria munera essentialia. 282. Primum munus, per comparationem ad ipsam di­ vinam essentiam, ut possit uniri immediate intellectui creato ut forma intelligibilis eius, est dispositionis ultimae et adae­ quatae ad talem unionem seu actuationem intelligibilem. Et quidem S. Thomas illud saepisseme recolit in primo loco, quasi munus primordiale \ Ratio autem eius est, quia essentia divina non potest imme­ diate et intuitive videri ab intellectu creato nisi ei uniatur immediate ut forma intelligibilis, quia cognitio resultat ex unione intelligibili obiecti intelligendi et potentiae intelligentis. Atqui divina essentia non unitur immediate ut forma intelligibilis intellectui creato nisi perfecte et adae­ quate disposito disipositione ultima intellectuali ad talem unionem intelligibilem, quae dispositio ultima fit per lumen gloriae. Ergo lumen gloriae munus exercet dispositionis ulti­ mae et adaequatae ad unionem intelligibilem immediatam divinae essentiae cum intellectu creato. Minor, ubi unice stat difficultas, probatur quoad utramque partem. Primo: divina essentia non unitur immediate ut forma intelligibilis intellectui creato nisi perfecte et adaequate disposito dispositione ultima intellectuali ad talem unionem intelligibilem. Forma intelligibilis se habet ad intellectum sicut forma ad materiam, sicut anima ad corpus, sicut actus ad potentiam, sicut perfectivum ad perfectibile: est enim intelligibile forma et actus et perfectio et quasi anima intelligentis ut intelligens est. Atqui forma non unitur materiae nisi dispositae ultima 1 IV Sent., d. 49, 2, 6; De Verit., 8, 3, 12, 11; 20, 2; III Contra Gent., cap. 53> 25 I, 12, 55 Cowp. theol** I P.^ cap. 105. CXp( h,—Natura habitus beatifici ex parte medii subiectivi 319 dispositione; neque anima unitur corpori «nisi quando in corpore sunt dispositiones convenientes ad animam susci­ piendam»1, hoc est, «nisi postquam fuerit organizatum et dispositum» ultima dispositione 12; neque proprius actus uni­ tur propriae potentiae nisi haec sit debite proportionata seu ultime disposita ad actum, «quia proprius actus fit in propria potentia»3; neque perfectivum «coniungitur perfectibili nisi quando perfectibile habet dispositiones quibus efficitur susceptivum talis formae» perfectivae 4. Ergo neque forma seu obiectum intelligibile unitur ut intelligibile intel­ lectui ut intelligatur nisi intellectus sit perfecte et adaequate dispositus ultima dispositione ad talem unionem intelligi­ bilem, ex qua sequatur actualis intellectio. Quod autem dicitur de omni unione intelligibilis cum potentia intelligente, proportionaliter dicendum est in suo ordine de unione intelligibili immediata divinae essentiae cum intellectu creato. Ergo divina essentia non unitur imme­ diate ut forma intelligibilis intellectui creato nisi perfecte et adaequate dispositio ultima dispositione intellectuali ad talem unionem intelligibilem. Secundo: haec ultima dispositio fit per lumen gloriae. Ultima dispositio ad unionem intelligibilem intellectus et obiecti intelligendi est quod obiectum intelligendum sit in­ telligibile in actu, et potentia intellectiva sit ei immediate proportionata in ratione potentiae, hoc est, perfecte potens illud intelligere in actu primo proximo. Iam vero, in casu praesenti, nulla dispositio requiritur ex parte obiecti intel­ ligendi seu videndi, quia divina essentia est per seipsam maxime intelligibilis in actu, cum sit ipsum esse et ipsa sua veritas, ut supra dictum est5. Tota ergo dispositio debet esse ex parte intellectus creati. Constat autem ex dictis ϋ quod 1 ’ ’ 4 s • IV Sent., d. 49, 2, 6 c. De Verit., 8, 3 c. De Verit., 8, 3 c; III Contra Gent., cap. 53, arg- 2 IV Sent., d. 49, 2, 6 c. Supra, nn. 239-248. _ Supra, nn. 156-160, 190-191. 204'221· 254-»»· 320 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis intellectus creatus non est potens videre ipsam divinam essentiam lumine suo naturali, neque lumine supematurali prophetiae, fidei et donorum Spiritus Sancti intellectualium, sed unice per lumen supernaturale consummatum et perfe­ ctissimum, quod est lumen gloriae; unde S. Thomas optime dixit quod «nec gratia gratum faciens [ = fides et dona Spiritus Sancti intellectualia, quae pertinet ad gratiam gratum facientem], nec gratia gratis data [ = prophetia, quae ad gratiam gratis datam pertinet] sufficit ad videndum Deum per essentiam, nisi sit gratia consummata, quae est lumen gloriae» 1. Et lumen gloriae, cum non solum det intellectui potentiam remotam activam ad videndam Dei essentiam, sed etiam ultimam et expeditam, utpote quod essentialiter est habitus operativus vel dispositio operativa perfecta, eo ipso dat intellectui creato ultimam et adaequatam disposi­ tionem ad hoc ut uniatur ipsi divinae essentiae ut propria potentia intellectiva proprio obiecto intelligibili. Unde S. Tho­ mas iure concludit: «Et ideo lumen illud intelligibile, per | quod intellectus creatus fit in ultima dispositione ut coniungatur essentiae divinae ut formae intelligibili, non est naturale, sed supra naturam; et hoc est lumen gloriae, de quo in Psalmo | 35, io, dicitur: in lumine tuo videbimus lumen» 2. Cum ergo lumen gloriae hoc munus exercet, vices gerit causae quasi materialis sezi dispositivae; nam dispositio re­ ducitur ad genus causae materialis. Neque hoc est adeo difficile intellectu, ut quidam theologi dixerunt3; nam haec dispositio ultima ad unionem intellectus creati cum divina essentia ut forma intelligibili, nihil est aliud quam fundamentum immediatum relationis praesentiae intellectus creati ad essentiam divinam in esse intelligentis et divinae essentiae ad intellectum creatum in esse intelli­ gibili; quae relatio est realis ex parte intellectus creati, qui revera ;mmutatur dum per lumen gloriae roboratur, sed ex 2 De Verit., 8, 3 ad io. 2 De Verit., 8, 3 c. 3 Vazquez, S. J., post Scotum et Durandum, in I, 12, 5, disp. XLIII, cap. I et IV, ed. cit., pp. 329-331; 333- Cap. II—Natura habitus beatifici ex parte medii subiectivi 321 parte Dei est rationis tantum, quia divina essentia nullam patitur realem immutationem \ Haec autem relatio praesen­ tiae mutuae intellectus et intelligibilis in quantum huiusmodi, est omnino necessaria ad visionem facialem seu intuitivam, quia sine praesentia unibilium unio ne mente concipi potest. Unde S. Doctor animadvertit quod «quamvis divina essentia sit cuilibet rei praesens [et ideo cuilibet intellectui, ut Prima Cotisa], non tamen est praesens cuilibet intellectui ut forma intelligibilis; quod tunc solum accidit, quando in intellectu est dispositio sufficiens ad hoc quod sit unibilis divinae essentiae ut fonnae intelligibili»2; «ipsa enim mens non habet facul­ tatem videndi Deum per essentiam antequam praedicto lu­ mine illustretur»3; deficiente autem facultate visiva, visibile est absens videnti in quantum visibile 4. Denique, haec mutua praesentia intelligibilis potentiae in­ telligentis et obiecti intelligendi dicitur etiam proportio eorum in esse intelligibili, licet non semper in esse entis; quia «quo­ rum non est proportio, non est possibilis unio, unde non quodlibet cuilibet uniri potest» 5. «Semper autem dispositio ultima ad formam et forma sunt [proportionatae seu] unius ordinis», quantum ac rationem connaturalitatis, «in hoc [sensu] quod si unum est naturale, et reliquum»6, «potentia enim et actus semper accipiuntur in eodem genere» seu ordine 7. Cum ergo lumen gloriae sit ultima dispositio intellectus creati ad eius unionem intelligibilem cum ipsa divina essentia, eo ipso est eiusdem ordinis seu proportionis intelligibilis cum divina essentia, et consequenter intellectum creatum reddit unibilem intelligibiliter ipsi divinae essentiae ut propriae formae intelligibili. 283. Secundum munus luminis gloriae, per comparatio­ nem ad intellectum creatum, est ipsum formaliter reddere 1 2 ’ 4 5 e 7 III Contra Gent., cap. 53, arg. 3. IV Sent., d. 49, 2, 6 ad 4. De Verit., 10, 11 ad II. Supra, n.° 266. III Sent., d. 1, 1, 1 obi. 3 cum resP-J ed’ cit’ nn> 8 et I9> De Verit., 8, 3 c. IV Sent., d. 49, 2, 6 c. 21.—[Te Hominis***· 322 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis Câp n _Natura habitus beatifici ex parte medii subiectivi 323 deiformem, hoc est, Deo similem seu proportionatum intel­ non differunt re, sed solum ratione; per idem enim lumen ligibilité!·., nam «eorum quae habent similitudinem facilis est gloriae informat intellectum creatum, deiformen reddens, et unio»* 11 . Unde S. Doctor expresse dicit quod «secundum hoc faponit ipsum ad unionem intelligibilem cum divina essentia, lumen, efficiuntur [beati] deiformes, idest Deo similes, se­ et dum informat, disponit. Id quod mirum non est, nam idem cundum illud I Ioann., 3, 2: cum apparuerit, similes ei per comparationem ad diversa potest esse actus et potentia, erimus, quoniam videbimus eum sicuti est»2; «per hoc enim forma et dispositio, causa formalis et causa materialis: sicut lumen fit creatura rationalis deiformis»3. habitus est actus et forma respectu potentiae operativae, Lumen siquidem gloriae est essentialiter ex una parte simulque potentia ac subiectum vel quasi materia respectu ordinis divini, quia soli Deo potest esse connaturale; ex alia actus secundi seu operationis; unde per comparationem ad vero, prout intellectui creato communicatur, eum informat nudam potentiam operativam est actus (primus), et per et perficit et elevat et potentem reddit in actu primo proximo comparationem ad operationem, quae est actus ultimus, est videndi intuitive ipsam divinam essentiam. Ergo, per seip- potentia, licet proxima et expedita. sum, informando intellectum creatum, facit eum intelligiQuam simultatem et identitatem realem utriusque mu­ biliter ordinis divini, hoc est, intelligibiliter deiformem. Et neris dilucide expressit S. Bonaventura, scribens: «per me­ dico intelliibgiliter, quia etiam habitus caritatis facit sanctos dium disponens recte et catholice ponitur Deum in patria deiformes affective seu quoad voluntatem, secundum illud esse videndum; quia anima in patria, mediante deiformitate S. Thomae: «in quantum homines per caritatem deiformes et influentia gloriae, disponetur ad hoc quod clarissime possit efficiuntur, sic sunt supra homines, et eorum conversatio in Deum in se videre. Deiformitas enim gloriae sufficiens est coelis est; et sic cum Deo et angelis eius conveniunt, in dispositio ad hoc, quod anima Deum in se possit videre» quantum ad similia se extendunt, secundum quod Dominus 3 ad 6, t. III, p. 305 b. 324 IIP. Q. II. Sect. III.—De ultiaia differentia beatitudinis formalis Cap. II.—Natura habitus beatifici ex parte medii subiectivi 325 interius perscrutanti apparebit lumen gloriae per se requiri sibilem ad cognoscendum» et quod «sufficienter perficit intel­ ad visionem divinae essentiae «in quantum similitudo, non lectum ad videndum divinam essentiam»2, «confortans ipsum ut repraesentandi actum habeat, sed constituendi in esse simili ad videndum Deum»3 eique praebens efficacitatem 4 seu ipsi Deo, quasi eiusdem rationis,■ oportet enim videntem Deum potentiam visivam gloriosam δ. Et ideo intellectus possibilis esse Deum quodammodo divinaeque naturae consortem: con­ elicit actum visionis beatificae ut perfectus et elevatus lumine stitutivum autem intellectus creati in esse divino, est ipsum glo­ foriae. Quod ad fidem catholicam pertinere videtur, ut patet riae lumen» \ Sicut oportet exercentem operationes pro­ ex damnatione beguardorum et beguinarum dicentium quod prias hominis esse hominem: videre autem Deum per essen­ •anima non indiget lumine gloriae ipsam elevante ad Deum tiam, est operatio naturalis propria solius Dei. Fieri ergo ridendum et eo beate fruendum»6. deiformis intelligibiliter non est mera conditio sine qua non 285. Sed difficultas est in determinando partes seu modum ad videndum Deum, sed ratio formalis propria et adaequata. concurrendi utriusque causae. 284. Tertium munus luminis gloriae, per comparationem Sunt qui dicunt intellectum creatum et lumen gloriae ad ipsum actum visionis immediatae divinae essentiae, est concurrere ad actum visionis beatificae ut duas causas par­ efficienter eum producere una cum intellectu possibili creato, tiales coordinatas, sicut duo trahentes navim7, ita ut ab intel­ informato et elevato per ipsum lumen gloriae. lectu procedat vitalitas actus et a lumine gloriae visio di­ Quod quidem munus patet ex omnibus hucusque dictis. vinae essentiae. Probatum est enim beatitudinem hominis formalem, quae At haec minus profunde dicuntur et cum natura luminis in praedicta visione essentialiter consistit, esse actum eli­ gloriae concordari non possunt. citum intellectus possibilis (a. 4 h. q.); demonstratum est Sunt quidem minus profunda, quia videntur confundi etiam paulo supra *I2 lumen gloriae esse habitum operatwim appropriatio cum proprietate. Appropriatur intellectui vita­ in beatis, vel auxilium actuale Dei per modum illuminatioris litas, tum quia intellectus est principium operativum in­ transeuntis in ordine ad merum actum visionis Dei in qui­ trinsecum, quod ad vitalitatem requiritur; tum quia per se busdam viatoribus: est autem de ratione habitus operativi solum operationes vitales exercet, ut patet cum naturaliter esse principium efficiens operationis, et similiter de ratione intelligit: similiter appropriatur visio beatifica lumini gloriae, actualis auxi1 ii per modum excitantis et impellentis seu quia est habitus proprius status beatifici. Revera tamen vita­ moventis active. Unde S. Thomas ait quod habitus ope- litas est de ratione illius visionis, quae ideo appellatur vita rativus est «aliquid potentiae superadditum, quo perficitur aeterna; et visio Dei est de ratione illius vitalitatis, quia secus ad suam operationem» 3. non esset vita aeterna seu beatifica. Non ergo sunt concipienAttamen intellectus possibilis est naturaliter incapax talis operationis; fit autem capax et potens per informationem et 1 III Sent., d. 14, 1, 1, qla. 3 c. elevationem luminis gloriae. Qua de causa S. Doctor notat 1 Ouodl. VIII, i, i c. quod munus luminis gloriae est «perficere intellectum pos­ 3 1,12, 5 ad 2. Caietanus, in I, 12, 2, n.° 12. Vide etiam eundem Caietanum, in I Ioan., 3, 2, ed. cit., t. V, p. 394 a. 2 Supra, nn. 269-279. 3 De Verit., 20, 2. 4 1,12, 2 c. 5 1,12, 6 ad 3. 8 Denz., n.° 475. 7 Ita, ut videtur, Molina, S. J., in I, 12, 5, disp. I, § Quod si obiicias, ed. cit., p. no a; et ad 1 arg. Durandi, p. no b; VAzquez, S. J., in I, 12, 5, disp. 43, cap. 4, ed. cit., pp. 333"3355 Arrùbal, S. J., in I, 12, 5, disp. 19, cap. 5-6. Qua theoria usi solent molinistae ad explicandum concursum Dei cum causa creata tam in ordine naturae quam in ordine gratiae. 326 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis dae vitalitas ut visio et duae res vel ut duae partes unius rei totalis, sed ut una eademque res per se una et indivisibilis, ita ut vitalitas intellectionis sit beatifica seu visiva Dei et visio Dei sit vitalitas intellectionis; «nam etiam in ratione vitalitatis elevatur vita illa, ut ipse intellectus vivat vita aeterna et non naturali» \ Ergo necesse est quod ab intellectu procedat vitalitas et visio, et similiter a lumine gloriae. 286. Haec etiam explicatio est incompatibilis cum natura luminis gloriae. Lumen enim gloriae, sicut et alii habitus supematurales quoad substantiam, se habent loco potentiae, quia non solum dant bene et facilius posse sicut habitus na­ turales, sed posse simpliciter, eo quod ordinantur ad actus supernaturales quoad substantiam, quos naturalis potentia per proprias vires naturales nullo modo producere potest. Quia ergo naturalis potentia per solas vires suas naturales nihil actus supernaturalis quoad substantiam causare potest, nequit, ut mera naturalis potentia non elevata per gratiam, esse concausa actus supernaturalis; quia quod non est causa non potest esse concausa, ut patet ex terminis. Neque enim vitalitas visionis beatificae est vitalitas naturalis, sed intrin­ sece supernaturalis; et propter hoc indiget elevari intellectus creatus a lumine gloriae elevatione vitali intrinseca ad actum vitalem vitae aeternae exercendum. Dicendum est ergo quod intellectus possibilis et lumen gloriae concurrunt ad producendum actum visionis beati­ ficae sicut duae causae totales per se subordinatae, ita ut tota visio sub ratione vitae et sub ratione visionis sit simul, licet alio modo et aha ratione, ab intellectu possibili elevato per lumen gloriae et a lumine gloriae elevante et roborante intellectum possibilem; sicut ceteroquin actus productus per potentiam et habitum acquisitum est simul totus ab utroque ut a duabus causis totalibus per se subordinatis, beet sub­ stantia actus attribuatur seu approprietur potentiae et modus eius bonus vel malus attribuatur seu approprietur habitui. Sed est hic omnino vitandus univocismus seu anthropomot· 1 Ioannes a S. Thoma, O. P., in I, 12, 5, disp. XIV, a. 2, n.° 23, ed. Solesm., t. II, p. 208 a. M Cap. II.—Natura habitus beatifici ex parte medii subiectivi 327 phismus. Nam habitus naturalis sive acquisitus per se subordinatur potentiae naturali in actu communi producendo; at potentia naturalis per se subordinatur habitui supernatural!, a quo habet totam vim supernaturalem causandi actum supernaturalem quoad substantiam. 287. Hoc autem dato, sunt qui tenent intellectum pos­ sibilem per se subordinari lumini gloriae ut instrumentum causae principali, ita ut intellectus creatus sit mera causa instrumentalis et lumen gloriae sit causa principalis visionis beatificae A At haec explicatio excludenda est, si loquamur de causa instrumental! proprie dicta; large enim omnis causa subordinata alii potest dici instrumentum eius. Primo quidem argumento proprio. Causa principalis proprie dicta est quae operatur per propriam formam eique consequenter assimilatur effectus: instrumentalis vero proprie dicta est quae non agit ut sic per propriam formam, sed per formam transeunter communicatam a principali agente, ideoque effectus non assimilatur ei 1 2. Atqui intellectus possibilis beati operatur per propriam formam in exercenda visione beatifica eique assimilatur haec visio. Operatur per propriam formam, quia propria forma vel essentia intellectus possibilis est esse vis intellectiva, ita quod non sensitiva neque appetitiva. Patet autem quod in hac visione exercenda operatur ut intellectus secundum vim suam intellectivam; unde et visio beatifica est actus elicitus intellectus, non voluntatis neque appetitus sensitivi neque sensus. Et quidem necessario est hoc dicendum, quia visio beatifica procedit ab intellectu ut actio vitalis; est autem de ratione actus vitalis quod procedat a principio vitali coniuncto et proprio, ideoque agat per propriam formam. Quapropter Marietta iure scribit: «influere vitaliter et influere instrumentaliter involvit contradictionem manifestam. Cum enim influere vitaliter importet hoc quod est movere 1 SuArez, S. J., in III P., t. I, disp. XXXI, sect. 6, n.° 36, ad 4 arg., ed. cit., t. XVIII, p. 122; Fasolus, S. J., in I, 12, 5, dub. 7-8, et quidam alii. 2 III, 62, i c et alibi passim. 328 Π P. Q. II. Sect. III.—De ultima differently beatitudinis formalis seipsum suamque propriam virtutem exercere, necessario ex­ cludit rationem instrumenti quod, cum debeat agere prae­ cise per virtutem alterius ut illam sustentans et deferens, agit quatenus motum, non quatenus se movens; quia nihil potest movere seipsum, si careat propria virtute ad moven­ dum se»1. Ei assimilatur effectus, quia visio beatifica est essentiali­ ter actus cognitionis intellectivae, ideoque correspondet formae seu principio intellectuali quod radicaliter est ipsa vis intel­ lectiva, proxime vero est vis intellectiva ut informata et elevata vitaliter lumine gloriae. Itaque visio beatifica «pro­ cedit ut similis intellectui elevato et supernaturalizato in vitalitate et supematuralitate» 2. Ergo intellectus possibilis creatus non concurrit ut causa mere instrumentalis ad visionem beatificam exercendam. Secundo, argumento analogico. Ita concurrit intellectus creatus cum lumine gloriae ad producendum actum visionis beatificae, sicut concurrit cum lumine fidei aut donorum Spiritus Sancti intellectualium ad producendum actum fidei aut donorum, et sicut concurrit voluntas cum spe et caritate ad producendos actus supematurales sperandi et diligendi Deum: est enim eadem ratio concurrendi potentiarum supe­ riorum hominis cum habitibus supernaturalibus correspondentibus ad actus supematurales producendos. Atqui intel­ lectus creatus concurrit cum lumine fidei et donorum Spiri­ tus Sancti intellectualium ad actus credendi vel contem­ plandi Deum ut causa principalis: et similiter voluntas creata concurrit cum habitu spei et caritatis ad sperandum et diligen­ dum Deum ut principalis causa. Unde S. Thomas, de ipso actu caritatis exercendo, qui est supremus omnium in statu viae, nervose scribit: «non potest dici quod sic moveat Spiritus Sanctus voluntatem ad actum diligendi sicut movetur in­ strumentum quod, etsi sit principium actus, non tamen est in 1 Gabriel Marletta, O. P., in I, 12, 5, controv. XVII, n.° 13, ed. cit, t. III, p. 233. - Ioannes a S. Thoma, O. P., in I, 12, 5, disp. XIV, a. 2, n.° 35, ed. Solesm., t. II, p. 214 a. Op II,—Natura habitus beatifici ex parte medii subiectivi 329 ipso agere vel non agere...; sed oportet quod sic voluntas moveatur a Deo ad diligendum, quod etiam ipsa sit efficiens hunc actum» \ Propter quod ipsa humana voluntas intrin­ sece et formaliter denominatur sperans et diligens; et pariter humanus intellectus nominatur et est formaliter et intrin­ sece credens et contemplans. Ergo etiam intellectus huma­ nus debet esse intrinsece et formaliter videns Deum, sicut vere et formaliter et intrinsece est beatus. Concludendum est ergo quod intellectus possibilis in­ formatus et elevatus lumine gloriae et ipsum gloriae lumen concurrunt ad visionem beatificam producendum ut duae causae principales per se subordinatae. Nempe lumen gloriae, quod est suprema dimanatio gratiae sanctificantis consum­ matae residentis in ipsa essentia animae, pervadit et elevat ! ipsum intellectum possibilem in sua radice vel origine se­ cundum quod resultat ex anima, et consequenter totum intel­ lectum et totam eius virtutem intellectivam divinizat et deiformem facit; quo fit ut, sic elevatus, eadem naturalitate in suo ordine eodemque modo agendi visionem Dei producat, sicut in suis naturalibus relictus producit quamcumque na­ turalem intellectionem. Et quia idem est subiectum proximum seu immediatum • et causa elicitiva seu immediata actionis immanentis—qua j de causa dicit S. Thomas quod «proximum subiectum peccati est illa potentia quae actum peccati elicit» 1 2—, dicendum est quod ipse actus visionis beatificae est sicut in subiecto immediato in ipso intellectu possibili non nude sumpto, sed I ut informato et elevato lumine gloriae, cum solum ut elevatus et roboratus lumine gloriae sit principium elicitivum visionis, ut patet ex dictis. Unde merito thomistae dicere solent quod lumen gloriae munus gerit causae quasi materialis seu dispositivae non solum respectu unionis intelligibilis cum divina essentia ut forma intelligibili, sed etiam respectu receptionis ipsius visionis beatificae in intellectu 3. 1 2 3 disp. 11-11,23, 2 c. II Sent., d. 41, 2, 2 c. Videri potest, inter plures alios, Ioannes a S. Thoma, in I, 12, 5, XIV, a. 3, nn. 7 bis-11, ed. cit., t. II, pp. 217-220. 330 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis foraialis Rursus, quia lumen gloriae, ut supra dictum est ζ per idem re, licet diversa ratione, munus gerit causae materialis et formalis relate ad terminos uni biles intelligibiliter, qui sunt intellectus creatus et divina essentia ut forma intelli­ gibilis, eodem iure relate ad ipsam visionem beatificam simul gerit utrumque munus, nempe munus dispositionis ultimae ut intellectus creatus possit esse immediatum subiectum inhaesionis actus beatifici et munus formae deificantis intel­ lectum creatum ut possit esse proprium et formale subiectum denominationis formalis beatificae, quae fit per ipsum actum visionis divinae essentiae; hic enim actus, cum sit ipsa bea­ titudo formalis, dum elicitur et recipitur immediate in intel­ lectu creato elevato lumine gloriae, constituit eum formaliter ac formaliter denominat beatum. Nam in definitionibus formarum quam exactissimis ponitur subiectum eius non informe, sed formatum, ita ut declaretur essentia formae per effectum eius formalem in proprio subiecto quod format et actuat per seipsam. Propter quod S. Thomas profunde observat quod «in definitionibus aliquando ponitur subiectum ut informe, sicut cum dicitur: motus est actus exsistentis in potentia; aliquando autem ponitur subiectum formatum, sicut cum dicitur: motus est actus mobilis, lumen est actus lucidi; et hoc modo dicitur anima actus corporis organici physici, quia anima facit [formaliterj ipsum esse corpus organicum, sicut lumen facit [formaliter] aliquid esse lucidum»2: idem est enim corpus organicum quod corpus vivum seu animatum. Sicut ergo operatio vitalis est actus secundus viventis prout vivens est illudque formaliter constituit ac denominat vivens in actu secundo, ita etiam operatio vitalis beatifica, quae est ipsa visio divinae essentiae, est actus secundus beati prout beatus est eumque formaliter constituit ac denominat beatum in actu secundo. Unde intellectus creatus non est formaliter susceptivus huius denominationis nisi quatenus est formatus lumine gloriae. Itaque intellectus possibilis creatus suscipit visionem beatificam ut subiectum inhaesioms, 1 Supra, n.° 284. 2 Quaest. disp. De Anima, 1 ad 15. I Cap. II,—Natura habitus beatifici ex parte medii subiectivi 331 I mediante lumine gloriae ut causa adaequata dispositiva; eamdem vero suscipit ut subiectum denominationis formalis, mediante eodem lumine gloriae ut causa formali, formatum reddenti intellectum in actu primo ut suscipiat denomina­ tionem formalem beatificam in actu secundo. 