< η K 2 S (1 □ g SANTIAGO RAMIREZ, O. P 0 Λ ΤΟΜΟ III j I •C CONSEJO SUPERIOR DE INVESTIT Ar-τ^ NVESTIGACIONES cieotificas i JACOBUS M. RAMIREZ, O. P. DE HOMINIS BEATITUDINE I IN III SUMMAE THEOLOGIAE ' DIVI THOMAE COMMENTARIA (QQ. I-V) ! Editio praeparata a Victorino Rodriguez, O. P. ) I f INSTITUTO DE FILOSOFIA MADRID, 1972 “LUIS VIVES” Nihil Γ> obstat: Imprimi □ potest: Fr. Hyacinthus Hoyos, O. P. Imprimatur: ο ο Fr. Theophilus Urdanox, Ο. P Fr. Armandus Bandera, O. P· Provincialis Provinciae Hispantae. i/J Dr. Constantius Palomo. Vicarius Generalis. Salmanticae, 7 manii 1971 o Λ i.'i· INDEX RERUM SYNTHETICUS Depôsho Legal: M. 29.980-1971 (V) Impreso en Espana Ρηινί Ευ in Spain » Λ c • C c FEEHAN MEMC-VM LIBRARY ST. MARY OF II. KE SEMINARY MUNDELEIN. ILLINOIS P“~ d' 26.-^^ LIBER QUARTUS De essentia physica beatitudinis humanae (Ad Q. IV. Sancti Thomae) Pag, Introductio Ratio et divisio tractatus 3 PARS PRIMA DE ESSENTIA PHYSICA BEATITUDINIS OBIECTIVAE CAPUT PRIMUM De essentia physica BEATITUDINIS OBIECTIVAE essentialis 9 CAPUT SECUNDUM De ESSENTIA PHYSICA BEATITUDINIS OBIECTIVAE accidentalis PARS ALTERA DE ESSENTIA PHYSICA BEATITUDINIS FORMALIS QUAESTIO PRIMA DE ESSENTIA PHYSICA BEATITUDINIS FORMALIS ESSENTIALIS CAPUT PRIMUM De his QUAE directe et positive concurrunt ad essentiam physicam BEATITUDINIS FORMALIS ESSENTIALIS........................................................................... Art. i.—Utrum delectatio requiratur ad beatitudinem § I. Praenotanda................................................... 49 49 49 :G Index rerum syntheticus VIII Pag. « ο ο 0 Λ • Λ Λ K 3 § II. Quaestionis resolutio.............................................................. 50 A. An delectatio requiratur de facto ad beatitudinem.. 68 B. Quomodo delectatio concurrat ad beatitudinem....... § III. Difficultates enodantur.......................................................... 77 86 •dn. 2.—Utrum delectatio sit principalior in beatitudine quam visio.. 86 § I. Praenotanda............................................................................ § II. Quaestionis resolutio.............................................................. 89 A. Pars critica: sincera mens S. Thomae de partibus visionis et delectationis in beatitudine formali essentiali....................................................... 89 B. Pars doctrinalis: quae reapse potior sit in beatitudine formali essentiali, visio Dei an delectatio de Deo viso.......................... 127 § III. Enodantur difficultates......................... IL·!· 135 Art. 3.—Utrum ad beatitudinem requiratur comprehensio................... 145 § I. Praenotanda........................................................................... 145 § II. Quaestionis solutio............................................................... 155 A. Num ad beatitudinem formalem essentialem requi­ ratur comprehensio Dei stricte dicta......... 155 B. An ad beatitudinem formalem essentialem requi­ 200 ratur comprehensio Dei large dicta.......... a. An comprehensio large sumpta requiratur de facto ad beatitudinem formalem essen­ 200 tialem......................... b. Quomodo comprehensio large dicta concur­ rat ad beatitudinem formalem essentialem. 206 S III. Enodantur difficultates........................ 209 Art. 4.—Utrum rectitudo voluntatis requiratur ad beatitudinem.... 224 § I. Praenotanda........................ 224 § II. Quaestionis solutio....................................................... 229 A. An voluntatis rectitudo requiratur de facto ad beatitudinem formalem........................ 230 B. Quaenam voluntatis rectitudo requiratur ad beati­ tudinem formalem....................... 253 Quomodo voluntatis rectitudo concurrat ad beati­ tudinem formalem....................... 278 § III. Enodantur difficultates................................ 283 CAPUT SECUNDUM J De his quae reductive concurrunt AD BEATITUDINEM FORMALEM ESSENTIALEM............................................................................................................ Art. 5.—Utrum ad beatitudinem requiratur corpus.............. § I. Praenotanda............................................ 297 297 297 Index rerum synthbticus IX Pag. § II. Quaestionis resolutio............................................................... 299 A. De necessitate corporis ad beatitudinem hominis 300 naturalem...................................................................... B. De necessitate corporis ad homini» beatitudinem supernaturalem............................................................ 309 i. De necessitate corporis ad imperfectam hominis beatitudinem supernaturalem prout in hac vita haberi potest........... 309 2. De corporis necessitate ad perfectam et consummatam beatitudinem supernatu­ ralem prout habebitur in futura vita.... 318 a. Diversae haereticorum et theologorum sententiae.............................................. 318 — Positiones extremae......................... 318 — Positiones mediae............................. 402 b. Conclusiones............................................. 432 § III. Solvuntur difficultates............................................................ 439 Art. 6.—Utrum ad beatitudinem requiratur aliqua perfectio corporis. 445 § I. Praenotanda.............................................................................. § II. Quaestionis resolutio.............................................................. § III. Solvuntur difficultates........................................................... 450 Art. 7.—Utrum ad beatitudinem requiratur aliqua exteriora bona. .. 451 § I. Praenotanda.............................................................................. 451 § II. Quaestionis resolutio.............................................................. 452 § III. Solvuntur difficultates........................................................... 457 Art. 8.—Utrum ad beatitudinem requiratur societas amicorum........ 459 § I. Praenotanda.............................................................................. 459 § II. Quaestionis resolutio.............................................................. 459 § III. Solvuntur difficultates........................................................... 463 CAPUT TERTIUM Descriptio beatitudinis integralis.......................................................... 465 Index rerum syntheticus Pâg. »9 Jrt. 6.—Utrum homo consequatur beatitudinem per actionem alicuius superioris naturae........................................................................ 531 § I. Praenotanda............................................................................... 531 § II. Quaestionis resolutio................................................................ 531 § III. Solvuntur difficultates............................................................. 535 Art. 7.—Utrum requirantur aliqua opera bona ad hoc quod homo beatitudinem consequatur a Deo............................................................. 538 § I. Praenotanda............................................................................... 538 § II. Quaestionis resolutio................................................................ 540 § III. Solvuntur difficultates............................................................. 544 Art. 8.—Utrum omnis homo appetat beatitudinem.................................. § I. Praenotanda............................................................................... 546 § II. Quaestionis resolutio............................................................... 550 § III. Solvuntur difficultates............................................................. 551 Ο ο : /9 LIBER QUINTUS De adeptione beatitudinis (Ad Q. V. Sancti Thomae Introductio APPENDIX Pâg. Excursus CAPUT PRIMUM De ipsa 71 adipiscibilitate beatitudinis................... Jji» Art. i.—Utrum homo possit consequi beatitudinem § I. Praenotanda........................................... § II. Quaestionis resolutio............................. § III. Solvuntur difficultates.......................... Art. 2.—Utrum unus homo possit esse beatior altero. § I. Praenotanda............................................ § II. Quaestionis resolutio............................... § III. Solvuntur difficultates............................. Art. 3.—Utrum aliquis in hac vita possit esse beatus. § I. Praenotanda............................................ 5 II. Quaestionis resolutio............................... § III. Solvuntur difficultates............................ Art. 4.—Utrum beatitudo habita possit amitti............. 5 I. Praenotanda............................................ § II. Quaestionis resolutio.............................. § III. Solvuntur difficultates............................ visionis 479 479 479 482 484 489 489 490 494 496 496 496 500 502 502 502 515 CAPUT SECUNDUM modo adipiscendi beatitudinem............................................. 521 Art. 5.—Utrum homo per sua naturalia possit acquirere beatitudinem. § I. Praenotanda............... § II. Quaestionis resolutio.. § III. Solvuntur difficultates 521 521 522 De historico-doctrinalis controversiae de momento beatificae tempore joannis XXII.......................................................... (Ad Q. IV. art. 5) i. Absoluta quaestione de essentia metaphysica huma­ nae beatitudinis, consequenter agendum est de essentia eius physica quae, ut ex dictis patet \ ea omnia complectitur quae quocumque modo ad hominis beatitudinem pertinent. Atqui essentia physica beatitudinis humanae potest consi- derari tripliciter: primo, ex parte obiecti beatificantis, quo in sensu dicitur beatitudo obiectiva seu materialis; secundo, ex parte subiecti seu beati, et tunc appellatur beatitudo subiecί tiva sive formalis —qui duo modi correspondent duplici considerationi iam peractae de essentia eius metaphysica—; tertio, integraliter seu ex parte utriusque simul, et sic pro­ prie loquendo nominat statum perfectum congregationis seu adunationis omnium bonorum ad perfectam et totalem bea­ titudinem quoque modo pertinentium: qui quidem modus proprius est essentiae physicae ut ab essentia metaphysica contradistinguitur, quae solum obiectum vel actum formaliter seu per se primo beatificum importat, dum essentia physica ulterius includit statum utriusque, prout revera exsistit in perfecta et completa beatitudine. Ut ergo plena et adaequata sit consideratio de essentia physica beatitudinis humanae, tria sunt separatim investi- Lib. IV.—De 0 0 7) essentia physica beatitudinis humanae cundo, essentia physica beatitudinis formalis; tertio, essentia physica beatitudinis totalis seu integralis, quatenus specificative nominat statum utruisque beatitudinis simul. Et qui­ dem hoc eodem ordine quo enumerata sunt, qui et naturalis est et correspondet ordini secuto in consideratione essentiae eius metaphysicae. r PARS PRIMA DE ESSENTIA PHYSICA BEATITUDINIS OBIECTIVAE I r Λ 2. Essentia physica beatitudinis obiectivae complectitur omne bonum, dicente Tullio Cicerone: «neque ulla alia huic verbo, cum beatum dicimus, subiecta notio est nisi secretis malis omnibus, cumulata bonorum complexio* x. Cui concinit Augustinus, apud quem beatitudo est «bonorum omnium summa et cumulus»2, «ubi nullum erit malum, nullum late­ bit bonum»3; itemque Boetius, pro quo beatitudo nominat «statum bonorum omnium congregatione perfectum» 4. Est autem duplex bonorum genus: aliud, increatum, per essentiam, imparticipatum, quod Deus ipse est; aliud, crea­ tum, per participationem, quod est creatura ipsa. Quorum quidem primum est obiectum beatitudinis essentialis, atque ideo constituit beatitudinem obiectivam essentialem 5; aliud vero est obiectum beatitudinis accidentalis, atque idcirco importat beatitudinem obiectivam accidentalem. Ut enim apposite tradit Cathechismus Concilii Tridentini, «illa in primis distinctione uti oportebit, quam a gravissimis divinarum < rerum scriptoribus accepimus; ii enim duo bonorum genera esse statuunt, quorum alterum ad beatitudinis naturam, alterum ipsam beatitudinem consequitur: quare illa essentia• lia, haec vero accessoria bona, docendi causa appellarunt»6. Necesse est ergo essentiam physicam utriusque beatitudinis obiectivae separatim determinare. 1 Turnus Cicero, V Tuscullan. Quaest,, cap. io, ed. cit., t. II, p. 461. 1 S. Augustinus, Enarratio in Psabn. II, n. 8, ML. 36, 71. * S. Augustinus, De Civitate Dei, lib. 22, cap. 30, n. 1, ML. 41, 801. 4 M. S. BOETIUS, De Consolatione Philosophiae, lib. III, prosa 2, ed. cit. P-4L 15-16. • Supra, q. 2. 6 Catechismus Concilii Tridentini, P. I, art. 12, n. 7, ed. cit., p. 148. λ CAPUT PRIMUM » DE ESSENTIA PHYSICA BEATITUDINIS OBIECTIVAE ESSENTIALIS 3. Quaestio de essentia physica boni increati seu beatitudinis obiectivae essentialis eadem reipsa est ac quaestio illa de essentia physica Dei sive divinae naturae. lam vero essentia Dei physica consistit in cumulo om­ nium perfectionum in gradu infinito una cum summa sim­ plicitate. Quod quidem S. Thomas 1 duplici argumento demon­ strat, eoque efficacissimo, nempe ex eo quod Deus est Prima Causa efficiens et finalis omnium rerum, ac insuper ex eo quod Deus est Primum Ens seu Ipsum Esse per se Subsistens. Primum argumentum, quasi a posteriori procedens, est huiusmodi. Quidquid perfectionis est in effectu, totum id in gradu infinito praecontinetur in Causa eius efficienti et finali Prima per modum Summae simplicitatis et unitatis. Atqui Deus est Prima Causa efficiens et finalis omnium rerum. Quidquid ergo perfectionis invenitur in omnibus rebus, to­ tum id praecontinetur in gradu infinito per modum sum­ me" simplicitatis et unitatis in ipso Deo. 1 S. Thomas, I, q. 4, a. 2. 10 i r * ft & os 0 7> ■) * ? P. I.—De essentia PHYSICA BEATITUDIN1S OBIBCTIVAE 4. Maior patet quantum ad Causam efficientem Primam, quia totum esse et perfectio effectus est a causa eius effi­ cienti, quae ideo actu et perfectiori modo praehabet quidquid effectui communicat: nemo siquidem dat quod non habet, et causa efficiens non agit nisi quatenus est in actu perfecto, nam agere perfectorum est. Quod si causa efficiens sit Prima sim­ pliciter, eo ipso debet esse simpliciter seu omnibus modis in actu perfecto, hoc est, infinita. Cum ergo omnes perfectio­ nes effectus praecontineantur in causa, et quidem non per modum effectus sed per modum causae, consequens est ut totum esse et perfectio effectus praeexsistant in Causa eius Prima, quae infinita et prorsus una et simplex est, gradu infinito et quidem per modum summae simplicitatis et uni­ tatis. Similiter quantum ad Causam finalem Primam, quia causa finalis est bonum et perfectio causae efficientis et effectus; «unum enim et idem est quod agens intendit imprimere et quod patiens intendit recipere» x. Unde necesse est quod causa finalis praehabeat in quantum huiusmodi quidquid perfectionis est in causa efficienti et in eius effectu, cum causa finalis sit causa ipsius causalitatis causae efficientis. Et si quidem sit Causa finalis Prima, quae est ultimus finis simpliciter, nempe ultimus in assequendo et primus in mo­ vendo, eo ipso praehabet in se totam perfectionem causarum efficientium et effectuum altiori et eminentiori modo. Si ergo Causa efficiens Prima praecontinet in gradu infinito et per modum summae simplicitatis ac unitatis totam perfectionem omnium causarum secundarum et effectuum, id a fortiori dicendum est de Causa finali Prima, quae est ultimus finis simpliciter omnium rerum. 5. Minor est de fide quantum ad utram que partem. Quoad Causam quidem efficientem Primam, quia legimus in Antiquo Testamento: «sex diebus fecit Deus coelum et terram et mare et omnia quae in eis sunt» 2; item: «qui vivit in aeter- Ex., 20, ii. Cf. Psalm. 145,6. Cap, I.—De essentia physica beatitudinis ► obiectivae essentialis 11 num CTeavit omnia simul» et iterum: «creavit ut essent omnia»2. Idem insuper Deus elicit apud Isasiam: «ego sum Dominus, faciens omnia, extendens caelos solus, stabiliens terram, et nullus mecum»3. Propter quod Mardochaeus orabat: «Domine, Domine, rex omnipotens..., tu fecisti caelum et terram et quidquid caeli ambitu continetur» 4. Et Machabaeorum mater filium suum hisce verbis alloque­ batur: (peto, nate, ut adspicias ad caelum et terram et ad omnia quae in eis sunt, et intelligas quia ex nihilo fecit illa Deus»5. Pariter et in Novo Testamento:, ubi doctrina Veteris recolitur6, ac insuper additur: «omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil»7; «unus est Deus, ex quo omnia»8, «qui omnia creavit» 9. Unde et beati in caelo col­ laudant Deum, dicentes: «tu creasti omnia, et propter volun­ tatem tuam erant et creata sunt»10. Quoad Causam etiam finalem Primam. Nam in Antiquo Testamento scriptum est: «omnia propter semetipsum ope­ ratus est Dominus»u. Et alio in loco dicit ipse Dominus: ♦propter me, propter me faciam, ut non blasphemer, et gloriam meam alteri non dabo»12. Similiter et in Novo Testamento «quoniam ex ipso et per ipsum et in ipsum, eis αυτόν, , sunt omnia; ipsi gloria in saecula»1S. Atque utramque Causam efficientem et finalem simul prae- Eccli., 18, ι. Sap., i, 14. Esther, 13, 9-10. II Mach., Ί, 28. 10 Μ 12 η Ioan., i, 3. I Cor., 8, 6. Eph., 3,9. Apoc., 4, ii. Prov., 16,4Is., 48, ii. Rom., ii, 36· 12 π ο s ο 0 U ? P. L—De essentia physica beatitudinis obiectivae dicat de seipso Dominus, cum dicit: «ego sum α et ω, primus et novissimus, principium et finis»l. 6. Mirum ergo non est, si Ecclesia catholica fidem hanc pluries sollemniter definierit ac professa sit, ac praesertim in Concilio Vaticano I ubi definitum est: «si quis non confiteatur mundum resque omnes, quae in eo continentur et spirituales et materiales, secundum totam suam substantiam a Deo ex nihilo esse productas...; aut mundum ad Dei gloriam condi­ tum esse negaverit, a. s.»2. Atque in iureiurando contra errores modernism! haec habentur: «primum quidem Deum, rerum omnium principium et finem..., profiteor» 3. 