288. ET INDE ETIAM PATET SOLUTIO AD ILLAM QUAESΤΙ0ΝΈΜ: an divina essentia, quatenus unitur intellectui creato ut forma intelligibilis, concurrat efficienter ad visionem bea­ tificam eius. Ubi notandi sunt termini quaestionis. Non enim quaeri­ mus an divina essentia concurrat efficienter ad visionem beatificam, nam certum est eam concurrere quatenus est Prima Causa seu Auctor ordinis supernaturalis sicut con­ currit ad ceteras operationes supernaturales; sed quaestio est, an etiam concurrat efficienter ad praedictam visionem quatenus reduplicative est unita intellectui creato ut forma intelligibilis, hoc est, quatenus exercet munus quasi speciei im­ pressae suiipsius in visione beatifica. 289. Dicendum est ergo quod concursus activus di­ vinae essentiae in hoc sensu potest dupliciter intelligi: uno modo, proprie, ut principium elicitivum illius visionis seu ut causa efficiens quae causât, et tunc manifestum est non posse efficienter concurrere, quia omnis visio elicita vitaliter a divina essentia est increata, dum e contra visio beatifica intellectus creati, quae est eius formalis beatitudo, est essentialiter creata, ut patet ex dictis ad a. 1, h. q.; unde Bânez notat quod «improbabiliter diceretur quod divina essen­ tia est principium vitale ipsius visionis et quod illam elicit vitaliter»1: alio modo, analogice tantum et reductive, ut ratio agendi qua causa efficiens movetur ad operandum, et tunc potest dici divinam essentiam active concurrere ad visionem beatificam, licet melius et proprius dicatur eam concurrere finaliter et obiective ut proprium finem obiectivum et ut obiectum formale quo seu motivum. Se habet enim ipsa divina essentia ad intellectum creatum, 1 BAnez. O. P., in I, 56, 1, dub. 1, § Ex hac autem doctrina sequitur, ed. Venenis, 1585, coi. 795- 332 II p. Q. π. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis quatenus est ei unita ut forma intelligibilis, in duplici com­ paratione: prima, ut proprius finis obiectivus ad propriam causam agentem; nam ipse intellectus creatus, prout infor­ matus et elevatus lumine gloriae, et propria causa efficiens actus formaliter attingentis et possidentis talem finem, qui est ipsa beatitudo obiectiva: secunda, ut proprium obiectum formale motivum seu quo ad propriam potentiam, quia revera ipsa divina essentia, prout est quasi forma intelligibilis intellectus creati, est veluti obiectum formale motivum seu specificativum eius, ad quod per se primo dicit relationem, quatenus scilicet intellectus creatus est elevatus et deiformatus lumine gloriae; tunc enim se habet ad divinam essen­ tiam ut propria potentia ad proprium obiectum formale motivum. Unde quaestio haec est eadem ac illa generalis: an finis ac­ tive seu efficienter moveat agentem, hoc est, an causa finalis causet aliquid efficienter; et similiter: an obiectum formale quo seu motivum efficienter moveat potentiam et consequen­ ter producat efficienter actum potentiae circa ipsum, idest an causa formalis efficienter aliquid causet. Solutio igitur est invenienda in metaphysica causarum, ex qua scimus quod causae ad invicem sunt causae in diverso genere, scilicet causa finalis et efficiens ex una parte, et causa formalis et materialis ex alia. Itaque causa efficiens est causa causae finalis quantum ad esse eius, «quia movendo, perducit efficiens ad hoc quod sit finis» in re seu in executione \ non quantum ad eius causalitatem, quia causalitas finis est naturaliter prior causa­ li tate efficientis: at causa finalis est causa causae efficientis quantum ad eius causalitatem, non quantum ad eius esse; «nam efficiens est causa in quantum agit, non autem agit nisi causa finis, unde ex fine habet suam causalitatem effi­ ciens» 1 2. Ergo causa finalis non causât aliquid efficienter ut quae, sed ut qua, hoc est, ut ratio seu causa qua causa efficiens 1 3 In V Metaph., lect. 2, n.° 775. In V Metaph., ibid. Cap. II.—Natura habitus beatifici ex parte medii subiectivi 333 causar efficienter ut quae: secus, causa efficiens et finalis non pertinerent ad diversum genus causae. Et similiter, divina essentia quatenus unita intellectui creato ut forma intelligibilis, hoc est, ut finis seu ut beatitudo obiectiva, non causât ut quae efficienter ipsam visionem bea­ tificam, sed hoc pertinet exclusive ad intellectum creatum cum lumine gloriae; causât tamen ut qua, nempe ut ratio qua intellectus creatus cum lumine gloriae visionem illam efficienter producit, quia tota ratio seu motivum eius est ipsa divina essentia attingenda ut obiectum seu beatitudo obiec­ tiva; ob hoc enim elicitur visio, ut videatur ipsa divina essentia. Hanc autem causalitatem causae finalis in ipsam causa­ litatem causae efficientis exercet finis finaliter, non efficienter; et nonnisi quatenus est principium causalitatis causae effi­ cientis potest imperfecte reduci ad causam efficientem. Et eodem modo, causalitas divinae essentiae, prout obiectae intellectui creato ut finis seu beatitudo obiectiva, est per se primo finalis, non efficiens, et finaliter eam exercet: potest tamen imperfecte reduci ad causalitatem efficientem, qua­ tenus est principium non quodcumque sed finale intellectus creati et luminis gloriae efficienter producentium ut quod visionem divinae essentiae. Pariter, causa formalis et causa materialis sunt ad invicem causae quantum ad esse, quia utraque causa per propriam entitatem suam effectum immediate producit, modo tamen diverso; quia forma est causa materiae, dando ei esse acttc, materia vero est causa formae, eam actu recipiendo eique actu substando 1. Dat autem forma esse materiae formaliter, sicut materia materialiter recipit formam; «quia secundum genus causae materialis, materia est causa formae quasi sus­ tentans ipsam, et forma est causa materiae quasi faciens eam esse actu secundum genus causae formalis»2. Quia tamen forma est finis materiae sicut actus est finis potentiae, si id quod se habet loco materiae et imperfecti sit agens in 1 In V Metaph., loc. cit.; in IV Sent., d. 17, L· 4, qla. 1 c; De Verit., 28, 7 c. 8 IV Sent., d. 17, L· 4> Qla- 1 c· Cap. II.—Natura habitus 334 II P. Q. Π. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis potentia, forma seu perfectio movet ipsum ad operandum motione causae finalis, quae est ratio motionis causae efficien­ tis. Unde forma ut forma non causât aliquid efficienter ut quae, sed ut qua, nempe ut ratio qua causa efficiens efficienter causât, ut de causa finali dictum est. Divina ergo essentia, quatenus est unita intellectui creato ut obiectum formale quo seu motivum eius, eum movet ad eliciendam visionem beatificam prout est, nempe obiective et formaliter, prout forma dicit actum, non prout dicit informationem, hoc est, movet eum quoad specificationem actus, quia revera ex divina essentia ut obiecta intellectui habet actus eius quod sit beatificus; non quoad exercitium, nisi quatenus specificatio est ratio exercitii ut finis et forma eius. Concludendum est igitur divinam essentiam quatenus unitam intellectui creato ut formam intelligibilem, non in­ fluere efficienter proprie loquendo seu ut quae in visionem beatificam, sed solum finaliter et obiective quoad specificationem eius; qui tamen movendi modus, cum sit ratio et causa seu motivum movendi vel causandi efficienter visionem illam per intellectum creatum elevatum lumine gloriae, imperfecte et reductive reductione impropia et analogica dici potest active seu efficienter influere. Quo fit ut, proprie et simpliciter et formaliter loquendo, neganda sit talis causalitas efficiens. 290. Neque licet arguere ex specie intelligibili creata et accidentali. Haec enim species potest dupliciter considerari: primo, ut formalis similitudo obiecti, cuius vices gerit; secundo, ut informans intellectum possibilem in quo recipitur et cui inhaeret, quo in sensu habet rationem habitus intellectualis, licet non completam, iuxta illud S. Thomae: «habitus intel­ lectivae partis conficitur ex lumine [intellectuali] et specie intelligibili eorum quae per speciem cognoscuntur» \ Accidit autem speciei intelligibili, secundum quod reduplicative est formalis similitudo obiecti, quod sit accidentalis ideoque in­ formans intellectum, vel quod sit subsistens atque ideo mere III Sent., d. 14, 1, qla. 2, n.° 37. 335 actuans formaliter et intelligibiliter ipsum 11. Per accidens ergo et ratione informationis, species intelligibilis creata induit rationem habitus intellectualis et, ut talis, efficienter et elicilive concurrit ad operationem intellectus; at per se, ut redu­ plicative est formalis similitudo obiecti, obiective tantum et quoad specificationem movet intellectum ad intelligendum. Et hoc est quod S. Thomas semper repetit, dicens quod huiusmodi species, ut formalis similitudo obiecti, est «principium intellectualis operationis ut forma»2; «sicut enim calor est principum formale calefactionis in igne, ita species rei visae est principium formale visionis in oculo»3. Hoc est di­ cere quod semper et per se primo species intelligibilis, ut I species seu similitudo formalis obiecti, causât intellectionem vel est principium eius sicut est, nempe ut forma seu quoad specificationem tantum. Et ideo S. Doctor iterum scribit: ♦intellectus duo habet in intelligendo, scilicet lumen intellec­ tuale quo intelligere potest [active seu elicitive, exercendo intellectionem], et similitudinem rei intellectae qua sua intel­ lectualis operatio determinatur [ = movetur quoad specifi­ cationem] ad hanc rem cognitam» 4. Et hoc convenit omni speciei intelligibili in quantum huiusmodi vel eius vicem gerenti: qua de causa, convenit essentiae angeli quando seipsum per seipsum intelligit, et essentiae divinae quando seipsam per seipsam intelligit, et eidem divinae essentiae quando unitur intellectui creato ut forma intelligibilis ut videatur ab eo intuitive per seip­ sam. Itaque vitandus est univocismus quando loquimur de divina essentia; et semper de rebus iudicandum est secundum ea quae eis conveniunt per se, non secundum ea quae eis conveniunt per accidens. Quae non semper observata fuisse, ostendit thomistarum controversia domestica de hac re. I 1 beatifici ex parte medii subiectivi 1 3 3 4 h 56, i. I Contra Gent., cap. 53 initio. I, 56, i c. III Sent., d. 14, T> 2’ Qla- 1 c’ n,° 78 336 II P. Q. II. Sect. HI.—De ultima differentia beatitudinis formalis Caietanus, Bânez ζ Zûmel12, Xantes Mariales3, videntur melius attigisse quaestionem quam plerique concursum ac­ tivum seu efficientem divinae essentiae defendentes: «quam­ vis, inquit Caietanus, aliquo modo activa sit species intel­ lectionis, melior tamen et potior est proportio ipsius formalis quam activa»4; quia formalis est per se, activa nonnisi per accidens, et ideo substantia ipsa divina concurrit «ad visionem beatam immediate ut obtectum et principium visionis formale»5. Et haec dicta sint de functionibus luminis gloriae com­ munibus patriae et viae, si contingat illud quibusdam via­ toribus infundi. 291. Sed, ultra has functiones, alias habet proprias lumen gloriae prout est in patria et prout est in via. Nam, protit est in patria, cum sit lumen habituale, ponit formaliter intellectum creatum in statu termini seu beati· tudinis6’, quia habitus, cum sit essentialiter qualitas seu forma permanens vel difficile mobilis 7, subiectum quod informat reddit formaliter firmum et quodammodo immobile, quod quidem est de ratione status8. Et quia de ratione beatitu­ dinis perfectae est permanentia seu inamisibilitas, ideo lumen gloriae in patria facit intellectum creatum simpliciter beatum seu glorificatum, per modum habitus vel proprietatis connaturalis9. 1 BAnez, O. P., qui ponit hanc conclusionem: «divina essentia, quate­ nus unitur intellectui ut forma intelligibilis et in ratione formae intelligibilis, non concurrit effective cum intellectu ad producendam visionem beatificam, sed solus intellectus cum lumine gloriae elicit visionem beatificam efficienter» (in I, 12, 2, dub. 2, conci, tertia, ed. cit., p. 258 a). Et hanc suam doctrinam nervose defendit non solum in hoc loco, sed etiam in I, 56, 1, dub. 1, ed. cit., coi. 495, 497, et 85, 2, § Dubitatur ergo circa primam conclusionem, edit, cit., coi. 1.446-1.453. 2 Zûmel, O. M., in I, 12, 2. 3 Xantes Mariales, O. P., in I, 12, 2, controv. VI, cap. 2. 4 Caietanus, O. P., in I, 12, 2, n.° 16. 6 Caietanus, loc. cit. 6 IV Sent., d. 49, 2, 7 c et ad 4; De Verit., 13, 2 ad 5. 7 I-II, 49, 2 ad 3. Cf. J. M. Ramîrez, O. P., Doctrina S. Thomaz Aquinatis de distinctione inter habitum et dispositionem, apud Studia anselmiana, fasc. 7-8, pp. 121-142, Romae, 1938. 8 II-II, 183, i c. 9 IV Sent., d. 49, 2, 7 c; De Verit., 10, 11; 13, 2; 20, 2; in II Cir., cap. 12, lect. 1, ed. cit., p. 506; II-II, 175, 3 ad 2 et 3. Cap. Π.—Natura habitus beatifici ex parte medii subiectivi 337 292. E contra, prout est in via quibusdam hominibus miraculose collatum, cum sit tantum lumen actuale, non ponit formaliter intellectum creatum in statu termini seu beatitudinis, sed solum ponit eum in actu patriae seu beatitudinis, relinquendo ipsum in statu viae; qua de causa, non firmat intellectum in actu beatifico neque ideo facit eum simpliciter beatum seu glorificatum, sed solum secundum quid, hoc est, ad tempus, raptim, per modum actus transeun­ tis, non in statu perpetuo et sempiterno neque per modum status et beatitudinis \ Sicut ergo «hoc fuit ex ipsa conditione luminis mentem illustrantis, quod visio illa Pauli non permansit» 2, quia erat in via et per modum viae, hoc est, per modum transeuntis; ita visio beatifica in patria habet quod semper et in aeternum permaneat ex ipsa conditione luminis gloriae prout est in patria, quia ibi est lumen per modum termini et status per­ fecti, non per modum motus. Itaque utrumque lumen efficienter concurrit ad actum beatificum eiusdem speciei; at formaliter lumen gloriae prout est in via non constituit intellectum creatum in statu bea­ tifico et extra statum viae, sed solum in actu beatifico quin status viae evacuetur: prout vero est in patria, constituit formaliter intellectum creatum in statu beatifico, evacuato penitus statu viae. Hic tamen effectus formalis non est lu­ minis gloriae ut reduplicative est lumen, sed ut specificative est ens, nempe forma vel motus, habitus vel mera dispo­ sitio transiens. § IV DEFINITIO LUMINIS GLORIAE 293. Ex quibus omnibus facile est concludere definitionem luminis gloriae prout est in patria, quod simpliciter et absolute 1 II-II, 174, 5 ad 1; in II Cor., cap. 12, lect. 1, p. 506. 2 De Verit., 13, 2 ad 7. 22—Pe Hominis**** 338 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis dicitur et est lumen gloriae, ideoque adsolute et simpliciter definiri debet. Notandum est ergo quod unius eiusdemque rei possunt dari plures definitiones eam notificantes secundum diversas causas; «unde aliqua datur per causam finalem, quaedam per formalem et sic de aliis» \ scilicet per causam efficientem vel per causam materialem: perfectissima tamen et completa definitio, «quae complete comprehenderet omnia principia rei»12, «secundum comparationem ad omnes causas ipsius proprias»3, est una tantum; quo in sensu valet effatum illud: «unius unica est definitio, sicut et esse», idest essentia, quae proprie loquendo definitur 4. Et inde est quod S. Thomas, attendens modo unam, modo aliam causam vel functionem luminis gloriae5, plures dedit definitiones vel descriptiones eius. Ex omnibus tamen simul sumptis confici potest una completa et perfecta de­ finitio. 294. Itaque S. Doctor, attendendo munus seu functio­ nem quam exercet lumen gloriae in genere causae materialis vel dispositivae, ipsum describit dicens quod est lumen intel­ lectuale quo intellectus possibilis disponitur ultima dispo­ sitione ad unionem intelligibilem cum ipsa divina essentia ut intelligens intelligibili seu ut visibile videnti6; vel etiam: «lumen illud intelligibile per quod intellectus creatus fit in ultima dispositione ut coniungatur essentiae divinae ut formae intelligibili»7*; «immediata dispositio ad visionem» 1 I Sent., d. 1, expositio textus, § Deinde quaeritur, ed. Mandonnet, O. P., p. 48. Cf. IV Sent., d. 3, 1, 1, qla. 1 c. 2 III Sent., 23, 2, 1 ad 8, ed. cit., n.° 125. 3 I Sent., d. 1, expositio textus, loc. cit. 4 I Sent., d. 1, expositio textus, ibid. • «Inveniuntur etiam aliae notificationes [= descriptiones] sumptae ex proprietatibus consequentibus esse rei, et tales etiam possunt esse plures* (I Sent., d. 1, expositio textus), quia et proprietates unius rei possunt esse plures. ° IV Sent., d. 49, 2, 6 c, una cum III Sent., d. 14, 1, 1, qla. 3 c et ad 1; et III, 9, 3 ad 3. 7 De Verit, 8, 3 c. Cf. ibid., ad 14. Cap. Π.—Natura habitus beatifici ex parte medii subiectivi 33$ ipsius divinae essentiae 4; «dispositio, qua intellectus creatus ad intellectualem divinae substantiae visionem extollitur» 2; dispositio de novo addita, qua intellectus noster a Deo per­ ficitur et elevatur ad unionem cum divina essentia ut forma intelligibili, et consequenter ad eam intuitive videndam 3. 295. Considerans vero munus quod exercet in genere ausae formalis, illud describit his verbis: «lumen quo assi­ liatur anima Verbo formaliter, ut possit in visionem Verbi» 4; divinae similitudinis participatio in intellectu creato, neces­ saria ad hoc quod Dei substantia videatur 5; Dei similitudo ex parte visivae potentiae, qua scilicet intellectus fit efficax ad videndum Deum6; participata Dei similitudo ex parte visivae potentiae..., confortans intellectum ad videndum Deum7; lumen faciens intellectum creatum deiformem3 seu constituens ipsum in quadam deiformitate 9. Quod si attendatur effectus eius formalis ut specificative est habitus gloriosus, describitur: lumen quo «intellectus crea­ tus fit in actu [primo proximo] ad videndam divinam essen­ tiam»10II ; «lumen, quo substantia intellectualis creata divina visione beatificatur», hoc est, ponitur in statu beatitudinis u. 296. Contemplans insuper functionem quam exercet in genere causae efficientis, describit ipsum hoc modo: habitus perficiens intellectum possibilem ad cognoscendum Deum per essentiam12 «habitus quo cognoscitur Verbum et ea quae in Verbo videntur»13; «lumen intellectuale... in intellectu 1 * ’ 1 5 e 7 I • 10 u II » De Verit., 8, 3 ad 6. Cf. 12, 11 c et ad 11. III Contra Gent., cap. 53, § Quia vero in cognitione intelligibilium. Comp. Theol., I P., cap. 105. III Sent., d. 14, 1, 1, qla. 3 ad 3, n.° 53. III Contra Gent., cap. 53, arg. 1. 1,12, 2 c. 1,12, 2 c in fine. 1,12, 5 c et ad 3. Quodl. VII, i, i ad 2. III Contra Gent., cap. 54 a^ 3· III Sent., d. 14, 1, Qla- 3 c’ n‘° 5°' III Sent., d. 14, i, i, qla* 4 c, n.° 54· III Sent., d. 14, 2> $la· 1 c’ n'° 82' 340 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis folmaus creato receptum, quo Deum videt» «lumen quo intellectus perficitur ad videndum Deum per essentiam divinam»1 2; «habitus a quo elicitur ipsa operatio beatifica» seu «quo anima illustratur ad Deum videndum»3; «habitus qui visionem beatificam elicit»4; «qualitas animae inhaerens, per quam ordinatur ad operationem in qua consistit beatitudo»5; «lu­ men supernaturale, quo mens creata illustratur ad videndum Deum»6; «quasi medium sub quo Deus videtur»7; «lumen elevans intellectum creatum in illam beatam visionem»8; lumen «quo intellectus perficitur ad videndum divinam essen­ tiam»9; lumen «confortans intellectum» ad videndam divinan essentiam10* ; «lumen confortans intellectum creatum ad Dei visionem»12; lumen «per quod elevatur intellectus creatus ad divinam substantiam videndam»4; lumen «supernaturale quo intellectus creatus sublimatur ad visionem divinae sub­ stantiae» 13; augmentum et perfectio virtutis intellectivae «con­ fortans intellectum ad hoc quod fiat potens ad videndum Deum, per modum quo potentia fit potens ad operandum per habitum»14; facultas gloriosa intellectus creati ad viden­ dum Deum 15. Haec definito per munus quod exercet in genere causae efficientis est optima; quia lumen gloriae est essentialiter habitus operativus, et ideo «debet definiri per proprium Cap. IL—Natura habitus beatifici ex parte medh subiectivi 341 actum in comparatione ad proprium obiectum» \ lam vero proprius actus luminis gloriae est visio intuitiva, et proprium obiectum est ipsa divina essentia prout est in se. Debet ergo essentialiter definiri per hunc actum in comparatione ad hoc obiectum. Et hoc est quod S. Thomas fecit in for­ mulis citatis, ut maxime patet in illa: «habitus quo cognoscitur Verbum et ea quae in Verbo videntur»2; «habitus a quo dicitur ipsa operatio beatifica» 3. Uno verbo: habitus elici­ tivus visionis facialis et intuitivae ipsius divinae essentiae prout est in se 4. 297. Denique, considerans diversas eius functiones simul, quas exercet secundum diversum genus causae, illud describit bis verbis: dispositio inhaerens intellectui creato, quo eleva­ tur et fit potens in visionem ipsius divinae essentiae 5; me­ dium elevans intellectum nostrum ad hoc quod possit coniungi essentiae increatae ut intellectus intelligibili eique praebens vim videndi ipsam divinam essentiam6; lumen in­ tellectuale ex ipso fonte Verbi Dei derivatum in intellectum creatum ab eoque participatum per modum formae permanen­ tis et perfectae, quo aptus fit ad unionem cum ipsa divina essentia ut forma intelligibili et potens ad scientiam beatam qua Deus per essentiam videtur7. Quo etiam in sensu Caietanus hanc collegit definitionem luminis gloriae: «vis, ut propria dispositio, unitiva divinae essentiae ut formae intelligibilis, atque factiva visionis di­ vinae» 8. 1 IV Sent., d. 49, 2, 6 c. 2 IV Sent., d. 49, 4, 3 c et ad 2. 3 IV Sent., d. 49, 4, 5 c. 4 IV Sent., d. 49, 4, 5 c circa initium. 5 De Verit., 13, 2 c. 1 II-II, 4, i c. 6 De Verit., 18, 1 ad 1; Quodlib. VII, 1, 1 c; I, 12, 5 aJ 2, ei alibi 2 III Sent., d. 14, 1, 1, qla. 4 c, n.° 54. passim. 2 IV Sent., d. 49, 4, 3 c et ad 2; 5 c. Similiter Herveus, O. P., cum 7 De Verit., 20, 2 c. lumen gloriae definit: «habitus eliciens actum beatificum» (Quodlib. I, q. 13, 8 Quodlib. VI, 1, 1 c; III Contra Gent., cap. 54 ad 4. ed. cit., fol. 28 vb). ° Quodlib. X, 8, 17 c. 4 Cf. Benedictus XII, Constitutio dogmatica «Benedictus Deus*, Denz., III Contra Gent., cap. 54 ad 1. n? 530. " III Contra Gent., cap. 54 ad 2. s IV Sent., d. 49, 2, 7 c. *' IU Contra Gent., cap. 55, arg. 1. • IV Sent., d. 49, 2, 1 ad 15. ” III Contra Gent., cap. 57, arg. 1. 7 1,12, 2 et 5; II-II, 171, 2 c; III, 9> 2 ad 1; 3 ad 3; 10, 4 c; Compend. n I, 12, 5 c et ad 1 et 2. ihol., I P., cap. 105. ’·’ I, 12, 6 ad 3. 8 Caietanus, O. P., in I, 12, 5, n.° 11. 342 II P. Q. π. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis π.-Natura habitus beatifici ex parte medii subiectivi 343 298. Omnia igitur hucusque dicta reassumendo et coor- plativus, non solum excluduntur a genere habitus beatifici dinando, lumen gloriae posset definiri: habitus intellectualis omnes habitus voluntatis, etiam ipsius caritatis, sed etiam operativus per se infusus, quo intellectus creatus efficitur dei­ fides, quae est habitus intellectus, at non proprie habitus formis et immediate dispositus ad unionem intelligibilem cum intellectualis1; et insuper omnes habitus intellectuales prac­ ipsa divina essentia, ac proxime capax eliciendi actum visionis tice, quia beatitudo formalis non est operatio intellectus beatificae. practici, ut patet ex dictis ad a. 5 h. q. 2. In hac formula definitur lumen gloriae per duas causas Per hoc autem quod additur: per se primo beatificus, exet per duos effectus. Duae causae sunt efficiens et finalis. duduntur ceteri omnes habitus intellectuales speculativi seu Efficiens indicatur in prima parte definitionis, cum dicitur; contemplativi, qui non sunt per se primo beatifici. Nam habitus intellectualis operativus per se infusus; finalis po­ habitus Sapientiae seu Philosophiae Primae est quidem beatinitur in ultima parte, cum additur: proxime capax eliciendi I ficus beatitudine naturali, at non per se primo, quia non per actum visionis beatificae, nam proprius actus est finis pro­ se primo specificatur a Veritate Prima in essendo neque prius habitus intellectualis speculativi. Duo effectus sunt ideo eam primo cognoscit, sed solum mediate et in obliquo formalis et materialis. Formalis continetur in secunda parte ut Primum principium proprii obiecti quod est ens finitum: definitionis, ubi dicitur: quo intellectus creatus efficitur quia ergo ipse Deus est beatitudo obiectiva naturalis et deiformis; quasi materialis seu dispositivus exhibetur in tertia tamen non est primum cognitum ab habitu Philosophiae parte definitionis, cum additur: et immediate dispositus ad Primae, haec est quidem habitus beatificus, utpote per quem unionem intelligibilem cum ipsa divina essentia. cognoscimus Deum, at non per se primo, quia non primo et Et merito, quia lumen gloriae, utpote habitus operativus, per se cognoscit Deum et alia in Deo. est forma quaedam. Forma autem non potest a priori notiSimiliter habitus Sacrae Theologiae, quae est Sapientia ficari nisi per solam causam efficientem et finalem, non per supernaturalis, licet sit habitus vere beatificus utpote cocausam formalem quam non habet, neque per causam quasi gnoscitivus Dei qui est beatitudo obiectiva, non tamen per se materialem in qua nisi quatenus intelligitur ut formata, primo seu immediate, sed media specie creata intelligibili ideoque ut posterior effectu formali talis formae: potest et medio discursu saltem explicativo. ergo quasi a posteriori notificari per proprium effectum Et idem dicendum est de habitibus donorum Spiritus formalem, tum in se ipso, tum ut connotât proprium subiecSancti speculativorum, ut sunt donum intellectus, donum scien­ tum quod format et disponit ad finem, et sub hoc respectu tiae et donum sapientiae: haec enim omnia, licet attingant nominat proprium effectum quasi materialem seu disposiDeum sine medio discursu, sed simplici intuitu contempla­ tivum, hoc est, proprium subiectum ut dispositum seu forma­ tivo, non tamen attingunt eum sine medio obiectivo creato tum. Itaque lumen gloriae notificatur hac definitione eo quasi specie intelligibili, ut constat ex supra dictis 3, et modo quo notificabile est. ideo non sunt habitus omnino immediate seu per se primo 299. Quod si quis vellet breviori formula uti, potest beatifici. dicere quod lumen gloriae essentialiter est habitus intellec­ Solum ergo lumen gloriae est habitus per se primo beatificus, tualis contemplativus per se primo beatificus. hoc est, beatum faciens sine medio; beatificus enim idem sonat In qua definione continetur et quasi genus proximum, cum dicitur: habitus intellectualis contemplativus; et quasi i 1 III Sent., d. 23, 2, 3, qla. 3 c et ad 2, nn. 185, 187. ultima diferentia, cum additur per se primo beatificus. Por hoc enim quod dicitur: habitus intellectualis contem- * 344 II P. Q. IL Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis Cap. II.