7. Immo et ipse Deus hoc argumentandi genus indicas­ se videtur, cum ait: «numquid ego, qui alios parere facio, ipse non pariam, dicit Dominus?; si ego, qui generationem ceteris tribuo, sterilis ero, ait Dominus Deus tuus?» 4. Nam ex Deo, Patre Domini nostri lesu Christi, «omnis paternitas in caelis et in terra nominatur» 5. Unde et Regius Psaltes cecinit: «qui plantavit aurem non audiet?; et qui finxit ocu­ lum non considerat?»6. Ut enim scite animadvertit S. Thomas «haec argumenta tenent, si illud quod perfectionis est in creaturis attribuatur Deo, remoto omni eo quod imperfec­ tionis est»7. Et hac de causa scriptum est quod Deus «non indiget aliquo, cum ipse det omnibus vitam et inspirationem et omnia»8. Quapropter David invocabat Dominum, dicens: «Deus meus es tu, quoniam bonorum meorum non eges»9. Quem in locum S. Thomas advotat: «hoc est proprium Deit quia infinitae bonitatis est et nihil ei addi potest, quia es, substantiale bonum ad omnia extendens bonitatem sicut Sol Γ. Apoc., 22,13. Cf. i, 8,17; 2i, 6. Conc. Vaticanum I, Denz. Banmv., n. 1. 1.805. Denz-Banmv., n. 2.145. R> 66,9. Eph., 3,15. Psalm., 93,9. S. Thomas, In Isaiam, cap. 66, 9. ed. Vives, t. 19, p. 63b Act., 17, 25. Psalm., 15, 2. I Cap, I,—De essentia physica beatitudinis obiectivae essentialis 13 lumen; non per participationem, sed per ipsum esse illumi­ nans omnia...: quasi ex hoc appareat quia tu es Deus meus, quia tu es bonitas, nec mihi bene est sine te» Ideo S. Doctor alibi argumentationem suam claudit his verbis: «Sic enim omnia praeexsistunt in Deo, sicut ipse omnium est productivus; producit autem omnes substantias secundum virtutem qua excedit substantias omnes: unde sequitur quod omnia in Deo praeexsistant secundum virtu­ tem substantialiter unam»12. «Sic ergo oportet quod, cum bonum sit in Deo sicut in Prima Causa omnium non univoca, quod sit in eo excellentissimo modo; et propter hoc dicitur Summum Bonum»3, «quia ipsum est extra genus et princi­ pium omnis generis, et sic comparatur ad alia per excessum, et huiusmodi comparationem importat Summum Bonum» 4. 8. Omnes itaque perfectiones omnium rerum eminenter praecontinentur in Deo, non secundum modum finitum et compositum creaturarum, sed secundum modum infinitum et simplicem ipsius Dei; quia quidquid est in aliquo est in eo per modum eius in quo est. Diversimode tamen. Nam, ut theologi communiter do­ cent post S. Anselmum, duplex est perfectionis genus: unum «tale est, ut ipsum omnino melius sit quam non ipsum», sicut «melius est sapiens quam non sapiens»; aliud est «tale, ut non ipsum in aliquo melius sit quam ipsum», sicut «melius est homini non esse aurum quam aurum» 5. Prioris generis perfectiones theologi posteriores appellant puras seu simpli­ citer simplices; easque describunt dicentes quod sunt illae, quae in sua ratione formali nullam involvunt imperfectio­ nem, seu quae «absolute perfectionem absque defectu de­ signant», ut bonitas, sapientia, esse: alterius vero generis perfectiones vocant mixtas vel secundum quid seu in aliquo 1 S. THOMAS, In Psalm., 15, 2, n. 1, ed. Vives, t. 18, p. 296 b. ’ S. THOMAS, In librum Dionysii de Divinis Nominibus, cap. 5, lect. 2, Ed. Vives, t. 29, p. 507b. ’ I, q. 6, a. 2, corp, in fine. 1 I, q. 6, a. 2, ad. 3. ‘ S. Anselmus, Monologium, cap. 15, ML., 158, 163. 14 < : > p r* n o 5 o 0 r I I $ jï X> 5’ I « I P. I.—De essentia physica beatitudinis obiectivae genere tantum; easque definiunt dicentes esse illas, quae in sua formali ratione imperfectionem involvunt, seu quae per­ fectionem aliquam exprimunt «cum modo proprio creaturis», qui est modus limitatus et imperfectus, ut homo, lapis, aurum1. Deus igitur praecontinet eminenter-formaliter om­ nes perfectiones puras omnium rerum; at perfectiones mixtas solum praecontinet eminenter-virtualiter. Quem duplicem modum praecontinentiae eminentis ita egregie exponit loannes a S. Thoma: «ea quae continentur eminenter in aliquo, possunt dupliciter contineri: vel emi­ nenter-formaliter, vel eminenter-virtualiter. Eminenter-for­ maliter, quando invenitur aliquid quantum ad formam et substantiam suam, in alio tamen modo et statu altiori, et non cum imperfectioribus quibus in inferiori, sicut anima rationalis continet vegetativum eminenter-formaliter: formaliter quidem, quia praebet illud corpori sicut aliae animae, quantum ad substantiam et modum vegetandi, eminenter autem, quia non cum ea limitatione et modo quo inferiores animae, sed altiori, utpote forma spiritualis. Eminentervirtualiter continetur aliquid, quando non secundum eandem formam et substantiam continetur, sed sub alia quae in virtute eaquivalet isti, licet non sit sicut ipsa, et modo supe­ riori atque elevatiori id continet; sicut Sol continet herbam eminenter, non tamen in se herbam formaliter, sed virtualiten 2. 9. Secundum argumentum, quasi a priori, tale est. Omnes perfectiones omnium rerum eminenter praecontinentur in gradu infinito per modum summae simplicitatis et unitatis in Ipso Esse per se Subsistenti. Atqui Deus est Ipsum Esse per se Subsistens. Ergo omnes perfectiones omnium rerum eminenter praecontinentur in Deo in gradu infinito per modum summae simplicitatis et unitatis. 1 S. Thomas, Summa Contra Gent., lib. I, cap. 30. 2 loANNES A S. Thoma, Cursus theol., in I, q. 4, a. 2, disp. 5, a. 2, n. 3, Ed. Solesm. t. I, p. 505 a· Pansus 1931· Eadem fere habet in Cursu Philoso­ phico, Phil. Nat. IV P., q. 1, a. 5> cd. Reiser, t. III, p. 452. Taurini 1937 I vr.,,·· Cap. I.—De essentia physica beatitudinis obiectivae essentialis 15 Maior constat, quia Ipsum Esse Purum per se Subsis­ tens continet totam essendi plenitudinem, ut patet ex termi­ nis; omnis autem perfectio cuiuscumque rei reducitur ad perfectionem essendi: «nulla enim nobilitas esset homini ex sua sapientia nisi per eam sapiens esset, et sic de aliis. Sic ergo, secundum modum quo res habet esse, est suus modus in nobilitate; nam res, secundum quod suum esse contra­ hitur ad aliquem specialem modum nobilitatis maiorem vel minorem, dicitur esse secundum hoc nobilior vel minus nobilis. Igitur, si aliquid est cui competit tota virtus essendi, ei nulla nobilitas deesse potest quae alicui rei conveniat» 1, sed omnes nobilitates ac perfectiones omnium rerum habere debet. Minor autem traditur ab ipso Deo, qui dixit Moysi: tyo sum qui sum..., sic dices filiis Israel: Qui est, misit me ad vos»2. Nimirum Ego sum Ipsum Esse, quemadmodum textus et contextus exigunt et Patres Ecclesiae perpetuo intellexerunt3. Hoc argumentum vervose simul ac brevissime proposuit alibi S. Doctor, scribens: «unumquodque tantum habet de I bono quantum habet de esse; bonum enim et ens conver­ tuntur... Solus autem Deus habet totam plenitudinem sui esse secundum aliquid unum et simplex: unaquaeque res vero alia habet plenitudinem essendi sibi convenientem secundum diversa»4. Ergo solus Deus eminenter habet in gradu infinito per modum summae simplicitatis et unitatis I omnes perfectiones omnium rerum, «quia nulla de perfectio­ nibus essendi potest deesse Ei quod est Ipsum esse Sub­ sistens» 5. io. Sed placet audire S. Bernardum splendide hanc veritatem exponentem. «Multa, inquit, dicuntur esse in Deo, 1 S. Thomas, I Contra Gent., cap. 28, arg. 1. 1 Ex., 3,14. * Id, quod pluribus ostendit, inter alios, I. B. Franzelin, De Deo Uno2, thesis 22-23, p. 267-286. Romae 1876. 4 S. Thomas, I-Π. q. 18,1. ‘ I, q. 4, a. 2, ad. 3. 16 * E □ Q o 0Λ 1 r P. L—De essentia physica beatitudinis obiectivae et quidem sane catholiceque, sed multa unum. Alioquin, si diversa putemus, non quatemitatem habemus, sed centenitatem: verbi causa, dicimus magnum, bonum, iustum et inmunera talia; sed, nisi omnia unum in Deo et cum Deo consideres, habebis multiplicem Deum. Mihi vero non deest quod cogitem melius huiusmodi Deo tuo. Quaeris quid? Mera simplicitas. Vero iudicio natura simplex multiplici antefertur... Meus Deus ipse catholice est. lam non habet hoc et illud quam non haec et illa: est Qui est, non quae est. Purus, simplex, integer, perfectus, constans sibi; nihil de temporibus, nihil de locis, nihil de rebus trahens in se, nihil ex se deponens in eis; non habens quod ad numerum dividat, non quae colligat ad unum: unum quippe est, sed non unitum. Non partibus constat, ut corpus; non affectibus distat, ut anima; non formis sub­ stat, ut omne quod factum est; sed neque formae [= Deitati], ut istis [= porretanis] visum est... Ascende adhuc, si potes, ad cor altius, et exaltabitur Deus (Psalm., 63, 7-8): non est formatus Deus, forma est; non est affectus Deus, affectio est; non est compositus Deus, merum simplex est. Et, ut liquido noveris quid simplex dicam: idem quod unum. lam simplex Deus quam unus. Est autem unus, et quo modo aliud nihil: si dici possit, unissimus est» 1. ) . ’.I £ 2 1 S. Bernardus, De Consideratione, lib. VI, cap. 7, nn. 15-17· ML., 182, 797“798· Et paulo antea scripserat: I3> 18-19. ’ S. Thomas, I, q. 6, a. 3. 1 S. Augustinus, Tractatus 13 in loannem, n. 5, ML., 35, ΐ·495· 2.-D» Hominis···· * £ sft 0 3 ft o P. I.—De essentia physica, beatitudinis obiecttvae 18 II omnibus suis attributis et perfectionibus essen­ deitas cum tialibus et tota trinitas cum omnibus suis relationibus et proprietatibus personalibus constituentibus atque notificantibus tres divinas personas. Ut enim profunde scribit Caietanus «sicut in Deo, secundum rem sive in ordine reali, est una res non pure absoluta nec pure respectiva nec mixta aut composita aut resultans ex utraque, sed eminentissime et formaliter habens quod est respectivi —immo multarum rerum respectivarum— et quod est absoluti, — ita in ordine formali seu rationum formalium secundum se, non quoad nos loquendo, est in Deo unica ratio formalis non pure absoluta nec pure respectiva, non pure communicabilis nec pure incommunicabilis, sed eminentissime ac formaliter continens et quidquid absolutae perfectionis est et quidquid trinitas respectiva exigit. Oportet autem sic esse, quia oportet cui­ libet simplicissimae rei secundum se maxime uni respondere unam adaequatam rationem formalem»x; «ipsa enim perfectio divini esse, si secundum se, ut sic liceat loqui, delineretur, haec omnia in se concluderet» 2, siquidem «de ratione per­ fectionis divinae est quod Deus ipse sit trinus secundum huiusmodi res incommunicabiles quas personas dicimus»3. Ac revera, ut conceptis verbis docet S. Thomas, «in ipsa perfectione divini esse continetur et Verbum intelligibiliter procedens et Principium Verbi, sicut et quaecumque ad eius perfectionem pertinent»4. Et ideo, «cum dicitur: Deus vel divina essentia est Pater, est praedicatio per identitatem, non autem sicut inferioris de superiori, quia in divinis non est singulare et universale; unde sicut est per se ista: Pater est Deus, ita et ista: Deus est Pater, et nullo modo per acci­ dens» 5. Quod quidem uberius explicat alio in loco, cum ait: «in Deo sunt omnium entium perfectiones, non secundum compositionem aliquam, sed secundum simplicis essentiae In I, q. 39) a. I, n. 7. * CAIETANUS, In I, q. 27, a. 2, n. 9. 3 CAIETANUS, In I, q. 29, a. 3) n 4 4 S. Thomas, I, q. 27, a. 2, ad. 3. ‘ I, q· 39, a· 6> ad 2· 1 CAŒTANUS, Cap. I.—De essentia physica beatitudinis 19 obiectivab essentialis ί unitatem; nam diversae perfectiones, quas res creata per multas obtinet formas, Deo competunt secundum unam et simplicem eius essentiam. Homo enim per aliam formam vivit et per aliam est sapiens et per aliam est iustus; quae omnia Deo per essentiam suam conveniunt. Sicut igitur ( sapientia et iustitia in homine quidem sunt accidentia, in Deo autem sunt idem quod divina essentia: — sic aliqua relatio, puta paternitatis et filiationis, etsi in hominibus sit • « · λ · eo · I « · » 20 Ct 0g f> o 7> I.—De essentia physica beatitudinis obiectivae narum cum earum omnibus perfectionibus relativis; atque ideo omnia haec sunt de essentia physica Summi Boni seu Boni Increati. Quapropter loannes a S. Thoma iure scribit: «Summum Bonum in quantum tale est cui actu et sine ulla potentialitate conveniunt omnes perfectiones et omnis modus aut terminatio seu personalitas, quae ad Infinitum et Sum­ II mum Bonum requiritur...; hoc autem est omne attributum divinum et omnis personalitas et quidquid actu et formaliter in Deo est, quia Summum Bonum omnia ista postulat sive ut constitutiva sive ut modificativa»x. Ac rursus: «si divina essentia sumatur in vi conceptus entis increati ut sic seu Actus Puri, qui est conceptus transcendentalis ad omne quod in Deo est et increatum esse habet, sic non solum di­ vina essentia est de conceptu essentiali personarum et rela­ tionum atque attributorum, sed etiam attributa et relationes sunt de essentiali ratione et connexione cum ipsa divina essentia. Aliter tamen et aliter: nam essentia est de conceptu relationum tanquam intrinsecum constitutivum seu tanquam entitas; relationes autem sunt de conceptu seu de essentiali ratione essentiae divinae tanquam modi seu termini ipsius essentiae divinae, non ut constitutivum, nec quaelibet relatio est adaequate intrinseca et essentialis divinae essentiae, sed inadaequate, tota autem collectio relationum adaequate» 12. Quae cum ita sint, sane intelligitur cur videntes Deum sicuti est visione faciali et intuitiva 3, vident «ipsum Deum trinum et unum»4. Nam Deus sicuti est in se, reapse est unus in essentia et trinus in personis, iuxta illud: «fides catholica haec est, ut unum Deum in Trinitate et trinitatem 1 Ioannes a S. Thoma, Cursus theol., in I, q. 12, disp. 15, a. I, n. 17, Ed. Solesm. L II, p. 247 b. Parisiis 1934. 2 Ioannes A S. Thoma, Cursus theol., in I, q. 28, disp. 13, n. 6, ed. Co­ loniae 1711, t. III, p. 93 a. Plura eaque profunda de hac re habet Dom. BASEZ, In I, q. 28, a. 2, dub. 3» & ad sextum et ultimum arg., ed. cit., coi. iîiïl 908; et In I, q. 39, a. 2, ed. cit., coi 1.038. 3 I Ioan., 3,2; I Cor. 13,12; Benedictus XII, Const, dogm. Benedictus Deus, Denz-Banmv., n. 530. Concilium Florentinum, Denz-Banmv., n. 693. f Çjü. I,—De essentia physica beatitudinis obiectivae essentiatis 21 in Unitate veneremur, neque confundentes personas, neque substantiam separantes»* 1. Et hoc quidem absoluta necessitate; nam licet «summa bonitas Dei, secundum modum quo nunc intelligitur per effectus, possit intelligi absque Trinitate personarum», tamen «secundum quod intelligitur in seipso, prout videtur a beatis, non potest intelligi sine Trinitate personarum»2. Cuius ratio est, quia beati cognoscunt Deum sicuti est; «et sic impos­ sibile est quod circumscribatur per intellectum aliquid a Deo, quod aliud remaneat: quia totum quod est in Deo est unum, salva distinctione personarum, quarum tamen una tollitur sublata alia, quia distinguuntur solum relationibus, quas oportet esse simul»3. Haec omnia continet essentia physica beatitudinis obiecti­ vae essentialis. 1 Symbolum Quicumque, vulgo Athanasianum, Denz-Banmv., n. 39. 1 S. Thomas, Π-ΙΙ, q. 2, a. 8, ad 3. ’ III, q. 3, a. 3· CAPUT SECUNDUM DE ESSENTIA PHYSICA BEATITUDINIS OBIECTIVAE ACCIDENTALIS 14. Beatitudo accidentalis cum obiectiva tum formalis in hoc differt a beatitudine essentiali, quod essentialis tota simul perfecte datur inde a principio eius, dum accidentalis non consummatur statim, sed paulatim et veluti per partes obtinetur; nam inchoatur quidem cum primo anima recipitur in aeterna tabernacula Deumque videt unum et trinum sicuti est, at non consummatur —si unam Christi beatitudinem accidentalem excipias, quae completa fuit in die gloriosse resurrectionis eius— usque in diem iudicii univer­ salis, ubi omnia omnino in aeternum, complementum ac­ cipient. Quando autem fit sermo de essentia physica beatitudinis accidentalis obiectivae, de una beatitudine perfecta et consum­ mata loquimur, tum quia haec sola simpliciter ac pleno iure nomen obtinet beatitudinis, quae summam perfectionem dicit in suo genere, tum etiam quia postulatur ex ipsa ratione integritatis quam praesefer notio essentiae physicae. Hoc ergo in sensu accepta, dicimus essentiam physicam beatitudinis accidentalis obiectivae consistere in cumulo om­ nium bonorum creatorum, secretis malis omnibus; «nam feli­ citas [generatim sumpta] ex omnibus bonis sine ulla mali admixtione cumulatur» \ 1 Catechismus Concilii Tridentini, P. I, art. 12, n. 4, ed. cit., p. 145. 24 r □ § rj O o 75 3 » I r I l· Mi P. I.—De essentia physica BEATITUDINIS OBIECTIVAE 15. Cuius ratio est, quia bonum creatum quadupliciter pertinere potest ad beatitudinem accidentalem obiectivam: primo, per modum obiecti cognitionis; secundo, per modum obiecti dilectionis; tertio, per modum obiecti usus seu opera­ tionis; quarto, per modum possessionis. Atqui sub hoc quadruplici respectu omne bonum creatum pertinet aliquo modo ad beatitudinem obiectivam accidentalem. Haec ergo physice consistit in bonorum omnium creatorum summa et cumulo, absque ulla mali admixtione. 