—Natura habitus beatifici ex parte medii subiectivi 345 quod beatum faciens. Et quidem facit beatum intellectum loannes beatitudinem ex eis duobus constare, tum quod creatum dupliciter: primo, formaliter, dando ei statum beati­ Deum intuebimur qualis in natura sua ac substantia est, ficum, quem causât in genere causae formalis; secundo, tum quod veluti dii efficiemur. efficienter, ipsi conferendo actum beatificum, quem elicit ’ Nam qui illo fruuntur, quamvis propriam substantiam una cum ipso intellectu in genere causae efficientis. Atque retineant, admirabilem tamen quamdam et prope divinam utrumque effectum producit immediate seu per se primo: formam formam induunt, ut dii potius quam homines vi­ formalem quidem, per suam propriam entitatem habitus deantur. Hoc autem cur ita fiat, ex eo perspicuum est quod seu dotis gloriosae; effectivum vero, per suam propriam unaquaeque res vel ex eius essentia vel ex eius similitudine virtutem habitus deiformis, absque ullo medio obiectivo et specie cognoscitur. creato et absque ullo discursu illativo vel explicative. At quoniam nihil est Deo simile, cuius similitudinis Quia igitur in hac formula includitur omne et solum id adiumento ad perfectam eius notitiam pervenire possimus, quo lumen gloriae prout est in patria in seipso constituitur consequens est ut eius naturam et essentiam videre nemini et a quolibet alio distinguitur, iure dici potest eam esse liceat, nisi haec eadem divina essentia se nobis coniunxerit; perfectam et completam eius definitionem. atque id Apostoli verba illa significant: videmus nunc Solus autem Deus seipsum ceteraque omnia videt om­ per speculum in aenigmate, tunc autem facie ad faciem nino per seipsum absque ullo habitu, quia solus Deus est [I Cor., 13,12]; nam quod inquit, in aenigmate, interpretatur actus purus et nullo modo in potentia; at vero subiectum S. Augustinus: in similitudine ad Deum intelligendum habitus non est nisi ens in potentia \ Propter quod S. Thomas accomodata [De Civitate Dei, lib. XV, cap. 9]. Quod etiam S. Dionysius aperte ostendit [De Divinis no­ dicit quod creaturae intellectuales, quamdiu sunt in statu viae, etiam ante peccatum, indigent duplici medio ad cognos­ minibus, cap. 1], cum affirmat nulla inferiorum similitudine, cendum Deum, «scilicet medio [obiectivo] quod est simili­ superiora percipi posse; neque enim ex alicuius rei cor­ tudo Dei, et [medio subiectivo] quod est lumen elevans vel poreae similitudine, eius quae corpore car eat essentia et subdirigens mentem [in Deum]; beati autem uno tantum indi­ I stantia cognosci potest, cum praesertim necesse sit rerum gent medio, scilicet lumine gloriae elevante: ipse autem similitudines minus concretionis habere et magis spirituales Deus seipsum videt absque omni medio, ipse enim est lumen esse quam res ipsas quarum imaginem referunt, quemadmo­ dum in omnium rerum cognitione facile experimur. Quoniam quo seipsum videt»2. Haec doctrina S. Thomae, quae etiam est S. Alberti vero fieri non potest ut alicuius rei creatae similitudo aeque Magni et S. Bonaventurae et maioris meliorisque partis pura et spiritualis ac Deus ipse est reperitaur, ita fit ut ex theologorum, insignem confirmationem accepit ex aucto­ nulla similitudine divinam essentiam perfecte intelligere possimus. ritate Catechismi Romani, cuius verba exscribere placet: Accedit etiam quod omnes creatae res certis perfecctionis «nunc filii Dei sumus, et nondum apparuit quid erimus; terminis circumscribuntur; at Deus infinitus est, neque ullius scimus quoniam cum apparuerit, similes ei erimus, quoniam rei creatae similitudo eius immensitatem capere potest. videbimus eum sicuti est [I loan., 3, 2]. Significat enim Quocirca una illa ratio divinae essentiae cognoscendae relinquitur ut ea se nobis coniungat et incredibili quodam modo intelli genti am nostram altius extollat, atque ita idonei I-II, 49, 4; 50, 6. i ad eius naturae speciem contemplandam reddamur. De Verit., 18, 1 ad 1. Id vero lumine gloriae assequemur cum, eius splendore 346 II P, Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis illustrati, Deum lumen verum, in eius lumine videbimus [Psal m. 35, 10]. Nam beati Deum praesentem semper in­ tuentur: quo quidem dono, omnium maximo et praestantissimo, divinae essentiae participes effecti [ZZ Pet., 1, 4], vera et solida beatitudine potiuntur» \ CAPUT TERTIUM 1 Catechismus Concilii Tridentini, Pii V Pontificis Maximi iussu promulgatus, I P., a. 12, nn. 7-10, ed. cit., pp. 149-150. UNIO BEATIFICA INTELLECTUS CREATI CUM IPSA DIVINA ESSENTIA ANALOGIIS ILLUSTRATUR 300. Mirabilis quidem unio intelligibilis immediata ip­ sius divinae essentiae ut speciei intelligibilis impressae et expressae cum intellectu creato, qua formaliter intellectus creatus videt immediate divinam essentiam et haec immediate ab eo videtur; nam «essentiam divinam esse formam intellec­ tus, et videre Deum, idem sunt» \ quia «intellectio est esse, et intellectus, et speciei intelligibilis, et verbi, diversimode tamen: quia intellectus et speciei est esse ut intelligere, verbi autem ut intelligi; illorum, quasi principiorum; istius, ut termini: illorum, quasi unius completi subiecti; istius, ut obiecti»2. Simul ergo ipsa divina essentia est principium et terminus visionis seu obiectum formale motivum et terminativum, quo et quod videtur. Quid autem sit haec unio in seipsa, non possumus perfecte et positive scire quamdiu in hac vita mortali peregrinamur a Domino 3, sed solum in patria quando eam realiter habebimus, quia hoc importat videre ipsam divinam essentiam ut unitam in actu exercito cum nostro intellectu; possumus tamen eam aliqualiter intelligere et explicare, tum ex eorum quae na- 1 Caietanus, O. P., in I, 12, 5, n.° 5. 2 Caietanus, in I, 27, 2, n.° 7. 3 II Cor., 5, 6. 348 II P. Q. II. Sect. IIL—De ultima differentia beatitudinis formali turaliter cognoscimus analogia, tum ex analogia cum aliis supernaturalibus \ Art. i.—Illustratur per analogia; 301. Ac revera haec unio potest illustrari triplici ana­ logia, o Prima, naturali, ex comparatione eius cum unione animae rationalis ad corpus, iuxta illud S. Augustini: «ut vita carnis anima est, ita beata vita hominis Deus est»12, nempe Deus est vita animae sicut anima est vita corporis; est autem vita corporis, unione ad corpus. Quo etiam in sensu Petrus Lombardus dixit «quod ideo Deus voluit eam [ = animam ra­ tionalem] corpori uniri, ut in humana conditione ostenderet novum exemplum beatae unionis quae est inter Deum et Spiritum, in qua diligitur ex toto corde et videtur facie ad faciem [Mtt., 22, 37; I Cor., 13, 12]» 3. Et Averroes unionem beatificam intellectus nostri possibilis cum Intelligentia Agente illustravit ex analogia unionis materiae et formae ac praesertim corporis et animae rationalis. Quas Averrois et Magistri Sententiarum indicationes S. Thomas expresse recolit suasque facit, eas tamen depurando et elevando4. Aristoteles ipse totam psychologiam cognitionis sensitivae et intellectualis explicat ex analogia cum ordine physico mate­ riae et formae, potentiae et actus. Et inde Averroes eam extendit ad explicandam unionem psychologicam mentis nostrae cum Intelligentia Agente separata; et S. Thomas, utrumque praetergrediens, elevavit ad explicandam unio­ 1 Concilium Vaticanum, Denz., n.° 1.796. 2 S. Augustinus, De Civitate Dei, lib. XIX, cap. 26, ML. 41, 656, 3 Petrus Lombardes, II Sent., d. I, cap. 6, ed. Quaracchi, 1916, p. 311. 4 «Et ideo accipiendus est alius modus, quem etiam quidam philo­ sophi posuerunt scilicet Alexander et Averroes... Et ideo Magister dicit quod unio animae ad corpus est quoddam exemplum beatae unionis qua spiritus unietur Deo« (IV Sent., d. 49, 2, 1. Cf. etiam De Verit., 8, I c.) Cap IJI,—Analogiae unionis beatificae cum divina essentia 349 nem intelligibilem immediatam intellectus creati cum ipsa divina essentia. Generaliter loquendo, sicut in ordine physico substan­ tiae corporeae inveniuntur tria, scilicet materia prima ut pura potentia, et forma substantialis ut actus eius primus, et unum esse naturae ex unione utriusque resultans; ita in ordine psychologico intellectus humani tria concurrunt, nempe intellectus possibilis ut pura potentia in esse intelligibili, species intelligibilis impressa ut actus eius primus,, et unum esse intelligibile ex unione intellectus et speciei re­ sultans: «sicut enim ex forma naturali qua aliquid habet esse et materia efficitur unum ens simpliciter, ita ex forma qua intellectus intelligit et ipso intellectu fit unum in intelligendo», quia «in intellectu oportet accipere ipsum intellectum in potentia quasi materiam, et speciem intelligibilem quasi formam, et intellectus in actu intelligens erit quasi compo­ situm ex utroque»x. lam vero, sicut essentia divina superat intelligih ilia creata, ita anima rationalis excedit alias formas substantiales unibiles materiae. Ut ergo convenienti modo explicari possit unio intelligibilis divinae essentiae cum intellectu creato, necesse est accipere terminum comparationis elevatum, scilicet non meram unionem communem materiae primae cum forma substantiali, sed unionem digniorem animae rationalis cum corpore. Patet autem analogiam essentialiter includere similitu­ dines et dissimilitudines inter terminos de quibus dicitur; propter quod S. Thomas similitudines analogas appellat cum Pseudo-Dionysio dissimiles similitudines 2. Unde inter unio­ nem animae rationalis cum corpore et unionem divinae essentiae cum intellectu creato ita debet esse similitudo, ut tamen simul dissimilitudo inveniatur et quidem circa idem, licet diversa ratione. Atqui tam huiusmodi similitudines quam dissimilitudines reduci possunt ad tria capita: primo, ex parte unibilium; 1 IV Sent., d. 49, 2, 1 c. 2 In librum Boetii De 'Innitate, 6, 3 c. 350 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis Gap, in.—Analogiae unionis beatificae cum divina essentia 351 capacitatem corporis; ita divina essentia sic unitur intellec­ secundo, ex parte ipsius unionis; tertio, ex parte principii et tui ueato ut forma intelligibilis, ut tamen non sit ab eo adaetermini unionis. Haec enim tria considerari possunt in quali­ quabilis et comprehensibilis, sed capacitatem eius in infi­ bet unione. nitum excedit. 302. Ex parte unibilium utraque unio convenit in tribus. Disconvenit vero in hoc, quod unibilia unione physica, Primo, in eo quod sicut ad unionem physicam materiae nempe materia et forma, anima et corpus, sunt partes tertiae et formae seu animae et corporis non sufficit quaecumque realitatis resultantis, quae est essentia composita ex eis; e forma, sed neccesario requiritur forma unibilis sicut est contra, unibilia unione hac intelligibili, nempe intellectus anima rationalis; ita ad unionem intelligibilem intellectus creatus et divina essentia, non sunt partes unius totius com­ creati cum essentia intelligibili separata omnino requiritur ati ex eis, quia ratio partis repugnat essentiae divinae, cum quad haec essentia seu forma intelligibilis separata sit uni­ de ratione partis sit esse imperfectum, sed potius est unio bilis intelligibiliter cum intellectu creato, hoc est, sit ab eo ratione numeri, quatenus unibilia sunt unum et aliud, et dici cognoscibilis: et hoc convenit essentiae divinae, ad cuius solet unio cum eis per contrapositionem ad unionem partium similitudinem factus est intellectus creatus \ Secundo, in quae est unio ex eis: quo modo unionis, uniuntur divina et eo quod sicut unionis physicae non potest esse forma res humana natura in una persona Verbi Dei incarnati1 et subsistens composita ex materia et forma, «quia non potest essentia et exsistentia in una re creata 2. esse ut materia sit forma alicuius»1 2, sed necessario debet 303. Ex parte autem ipsius unionis ambae uniones con­ esse forma tantum; ita ad hoc ut aliqua forma separata possit veniunt in duobuss. Primo, in eo quod utraque est immediata immediate uniri intellectui creato ut forma intelligibilis, in suo genere, nempe sicut anima unitur immediate corpori omnino requiritur quod sit forma tantum in esse intelligibili, unione physica absque ulla forma substantiali intermedia, hoc est, sua veritas et suum esse, quia in tantum est aliquid ita divina essentia unitur immediate intellectui creato unione intelligibile in quantum est verum, verum autem in tantum intelligibili absque ulla specie creata intermedia. Secundo, est in quantum est in actu, non autem potest esse forma in eo quod sicut anima et corpus immediate adunantur in intelligibilis eius per suam essentiam si sit composita ex uno esse essentiae physico, ita intellectus creatus et divina potentia et actu ita ut sit vera sed non sua veritas. Propter essentia coniunguntur in uno esse intelligibili quasi essentiali quod nulla creatura potest esse forma intelligibilis immediata seu specifico, quod est videre ipsam divinam essentiam per et per essentiam suam intellectus creati, sed hoc est proprium seipsam. divinae essentiae: «ipsa enim sicut est suum esse, ita est sua Simul tamen differunt in hoc, quod unio animae ad corpus veritas, quae est forma intellectus» 3, et ideo «hoc est singulare cum sit partis formalis ad compartem materialem, non solum divinae essentiae ut ei possit intellectus uniri absque omni est per modum formae actuantis et terminantis sicut est similitudine [obiectiva], quia et ipsa divina essentia est eius exsistentia respectu essentiae completae, sed etiam per mo­ esse, quod nulli alii formae competit» 4. Tertio, in eo quod dum formae informantis: ex adverso, cum divina essentia sicut anima rationalis ita unitur corpori ut forma, ut tamen non habeat rationem partis in hac unione, unio eius ad intelnon sit forma immersa in materia, sed emergens et excedens ectum creatum fit unice per modum formae pure actuantis 1 2 3 III Contra Gent., cap. 51. IV Sent., d. 49, 2, i c. Comp. Theol., I P., cap. I05. Comp. Theol., II P., cap. 9, § Hoc etiam manifeste apparet. 1 III, 2, 4; Caietanus, in h. 1., n.° 8. 2 Caietanus, O. P., Comment, in Opusculum S. Thomae De ente et iisentia,cap. V, q.’io, ed. Laurent, O. P., Taurini, 1934, PP· I43-I44- 352 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis Cap. III.—Analogiae unionis beatificae cum divina essentia 353 seu terminantis et nullo pacto per modum formae informan- ab eo motus vel actuatus, sit quasi reductus intelligibiliter ad tis; qui modus formandi intellectum creatum, non solum (speciem divinam, utpote ab eodem obiecto formali motus non repugnat infinitae perfectioni divinae essentiae, verum 1quoad specificationem. Similiter, sicut terminus formalis qui et maxime ei convenit, sicut actui puro maxime convenit unionis animae rationalis ad corpus est esse animatum seu pure actuare et terminare, absque ulla informationis depen- mum vivens vita rationali; ita obiectum formale terminatidentia. Propter quod S. Doctor profunde scribit: «divina wm seu quod unionis intelligibilis intellectus creati cum essentia est ipsum esse; unde sicut aliae formae intelligibiles, j divina essentia est ipsamet divina essentia ut visa ab intellectu quae non sunt suum esse, uniuntur intellectui secundum creato, sic ut iste per eam vivat vita quadam divina partialiquod esse quo informant intellectum et faciunt ipsum in I cipata, eo fere modo quo corpus animatum anima rationali actu, ita divina essentia unitur intellectui creato ut intellectum quodammodo participat vitam rationalem in facultatibus in actu per seipsam faciens intellectum in actu»1 2, hoc est, ut · organicis superioribus, ut sunt sensus interiores et appetitus purus actus intelligibilis secundum se totum pure actuans et sensitivus. terminans intellectum creatum cui intelligibiliter unitur. At ex alia parte simul differunt in ipso termino unionis, Qua de causa, quia ita actuat seu movet quoad specifica- f et quidem dupliciter. Primo, quia compositum humanum, tionem et terminat intellectum creatum ut nullo modo eum quod est terminus totalis unionis animae rationalis ad corpus, informet, S. Thomas divinam essentiam non appellat sim­ est perfectius suis partibus componentibus separatim sumptis; pliciter formam intelligibilem intellectus creati, sed ut for­ at intellectus creatus, ut unitus essentiae divinae eamque mam 2, quasi formam 3, quodammodo ut formam 4, expresse intuitive videns, non est perfectior sola divina essentia se­ animadvertens quod «non oportet quod ipsa divina essentia cundum se considerata. In termino ergo unionis intelligibilis fiat forma intellectus ipsius, sed quod se habeat ad ipsum ut intellectus creati cum divina essentia, habentur plura per­ forma»5, et quod «non debet intelligi quasi divina essentia fecta secundum numerum quam prius, non tamen habetur sit vera forma intellectus nostri vel quod ex ea et intellectu plus perfectionis intensive aut secundum essentiam, quia nostro efficiatur unum simpliciter sicut in naturalibus ex tota perfectio intellectus creati uniti divinae essentiae praemateria et forma naturali, sed quia proportio essentiae di­ continetur eminenter in ipsa divina essentia secundum se vinae ad intellectum nostrum est sicut proportio formae ad considerata: sicut post creationem mundi inveniuntur plura materiam»6. bona quam prius, non plus boni; et sicut in Verbo post incar­ 304. Denique, ex parte principii et termini unionis, istae nationem erant plura bona quam ante, non plus boni, quia duae uniones conveniunt in hoc, quod sicut anima rationalis bonum creatum additum in persona bono increato non facit est principium formale quo corpus ab ea informatum sit melius, sed solum plura bona quasi extensive \ humanum seu in specie humana; ita ipsa divina essentia, Secundo, quia terminus unionis animae rationalis ad prout vices gerit speciei intelligibilis impressae, est obiec­ corpus est unum esse substantiale essentiae; e contra, terminus tum seu principium formale motivum, quo intellectus creatus 1 unionis divinae essentiae ad intellectum creatum est unum esse intelligibile accidentale: quia talis est terminus formalis I, 12, 2 ad 3. unionis qualis est unio; unio autem intelligibilis intellectus 2 III Sent., d. 14, 1, 1, qla. 4 ad 2, n.° 57. creati cum divina essentia est accidentalis, dum unio animae 3 IV Sent., d. 49, 2, 1 ad 8. rationalis cum corpore est substantialis. IV Sent., d. 49, 2, 6 c; De Verit., 8, 1 c. De Verit., 8, 1 c. IV Sent., d. 49, 2, 1 c. 1 III Sent., 6, 2, 3 ad 1, n.° 96. 23.—Dfc Hominis**** 354 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis Cap. III.—Analogiae unionis beatificae cum divina essentia 355 Ex qua analogia apparet sensus profundus sententiae agustinianae supra relatae. Non enim est tantum intelligenda in diverso genere causae, quatenus sicut anima est vita corporis in genere causae formalis, ita Deus est vita animae in genere causae efficientis, quia revera Deus est causa efficiens ipsius animae et totius vitae eius per creationem sed etiam quasi eodem genere causae formalis, quia sicut anima rationalis est vita corporis ut propria forma physica eius, ita divina essen­ tia est vita animae rationalis ut propria forma eius intelligi­ bilis, hoc est, ut proprium obiectum formale motivum et terminativum intellectus humani, ex quo hic natus est habere vitam supernaturalem beatificam seu proprie divinam quoad specificationem actus: nam intellectus creatus, lumine gloriae elevatus, praebet substantiam seu exercitum actus beatifici, dum divina essentia praebet speciem seu specificationem tali actui, sicut universaliter intellectus possibilis substantiam et species intelligibilis speciem praebent, ut Caietanus recte adnotavit2. quod incredibile videbatur. Si enim natura Dei Filius, propter nlios hominum, misericordia factus est hominis filius—hoc est enim:Verbum caro factum est et habitavit in nobis, hominibus—, quanto est credibilius natura filios hominum, gratia Dei filios Dei fieri et habitare in Deo, in quo solo et de quo solo esse possunt beati, particepes immortalitatis eius effecti; propter quod persuadendum Dei Filius particeps ime mortalitatis effectus est?»11. Hanc S. Augustini doctrinam S. Thomas fecit suam, et frequenter repetit2. Ita in Summa contra Gentiles, dicit quod beatificae «unionis exemplum et documentum quoddam ftiii unio ad hominem in persona» 3; in opusculo De rationibus fidei subdit quod «per hoc quod Deus factus est homo, spem nobis dedit ut etiam homo posset pervenire ad hoc quod uniretur Deo per beatam fruitionem» 4; in Summa Theologica ponit, inter motiva seu rationes unionis hypostaticae, promotionem hominis in bono: «quinto, quantum ad plenam participationem divinitatis, quae vere est hominis beatitudo ei finis humanae vitae, et hoc collatum est nobis per Christi humanitatem; dicit enim Augustinus in quodam sermone Art. 2,—Illustratur per analogiam supernaturale II de Nativitate Domini [Sermo 192, cap. 1, n.° 1]: factus est Deus homo, ut homo fieret Deus»5; et in Compendio Theolo305. Secunda analogia est supernaturalis, scilicet ex com­ giae: «datur etiam, subiungit, per hoc homini quoddam exem­ paratione unionis intelligibilis intellectus creati et divinae essen­ plum illius beatae unionis qua intellectus creatus increato tiae cum unione personali divinae et humanae naturae in Christa spiritui intelligendo uniretur; non enim restat incredibile lesu. Haec analogia ortum ducit ex S. Augustino, quem quin intellectus creaturae Deo uniri possit, eius essentiam S. Thomas complevit, sicut Thomam compleverunt tho- videndo, ex quo Deus homini unitus est, naturam eius assumendo»6*8. mistae. S. Augustinus scribit quod «cum dictum esset in Evangelio quod lesus dederit potestatem filios Dei fieri iis qui 1 S. Augustinus, De Trinitate, lib. XIII, cap. 9, n.° 12, ML. 42, eum receperunt [Ioan., i, 12]..., ne ista hominum, quam 1.023-1.024. 2 IV Contra Gent., cap. 41 in fine; cap. 54, arg. 1; cap. 55 ad 1; De videmus et gestamus infirmitas, tantam excellentiam de­ rationibus fidei, cap. 5: III, 1, 2; Comp, theol., I P., cap. 201. speraret, illico annexum est: et Verbum caro factum est er ’ IV Contra Gent., cap. 55 ad 1. habitavit in nobis [Ioan., i, 14], ut a contrario suaderetur 4 De rationibus fidei, cap. 5, ed. Vivès, t. XXVII, p. 133 a. 1 De l erit., 27, i ad 1; I-II, no, 1 ad 2, et passim alibi. * Caietanus, O. P., in I, 12, 2, n.° 15. s III, I, 2. Verba S. Augustini, quae cordetenus citat S. Thomas, sunt huiusmodi: «spes longe clarior effulsit in terris, ut terrenis [=hominibus] tita promitteretur in coelis; hoc ut crederetur, res incredibilior praerogata est; itos facturus oui homines erant, homo factus est qui Deus erat > (ML. 48, 1.012). 8 Comp, theol., I P., cap. 201. 356 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis Cap. III.—Analogiae n__ unionis beatificae cum divina essentia Haec tamen potius sunt dicta ad suadendam possibilitatem unionis beatificae intellectus creati cum divina essentia ex facto unionis maioris et difficilioris, qualis est unio hypos­ tatica naturae divinae et humanae in Christo, quam ad explicandum cius essentiam. Ideo S. Thomas, aliis in locis, comparavit modum utriusque unionis, sublineans praecipue differentias earum, ne univoce cum unione beatifica conci­ peretur unio Verbi Dei cum humana natura, quod esset nestorianismum introducere \ Postremo dixit S. Doctor quod «in omnibus rebus nihil invenitur huic unioni [ = hypos­ taticae] tam simile sicut unio animae [rationalis] ad corpus*12. Quia ergo frequenter explicaverat analogiam unionis bea­ tificae cum unione animae rationalis ad corpus 3, ex quo dixit quod unio hypostatica est analoga unioni animae iationalis ad corpus, aequivalenter affirmavit unionem beati­ ficam intellectus cum divina essentia esse analogam unioni hypostaticae dixinae et humanae naturae in Christo; nam quae sunt analoga uni tertio [ = unioni animae rationalis ad corpus], sunt analoga inter se. Fatendum est tamen S. Thomam non explicite tradidisse similitudines utriusque unionis, sed hoc munus partim com­ pleverunt eius discipuli, ut Caietanus 4, Bânez5, loannes a S. Thoma 6, alii; praesertim vero Norbertus dei Prado7, ac novissime Penido 8. 357 Sequentes igitur methodum adhibitam in analogia prae­ cedenti, exponemus similitudines et dissimilitudines unionis beatificae et unionis hypostaticae ex triplice capite, nempe ex parte unibilium, ex parte ipsius unionis seu coniimctionis et ex parte principii ac termini unionis. 306. Ex parte unibilium conveniunt in tribus. Primo, in eo quod extrema unibilia sunt utrobique Creator [ = Deus], et creatura [ = intellectus creatus et natura creata Christi]. Secundo, in eo quod in utraque unione extrema unibilia non se habent ad invicem ut partes, sed ut unum et aliud; et ideo non sunt unibilia ratione partium, sed ratione numeri: ♦divinitas enim pars esse non potest, propter imperfectionem quae est de ratione partis» 4. Tertio, in eo quod extremum perfectivum et actuans aliud non potest esse utrobique nisi solus Deus, hoc est, sola divina essentia secundum esse intelligibile pro unione beatifica et sola divina persona se­ cundum esse personale pro unione hypostatica, ita ut sicut nulla persona creata seu finita potest personaliter alienam terminare naturam, ita nulla essentia creata potest per seipsam immediate actuate et terminare intelligibiliter alienum intel­ lectum, sed utrumque est proprium et exclusivum divinae personae et divinae essentiae; unde S. Thomas, eisdem fere verbis pro utraque unione utens ex parte Dei, dicit relate ad unionem hypostaticam: «hoc autem est proprium 1 III Sent., d. 2, 2, 2, qla. 1 ad 2; d. 13, 3, 1 ad 7; d. 14, 1, 1, qla. ] divinae personae propter eius infinitatem ut fiat in ea concursus ad 1; De Verit., 20, 2 ad 5; 26, 10 ad 8; 29, 2 c in fine; III, 2, 10; 6, 6. naturarum, non quidem accidentaliter sed secundum subsi­ 2 IV Contra Gent., cap. 41. stentiam» 2; et relate ad unionem beatificam: «est autem hoc 3 IV Sent., d. 49, 2, 1; De Verit., 8, 1; III Contra Gent., cap. 51; singulare divinae essentiae, ut ei possit intellectus uniri absque I, 12, 2 ad 3; 5; Compend. theol., I P., cap. 105; II P., cap. 9. omni similitudine, quia et ipsa divina essentia est eius esse, 4 Caietanus, O. P., in III, 4, 1, n.