16. Minor, ubi unica stat difficultas, probatur per partes. Primo, omnia bona creata sunt obiectum cognitionis beati­ ficae accidentalis consummatae. Etenim bonum creatum pro­ prie loquendo sunt res creatae exsistentes in aliqua temporis differentia, nempe in praeterito, in praesenti vel in futuro, non res mere possibiles quatenus reduplicative sunt in statu purae possibilitatis; et hoc ideo, quia bonum habet rationem perfecti ac insuper non habet solum esse in intellectu, sed in rerum natura: propter quod dicitur quod verum est for­ maliter in intellectu, at bonum est in rebus ipsis extra intel­ lectum. Constat autem possibilia quatenus pure possibilia non esse in rerum natura, ac praeterea statum purae pos­ sibilitatis esse imperfectum respectu status exsistentiae seu actualis realitatis. Saltem ergo exsistentia rei bonae est conditio bonitatis eius sine qua non1. Atqui omnes res creatae secundum quodcumque tempus exsistentes, sunt obiectum cognitionis omnium beatorum post diem iudicii. Ut enim docet S. Thomas, «post diem iudicii, quando glo­ ria hominum et angelorum erit penitus consummata, omnes beati scient omnia quae Deus scientia visionis novit» 2. Deus autem omnia «ea quae sunt, erunt vel fuerunt secundum quodcumque tempus scit scientia visionis» 3. Omnia ergo » 1 Qua de re consuli potest Ioannes a S. Thoma, Cursus theol., in I.P., q. 5-6, disp. 6, a. 2, n. 23; ed. Solesm. 1.1, p. 535 a; n. 30, p. 536-537; q. 19, disp. 4> a- 6, nn. 4-9» ed· Colon. 1711 t. II, p. 129-131. * S. Thomas, IV Sent., disc 49, q. 2, a. 5, ad 12. * III Sent., dist. I4j Q· a- Q^a· 2 c., ed. cit., n. 90, Cf. I Sent d 38 a. 4; De Vent., q. 2, a 8; I Contra Gent., cap. 66; Summa theol. I Cap. II.-De essentia physica beatitudinis fila. obiectivae accidentalis 25 quae quocumque modo sunt vel erunt vel fuerunt, vel facta vel dicta vel cogitata a quocumque secundum quodcumque tempus» \ scient omnes beati post diem iudicii. Id, quod patet inductive. Omnia enim bona creata vel sunt naturalia vel supematuralia. Supernaturalia quidem sunt omnia mysteria gratiae et gloriae, citra mysteria ipsius Dei in seipso, de quibus per se secundo est fides theologica. Fidei autem succedet visio, quae merces est eius, «quia et nos nunc diligimus credendo quod videbimus: tunc autem diligemus videndo quod credimus»2; «nec expressit quid videbimus: sed quid, nisi Deum..., et omnia illa quae nunc non videmus, credentes autem... cogitamus? Et videbitis, inquit, et gaudebit cor vestrum (Ioan. 16, 19, 22). Hic cre­ ditis, ibi videbitis»3. Quaecumque ergo nunc fide tenemus, tunc clare videbimus. Naturalia vero partim spectant ad intellectum speculati­ vum, ut ordo universi et partes eius principales ac genera speciesque rerum; partim vero ad intellectum practicum, ut individua et singu’aria et contingentia. Universalia ergo et speculabilia ordinis naturalis cognoscentur ab omnibus beatis, quia hoc spectat ad naturalem perfectionem et appetitum intellectus speculativi, qui in beatitudine plene satiabitur. Unde S. Doctor egregie scribit: «oportet quod appetitus naturalis substantiae intellectualis divinam substantiam vi­ dentis omnino quiescat. Est autem appetitus naturalis intel­ lectus ut cognoscat omnium rerum genera et species et virtutes et totum ordinem universi: quod demonstrat huma­ num studium circa singula praedictorum. Quilibet igitur divinam substantiam videntium cognoscet omnia supradicta»4. «Unde haec est ultima perfectio ad quam anima potest ί pervenire secundum philosophos, ut in ea describatur totus ordo universi et causarum eius» 5. Particularia vero et agibilia 1 r 4 III, q. 10, a. 2 c. S. Augustinus, Tractatus 75 in loannem, n. 5, ML., 35, 1.830. S. Augustinus, De Civitate Dei, lib. 20, cap. 21, n. 1, ML., 41, 691. S. Thomas, III Contra Gent., cap. 59, arg· 1. De Vent., q. 2, a. 2 c. Cf. q. 20, a. 3 c. < η 0a s* 0 26 P. I.—De essentia physica beatitudinis obtectivae spectant ad perfectionem intellectus practici, qui «tanto per­ fectior est quanto magis particularia considerat, in quibus est actus»1. Eo vel magis quod in patria manebit prudentia et donum consilii et donum scientiae, quae de creatis bonis sunt, et quidem perfectissimo modo. At praesertim hoc apparet ex iudicio universali, ubi omnes et singuli cum om­ nibus suis cogitationibus, locutionibus et operationibus om­ nibus et singulis erunt manifesti, nam «oportet quod sicut quilibet sua merita vel demerita reducet ad me­ moriam, ita etiam et aliena eius cognitioni subiaceant»2, secundum illud: «omnes nos manifestari oportet ante tri­ bunal Christi, ut referat unusquisque propria corporis prout gessit, sive bonum sive malum»3. Et cum non dentur actus indifferentes in individuo, qui sunt tantum reapse exsistentes, quia exsistentia individuorum est, patet omnes cognoscere omnia omnino facta et dicta et cogitata a quo­ cumque secundum quodcumque tempus vitae suae. Post indicium autem beati videbunt semper ceteros beatos et unusquisque suas aliorumque beatorum operationes et cogi­ tationes perspectas habebit; quia, ut S. Augustinus dicit, «cum venerit Dominus et illuminaverit abscondita tenebra­ rum et manifestabit cogitationes cordis, tunc nihil latebit proximum in proximo, nec erit quod suis quisque aperiat, abscondat alienis, ubi nullus erit alienus» 4. Et alio in loco: «cogitationes, frates mei, cognationes quas modo non videt nisi Deus, omnes invicem videbunt in illa societate sancto­ rum. Nemo ibi vult textum esse quod cogitat, quia nemo ibi male cogitat... Et manifestabit cogitationes cordis. Hoc est illuminare abscondita tenebrarum, manifestas facere cogita­ tiones cordis. Modo ergo cogitationes nostrae nobis ipsis, singulis quibusque in luce sunt, quia novimus eas: sed proximis nostris in tenebris sunt, quia non vident eas. Ibi quod nosti te cogitare, et alter sciturus est. Quid times?IV IV Sent., d. 43> Q· b»· 5> Qla· 2 c. II Cor., 5, ίο. S. Augustinus, Epist. 92, n. 2, ML., 33, 319. Cap. II.—Db essentia physica beatitudinis obiectivae accidentalis 27 Modo vis abscondere, modo times publicari cogitationes tuas: forte enim aliquid mali aliquando cogitas, forte aliquid turpe, forte aliquid vanum. Nihil ibi nisi bonum, nihil nisi hones­ tum, nihil nisi verum, nihil nisi purum, nihil nisi sincerum, quando ibi fueris, cogitabis. Quomodo vis videri modo fa­ ciem tuam, sic tunc voles videri conscientiam tuam. Nam et ipsa agnitio, carissimi, ipsa agnitio nonne omnium nostrum erit? Putatis quia me cognituri estis ideo quia me nostis, et patrem meum non estis cognituri quem non nostis, aut nescio quem Episcopum qui ante multos annos in hac Ecclesia fuit?—Omnes noscetis. Qui ibi erunt non ideo se agnoscent quia facies videbunt: maiori notitia ibi erit invicem agnitio. Sic videbunt omnes et multo excellentius quomodo hic solent videre Prophetae. Divine videbunt, quando Deo pleni erunt. Nec quod offendat erit, nec quod lateat cogni­ torem» \ Unde et admirabundus concludit: «rerum ibi omnium quanta, quam speciosa, quam certa scientia, sine errore aliquo vel labore, ubi Dei sapientia de ipso suo fonte pota­ bitur, cum summa felicitate, sine ulla difficultate» 2. 17. Secundo, omnia bona creata sunt obiectum amoris beatifici accidentalis consummati. Non enim est minoris per­ fectionis intensivae et extensivae caritas patrie quam caritas viae, quin potius multo maioris. Atqui omne bonum creatum est obiectum secundarium caritatis viae. Ergo et a fortiori omne bonum creatum est secundarium et accidentale obiec­ tum caritatis patriae, quae est in omnibus beatis; ideoque omne bonum creatum spectat ad beatitudinem obiectivam accidentales consummatam. Quod autem omne bonum creatum sit obiectum secundarium et accidentale caritatis viae, facile suadetur. Omnia siquidem bona creata aut sunt res aut sunt personae. Constat autem omnes personas creatas, quamdiu sunt μ » capaces beatitudinis supernatural is, esse proximos nostros, atque idcirco esse obiectum directum amoris caritativi amici1 S. Augustinus, Sermo 243, n. 5. ML., 38, 1.145· ’ S. Augustinus, De Civitate Dei, lib. 22, cap. 24, n. 5, ML., 41, 792· 28 g s o I r P. I.—De essentia physica beatitudinis obiecttvae tiae, secundum illud: «hoc mandatum habemus a Domino, ut qui diligit Deum, diligat et fratrem suum» et illud: «diliges proximum tuum sicut teipsum»2. Exceptis ergo daemonibus et hominibus damnatis in inferno qui, ratione status damnationis aeternae, non habent possibilitatem con­ sequendi beatitudinem 3, ceterae omnes personae creatae tam humanae quam angelicae sunt vere proximi nostri4. Similiter omnes omnino res creatae sunt obiectum amoris caritativi, non quidem directum sicut personae, sed indirectum tan­ tum, itemque non amoris amicitiae, sed concupiscentiae diligimus enim res personis et propter personas. Sane, res omnes creatae vel sunt supematurales, ut gratia et virtutes infusae et earum actus et ipsa beatitudo formalis; vel naturales, ut caelum et terra et omnia quae in eis sunt. Supematurales res sunt maxima bona creata quae amore concupiscentiae «optamus omnibus personis creatis quas ex caritate diligimus» 6, nempe nobis ipsis et proximis nostris, et sic diligimus ipsam caritatem et gratiam habitualem et actualem et omnes virtutes infusas et omnia dona Spiritus Sancti et ipsam beatitudinem formalem tum essentialem tum accidentalem. Caritas enim «est ipsa communicatio spiritualis vitae, per quam ad beatitudinem pervenitur; et ideo amatur sicut bonum desideratum omnibus, quos ex caritate diligimus»7. «Et eadem ratio est de beatitudine [formali] et de aliis virtutibus» infusis8. Naturales quoque res, licet inferioris ordinis, sunt tamen vera et realia bona, quae amore etiam concupiscentiae diligi­ mus nobis et aliis quos amore amicitiae caritativae prosequi­ mur, «in quantum scilicet ex caritate volumus eas conservari Λ * —■ 5 3 8 I Ioan., 4, 21. Mtt., 22,39. S. Thomas, II-II, q. 25, a. n. II-II, q. 25, a. 10. II-II, q. 25, aa. 2-3. II-II, q. 25, a. 2 c. II-II, q. 25, a. 2, ad 2. II-II, q. 25> a. 2 c in fine. a. HI Sent., d. 28 > Q· a. i c et ad 5. J A ■ ·· ■ Cap. II—Db essentia PHYSICA BEATITUDINIS OBIECTIVAE ACCIDENTALIS ad honorem Dei et utilitatem hominum»J; «omnes enim aeaturae sunt homini via ad tendendum in beatitudinem; et iterum omnes creaturae ordinantur ad gloriam Dei, in quan­ tum in eis divina bonitas manifestatur. Nunc igitur [in statu viae] omnia ex caritate diligere possumus, ordinando tamen ea in illa quae beatitudinem habent vel habere possunt»2. ♦Nec ista dilectio —prosequitur S. Thomas— est tantum imperata ex caritate, sed etiam elicita; quia caritas elicit actum dilectionis non tantum ad ea ad quae principaliter est caritas [= personas], sed etiam ad alia quae in illa ordinan­ tur [=res]: et sic diliguntur ex caritate inanimata in quan­ tum ordinantur ad ea, ad quae principaliter et directe est caritas»3. Et hoc modo vel ipsam «naturam daemonum [et hominum damnatorum in inferno] etiam ex caritate diligere possumus, in quantum scilicet volumus illos spiritus in suis naturalibus conservari ad gloriam Dei» 4. Quamvis enim metaphysice et psychologice loquendo tam daemones quam homines in inferno damnati sint personae, tamen moraliter reducuntur ad conditionem rerum, propter eorum obstina­ tionem in malo et in peccato. Si enim homines criminales, ♦etiam in hac vita, iuste computantur ut res, quia dignitatem personalitatis moralis amiserunt peccando, et ideo licite occiduntur sicut bestiae nocivae 5 — a fortiori ut merae res computari possunt et debent tam daemones quam homines damnati in inferno, utpote qui multo peiores et magis nocivi sunt quam maximi criminales huius vitae. —i ■ ■ i— II-II, q. 25, a. 3 c. De Caritate, a. 7 c. Ill Sent., d. 28, q. 1, a. 2 c., ed. cit., n. 21. II-II, q. 25, a. 11 c. et ad 2. 5 Ad rem S. Thomas: «homo peccando ab ordine rationis recedit, et ideo decidit a dignitate humana, prout scilicet homo est naturaliter liber et propter seipsum exsistens, et incidit quodammodo in servitutem bestiarum, ut scilicet de eo ordinatur secundum quod est utile aliis, secundum illud Psalmi 48, 21: homo, cum in honore esset, non intellexit; comparatus est ramentis insipientibus et similis factus est illis; et Prov. 11, 29, dicitur: qui stultus est, serviet sapienti. Et ideo, quamvis hominem in sua dignitate ma­ nentem occidere sit secundum se malum, tamen hominem peccatorem occi­ dere potest esse bonum, sicut occidere bestiam: peior enim est malus homo quam bestia et plus nocet» (II-II, q. 64, a. 2, ad 3). Ρ· I.—De essentia physica beatitudinis obiectivae 30 ξ g sο 7> .n » — ? Qua in re caritas nostra creata caritatem increatam Dei, cuius est propria imago, imitatur, de quo scriptum est: «diligis omnia quae sunt, et nihil odiste eorum quae fecisti» \ Porro Deus ex caritate amat creaturas rationales amore ami­ citiae, irrationales vero amore concupiscentiae. Ut enim egregie scribit S. Thomas, «Deus, proprie loquendo, non amat creaturas irrationales amore amicitiae, sed amore quasi concupiscentiae, in quantum ordinat eas ad rationales crea­ turas et etiam ad seipsum; non quasi eis indigeat, sed pro­ pter suam bonitatem et nostram utilitatem: concupiscimus enim aliquid et nobis et aliis» 2. Patet ergo quod omnia omnino bona creata, prout redu­ plicative bona sunt, pertinent ad obiectum secundarium et accidentale caritatis viae. Quodsi in hoc statu imperfecto caritas non fertur in om­ nes personas et res creatas explicite et singillatim, quia in hac vita non possumus omnes personas omnesque res creatas explicite cognoscere: — in patria diliget omnia explicite, quia tota virtualitas caritatis secundum totum suum posse expli­ cabitur et reducetur in actum; hoc enim postulat perfecuo consummata status termini. Omnes ergo personae et res creatae actu explicite et in individuo diligentur ex caritate a beatis in patria; et consequenter omnia omnino bona creata, non solum in universali et implicite, sed etiam in particulari et explicite et individualirer sunt obiectum amoris beatifici accidentalis consummati. 18. Tertio, amnia bona creata sunt obiectum possessionis in beatitudine accidentali consummata. Ut enim constat ex supra dictis 3, tria sunt bonorum creatorum genera, scilicet bona animae, bona corporis et bona exteriora. Porro, omnis homo beatus, post diem iudicii universalis, haec omnia bona pos­ sidebit. Bona quidem animae, tum naturalia tum supematuralia. Naturalis sane, sive sint innata seu congenita, ut essentia ani- 3 r -, Sap. 11,25. I, q. 20, a. 2, ad 3. Cf. II-II, q. 25, a 3 c. in fine. Supra, tom. II, n. 46. Cap. II.—Db essentia physica beatitudinis obiectivae accidentalis 31 mae eiusque naturales potentiae, quas omnes certe habebit formaliter et in actu post corporis reassumptionem nam potentiae organicae non sunt actu et formaliter in anima separata, sed solum radicaliter et in virtute, cum proprie loquendo subiectentur in composito1—; sive sint acquisita, ut virtutes naturales omnes tum intellectuales tum morales, et quidem perfectiori modo saltem quoad essentiam et for­ male earum, nam hae omnes virtutes quantum ad earum essentiam et perfectionem formalem in patria perseverant 2. Si enim homo in statu naturae integrae haec omnia bona naturalia animae possidebat actu, et in statu suo connaturali perfecto8; a fortiori ea omnia possidebit in statu glorificatio­ nis, ubi natura ipsa humana eiusque connaturalia bona multo perfectius invenientur quam in primo statu originalis iusti- I Item supernaturalia bona. Si enim de sui ratione nullam imperfectionem importent, ut gratia habitualis et caritas et dona Spiritus Sancti et virtutes morales infusae quantum ad habitum et actum formalem et scientia infusa et lumen gloriae cum actu eius beatifico, haec omnia formaliter pos­ sidentur ab omnibus beatis in statu beatitudinis consum­ matae; sin autem imperfectionem aliquam praeseferant de sui ratione vel ex parte actus vel ex parte obiecti proprii, ut fides et spes et paenitentia, haec possidentur virtualitereminenter in lumine gloriae et in comprehensione et in ca­ ritate. Nec enim in plenitudine supernaturalitatis, quae inve­ nitur in statu beatitudinis, ullum bonum supematurale crea­ tum deesse potest; nam «plene dicitur haberi quod totaliter et perfecte habetur»5. 1 S. Thomas, IV Sent., d. 44, q. 3, a. 3, qla. 1; Quaestio Disp. De Anima, a. 17; De Spiritualibus Creaturis, a. 4, ad 3; I, q. 77, a. 5 et 8; Comp. theol. I.P., cap, 88. 1 III Sent., d. 31, q. 2, a. 4; d. 33, q. 1, a. 4; I-II, q. 67, aa. 1-2; Quaes t. Disp. De Virtutibus Cardinalibus, a. 4. ’ II Sent. d. 29, a. 3; I, q. 95, a. 3. ‘ IV Sent., d. 4, q. 2, a. 1, qla. 3; III, q. 69, a. 3, ad 3. ‘ III, q. 7, a. 9. Cf. I-II, q. 67, aa. 3-6; III, 7, aa. 1-8. I.—De essentia physica C c n o 7» BEATITUDINIS OBIECTIVAE Bona insuper corporis cumulate possidebit omnis beatus post resurrectionem, tum naturalia, nempe vitam, integrita­ II tem, vigorem, proceritatem, pulchritudinem, sanitatem alia­ que id genus, absque ullo prorsus malo, «quia nulla in eis erit corruptio, nulla deformitas, nullus defectus» h tum supernaturalia, quae sunt quatuor dotes corporis gloriosi, sci­ licet claritas, agilitas, subtilitas et impassibilitas, de quibus uberius loquemur postea 2. «Resurgent igitur sanctorum cor­ pora, ut ait S. Augustinus, sine ullo vitio, sine ulla deformi­ tate, sicut sine ulla corruptione, onere, difficultate; in quibus tanta facilitas quanta felicitas erit» 3. Unde sicut animae sanctorum in caelo multo plura et meliora bona animae cum naturalia tum supematuralia pos­ sidebunt quam anima primorum parentum, cum a Deo in sanctitate et iustitia constituti sunt; — ita etiam eorum cor­ pora multo plura et perfectiora bona habebunt quam corpora primorum parentum habuerunt in statu integritatis, ut recte adnotavit idem S. Doctor 4. Omnia denique bona exteriora creata possidebunt omnes beati post diem iudicii universalis, sive corporalia sive spiri­ tualia. Corporalia quidem, quia totus mundus corporeus qui propter hominem factus est, ut supra ostensum est 5, obediet omnibus beatis ad nutum, ita ut omnes et singuli beati dicere iure valeant: «omnia nostra sunt» 6. Eo vel magis quod tunc homines nullam habebunt indigentiam corpo­ ralem cui per bona exteriora subvenire debeant, ea sibi quodammodo appropriando, sicut modo accidit. Plenum ergo dominium et possessionem totius universi corporei habebunt in communi, multo magis quam in statu inno­ centiae, atque omnia et singula bona omnibus et singulis subservient absque conflictu et limitatione ulla, sicut lux Solis simul tota est omnium et singulorum videntium. 2 3 IV Contra Gent., cap. 86. Cf. ΠΙ, 45, i ad 3, IV Sent., 49, 4, 5, 1. S. Augustinus, Enchiridion, cap. 91, ML., 40, 274. S. Augustinus, I Retract., cap. 11, n. 3, ML., 32, 600. Supra, t. I, n. 967. Cap. II.—De essentia physica beatitudinis obiectivae accidentalis 33 Spiritualia etiam, quae sunt honor, fama, gloria, potestas. Nam «sancti in maximo honore constituti sunt» et potestate, iuxta illud Psalmi 138,17: «Nimis honorificati sunt amici tui, Deus; nimis confortatus est principatus eorum»Nimirum ♦ibi erit omnis honor. Homines praecipue desiderant esse Reges quantum ad laicos et Episcopi quantum ad clericos, et utrumque erit ibi [secundum illud] Apoc. 5, 10: fecisti nos Deo nostro Regnum et Sacerdotes, et Sap. 5, 5: ecce quomodo computati sunt inter Filios Dei» 12*. Famam etiam et gloriam universalem habebunt, quia per­ fectiones omnium et singulorum omnibus et singulis claris­ sime innotescent ob easque se mutuo gratulabuntur et lau­ dabunt, «secundum verissimam cognitionem et Dei et omnium kaiorum» lure igitur Catechismus Concilii Tridentini haec omnia bona CTeata veluti colligens, scribit: «gloria tandem beati • perfruentur..., ea etiam quae constat ex clara et aperta no­ titia quam singuli de alterius eximia et praestanti dignitate habituri sunt. At vero quantus ille honor existimandus est, qui eis a Domino tribuitur, cum non amplius servi sed amici, fratres ac filii Dei vocentur? 4. Quare ita electos suos amantissimis et honorificentissimis verbis Salvator noster compellabit: venite, benedicti Patris mei, possidete paratum vobis regnum5; ut merito liceat exclamare: nimis honorificati sunt amici tui, Deus 6. I Sed laudibus etiam a Christo Domino coram Patre caelesti et angelis eius celebrabuntur 7. Praeterea, si hoc com­ mune omnibus hominibus desiderium natura ingenuit honoris qui a viris sapientia praestantibus habeatur, quod eos locu­ pletissimos virtutis sui testes fore existiment, quantum bea1 S. Thomas, Sermo in festo omnium Sanctorum, ed. Vives, t. 22, p. 798 b. 5 S. Thomas, Expositio in Symbolum Apostolorum, cap. 15, ed. Vives, t. η, p. 228 b. ’ S. Thomas, III Contra Gent., cap. 63. Ioan., 14,15; Mtt., 12, 48; Rom., 8, 15-16. Mtt. 25 34. I Psalm., 138,17. Mtt., 10,32; Luc., 12. 18. 1—Dt Hominis····· 34 c 5n> 0Λ r 2 r; I.—De essentia PHYSICA BEATITUDINIS OBIECTIVAE torum gloriae accessurum putamus quod alius alium summo honore prosequetur? Infinita esset omnium oblectationum enumeratio quibus beatorum gloria cumulata erit, ac ne cogitatione quidem fingere ea possumus. Sed tamen hoc fidelibus persuasum esse debet, quaecumque nobis iucunda in hac vita contingere vel etiam optari queant, sive ea ad mentis cognitionem sive ad corporis perfectum habitum pertineant, earum rerum I omnium copiis beatam coelestium vitam circumfluere: quamvis hoc altiori quodam modo quam oculus vidit aut auris eudivit aut in cor hominis ascendit, fieri Apostolus affirmat1. Nam corpus quidem, quod antea crassum et concretum erat, cum in caelo, detracta mortalitate, tenue et spirituale effectum fuerit, nullis amplius alimentis indigebit. Anima autem aeterno gloriae pabulo, quod magni illius convivii Auctor transiens omnibus ministrabit 2, cum summa voluptate exsaturabitur. Quis vero pretiosas vestes aut regales corporis ornatus desi­ derare poterit, ubi nullus harum rerum usus futurus sit, omnesque immortalitate et splendore amicti et sempiternae gloriae corona ornati erunt? Sed si amplae etiam et magnificae domus possessio ad humanam felicitatem pertinet, quid caelo ipso, quod Dei claritate undique collustratur, vel amplius vel magnificentius cogitari potest? Quare Propheta, cum eius domicilii pulchri­ tudinem sibi ante oculos poneret, et ad beatas illas sedes perveniendi cupiditate arderet: quam dilecta, inquit3, ta­ bernacula tua, Domine virtutum; concupiscit et deficit ani­ ma mea in atria Domini: cor meum et caro mea exsultave­ runt in Deum vivum» 4. 19. Quarto, omnia et singula bona creata cum naturalia tum supematuralia sunt beatis motivum obiectivum laudandi et benedicendi Deum. Omnes siquidem beati procident cum Luc., 12, 37. Psalm. 83, i. Catechismus Concilii Tridentini, P. I., art. 12, n. n,ed rit « tct Cu>. IL—De essentia physica beatitudinis obiectivae accidentalis » 35 viginti quatuor senioribus ante Sedentem in throno, et ado­ rabunt Viventem in saecula saeculorum et mittent coronas suas ante Thronum, dicentes: «dignus est Domine Deus noster accipere gloriam et honorem et virtutem; quia tu creasti omnia, et propter voluntatem tuam erant et creata sunt»1. Atque omnes creaturas invitabunt cum Psalmista ad laudandum et benedicendum Deum, dicentes: «laudate Domi­ num de caelis, laudate eum in excelsis; laudate eum omnes Angeli eius, laudate eum omnes virtutes eius; laudate eum sol et luna, laudate eum omnes stellae et lumen; laudate eum caeli caelorum, et aquae omnes quae super caelos sunt laudent nomen Domini: quia ipse dixit et facta sunt, ipse mandavit et creata sunt; statuit ea in aeternum et in saecu­ lum saeculi, praeceptum posuit et non praeteribit.—Laudate Dominum de terra, dracones et omnes abyssi; ignis, grando, nix, glacies, spiritus procellarum, quae faciunt verbum eius; montes et omnes colles, ligna fructifera et omnes cedri; bestiae et universa pecora, serpentes et volucres pennatae; reges terrae et omnes populi, principes et omnes iudices terrae; iuvenes et virgines, senes cum iunioribus laudent nomen Domini, quia exaltatum est nomen eius solius; con­ fessio eius super caelum et terram»2. Omnia ergo bona creata naturalia laudant Deum. «Quare laudant Deum?, interrogat S. Augustinus. Quia cum ista videmus et consideramus Creatorem, qui ea fecit, de illis nascitur in nobis laus Dei; et, cum ipsorum consideratione laudatur Deus, omnia laudant Deum» 3. «Clamat caelum Deo: tu me fecisti, non ego. Clamat terra: tu me condidisti, non ego. Quomodo clamant ista? Quando considerantur, et hoc invenitur: ex tua consideratione clamant, ex voce tua clamant. Confessio eius in terra et caelo. Attende caelum, pulchrum est; attende terram, pulchra est; utrumque simul valde pulchrum est. Ipse fecit, ipse regit, ipsius nutu gubernantur, ipse traiicit tempora, momenta ipse instaurat, per seipsum 1 Apoc., 4, ii. Psalm. 148 per totum. S. Augustinus, Enarratio in Psalmum 148, n. 2, ML., 37, 1938. 1 36 ESSENTIA PHYSICA BEATITUDINIS OBIECTIVAE Cap, n.—De 3 G o 5 r> □ 7) r •' Λ » 5 instaurat. Omnia ergo ista laudant illum, sive in statu sive in motu, sive in terra deorsum sive in caelo rursum, sive in vetustate sive in renovatione. Cum vides haec et gaudes, et attolleris in artificem, et invisibilia eius per ea quae facta sunt intellecta contueris, confessio eius in terra et caelo, idest confiteris ei de rebus terrenis, confiteris ei de rebus caeles- (, tibus. Et quia ipse fecit omnia et melius illo non est aliquid, quidquid fecit infra illum est et quidquid in his tibi placet minus est quam ipse» \ Quodsi etiam in hac vita omnia assumuntur ab homine «habente spiritum considerandi, spiritum pietatis et sapien­ tiae» 2, ad laudandum et magnificandum Deum, multo magis hoc erit in patria. Nam, quamdiu sumus in hac vita, multae creaturae plurimaeque creaturarum perfectiones sunt nobis ignotae, atque ideo non laudant Deum in actu, quia actu non assumuntur a nobis explicite ad laudandum Deum ex illis: et tamen omnis creatura debet actu laudare Deum, cum sit actu a Deo producta; neque decet ut aliqua exsistat creatura non laudans Deum in aeternum. Oportet igitur ut in patria, post diem iudicii, omnes omnino creaturae actu et explicite cognoscantur ab hominibus beatis et assumantur ad laudandum Deum: sic enim et non aliter erit laus Dei perfecta et totalis quantum est ex parte creaturae. At praesertim assumentur ad laudandum et benedicendum Deum omnia bona creata supematuralia creaturis intel­ lectualibus communicata. Omnes enim nos, etiam in hac vita, cum Apostolo laudare debemus Deum, dicentes: «benedictus Deus et Pater Domini nostri lesu Christi, qui benedixit nos in omni benedictione spirituali in caelestibus in Christo; sicut elegit nos in ipso ante mundi constitutionem ut esse­ mus sancti et immaculati in conspectu eius in caritate: qui praedestinavit nos in adoptionem filiorum per lesum Chris­ tum in ipsum, secundum propositum voluntatis suae, in · A · Λ 1 S. AUGUSTINUS, Enarratio in Psalmum 148, n. 15, ML., 37, 1946 Cf etiam Enarrat. in Psalmum 144, n. 13, ML., 37, ι8?8; et in Psalmum 'i28, — χκίΊΤ ML., 37,1691. S. Augustinus, Enarratio in Psalmum 128, n. 5, ML., 37, 1691 1A T 0*7 * essentia physica beatitudinis obiectivae accidentalis 37 iaudem gloriae gratiae suae, in qua gratificavit nos in dilecto Filio suo: in quo habemus redemptionem per sanguinem eius, remissionem peccatorum secundum divitias gratiae eius, quae superabundavit in nobis in omni sapientia et prudentia; ut notum faceret nobis sacramentum voluntatis suae, secun­ dum voluntatem eius quod proposuit in eo, in dispensatione plenitudinis temporum, instaurare [= recapitulate] omnia in Christo quae in caelis et quae in terra sunt in ipso: in quo etiam et nos sorte vocati sumus praedestinati secundum propositum eius qui operatur omnia secundum consilium voluntati suae, ut simus in laudem gloriae eius nos qui ante speravimus in Christo; in quo et vos, cum audissetis verbum veritatis, Evangelium salutis vestrae, in quo et credentes signati estis Spiritu promissionis Sancto, qui est pignus hereditatis nostrae, in redemtionem acquisitionis, in laudem gloriae eius. Propterea ego audiens fidem vestram, quae est in Domino lesu, et dilectionem in omnes sanctos, non cesso gratias agens pro vobis»1. Omnes siquidem creaturae intellectuales cum eodem Apostolo fateri debent: «gratia Dei sum id quod sum» 2, et cum propheta leremia: «misericordiae Domini quia non su­ mus consumpti, quia non defecerunt miserationes eius» 3. Ergo «ne vos ipsos laudetis, sed Ipsum [= Deum] laudetis. Quae est vox laudis eius? Quia gratia «ipsius sumus quidquid boni sumus»4. Quod quidem multo perfectius fiet in patria ubi omnes beati cantabunt «canticum novum, dicentes: dignus es, Do­ mine, accipere librum et aperire signacula eius, quoniam occisus es, et redemisti nos Deo in sanguine tuo ex omni tribu et lingua et populo et natione, et fecisti nos Deo nostro regnum et sacerdotes...; dignus est Agnus, qui occi­ sus est, accipere virtutem et divinitatem et sapientiam et fortitudinem et honorem et gloriam et benedictionem. ■Ερλ., i, 3-16. I Car., 15,10. 1er. Thren., 3, 22. S. Augustinus, Enarratio in Psalmum 65, n. 19, ML., 36, 798. De essentia 3 § ? 0 Λ r I ? ) r » /) 5 » physica beatitudinis obiectivae omnem creaturam, quae in coelo est et super terram et sub terra et quae sunt in mari et quae in eo, omnes audivi dicen­ tes: Sedenti in throno et Agno benedictio et honor et gloria et potestas in saecula saeculorum»1. Tunc certe «beati eri­ •I mus, nullo indigentes; multum habentes, nihil quaerentes. Et quid est quod habebimus, ut nihil quaeramus? Dixi: quod creditis, postea videbitis» 2. Sic ergo patet quod omnia omnino bona, nullo excepto, pertinent ad integritatem seu essentiam physicam beatitudinis obiectivae: Increatum quidem cum omnibus suis per­ fectionibus infinitis, ad beatitudinem obiectivam essentia­ lem; creata vero omnia, ad beatitudinem obiectivam acci­ dentalem. Neque tamen totus iste cumulus boni Increati cum omnibus bonis creatis est maius bonum intensive quam bonum Increatum solum, sed solum extensive quatenus sunt plura bona; «quia bonum creatum se habet ad Bonum 1 Increatum sicut punctum ad lineam, cum nulla sit proportio unius ad alterum: unde sicut lineae additum punctum non facit maius, ita nec bonum creatum additum... Bono Increato facit melius»3. Et ideo homo beatus non est magis beatus intensive ex additione bonorum creatorum, sed solum quasi extensive; nam «sicut punctum non auget lineam, ita bonum creatum non auget beatitudinem»4. Sicut igitur «bonum creatum additum Bono Increato non facit maius bonum», ita «nec magis beatum»δ. Et hoc est quod S. Augustinus iam c· pridem dixerat verbis celeberrimis: «infelix homo qui scit illa omnia, te autem nescit, beatus autem qui te scit, etiamsi illa nesciat: qui vero et te et illa novit, non propter illa bea­ tior, sed propter te solum beatus est» 6. Rursusque: «si fueris sine Deo, minor eris, si fueris cum Deo, maior Deus non erit. Non ex te ille maior, sed tu sine illo minor» 7. 3 Apoc., 5,9-10; 12-13. S. Augustinus, Sermo 255, cap. 2, n. 2, ML., 38, 1.186. S. Thomas, III Sent., d. 6, q. 2, a. 3, ad 1, ed. cit., n.° 96. De Malo, q. 5, a. i, ad 6. De Malo, q. 5* a« a 1 S. Thomas, I-II, q. 3, prolog. 1 Cf. t. Ill per totum [in hac editione, volumine 3 et 4]. 3 Cf. aa. 6-8. * Cf. a. 6, ad 3. ‘ Ita CONRADUS Koelun (in h. I., ed. cit., p. 42 b), Silvius (in h. ed. cit., p. 33 b"), Ioannes a S. Thoma (in h. I., Summa Litterae, ed. Colo­ niae 1711, C IV, p. 7^-79> Isagoge in Summam theologicam, & Ordinatio et connexio eorum quae pertinent ad Primam Secundae, ed Solesm ion ss t. I, p. 164 a), Salmanticenses (in h. l„ prolog., ed. Palmé t V n™ aCf. ad quaest. II, prol., p. 190 a). > , p. 2/3 a, Q. I.—De essentia phyjica beatitudinis formalis essentialis 45 At haec consideratio —pace tantorum virorum dixerim— nimis materialis esse videtur, neque quadrat satis cum mani­ festa intentione S. Doctoris tractandi de una integritate beati­ tudinis formalis essentialis, ad quam spectant sola bona animae nec tamen omnia, non bona corporis neque exteriora, cum beatitudo essentialis in sola anima rationali sit. Adde quod definitio boetiana est de una beatitudine obiectiva, cum tamen tota quaestio praesens sit de beatitudine formali. Potius ergo dicendum videtur quod S. Thomas conside­ rat modum quo haec diversa bonorum genera concurrere valent ad integritatem beatitudinis formalis essentialis. Quem quidem formalem adspectum disserte tradidit ipsemet Tho­ mas in limine totius quaestionis, ubi scribit: «quadruplici ter aliquid requiritur ad aliud. Uno modo, sicut praeambulum vel praeparatorium ad ipsum, sicut disciplina requiritur ad scientiam. Alio modo, sicut perficiens aliquid, sicut anima requiritur ad vitam corporis. Tertio modo, sicut coadiuvans extrinsecum, sicut amici requiruntur ad aliquid agendum. Quarto modo, sicut aliquid concomitans, ut si dicamus quod calor requiritur ad ignem» Et secundum hos diversos modos, articulorum fecit dis­ tributionem. Nam ut concomitans concurrit ad beatitudinem formalem essentialem delectatio (a. i); ut formaliter consti­ tuens requiruntur et visio (a. 2) et comprehensio (a. 3); ut praeambulum seu praeparatorium exiguntur sive rectitudo voluntatis (a. 4) sive corporis vita (a. 5) et sanitas (a. 6); denique, ut coadiuvans extrinsecum concurrunt tum exte­ riora bona (a. 7) tum amicorum societas (a. 8). Ac revera, tripliciter potest aliquid concurrere ad integri­ tatem beatitudinis formalis essentialis; primo, constitutive seu essentialiter; secundo, consummative seu consequenter; tertio, dispositive seu antecedenter, quod dici etiam solet instrumen­ tanter, nam instrumento appropriatur disponere seu disposi­ tionem causare 2. Quod si ita est, cum instrumentum distin1 S. Thomas, I-Π, q. 5 I, q. 44, a. 5 c. «Ad nare tripliciter: uno modo, ccvetpienten (I-II, q. 3, a. 4, a. 1 c. beatitudinem, ait S. Doctor, potest aliquid pertiessentialiter; alio modo, antecedenter; tertio modo, 3 c. Cf. etiam ibtd., a. 4, ad 1). ■ 46 ε n 0 P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis guatur in coniunctum et separatum 1, aliquid potest concur­ rere instrumentaliter seu dispositive ad actum beatitudinis essentialis: aut per modum instrumenti coniuncti seu intra hominem beatum, ut est recta voluntas movens ad opus meritorium vitae aeternae et corpus motum; aut per modum instrumenti separati seu extra hominem, ut copia divitianim et amicorum. Nam opera meritoria viae disponunt ad essen­ tialem beatitudinem patriae: via autem proprie loquendo est quando, adhuc in corpore viventes et operantes, peregrina­ mur a Domino 2. Neque enim opera meritoria causant physi­ ce et perfective ipsum actum essentialem beatificum, sed solum moraliter et dispositive. Porro tempus merendi est solus status viae et peregrinationis a Domino. 22. Quae cum ita sint, ordo articulorum huius quaes­ tionis potest sequenti tabella describi: < e o 00 Λ q Je—De essentia physica beatitudinis formalis essentialis Et quia ea, quae mere antecedenter concurrunt ad beati­ tudinem essentialem non necessario intrant essentiam inté­ graient eius, sed potius extra ipsam vagantur, haud immerito possumus totam istam quaestionem in duas partes aequales distribuere: in quarum prima sermo sit de his quae directe et positive requiruntur ad essentiam physicam beatitudinis essentialis (aa. 1-4); in altera vero, de his quae ad ipsam non requiruntur positive et directe (aa. 5-8). A) consummative seu consequenter vel concomitanter: delectatio seu fruitio (a. i) B) essentia- a) ut dicit actum: visio (a. 2) liter seu β) ut connotât possessionem seu habitum: constitutive ( tentio seu comprehensio (a. 3) a) ex parte animae: boni­ tas seu rectitudo volunII rr 1 ™ l tatis (a. 4) ττΊΓν— i TZ C) antecedenter seu dispositive vel instru­ mentante! dum instru­ menti con­ iuncti β) per modum instrumenti separau ? P o III, q. 62, a. 5. II Cor., 5, 6. 