° 9; 19, 2, n.° 18. 5 Bânez, Ο. P., in I, 12, 2, dub. 2, post quartam conclusionem, § Est quod nulli alii competit» 3, nempe forma intelligibilis infinita, aliud exemplum, ed. Urbano, p. 259; 56, 1, dub. 1, ad 1 arg., ed. Venetus. cum sit sua veritas et suum esse, nam identitas realis essen­ 1585» coi. 797; dub. 2, ad 2 arg., col. Soi. tiae et esse est propria ratio infinitatis 4. * Ioannes a S. Thoma, O. P., in I, 12, 2, disp. XIII, a. 4, n.° 14, Differunt etiam in tribus. Primo, quia ambo extrema 16-17, ed. Solesm., t. II, pp. 175-177; in III, 2, disp. IV, a. 1, n,°2l. ed. Vives, t. VIII, p. 128. Norbertus del Prado, O. P., De veritate fundamentali philosophic Christianae, lib. V, cap. 5, η. V, pp. 626-634, Friburgi Helvetiorum, 1911.i Μ. 1. L. Penido, Le rôle de l'analogie en théologie dogmatique II P., chap. 3, pp. 414-416, Paris, 1931. 1 III Sent., d. 6, 2, 3, ad 4, ed. cit., n.° 99. Cf. III, 2, 4. 2 III, 3, I ad 2. 3 Conip. theol., II P.» cap. 9. 358 Π P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis unibilia in unione hypostatica sunt substantiae, nempe natura humana completa et perfecta, et divina persona Verbi Dei; sed in unione beatifica umim extremum est accidens, nempe intellectus creatus, et aliud est substantia, scilicet ipsa divina essentia. Secundo, ex parte extremi divini, quia in unione hypostatica est per se primo persona, non essentia vel na­ tura dum in unione beatifica est per se primo essentia seu natura, non persona 12. Tertio, quia extrema unionis hypos­ taticae sunt unibilia in esse substantiali, quod est esse personals Verbi Dei; dum extrema unionis beatificae sunt solum unibi­ lia in esse accidentali operativo, quod est visio facialis et immediata, secus esset unio substantialis in essentia, quod est impossibile 3. Quam differentiam S. Thomas nitide ex­ pressit, dicens: «per fruitionem anima unitur Deo sicut operans operationis obiecto...; unio autem in persona est ad unun esse personale» 4* ; et iterum: «unio quae est per fruitionem, est unio per operationem...; sed unio in persona est unio ad esseV9. 307. Ex parte vero ipsius unionis, si sumatur funda­ mentaliter, conveniunt in tribus. Cap. III—Analogiae unionis beatificae cum divina essentia 359 Primo quia, sicut unio hypostatica fit per assumptionem humanae naturae Christi ad personam Verbi Dei, ita unio beatifica fit per elevationem, quae est veluti assumptio quaedam, intellectus creati ad ipsam divinam essentiam ut formam intelligibilem h Secundo, quia sicut unio hypostatica fuit peracta ex hoc quod Verbum Dei descendit de coelis et humiliavit semetipsum formam servi accipiens2; ita unio beatifica consummatur ex hoc quod ipsa divina essentia condescendit usque ad intellectum creatum ut fiat quasi propria eius forma intelligibilis proprius que terminus intel­ lectionis eius. Qua de causa, recte dixit S. Bonaventura quod, cum haec unio intelligibilis fiat per influxum Dei in animam, in hac «influentia Deus condescendit per gratiam et anima elevatur et efficitur deiformis» 3. Tertio, quia utraque unio est maxima in suo genere, nam sicut in ordine essendi maxima unio est quae fit in maximo huius ordinis quod est esse personae et esse existentiae ei directe correspondons; qua de causa, unio hypostatica est maxima, cum sit facta in persona, et quidem maxima, ut est persona Verbi Dei 4: ita in ordine dynamico operandi, maxima unio est quae fit in maximo talis ordinis, quod est ipsa operatio, utpote ultimus actus huius ordinis, sicut esse exsistentiae est ultimus actus in ordine essendi: qua ratione, unio beatifica est maxima, cum sit facta in ipsa operatione, et quidem maxima in linea ope­ rationis, utpote quae est summa operatio summae potentiae circa summum obiectum summe seu omnino immediate praesens. 308. Sin autem unio sumatur formaliter, pro ipsa rela­ tione inter extrema unita et relata, hae duae uniones conve­ niunt in duobus. Primo, in eo quod utrobique unio formaliter est quid creatum in ipsa creatura —humana natura Christi et intellectu creato—realiter exsistens, non autem in Deo, 1 «Esse terminum assumptionis non convenit naturae divinae secundum seipsam, sed ratione personae in qua consideratur; et ideo primo quidem el propriissime persona dicitur assumere, secundario autem potest dici quod etiam natura assumit ad sui personam» (III, 3, 2). 2 «Cum fruitio sit operatio ultimae felicitatis, refertur ad unum tan­ tum obiectum; ergo fruimur tribus personis in quantum sunt unum» (I Seni., d. i, 2, 2 arg. 2 sed contra), nempe unum in essentia, quae est ipsa summa bonitas (ibid., corp.); «quia tres personae non distinguuntur secundum id quod sunt obiectum fruitionis, immo uniuntur in eo, scilicet in summa bonitate» (ibid., ad 1; cf. ad 2). Quam ob rem admitti non debet opinio E. Borgianelli, S. J., et H. Schell dicentium unionem beatificam hominum beatorum primo et directe terminari ad personam Verbi (cf. H. Schauf, Die Einuohnung des heiligen Geistes, pp. 145-146, 238-240, 242, Freiburg im Breisgau, 1941); multoque minus sententia C. Gutberlet asserentis unionem illam quasi ex aequo simulque terminari ad personam Verbi et Spiritus Sancti, nempe ad Verbum prout beatitudo nostra importat visionem, ad Spiritum Sanctum vero ut amorem involvit (Dogmatische Théologie von Dr. J. Heinrich, t. VIII, 1 III, 2, 8; III Contra Gent., cap. 53; h I2> 5· pp. 589-590, 605, iVIainz, 1897). ’ Phil., 2, 7. 3 ΠΙ,2,ι. 3 S. Bonaventura, in III Sent., d. 14, 1, 3 ad 6, ed. cit., t. Ill, 4 III Sent., d. 2, 2, 2, qla. 1 ad 2, n.° 129. Cf. III, 6, 6 ad 1. P. 305 b. III Sent., d. 13, 3, 1 ad 7, nn. 132-133. 4 111,2,9- 360 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formale Cap. Ill—Analogiae unionis beatificae cum divina essentia 361 nisi secundum rationem tantum; sicut ceterae relationes quod non dependet ab aliquo habitu, sed immediate ab ipsa inter creaturam et Creatorem, ut relationes creationis et natura» \ Tertio, quia unio hypostatica est absolute maxima ita dominationis 1 quae ex sola mutatione reali creaturae in­ nascuntur 2. ut neque intendi neque remitti possit, non solum quia est Secundo, in eo quod haec unio, quae est relatio praesen­ substantialis et substantia non est susceptiva magis et minus, tiae inter extrema unita, est essentialiter supernaturalis atque sed praesertim quia est in esse personali Verbi Dei quod est ideo essentialiter distincta a communi relatione praesentiae qua infinite perfectum atque ideo neque augeri neque minui po­ Deus dicitur esse in omnibus rebus per essentiam, praesentiam test; e contra, unio beatifica, cum sit accidentalis et facta et potentiam; nam in omnibus rebus est praesens naturali mediante habitu luminis gloriae, est susceptiva magis et praesentia per modum Causae agentis Primae, quae in omnibus minus sicut et ipse habitus luminis gloriae, licet in suo genere immediate operatur immediatione suppositi et virtutis3, sed sit maxima secundum speciem suam. Propter quod S. Doctor in beatis est praesens praesentia immediata supernaturali sicut utrumque dixit, et quod «excellentior est unio in persona obtectum formale quo et quod visionis facialis est in vidente4, quam per fruitionem»2, utpote «excedens omnem aliam unio­ et in humanitate Christi est immediate praesens praesentia nem Dei ad creaturam»3, et quod creatus «intellectus plus supernaturali secundum proprium esse personale Verbi*. participans de lumine gloriae perfectius Deum videbit» 4. Sed differunt in tribus. Primo quia unio hypostatica di­ 309. Postremo, ex parte principii et termini unionis, con­ vinae et humanae naturae in Christo est substantialis, scilicet cernunt in tribus. in esse personali Verbi Dei; dum unio beatifica intellectus Pruno, ex parte principii activi seu causae efficientis creati cum divina essentia est accidentalis, nempe in agere propriae, quae utrobique est tota Trinitas sicut in ceteris supremo supernaturali quod est ipsum Deum immediate videre. operationibis ad extra 5; tota enim Trinitas assumpsit active Secundo, quia unio hypostatica est simpliciter et absolute naturam humanam Christi eamque active univit personae immediata, nullum habitum supernaturalem intermedium Verbi Dei6, et similiter tota Trinitas elevat intellectum admittens, alioquin esset unio accidentalis; ex adverso, unio creatum ad unionem intelligibilem cum ipsa divina essentia, beatifica fit mediante habitu supernatutali unice se tenente infundens illi lumen gloriae. ex parte intellectus creati, scilicet lumine gloriae, quod est Secundo, ex parte modi terminandi extremum creatum medium sub quo divina essentia vi detur ab intellectu creato. assumptum, quia utrobique Deus perficit creaturam ut Quam differentiam nitide expressit S. Thomae, cum ait quod «unio nostra ad Deum est per operationem, in quantum scilicet eum cognoscimus et amamus; et ideo talis unio est 1 III, 6, 6 ad 1; cf. III, 2, 10 c; III Sent., d. 2, 2, 2, qla. 1; d. 13, 3, per gratiam habitualem [ = per habitum supernaturalem], I ad 7; d. 14, i, i, qla. 3 ad 1; De Verit., 29, 2 c in fine. in quantum operatio perfecta procedit ab habitu: sed unio 2 De Verit., 29, 2, arg. 2 sed contra. Cf. Ill Sent., d. 2, 2, 2, qla. 1, naturae humanae ad Verbum Dei est secundum esse personale, obi. 2: miaior est unio in persona quam unio animae beatae ad Deum per HI, 2, 7; I, 13, 7; 45, 3j una cum 7 aj 5. III, 2, 7 ad i; HI Contra Gent., cap. 53, arg. 3 3 I, 8, i et 4. I\ Sent., d. 49, 2, 1 c; De Verit., tq, ii ad 8 et 11; I, 8, 4 c et ad 4, una cum I Sent., d. 37, i, 2 et expositio textus; I, 12, 11 ad 4 I Sent., d. 37, Joe. cit., ct I} 8j 4; ni, 2, 10. ’ fruitionem··; d. 13, 3, 1, arg. 2 sed contra. 3 Comp, theol., 1 P., cap. 218 in fine. Vide etiam Caietanum, in III, 4, i, nn. 9~io. 1 I, 12, 6 c. s I, 45, 6. .... ’ III, 3, 2: «esse autem assumptionis principium convenit naturae divinae secundum seipsam [= secundum quod est communis tribus personis], quia eius virtute assumptio facta est». 362 II P. Q. II. Sect. III.—De ultiaia differentia beatitudinisformalis Cap. III—Analogiae unionis beatificae cum divina essentia 363 infinito quod est Deus; et, ex hac parte, non potest aliquid forma pure actuans seu terminans, absque ulla informatione. Sicut enim persona Verbi sibi univit naturam humanam fieri melius eis, sicut non potest aliquid melius esse Deo» C Christi, eam eminenter actuando et terminando proprio Simul tamen differunt in tribus. esse personali absque ulla informatione receptiva; ita divina Primo quidem, quia unio hypostatica terminatur ad esse essentia immediate sibi unit intellectum creatum, quem divinum proprium Filii Dei: sed unio beatifica terminatur eminenter actuat et terminat proprio esse intelligibili quod ad agere divinum proprium divinae essentiae, quod est est suum esse et sua veritas absque ulla receptiva informatio­ seipsum per seipsum immediate videre. Unde S. Thomas: ne. Si enim esse ut esse pure terminat et actuat essentiam, ninio in Christo, inquit, non terminatur ad operationem sed et si intelligere ut intelligere pure terminat et actuat intel­ ad esse; et ideo animae [Christi], in quantum est corpori lectum; a fortiori esse divinae personae et intelligere divinae imita [hoc est, pars humanae naturae unitae Verbo in per­ essentiae, quae sunt supra omne esse et supra omne intel­ sona], non competit vel videre Verbum vel aliqua operatio, ligere, possunt multo altius et eminentius et purius supplere sed solum esse, scilicet in hypostasi Verbi, immediate loquendo» 12. vices creatae personalitatis et exsistentiae creataeque speciei Secundo, quia terminus formalis qui unionis hypostaticae intelligibilis impressae et expressae, actuando et terminando est persona divina, non natura; eo quod unio Verbi Dei cum absque ulla impuritate informationis creatam naturam per humana natura in Christo facta est in persona, non in natu· suum esse personale et creatum intellectum per esse obiec­ I ra3: at vero terminus formalis qui unionis beatificae est per tivum suae propriae essentiae. «Quemadmodum ergo Deus, se primo essentia seu natura divina, non persona; nam ipsa inquit Bânez, per seipsum potest supplere rationem exsistendi divina essentia est obiectum formale terminativum visionis naturae creatae, eo quod Deus est primum esse subsistens per beatificae. essentiam suam; ita, cum sit primum intelligibile per essen­ Tertio, quia terminus unionis hypostaticae est esse per­ tiam suam, potest supplere per seipsum rationem formae sonale Verbi Dei substantialiter communicatum humanae na­ intelligibilis absque aliqua iniuria divinae maiestatis, per turae Christi: terminus vero unionis beatificae est agere quamdam unionem ineffabilem cum intellectu illustrato lu­ essentiale divinae naturae accidentaliter participatum ab intel­ mine gloriae in ratione speciei intelligibilis, absque eo quod lectu creato beati. Ad quae respiciens S. Thomas, dixit recipiatur in intellecto eo modo imperfecto sicut nostra ex­ quod «multo maior et perfectior est unio ad Deum secundum sistentia recipitur in nostra essentia» \ I esse personale quam quae est secundum operationem» 4. Tertio, ex parte ipsius termini secundum se considerati, Quae Angelici verba ita profunde expendit Caietanus: quia in utraque unione est infinitus, ita ut melior esse non ♦proculdubio maius, nobilius, excellentius perfectiusque est possit. Tam enim unio hypostatica quam unio beatifica uniri Deo in persona quam per gratiam et per gloriam con­ coniungunt creaturam ipsi Deo, qui est bonum simpliciter summatam. Et ratio habita est in ultimo articulo praecedentis infinitum. Unde S. Thomas profunde dixit quod «humanitas quaestionis [q. 3, a. 8], quia scilicet unio personalis non Christi, ex hoc quod unita est Deo; et beatitudo creata, ex est unio participativa sed per substantiam Dei, conferens hoc quod est fruitio Dei; et Beata Virgo, ex hoc quod est Λ/ater Dei, —habent quandam dignitatem infinitam ex bono D. ΒΑνέζ, Ο. P., in I, 12, 2, dub. 2, post quartam conclusionem, ed. cit., p. 259 b. 1 I, 25, 6 ad 4. Cf. I Sent., d. 45, 1, 3 c et ad 5, ubi scribit: «beatitudo creata habet quandam infinitatem ex eo quod coniungit infinito bono». a De Verit., 20, 2 ad 5. Cf. etiam De Verit., 26, 10 ad 8. 3 111,2,1-2. 4 III, 4> 1 ad 2' 3G4 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis non similitudinem aut participationem Dei sed ipsum esse personale Dei, ita ut persona Dei fiat persona naturae assum­ ptae; unio autem per fruitionem unio participativa Dei est, conferens non esse Dei sed similitudinem et adoptionem filialem. Est igitur unio personalis maior, quia confert maius, scilicet esse Deum non participative sed personaliter: quanto namque maius est esse Deum personaliter quam participa­ tive, tanto maior est unio personalis quam participativa. Est et perfectior, quia confert perfectius, scilicet esse Deum secundum substantiam, hoc est, hypostasim, non secundum accidentia ut sunt operationes quibus fruimur Deo: quanto enim perfectius est esse Deum personaliter quam accidentaliter, tanto perfectior est unio personalis quam per operationem^. Art. 3.—Illustratur per analogiam parti: II naturale et partim supernaturalem II 310. Tertia analogia est partim naturalis et partim su­ pernaturalis: sumi turque una ex parte ex comparatione unio­ nis intelligibilis supernaturalis intellectus creati et essentiae divinae cum unione intelligibili naturali qua idem intellectus unitur suo intelligibili naturali; ex alia vero, cum unione intelligibili supernaturali12, qua intellectus divinus seu increatus suo intelligibili unitur. Se habet enim unio intelligi­ bilis beatifica intellectus creati veluti media inter unionem intelligibilem suam in ordine naturali et unionem intelligi­ bilem intellectus divini cum propria eius essentia; et ideo ex comparatione cum utroque extremo explicanda est. Et quia ex unione intelligibili intellectus creati cum suo 1 Caietanus, O. P., in III, 4, 1, n.° 9. - Non quod pro intellectu divino sit aliquid supernaturale, cum nihil possit Deum excedere, sed quia est ordinis vitae intimae Dei prout est in se ideoque ordinis gloriae et beatitudinis quae in summo est supematuralitatis. Cf. I Contra Gent., cap. 3. Cap. III.—Analogiae unionis beatificae cum divina essentia 365 intelligibili perfecto resultat beatitudo eius naturalis sicut ex unione intelligibili intellectus divini cum sua essentia quasi resultat beatitudo increata Dei, et aliunde nostra beatitudo supernaturalis consummata est analoga ad beatitudinem nos­ tram naturalem quam excedit et ad beatitudinem divinam a qua exceditur: —haec analogia unionum intelligibilium reapse coincidit cum analogia beatitudinum praedictarum. Origo huius analogiae, quantum ad comparationem unio­ nis beatificae cum unione intelligibili naturali intellectus creati ad suum intelligibile, est S. Thomae, in I P., q. 12, a. 2 ad 3, ubi haec habet: «divina essentia est ipsum esse; unde sicut aliae formae intelligibiles, quae non sunt suum esse, uniuntur intellectui [creato] secundum aliquod esse quo informant intellectum et faciunt ipsum in actu; ita divina essentia unitur intellectui creato ut intellectum in actu, per seipsum faciens intellectum in actu». Quantum vero ad comparationem eius cum unione intelligibili ipsius intellectus divini ad divinam essentiam, auctorem habet Apos­ tolum dicentem: «tunc autem cognoscam sicut et cognitus sum» \ Media ergo cum sit inter illas, partim convenit cum utraque simulque ab ambabus differt. 311. Analogia inter unionem intelligibilem supernatural leni intellectus creati cum divina essentia prout est in se et unionem intelligibilem naturalem eiusdem intellectus cum suo intelligibili naturali (analogia unionis intelligibilis beatificae intellectus creati cum unione intelligibili infrabeatifica eiusdem intellectus ). Sicut in praecedentibus analogiis, ita in hac tertia consi­ derabimus similitudines et dissimilitudines utriusque unio­ nis intelligibilis intellectus creati ex tribus, scilicet ex parte 1 I Cor., 13,2· 366 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis Cap. III.—Analogiae unionis beatificae cum divina essentia 367 Primo quia unibilitas naturalis intellectus possibilis cum suo unibilium, ex parte ipsius unionis et ex parte principii et intelligibili naturali correspondet potentiae suae naturali na­ termini eiusdem. 312. Ex parte quidem unibilium ambae uniones conve­ turaliter reducibili in actum unionis per vires eius naturales; dum e contra unibilitas beatifica intellectus creati cum ipsa niunt in tribus. Primo in eo quod utrobique unibilia sunt divina essentia correspondet potentiae eius obedientiali sum­ intellectus possibilis ut potentia perfectibilis et propria intelmae, supernaturaliter tantum reducibili in actum per vires ligibilia ut actus vel forma perfectiva eius in esse intelligibili. Tam enim in unione intelligibili beatifica quam in infraDgratiae consummatae. Secundo, quia unibilitas naturalis intellectus cum suo beatifica est idem intellectus possibilis humanus vel idem intelligibili partim correspondet intellectui ut intellectui, par­ intellectus ut intellectus (in angelis) qui elevatur et perficitur; tim vero intellectui ut rationi, ideoque distincta est pro intel­ proprium vero intelligibile ut obiectum formale motivum vel lectu humano et pro intellectu angelico qui purus est intel­ terminativum est quod actuat et perficit intellectum. Nam lectus et non ratio, cum non sit discursivus; at vero unibilitas sicut proprium intelligibile creatum [ = ens in sensibilibus beatifica intellectus creati cum divina essentia semper corre­ vel propria essentia intelligibilis et separata] est obiectum spondet intellectui ut intellectui, et quidem ut pure intuitivus formale terminativum intellectus creati humani vel angelici est absque ulla compositione et divisione: consequenter con­ nondum beati sed tendentis in beatitudinem, ita ipsa di­ venit intellectui humano et angelico secundum eandem omnino vina essentia prout est in se est proprium et formale obiectum rationem qua communicant in esse intellectus creati qua motivum et terminativum intellectus beati. talis. Quo in sensu Paulus Soncinas recte scribit: «beatificaSecundo, in eo quod utrobique necessario requiritur bilitas convenit homini non praecise per hoc quod est animal unibilium proportio iuxta propriam indolem unionum sin­ rationale, alioquin omne beatificabile esset animal rationale, gularum. Non enim uniuntur intelligibiliter nisi proporquia ubi est praecisa et totalis causa ibi est idem effectus; tionata et similia, sicut universaliter unibilium unione qua­ sed convenit ei per aliquid commune homini et substantiis cumque debet esse proportio actus et potentiae, ita sane ut separatis»; aliis verbis, «beatificabilitas non convenit ei in unibilium proportio merito dicatur et sit eorundem uniquantum est rationalis et discursivus, sed in quantum est bilitas 1. intellectivus»1. Tertio, quia in utra que unione proportio huiusmodi Tertio, quia in unibilitate naturali proportio intellectus consistit in immaterialitate eiusdem ordinis tum intellectus tum ad suum intelligibile ex parte subiecti est naturalis, idest intelligibilis; quae immateriaiitas dicitur etiam abstractio for­ innata [ = lumen innatum intellectus agentis et possibilis] malis a materia. Cuius causa est, tum quia «immateriaiitas alicuius rei est ratio quod sit cognoscitiva» et cognoscibilis12, • vel acquisita [ = lumen acquisitum habitus intellectualis]; ex parte vero obiecti intelligibilis est immateriaiitas naturalis, tum etiam quia ratio et divisio scientiarum sumitur ex ratione idest abstractio formalis a materia vel potentialitate naturali et divisione abstractionis formalis a materia 3. secundum tres gradus fundamentales eius: sed in unibilitate Simul tamen huiusmodi uniones differunt quintupliciter. I beatifica proportio intellectus creati ad ipsam divinam essen­ tiam ex parte subiecti est pure supernaturalis et infusa, nempe 1 Cf. Ill Sent., d, 1, 1, 1 obi. 3 eiusque resp., n.° 8 et 19: IV Sent., d. 49, 2, i ad 6 et 7. lumen habitus beatifici qui lumen gloriae dicitur; ex parte 2 I, 14, 1; De Verit., 2, 2. \ rVid^sis L M*. Ramîrez’ θ· P·» De ipsa Philosophia in universum, wpvà La Ctencta Tonus ta, 26 (1922), p. 348; 29 (1924), pp. 48-58. [In hac ed. Opera Omma, I. pp. 68, 169-179]. 1 Paulus Soncinas, O. P., in VI Metaphys., q. 8, ad 1 arg., p. 115 b Veneriis, 1588. 368 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis autem obiecti intelligibilis, quod est ipsa divina essentia prout est in se, proportio est immaterialitas supernaturalis absoluta et summa, idest abstractio formalis ab omni materia vel potentialitate, etiam metaphysica et obedientiali et super­ naturali, cum ipsa divina essentia prout est in se sit omnino remota ab omni potentialitate actuali et possibili, naturali et obedientiali, eo ipso quod est essentialiter in summa et pura actualitate absoluta. Quam ob rem Banez profunde dixit: «si nostrae Theologiae abstractionem propriam consi­ deremus respectu proprii obiecti, inveniemus plurimum exce­ dere abstractionem metaphysicam. Est enim obiectum nos­ trae Theologiae ipse Deus, qui secundum se est actus purus neque habens aliquam partem materialem sicut habet ens quod est obiectum Metaphysicae; Deus enim dividi non potest sicut ens dividitur in decem genera in quibus multum est materiae et potentialitatis. Item, si quo pacto metaphysicus de Deo considerat, hoc facit quatenus in effectibus naturalibus potest relucere divina virtus atque divinitas: theologus autem de ipso Deo prout est in se et absque ullo ordine ad naturales effectus naturaliter cognoscibiles, per se considerat. Unde ipse Deus, ut obiicitur theologiae, substat lumini superioris ordinis quod a solo Deo dimanat in nostrum intellectum, non tanquam nobis debitum ex natura nostra, neque consequens nostram quidditatem aut efficientiam sicut lumen naturale et lumen acquisitum est in nobis. Sicut igitur ordo supernaturalis est superior toto ordine naturali, ita ea quae per se pertinent ad istum ordinem supernaturalium sunt magis abstracta secundum propriam rationem quam immaterialia quae pertinent ad ordinem naturae; maxima enim et pretiosa nobis promissa donavit, ut per haec efficia­ mur divinae consortes naturae (II Petri, i, 4). Et quidem, ' etiam supremus Seraphim maiorem habet immaterialitatem ei puritatem ex gratia quam habeat ex propria naturae suae quidditate: quae puritas manifestatur in optima actione qualis est visio Dei, quae creaturam rationalem deiformen efficitor. D. ΒΛνεζ, Ο. P., in I, i, 3, § Tertia conclusio, ed. cit., p. 31 b. Cap. Ill—Analogiae unionis beatificae cum divina essentia 369 Quarto, quia in unione naturali intellectus cum suo intelfeibili naturali unibilia se habent materialiter et per accidens, hoc est, in esse entis, ut partes, licet non per se et formaliter, idest in esse intelligibili, cum intellectus in actu fiat intelligibiliter ipsum intellectum in actu: at in unione beatifica intellectus creati cum divina essentia, unibilia nec per se nec per accidens se habent ut partes, sed solum ut unum et aliud mundum numerum, eo quod divinae essentiae omnino re­ pugnat rationem induere partis alicuius. Quinto, quia in unione intelligibili naturali, forma intel­ ligibilis expresa quae semper et necessario datur non solum est terminans intellectum, verum etiam informans eum, cum sit in eo recepta ut in subiecto; e contra, in unione intelligi­ bili beatifica cum divina essentia, ubi nulla species intelli­ gibilis creata impressa vel expressa datur, forma intelligi­ bilis, quae est ipsa divina essentia prout est in se, est pure et unice terminans et actuans intellectum creatum nulloque modo informans et recepta. 