47 ■ vita (a. 5) b) ex parte λ k . <2) bene esse corporis ' ' r i seu sanitas l a) res seu copia divitia' rum (a. 7) 1 b) personae seu copia amiI eorum (a. 8) jIII, CAPUT PRIMUM DE HIS QUAE DIRECTE ET POSITIVE CONCU­ RRUNT AD ESSENTIAM PHYSICAM BEATITUDI­ NIS FORMALIS ESSENTIALIS 23. Quia beatitudo formalis essentialis est propria solius animae rationalis secundum potentias eius spirituales, quae [ sunt intellectus et voluntas, omnia directe concurrentia ad eius integritatem essentialem necessario se habere debent aut ex parte voluntatis aut ex parte intellectus. Quae se habent ex parte voluntatis, vel concurrunt consequenter, ut fruitio; vel antecedenter, ut rectitudo voluntatis: quae vero se habent ex parte intellectus, ut visio et comprehensio, concurrunt , essentialiter seu constitutive. Art. i.—Utrum delectatio requiratur ad beatitudine 1 PRAENOTANDA 24. Quid sit delectatio et quomodo se habeat ad gaudium et fruitionem hisque similia, constat ex adnotatis super Q. II, æ 6 \ Licet enim delectatio, proprie loquendo, sit in plus 1 Cf. supra, t. II, nn. 211-220. Hoainia·· · ·· V 50 P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis quam gaudium, et gaudium in plus quam fruitio — quia gaudium est voluntatis tantum, sicut et fruitio, quae insuper est proprie de fine ultimo dum delectatio potest esse etiam appetitus sensitivi et circa media—, in praesentiarum tamen pro eodem sumuntur haec tria: quae iterum, de se, nullam involvunt imperfectionem, atque ideo non solum de anima rationali, verum et de Angelis et de ipso Deo proprie et formaliter dici possunt 12; ac similiter de beatitudine formali, quae perfectionem accidentalem maximam importat. Utitur tamen S. Doctor nomine delectationis potius quam gaudii et fruitionis, tum quia eo usus est Aristoteles in hac materia de beatitudine 3, tum etiam quia nomen delectationis quandam excellentiam super guadium et fruitionem praesefert, quatenus delectatio videtur importare maiorem quandam > intimitatem, uppote realem et non mere intentionalem coniunctionem exigens cum bono delectabili 4: quod autem per­ fectius est, melius convenit perfectissimo. QUAESTIONIS RESOLUTIO 25. Circa hoc autem sunt duo investiganda: primo, an delectatio de facto concurrat ad beatitudinem formalem es­ sentialem; quo dato, inquirendum est, secundo, quomodo concurrat ad talem beatitudinem. Sunt enim multi modi 1 S. Thomas, IV Sent., d. 49, q. 3, a. 1, qla. 4; De Verit., q. 26, a. 4, ad 5; I-II, q. ii, aa. 3-4; q. 31, a. 3. 1 I Contra Gent., cap. 9, arg. 1. 3 Aristoteles, I Ethic. Nicom., cap. 8, π. 14 (ed. cit. II, 8, 42-49); X Ethic. Nicom., cap. 4, n. ii (II, ΐ2ΐ, 1-5); cap. 7, η. 3 (Π, 124, 13-18). 4 Ad rem S. Thomas: «differunt autem gaudium et delectatio ratione; nam delectatio provenit ex bono realiter coniuncto, gaudium autem hoc non requirit sed sola quietatio voluntatis in volito sufficit ad gaudii rationem. Unde delectatio est solum de coniuncto bono, si proprie sumatur; gaudium autem, de exteriori. Ex quo patet quod Deus proprie in seipso delectatur, gaudet autem et in se et in alus» (/ Contra Gent., cap. 90 in fine). Q. I. C. I., A. 1.—Delectatio requisita 51 f1 »1 concurrendi ad, integritatem beatitudinis formalis, ut ex dictis patet et ideo, post demonstrationem facti, oportet modum eius determinare. Prima quaestio est de exsistentia delectationis in beatitudine formali essentiali; secunda vero, est de eius natura vel essentia. A. An delectatio requiratur de facto ad beatitudinem 26. conclusio: Delectatio seu gaudium vel fruitio de Deo clare viso concurrit de facto ad beatitudinem formalem essentialeni, seu aliis verbis: in beatitudine formali essentiali datur de jacio delectatio seu gaudium vel fruitio de Deo clare et intuiti­ ve viso. Propositio est de fide divina et catholica. 27. Prob. Primo, ex auctoritate divina. Testimonia explicita Scripturae tum Antiqui tum Novi Testamenti copiosissima sunt. Legimus enim in Libro Psal­ morum: «laetatum est cor meum et exsultavit lingua mea, insuper et caro mea requiescet in spe; quoniam non dere­ linques animam meam in inferno, nec dabis sanctum tuum ridere corruptionem. Notas mihi fecisti vias vitae, adimple­ bis me laetitia cum vultu tuo: delectationes in dextera tua usque injmeim2. Hoc est, ut adnotat S. Augustinus: «adimplebis eos [= beatos] laetitia, ut non ultra quaerant aliquid, cum jacie ad faciem te viderint; in quibus quia ego sum, me adimplebis»3. Et paulo post: «ego autem in iustitia apparebo conspectui tuo: satiabor cum apparuerit gloria tua» 4. Cui concinit illud: «qui replet in bonis desiderium tuum» 5. Ut enim animadvertit S. Thomas, «quia sancti in patria perfecte habebunt Deum,. 4 Supra, n. 21. Psalm., 15, n. S. Augustinus, Enarratio in Ps., 15,10, ML., 36, 145. Psalm., 16,15. Psalm., 102,15. ι I P. IL—De essentia physica beatitudinis formalis 52 i c i ► Γ £ s n 3 ■4 5 T ? i > I r I r t) > ♦ 5 a manifestum est quod satiabitur desiderium.eorum, et adhuc gloria excedet. Et ideo dicit Dominus, Mtt. 25,21; intra in gaudium Domini tui. Augustinus: totum gaudium non intrabit in gaudentes, sed toti gaudentes intrabunt in gaudium. Psalm. 16,15: sa­ tiabor cum apparuerit gloria tua; et iterum 102, 5: qui replet in bonis desiderium tuu . Quidquid enim delectabile est, totum est ibi superabundanter; si enim appetantur delecta­ tiones, ibi erit summa et perfecta delectatio, quia de summo bono, scilicet Deo. lob. 22, 26: time super omnipotentem deliciis afflues; Psalm. 15,10: delectationes in dextera tua usque in finem»x. Item: «praevenisti eum in benedictionibus dulcedinis..:, laetificabis eum in gaudio cum vultu tuo» 2. Quae quidem verba, licet de Christo homine dicta sint, membris eius beatis applicari possunt et debent, secundum illud: «ubi sum ego, illic et minister meus erit»3, «quia vado parare vobis locum..., et accipiam vos ad meipsum, ut ubi sum ego et vos sitis»4, «ut edatis et bibatis super mensam meam in regno meo» 5. Et alio in loco: inebriabuntur ab ubertate domus tuae, et torrente voluptatis tuae potabis eos; quoniam apud te est fons vitae, et in lumine tuo videbimus lumen»6. Tanta enim laetitia perfundentur beati, ut ea sint veluti circumdati7, et ideo Psalmista exclamat: «quam magna multitudo dulcedinis tuae, Domine, quam abscondisti timentibus te»8. Unde et scrip­ tum est: «sicut laetantium omnium, habitatio est in te»9, ? 2 /1 *··■ »a £ o 1 3 3 * 3 8 7 8 • S. Thomas, In Psal. 15, i0; Psalm. 20, 7. Ioan., 12, 26. Ioan., 14, 3. Luc., 22, 20. Psalm. 35,10. Psalm. 29,12. Psalm. 20, 30. Psalm. 86, 7. Q. I. C. I., A. 1.-—Delectatio requisita 53 siquidem «videbunt recti et laetabuntur» x, nimirum «exsul­ abunt sancti in gloria, laetabuntur in cubilibus suis»2. Similiter apud Isaiam prophetam: «et redempti a Domi­ no convertentur et venient in Sion cum laude; et laetitia sempiterna super caput eorum: gaudium et laetitiam obtine­ bunt, et fugiat dolor et gemitus»8. «Consolabitur ergo Do­ minus Sion et consolabitur omnes ruinas eius, et ponet desertum eius quasi delicias et solitudinem eius quasi hortum Domini: gaudium et laetitia invenietur in ea, gratiarum actio et vox laudis»4, siquidem «ego, ego ipse consolabor vos» 5. Itaque «laetitia sempiterna erit eis»8, et unusquisque exsul­ tabundus exclamabit: «gaudens gaudebo in Domino, et exsul* tabit anima mea in Deo meo; quia induit me vestimentis salutis, et indumento iustitiae circumdedit me quasi sposum decoratum corona et quasi sponsam ornatam monilibus suis»7. «Propter hoc haec dicit Dominus Deus: ecce servi mei comedent, et vos esurietis; ecce servi mei bibent, et vos sitietis; ecce servi mei laetabuntur, et vos confundemini; ecce servi mei laudabunt prae exsultatione cordis, et vos clamabitis prae dolore cordis et prae contritione spiritus ululabitis»8. «Ecce enim [dicit Dominus] creo caelos novos et terram novam; et non erunt in memoria priora et non ascendent super cor; sed gaudebitis et exsultabitis usque in sempiter' num in his quae ego creo: quia ecce ego creo Jerusalem exsultationem et populum eius gaudium»9. Ac de divina Sapientia Scriptum est: «non habet amari­ tudinem conversatio eius nec taedium convictus illius, sed Psalm, ιοό, 42. Psalm. 149· 5· Is., 51,12. Is., 61,7. Is., 61,10. 64 P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis laetitiam et gaudium» tio bona»2. E n z A etenim «et in amicitia illius delecta­ 28. Nec aliter in Novo Testamento. Dixit enim lesus: «beati qui lugent, quoniam ipsi consolabuntur; beati qui esuriunt et sitiunt iustitiam, quoniam ipsi saturabuntur... Beati estis cum maledixerint vobis et persecuti vos fuerint et dixerint omne malum adversum vos mentientes, propter me: gaudete et exsultate, quoniam merces vestra copiosa est in caelis»3: «gaudete autem, quod nomina vestra scripta sunt in caelis»4. Et alibi: «Vos autem estis, qui permansistis mecum in tentationibus meis; et ego dispono vobis sicut disposuit mihi Pater meus regnum, ut edatis et bibatis super mensam meam in regno meo»5. «Amen, amen dico vobis: quia plorabitis et flebitis vos, mundus autem gaudebit; vos autem contrista­ bimini, sed tristitia vestra vertetur in gaudium... Et vos igitur nunc quidem tristitiam habetis, iterum autem videbo vos, et gaudebit cor vestrum, et gaudium vestrum nemo tollet a vobis» ·. «Haec locuus sum vobis, ut gaudium meum in vobis sit, et gaudium vestrum impleatur»7. «Nunc autem ad te venio; et haec loquor in mundo, ut habeant gaudium meum impletum in semetipsis»8. Quando ergo omnes illi, qui a dextris eius erunt, pos­ sidebunt paratum eis regnum a constitutione mundi9, dicit Dominus singulis: «euge serve bone et fidelis...: intra in gaudium Domini tui»10, ut sic verificetur illud eiusdem 8 10 Sap., 8,16. Sap., 8,18. Matt., 5,12. Luc., 10. 20. Luc., 22, 28. Ioan., 16, 20, 22. Ioan., 15, ii. Ioan., 17, 13. Mtt., 25, 34· Mtt., 25, 21, 23. Q. I. C. I., A. L—Delectatio requisita 55 Christi Domini: «Mensuram bonam et confertam et coagi­ tatam et superfluentem dabunt in sinum vestrum» L «Unde gaudium beatorum, ut adnotat S. Thomas, est perfecte ple­ num, et etiam superplenum, quia plus obtinebunt quam desiderare suffecerint. Non enim in cor hominis ascendit quae praeparavit Deus diligentibus se, ut dicitur I Cor., II, 9. Et hoc est quod dicitur Luc. VI, 38: mensuram bonam et superfluentem dabunt in sinum vestrum. Quia tamen nulla creatura est capax gaudii de Deo ei condigni, inde est quod istud gaudium omnino plenum non capitur in homine, sed potius homo intrat in ipsum, secundum illud Mtt. XXV, 21: intra in gaudium Domini tui»2. Etenim «quod est in aliquo, continetur ab illo, et continens maius est. Quando ergo gaudium est de aliquo, quod minus est quam cor tuum, tunc gaudium intrat in cor tuum: sed Deus maior est corde; ideo qui gaudet de Deo, intrat in gaudium» 3. Quam quidem adnotationem S. Thomas ab Anselmo mutuo accepit, ita pie ac profunde scribenti: «si Deum sic diligent [beati] toto corde, tota mente, tota anima 4, ut tamen totum cor, tota mens, tota anima non sufficiat dignitati dile­ ctionis; — profecto sic gaudebunt toto corde, tota mente, tota anima, ut totum cor, tota mens, tota anima non sufficiat plenitudini gaudii»5. Et post pauca: «inveni, inquit, gaudium quoddam plenum et plus quam plenum. Pleno quippe corde, plena mente, plena anima, pleno toto homine gaudio illo: adhuc supra modum supererit gaudium. Non ergo totum illud gaudium intrabit in gaudentes, sed toti gaudentes in­ trabunt in gaudium Domini»6. Mirum ergo non est, si hanc Christi doctrinam adeo claram Apostoli eius praedicent frequenter. Ita Petrus scri- 1 Luc., 6,38. II-II, q. 28, a. 3 c. S. Thomas, In Mtt., 25, 21, ed. cit., p. 338 a. Aftt., 22,37. S. An'SELMUS, Prosologium, cap. 25. S. ÀNSELMUS, Prosologium, cap. 26. P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis 56 bit: «communicantes Christi passionibus gaudete, ut et in revelatione gloriae eius gaudeatis exsultantes» K Et Paulus: «non est enim regnum Dei esca et potus, sed iustitia et pax et gaudium in Spiritu Sancto»12. Quod si debemus esse in hac vita «spe gaudentes»3, quanto magis re Deum possiden­ tes in patria, delectabimur? Et si in hac lacrymarum valle filii Dei sunt «quasi tristes, semper autem gaudentes»4, prae­ cipiente Apostolo: «guadete in Domino semper; iterum dico: gaudete»5, quale gaudium erit cum Deus implebit «omne desiderium nostrum, secundum divitias suas, in gloria, in Christu lesu?» 6. Tunc enim Deus spei replebit nos omni gaudio7. Ut enim scribit loannes, «non esurient neque sitient amplius, nec cadet super illos sol neque ullus aestus; quoniam Agnus, qui in medio throni est, reget eos et deducet eos ad vitae fontes aquarum, et absterget Deus omnem lacrymam ab oculis eorum»8; sed omnes una voce dicent: «alleluia! quoniam regnavit Dominus noster omnipotens; gaudeanus et exsultemus et demus gloriam ei» 9. 29. Idem docet Ecclesia tum sollemni iudicio tum ordi­ nario magisterio, praesertim ex lege orandi. Benedictus XII sollemniter definivit quod beati, videntes divinam essentiam, «eadem divina essentia perfruuntur», et quinquies repetit in eadem paragraphe quod eorum beatitudo consistit in visione et fruitione ipsius divinae essentiae10. Concilium Viennense damnavit etiam errorem Beguardorum et Beguinarum, iuxta quod «quaelibet intellectualis natura in seipsa naturaliter est 1 2 3 4 5 • 7 8 • ” I Pet., 4, 13. Rom., 14, 17. Rom., 12, 12. II Cor., 6,10. Phil., 4, 4. Phil., 4,19. Rom., 15, Ι3· Apec., 7, 16-17· Cf. 21, 4. Apoc., 19, 6-7. Bemdictvs XII, Const, dogmatica Baudicus Dms, DenE-Banmv. • Q. I. C. I., A. 1.—Delectatio requisita •·τ· 57 beata, quodque anima non indiget lumine gloriae ipsam ele­ vante ad Deum videndum et eo beate fruendum * 1. 30. At potissimum hoc apparet ex lege orandi. Singulis diebus Ecclesia petit in Benedictionibus ante Lectiones se­ cundi nocturni: «ad gaudia paradisi perducat nos misericor­ dia Christi». Sabbato Sancto hanc fundit precem: «Deus, qui mirabiliter creasti hominem et mirabilius redemisti; da no­ bis, quaesumus, contra oblectamenta peccati, mentis ratione persistere, ut mereamur ad aeterna gaudia pervenire»2. Christum resuscitatum et gloriosum orat «ut per temporalia festa quae agimus, pervenire ad gaudia aeterna mereamur» 3; «ut redemptionis nostrae sacrosancta commercia, et vitae nobis conferent praesentis auxilium et gaudia sempiterna concilient»4; «ut qui festa paschalia venerando egimus, per haec contingere ad gaudia aeterna mereamur»5; «ut continua nostrae reparationis operatio, perpetuae nobis fiat causa lae­ titiae» 6. Item: «Deus, qui in Filii tui humilitate iacentem mundum erexisti; fidelibus tuis perpetuam concede laetitiam, ut quos perpetuae mortis eripiusti casibus, gaudiis facias perfrui sempiternis»7. Rursus: «Deus, qui fideHum mentes unius efficis voluntatis; da famulis tuis id amare quod praecipis, id desiderare quod promittis, ut inter mundanas varietates ibi nostra fixa sint corda ubi vera sunt gaudia»8. Atque toto tempore Paschali concinit: «Tu esto nostrum gaudium, qui es futurus praemium: » Conc. Viennense, Denz-Banmv., n. 475. Missale Romanum, Sabbato Sancto, Collecta post primam prophetiam. Missale Romanum, feria IV post Pascha, prima collecta. Missale Romanum, feria V, post Pascha, postcommunio. Missale Romanum, Sabbato in Albis, prima collecta. Missale Romanum, Sabbato in Albis, secreta. Missale Romanum, Dom. II post Pascha, Collecta. Missale Romanum, Dominica IV post Pascha, collecta. ■ Q. I. C. I., A. 1.—Delectatio requisita P. IL—De essentia physica beatitudinis formalis sit nostra in te gloria per cuncta semper saecula». A Sancto quoque Spiritu petit «de eius semper consola­ tione gaudere»1, eumque invocat: «Consolator optime, dulcis hospes animae, dulce refrigerium... Da virtutis meritum, da salutis exitum, da perenne gaudium» 2. Orat etiam Beatam Virginem ut eius intercessione nobis concedat «a praesenti liberari tristitia et aeterna perfrui lae­ titia» 3; et ab ea petit: «Vitam praesta puram, iter para tutum: ut videntes lesum semper collaetemur» 4. a 5 Omnes denique beatos compellat, dicens: «beati estis sancti Dei omnes, qui meruistis conformes fieri caelestium virtutum et perfrui claritatis gloria» 5; eosque invocat: «Sal­ vator mundi, salva nos omnes; sancta Dei Genitrix Virgo semper Maria, ora pro nobis; precibus quoque sanctorum apostolorum, martyrum et confessorum atque sanctarum virginum suppliciter petimus ut a malis omnibus eruamur 3 5 Missale Romanum, Dom. Pentecostes, collecta. Missale Romanum, Dom. Pentecostes, sequentia Veni Sancte Stnritus Oratio Concede. Hvmnus Ave Maris stella. Breviorum Romanum, ad primas vesperas, ant ad Magnificat. j 59 bonisque omnibus nunc et semper perfrui mereamur»l. Ac finaliter exclamat: «0 quem gloriosum est regnum, in quo cum Christo gaudent omnes sancti! Amicti stolis albis se­ quuntur Agnum quocumque ierit!» 2. Nullibi tamen Ecclesia tam instanter recolit sempiterna gaudia paradisi sicut in ordine commendationis animae et in Officio defunctorum: «per sacrosancta humanae reparatio­ nis mysteria remittat tibi omnipotens Deus omnes praesentis et futurae vitae poenas, paradisi portas aperiat et ad gaudia sempiterna perducat»3; «aperiantur ei caeli, collaetentur illi angeli, in regnum tuum, Domine, servum tuum suscipe»4. Rogat etiam Beatam Mariam Virginem ut moribundus suo ♦materno interventu terrores mortis non timeat, sed deside­ ratam caelestis patriae mansionem, ea comite, laetus adeat»s; pariter S. losephum, eius castissimum sponsum, ut a morte 1 Breviarium Romanum, ad secundas vesperas, ant. ad Magnificat. 1 Breviarium Romanum, ad primas vesperas, ant. super psalmos. Addi possunt quae habentur in festo Dedicationis Ecclesiae, ad laudes hymn.: «Omnis illa Deo sacra et dilecta civitas, plena modulis in laude et canoro iubilo, Trinum Deum unicumque cum fervore praedicat». Et in hymno ad primas vesperas de communi Apostolorum: «Ut cum ludex advenerit Christus in fine saeculi, nos sempiterni gaudii faciat esse compotes». 