313. Ex parte ipsius unionis utraque unio convenit etiam in tribus. Primo, quia ambae uniones sunt accidentales, non substantiales, cum ambae fiant in operatione creata quae est ipse actus intelligendi et videndi: constat autem actum intelligendi creatum esse actionem metaphysicam, quae reductive est in prima specie qualitatis ideoque de genere accidentisJ. Secundo, quia ambae sunt uniones essentialiter vitales, non quidem in actu vitali primo ut anima unitur corpori [= substantialiter] et habitus potentiae [ = accidentaliter], 1 Cf. Ioannes a S. Thoma, O. P., Cursus Philosophicus, Phil. Nat., IV P., q. XI, a. 1, ed. Reiser, t. III, pp. 344-356. Neque hoc repugnat his quae supra dicta sunt ad art. 2 h. q. (nn. 53-59)» ubi reducebamus operatio­ nem intellectus ad categoriam actionis potius quam ad categoriam qualitatis; nam ad utramque categoriam reduci quodammodo potest. Ad categoriam quidem actionis, quatenus importat actum secundum active productum; ad categoriam vero qualitatis, quatenus talis actus non includit motum sive transmutationem physicam vel corporalem, quae in actione praedicamentali presse dicta implicatur. Maiorem tamen necessitudinem, vi nominis, habere videtur cum actione quam cum qualitate. 2L—De Homini**·** 370 II P. Q. Π, Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis Op. III.—Analogiae unionis beatificae cum divina essentia 371 sed in actu vitali secundo, nam intelligere et videre est Ex parte quidem principii conveniunt in uno, scilicet in vivere in actu secundo. eo quod utraque unio fit mediante aliquo lumine intellec­ Tertio, quia ambae uniones sunt intelligibiles, cum essen­ tuali creato sub quo. Unio enim naturalis intellectus creati tialiter fiant in actu vitali ipsius intellectus, non voluntatis cum suo intelligibili fit mediante lumine congenito intellectus neque alterius potentiae inferioris animae. agentis et lumine acquisito habituali [ = habitus intellec­ Sed differunt multipliciter. Primo quidem, quia unio na­ tualis] intellectus possibilis: unio autem beatifica intellectus turalis est necessario mediata obiective, saltem medio in quo creati cum divina essentia fit mediante lumine infuso et suseu specie expressa, at non semper est mediata subiective, peniaturali, quod est lumen gloriae. Quapropter S. Thomas idest medio habitu intellectualiex adverso, unio beatifica in lumine intellectus agentis perspexit quoddam analogum est omnino immediata obiective, cum in ea dari nequeat luminis gloriae \ ullum medium obiectivum quo, ex quo et in quo, simul Sed differunt tum ex parte ipsius medii subiectivi sub quo tamen est necesario et semper mediata subiective, hoc est propertionaliter conveniunt, tum ex parte medii obiectivi. mediante habitu vel dispositione luminis gloriae quod est Ex parte quidem medii subiectivi sub quo, differunt in medium sub quo. duobus. Primo, quia in cognitione et unione naturali indigemus Secundo, quia unio naturalis est acquisita propriis viribus duplici lumine intellectuali sub quo, nempe lumine innato [ = acquisitio medii obiectivi quo, ex quo vel in quo, et intellectus agentis et lumine acquisito habituali intellectus medii subiectivi seu sub quo]; dum unio beatifica necessario possibilis, saltem pro cognitione mediata seu discursiva 2; est supernaturalis [ = ipse actus beatificus] vel infusa [ = me­ at in cognitione et unione beatifica egemus uno solo lumine dium sub quo seu lumen gloriae]. intellectuali sub quo, scilicet uno lumine gloriae elevante et Tertio, quia unio naturalis non semper est in actu, sed roborante intellectum possibilem per modum habitus opequandoque in potentia vel habitu; non enim semper actu rativi perfecti. intelligimus: at unio beatifica est semper in actu secundo Secundo, quantum ad munera huiusmodi medii sub quo. perfecto. Xam in cognitione et unione naturali indigemus lumine Quarto, consequenter quia unio naturalis est dissolubilis intellectus agentis quantum ad duo: primo, relate ad obiectum per errorem vel saltem per interruptionem; dum unio beati­ intelligibile, ut faciat intelligibile in potentia intelligibile in fica est necessario indissolubilis, eo ipso quod semper est actu, quod quidem exercet per vim abstractivam eius; se­ in actu secundo ininterrupto et infallibiliter vero. cundo, relate ad intellectum possibilem, qui est potentia quae Quinto, quia, ob huiusmodi rationem, unio naturalis est revera intelligit, ut eum illuminatione sua faciat actu po­ susceptiva augmenti et diminutionis intensive et extensive; dum tentem ad intelligendum, lumen eius complendo et perficien­ e contra unio beatifica non est susceptiva augmenti intensivi do et aptando suo intelligibili. Sed in visione et unione solumque potest extensive augeri respectu obiectorum secun­ , beatifica indigemus lumine gloriae quantum ad unum tantum, dariorum seu creatorum usque ad consummationem saeculi, ;hoc est, relate ad solum intellectum possibilem, quem facit non autem postea. : potentem in actu primo proximo ad videndam divinam 314. Postremo ex parte principii et termini unionis con­ .essentiam, eum elevando, perficiendo et proportionando inveniunt simul et differunt. Ita angelus et anima separata cognoscunt propriam essentiam pc 1 1 Cf. Ill Sent., d. 14, q13· 1 c et ad nrL 37-40; De Verit., seipsam immediate absque ulla specie impressa, sed non absque specit ' CIII Sent., d. 14, I, I, qla. 3 c; De Verit., 20, 2 c; Quodl. VII, 1, 1 c. expressa seu verbo mentis. Cf. I, 56, 1; 89, 2. I 372 IIP. Q. IL Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis Cap. ΙΠ.—Analogiae unionis beatificae cum divina essentia 373 telligibili divino; non autem relate ad ipsum divinum intel- Similiter ex parte termini formalis qui, conveniunt in eo ligibile, quod est in summo intelligibilitatis actualis, ideoque quod utrobique fit beatus et imago Dei in suo ordine et non eget nec potest reddi amplius intelligibile. modo et mensura. Nam beatitudo et imago Dei in intellectu Ex parte vero medii obiectivi differunt, quia unio naturalis creato essentialiter consistunt in actuali eius cognitione x. fit semper aliquo medio creato quo, ex quo; vel saltem in quo; Differunt tamen in duobus. Primo, quia in termino unionis at unio beatifica fit absque ullo prorsus medio creato, cum naturalis, intellectus creatus est imago naturalis Dei per ex parte obiecti sit omnino immediata. analogiam tantum proportionalitatis, si actu intelligat alia Ex parte etiam termini formalis unionis tum quo tum qui a Deo ad eaque terminetur; aut per meram repraesentationem pariter conveniunt et differunt. imaginem conformitatis indirectam et mediatam ideoque Nam ex parte termini formalis quo, conveniunt in eo quod imperfectam, si actu Deum intelligat; simulque beatus est utrobique intellectus in actu fit intelligibiliter ipsum intel­ beaiitudine naturali et imperfecta, inchoata vel consummata ligibile in actu, cum haec sit lex universalis metaphysics in suo ordine. At in termino unionis beatificae, intellectus cognitionis ut sic \ creatus est imago Dei supernaturalis et perfecta et consummata, Differunt tamen, quia in unione naturali, quae necessario quae est imago similitudinis perfectaeque conformitatis directae fit per medium creatum obiectivum quo, ex quo vel saltem tt immediatae2; ac simul est perfecte beatus beatitudine su­ in quo, intellectus in actu fit intelligibiliter ipsum intellectum riaturali et omnibus modis consummata. in actu creatum, licet mediate terminetur in Deum [ = inSecundo, quia unum resultans ex unione naturali intel­ creatum] prout est Auctor et Finis naturae; quia eo modo lectus et intelligibilis est compositum per se compositione intellectus in actu fit intelligibiliter ipsum intellectum in tum his, per accidens vero compositione ex his, eo quod per actu, quo huiusmodi intellectum est intelligibile ab intelli­ accidens unibilia rationem habent partis; e contra, unum gente: iam vero in ordine naturali Deus prout est in se non resultans ex unione beatifica intellectus creati cum divina est immediate et in recto et per se intelligibilis ab intellectu essentia, est compositum tantummodo compositione cum his, creato, sed solum mediate et per aliud et in obliquo, scilicet idest secundum numerum tantum, quia extrema unibilia per medium vel in medio creato prius directe et immediate non habent rationem partis. intellecto. Sed in unione beatifica, intellectus in actu fit intelligibiliter ipsum intellectum divinum et increatum in actu prout est in se, cum ipsamet divina essentia sit obiectum formale quo et quod intellectus beati qua talis. Unde Caieta§ Π nus audacter simul profunde dixit «quod divinam essentiam uniri intellectui per seipsam et constituere formaliter ipsum 315. Analogia inter unionem beatificam intellectus creati in actu in genere intelligibili, est ipsam facere formalia cum divina essentia et unionem vel potius unitatem intellectus intellectum esse actu ultimo ipsum Deum intelligibiliter, sublatis divini cum eadem divina essentia (analogia unionis intelligi­ omnibus quae imperfectionis sunt»12. | bilis beatificae intellectus creati cum unione intelligibili beati­ fica intellectus divini, quae est unio superioris ordinis). 1 Cf. Jos. Gredt, O. S. B., De unione omnium maxima inter subiectum cognoscens et obiectum cognitum, apud Xenia Thomistica, t. I, pp. 303-318, i Romae, 1925. I Caietanls, O. P., in I. 12, 2, n.° 16 in fine. Cf. etiam ibid., nn. IJ et 15. 1 h93>7-8. 2 De Verit., 10, 7; I, 93? 4 c et ad 2, 8 c. 374 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis forawlis Cap. Ill—Analogiae unionis beatificae cum divina essentia 375 Jn hac etiam analoga dantur similitudines et dissimili­ essentiae, sunt realiter identica proindeque potius una quam tudines, tum ex parte unibilium, tum ex parte ipsius unionis, unita et unibilia dici debent; at extrema unibilia in unione tum ex parte principii eius et termini. intellectus creati cum divina essentia sunt realiter distincta, 316. Ex parte ergo unibilrum ambae uniones conveniunt quia intellectus est creatus et obiectum est increatum. in tribus. Primo, in eo quod unibilia utriusque unionis sunt Secundo, consequenter, quia in unione divina utrumque diversi ordinis presse dicti. Nam in unione divini intellectus quasi extremum est pure actuale, cum sit ipse Actus Purus cum divina essentia utrumque quasi extremum unionis est nulli admixtus potentialitati; at in unione beatifica intellectus divinum per essentiam, nempe ipse Deus, quia «haec tria creati cum divina essentia unum extremum, scilicet intellectus in Deo unum sunt: intellectus, quo intelligitur et quod intcl- creatus, etiam informatus lumine gloriae, non est pure actuale, ligitur» at in unione beatifica intellectus creati cum ipsamet sed quodammodo potentiale, quia comparatur ad divinam divina essentia, intelligibile est Deus ipse prout est in se, essentiam ut potentia ad actum vel ut formabile ad ipsam intelligens vero factus est deiformis per lumen gloriae, formam pure actuantem et terminantem; licet aliud extre­ quod est participatio quaedam formalis analoga ipsius luminis mum, nempe divina essentia, sit pure actuale. divini intellectus quo Deus seipsum intelligit1 2 Tertio, quia unibilia in unione divina et increata sunt Secundo, in eo quod utrobique id quod formale est in perfecte et totaliter adaequata et coaequalia in esse entis et unione intelligibili, nempe obiectum formale quo et quod, in esse intelligibilis ideoque se mutuo plene comprehensi­ est unum idemque, scilicet ipsamet divina essentia quae per bilia; dum in unione intellectus creati cum divina essentia, seipsam immediate videtur. Unde S. Thomas egregie scribit: extrema unibilia non sunt perfecte aequalia, quia essentia «visio illa qua Deum per essentiam videbimus, est eadem divina in infinitum excedit omnem potentialitatem intellec­ cum visione qua Deus se videt ex parte eius quo videtur; tus creati et creabilis, proindeque non est perfecte compre­ quia sicut ipse se videt per essentiam suam, ita et nos vide­ hensibilis ab eo. bimus» eum per suam essentiam 3. Et hoc est quod Paulus 317. Ex parte ipsius unionis ambae uniones conveniunt indicaverat, dicens: «tunc autem cognoscam [ = Deum] sicut m quatuor. Primo, quia utraque unio est vitalis vita perfecta et cognitus sum» a Deo 4, scilicet per idem medium quo, quod in actu secundo. est ipsa divina essentia. Secundo, quia utraque est intelligibilis, cum ambae fiant Tertio conveniunt in eo quod in utraque unione extrema formaliter secundum actum intellectus \ unibilia sunt perfecte proportionata, ea videlicet proportione Tertio, quia utraque est formaliter beatifica ideoque om­ qua propria potentia vel habitus proportionatur proprio ei nino indissolubilis et aeterna. formali obiecto, puta visus visibili: est enim ipsamet divina Quarto, quia utraque est summe supernaturalis, cum sit essentia prout est in se proprium et formale obiectum quo in summo e1evationis et perfectionis eo ipso quod est unio et quod intellectus divini et intellectus creati elevati et dei­ beatifica, nam beatitudo est summum bonum. ficari lumine gloriae. , Simul tamen differunt quintupliciter. Primo, quia unio Simul tamen differunt in tribus. Primo, qui extrema uni­ divina est increata; dum unio intellectus creati cum divina bilia in unione divina, nempe divini intellectus et divinae essentia est creata 2. -- —____1 L J4, 4> IU Contra Gent., cap. 53, arg. 1. 2 I, 12, 5 c et ad 2. 3 IV Sent., 49, 2, i ad r. • I Cor., 13, 12. ' . 1 I, 26, 2; I-II, 3, 4· 2 Cf. supra, nn. 19-39 - ««q Cap. III.—Analogiae 376 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis unionis beatificae cum divina essentia 377 Secundo, quia unio divina est imparticipata et per essentiam, tualis sic Deo unita sunt vere perfecteque beati ultima et ideoque tantas ipsa potius quam unio; dum unio intellectus ' tonsummata beatiiudine. Sed differunt quadruplicitcr. Primo, quia beatitudo divina creati cum essentia divina est participata, proindeque unio proprie et vere dicta. est ima et unica numero, cum tres personae sint beatae una Tertio, quia unio divina est substantialis; dum unio ii unica beatitudine, eo quod beatitudo convenit Deo potius ratione essentiae in qua adunantur quam ratione trinitatis intellectus creati cum divina essentia est accidentalis l. Quarto, quia unio divina non est susceptiva magis et personarum in qua distinguuntur et multiplicantur 1: e con­ minus eo ipso quod est substantialis et increata et imparti­ tra, beatitudo creaturae intellectualis est una quidem specie cipata; dum unio intellectus creati cum divina essentia est atoma omnium beatotum, sed multiplex numero pro beatorum susceptiva magis et minus intra eandem speciem, cum unus numerica multiplicatione, eo quod beatitudo formalis est de beatus sit beatior altero pro meritorum diversitate cui cor- genere accidentis 2, quod multiplicatur numero iuxta mul­ respondet diversitas participationis luminis gloriae12. tiplicationem proprii subiecti a quo individuatur. Quinto, quia unio divina est omnibus modis immediata, Secundo, quia divina beatitudo est perfecte comprehensiva scilicet absque ullo medio etiam subiectivo vel sub quo; dum divinae essentiae; dum beatitudo intellectus creati non est e contra unio nostra beatifica cum divina essentia fit mediante comprehensiva sed apprehensiva tantum, ita ut videat quidem lumine subiectivo sub quo, quod est lumen gloriae. lotam divinam essentiam, sed non totaliter. 318. Denique ex parte principii et termini unionis ambae Tertio, quia in beatitudine divina producitur seu gene­ uniones conveniunt simul et differunt multipliciter. ratur Verbum; non autem in beatitudine intellectus creati 3. Ex parte quidem principii unionis conveniunt in eo quod Quarto, quia in beatitudine divina ita Deus beatus est, utrobique lumen obiectivum et subiectivum per quod fiunt ut sit ipsa sua beatitudo; dum e contra, in beatitudine intel­ huiusmodi uniones sunt divini proprsus ordinis, iuxta illud: lectus creati ita creatura beata est, ut non sit ipsa sua beati­ in lumine tuo videbimus lumen 3 Sed differunt, quia lumen tudo, sed beatitudinem Dei participet et habeat partici­ subiectivum intellectus creati est lumen gloriae creatum patam 4. et participatum, ideoque non totaliter adaequatum lumini 319. Denique notare iuvat has tres analogias illustrare obiectivo divinae essentiae quantum ad eius limpiditatem et unionem beatificam intellectus creati cum divina essentia intensitatem penetrativam; dum e contra, lumen gloriae di­ ordine quodam ascendenti. Duae enim priores sunt magis vini intellectus est imparticipatum et infinitum, atque ideo remotae, quia comparatio fit unionis intelligibilis seu opera­ perfecte ac totaliter adaequatum omnibus modis lumini obiec­ tae cum unione entitativa naturae [ = animae rationalis tivo divinae essentiae visae. et corporis] vel personae [ = naturae humanae Christi et Ex parte etiam termini formalis unionis tum quo tum qui, Verbi Dei], quae sunt uniones heterogeneae seu alterius conveniunt in eo quod utrobique huiusmodi unio terminatur generis: tertia vero est magis proxima, quia fit comparatio in visionem facialem Dei seu in perfectam beatitudinem unius unionis intelligibilis cum aliis unionibus intelligibilibus, formalem, atque idcirco tam Deus quam creatura intellec­ quae idso ex hac parte sunt quasi homogeneae seu eiusdem 1 Supra, nn. 39-47. 2 Concilium Florentinum, Denz., n.° 693; I, 12, 6. 3 Psalm. 35, 10. 1 2 3 4 Cf. I Sent., d. i, 2, 2 c; I, 26. Cf. supra, nn. 39-47· Supra, nn. 240-244. I Contra Gent., cap. 100-102; IV Sent., d. 49, 1, 2, qla. 1 ad i„ 378 II P. Q. II. Sect. III.—De ultima differentia beatitudinis formalis Cap. III,—Analogiae unionis beatificae cum divina essentia 379 generis. Quanto autem analogia est propinquior, tanto est pressit in commemoratione Transfigurationis Domini, dum magis illustrativa, ceteris paribus. canit: Sed et inter duas priores datur graduatio quaedam. Unio «Quam felix est quem satias: enim beatifica est maior quam unio animae rationalis ad consors paternae dexterae!: corpus; quia illa est unio intellectus et intelligibilis, haec vero Tu verae lumen patriae, est unio materiae et formae: constat autem quod ex intellectu quod omnem sensum superat, et intelligibili fit magis unum quam ex materia et forma1: tanto enim unio est maior quanto unum resultans est maius Splendor aeternae gloriae, vel magis unum. At unio hypostatica non solum est maior incomprehensa bonitas: quam unio animae rationalis ad corpus 1 2, verum etiam in Amoris tui copiam infinitum maior et perfectior est quam ipsa unio beatifica, da nobis per praesentiam» \ ut patet ex dictis 3. Quo fit, ut unio beatifica sit veluti media inter eas et, dum comparatur ad altiorem se, quodammodo Amoris Dei copia est communicatio beatitudinis seu vi­ elevatur et illustratur ex alto. Huiusmodi enim analogiae ita sionis divinae essentiae, quae fit cum Deus ipse nobis per debent ex naturalibus illustrare, secundum modum nostrum, praesentiam suam manifestatur, secundum illud: «et ego dili­ unionem beatificam mentis creatae cum ipsa deitate, ut gam eum, et manifestabo ei meipsum» 2. simul ex supernaturalibus eam illustrent secundum modum suum, ex quadam veluti attractione ad unionem hypostaticam 1 Breviarium Romanum, in Festo Transfigurationis Domini, hymn, ad Verbi Dei cum humana natura et ad unionem intelligibilem laudes, stroph. 2-3. per identitatem intellectus divini cum propria Dei essentia, 2 lOAN., I4> 21. quae sunt proprius finis eius sicut et iustificationis quam con­ summat, nempe «gloria Dei et Christi» 4, iuxta illud: «omnia vestra sunt [nam beatitudo formalis in se considerata compre­ hendit omnia bona participabilia homini, ut ait S. Doctor in I Sent., dist. 45, q. 1, a. 3 ad 5]; vos autem Christi; Cristus autem Dei»5; natura enim sua mysterium visionis nostrae beatificae gravitatem habet versus mysterium Incarnationis et mysterium Trinitatis, quod in beatitudine formali increata ipsius Dei veluti involvitur. Quod Ecclesia ipsa piissime aeque ac profundissime ex­ 1 Cf. Caietanum, in I, 12, 2, n.° 15; 14, 1, nn. 4-6; Jos. Gredt, O. S. B., De unione omnium maxima inter subiectum cognoscens et obiectum cognitum, apud Xenia Thomistica, t. I, pp. 301-318, Romae, 1925. a III, 2, 9 ad 3. 3 Supra, nn. 305-309. Concilium d ridentinum, Denz., n.° 799. 6 I Cor., 3, 22-23. I CONCLUSIO TOTIUS INVESTIGATIONIS DEFINITIO BEATITUDINIS SUPERNATURALIS CONSUMMATAE I 320. Semel determinato genere tum remoto tum proximo Sectio Prima) et ultima differentia beatitudinis hominis formalis supernaturalis perfectae seu consummatae (Sectio Secunda), facile est videre definitionem eius essentialem quae ex illis coalescit. Qui enim scit propriam potentiam et proprium habitum et proprium obiectum operationis beatificae, eo ipso scit propriam essentiam vel naturam eius, quae ex his tribus essentialiter dependet. Et hoc est quod theologi solent quaerere, dum petunt -dato quod operatio beatifica sit essentialiter actus intel­ lectus et habitus speculativi seu potius contemplativi— an operatio essentialiter beatifica, hoc est, visio intuitiva Dei sit cognitio directa vel reflexa; et, si directa, an sit simplex apprehensio, iudicium vel discursus: nam intellectus specu­ lativi sunt istae tres operationes \ Evidenter non est cognitio formaliter sen per se p) uno reflexa: tum quia proprium eius obiectum est ipse Deus qui est beatitudo obiectiva, non ipse actus videndi Deum sive ipsa beatitudo formalis quae est proprium obiectum co­ gnitionis beatificae reflexae; tum etiam quia omnis cognitio reflexa est quodammodo composita, cum supponat directam, beatitudo autem formalis consummata est unica et simplex operatio 2; tum denique quia operatio reflexa beatifica essen haliter praesupponit ipsam beatitudinem formalem ïam conWam, atque ideo haec non potest ab ea formaliter con­ stitui. Est ergo operatio essentialiter directa. 1 Videri possunt inter alios B. Medina, O. p-/in Γ"ΙΓί 3\5\dub·^ «t., p. 53.54)i et Dom. de Marinis, Ο. P. (m I-Π, q. 3, cap. 17, ΡΡ-59-6Ι, Lugduni, 1663). Supra, nn. 64-65. 384 Conclusio totius investigationis Definitio beatitudinis supernatural is consummatae 385 Hoc autem dato, manifeste non est operatio discursiva neque in hominibus beatis, ut reduplicative sunt beati, sen ratiocinativa: tum quia haec operatio est essentialiter datur visio Dei per modum iudicii. composita, cum componat et dividat duo vel plura iudicia Secundo, quia haec operatio essentialiter beatifica est sive propositiones, ut patet in syllogismo, qui est eius signum; w et omnino simplex *: e contra, cognitio per modum iudicii tum quia soli homini convenit quatenus rationalis est, non surgit ex complexitate qua apprehenditur subiectum et prae­ angelis qui intellectuales sunt, et tamen operatio essentialiter dicatum et convenientia vel disconvenientia subiecti et prae­ beatifica est eiusdem speciei atomae apud angelos et homines: dicati. et ipsi homini convenit esse subiectum beatitudinis supema­ Tertio, quia operatio formaliter beatifica, utpote maxime turalis secundum rationem superiorem, hoc est, secundum deiformis, maxime nos assimilât beatitudini formali ipsius quod spiritus seu intellectualis est tum denique quia operatio Dei. Deus autem, dum seipsum videt, non iudicat formando formaliter beatifica est deiformis sicut et lumen gloriae quo enuntiabilia, sicut neque quando aliud quodeumque coad eam disponimur et elevamur *2, operatio autem discursiva moscit2. V non est deiformis, sed solum operatio stricte intellectualis, Unde falsum est beatos Deum videntes proferre iudicium qua de causa angeli dicuntur habere cognitionem deiformem3. ullum, etiam illud imaginatum a Medina, co vel magis quod Solum ergo remanet difficultas an sit dicenda simplex beati, visione qua vident Deum, nullum verbum producunt apprehensio vel potius iudicium. Medina opinatur eam esse sive per modum simplicis conceptus sive per modum enun­ simul apprehensivam et iudicativam, quia «haec visio beata tiationis, ut patet ex supra dictis 3. correspondet fidei, quae apprehensiva est et iudicativa»4, 321. Concludendum est ergo operationem beatificam et quidem «in hoc iudicio esse praecipue sitam: quam bonus esse purum intuitum seu simplicem apprehensionem intuitivam: Israel, Deus, his qui recto sunt corde [Psalm, 72, i]. Cetera haec est enim unica operatio intellectus speculativi quae vero iudicia, quae habent beati, vel sunt praemia fidei, remanet, post exclusionem ceterarum. vel sunt necessario coniuncta; qui enim videt Deum esse Quod et positive demonstratur triplici ratione. Prima, summum bonum, certe conspicit Deum esse immensum, quia soli apprehensioni simplici directae convenit esse una infinitum, omnipotentem: haec enim vel sunt eadem, vel u unica operatio mentis, secundum speciem suam: beatitudo necessario coniuncta»5. autem formalis essentialiter consistit in ima et unica ope­ At haec positio sustineri non potest. Primo quidem, quia ratione, iuxta supra dicta, ad a. 2 h. q., ad 4. operatio essentialiter beatifica est eiusdem speciei atomae, Secunda, ex ratione proprii obiecti beatitudinis formalis. etiam in esse psychologico, apud homines et apud angelos. Proprium enim obiectum beatitudinis formalis est beatitudo Atqui in angelis non datur cognitio per modum iudicii, quia obiectiva, quae est ipsa essentia divina vel quidditas prout non intelligunt componendo et dividendo praedicatum et est in se4. Atqui ipsa essentia seu quidditas est proprium subiectum, sed solum intelligendo quod quid est6. Ergo obiectum simplicis intuitus seu simplicis apprehensionis; non iudici, quod proprie respicit esse; neque ratiocinationis, quae proprie concernit passiones vel proprietates ex essentia 1 2 3 4 5 U III Sent., d. 15, 2, 1, qla. 3 c et ad 3; De Verit., 26, 10 ad 14 et 15. De Verit., 15, 1 c; 24, 10 c in fine. II Sent., d. 3, i, 6 c. 1£ B. de Medina , O. P., in I-II, 3, 5 dub. 2, ed. cit P- 53 b. B. de Medina, ibid., paulo post, b 58, 4. * I-II, 3, 2 ad 4. ’ h 14, 14· Supra, nn. 240-244. 1 IV Contra Gent., cap. 7> arS- I351"11» 3’ 8· 25.