1 Benedictio Apostolica in articulo mortis, apud Rituale Romanum, p. 195· Romae 1925. * Ordo commendationis animae, ibid., p. 204-205. 1 Rituale Romanum, p. 206. 60 P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis perpetua, eo protegente, liberetur, «et ad gaudia aeterna pervenire mereatur» \ Atque iterum instat: «aperi ei iuanuam vitae, et fac eum gaudere cum sanctis tuis in gloria aeterna»12; «non poenas inferni sustineat, sed gaudia aeterna possideat» 3; «inter sem­ per cum sanctis tuis sine fine laetetur» 4; «in sede gloriosa semper exsultet»5* ; inter agmina beatorum contemplationis divinae dulcedine potiatur in saecula saeculorum e; «tecum facias in bonis congaudere caelestibus» 7; «laetifica, Domine, animam eius in conspectu tuo»8*, et «cum omnibus sanctis et electis tuis semper facias congaudere» in regno tuo Constat ergo luculenter ex lege orandi omnes beatos delectationem maximam capere de Deo clare viso et possesso. 31. Traditionis autem testes ab Apostolorum ad nostra usque tempora in re perquam evidenti, otiosum est referre. Satis sit, exempli causa, duos omni exceptione maiores ad­ ducere: Augustinum et Catechismus Concilii Tridentini. 32. Scribit Hipponensis: «ipsa est beata vita gaudere ad te, propter te; ipsa est, et non altera» 10*. «Beata quippe vita est gaudium de Veritate; hoc est enim gaudium de te, qui Veritas es, Deus illuminatio mea, salus faciei meae Deus meus»u. Et alio in loco: «nemo, inquit, beatus est, qui eo quod amat non fruitur; nam et ipsi, qui res non amandas amant, non se beatos amando putant, sed fruendo. Quisquis ergo fruitur eo quod amat verumque et Summam Bonum amat, quis eum beatum nisi miserrimus negat?» 12. «Qui enim vult Rituale Romanum, p. 206. Rituale Romanum, p. 224. Rituale Romanum, p. 244, 264. Rituale Romanum, p. 246. Rituale Romanum, p. 267. Rituale Romanum, p. 202. Rituale Romanum, p. 203. Rituale Romanum, p. 204. Rituale Romanum, p. 334. S. Augustinus, Confessiones, lib. 10, can 22 n 22 mt n s. Augustinus, Confed, lib. lo, ίΗ"’ »■ W i» s. AUGUSTINUS, De Civitate Dei, lib. 8, can « MT ’ 32’ 794‘ ’ ^P· », ALL., 41, 233. 1 2 3 4 5 • 7 8 • gaudere de se, tristis erit; qui autem de Deo vult gaudere, semper gaudebit, quia Deus sempiternus est. Vis habere gaudium sempiternum? Inhaere illi qui sempiternus est»1. «Ergo omnes laetemur in Domino..., non in nobis; quia ’ bonum nostrum non nos nobis, sed ille qui fecit nos: ipse est bonum nostrum ad laetificandum nos»2. «Est bonum simplex, Ipsum Bonum quo cuncta sunt bona, Ipsum Bo­ num ex quo cuncta sunt bona: ipsa est Delectatio Domini, hanc contemplabimur. lam videte, fratres: si nos delectant ista, quae appellantur bona, si nos delectant bona quae non sunt per se bona —omnia enim mutabilia non sunt per se bona—, qualis erit contemplatio incommutabilis boni, aeter­ ni, semper eodem modo manentis? Quandoquidem ista, quae dicuntur bona, nullo pacto nos delectarent nisi essent bona; nec alio pacto essent bona nisi ab Illo essent qui sim­ pliciter Bonus est»3. Certe «plena erit et perfecta iucunditas, cum corruptibi­ le hoc induerit incorruptionem et mortale hoc induerit immortalitatem: tunc erit perfecta iucunditas, tunc illa per­ fecta iubilatio, tunc laus sine defectu, tunc amor sine scan­ dalo, tunc fructus sine timore, tunc vita sine morte. — Quid hic, nullumne gaudium? Si nullum gaudium, nulla iubilatio, quomodo iubilate Domino universa terra? Est plane et hic . gaudium, de spe futurae vitae gustatur hic unde ibi satie­ mur»4. Propter quod scriptum est: «inebriabuntur ab ubertate do. mus tuae»5. «Quaesivit verbum unde loqueretur de rebus humanis quod diceret, et quia vidit homines ingurgitantes se in ebrietate, accipere autem vinum immoderate, et menàli illa ineffabilis laetitia, perit quodammodo humana mens et fit divina et inebriatur ab ubertate domus Dei»6. 62 ( 2 : a ? U ? Μ P. IL—De essentia physica beatitudinis formalis 33· Similiter Catechismus Concilii Tridentini: «beato­ rum immensa gloria innumeraque solidae laetitiae et volup­ tatis genera futura sunt; cuius gloriae magnitudinem cum animus noster capere aut illa in animos nostros penetrare nullo modo possit, necesse est nos in illam, nempe in gau­ dium Domini introire, ut eo circumfusi mentis desiderium cumulate expleamus»1. Ac rursus: «anima autem aeterno gloriae pabulo, quod magni illius convivii auctor transiens omnibus ministrabit2, cum summa voluptate exsaturabitur» s. 34. Secundo probatur ex ratione theologica. Ubi de facto dantur omnes causae propriae delectationis de Deo in actu secundo expedito, ibi et de facto datur dele­ ctatio ipsa de Deo; posita enim causa propria, sequitur effectus; quod si illa ponatur in actu secundo perfecto et expedito, de necessitate sequitur effectus in actu secundo, ut patet ex terminis. Atqui in beatitudine formali essentiali dantur de facto in actu secundo perfecto et expedito omnes causae propriae delectationis de Deo. Sunt enim quinque causae propriae delectationis: prima, bonum delectabile praesens; secunda, perfecta eius posses­ sio; tertia, cognitio perfecta seu plene conscia tum boni de­ lectabilis, tum praesentiae eius, tum possessionis perfectae ipsius; quarta, amor perfectus boni delectabilis; quinta, per­ fecta similitudo subiecti delectantis et obiecti delectabilis *. lam vero hae omnes causae de facto concurrunt in actu secundo perfecto et expedito in essentiali beatitudine for­ mali. 35. Prima quidem, quia datur Bonum maxime delecta­ bile praesens. Nude siquidem et aperte et immediate mani­ festatur beatis in coelo ipsum Bonum Divinum prout est in se, quod est Bonum maxime delectabile, cum sit per essen­ tiam ipse ultimus finis obiectivus et ipsa Pulchritudo per se _ A Catechismus Conaln Tridentini, I.P., art. 12, n. 6, ed. cit, p 147 Luc., 12, 37. Catechismus Concilii Tridentini, I.P., art. 12 n . · Cf. I-II, q. 32; Π-ΙΙ, q. 28. ' Q. I. C. I., A. 1 .—Delectatio requit ta > 63 Subsistens. Constat autem bonum delectabile, sicut et bo­ num honestum, habere rationem finis x: quod si quid habeat rationem ultimi finis obiectivi simpliciter, eo ipso rationem habet boni maxime delectabilis. Pariter, cum pulchra dican­ tur et sint ea «quae, visa, placent»1 2, ubi ponitur ipsa Pul­ chritudo per se subsistens, visa, de necessitate consequitur maxima complacentia et delectatio. 36. Recte igitur Augustinus: «dulcis est voluptas, sed dulcior Deus»3. Et alibi Deum appellat «omnium speciosis­ simum» 4, quia si «magnorum creator in maximis est, et pul­ cherrimorum conditor in pulcherrimis est» 5. Et ideo con­ cludit: «nescio quod nobis magnum spectaculum promitti­ tur, et hoc ipse Deus qui condidit Civitatem [= Sion caeles­ 311 pulchra et decora Civitas, quam pulchriorem habet tem]; Conditorem!»6. «Unde gaudent Angeli nisi unde Dominus ait: nescitis quia angeli eorum semper vident faciem Patris? 7. Si ergo ad faciem Patris gaudent Angeli, ad tale gaudium te praepara: aut si invenis melius quam videre faciem Dei! Vae tali amore tuo, si vel suspicaris aliquid pulchrius quam est ille a quo est omne pulchnim quod te teneat, ne illum cogi­ tare merearis»8. Quod magis presse docuit Catechismus Concilii Tridentini, cum ait: «ac solida quidem beatitudo, quam essentialem com­ muni nomine licet vocare, in eo sita est ut Deum videamus eiusque pulchritudine fruamur, qui est omnis bonitatis et perfectionis fons et principium»9. 37· Adest etiam secunda causa, nempe perfecta possessio Sunom Boni, secundum illud: «venite benedicti Patris mei, k Cf. I, q. 5, a. 6. I, q. 5, a. 4, ad 1. S. Augustinus, Sermo 283, n. 1, ML., 38, 1.286. S. Augustinus, De Vera religione, cap. 11, n. 21, ML., 34, 131. S. Augustinus, De Trinitate, lib. I, cap. 00, ML., 42, 000. S. Augustinus, Enarratio in Psalmum 64, n. 3, ML., 36, 774. ’ Ml, 18,10. ’ S. Augustinus, Enarratio in Psalmum 43, n. 16, ML., 36, 488. 1 Catechismus Concilii Tridentini, I.P., art. 12, n. 7, ed. cit., p. 148. 1 5 1 4 1 ’ 64 i P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis Q. I. C. I., A. 1.—DeIectatio requisita rtfrantalitV. Tbc possidete paratum vobis regnum a constitutione mundi»1. «Et quod est istud regnum?, quaerit S. Thomas. Istud reg­ num caelorum, Psalm. 144, 13: regnum tuum, Domine, regnum omnium saeculorum. Qui possidet Deum, possidet regnum, Apoc. 5,10: et fecisti nos Deo nostro regnum et sacerdotes»2. Atque ex hac possessione causatur plenum et purissimum gaudium de Deo possesso. Ut enim egregie scribit S. Thomas, «quando [Deum] per speciem videbimus, praesentialiter eum in nobismetipsis tenebimus; unde Cantic., 3, 4, sponsa quae­ rens quem diligit anima sua, tandem vero eum iuveniens dicit: tenui eum, nec dimittam. Habet autem praedictum finale bonum, perpetuum et plenum gaudium; unde Dominus dicit, Ioan. 16 24: petite et accipietis, ut guadium vestrum plenum sit. Non potest autem esse plenum gaudium de aliqua crea­ tura, sed de solo Deo, in quo est tota plenitudo bonitatis; unde et Dominus dicit servo fideli, Mtt. 25 21: intra in gau­ dium Domini tui, ut scilicet de Domino tuo gaudeas, secun­ dum illud lob. 22, 26: super Omnipotentem deliciis afflues. Et quia Deus praecipue de seipso gaudet, dicitur servus fidelis intrare in gaudium Domini sui, scilicet in quantum intrat ad gaudium quo Dominus eius gaudet, secundum quod alibi Dominus discipulis, Luc. 22, 29, promittit di­ cens: ego dispono vobis, sicut disposuit mihi Pater meus regnum, ut edatis et bibatis super mensam meam in regno meo; non quod in illo finali bono corporalibus cibis sancti utan­ tur, incorruptibiles iam effecti, sed per mensam significatur refectio gaudii, quod habet Deus de seipso, et sancti de eo * 3. 38. Adest quoque tertia causa delectationis de Deo, scilicet cognitio perfecta et plene conscia tum Boni Divini summe delectabilis, tum eius praesentiae immediatae, tum perfectae possesionis ipsius, quia scriptum est: «cum autem venerit quod perfectum est» videbimus eum «facie ad faciem» 1 Af«., 25,34· 1 S. Thomas, In Matt., 25,34, ed. cit, p. 344 5 » S. Thomas, Compendium theologiae, II. p.} cap ç ed p. 725. » 65 et perfecte, siquidem «tunc cognoscam sicut et cognitus sum» \ Erit ergo tunc perfectissima cognitio tum Dei pos­ sessi, tum praesentiae eius, tum ipsius perfectae possessionis. Ac revera, de ratione visionis beatificae est Deum ipsum prout est in se immediate videre et videndo possidere et visionem ipsam qua Deus videtur et possidetur covidere, quia nemo inscius beatificatur. Propter quod de divina Sa­ pientia scriptum est: «intrans in donum meam, conquiescam cum illa; non enim habet amaritudinem conversatio illius, nec taedium convictus illius, sed laetitiam et gaudium»2; «spiritus enim meus super mei dulcis, et hereditas mea super mei et favum»3. Et alibi: «videbitis [Me], et gaudebit cor vestrum»4, «et gaudium vestrum nemo tollet a vobis» 5. Unde unusquisque beatorum exclamabit: «O quam suavis est, Domine, spiritus tuus in omnibus»6; «quam magna multitudo dulcedinis tuae, Domine, quam abscondisti timen­ tibus te»7; et omnes simul: «gustate, et videte quoniam suavis est Dominus»8. Nam divina essentia, «quamvis sit una et simplex in se, tamen est radix et fons omnis bonitatis; et ideo quidquid delectat in mundo, totum est in Deo, ut sapientia, veritas, honores, excellentia, voluptas et omnia huiusmodi in excessu sunt ibi. Et ideo dicit: quam magna multitudo, superexcedens secundum magnitudinem, infinita, a nobis incomprehensibilis»9. 39. Similiter adest quarta causa delectationis beatificae, nempe amor Dei perfectus et consummatus. Nam «caritas», quae maxime «congaudet Veritati»10*, «numquam excidit» 111, sed in patria perseverat et praesentem habet Deum, quem ■ 27, 1 1 I Cor., 13,10,12. ’ Sap., 8,16. * Eccli., 24,27. 4 ludas, 66,14. 4 Ioan., 16 22. 4 Sap., 12, i. ’ Psalm. 30,20. 4 Psalm. 33, 9. 4 S. Thomas. Expositio in Psalmum 30, n. 16, ed. Vives, t. 18, p. 401 a. 14 I Cord., 13,6. 41 I Cor., 13, 8. *—D» . ............... P. IL—De essentia physica beatitudinis formalis 66 amat super omnia, secundum illud: «qui manet in caritate, in Deo manet, et Deus in eo» l. Quapropter S. Thomas nervose scribit: «ad amorem caritatis ex necessitate sequitur gaudium»2. Et quidem «tanto maius est gaudium de aliquo praesentialiter habito, quanto magis amatur. Unde sequitur quod illud gaudium sit plenum, non tantum ex parte rei de qua gaudetur, sed etiam ex parte gaudentis. Et hoc gaudium est humanae beatitudinis consummativum; unde et Augus­ tinus dicit X Confessionum, cap. 23, n. 33, quod beatitudo est gaudium de Veritate» 3. «Nomen ergo Dei —ait alibi S. Augustinus— iucundum est amantibus Deum super om­ nes iucunditates... Et cui probas quia iucundum est? Da mihi palatum cui iucundum est. Lauda mei quantum potes, exaggera dulcedinem eius quibus valueris verbis: homo ne­ sciens quid sit mei, nisi gustaverit, quid dicas nescit. Ideo magis ad experimentum te invitans Psalmus, quid ait? Gus­ tate et videte, quoniam suavis est Dominus» 4. Quae cum ita sint, merito Thomas a Kempis dixit: «Deus meus, cum introieris in domum amantis te animae, nonne pasces eam tuo lacte, et deduces aliquando etiam extra se prae abundanti tua dulcedine ad capiendum te sine aliqua corporali imagine? O veritas, veritas: quantum valet et agit caritas! Tunc loqueris illi verbum tuum secretissime, et ostendis ei omnia novissima et antiqua in caritate et frui­ tione beatissima, ubi finiuntur omnia verba humana»5. «0 quam pius, quam dulcis es diligentibus te; quam bene places gustantibus te! Qui experti sunt suavitatem tuam, norunt inde melius cogitare et loqui; vincit enim tua dulcedo omnem dulcedinem et dulcorat omnem amaritudinem»6: 1 Ioan., 4,16. 2 I-Π, q. 70, a. 3 c. 3 S. Thomas, Comp. Theologiae, II. P., cap. 9, ed. Vives, t. 27, p. 125 b. Psalm., 33, 8. S. Augustinus, Enarratio in Psalmum 51 n 18 ML 36, 612. 4 Thomas A Kempis, Soliloquium animae, cap. 10. Opera, ed Pohl t I p. 237-238. Friburgi. Brisgavorum 1910. ’ ’ « Thomas A Kempis, op. cit., cap. n, p. 250, 27-72. Q. I. C. I., A. 1 .—Delectatio requisita 67 iO quam dulcis res est amor tuus, Christe!; quam bene sonat, quam suaviter intrat, quam fortiter tenet et stringit!»1. 40. Postremo, adest et quinta causa, nimirum perfecta similitudo subiecti delectantis et obiecti delectabilis, iuxta illud: ♦scimus quoniam, cum apparuerit, similes ei erimus; quoniam videbimus eum sicut est»2. «Nam qui illo fruuntur, ut adnotat Catechismus Concilii Tridentini, quamvis propriam substantiam retineant, admirabilem tamen quandam et pro­ pe divinam formam induunt, ut dii potius quam homines videantur»3. lam vero similitudo est causa delectationis, quia est causa amoris, ad quem de necessitate sequitur gaudium, secundum illud: «omne animal diligit simile sibi», nempe ♦omnis caro ad similem sibi coniungetur et omnis homo simili sui sociabitun>4. Et inde proloquium illud, quod recolit S. Augustinus: «similis simili cohaeret, dissimilis dissimilem refugit»5. Cum ergo hominis beati ad Deum sit perfectissima similitudo —propter quod glorificatio dicitur imago similitudinis 6—, consequens est ut inter eos exsistat perfectissima condelectatio. Et ideo scriptum est: «deliciae meae esse cum filiis hominum»7; «videbo vos, et gaudebit cor vestrum»8. Ac rursus: «mihi adhaerere Deo, bonum est» 9; ♦non habet amaritudinem conversatio illius nec taedium con­ victus eius, sed laetitiam et gaudium»10; «gavisi sunt disci­ puli, viso Domino» n. Concludendum est igitur in beatitudine formali essentiali dari de facto purissimum gaudium de ipso Deo absque ulla mixtione tristitiae; ac plenissimum absque ullo defectu, se- i Thomas a Kempis, op. cit, cap. 25, p. 332, 21-23. I Ioan., 3,2. Catechismus Concilii Tridentini, I.P., art. 12, n. 8, ed. cit., p. 148. Eccli., 13, 19-20. S. Augustinus, Sermo 15, n. 2. ML, 38,117. Cf. I, q. 93, a. 4. Prov., 8, 31. s Ioan., 16,22. Psalm. 72,28. 11 Sap., 8,16. 