—De nominis·**· 386 Conclusio totius investigationis exsistenti iam apprehensa et indicata deducendas h Ergo operatio beatifica est purus mentis intuitus seu simplex intelligentia. Tertia, ex assimilatione beatitudinis nostrae formalis ad beatitudinem increatam ipsius Dei et ex aequalitate eius cum angelorum beatitudine. Nostra beatitudo formalis supematuralis est eiusdem speciei atomae ac formalis beatitudo supernaturalis angelorum, quia in patria erimus sicut angeli Dei 1 2; et similis beatitudini formali Dei, cuius est directa participatio, secundum illud: «tunc autem cognoscam sicut et cognitus sum» a Deo et sicut Deus seipsum cognoscit3: nam et intellectus creatus deiformatur per lumen gloriae, ac insuper idem est obiectum formale quo et quod visionis beatificae nostrae et ipsius Dei. Atqui operatio beatifica angelorum est purus et simplex intuitus divinae essentiae; et similiter visio, qua Deus seipsum videt comprehensive, est pura et simplex intelligentia absque ulla compositione et potentialitate, quia Deus «unumquodque cognoscit per simplicem intelligentiam, intelligendo essentiam unicuiusque» 4. Ergo etiam operatio beatifica hominum est simplex et purus intuitus divinae essentiae prout est in se. Id quod ipse S. Thomas expresse docuit, scribens: «visio patriae erit Veritatis Primae secundum quod est in se, secundum illud I loan., 3, 2: cum apparuerit, similes ei erimus, quoniam videbimus eum sicuti est. Et ideo visio illa erit, non per modum enuntiabitis [seu iudicii, cuius enun­ tiatio est proprium signum], sed per modum simplicis intel­ ligentiae» 5. Cavendum est ergo ab anthropomorphismo, imaginando visionem beatificam ad modum operationum naturalium in­ tellectus nostri possibilis. Revera enim visio beatifica excedit omnes operationes naturales, non solum hominum sed et 1 2 3 4 6 L 58, 4-5; Π-ΙΙ, 8, i. Mtt„ 18, 10. I Cor., 13, 12. I, 14, 14 c. II-II, i, 2 ad 3. Definitio beatitudinis supernaturalis consummatae 387 angelorum, in perfectione et unitate, ita ut sit magis simplex et pura quam cognitio qua angelus vel anima separata seipsos per seipsos cognoscunt; quia et intellectus creatus, lumine gloriae elevatus, est fortior et altior in videndo quam su­ premus angelus creatus vel creabilis, et ipsa essentia divina quae est simul «et quod videtur et quo videtur»1, est in infi­ nitum perfectior et simplicior quam essentia angeli vel mimae separatae. Neque solum habet uniformitatem simplicis intuitus con­ templationis circularis qua gaudent nonnulli viatores in sum­ mitate viae vel ascensus in Deum; haec enim est adhuc nega­ tion et circum Deum potius qaum ipsius Dei: sed eam omnino superat et positiva evadit, in ipsam deitatem prout in se est ifyens intuitum. Haec ergo visio seu contemplatio positiva ipsius deitatis per seipsam, dicenda est contemplatio cen­ tralis, sicut est contemplatio quam Deus de seipso habet per seipsum, iuxta illud S. Thomae: «cognitio Dei, quam de seipso habet, comparatur centro», ratione summae simplici­ tatis et immobilitatis 2. Quae cum ita sint, beatitudo formalis supernaturalis con­ summata creaturae intellectualis posset describi, dicendo quod est purus et simplex intuitus ipsius divinae essentiae, ilidtus ab intellectu creato per lumen gloriae elevato et roborato, nulla mediante creatura in ratione obiecti visi se habente, sed divina essentia immediate se nude, clare et aperte ei ostendente3 sicuti est in se 4. 1 III Contra Gent., cap. 51. 1 De Verit., 8, 15 ad 13. 3 Benedictus XII, Constitutio dogmatica «Benedictus Deus», Denz., d.° 530. 4 Concilium Florentinum, Denz., n.° 693. INDICES ω Pag. Index rerum synthcticus........................ I. Index onomastticus...................... II. Index biblicus............................... III. Index thomisticus.......................... IV. Index rerum analyticus................ VII 391 399 4θ5 419 (1) Indicantur paginae. Littera n notam designat in calce paginae adiectam,. numerus autem latinus praevius I vel II, primam ve* secundam parten Libri Tertii, id est, vo umen vel volumen **** huius editionis. I,—INDEX ONOMASTICUS Abdala Abenrooxd, II 76 n. Abenarabi, I 23, 24, 25. Abendana, R. Jacob, II 79 n. Abenmasara, I 23. Abubacher, II 20 n. Adam de Marisco, II 84, 85 n. Aegidius Colonna (=Romanus,) I 177, 270, 271. Aegidius a Praesentatione, II 184, 185. Aedus, II 256. Agatho Papa (S.), I 48, 52, Aguirre, Josephus Sâenz de, I 272, 275 n. Alarcon, Did, II 184. Albericus Trium Fontium, II 179 η. .Albertus Magnus (S.), I 3, 30 n, 41, 101, 134 n, 90 n, 173, 179, 248,263,269,271, 294, II 49 η, 67 n, 72 n, 177-78, 187, 210-11, 274-75· .Alexander VII, I 96. .Alexandre, Natalis, I 149 n. Alcherus Claraevaliensis, II 177 nAlfarabi, I 295 η, II 20, 21, 67 n, 72-73 78. Algazel, I 25 n, 149, 150, II 20, 60, 73, 73, 77, 78, 83, 91. Alhalach, I 24, 25. Alighieri, Dantes, I 177. Alldndi, II 67 n, 72 η, 73"7ό· Allatius, Leo, I, 148, 149, *52, T55* Allo, Bernardus, II 203 n, 205. Alnwick, Guilelmus, II 78, 165 n, 263 n. Alredus Rievalensis, I 175. Alvernus, Guilelmus, II 84-85 n, 93Alvarez, Didacus, I 56, 58, 70, 120 n, II 46, 48, 268 n. Amalricus Carnotensis, I 37, 58, II 179, 189. Amauriani, I 29. Ambrosius (S.), I 60, 154, 277, 280, II 178 n, 209, 381. Arnoros, Leo, I 30, 175 n, 263 n, 268, II 263. Amort, Eusebius, I 105. Anbarae, Elias episcopus, II 176. Antiochenus, Petrus, II 96. Antiochenus, Severus, II 174, 175. Antonius ab Annuntiatione., I 117 η. Apollinaris, I 52, 67 η. Aphrodisaeus, Alexander, I 280, II 67, 72. Aquasparta, Matthaeus de, I 176 n, 177, 268, II 187. Argentina, Thomas de, I 81, 178, 193-94, 271· Argentina, Udalricus de, I 269, 271, II 20, 91. Ariminensis, Gregorius, I 16. Aristoteles, I 3, 59, 88, 101, 126, 129, 217, 281-83, 287, 294, 307, II 16, 19, 28, 32, 39, 48, 266 n. 392 Armacanus, II 253. Arriaga, Rodericus, I 151. Arrubal, Petrus, II 186, 325. Assemanus, II 176. Asin Palacios, Michael, I 23 n,i, 24, 25, 150 η, II 20 n, 60 n, 73 n,;, 78 n. Athanasius (S.), I 154. Athanasius Parisiensis, I 28. Audius, I 147. Augustinus (S.), 14 η, 36, 45, 71,, 76 n, 147, 148, 152, 153, 154,> *55, *56, 159, 161, 164, 169, 179, 223-26, 242-49, 255, 263, 269, 275, 277-79, 283-84, 289-93, 29697,301 n, 302, 305, 306, 330, II 38-39, 41, 65, 83, 93, 115, 117, 141, 143, 177, 196, 199, 200, 202, 203, 206, 207, 208, 210, 245, 252, 256, 270-72, 294, 302, 307, 345> 348» 354-55· Augustinus de Roma, I 53. Aureolus, Petrus, I 122 n, 176, 257, II 184, 263. Avcmpace, II 17, 20-21, 73. Aventofail, II 73. Averroes, II 20, 74, 76, 78 n, 98, 107, 348, 487. Avicenna, II 20, 60, 68, 69, 72, 73, 77, 80, 83, 87, 88, 91, 93· Avicenna, Pseudo, II 67 n, 69 n. Index Baur, L., I 218, 295, II 61 n. Beguardi et Beguinae, I 30 n, 32, 41 n, 74 n, 89, 67 n, 102 n, *94, 196, 259 η, II 24, 292. Bellarminus, Robertas (S.), I 69. Benedictus XII, I 41, 56, 57, 61, 98, 109, 124, 125, 140, 156, 157, 162, 186, 193-97, 199, 212, 258, 262, II, 23, 28, 96, 98,101-125-27, 132, 138, 140, 141, 143, 149, 151, 164, 177, 190, 193, 302, 341, 387. Benedictus XIV, I 16 n. Benz, E., I 20 n. Beraza, Blasius, I 85 n, 179. Bergomensis, Petrus, II 291. Berti, Laurentius, II 264-295. Biel, Gabriel, I 101, 102. Billot, Ludovicus, I 174, II 236. Billuart, Carolus, I 18 n, 219. Blommardina, I 30. Boetius de Dacia, I 295. Boetius, Manlius Severinus, I 71-81, 99,129,132,133,134,168,294-95 Bollandiani, II 143. Bonilla y San Martin, Adolphus, II 79 n. Bonaventura (S.), 13 η, 14, 50, 62, 63 n, 65, 67, 85, 94, 100, ιοί, 135, 183-85, 268, II 180, 183, 187, 210, 211-12, 274, 292, 299, 323, 359Baco, Rogerius, II, 84, 85. Bonae Spei, Francisais, I 18, 149, Bacontorp, Joannes de, I 105. 156. Baeumker, Clemens, I 29 n, 295 n, Bonsirven, Josephus, II 174 n. II 109 n. Borgianelli E., II 358 n. Baius, Michael, I 90, 426. Borgnet, A., I 3 η, II 49, 72, 178, Bânez, Dominicus, I 68 n, 69, 70 n, 187, 211. 104, 120 n, 199, 300, 303, 310, Bougaud, I 150, 156, 157. 312, 315, II 146, 171, 188, 236, Boyer, Carolus, I 247. 244, 272 n, 279, 301, 331, 336,Braun, ] Ο., II 176. 356, 362, 368. ]Branchereau, II 39, 90, 102. Barlaam Calabrensis, I 26-27. IBrewer, J. S., II 84 n. Basilius (S.), II, 174, 209. IBrugensis, Gualterus, I 258. Basilius Seleuciensis, Π 1-74. Bassolis, Joannes de, I i7j 66, 101, (Cabasilas, Nicolaus, I 27. 178, II 262, 292, 295. rCaietanus, Thomas de Vio, I 51 n, L—Index onomasticus 58,60, 120, 147, 174, 233, 239, 291,294,296,317-18,319, Π 17, 59, 137-39, *46, 186, 187, 196, 200, 202, 204, 230, 236, 289, 291,300-302, 306, 309-12, 322-24, 336, 341, 347, 351, 354, 355, 361 n, 364, 372, 378. Callebaut, A., II 180 n. Cambrano, Laurentius, I 103 n. ■fill Campanella, Thomas de, I 182 n. Cano, Àielchior, I 68 n, 218 n. Cantacuzenos, Joannes et Matthaeus, 127. Capelie, G. C., II 179 n. Cappuyns, Μ., I 148, 179 n. Capreolus, Joannes, I 17 n, 60, 115, 116, 121, 174 n, 176, 207, 232, 235, 241, 257, 259, 262, 309,313, II184-85, 290. Carafa, Gegrorius, I 70, 235, II 15. Carame, N., II 60 n. Carra de Vaux, II 73 n, 78-79. Carreras y Artau, Th. et J., II 84 η. Cartusianus, Dionysius, I 134, 174. Castello, Joannes de, II 86. Casianus, Joannes, I 147 n, 152. Cavaliers, F., I 48 n. Cayré, F., I 247. Chaîne, J., II 195. Childebertus, I 48 n. Cicero, Tullius, II 87. Clapwell, Richardus, I 174 n, 214, 229 n, 230, II 183, 187, 222 n. Clemens Alexandrinus, I 280, II 208. Clemens, V., I 194, 195. Concilium Arausicanum IL, II 26 n, 27,37,267,273. Concilium Armenorum, II 177. Concilium Basileense, I 53. Concilium Bracarense, I 35. Concilium Coloniense, II 95,96,190. Concilium Constantiense, I 38, 87 n. Concilium Constantinopolitanum II, I 46 n. Concilium Constantinopolitanum IIL 48 n, 67. 393 Concilium Fiorentinum, I 41, 53, 62, 63, 125, II 23, 127, 190, 376, 387· Concilium Francofordiense, I 124, II 189. Concilium Lateranense IV, I 37, 39, 43, 57, 152. Concilium Lateranense V, I 36, Π 95, 96, 99, 189. Concilium Lateranense sub Marti­ no I, I 48 n, 52 n. Concilium Mediolanense, I 48. Concilium Remense, I 32 n, 40. Concilium Toletanum XI, I 46 n. II Concilium Toletanum XV, I 40. Concilium Tridentinum, I 42, 43, 55, 87 n, 88, 113, 118, II 26, 27, 37 n, 127, 129, 132, 267, 272-73, 296, 304, 378. Concilium Vaticanum, I 38, 39, 40, 43, 88, 152, 158, 195, 197, Π 24, 44 n, 95, 99, 100, 101, 103, 127, 139, 140, 191, 218, 267, 268, 271-72. Concilium Viennense, I 32, 41, 55, 74, 88, 89, 254, II 98, 99, 101, 257, 266. Conimbricenses, I 174. Constantius imperator, I 48 n. Corduba, Antonius de, I 194 η. Comely, R., II 201. Chrysogonus a Jesu Sacramentato, I 22 n. Chrysostomus (illuminatus), I 103. Chrysostomus, Joannes (S.), II 180, 199, 209. Cyprianus (S.), I 280, II 209. Cyrillus Alexandrinus (S.), I 147, 281, II 174. Cyrillus Hierosolymitanus (S.), I 152, II 208. Curiel, Alphonsus, I 18, 70, 174. Cusa, Nicolaus de, II 86. Daguillon, J., I 270 n. Damasus Thessalonicensis, I 28. Damascenus, Joannes (S.), I 63. 394 Darensis, Joannes, II 176. Delorme, F., II 86 n. Denifle, H., I 17 n, 29 n, 42, II 179, 189 n. Dionysius, Pseudo, I 69 η, II 152, 251-52,349Doellinger, Ignatius von, I 30 n, 32 n, 41 n, 42 n, 103 n. Duplessis d’Argentré, Carolus, II 184 n. Durandus de S. Porciano, Guilelmus, I 17 n, 134, 174, 202, II 260-61, 280, 290, 292-93, 320. Durbhein, Joannes de, I 32 n. Index Frohschammer, Jacobus, II 23, 263 Fulgentius (S.), II 209. J Gabriel Severus, I 28. Galtier, Paulus, I 68. Gandavensis Henricus, I 18 20. 60 n, 62, 69, 105, II 187. Garcia Villada, Z., I 29 n, 147 n. Gamerius de Rochefort, I 29, 30. Gasser, V., II 100 n. Geissel, II 95. Genazano, Paulus de, I 15 n. Gerdii, II 88. Georgius Coressius, I 28. Gilbertrs de Hoilandia, I 175. Gilson, Steph., 1,247 η II 21 n,72n. Eckhart, Joannes, 120,22,105, II 86· Gioberti, Vicentius, II 282. Edessenus, Thomas, II 175. Glorieux, Petrus, I 174 n, 214 n, Ehses, Stephanus, I 43 n, 55 n. II 183 n, 187 n. Enghardt, G., I 268 n. Godino, Bernardus de, I 29, 42. Entrambasaguas, J., I 310 n. Godoy, Petrus, I 68, 120 n. Epimenides, II 266 n. Gonet, J. B., II 249 n. Epiphanius (S.), II 209, 255, 271. Gonzâlez de Albelda, Joannes, I Eriugena, Joannes Scotus, II 178, 305, 316, II 188. 179, 182 n, 201, 211. Gonzâlez Palencia, Angelus, I 295 n. Estius, Guilelmus, I 174. Gonzalvus Hispanus, I 175 η, 262 η, Eunomius, I 67 η, II 209, 256. 268, II 262-63. Evaristus I (S.), II 189. Gundissalinus (= Gonzalez), Domi­ nicus, I 295 η, II 60 n, 79, 80-83, Fabre, J., II 87 n, 89, 103. 86. Gottschalk, I 148 n. Fasolus, II 327 n. Goudin, Antonius, I 79. Fénelon, II 88. Grabmann, Μ., I 269 n, 295 n, Ferrariensis, Franciscus de SilvesII 84 n, 86 n, tris, I 174, 228, II 185, 233, 292. Granados, Jacobus, I 174. Ferre, II 88. Festugière, A., II 87 n. Gratry, II 88. Gredt, Josephus, I 207, II 172, Fidnus, Marsilius, I 275, II 85, 87. Fichte, I 32. 372 n, 378. Fitz-Ralph. Vide Armacanus. Gregorius Magnus (S.), I 277, 294. Fishacre, Robertus, I 15 16 n, 269, 302, n 113-15» 173, 178, 180, 271. 182, 209. Fonseca, Petrus de, I 178. Guadalupe, Andreas de, I 104 n. Fontibus, Godofridus de, I 174, Gui, Bernardus, II 179 n, 180 n. 228, 233, 240, 242, 257, 262. Guibert, Josephus de, I 30 n, 41 n. Four, Vitalis du, II 86 n. 103 n. Franzelin, J. B., II 296 n. Guilelmus a Sancto Teodorico, I Fratres de Ubero Spiritu, I 29. 14» 15» 175· I.—Index onomasticus Guilelmus de Mare, I 229, 230, 242, II183-84. Guilelmus de Ware, I 15, 268. Gutberlet, C., II 358 n. Halensis, Alexander, I 49, 51, 177, 268, II 180, 189, 210, 257, 274, 292 n. Hartmann, Joannes de, I 32 n, 41 n, 102 n. Hi ya, Josephus de, II 175. Hegel, F. G., I 32. Heinrisch, J., II 358 n. Henniger, L, I 55 n. Heraclius, I 48 n. Hervé, I 174. Herveus de Nédéllec, I 174, 214, II 187, 341. Hieronymus (S.), I 437 n, 154, II 174» 178, 209. Hildeberlus, I 14. Hiquaeo, A., II 262. Hispanus, Petrus, II 84. Hocedez, Edg., II, 183 n. Hoffmans, I 174 n, 228 n. Hortegesis, I 147 n. Hugo a Sancto Victore, I 12, 13, 14, 15, 48, 52, 54, 67, 175, 177, 185, 268, 278 η, II 210, 257-58, 261, 229, 292, 295. Hugonin, II 88. Innocentius III, I 30, 45, 55,211, II 289. Innocentius XI, I 103 n. Irenaeus (S.), I 279, II 209. Isambertus Arelatensis, I 55 n. Isidorus (S.), II 178 n. Jansen, F., II 177 n, 179 n, 182 n, 183 n. JaveUi, Chrysostomus, II 174» *87* Jehuda Abentibbon, II 73 n. Jehuda Ha-Levi, II 79· Jeremias II Cons tantinopolitanus, I 28. Joannes (=illuminatus), I 103 n· 395 Joannes a Cruce (S.), I 22 n, 116 n, 141 n. Joannes a Sancto Thoma, I 69, 89, 176 n, 199, 242, 247, 260-61, 312, 316 η, II 138, 142, 145, 150, 160, 162-64, 166, 172, 174, 188, 210, 228-29, 234 n, 242, 245 n, 279-80, 292, 309, 311, 326, 328-29, 356, 369. Joannes XXII, I 143, 196. Josephus a Spiritu Sancto, I 104 n, 120 n, 142 n, 218 n. Jugie, Martinus, I 26 n, 27 n, 148 η, II 175 n, 177 n, 264 n. Kilwardby, Robertus, I, 269, 271. Kmosko, Μ., I 26 n. Knabenbauer, Josephus, II 103. Koellin, Conradus, 14 η, 171, 232, II 15, i88. Krebs, E., I 249 η, II 262 n. Kymenites, Sevastus, I 28. Landgraf, A., I 15 n, 16 n. Laurent, Η., II 351 n. Ledoux, A., I 16 η, II 19 n, 263 n. Lemos, Thomas, II 48 n. Leo IX, I 36, II 96. Leo XIII, I 281, II 159, 273. Leoni, Simeon, I 103 n. Lépicier, A., I 175. Lepidi, Albertus, II 88. Lessius, Leonardus, I 181, 182, 205. Lévy, L. G., II 73 n. Uncolniensis, Robertus, II 84, 85 n. Llamas, J., II 73 n. Llorca, B., I 103 n. Lombardus, Petrus, I 13, 20, 55, 68, II 257, 297, 348. Mahoma, I 25. Maignan, E., II 264, 295. Maimonides, II 73. Malebranche, N., II 86, 88. Mamiani, II 88. Mandonnet, P., I 272, II 77 n, 180 n, 338 n. 3% Index Manichaeus, I 36. xMarcus Eugenius Ephesinus, I 27, II 177. Marechai, Josephus, II253 n, 290-91. Marinis, Dominicus de, I 69, II 383. ^Marietta, Gabriel, II 143-44, 327. Marsilius de Ighen, I ιοί, II 265, 295. Marston, Rogerius, I 176 η, II 86 n, 93 n. Martin, Andreas, II 87. Martinez, Gregorius, I 70. Martinez de Prado, Joannes, I 120 n. Martinez de Ripalda, Joannes, I 182, 183, 206. Martinus I., I 48 n. xMassignon, L·, I 23 n. Massaliani, I 26. Mastrius, I 179. Maurus, Silvester, II 226. Mayr, Joannes, II 263, 295. Mazochi, Laurentius, I 55. Mediavilla, Richardus de, I I77j 268, II 183-84. Medina, Bartholomaeus de, I 67, 68, 69,115, 126 n, 211 n, 247, 383-85* Menéndez y Pelayo, Μ., I 29 n, 147 n. Michel, A., II 174 n. Milone, II 89, 103. Mirandola, Picus de la, II 27 n. Mirecuria, Joannes de, I 17, 69. Molina, Ludovicus, I 179, II 184? 296, 325. Molinos, Michael de, I 103, 309. Montesinos, L., I 174. Mopsuestenus, Theodorus, II 174· Morata, Nemesius, II 76 n. Moreno, Joannes, I 103 n. Mota, Ludovicus a, I 46 n. Muckier, J. T., II 60 n. Müller, Josephus, I 230 n. Muncunill, Josephus, I 179 n. Munk, S., II 20, 77 n, 78 n, Sr n. Nagy, A., II 72 n, 74 n. Navarrete, Balthasar, II 18S. Nazarius, Joannes Paulus, II 188. Nazianzenus, Gregorius (S.), I i54, 280, II 174, 208. Nicaenus, Theophanes, I 27. Nilus, I 27. Nisibenus, Ebedjesu, II 176. Nuno Cabezudo, Didacus, I 69 n. Nyssenus, Gregorius (S.), II 252. Occam, Guilelmus, I ιοί, II 263-64. Oecumenius, II 174. Olieu, Joannes Petrus, d’, I 268, II 183-84. Origenes, II 208. Orosius, I 29 n. Ortlieb Argentinensis, I 30. Paban, Ceslaus, I 17 n. Pacheco, Andreas, I 103 n. Palamas, Gregorius, I 26, 29, II177. Palamitae, I 25, 148, II 264. Palmieri, Dominicus, I 85. Palu, Petrus de la, I 17, 101, 102, 134 n, 180-181, 233, 260, 270-71, II 187. Papamikail, Gregorius, I 28. Papaphilus, Theophilus, I 28. Paphnutius Abbas, I 147. Paquet, Adolphus, I 174. Paulus IV, I 40. Pauthier, G., I 23 n. Pastor, Episcopus Gallaeciae, I 35. Pecci, Joachim, II ιοί, 102. Pecham, Joannes, I 99 n, too, 101, 183, 185, 268, II 85. Pegues, Thomas, I 17 n. Pelagius I (S.), I 48 n. Penido, Μ., II 356. Pertz, II 179 n. Pesch, Cristianus, I 174, II 234, 306. Petavius, Dionysius, I 69 η, II 174, 264-65. Petrus Antiochenus, I 36, II 96. Picard, Gabriel, II 91. Piccirelli, Josephus, II 237· Pipemo, Reginaldus de, II 14°· Pipinus Franciscus, II 179 n* I.—Index onomasticus 397 Salas, Joannes, I 179. Salman, H., I 295, II 77 n. Salmanticenses, I 68, 79, 81 n, 105, 263. 218 n, 219, 235, II 15, 164, 188, Pius X, I 33 η, II 7, 28, 91, 104, 105. 308, 315. Pius XI, I 310 n. Pizano de Leon, Franciscus, I 18. Sanseverino, Caietanus, I 266 n. Philippus Chancellarius, I 268. Sans-Fiel, II 88. Plato, I 281, II 87. Sarracenus, Joannes, II178-79,182 n. Plotinus, I 281, II 79, 87. Schauf, H., II 358 n. Polliaco, Joannes de, II 263. Schell, H., II 358 n. Polonus, Martinus, II 179. Schelling, I 32. Ponce de Leon, Basilius, I 22 n. Scheps, Georgius, I 29 n. Prado, Norbertus del, I 69 η, II Scotus, Joannes Duns, I 60 n, 175, 356. 183, 235, 241, 268, II 184, 262 n, Preger, W., I 254 η, II 86. 320 n. Prierias, Silvester, II 185. Serapio, Abbas, I 147. Priscillianus, I 28 n, 36. Seripandus, Hieronymus, I 43 n, 55. Proclus, I 249, 263, II 295. Serra, Marcus, I 306, II 249? 3θ8, mer, Dominicus, II 180 n. 315Sinaita, Anastasius, II 174. Quidort, Joannes, I 230 n. Sinaita, Gregorius, I 26-27. Quintilianus, I 72. Silvanus, I 147. Silverius a Sancta Teresia, I 22 n. Radbertus, Paschasius, I 14, 15 n. Simeon Novus Theologus, I 26 n. Ramirez, J. Μ., I 56 η, II 230, Simonides, I 331. 308 n, 336 n, 366 n, 501 n. Siuri, I 179. Reiser, B., I 233 η, II 172 n, 228, Socrates, II 256. 360 n. Soncinas, Paulus, I 174, 265 n, 367. Riario Sforza, II 101, 102. Sophronius, I 48. Richardus a Sancto Victore, I 175. Soto, Dominicus de, I 68 n, 176 n, Rigaldus, Odo, I 268. 205, II 186, 272 n, 279, 292, 304. Ripa, Joannes de, I 17, 69. Spettmann, I 99, II 85. Rochefort, Garnerius de, I 29 n. Stegmüller, F., I 26 n. Rohmer, J., II 49 n. Stentrup, F., I 68. Roland-Gosselin, M. D., I 73 n. Struggl, II 184. Suârez, F., I 68, 69, 115, 176 n, Rosmini, Antonius, II 88, II 182. 179, 180, 182, 183, 205, II 184, Rota, Episcopus Guastallensis, II 185, 236, 296, 327. 100. Szabô, S., I 68. Rotta, P., II 86. Suzo, Henricus, I 22 n, 141 n. Rothenfluc, II 88, 89. Rubeis, B. de, I 167 n. Ruysbroeck, Joannes, I 22, 30, 31, Taulcrus, Joannes, I 22 n, 141, II 264, 295. 39> Mi. Tarantasia, Petrus de, I 271. Sacra Congregatio S. Officii, II §9-99» Teresia (Sta.), I 116 n. Terzago, N., I 103 n, 116 n. 102, 103, 193· Pius V (S.), I 90. Pius IX, I 38, 53, II 23, 21, 95, 398 Theodoretus, I 26 n, 147, II 174-75, 252. Theophylactus, II 174. Theophilus Antiochenus, II 20S. Théry, Gabriel, I 21 n, 22 η, II 72. Thoduk, I 23 n. Thomas Aquinas. Vide Indicem Thomisticum. Thomassinus, L., II 86,87, 264, 295. Tiberius Imperator, I 48 n. Timotheus I Constantinopolitanus, I 26, 148. Tocco, Guilelmus de, II 180 n. Toletus, Franciscus, II 184. Tomacensis, Simon, II 287. Torquemada, Joannes, II 179 n. Torre, Raphael de la, I 116. Trabibus, Petrus de, I 268, II 84. Triveth, Nicolaus, II 179. Ubaghs, II 87. Uranus, I 147. Urbano, L., I 311 n. Vai, Honoratus del, I 46 n, 175, II 225. Vallée-Poussin, L. de la, I 23 n. Valentia, Gregorius, I 20,151, II 184. Vallverde, Bartholomaeus, I 103 n. Index Vargas, Alphonsus, I 194 n. Varnesia vel Vannosla, Stephanas, II 179 n, 182 n, 360 n. Vaux, R. de, II 69 η. II 80 n. Vazquez, Gabriel, I 116, 120 n, 178, 179, Π 15, 174, US, 184, 186, 320, 325, 470 n. Vega, Andreas de, I 69 n, 178,194 n. Vellosillo, Ferdinandus, II 263 n. Vernet, F., I 49. Victoria, Franciscus de, II 186. Vriberg, Theodoricus de, I 249, 255, 257, 263, II 86, 91, 261-62, 292, 294. Waldo, I 45 n. Warichez, J., II 287 n. Weiss, A., II 73 n. Wetter, F., II 264 n. Wicleff, I 38 n, 87. Witelo, II 67 n. 109. Wulf, M. de, I 174 n, 22S n. II. INDEX BIBLICUS Genesis I,’6-27.11 96· .,3·>Ι289· 2ΛΙΙΠ6. ■S. b1 U4' 12,3ο.1115 Exodus Xantes Mariales, II 186-87 n, 336. 3i, U, I ”6· 20,21, Π153· 33,18-19.1 22°- Zarelli, II 101 n, 102 n. Zigliara, Thomas, II 88, 102 n, 191. Zumel, Franciscus, II 336. Xioneri 22,24, Π I31· Uber Job 14,1-2,1 37· Uber Psalmorum 4,7, H 93· 4.9.1 226. 5.5.1 276. 15, io, I 220, 276. 15,11, II 302. 16.15.1 220, 226, II 191, 302. 23.6, II191. 26,8, II 191. 30,16, Π 148 n. 33.6, II 81, 270. 33.9.1 177, 293, 317, Π 148, 159. 35, 10, I 220, II 80, 9g 269,270,296,346,376 ’ 491 264 36, ii, I 296. 4b 2-3, Π 191. 44, 3, II 106. 45> Π, I 279, 289, 296. 55, 13, Π 270. 62, 3, II 191. 70, 5,1 15. 72, i, II 384. 81, 6, I 75· 83, 5, I 245· 83, 8, I 220, 192. 83, 12, II 98, 269. 89, 10, II 64. 90, 16, I 220, 245, 277, H I92· 99, 2, I 39· 101, i7j II 192. 103, 21, II 270. 104, 4, II, 192. 112, 4,1 39139, 14, II 131. 145, 6, I 39, II 95147, 3, I 223. 147, 14, II 141. Liber Proverbiorum 4, 18, II 270. Ecclesiastes I, 18, II 26. 8, 17, II 26. 400 Index Liber Sapientiae Malachias 3, 7, Π 269. 8, i, II 305. 8, 16, I 294. 12, i, II 148 n. 3i 6, I 37. 4, 2, II 30Γ. Ecclesiasticus 8, 18, II 95. 32, 13, I 204. Evangelium secundum Matthaeum Isaias 8, ii, II 269. ii, i, I 47. 29, 14, II 26. 33, 20, I 220. 33, I7j I 220. 44, 20, II 95. 52, 8, II 192. 55i 8-9, I 39. 60, 2, II 192. 60, 20, II 192. 64, 4, II 25. Jeremias I, 6, II 199. 9, 23, II 25. 9, 24, II 97. I4> 9ι Π 148 n. I3j II 199. IT Machabaeonun 5i 6, I 226. 5i 8, I 61, 124, 155, 220, 243, 277, II 127, 153, 161, 195, 203, 209, 211. 5, 9i I 224. 5i 191 I 3iû n. 5, 48, II 202. 6, 21, I 274. 7i 21-23, I 132. 8, 10, I 47. 8, ii, I 279. 11, 27, II 25, 192, 269. 12, 34, II 229. 131 24-25, I 47. 131 431 II 269. 171 2, II 27. 18, 10, I 124, 220, 260, II 58, 115, 178, 207, 386. 22, 30, I 140, 162, II 58, Π51 119, 208. 22, 37, II 348. 25, 34, I 278. Ezechiel Evangelium secundum Lucam 4» 14, II 199 n. 191 48, II 199 n. Daniel 3» 20-24, II 280. M> 35, II 280. Joel i » 15.’ II 199 n. 2, 52, I 47. ic, 22, II 192. 10, 39, I 290. 10, 41, I 290. 10, 41-42, I 288. 10, 42, I 288, 290, 294. 12, 20, II 192. 18, 19, II 154. 191 6, II 27. 191 131 I 118. 20, 36, I 260, II 97. IL—Index bïblicus 22,29-3°) 11 Ι03· 23,43. 11 27· 24,19»1J54· 24,39)1Ι51· Evangelium secundum Joannem i, i, II192, 207. ι,9, II 80, 85, 87, 92> 270. 1,12, II 354· Ι3)Π 194· 1, i, 14,1 27, II 206, 354. 1,18, II 25, 192, 268. 3,11,1278, II 192. 3,31-32, II 193. 4,24,113I) 155. 5,37, II 206 n. 6.41, II141. 6,44, II 269. 6,46, II 192, 268. 8,26,11 193. 8,28, II 192. 8,38) II193. 8,44)1155. 8,55)11 192. 9, per totum, II 311. 10,24, II 269. 10.30.1 277, II 124. it, 51, II 131. 14.2.1 53· 14,2-3, II 193. 14, 6,1 73, II 207, 271. 14, 8,1 221, 276, 248. Μ, 9) Π 194· 14.10, II 194. 14.11, II 194· 14, 21, I i Μ» 221, 244, 279, II 25, 178 n, 194, 207, 209, 269, 379. 17, 3, I 13) 21, 123, 132, 175, 220, 245, 278, 279, II 97, 212, 221, 230. 17,22, I 27. 17, 24, I 27) 124, 220, 245, II 193· Actus Apostolmoru 7) 55) I 27· 9> 3) I 27. 28.—De Hominis*·*· 401 10, 3, II 27. J5) 9) I 276. Ad Romanos I, 19, II 92. I, 20, I 314, II 34) loo, 343· i, 21-22, II 25, 65. I, 32, II 25. 6, 22, I 129. 6, 23, I 41, 90, II 26, 98, 218, 269. 7, 25, II 26. 8, 14, II 148. 8, 16-17, Π 194) 195· 8, 18, I 280. 8, 24-25, I, 221, 246, II 126, 205. 8, 29, I 12. 9) 5) I) 39- I ad Corinthios 1, 19, II 25. i) 19-31) I 39) Π 26. 2, 9) I 140, II 24, 32) 54, 218, 268 2, 9-10, II 22. 2, 10, II 269. 2, ii, II 25. 3, 22-23, II 378. 5, 6, I 284. 11, 7, II 242. 8, i, II 25, 26. 9, 24, I 109, 213. 12, 4, II 229, 242. 12, 7, II 132. 12, ii, II 42. 12, 31, I 237, II 196. 13, 1-3, II 269. 13, 2, II 25, 132, 313. 3, 4-7, II 196. 13) 8, I 189, II 83, 205, 243, 343. 13, 8-12, II 197. 13) 8-13, II 196. 13, 9, II 125. 13, 10, II 52, 125, 127. 402 Index 13, 12,1 61, 109,124, 155, 221, 246, 279, II 24, 81, 125, 127, 128, 207, 208, 210, 212, 214, 220, 243, 254, 268, 345, 348, 386. 13,12,1 237. 15, per totum, II 194. 15, 18, I 118. 15, 24,1 276. 15, 41, II 301. 15, 41-42, I 53. I, 5, II 268. 1, i5, I 153, 242. 3, i, II 205. 3, 1-4, II 194. 3, 3, II 207. 3, 4, II 207. 3, 14, I 12, 238. II ad Corinthios I, 17, I 123, II 268. 6, 16, I 153, II 25, 268. 3, I7> 1151· 3, 18,1 279, II 270. 5, 4j II 206. 5j 6, I 121, 221, 276, II 126, 347. 5, 6-9, II 205. 6, 7, II 24. 12, 2, II 80, 151. 12, 4, II 199, 230, 242. 13, 8, II 83. Ad Colossenses I ad Timotheum Ad Titum 3, 7, Π 195· I, 3, II 242. n, i, I 321 ,11 126, 205. 11, 13, II 131. 12, 14, II 127, 195. Epistola Jacobi Ad Galatas I, 17, I 37, II 81. I, 48, I 294. 2, 20, II 22. 5, 6, II 160. I Petri 1, 12, I 220. 2, 3, II 148 n. Ad Ephesios i, ii, II 95. 1, 20-21, I 54. 