11 Ioan, 20, 20. P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis 68 eundum illud: «qui replet in bonis desiderium tuum»1, et illud: «dilata os tuum, et implebo illud»2. Ceterum, delectatio adeo adnexa est beatitudini ab eaque inseparabilis, ut apud graecos «nomen beatitudinis a gaudio accipiatur» 3, dicente Aristotele: διό καό τον μακάριον ώνομαχασιν άπό του χαιρειν 4. Unde S. Thomas nervose ait quod «béatitude non est sine delectatione»5, immo «non potest esse beatitudo sine delectatione»e, quia «non potest intel­ lectus Deum videns in eius visione non delectari»7. «Sic ergo... delectatio... est aliquid... felicitatis; felicitas enim delectationem includit»8. B. Quomodo delectatio concurrat ad beatitudinem Conclusio: Delectatio de Deo immediate viso concur­ rit ad beatitudinem formalem essentialem concomitanter sive consequenter, hoc est, ut proprium accidens eius seu in secundo modo dicendi per se. 42. Probatur primo, argumento ptoprio, ex ipsa natura beatitudinis formalis et delectationis. Est enim beatitudo for­ malis operatio formaliter possessiva beatitudinis essentialis obiectivae, quae Deus est; delectatio autem de Deo possesso naturaliter consequitur ad operationem formaliter possessi­ vam eius. Ex quo sic conficitur argumentum. Quod naturaliter consequitur ad operationem formaliter possessivam beatitudinis essentialis obiectivae, concurrit con­ comitanter sive consequenter, hoc est, ut proprium accidens seu in secundo modo dicendi per se, ad beatitudinem forma­ lem essentialem. Atqui delectatio de Deo immediate viso 3 5 Psalm., 102, 5. Psalm., 80, ii. S. THOMAS, IV Sent., d. 49, q. i, a. 1, qla. 2, obi. 2. Aristoteles, VII Ethic. Nicom., cap. 11, n. 2 (II, 87, 8). I-II, q. 34, a. 3, sed contra. I-II, q. 4, a. i c. Compendium Theol., I.P., cap. 16, arg. 1. IV Sent., d. 49, q. 3, a. 4, qla. 3 c_ Z Q. I. C. I., A. 1,—Delectatio requisita 69 naturaliter consequitur ad operationem formaliter possessi­ vam beatitudinis essentialis obiectivae. Ergo delectatio de Deo immediate viso concurrit concomitante^ sive conse­ quenter, hoc est, ut proprium accidens seu in secundo modo dicendi per se, ad beatitudinem formalem essentialem. Maior continet definitionem beatitudinis formalis essen­ tialis, quae est ipsa operatio formaliter seu per se primo pos­ sessiva beatitudinis obiectivaeet definitionem proprii acci­ dentis eius, nam accidens proprium est id, quod naturaliter consequitur ad speciem seu ad formam specificam. Dicitur enim accidetis, quia est praedicatum accidentale, contradistinctum a praedicato essentiali, quod convenit generi et dif­ ferentiae specificae, quae praedicantur in quid, dum proprium praedicatur in quale. Non est tamen merum praedicatum accidentale, quod convenit quinto praedicabili, nempe acci­ denti individui quod praedicatur de specie in quale contin­ uer; sed est accidens speciei consequens differentiam specificam, et ideo omni et soli et semper convenit speciei ac de ea conversim praedicatur in quale necessario, sicut resibilitas de homine. «Proprium enim non est de essentia rei, sed ex principiis essentialibus rei causatur»12*, et ab essentia naturaliter fluit absque ulla transmutatione eius, nimirum per naturalem quandam resultantiam, «sicut ex ano naturaliter aliud resultat, ut ex luce color» et ex igne calor et ad integritatem ipsius pertinet4 concomitanter sive consequenter. Minor vero exhibet propriam genesim seu resultantiam delectationis beatificae de Deo; nam delectatio universaliter resultat ex bono convenienti actualiter possesso a delectanti et ex cognitione talis possessionis, iuxta illud S. Thomae: «d delectationem duo requiruntur, scilicet consecutio boni 1 Cf. supra, t. III, n. i. 1 I) q· 77» a· b ad 5· Cf. De Spiritualibus creaturis, a. n, circa finem Krporis articuli. 1 I, q. 77, a. 6, ad 3. Cf. De Spiritualibus Creaturis, a. 11, ad 7; De Ania.12, ad 7. ‘ I Sent., d. 3, q. 4, a. 2 c in fine. · I P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis 70 r 3t LL ·δ 4Η « η ιι ^ ) Q. I. C. I., A. 1.—Delectatio requisita 71 convenientis et cogmtio huiusmodi adeptionis» siquidem \ Deo est resultantia quaedam connatura lis concomitans sive consequens, ut proprium accidens, possessionem consciam beadelectatio est essentialiter quies conscia appetitus in bono ntudinis essentialis obiectivae, hoc est, Dei, per actum visionis convenienti reapse possesso 2. Possidetur autem formaliter iadalis eius. «Non potest igitur intellectus Deum videns in per operationem expeditam essentialiter possessivam eius, eius visione non delectari»1, sicut non potest proprium non quae est operatio maxime conveniens delectanti. «Et ideo, resultare, posita essentia perfecta. Unde secunda operatione quando constituuntur res in propria operatione connatural I intellectus, qua attingitur esse rei, «non potest intelligi sub­ et non impedita, sequitur delectatio, quae consistit in perfec­ stantia sine proprio; non enim potest intelligi quod homo non tum esse. Sic ergo, cum dicitur quod delectatio est operatio, sit risibilis vel triangulus non habeat tres angulos doubus non est praedicatio per essentiam, sed per causam»3; nimi­ rectis aequales: hic enim est repugnantia intellectuum, quia rum, non est praedicatio in quid, sed in quale necessario, oppositum praedicati dependet ex natura subiecti» 2. Et sic quia delectatio necessario resultat ex operatione perfecta non etiam non potest intelligi quod beatitudo essentialis sit sine impedita qua bonum conveniens actu possidet conscio modo, gaudio de Deo, cum gaudium istud necessario et semper sicut proprium necessario resultat ex forma perfecta et non consequatur ad visionem possessivam Dei. impedita. 43. Secundo, probatur argumento analogico, nempe ex lam vero nullum est bonum magis conveniens beato analogia inter terminum naturalem motus physici et termi­ quam beatitudo eius obiectiva, quae est ipse Deus trinus et num beatificum supernaturalem motus psychologici. Conve­ unus prout est in se. Possidetur autem formaliter per actum niunt siquidem analogice motus physicus corporum tum gene­ visionis facialis seu intuitivae eius, qua divina essentia red­ rationis tum localis et motus psychologicus animae tum intel­ ditur immediate praesens et actu possessa a vidente, et qui­ lectus tum voluntatis; qua de causa, nomina motus physici dem modo perfecte conscio tum Dei possessi tum posses­ transferuntur analogice ad significandum motum psychologi­ sionis eius. Ut enim profunde docet S. Augustinus, «quid­ cum, ut omnibus notum est. Ac similiter conveniunt analo­ quid mente habetur, noscendo habetur»4; «quod autem intel­ gice motus naturalis psychologicus et motus supematuralis. lectu capitur, intus apud animum est; nec id habere quid­ Quod si datur analogia in ratione integral! motus, necesse quam est aliud quam videre»5. Unde concludit: «una ibi et est quod detur etiam in ratione termini formalis eius: ubi tota virtus est amare quod videas, et summa felicitas habere enim est analogia quoad totum, est et analogia quoad partes quod amas»6; «non autem fruitur, si non amat»7: ergo «beata eius, praesertim formales, quae principales sunt. Quae ergo vita est gaudium de Veritate»8 amata, visa, possessa. Sicut dicuntur, de termino ultimo formali motus physici corpo­ igitur delectatio in comuni est naturalis resultantia posses­ rum, proportionaliter valent de termino correspondent! mo­ sionis consciae boni convenientis, ita delectatio beatifica de tus psychologici animae, tum naturalis primo, tum superna­ tural consequenter. Atqui in motu physico corporum datur duplex terminus 2 I-II, q. II, a. 4. formalis ultimus: primarius quidem, ad formam seu finem 3 I-II, q. 31, a. i, ad 1. 4 principalem; secundarius vero ad proprietatem connaturalem S. Augustinus, De diversis quaestionibus 83, q. 35, n. 2. ML, 40, 24 5 β S. AUGUSTINUS, De utilitate credendi, cap. 13, n. 28 ML 42 8< S. Augustinus. De G™ ad ^ML. 34, 476. S. Augustinus, De diversis quaestionibus 83, q. n r Mr 8 S. AUGUSTINUS, Confessiones, lib. 10, cap. 23, n 3^ ML, 32, 793 1 S. 1 S. Thomas, Comp, theol., I.P., cap. i66, arg. i. Thomas, De Spiritualibus creaturis, a. ii, ad 7. Ρ· Η· De essentia physica beatitudinis formalis formae seu ad finem accessorium, naturaliter consequentem ad finem principalem, ut perfectio secunda ad primani. Id, quod inductive constat. Est enim triplex species mo­ tus physici corporum, scilicet motus generationis substantia­ lis, motus generationis accidentalis seu alternationis et motus localis seu translationis. Porro, in motu physico generationis substantialis datur duplex terminus ultimus formalis: alius primarius, nempe ipsa forma vel essentia generata, exempli gratia, essentia vel natura equi; alius secundarius, scilicet proprietas eius connaturalis, necessario resultans ex essentia generata, verbi gratia, hinnibilitas, quae ideo est terminus congenitus seu comproductus cum forma vel essentia equina. Et hic terminus secundarius se habet concomitanter sive consequenter ad essentiam vel naturam per se primo genitam seu productam. Similiter in motu generationis accidentalis, exempli cau­ sa, scientiae. Nam terminus formalis primarius est habitus cognoscitivus conclusionum per demonstrationem ex prae­ missis; secundarius vero, sed necessario connexus et natura­ liter consequens primarium, est certitudo sive quies intel­ lectus scientis in et ex tali cognitione demonstrativa. Idem habetur in motu locali seu translationis corporum, ubi duplex quoque terminus formalis ultimus invenitur: ter­ minus primarius, qui est locus proprius seu connatualis corporis moti; et terminus secundarius, naturaliter resultans ex primario, scilicet quies in proprio loco iam adepto, quasi proprietas necessario consequens attingentiam proprii loci. Ergo et proportionaliter in motu psychologico animae dari debet duplex terminus formalis ultimus: primarius seu essen­ tialis et secundarius, quasi naturaliter consequens et resul­ tans ex primario, per modum cuiusdam proprietatis eius. Ac revera, in motu appetitus boni naturalis, puta divitia­ rum, duplex habetur terminus formalis ultimus: primarius nempe, qui est ipsa possessio pecuniae; et secundarius, qui est delectatio sive quies appetitus naturaliter consequens pos­ sessionem realem et effectivam pecuniae. Pariter in motu appetitus Summi Boni supematuralis duplex terminus formalis ultimus assignari debet: primarius f Q. I. C. I., A. 1.—Delectatio requisita 73 l quidem, qui est ipsa eius possessio, hoc est operatio perfecta ! per se primo possessiva beatitudinis obiectivae; secundarius (vero, qui est delectatio sive quies appetitus intellectualis in tali Bono realiter ac effective possesso, naturaliter ac neces­ sario consequens, ut proprietas formam, operationem for­ malité! beatificam seu possessivam eius, quae est ipsa forma­ lis beatitudo \ Dicendum est ergo quod delectatio beatifica de ipso Deo immediate viso concurrit ad beatitudinem formalem essen­ tialem concomitante! sive consequenter, ut proprietas con­ currit ad essentiam physicam formae vel naturae. Propter quod scriptum est; «videbitis, et gaudebit cor vestrum»2, quia gaudium de Deo viso naturaliter consequitur visionem Dei; et similiter: «mansueti autem hereditabunt terram, et delec­ tabuntur in multitudine pacis»3, quia gaudium de Deo pos­ sesso consequitur necessario et naturaliter possessionem eius. Hac enim possessione «Deus tuus totum tibi erit: manduca­ bis eum, ne esurias; bibes eum, ni sitias; illuminaberis ab eo, ne sis caecus; fulcieris ab eo, ne deficias; possidebit te totum integrum totus integer. Angustias non ibi patieris cum eo cum quo totum possides: totum habebis, totum et ille habebit; quia tu et ille unum eritis, quod unum totum et ille habebit qui vos possidet» 4. Tunc «erit enim et Verum videre et de Veritate gaudere, quia ibi Vita erit»5; «et ipsa est Beata Vita, gaudere ad Te, propter Te: ipsa est, et non altera»6. Haec autem delectatio de Deo clare viso secum fert summam cordis beati dilatationem, summam de Deo sitim una cum totali satietate ac denique ultimum complementum beatitudinis formalis essentialis. Proprium est enim de- 1 Cf. S. Thom., Comp, theol., I.P., cap. 107, ubi hoc suggerit arguEtntum. ’ Isaias, 66,14. ’ Psalm. 36, ii. 4 S. Augustinus, Enarratio in Psalmum 36, sermo 1, n. 12. ML, 36, 363· S. Augustinus, Sermo 150, n. 10. ML, 38, 813. S. Augustinus, Confessiones, lib. 10, cap. 22, n. 32. ML, 32, 793· 74 Μ2 JI 5 P. Π.—De essentia physica beatitudinis formalis lectationis dilatare cor delectantis, sitim sui provocare et propriam eius operationem perficere seu complere1. 44. Ac primo quidem delectatio beatifica causât sum­ mam cordis beati dilatationem una cum maxima eius com­ prehensione seu constrictione. Laetitia enim importat simul animi diffusionem seu dilatationem 2, ut obiectum delectabile libere ac perfecte penetrare possit in cor delectantis eique coniungi; et constrictionem, qua bonum delectabile ad seipsum trahit et constringit atque conglutinat, ut sic fiat compenetratio et veluti circumincessio subiecti delectantis et obiecti delectabilis. Qua de causa, videmus se multum diligentes, ut matrem et filium, cum primum in praesentia sunt, brachia extendere ad recipiendum dilectum, eumque amplexatum fortiter constringere in pectus et cor suum. Nempe, ut profunde observat S. Thomas, «ille qui delectatur constringit quidem rem delectantem, dum ei fortiter inhaeret; sed cor suum ampliat, ut perfecte delectabili fruatur»3. Unde et scriptum est: «ego sum Dominus Deus tuus...; dilata os tuum et implebo illud» 4: «tunc videbis et afflues, mirabitur et dilatabitur cor tuum»5. Et iterum: «laeva eius sub capite meo, et dextera illius amplexabitur me» 6; «tenui eum, nec dimittam»7. 45. Secundo, haec eadem delectatio producit simul maximam sitim de Deo et maximam beati satietatem. Plenam quidem saturitatem. Nam, «quia Deus est ipse essentia bo­ nitatis, per consequens ipse bonum est omnis boni; unde eo viso, omne bonum videtur, secundum quod Dominus dicit Moysi, Exod. 33, 19: ego ostendam tibi omne bonum. Per consequens igitur, eo habito, omne bonum habetur, secundum illud Sap. 7,11: venerunt mihi omnia bona pariter cum illa. Sic igitur in illo finali bono, videndo Deum, ha- η 2 5 S. Augustinus, Tractatus 46 in loannem, n. 8. ML, 35, 1.732. S. Thomas, I-II, q. 3, a. i, ad 3. Psalm., 80, ii. Isaias., 60, 5. Cant., 2, 5; 8, 3. Cant., 3, 4. * Q, I. C. I., A. 1 .—Delectatio requisita > Ί5 bebimus omnium bonorum plenam sufficientiam; unde et fideli servo repromittit Dominus, Mtt. 24, 27, quod super omnia bona sua constituet eum»\ Quo in sensu scriptum est: qui replet in bonis desiderium tuum»12; «replebimur in bonis domus tuae»3. Et iterum: Qui posuit fines tuos pacem, et adipe frumenti satiat te»4; «adimplebis me laetitia cum vultu tuo, delectationes in dextera tua usque in finem» 5; l,u cognoscitur quod avidius ametur; et idcirco non habitae 1 1 1 ‘ 5 * ' * S. Thomas, Comp, theol., II. P., cap. 9, ed. Vives, t. 27, p. 125-126. Psalm. 102, 5. Psalm. 64, 5. Psalm. 147,14. Psalm. 15, ii. Psalm. 16,15. S. Thomas, Camp, theol., II. P., cap. 9, ed. Vives, t. 27» P· 126 b· Sap., 8,16. ΜΗ Q. I. C. I., A. 1.—Delectatio requisita P. IL—De essentia physica beatitudinis formalis 76 77 Et quidem physice loquendo «illa duo non sunt consi­ deranda quasi duo bona, sed quasi unum bonum. Sicut enim ex perfectione et perfectibili fit una res perfecta, ita ex delectatione et operatione fit una operatio perfecta, quae est felicitas, cum delectatio sit operationis perfectio»1; nimirum delectatio de Deo est connaturale complementum operationis beatificae, quo haec redditur omnino perfecta et consummata in sua essentia physica. i amari non possunt, quia earum sapor ignoratur. Quis enim amare valeat quod ignorat? Proinde Psalmista nos admonet dicens, Psalm. 33, 9: gustate, et videte quoniam suavis est Dominus. Ac si aperte dicat: suavitatem eius non cognoscitis, si hanc minime gustatis; sed cibum vitae ex palato cordis tangite ut, probantes eius dulcedinem, amare valeatis»1. In patria siquidem eos, quos dilexit Deus et elegit, «perducturus est in illum finem qui sufficiat eis, ubi satietur in bonis desiderium eorum [Psalm. 102, 5]. Tunc enim aliquid desiderio non deerit, quando omnia in omnibus Deus § ni erit [I Cor. 15, 28]. Talis finis non habet finem»12. Ergo «dicat anima tua: unam petii a Domino, hanc requiram, DIFFICULTATES ut inhabitem in domo Domini per omnes dies vitae meae, ut contempler detectationem Domini [Psalm. 26, 4]. Noli 47. Pro more S. Thomas tres movet difficultates: timere ne fastidio deficias: talis erit illa delectatio pulchritu­ 1 quarum prima sumitur ex auctoritate S. Augustini ponentis dinis, ut semper tibi praesens sit, et nunquam satieris; in risione divinae essentiae totam mercedem seu totam immo semper satieris et nunquam satieris. Si enim dixero beatitudinem; aliae vero duae procedunt ex ratione; ita quia non satiaberis, fames erit: si dixero quia satiaberis, quidem ut secunda procedat ex ipsamet definitione beati­ fastidium timeo. Ubi nec fastidium erit nec fames, quid tudinis formalis et exigentiae alterius complementi; tertia dicam nescio: sed Deus habet quod exhibeat non inve­ vero, ex proprietate quadam beatitudinis formalis et de­ nientibus quomodo dicant, et credentibus quod accipiant»34 . lectationis, qua sibi invicem adversari videntur. 46. Tertio, delectatio de Deo clare viso perficit seu Nimirum, S. Doctor, etiam inter obiiciendum, servat complet operationem formaliter beatificam, quatenus est ultimum complementum connaturale beatitudinis formalis. I ordinem tum theologicum, quo auctoritas rationi praeponi­ tur, tum scientificum artis disputandi, quo procedi debet Ut enim profimde explicat S. Thomas, «delectatio non est a maiori ad minus, quasi retrocedendo coram vindice ve­ perfectio [prima] operationis, a qua operatio speciem habeat; ritatis. sed magis quae superadditur ei per modum perfectionis secundae, sicut sanitas ad hominem se habet, et non sicut 48. Obiectio Prima (ex auctoritate). Extra totum nihil anima. Hoc autem interest inter perfectiones primas et est nihilque requiritur. Atqui ipsa visio facialis divinae secundas, quod ad primam perfectionem ordinatur perfectiessentiae est tota merces seu tota beatitudo formalis essentia­ bile sicut ad finem, ut materia ad formam; sed e converso, lis, secundum illud S. Augustini: «tota merces nostra, visio secunda perfectio ordinatur ad perfectibile, ut scilicet perest»2. Ergo extra visionem facialem divinae essentiae nihil fectibile per eam esse perfectum habeat: et sic delectatio est nihilque requiritur in beatitudine formali essentiali. Cum ad operationem ordinatur» .* igitur delectatio contradistinguatur a visione, consequens f 1 2 3 4 S. Gregorius Magnus, Honrilia 36 in Evangel., n. i. ML, 76, 1.266. S. AUGUSTINUS, Tractatus 65 in loannem, n. 1 ML 35 1 808 S. Augustinus, Tractatus III in Ioannem, n. 21 ML « 1 S. Thomas, IV Sent., d. 49, q. 3, a. 4j qla ad 2 ’ 3S’ '4 5‘ 1 S. Thomas, IV Sent., d. 49, q. 3, a. 4, qla. 3 c. 1 S. Augustinus, Enarratio in Psalm. 90, sermo 2, n. 13, ML, 37, 1.170. i-·. 78 P. II. De essentia physica beatitudinis formalis est ut illa non requiratur ad beatitudinem formalem essentialem. 