2, 14, I 224. II Petri i, 4, II 308, 346, 368. i, 10, I 118. I Joannis Ad Philippenses 1, 23, II 206. 2, 7, H 3392, 12, I 118. 3, 9-10, I 54. 3, 21, II 269. i, i, 3, 3, 1-3, I 165. 2, II 207. 1-2, II 194. 2, I 61, 109, 124, 126, 153, 195, 201, 221, 222, 276, 279, 284, II 24, 58, I76, 202, 206, 208, 210, 212, 2I4, 23O, 268, 27O, 302, 386. Il—Index biblicus 3,3, Π195. 4, Ί> Π 36· 153, Π 268. 5,20, 1 73· Apocalypsis 4,1b Π 95· μ, U, I 296· 403 2ΐ, 4, I 297. 21, 23, I 27. 21, 23-24, Π 269. 21, 24, Π 2θ8. 22, 3-4, I 124, 221. 22, 3-5, II 196. 22, 4, II 2θ8. 22, 4-5, II 269. 22, 5, I 27. I III. INDEX THOMISTICUS COMMENTARIA IN SCRIPTURAM SACRAM Cap. 5, lect. 6, II 207 n. Cap. 17, lect. 1, I 222. In librum Job Cap. 19, lect. 2, I 164 n. In quatuor primos nocturnos Psalterii In Psalmus — — — 10, η. 4, II 49· 23a η. 9a II 148 η. 33a η. 9· I 317. 45a η. 8. I 296 η. In Isaiam Cap- 9a Π 159, 181. IN EPISTOLAS S. PAULI APOSTOLI In Epistolam ad Romanos Cap. 8, lect. 5, I 198, 209. In I Epistolam ad Corinthios Cap. 13, lect. 1, II 196. Cap. 13, lect. 3, II 197-98. Cap. 13, lect. 4, II 202, 205, 212, 214, 222, 223, 224a 240. Cap. 14, lect. 6, I 144. In Jeremiam Cap. 9a 23, II 26. In Evangelium secundum Matthaeum Cap. Cap. ^P. ^P. 5a II 32, 159, 181. I3a 43a II 269. 17a II 274. 18, 10, II 208. In Evangelium secundum Joannem Alogus S. Thomae, I 309a II l8’ 3°· C^p. i, lect. i, II 227a 232. Cap-I, lect. 11, II 181, 212, 240, 244a 252. In II Epistolam ad Corinthios Cap. 2, lect. 3, I 311. Cap. 3, lect. 3, II 270. Cap. 12, lect. 1, II 274, 283, 298, 3i°a 336-37. Cap. 12, lec. 4, II 242. In epistolam ad Colossenses Cap. 6, lect. 4, II 242 n. In I Epistolam ad Timotheum Cap. 6, lect. 3, II 255. 406 HI.—Index Index In Epistolam ad Hebraeos IN Cap. I, lect. 2, I 242 n. Cap. I, lect, 6, II 178, 212, 292 n. Cap. 5, lect. 2, I 311. COMA1ENT/UÏIA IN Jeon., In librum X In librum V Lect. 3, n. 7, I 324. Lcct. 3, n. 775, II 332-33. IN LIBROS POSTERIORUM In librum IX ANALYTI CORUM (ed. leon., t. I) In librum I Lect. 8, n. 1865, I 137. In librum XI Lect, 10, n. 3, I 72. Lect. 8, nn. 2543-2544, 308 n. In librum II In librum XII Lect. 20, n. 12, I 167. IN OCTO LIBROS PHYSICORUM Lect. 9, n. 2559, II 68. (ed. Icon., t. II) In librum VII IN DECEM LIBROS ETHICORUM COMMENTARIA IN LIBROS BOETII Inlibrtm VI Lect. 3, nn. 1144-1152, I 298. - 3, n.° 1150, I 298. - 3, n.° 1151, I 298 n. nn. 1209-1211,1 295 η, II19. 7, Prooemium S. Thomae, II 56. Lect. i, n. 2, II 59. — 3, nn. 58-63, I 295 n. — 3, n. 63, I 331. I) In librum I METAPHYSI In librum I ARISTOTELEM t. LIBROS CORUM (ed. R. Cathala) IN LIBROS PERIHERMENEIAS (ed. DUODECIM AD Lect. 9, n.° 2066, I no. — 9, nn. 2066-2067, 13 η. — 9, n.° 2067, I no. — 9-12, nn. 2068-2125, I 3 n. — 10, n.° 2085, I 283. — 10, n.° 2087, I 281. — 10, nn. 2088-2089, I 290. — 10, n.° 2095, I 293. — 10, n.° 2096, I 282, II 16 n. — 10-12, nn. 2080-2125, II 32. — n, n.° 2101, I 296. — n, n.° 2103, I 297. — II, nn. 2103-2110, I 282. — ii, n.° 2106, I 287. — n, n.° 2107, I 331. — n, n.° 2110, I 330, II. — n, n.° 2107, I 331. — n, n.° 2110, I 330, II 32 n. — 12, nn. 2119-2120, I 293. NICOMACHUM Lect. 7, I 93. IN TRES LIBROS DE CAELO ET MUNDO (ed. leon., t. III) In librum II Lect. 4, n. 5 I 59 η, II 67 n. IN TRES LIBROS DE ANIMA (ed. A. Pirotta) In librum II Lect. i, n. 216,1 112. (ed. A. Pirotta) In librum I 407 thomisticus In librum de Trinitate Prol., I 292, 294. Q. i, 2 c, I 309, 294. Q. i, 2 ad i, I 309, II 152, 239, 252 n. Q. i, 2 ad 2, II 239. Q. i, 3, II 102, 104. Q. 2, 2, I 311, 316. Q. 2, 2 ad 4, I 310. Q. 3, 4 ad 4, I 267. Q. 5 per totum I 67, II 17. Q. 5, b II 8. Q. 5, i ad i, II 12. Q. 5, 4, I 289, 316, II 8, 17, 213. Q. 5, 6, I 290. Q. 6, i, qla. 3 c, II 19. Q. 6, 3, II 233, 349. Q. 6, 3-4, II 108. Q. 6, 4, II 17. Q. 6, 4 ad 3, II 39. In librum de Hebdomadibus Prologus S. Thomae, I 288,291, 295 SCRIPTUM COMMENTARIA IN SUPER PETRI LOMBARDI PROCLI LIBRUM SENTENTIIS DE CAUSIS In librum I Lect. 5, nn. 57-59, I 131. 5, n.° 67, I no m. 5, n.° 68, I no. 7, nn. 95-96, I 191. 9, n.° 103, I 3 n. 9, n.° 113, II 32. 10, nn. 118-119, l3n. io, nn. 123-124, I 146. 10, n.° 125, I 159. 10, nn. 129-130, 13 η. 12, n.° 152, I no. Lect. i, I 295, II 19, 59. - 17, i 314. COMMENTARIA IN LIBRUM 1, I 308, II 17, 19. 2, 11 19. 3, qla. a, I 315. 3, qla. 2 ad 2, I 310, 311, 243. a· 3, qla. 2 ad 3, I 310. divisio textus, II 154. 2, arg. 2 sed contra, II 358 n 2 c, II 358 n, 2 ad i, n 358 n. Prologus, a. — a. — a. — a. DIONYSII DE DIVINIS NOMINIBUS Prologus S. Thomae, II 252 n. Cap. i, lect. 1, II 156, 239· Cap. 4, lect, 9-10, I 188. — — d. i, 2, d. i, 2, d. i, 2, 408 d. i, 2, 2 ad 2, II 358 η. d. i, 43 2 ad 2, II 274> 297· d. i, expositio textus, II 338. d. 2, r, 3, II 233, 234, 242. d. 3> 4, 4, I 322. d. 3, 5 ad 5, II 300 n. d. 4, i ad 4, I 301 n. d. 14, 2, 2 ad 2, I 67. d. 15, 4, i ad 3, I 306. d. 17, i, i, I n. d. 17, i, i ad 2, I 45· d. 17, i, 2 obi, 3, I 93 n. d. 17, i, 2 c, I 46. d. 17, i, 2 ad 3, I 93 n. 95· d. 19, 2, i c, II 314. d. 25, I, i ad 2, II 235. d. 27, 2, 2, qla. i, II 227. d. 37, i, 1 ad 4, I 114. d. 37, i, 2, II 360. d· 37, expositio textus, II 360. d. 38, i, i, I 323. d. 42, i, i ad i, I 127. d. 44, i, 3 ad 5, II 307. d- 45, 3 c, II 363 n. d. 45, I, 3 ad 5, II 363 n. In librum II d. 2, 2, II 117. d. 3, i, 3, II 93· d. 3, i, 6, II 384. d. 4, i, i, II 28, 34, 40, 237. d. 4, i ad i, II 40. d. 8, 2, 5 ad 3, I 63. d. 9, ad 3, II 178 n. d. 9, 8, I 259. d. 10, 4, arg. 2 sed contra, I 319 n. d. 16, I, 2, I 306. d. 18, 2, 2, II 316, 319, 237. d. 20, 2, 2 ad 2, I 260 n. d. 20, 3, II 34. d. 23, 2, i c, II 147, 181, 212, 237, 252, 258, 274. d. 23, 2, i ad. i, II 117. d. 23, 2, i ad 2, —II 217. d. 23, 2, i ad 2, II 217. Index d· 23, 2, i ad 3, II 237 n, 243· d· 23> 2, i ad 5, II 274, 293, 297. d· 24, i, i c, II 300· d- 24, 2, 2, I 266 n. d· 24, 2, 2 ad 3, I 301, 302. d· 26, i, I 11. d· 26, 2, I 81. d· 26, 2 obi, 3, I 03 n. k· 26, 2 ad 3, I 94· d· 28, 5, H 85 n. d· 3b i, 2 ad 3, II 47d· 41, i, i, I 310. d· 4b 2, 2 c, II 329· In librum III (cd. F. AIoos) d· b i, r obi. 3 et resp. nn. 8, II 321, 366. d- b i, i, arg. 2 sed contra, n.° 10, α· 2, i, i, qla. i, n.® 21, I 65, 158. d· 2, 2, 2, qla. i, II 361. d· 2, 2, 2, qla. i obi, 2, II 361. d· 2, 2, 2, qla. i ad 2, n.° 129, II 356, 358. d· 5, i, 2 c, nn. 41-42, I 89. 7 5’ 2 c, n.° 44, I 44· C1‘ 5? 3, 3, arg. 2 sed contra, n. 119. I 92. y 6} 2, 3 ad i, n.° 96, II 353. d. d. d, d. J3, 3, i, arg. 2 sed contra, II 361. d. *3> 3, i ad 7, nn. 132-133, II d 358. 36!. d r> i, qla. i, I n. d’ d,a· b nn. 37-39, Il 371. d j qla. i ad, n.° 40, II 371. d.* Ij b qla· 2’ n’° 37’ 1117°’ 334· d. 14 T> qIa* 2 ad 2’ n’° 44’1 259> nn.oo’ Ij qla· 3, arg. 1 sed contra. i. / 11 272, 274, 297. ” b qla. 3, arg. 2 sed contra, 1. “a 201 11 297· > ’> I. qla. 3 c, H 325, 338, 371. 409 III.—Index thomisticus 35, I, 2, qla. i“2» ηη· 31-41» I 3°9d.!4, b I, qla. 3 c, η.» 48> 11 35, I, 2, qla. 2 1, n.° 39, I 288. d. 14, i, I, qla.3 <=, nn. 4®"5O> “ 35, 1,2, qla. 3» n.° 43, I 275,315. 222> 297· TT ταϊ 35, I, 2, qla· 3» n.° 44» I 295, d.i4, I, b qla, 3» n.° 49» 11 17 ’ II 16, 20, 163· 225’ 237· TT d. 35,1,4, qla. !» η·° 85, I 218. d.i4, i, i, qla, 3» n·0 5°» 11 2*6’ d. 35, 2» b Qla. i ad i, I 317. 2741 339f _ TT d. 35, 2, 2, qla. 2, I 3°9 n. d. 14, b I, qla, 3 ad I, n. 5 » d. 35,2, 2, qla. 2, nn. 142-144, II 153. 237-38, 356, 361. d. 35, 2, 2, qla. 2, nn. 143-144, Π d. 14, i, I, qla. 3 ad 3» n-° 53» 11 339· 252 n. d. 14, I, I, qla. 4 c» n,° 54» H 389, d. 35, 2, 2, qla. 3» n.° 150, I 305. 341. d. 36, I, 4, qla. τ» η·° 85» I 3θ8. d. 14, i, I, qla. 4 ad 1, n.° 45» H 245· d. 14, i, I, qla. 4 ad 2, n.° 57» 1 245, 352. o TT In librum IV d. 14, 2, qla. i c, n.° 78, II 335· d. 14, 2, qla. I c, n.° 81, II 24 · d. 3, i, i, qla. i c, II 238 n. d. 14, 2, qla. I c, n.° 82, II 339· d. 4, I, 3, qla. 2, I 204. II d. 15, 2, I, qla. 3 c» nn· 8o-S-l d. 4, 1» 3» qla- 3» 1 302. 2S4, 384. d. 12, 2, I, qla. 2, I 198. A d. 15, 2, a, qla. 3 ad 3, H 3°4· 15, 2, i, qla. I ad 2, I 72. d. 16, 2, i ad 3, n.° 52? H z85· 17, I, 4, qla. i c, II 333. d. 16, 2, 2 c, II 289. 49, I, i, qla. i obi - · 2, ’I 77 - n. d. d. 16, 2, 2, nn. 60-63, II 289. i, qla. I ad 1, I 735 d. 49, I, I, qla. 2 c, I 228, 236. d. 49, i, d. 16, 2, 2, n.° 64, II 289. , qla. 2 obi. 1, I 222, 227. _ d. 49, i, I, . d. 49, i, I, qla. 2 obi. 3, I 222. d. 23, 2, i ad 8, n.° 125, II 338· , qla. 2 obi, 4, I 222. d. 49, i, I, d. 23, 2, 3, qla· 2, obi, 2’l 2I2‘ I, qla, 2, arg. 1 sed contra, d. 49, i, i. d. 23, 2, 3, qla· 3 c’ n’ 5’ II X» X · , I, I, qla. 2 ad 5, I 241. d. 49 3 ad x n, , qla. 3, I 270, 286. d. 49» I, ir d. 23, 2, 3, qla- 3 ad 2, n. , qla. 3, arg. 1 sed contra, d. 49, i, I, 3o6, 343I 282. qla. 3, arg. 2 sed contra, d. 49, b 1» d. 27, 2, i ad 9, n.°n5, H 322. I 282. d. 27, 2, 2, n.° 123, H 27, 34· qla. 4 c, II 32, 46. d. 49, i, I. d. 27, 3, I, n.° 198, H 248· d. 27, 3, 2, n.° 208, I 284· 2, qla. I obi. 3, I 79· d. 49, I, d.27, 3, 4, n.° 223,11 127d. 49, I, 2, qla. I obi. 5, I’ 9°' 93· 2, qla. i ad i, I 3°6, 354» d. 49, b d· 34, I, 3 ad 6, n.° 96, II 157· 3772, qla. i ad 2, I 79, II 253 n. d. 49, I» d. 49, I, 2, qla. i ad 3, I 81. η/» d. 49» I, 2, qla. 1 ad 5, I 95. d. 49, I, 2, qla. 2, c. I 127 n. d· 35, I, 2, qla. 1-2, nn. 31-41» I 3°9 d. d. d. d. * T 410 Index d. 49, i, 2, qla. 2, arg. 2 scd contra, I 126. d. 49, i, 2, qla. 2, arg. 3 sed contra. I 127. d. 49, i, 2, qla. 2 sd 1,1134,170, 3θ7. d. 49, i, 2, qla. 2 ad 4, I 205. d. 49, i, 2, qla. 4 c, I 222, 225. d. 49, i, 2, qla. 4 obi. 1-2, I 222. d. 49, i, 2, qla. 4 arg. I sed contra, I 225. d. 49, I, 2, qla. 4 ad, 1, I 225. d. 49, 2, i c, I 263, II 21, 31, I2T, 238, 246, 348-50, 352, 360· d. 49, 2, I obi, 15, II 274, 49, 2, I, arg. 5 sed contra, II 173. d. 49, 2, i ad i, II 374. d. 49, 2, I, ad 2, II 220, 238, 254. d. 49, 2, i ad 3, II 238, 252. d. 49, 2, i ad 4, II 242. d. 49, 2, I ad 5, II 246. d. 49, 2, I ad 6, II 366. d. 49, 2, i ad 7, II 366. d. 49, 2, i ad 8, II 246, 352. d. 49, 2, I ad 15, II 172 n, 238, 246. d. 49, 2, i ad 16, II 221, 238. d. 49, 2, 2, I 154, 164. d. 49, 2, 6, II 246, 280, 318, 319, 338, 340, 352. d. 49, 2, 6 obi, 6, II 274. d. 49, 2, 6, arg. 4 sed contra, II 273. d. 49, 2, 6 ad 4, II 281, 321. d· 49, 2, 7 c, II 156, 283-85, 287-88, 310, 336. d. 49, 2, 7, arg. 4 sed contra, II 283-84. d. 49^ 2, 7, arg. 5 scd contra, II 284. d- 49, 2, 7 ad 2, II 155 n. d. 49, 2, 7 ad 4, II 284, 287-88, 309, 336. d· 49, 2, 7 ad 8, II 155, 163. d· 49, 3, 3, qla. 1-2, I 162. d· 49, 3, 5, qla. 1, arg. 1 sed contra, I 292. d· 49, 3, 5, qla. 3, arg. 1 scd contra, I 292. d· 49, 4, i, I 99. d- 49, 4, i ad 4, Π 288. d. 49, 4, 2 c, I 99, 288, 298. d. 49, 4, 2 ad 3, I 99, 288, 298. d. 49, 4, 3 c, II 340-41. d. 49, 4, 3 ad 2, II 340-41. d. 49, 4, 5, qla. 1, II 288, 340-41. d. 49, 4, 5, qla. 1 ad 3, II 340. d. 49, 5, !, 1 198, 199, 210. QUAESTIONES DISPUTATAE Quaestiones de Veritcta i, 10, II 181. 1, 12, II 233. 2, 2, II 61, 366. 2, 5 ad 10, II 172 n. 2, 6, I 321. 2, 6 ad 4, I 314. 4,2, π 227,350. 4, 2 ad i, II 250. 4, 2 ad 3, II 172-227. 5, 8 obi, 10, I 127. 8, i c, II 212, 217, 222, 233, 224, 238. 247, 317, 348, 352, 356. 8, i ard. 4 sed contra, II 247. 8, i ad i, II 238. 8, i ad 8, II 250, 252. 8, i ad 9, II 250. 8, 2, I 284. 8, 3, I 137, H 107, 318-21, 338. 8, 3 ad c, II 274, 339. 8, 3 ad 10, II 320. 8, 3 ad 14, II 338 n. 8, 3 ad 17, II 218. 8, 3 ad 18, II 156 n. 163. 8, 10, II 274. 8, 14, II 274. 8, 15 ad 13, II 387. 9, i, II 303 n. 9, i, II 303 n. 9, 2 ad 3, II 306. 10, 3, I 127. 10, 4, I 321. 10, 5 ad 15, I 167. 10, 6 ad 2, I 167. 10, 7, I 322 n, 373. III.—Index thoaiisticus ίο, II, II 156, 38, 247, 281, 286,. 310, 336. 10, n ad 7, II 282, 293. 10, n ad 8, II 360. 10, n ad n, II 282, 294, 321, 360. 10,12 ad 4, II 55. 12,6, II 103, 133. 12,11 c, II 318 n, 339. 12, n ad n, II 339. 13,2 c, II 274, 283, 298, 370, 310, 336, 340. 13,2 obi. i, II 274. 13,2 obi. 2, II 274. 13,2 obi. 3, II 274. 13, 2 obi. 4, II 274. 13, 2 ad 5, II 29S, 310, 315, 336. 13, 2 ad 7, II 311, 314, 337. 14, i, II 244. 14.2.1 217, II 22, 34. 14, 3, Π 36. 14, 4, I 271, 274, 300 n. 14, 5, II 35 n. 14, 5 ad 5, I 319. 14, 6 ad 5, II 36. 14, 8 ad 2, II 248. 14, 8 ad 3, II 248. 14, 8 ad 9, II 248. 14, 9, II 248. 15, i, II 384. 15.2.1 258, 266. 15, 2 ad i, I 301 n. 16.1 ad 13, I 259. 16, 3, I 298. 17, i, I 265. 18, i, II 103, 171, 259. 18.1 obi. 8, II 221. 18, i ad i, II 172, 225, 255, 313, 34O> 344· 18, I ad 7, II 217. 18, I ad 8, II 221. 18, i ad 13, II 313. 18, I ad 14, II 313. 18, 2, II 41, 147, 171· 18, 2 ad 8, II 147. 18, 5 obi. 6, II 21 n. 20, I, I II, 49; 52, 67. 20, I ad 7, I 49· <11 20, 2 C, II 298, JO,, 3I8) 34°, 371’ 20, 2 ad i, II 238. 20, 2 ad 2, II 300. 20, 2 ad 5, I 299, II 356) 3é3. 20, 4 ad 7, II 238. 20, 10 c, II 584. 22, 2, II 340. 22, 2 ad i, II 55. 22, 5, II 56. 24, 10 c, II 384. 24, ii, II 112. 26, 10 ad 8, II 356, 363. 26, 10 ad 14, II 384. 26, 10 ad 15, II 384. 27, i, I ii. 27, i obi. 6, I 93 n. 27, i ad i, II 322, 354. 27, i ad 2, I 45 n. 28, 2 c, I 66. 28, 2 ad 8, I 66. 28, 3 ad 8, II 322. 28, 7 c, II 333. 28, 9 obi. et resp., I 204 n. 28, 9 obi. 6 et resp., I 204. 29, i c, I 60, 66, 307. 29, 2 c, II 356, 361. 29, 2, arg. 2 sed contra, II 361. 29, 10 ad 8, II 36 n. Quaestiones de Potentia i, I, 3, i, 3, 3, 3, 5, 8, 9, I, I 127. 4, II 29 n. 3 c, I 105, 122, II 118. 5> I 29. 4, II 116-17. 7, II 70 n. 16, II 68 n. 9 ad 16, I 73 n. i, II 227. 9, I 306. Quaestiones de Malo 2, 2 ad 8, I 198, 209. 412 5, 2, I 211. 5, 3, Π 32. 7, 5 ad n, II 29. Quaestio de Anima I, ad 15, II 330. 2 ad 12, 13, 18, II 48. 5 ad 6, I 261, 262. 5 ad 9, I 261. 5 ad 10, I 260. 8-10, I 191. 10, I 169. 16, II 18, 21, 32, 108, 109., 233. 16-17, II 49 n. 17, II no. 17 ad 3, II 50. 17 ad 4, II no. 18, II 49 n. 19, I 162. Quaestio de Spiritualibus Creaturis (cd. W. L. Keeler) 4, I 169. 9, I 191. 10, II 97, 116-17. Index 1 ad 22, I 95. 2 c, II 301. 10 obi. i, II 127. 10 ad 5, I 284. Quaestio de Spe 3» I 188. Quaestio de virtutibus Cardinalibus i ad 4, I 139, 328 n. i ad 5, I 328 n. QUAESTIONES QUODLIBETALES i, I ad 2, II 296. 5, 9 ad i, II 244 n. 7, i c, II 171 n, 172, 229, 240, 256, 340, 371. 7, i obi. 3, II 274· 7, I, arg. 2 sed contra, II 229, 249. 7, i ad 4, II 229. 8, i c. I 73 η, II 325. 8, 19 obi. i, I 228, 229. 8, 19 obi. 2, I 221. 8, 19 obi. 3, I 228. 16, 17 c, II 218, 240, 340. 10, 17, arg. sed contra, II 173, 218 n. Quaestio de Virtutibus in communi I, I 259, II 301· I ad η, II 301. I ad 13, II 301. 7 ad 4, I 219. 10, I 260. 10 c, I 262. 10 ad 7, II 311. 10 ad 10, I 262. 12 ad η, II 156 n. Ouacstio de Caritate OPUSCULA De ente et essentia Cap. 3, I 73 n. De rationibus fidei contra saracenos, graecos et armenos Cap. 5, II 355. Compendium Theologiae I. P., cap. 103, II 57. — 104, I 261, II 58. 413 III.—Index thomisticus — — — — — — — II P., 247, 105, Π 222, 24I, 247, 274, SIS, 339, 341, 350, 356. ιο6, II 274. 107,1 193. 201, II 355. 206, I 262. 218, II 361. 224,1 ii. cap. 9, I 221, 283, II 241, 300, 350, 356-57. Officium Corporis Christi Ad laudes, hymnus, I 115. SUMMA CONTRA GENTILES (ed. leon., t. XII-XV) Liber I Cap. i, I 305, II 44 n. — 3, II 364 n. — 4, II 19, 42, 44, 54, 56. — 10-12, II 30. — 13, II 30-32. — 14, II 18. — 20,1 147. — 25,1 19. — 26, I 29. — 47,1 211. — 53, II 335— 98, I 131. — 100-102, II 377. — ιοί, I 73, 131. Liber II Cap. — — — 59 et 76, II 108. 81, II no. 85, II 85 n. 98, II 249. Liber III Cap. 2 ad. 5, I 237— 19-20, I 321. — 25, I 221, II 19, 54, 57. — 26, arg. i, I 187» 193, 216, 222, 227 n, 228. — 26, 2, I 241 · — 26, 3, I 228. — 26, 4, I 212, II 106. — 26, 5, I 187, 188, 222. — 26, 9, I 199, 208. — 26-63, I 4 n· — 35, I 287, 299. — 36, I 137, 298. — 37, I 299, H 11-15· — 38,1111-15,30. — 39,1114,44,61,63,64,152. — 40, I 4, II 127. — 41, II 21, 32, 232. — 42-46, II 108. — 43, II 77— 44, II 18, 56 n, 109. — 45, II 113. — 48, II 17, 34, 43, 57, 61, 64, 65, 112. — 49, II 107, 153, 224, 232, 239, 252. — 50, II 233. — 51, II 120, 215, 222, 239, 350, 351, 387· — 52, II 254. — 53, II 274, 277, 293, 318, 319, 321, 339, 359-60, 374. — 54, II 181, 274, 339-40. — 55, II 246, 340. — 57, I 340. — 59, II 107. — 63, I 308. — 69, I 150, II 70 n. — 76, II 107. — 150, I ii. Liber IV Cap. — — — — — i, II 43 n. 7, 11 385. 4ï, II 355-56. 54, II 355· 55, II 35595,II 112. Index 414 12, 2 ad 3, II 246, 352 356. 12, 3, I 153. 12, 3 ad 2, 164, 165. (ed. 1., t, IV-XII) 12 4 c, I 2, II 106, 246. 12, 4 ad i, II 240. Prima Pars 12, 4 ad 3, II 59. 12, 5 c, II 246, 318, 322, 340, 341, I, prolog., I 72. 359, 374· b i, II 17, 44 n, 167. 12, 5 ad i, II 299, 340. b 2,1 300, 309, II 142. 12, 5 ad 2, II 325, 340, 374. b 3, II 39· 12, 5 ad 3, II 322, 341. b 3 ad 2, I 267, 309; 313. 12, 6 c, II 241, 360. b 4, I 300, 313, II 167. 12, 6 ad 3, II 241, 325, 340. b 5, I 316. 12, 6 ad 4, II 361. b 5 ad 2, I 129. 12, 7, I 53I, 6, II 29. 12, 9, II 246 n. I, 6 ad 3, II 139 n, 145. 12, n c, II 240. b 7, I 311· 12, ii ad 2, II 156, 286. I, 8 ad 2,1129,130, 223, II113, 251. 12, ii ad 4, II 360. I, 10 ad i, I 224. 12, 13 ad i, II 252. 1, 10 ad 2, I 224. 13, 2 ad 3, I 287. 2, i ad I, IIII 14, 55. 13, 7, I 59, 120, II 360. 2, 1-2, II 30. 13, 7 ad 3, II 360. 2, 2-3, II 17, 32. 14, b Π 366. 2, 3, II 30. 14, 2-5, II 219. 3, per totum, II 221. 14, 4, I 73, II 374. 3, 2 ad i, I 131. 14, 5, H 235. 3, 4, I 73, II 227, 249. 14, 8, I 323. 3, 5, Π 233. 14,14, II 385-86. 3, 8, I 29, 44 n. 14, 16, I 307, 323 n. 3, 8 ad i, I 45 n. 17, 3, Π 233. 3, 8 ad 2, I 43 n. 18, 2, I 128, 131. 4, I ad 3, II 307. 18, 3 ad i, I 59. 4, 1-2, I 299. 4, 2 ad 3, II 307. 18, 3-4, I 73· 4, 2-3, I 308. 19, b I 7320, i, I 187. 6, 2, I 76 n. 7, i, II 225, 357. 25, 3, I 157. 25, 6 ad 4, II 363. 8, i, I 66 η, II 221, 360. 26, i ad i, I 69. 8, 4, II 221, 360. 26, i ad 2, I 131 n. 8, 4 ad 4, II 221, 360. 26, 1-2, I 73. it, 3, I 77 n. 12, per totum, II 274. 26, 2 c, I 128, 323, 375, 377. 26, 2 ad i, I 60, 128, 131 n, 136. 12, i c, II 116, 182, 212, 214, 217, 244. 26, 2 ad 3, I 323. 12, 1 ad 2, 156. 26, 3 obi. i, I 71, 76, 77· 12, 2 c, II 171, 240, 244 255j 26, 3 obi. 2, I 71, 79. 341. 26, 3 ad i, I 78. SUMMA THEOLOGICA III.—Index thomisticus 26,3-5,1 ii, 67. 27, i c, II 228. 29,7 ad 2,1 51. 33-38, II 159 n. 34.1 ad 2, II 227. 34, i ad 3, II 227. 34.2 ad 4, II 227. 35.2 ad 3, II 242. 38, i,1115. 39,7-8, II 159 n. 43.3 c, I 66, 106. 43,3 ad 3, I 106. 43, 5 ad 2, I 306. 45» b II 217. 45, 3» Π 360. 45, 3-4,1 122. 45, 5, Π 116. 45,6, II 361. 47, i, II 68 n. 50, 2 ad i, II 233. 51, i, I 162. 51.3.1 162. 52, 3,1 204. 2, 54,11 141 n. 54, 4, I 248. 56, i, I 50, II 219, 335, 370. 56,2, II 219. 56, 3,1 137, II 106, n, 241. 58, 3-4,1 288. 58.4.1 137, II 384. 58, 4-5, II 386. 58, 7, II 143 n. 60, 3,1 188. 62, i, I 136, 137, 217, II 40, 306. 62, i ad 3, II 107. 62, 2, I 139. 62, 4,1 136. 62, 5,1139· 62, 7 ad 3, I 204. 64, i, II 145. 64, i ad i, II 119. 76, 8,1 169. 77, I ad 5, I 300. 77, 3-4, I 160. 77, 4, I 203, 238. 77, 7, I 203, 238. 77, 8, I 162. 415 78, I, I 145. 78, 4, I 161. 79, 3» I 248. 79, 6, I 206. 79, 7, I, 173» 248, II 104. 79» 9» I 265 n. 79, n, I 265, 285. 79, ii obi. 3 er resp., I 312. 81, 1-2, I 160. 83, 2 ad 4, II 233. 82, 3, I 234. 82, 3 ad i, I, 241, 304. 82, 3 ad 2, I 238. 84, 6 c, I 156, 167. 84, 6-7, I 163. 85, 2 ad 3, II 232. 87, i, I 50. 88, i, II 18, 109. 88, 1-2, I 173. 88, 2, II 21. 88, 3, II 30. 89, i, I 138, 290. 89, 2, I 138, II no, 370. 89, 2 ad 2, II no. 89, 2 ad 3, II 119. 89» 2-3, II 219. 89, 5, II in. 90, 2, II 217. 90, 3, II, 117. 93, 4 c, II 373· 93, 4 ad 2, II 373. 93, 6-7, I 321. 93, 7, I 127. 93, 7-8, II 37393, 8 c, I 322, II 373. 94, i, II 28, 40, 53 n, 171, 212 246. 94, i, II 28, 40, 53 n, 171, 212, 246. 94, i ad i, II 40 n, 41. 94, i ad 3, II 41, 172, 243. 94, 3, II 40 n. 95, 3, II 40 n. ιοί, i c, II 40. ιοί, i ad 3, II 40. 105, i, II 70. 106, i, ad i, I 233. 106, I, obi. 2 et resp., 303. 416 io6, i ad 3, II 59, 360, II 216. no, i ad 2, II 68, 354. Prima Secundae i, i c, I 227 n. i, i ad 2, I 228. I, 5, II 46. i, 6, I 56, 227 η, II 29, 41. 1, 8,1 158. 2, 5» I 158, 300. 2, 5 ad 2, II 307. 2, 7 ad i, I 81 n. 3, prologus, 14 η. 3, i c, I ii, 108, II 314. 3, i obi. 2, I 77. 3, i obi. 3,1 80. 3, i ad 2, II 214. 3, i ad 3, II 214. 3, 2 c, I 126, II 43. 3, 2 obi. 4, I 136. 3, 2 obi. 5, I 136. 3, 2 obi. 6, I 136. 3, 2 ad i, I 130. 3, 2 ad 3, I 137. 3, 2 ad 4, I 136, 200, II 385. 3, 3 c, I 163. 3, 3 ad 2, I 170, 172. 3, 4 c, I 187, 190,199, 208, 212, 375. 3, 4 obi. 2, I 227 n. 3, 4 sed contra, I 321. 3> 4 ad i, 1 226. 3, 4 ad 2, I 227, 228, 230. 3, 5» I 270. 273, 275. 3, 5 ad i, I 323. 3> 5 ad 2, I 326, 328. 3, 5 ad 3, I 330. 3, 6 c, II 37, 50, 58. 3, 6 ad 2, II 56. 3, 7 sed contra, II 97 n. 3, 7 c, II 97 n, 215. 3, 7 ad 2, II 117. 3» 7 ad 3, II 215. 3, 8 c, II 215, 216, 385. 3, 8 ad i, II 251. 3, 8 ad 2, II 254. Index 4, 2 ad 3, I 208. 4, 4, I 275. 4, I 198. 4, 6, I 163. 5, 5> II 46. 5> 7, I 139· 6, 2, I 56. 9> I, I 210, 302. 9> i ad 2, I 305, 312. 10, i, II 56. 11, i ad 4, I 188. ii, 3 ad i, I 232. ii, 3 ad 3, I 231. 11, 3-4, I 190. 12, per totum, I 187. I9j i ad 2, I 228 n. 19} 3 ad i, I 235. 21, 2 ad 2, I 298. 23, 4, I 187, 188. 26, 4, I 188. 29, 7 ad 2, I 51. 30, 2, I 187. 31} i ad i, I 190. 31-32} I 56. 32, i, I 210, 291 n. 33} 2, I 187. 49} prologus, I 72 n. 49} 2 ad 3, II 308, 336. 49} 3} I m· 49} 3 ad i, I 112. 49} 4} I 141} 239} 344· 50, 1-3, I 108. 50, 2, I 50, 141 n. 50, 4 ad i, II 170. 50, 4-5, I 265, 283. 50, 6, I 259, II 344. 51, 1-3} II 27. 51} 4, I 5, in. 52, i, I 82 n. 54} i, I 108, in, 203. 54} i ad 3, I 204. 55} i ad i, I 72. 56, 2, I in, 203. 56, 3, I 265, 327. 57} 1-4, I 265 n. 57} 2, II 8. 57} 2 ad 2, II 16. I IT.—Index tiiomisticus 57,2- 1 312. 4, 57, 3 c, I 298. 57.3 ad i, I 298. 57.5.1 209. 62, i, II 306. 63.4 ad 3, II 311. 66.3.1 327. 66,53d i, I 139, 328. 66.5 ad 2, I 139, 328. 67,3, Π 127, 306. 67.5 obi. 2 et resp., Π 306. 68, i, II150. 68.2, II156. 68.3, II150. 65.4.1 271, II 150. 68,4 ad 3, II 150. 68,5, II 136. 68,7, II 163. 68, 8, II 149, 160. 69.1.1 217. 69,2, I 218, II 38, 50, 159, 167 p. 69.2 ad 3, II 167. 69,3,1131· 89.3 ad i, II 157. 69.4, II 163. 69.4 ad 3, II 308. 69, 8, II 329 n. 7b 3,1 m71,3 ad 3, I 126. 74, b I 5990, i ad 2, II 232. 100, 4, I 50. 109, i, II 274 n. 109.2- 3, II 45. 109.2- 4, II 40 n, 48 n. 109, 2 ad 3, II 45. 109, 3, Π 40. 109, 3 ad i, II 46 n. 109, 4, II 46. 109, 5, II 27, 37, II 276-77· no, I, I II. no, i ad 2, I 45, II 354. no, 2, II 304, 316. no, 2 ad 2, I 90, 93, 96 n. no, 3 obi. 3, I 108. no, 3-4, II 375· no, 4,1 56, II 308. 27.—De Hominis***· 417 III, i, I 132. 111, 4, I 132. in, 5 ad 3, I 159. 112, i, I 113, II 27. 113, 9 ad 2, I 96 II 154. 114, 4, II 159. Secunda Secundae i, i, II 149 n. I, 2, II 244. i, 2 ad 2, II 244. I, 2 ad 3, II 244, 386. 1, 8, I 221. 2, 3, II 248. 2, 4, II 44 n. 4, prologus, I 72 n. 4, i, I 310, II 167, 341. 4, 2, I 271. 4, 4, II 316. 4, 8 c, II 351. 4, 8 ad 3, II 151. 7, 2, II 160. 8, i, II 386. 8, 2, II 151, 157. 8, 2-6, II 155. 8, 3, I 271 n, 311. 8, 4, II 156. 8, 6, I 271, II 151, 163. 8, 7 obi. 3 et resp., II 153, 155, 157-59. 9, i ad i, II 346 n. 9, 3, I 311· 9, 3 ad 3, II 145. 10, 12 c, II 266 n. 17, prologus, I 72 n. 18, I obi. 3 et resp., I 204 n. 18,2 ad 4, I 209. 23, prologus, I 72 n. 23, i, I 188. 23, 2, I ii, 56, II 329. 23, 2 ad 2, II 45 n. 23, 3 obi. 3, I 93 n. 23, 3 ad 3, II 95. 23, 7 ad 3, II 45. 25, 3, I 188. 418 Index 25, ii, I 188. 27, prologus, I 190. 27, 4 sed contra, Il 248. 28, prologus, I 190. 28, i ad i, I 190 n. 29, i, I 190. 29, 2 ad i, I 223. 29, 3,1 190. 44, 3,1 31145, 3 ad i, II 145, 153 n. 45, 5, Π 156. 45, 6, II 163. 47, 3 ad 2,1 290. 47, 3 ad 3, I 286, 290. 47, 4, I 298. 47, 5 ad 2,1 299. 47, 5 ad 3,1 235 n. 48, a. unie., I 169. 52, 2,1 217. 52, 2 ad 2, I 299. 97, 2 ad 2, II 145· 171, per totum, II 313. 171, i, II 313. 171, 2, II 123, 256, 299, 310, 312-13? 341. 172, 4, II 132. 173, h II 103, 131, 133· 173, 2, II 132. 174, 3 ad 2, II 299, 310, 312. 174, 5 ad, i, II 310, 337. 175, 2, I 310. 175, 3 c, II 313. 175, 3 ad i, II 313. 175, 3 ad 2, II 156, 283, 299, 312-13, 315, 336. 175,3 ad 3, II 151,283,299,315,336. 180, i, I 218. 180, i ad i, I 305. 180, 1-2, I 302 n. 180, 3 sed contra, I 201 n, 288 n. 180, 3 c, I 140, 201, 288. 180, 4, I 218. 180, 8, I 140. 181, 2, I 217. 181, 4, I 140, 201, 275. 182, i, I 282. 182, 2, II 38. 183, i, II 315 336. Tertia Pars 1, 2, Π 355. 2, i, I 44, 46, 52, 89, u8 n 2, 1-2, II 363. ’ 11 358. 2, 2 ad 2, I 89. 2, 2 ad 3, I 89. 2, 4, II 351, 357 n. 2, 7, I 106, 122, 360. 2, 7 ad i, II 360. 2, 8, II 3592, 9, H 359. 2, 9 ad 3, Π 359, 37g. 2, ιθ, II 356, 360-61 n. 3, i ad 2, I 92, Π 357/ 3, 2, II 358 n, 361 n. 4, i ad 2, II 363. 6, 6, I 49, 50, II 356. 6, 6 ad i, II 299, 356 n, 358. 7 i ad 2, I 52, 60, 66, 67, 128, II 292. 7, Π? 1 49. 7, 13 ad 3, I 49. 8, 4 ad 2, I 54. 9, i, II ii n, 67. 9, i obi. i, I 5I. 9, i ad i, I 60, 67. 9, I ad 3, I 51. 9, 2 ad I, Π 341. 9, 3 ad 3, Π 241, 246, 398, 10, I, I 53 n. 341· 10, 4, I 54 η, II 299, 34i. 10, 4 ad i, H 299. 13? 2> 1 113. 14, i ad 2, I 209. 16, 5, I 52. 16, 5 ad 3, I 54. 19, 1 ad 3-4, I 51. 44, 2? 11 311. 45, i> T5i n. 45, 2, II 289, 302. 50, 5, I 328 n. 62, i, I 113, II 327. 77, i ad 2, I 94. IV. INDEX RERUM ANALYTICUS LIBER TERTIUS De essentia metaphysica beatitudinis FORMALIS (Ad Q. III. S. Thomae) PARS ALTERA DE ULTIMA DIFFERENTIA BEATITUDINIS FORMALIS QUAESTIO PRIMA DE ULTIMA DIFFERENTIA BEATITUDINIS FORMALIS CONSUMMATAE A FORMALI BEATITUDINE «NATURALI» SECTIO PRIMA DE ULTIMA DIFFERENTIA BEATITUDINIS SUPERNATURALIS CONSUMMATAE «A NATURALI BEATITUDINE INCHOATA VEL IMPERFECTA HUIUS VITAE» Pag. CAPUT PRIMUM BEATITUDO FORMAIS HUMANA NON CONSISTIT IN ACTU INTELLECTUS PRINCIPIORUM....................................................................................................................... II CAPUT SECUNDUM NOSTRA BEATITUDO FORMALIS NON CONSISTIT IN ACTU SCIENTIAE UT A SAPIENTIA CONTRADISTINGUITUR............................................................................. 12 CAPUT TERTIUM BEATITUDO FORMALIS HUMANA NON CONSISTIT IN ACTU SAPIENTIAE VULGARIS ET RUDIMENTARIAE........................................................................................ ji ------- 420 Index Pûg. CAPUT QUART UM BEATITUDO SUPERNATURALIS CONSUMMATA NON SAP CONSISTIT IN ACTU XTIAE RITE EXCULTAE............................................................................................... (Ad a. 6 S. Thomae) Art. I.—Sensus quaestionis ac diversiae positiones.................................. 15 A. Sensus quaestionis........................................................................ B. Diversiae positiones: a. Via Aristotelis.................................................................... b. Via Avempacis................................................................... Art. 2.—Quaestionis resolutio.................................................................... 15 17 20 22 An beatitudo hominis formalis supernaturalis essentialiter consistat in cognitione Dei per viam scientiarum speculati­ varum ........................................................................... 23 § I. Conclusio: beatitudo surpenaturalis hominis non consistit essentialiter in cognitione Dei quam homo habere potest per scientias speculativas sive philosophicas............... 23 Probatur: A. Primo, ex auctoritate: a. Ecclesiae.............................................................. b. Scripturae Sacrae............................................... 23 24 Secundo, ex ratione theologica duplici, nempe: a. Ex ratione beatitudinis supernaturalis ut specificative supernaturalis............................ b. Ex ratione beatitudinis supernaturalis ut reduplicative est beatitudo, idest visio facialis Dei.................................................................. 2S § II An beatitudo hominis formalis naturalis consistat essentia­ liter in cognitione Dei per viam scientiarum speculativarum. 29 B. A. Utrum vera hominis beatitudo formalis naturalis essentialiter consistat, secundum principia sanae Philosophiae, in cognitione Dei per viam scientiarum speculativarum................................................ 30 Conclusio: secundum principia sanae Philosophiae, vera hominis beatitudo formalis naturalis essen­ tialiter consistit in cognitione Dei per viam scientiarum speculativarum, non quidem ut ex­ plicatur ab Ibn Badja, sed ut exponitur ab A ristotele...................................................... 26 IV.—Indes rerum analyticus 421 Pâg. Probatur: a. Prima B. pars: secundum principia sanae Philosophiae, vera hominis beatitudo for­ malis naturalis essentialiter consistit in cognitione Dei per viam scientiarum spe­ culativarum.......................... b. Secunda pars: non quidem ut explicatur ab Ibn Badja................................................... c. Tertia pars: sed ut exponitur ab Aristotele. Num, secundum principia sanae Theologiae, vera hominis beatitudo naturalis consistat essentialiter in cognitione Dei per viam scientiarum speculativarum. Prima 30 31 32 34 conclusio: si loquamur de beatitudine ho­ minis naturali, sub quocumque naturae statu consideretur, relate ad beatitudinem supernat ti­ raiem patriae, quae est vera et simpliciter perfecta hominis beatitudo, nulla beatitudo naturalis est vera et perfecta beatitudo, sed similitudo quaedam participata et diminuta alterius rationis sive ordinis..................................................................... 36 Probatur................................................................... 37 Secunda conclusio: si loquamur de beatitudine hominis naturali absolute et secundum se, hoc est, in suo proprio ordine naturali, beatitudo propria ho­ minis in statu naturae integrae est vera et abso­ lute perfecta; beatititudo propria hominis in statu naturae lapsae est vera quidem, sed valde imperfecta; tandem beatitudo propria hominis in statu naturae purae est vera et relative tan­ tum perfecta...................................................... 39 Probatur: Prima pars: de beatitudine naturali quam ha­ buisset homo in statu naturae integrae: a. Directe, ex propria ratione huius status.... 39 b. ex analogia cum beatitudine similis status Angelorum................................................. 40 SECUNDA pars: de beatitudine quam homo de facto habere potest in statu naturae lapsae: a. Ex parte intellectus speculativi, quia nequit perfecte acquirere habitum Sapientiae neque eo perfecte uti.................... 41 Index 400 mW pag. Ex parte voluntatis, quia nequit perfecte amare Deum ut finem ultimum seu beatitudinem obiectivam naturalem................ 44 Tirtia pars: de beatitudine naturali quam habuis­ set homo, si fuisset conditus in statu naturae purae: a. Ex parte intellectus speculativi................... 47 b. Ex parte voluntatis....................................... 48 Corollarium: fatendum est tamen quod scientiae specu­ lativae quales in hac vita haberi possunt per abstractionem ex sensibilibus, non plene et absolute perficiunt intellectum possibilem, etiam secundum capacitatem eius naturalem; et ideo non plene et perfecte beant hominem, etiam beatitudine naturali, quamvis homo consideretur in statu naturae purae.. 49 Probatur....................................................................... 49 Art. 3.—Enodantur difficultates................................................................ 50 A. Prima difficultas: a. Proponitur...................................................................... 51 b. Resolvitur....................................................................... 51 E. Secunda difficultas: a. Proponitur...................................................................... 53 b. Eliditur........................................................................... 54 C. Tertia difficultas: a. Proponitur...................................................................... 56 b. Refellitur........................................................................ 57 SECTIO SECUNDA DE ULTIMA DIFFERENTIA BEATITUDINIS SUPERNATURALIS CONSUMMATAE «A BEATITUDINE NATURALI CONSUMMATA SIVE PERFECTA IN SUO ORDINE NATURAE» CAPUT UNICUM BEATITUDO supernaturalis consummata non consistit in actu SAPIENTIAE SUBLLMIORIS, QUALIS HABERI POTEST POST HANC VITAM.. . 67 (Ad a. 7 S. Thomae) Art. i.—Diversae philosophorum ac theologorum sententiae................ A. Sententiae philosophorum arabum......................................... a. Exitus rerum omnium ab Uno et Primo................... 68 68 68 IV.—Index rerum analyticus 423 Pag. b. Reditus omnium rerum, specialiter animarum nostra­ rum, in illud Primum et Unum.............................. 1. Via speculativo-mystica....................................... 2. Via pure mystica vel intuitiva........................... 71 71 78 E. Sententiae theologorum catholicarum...................................... a. Theologi plus aequo arabizantes.................................. His aliquo modo accedunt: 1. Ontologistae........................................................... 2. Intuitionistae......................................................... b. Theologi ab influxu philosophorum arabum quodam­ modo declinantes......................................................... c. Theologi ab influxu arabum penitus liberati.............. Irt. 2.—Quaestionis resolutio.................................................................. § I. An beatitudo formalis supernatularis essentialiter consistat in cognitione Dei per viam intuitionis Substantiarum Se­ paratarum ................................................................. 94 79 71 86 90 91 93 93 Conclusio: hominis beatitudo formalis supernaturalis non consistit essentialiter in cognitione Dei per viam intuitionis Substantiarum Separatarum vel alio simili modo cognoscendi.......................................................... 94 Probatur: Non media intuitionc Substantiarum Separatarum, quia adversatur fidei catholicae: a. In suo fundamento...................................... 94 b. In scipsa....................................................... 95 B. Neque in intuitionc directa et immediata ipsius Dei prout explicatur: a. A theologis arabizantibus.......................... 98 b. Ab ontologistis............................................ 100 c. Ab intuitionistis antiintellectualisticis.... 104 § II. Num beatitudo formalis itaturalis essentialiter consistat in cognitione Dei per viam intuitionis Substantiarum Separatarum........................................................... 105 Prima conclusio: beatitudo formalis naturalis Angelorum essentialiter consistit in contemplatione Dei per viam intuitionis propriarum Substantiarum........................ 105 Probatur............................................................................ 106 Secunda conclusio: in vita praesenti, beatitudo formalis naturalis hominis non consistit in cognitione Dei per viam intuitionis Substantiarum Separatarum.......... 107 A. Probatur........................................................................................... τη? 424 Index Pag. Tertia conclusio: in statu separationis animae a corpore, bea titudo formalis naturalis hominis essentialiter con­ sistit in contuitione Dei in propria essentia animae sicut in suo effecto, principaliter ; secundario autem et ex consequenti, in contuitione Dei in essentia aliarum animarum separatarum, ac finalitcr Substantiarum Separatarum sive Angelorum........................................ 109 Probatur............................................................................. 109 Art. 3.— Solvuntur difficultates................................................................. 113 A. Prima difficultas: a. Proponitur........................................................................ 113 b. Repellitur.......................................................................... 113 B. Secunda difficultas: a. Proponitur........................................................................ 115 b. Reficitur............................................................................ 115 C. Tertia difficultas: a. Proponitur........................................................................ 118 b. Dispellitur........................................................................ 118 QUAESTIO SECUNDA DE ULTIMA DIFFERENTIA BEATITUDINIS SUPERNATURALIS CONSUMMATAE A BEATITUDINE «SUPERNATURALI INCHOATA HUIUS VITAE» SECTIO PRIMA BEATITUDO SUPERNATURALIS CONSUMMATA NON CONSISTIT IN COGNITIONE DEI PER HABITUS SUPERNATURALES «PROPRIOS STATUI VIAE» CAPUT PRIMUM BEATITUDO SUPERNATURALIS CONSUMMATA NON CONSISTIT IN COGNITIONE DEI PER FIDEM THEOLOGICAM I25 Conclusio: beaiitudo formalis supernaturalis hominis non consistit in cognitione Dei per Fidem theologicam............................................... 125 Probatur: A. Ex auctoritate divina............................... 125 IV.—Index rerum analyticus 425 Pâg. B. Ex ratione theologica: a. A priori: 1. Tum ex tnedio proprio: a.. Propter quid.............................................................. β. Quia............................................................................ 2. Tum ex medioanalogico.................................................. b. A posteriori........................................................................ 126 127 128 128 CAPUT SECUNDUM BEATITUDO SUPERNATURALIS CONSUMMATA NON CONSISTIT IN COGNI­ TIONE DEI PER PROPHETIAM........................................................................................ ΙβΙ Conclusio: béatitude formalis supernaturalis hominis non consistit in cognitione Dei per Prophetiam.......................................................... 131 Probatur quadruplici ratione: Prima....................................................................................................... 131 Secunda...................................................................................... Tertia...................................................................................................... 132 Quarta..................................................................................................... 132 SECTIO SECUNDA BEATITUDO SUPERNATURALIS CONSUMMATA NON CONSISTIT IN COGNITIONE DEI PER HABITUS SUPERNATURALES «COMMUNES STATUI VIAE ET STATUI TERMINI» CAPUT PRIMUM BEATITUDO SUPERNATURALIS CONSUMMATA NON CONSISTIT IN COGNI­ TIONE DEI PER THEOLOGIAM SACRAM.................................................................. 137 Conclusio: beatitudo supernaturalis hominis non consistit essentialiter in cognitione Dei per habitum Theologiae Sacrae........................ 138 Probatur: A. B. Deductive..................................................................................... 138 Inductive: a. Non consistit in cognitione Dei elicita per habitum theologicum in statu imperfecto, qualis in hac vita haberi potest................................................................... 139 b. Neque in cognitione Dei elicita ab habitu theologico in statu perfecto, qualis erit in termino........................... 141 CAPUT SECUNDUM Beatitudo supernaturalis consummata non consistit in cognitio­ ne DEI PER DONA SPIRITUS SANCTI SPECULATIVA...................................... I45 131 426 IV.—Index Index Pag. Pag. essentialiter in cognitione Dei per habitum donorum Spiritus Sancti speculativorum................................................................................... 146 Probatur: B. Quasi deductive, ex ipsa ratione cognitionis Dei per haec dona Spiritus Sancti et cognitionis Dei beatificae, abstra­ hendo a statu perfecto vel imperfecto eorum.................. Quasi inductive, singillatim considerando horum donorum status: a. Non prout sunt in statu imperfecto vitae praesentis... b. Neque prout sunt in statu perfecto vitae futurae: a. Dissipantur dificultates ex quibusdam verbis S. Thomae......................................................... β. Demonstratur veritas conclusionis: 1. Tum ostensive............................................. 2. Tum ad absurdum vel impossibile.......... 146 151 157 163 166 SECTIO TERTIA BEATITUDO SUPERNATURALIS CONSUMMATA ESSENTIALITER CONSISTIT IN COGNITIONE DEI PER HABITUM «PROPRIUM STATUI TERMINI» (Ad a. 8 S. Thomae) CAPUT PRIMUM De natura habitus beatifici ex parte medii obiectivi...................... Circa medium quo sive speciem impressam: a. De facto............................................................................ 182 b. De possibili...................................................................... 184 C. Circa medium in quo sive speciem expressam: a. De facto............................................................................ 185 b. De possibili et necessario............................................... 187 /Iri. 2—Quaestionis resolutio..................................................................... 188 Prima conclusio: cognitio Dei per habitum beatificum excludit omne medium obiectivum creatum instrumentale seu ex quo vel per quod, sive sit medium demonstrationis, scilicet cognitionis discurswae, sive sit medium contuitionis, nempe cognitionis contuitivae............................................................................................ 188 B. Conclusio: beatitudo formalis supernaturalis hominis non consistit A. 427 rerum analyticus 171 173 Art. i.—Diversae haereticorum ac theologorum sententiae.................. A. Circa medium ex quo vel per quod: a. Apud Orientales................................................................ 174 1. Judaei......................................................................... 174 2. Quidam Patres graeci................................................ 174 3. Nestoriani.................................................................. 175 4. Nonnulli monophysitae............................................ 176 5. Quidam armeni......................................................... 176 6. Palamitae................................................................... 177 7. Marcus Ephesinus..................................................... 177 b. Apud Occidentales sive Latinos...................................... 177 1. Joannes Scotus Eriugena et Joann-*sSarracenus... 178 2. Amalricus Carnotensis.............................................. 179 3. Stephanus de Vamesia vel de Vannosia................. 179 4. Antonius Rosmini..................................................... 182 Probatur: Primo, ex auctoritate: a. Ecclesiae.............................................................................. b. ScripturaeSacrae................................................................ c. Patrum................................................................................ d. Theologorum......................................................................... Secundo, ex ratione theologica: A. Ostensive: a. Indirecte et quasi negative....................................... b. Directe et positive: a. Per comparationem ad obiectum beatificum sive ad beatitudinem obiectivam..... β. Per comparationem ad hominem sive ad subiec­ tum beatificandum: 1. Secundum genus causae formalis...... 2. Secundum genus causae finalis........... B. Ad absurdum.................................................................... Secunda conclusio: cognitio Dei per habitum beatificum ex­ cludit omne me lium obiectivum creatum formale tum quo tum in quo, hoc est, omnem speciem intelligibilem creatam tum im­ pressam tum expressam................................................................ Probatur: Prima 212 212 213 216 218 218 pars: quantum ad speciem impressam seu medium quo: Indirecte seu negative................................................... Directe seu positive: a. Argumento analogico.............................................. b. Argumento proprio................................................. Secunda pars: quantum ad speciem expressam seu medium in quo: A. Indirecte vel negative.......................................................... B. Directe vel positive: a. Argumento analogico.................................................... b. Argumento proprio....................................................... A. B. 128 196 208 210 219 221 223 226 230 2ς4 428 Index Pag, Adnotatio critica de germana mente S. Thomae......................... 236 A. Excludit omne medium obiectivum creatum a visione fa­ ciali ipsius divinae essentiae.......................................... 237 B. Excludit specialiter omne medium creatum in quo sive speciem expressam............................................................... 241 1ERTIA conclusio: In cognitione Dei per habitum beatificum ipsamet divina essentia est per seipsam inmediate id quod et id quo videtur, atque ideo simul vices gerit speciei impressae et speciei expressae.......................................................................... 245 Probatur: Indirecte vel negative............................................................ Directe vel positive: a. Argumento analogico..................................................... b. Argumento proprio........................................................ Art. 3.—Difficultatibus satisfit................................................................... A. Prima difficultas: a. Proponitur.......................................................................... b. Conciditur.......................................................................... B. Secunda difficultas: a. Proponitur.......................................................................... b. Labefactatur....................................................................... A. B. 246 247 248 251 251 251 253 253 CAPUT SECUNDUM DE NATURA HABITUS BEATIFICI EX PARTE MEDII SUBIECTIVI SIVE LUMI­ NIS INTELLECTUALIS............................................................................................................... 255 Art. i.—Diversae haereticorum ac theologorum sententiae.................. 255 Prima: negatur omne lumen gloriae.............................................. 256 Secunda: unice ponitur lumen gloriae increatum......................... 263 Tertia: ponitur lumen gloriae creatum ex parte potentiae intel­ lectivae se habens................................................................... 265 Art. 2.—Quaestionis resolutio.................................................................... 265 § I. De exsistentia luminis gloriae................................................. 266 Conclusio: ad videndam intuitive Dei essentiam, intellectus creatus elevatur lumine quodam supernaturali, quod aptis­ sime lumen gloriae nominatur......................................... 266 Probatur: A. Ex auctoritate divina.................................................. B. Ex ratione theologica: a. Argumento analogico.......................................... b. Argumento proprio.............................................. c. Ex omnibus hucusquedisputatis......................... Adnotatio critica de sincera mente S. Thomae....................... Argumentis adversariorum fit satis...................................... 266 271 275 277 280 292 IV.—Index rerum analyticus 429 Pig. § II. De essentia luminis gloriae...................................................... 297 Prima conclusio: lumen gloriae, quod in patria commu­ nicatur omnibus comprehensoribus, est habitus operativus intellectualis theologicus.................................................. 297 Probatur: Ex omnibus hucusque dictis....................................... 299 Directe: a. Argumento proprio............................................. 300 b. Argumento analogico.......................................... 302 Secunda conclusio: lumen gloriae quibusdam viatoribus miraculose collatum non est habitus, sed simplex illumi­ natio per modum passionis vel impressionis transeuntis... 305 A. B. Elucidatur et probatur: A. Duae thomistarum sententiae.................................. B. Inquisitio in germanam mentem S. Thomae......... C. Crisi subiicientur thomistarum sententiae............ D. Propria Auctoris sententia aperitur et comprobatur § III. De officiis vel muneribus luminis gloriae............................ A. Functiones communes lumini gloriae in patria et in via, si cui miraculose conferatur............................ 317 a. Primum munus.................................................... b. Secundum............................................................ c. Tertium.................................. 1. De modo que intellectus creatus et lumen gloriae concurrunt ad actum visionis beatificae producendum......................... 2. An divina essentia, quatenus unitur intel­ lectui creato ut forma intelligibilis, concurrat efficienter ad visionem beati­ ficam eius................................................ B. Functiones propriae lumini gloriae prout est in patria et prout est in via........................................ 336 a. Prout est lumen habituale seu in patria.......... b. Prout est merum lumen actuale seu in via.... § IV. Definitio luminis gloriae..................................................... 308 310 311 313 317 318 321 324 325 331 336 337 337 CAPUT TERTIUM Unio beatifica inteli ectus creati cum ipsa divina essentia analo­ giis illustratur................................................................................... Art. i.—Illustratur per analogiam naturalem....................................... A. Proponitur analogia unionis beatificae intellectus ad divinam essentiam cum unione animae rationalis ad corpus........ 347 348 348 Index 430 Pag. Explicatur: a. Ex parte unibilium......................................................... b. Ex parte ipsius unionis.................................................. c. Ex parte principii et terminiunionis........................... Jrz. 2.—Eludicatur per analogiam supernaturalem............................... A. Proponitur analogia unionis intelligibilis intellectus creati et divinae essentiae cum unione personali divinae et humanae naturae in Christo Jesu.................................... B. Evolvitur: a. Έχ parte unibilium.......................................................... b. Ex parte ipsius unionis: 1. Fundamentaliter sumptae................................... 2. Formaliter consideratae...................................... c. Ex parte principii et termini unionis............................ Art. 3.—Collustratur per analogiam partini naturalem et partim supernaturalem................................................................................... § I. Analogia inter unionem intelligibilem supernaturalem intel­ lectus creati cum divina essentia prout est in se et unionem intelligibilem naturalem eiusdem intellectus cum suo intel­ ligibili naturali (analogia unionis intelligibilis beatificae intellectus creati cum unione intelligibili infrabeatifica eiusdem intellectus)................................................... 365 Expenditur: a. Ex parte unibilium..................................................... b. Ex parte ipsius unionis.............................................. c. Ex parte principii et termini unionis........................ § II. Analogia inter unionem beatificam intellectus creati cum divina essentia et unionem vel potius unitatem intellectus divini cum eadem divina essentia (annalogia unionis intel­ ligibilis beatificae intellectus creati cum unione intelligibili beatifica intellectus divini, quae est unio superioris ordinis) y Explanatur: a. Ex parte unibilium................................................... b. Ex parte ipsius unionis............................................ c. Ex parte principii et termini unionis...................... Parergon: ordo inter has tres analogias.......................................... B. 350 35! 352 354 354 357 358 359 361 364 366 369 37θ 373 374 375 37^ 377 CONCLUSIO TOTIUS INVESTIGATIONIS: definitio beatitu­ dinis supematuralis consummatae........................................................ 383 a. Non est cognitio formaliter reflexa, sed directa........ 3^3 b. Non est operatio discursiva vel ratiocinativa............. 3^4 c. Neque est complexa per modum iudicii vel enuntia­ tionis............................................................................. 384 d. Sed est operatio omnino simplex, scilicet purus merusque intuitus ipsius divinae essentiae............. 3^5