49. Respondetur. Dist. Maiorem: extra totum nihil est, ' secundum eandem rationem formalem qua sumitur totum illud, conc.; secundum rationem formalem diversam, nego. Dist. Min.: ipsa visio facialis divinae essentiae est tota merces seu tota beatitudo formalis essentialis, totalitate metaphysica, conc.; totalitate physica et integralli nego. Et sub distinctione data, contradist. conclusionem: extra visionem facialem divinae essentiae non est delectatio in beatitudine formali essentiali, ut pars eius essentialis metaphysica, conc.; ut pars eius essentialis physica er integralis, nego. Axioma est metaphysicum quod extra totum nihil est, atque ideo nihil requiritur. Sed totum dicitur multipliciter; aliud enim est totum essentiale metaphysicum, quod respon­ det essentiae metaphysicae; aliud est totum essentiale physi­ cum, quod essentiae physicae respondet: ad quod accedit quodammodo totum intégrale, quod physicum est et non mere accidentale \ Quando ergo dicitur quod extra totum nihil est, intelligendum est praedicatum secundum sensum et exigentiam subiecti, non secundum alium sensum et exigentiam alterius subiecti. Et sic verum est dicere quod extra totum essentiale metaphysicum nihil est de essentia 1 metaphysica; ac similiter extra totum essentiale physici ut nihil est de essentia physica; et extra totum intégrale ali­ cuius rei nihil est de integritate eiusdem rei. Sed extra totum essentiale metaphysicum potest esse aliquid physicum es­ sentiale vel saltem intégrale. Non enim pes est de totalitate essentiali metaphysica hominis, secus homo claudus non esset homo; est tamen de totalitate physica integra!i eius, Cf. S. THOMAM, m I Sent., d. 3, q. 4, a. 2; I, q. 77, a. 1, ad 1; IMI, q. 48, a. ume.; De Spmtualibus Creaturis, a. iï, ad 2; in V Metaph., lect. 21, nn. i 098-1.108; Ioannem a S Thoma, Cursus Phil., Logica I. P., Summulae, lib. II, cap. 4, ed. Reiser, t. I, p. 21 b; quaest. disp. 4, a. 2, p. 141 b; Philosophia Naturalis I.P., q. 6, a. 1, t n, p 102-105. Q. I. C. I., A. 1 .—Delectatio requisita 79 sicut et totum corpus, cuius pes est pars quaedam inteItaque quando dicitur quod ipsa visio facialis divinae essentiae est tota merces seu tota beatitudo formalis essentia­ lis, verum est, intelligendo totalitatem essentiae metaphysicae eius, ut patet ex dictis quaestione praecedenti, aa. 4-8; falsum vero, intelligendo totalitatem essentiae physicae ac 1 praesertim totalitatem integralem ipsius. Nam essentia phy1 sica beatitudinis formalis essentialis non solum complectitur visionem facialem Dei, verum etiam amorem et gaudium seu delectationem de ipso, ut constat ex dictis x. Propter quod S. Thomas dixit quod «de substantia bearitudinis est cognitio et gaudium» de Deo 2. Essentia enim physica non dicit meram rationem for, malem constitutivam alicuius, sed naturam prout est in statu perfecto connatural! cum suis proprietatibus. Quo in sensu visio facialis Dei non dicit meram cognitionem im­ Kl| mediatam eius, sed cognitionem delectabilissimam ipsius seu cum suo complemento connatural!, quod est delectatio. Et ideo S. Thomas optime respondet dicens quod «ex hoc ipso quod merces alicui redditur, voluntas merentis quiescit, quod est delectari; unde in ipsa ratione mercedis redditae delectatio includitur * 3: «quia visio non habet perfectam ralionem felicitatis nisi secundum quod est operatio perfecta per ea quae sequuntur; perficit enim delectatio operationem, sicut pulchritudo iuventutem»4. Eo vel magis quod ipsamet visio facialis Dei, cum sit perfectissima operatio non impedita sed expedita beati, est per seipsam maxime delectabilis. Unde S. Thomas iure dixit: «nec illa duo [scilicet visio et delectatio] sunt consi­ deranda quasi duo bona [disparata vel separata], sed quasi unum bonum; sicut enim ex perfectione et perfectibiii fit una res perfecta, ita ex delectatione et operatione fit una 1 Supra, nn. De Verit., q. 8, a. 4, arg. 5 sed contra. I-II, q. 4, a. i, ad 1. I Sent., d. 1, q. 1, a. I, ad 2. w? P. Π.—De essentia physica beatitudinis formalis 80 Q. I. C. I., A. 1.—Delectatio requisita operatio perfecta, quae est felicitas, cum delectatio sit ope­ rationis perfectio» \ Quod quidem usque adeo verum est, ut «nec ipse Deus beatus esset, si se non cognosceret et amaret; non enim in seipso delectaretur, quod ad beatitudinem requiritur» 2. Atque hoc sensu physico et real i et integrali sumpsit Augustinus nomen visionis et mercedis seu beatitudinis, ut patet ex toto contextu ex quo desumpta sunt verba citata ab obiiciente. Ita enim scribit: «quando erit species? Quando videbimus facie ad faciem, quod dicit Apostolus (I Cor. 13, 12); quod nobis promittit Deus in magno praemio om­ nium laborum nostrorum. Quidquid laboras, ad hoc laboras, ut videas. Nescio quid magnum est quod visuri sumus, quando tota merces nostra visio est; et ipsum magnum visum hoc est, Dominus noster Jesus Christus. Ipse, qui humilis visus est, ipse videbitur magnus et laetificabit nos, quomodo videtur modo ab Angelis: in principio erat Verbum, et Verbum erat apud Deum, et Deus erat Verbum [Joan. 1, 3· Et similiter in loco citato a S. Thoma inter obiiciendum, ubi aequivalenter tantum inveniuntur verba ab eo relata. «Haec enim, inquit, nobis contemplatio promittitur actionum omnium finis atque aeterna perfectio gaudiorum. Filii enim Dei sumus, et nondum apparuit quid erimus; scimus quia, cum apparuerit, similes ei erimus, quoniam videbimus eum sicuti est (I Joan. 3,2)... Neque enim quaeremus aliud, cum ad illius contemplationem pervenerimus, quae nunc non est, quamdiu gaudium nostrum in spe est... Tunc erit quod scriptum est: adimplebis me laetitia cum vultu tuo (Psalm. 15, 10). Illa laetitia nihil amplius requiretur, quia nec erit quod amplius requiratur. Ostendetur enim nobis Pater et sufficiet nobis (Joan. 14, 8)... Sive ergo audiamus: ostende nobis Filium; sive audiamus: ostende nobis Patrem 1 IV Sent., d. 49, q. 3, a. 4, qla. 3 c. • De Vent., q. 29, a. 1 c. ’ 1.170· S. Augustinus, fnorrono Psabm„ mmo n J 81 tantumdem valet; quia neuter sine altero potest ostendi: unum quippe sunt, sicut et ipse ait: ego et Pater unum sumus (Joan, io, 30). Denique propter ipsam inseparabili­ tatem, sufficienter aliquando nominatur vel Pater solus vel Filius solus adimpleturus nos laetitia cum vultu suo. Nec inde separatur utriusque Spiritus, idest Patris et Filii Spiri­ tus: qui Spiritus Sanctus proprie dicitur Spiritus veritatis, quem hic mundus non potest accipere (Joan. 10, 17). Hoc est enim plenum gaudium nostrum, quo amplius non est; jrui Deo, ad cuius imaginem facti sumus» \ Ruit ergo penitus fundamentum obiectionis, et secundum rei veritatem, et secundum mentem Augustini. 50. Obiectio altera (ex ratione a priori, scilicet ex ipsa definitione beatitudinis formalis et indigentiae delectationis). iw essentia beatitudinis formalis consistit in visione fa­ Ipsa ciali divinae essentiae, quae est actus intellectus, contradistincta a delectatione, quae est actus voluntatis, ut patet ex dictis q. 3, aa. 4 et 8. Atqui de essentia beatitudinis for­ malis est non indigere aliquo alio extra se, ipsam perficiente et consummante; quia de ratione beatitudinis formalis es­ sentialis est esse bonum per se sufficientissimum, absolutum, perfectum, secundum illud Aristotelis: το γαρ τέλειον αγαθόν αύτακρες είναι δοκει...; τό δ'αύτακρες τιθεμεν ô μονού μενον ώρετον μοιεϊ τόν βίον και μηδενός έδεά τοιοΰτον δε την ευδαιμονίαν οίμεθα είναι2; quod autem eget aliquo alio, non est absolutum neque omnino perfectum et per se sufficiens. Ergo de essentia beatitudinis formalis est non indigere delectatione, quae ideo ad beatitudinem non re­ quiritur. 51. Respondetur. Dist. Mai.: ipsa essentia beatitudinis formalis consistit in visione faciali divinae essentiae, contradistincta a delectatione, essentia metaphysica, conc.; essentia physica, nego. 1 S. Augustinus, De Trinitate, lib. I, cap. 8, nn. 17-18. ML, 42, -832. ’ Aristoteles, I Ethic. Nicom., cap. 7, nn. 6-7 (II, 6, 16-17» 23-25). -b Hominis····· I P. II.—De essentia beatitudinis physica formalis 2 ** Λ U η Cone. Min. et, sub distinctione data, nego conclusionem. Alia est essentia metaphysica, alia essentia physica bea­ titudinis formalis essentialis. Essentia metaphysica dicit id ■ solum quod primo in beatitudine formali essentiali conci­ pitur ut eius constitutivum formale, ut eius distinctivum ab aliis et ut radix omnium ad ipsam spectantium. Hoc autem est solus actus intellectus, nempe ipsa visio facialis divinae essentiae, ut contradistinguitur a quolibet actu vo­ luntatis, sicut patet ex dictis \ Essentia ergo metaphysica beatitudinis formalis essentialis abstrahit a delectatione et a quolibet actu voluntatis et solum nominat actum intel­ lectus, qui est ipsa visio facialis divinae essentiae. At de hac essentia non loquimur in praesenti, sed solum de essentia physica beatitudinis formalis essentialis, quae non dicit meram visionem beatificam, sed visionem una > cum ceteris necessario connexis et consequentibus ipsam, ut sunt amor beatificus et gaudium de Deo clare viso et super omnia dilecto. Quo in sensu, delectatio de Deo requiritur ad beatitudinem formalem essentialem ut de integritate et perfectione eius existens. Neque hoc includit ullam imper­ fectionem seu indigentiam. Indigere enim est non habere quod haberi debet, atque ideo essentialiter importat carentiam alicuius necessarii 2. Qui autem de facto habet visionem facialem Dei, habet etiam delectationem de Deo quae ipsi debetur et necessario consequitur ex Deo clare viso. Non enim loquimur de delectatione extranea et pure accidentali, quae est delectatio de aliquo extra et praeter Deum; sed de delectatione intranea et propria, quae est de ipso Deo pos­ l sesso et de possessione Dei. Et, ut optime animadvertit S. Thomas, Deus possessus et possessio Dei «non sunt duo fines [disparati], sed unus finis in se consideratus et alteri applicatus. Deus igitur est ultimus finis sicut res quae ul­ timo quaeritur; fruitio autem, sicut adeptio huius ultimi Q. I. C. I., A. 1.—Delectatio requisita finis. Sicut igitur non est alius finis Deus et fruitio Dei, ira eadem ratio fruitionis est qua fruimur Deo et qua fruimur divina fruitione; et eadem ratio est de beatitudine creata [= formali], quae in fruitione consistit»1. Et alibi clarius: «quia obiectum non consequimur nisi per operationem, ideo est idem appetitus operationis et obiecti. Unde si aliquo modo ipsa fruitione fruimur hoc erit in quantum fruitio nos Deo coniungit: et eadem fruitione fruemur fine et operatione, cuius obiectum est finis ultimus; sicut eadem operatione intelligo intelligibile et intelligo me intelligere»2. lure igitur S. Doctor respondet quod «ex ipsa risione Dei causatur delectatio; unde ille, qui Deum videt, delectatione indigere non potest»s, siquidem «non potest intellectus Deum videns in eius visione non delectari» 4. Neque beatus eget alia delectatione, sed delectatione de Deo plene perfecteque satiatur, secundum illud: «ostende nobis Patrem, et sufficit nobis»5. «Quidquid agimus —ait S. Augustinus—, quidquid bene agimus, quidquid nitimur, quidquid laudabiliter aestuamus, quidquid inculpabiliter desideramus, ad Dei visionem cum venerit, plus non requi­ •Π remus. Quid enim quaerat, cui adest Deus?; aut quid sufficiat ei, cui non sufficit Deus?»6. «Nolite aliquid a Deo quaerere nisi Deum: gratis amate, Se solum ab illo desiderate. Nolite 1111 timere inopiam: dat seipsum nobis, et sufficit nobis»7. (Unam petii a Domino, hanc requiram: vultum tuum, -non avertas faciem tuam a me... Aliud noli petere: uni suffice, quia una tibi sufficiet»8. Unde et concludit: «tunc ergo veniemus, et Uno perfruemur; sed ipsum Unum omnia hi is erit... Totum multum nostrum quod habebimus, ipse i 4 1 . Supra, t. III, nn. 93-104. ,’ ο'“Τι ad V8"' “'°’ qUOd nondum hab"· 5; b) «fruimur cognitis, in quibus voluntas ipsis propter se ipsa delectata conquiescit» 6; c) «frui est uti cum gaudio, non adhuc spei, sed iam rei» 7. Quae omnes verae sunt, utpote noti­ fiantes unam eandemque rem secundum diversum adspectum. Nam «prima definitio de frui... datur per comparationem ad 1 I Sent., d. i, q. i, a i, ad i. Cf. corp, articuli. I Sent., d. i, q. 2, a. 2 c. I Sent. d. i, q. 4, a. i c. et exposit. textus. I Sent., d. 1, q. 4, a. 1, ad 3. S. Augustinus, De doctrina Christiana, lib. I, cap. 4-5, nn. 4-5. ML, J4>20. i S. Augustinus, De Trinitate, lib. X, cap. 10, n. 13. ML, 42, 981. S. Augustinus, De Trinitate, lib. X, cap. 11, n. 17. ML, 42, 982. 92 P. IL—De essentia physica beatitudinis formalis obiectum et habitum elicientam actum; secunda autem... datur per comparationem ad potentiam cuius est actus, secundum or­ dinem ad potentiam praecedentem, scilicet cognitivam; tertia... II consequentem actum in quantum perfectus datur per proprietatem est, scilicet gaudium de re habita» \ Ac omnes simul constituunt totam fruitionem integraliter et physice sumptam. Quo in sensu S. Thomas scribit quod «ad frui­ tionem tria concurrunt: perfecta visio, plena comprehensio et inhaesio amoris consummati» 2, in quo amore fruitio perficitur seu consummatur. Nam fruimur cognitis, quibus cum gaudio utimur, non adhuc spei; sed iam rei, eis amore inhaerendo propter seipsa. Quod sic egregie exponit S. Doctor: «fruitio consistit in optima operatione hominis, cum fruitio sit ultima felicitas homi­ nis. Felicitas autem non est in habitu, sed in operatione, secun­ dum Philosophum, X Ethic., cap. 4. Optima autem operatio ho­ minis est operatio altissimae potentiae, scilicet intellectus, ad no­ bilissimum obiectum, quod est Deus. a) Unde ipsa visio divinitatis ponitur tota substantia nostrae beatitudinis, Ioan. 17, 3: haec est vita aeterna, ut cognoscant te solum Deum verum. b) Ex visione autem ipsum visum, cum non videatur per si­ militudinem sed per essentiam, efficitur quodammodo intra vi­ dentem; et ista est comprehensio, quae succedit spei, consequens visionem quae succedit fidei: sicut spes quodammodo generatur ex fide. c) Ex hoc autem quod ipsum visum receptum est intra viden­ tem, unit sibi ipsum videntem, ut fiat quasi quaedam mutua pene­ tratio per amorem, sicut dicitur I Ioan. 4, 16: qui manet in ca­ ritate, in Deo manet, et Deus in eo. Ad unionem autem maxime convenientis sequitur delectatio summa: et in hoc perficitur nostra felicitas, quam fruitio nomi­ nat ex parte sui complementi magis quam ex parte principii [quod est visio], cum in se [visio] includat quandam delecta­ tionem. 1 S. Thomas, In I Sent., d. 1, expositio textus. 2 I Sent., d. i, q. i, a. i, obi. io, quam concedit. Et alibi: 'visio... est essentialis beatitudim, et caritas et huiusmodi, quae pertinent ad praemium substantiale* ( I Sent., d. 15, q. 5, a. 1, qla. 3 c). Q. I. C. I., A. 2.—Potior est visio quam delectatio i 93 Et ideo dicimus quod [fruitio] est actus [elicitus] voluntatis et secundum habitum caritatis, quamvis [non absolute, sed] se­ cundum ordinem ad potentias et habitus praecedentes» 1II , nempe ad intellectum et ad lumen gloriae, a quibus elicitur actus visio­ nis facialis Dei, ex qua tota fruitio originatur 2. Licet ergo haec tria concurrant ad integritatem fruitionis, nempe visio, comprehensio et delectatio, non tamen ex aequo sed visio concurrit per modum substantiae seu principii et radi­ cis; comprehensio, per modum connotati seu concomitantis, scili­ cet perfectae possessionis in re Dei visi; delectatio, per modum consequentis seu complentis et perficientis, idest consummantis visionem facialem seu comprehensivam vel possessivam. Quia igitur semper prius includitur in posteriori 3, consequens est ut in delectatione fruitiva Dei praeincludantur et plena possessio seu comprehensio Deit et perfecta visio eius. Et sic non modo conciliantur quae Aristoteles et quae Augustinus tradiderunt de beatitudine formali, verum et complentur, in altiorem synthesim elevata, ubi speculatio aristotelica fit contemplativa et fruitio augustiana fit intellectualis. 58. Idem omnino docet in commentario super Secundum librum. Angelorum et hominum beatitudo formalis in eo est, ut ipsam divinam essentiam immediate videant seu contemplentur supematuraliter elevati et adiuti: «Beatitudo sive felicitas, inquit, est in perfectissima operatione habentis rationem et intellectum. Intellectus autem perfectissima operatio est in contemplatione altissimi intelligibilis, quod Deus est. Unde tam Dei quam angeli, quam etiam hominis, ultima felicitas et beatitudo Dei contempla­ tio est, non solum secundum sanctos, sed etiam secundum philo­ sophos». Hanc autem solus Deus naturaliter habet perfectam et immediatam, qua «seipsum per essentiam suam videt et non per aliquam sui similitudinem»; angeli vero et homines nonnisi supernaturaliter, quia haec est summa et ultima perfectio «in quam per naturam suam non possunt pervenire, cuius tamen capaces sunt, ut scilicet ipsum Deum in essentia sua videant, non per aliquam similitudinem receptam, ut eorum beatitudo divinae beatitudini sit conformis» 4. I Sent., d. 1, q. 1, a. 1 c. I Sent., d. i, q. 1, a. 1 c. fine et q. 2, a. 2 c. Cf. I, q. 60, a. i c.; I-II, q. 17, a. 1 c. II Sent., d. 4, q. 1, a. 1 c. Ρ. Π.—De essentia physica beatitudinis formalis 94 Item: «dicimus omnes quidem angelos essentiam divinam immediate videre, ex quo beati sunt» \ in qua visione seu con­ templatione «eorum beatitudo essentialiter consistit»2, «cum angeli beati sint in divinae voluntatis continua contemplatione, cui perfectissime conformantur» 3. Unde et coelum empyreum ubi sunt angeli, dicitur «locus contemplationis» sicut templum est locus orationis, per quandam scilicet congruitatem4. Rursus: «vita aeterna dicitur operatio perfecta, qua homines beati in aeternum Deum videbunt, secundum quod dicitur Ioan. 17, 3: haec est vita aeterna, ut cognoscant te solum Deum verum et quem misisti lesum Christum. Et hoc modo vita aeterna est finis rectarum voluntatum, et est idem quod beatitudo» 5. Quin etiam, in hac visione consistit tota substantia beatitu­ dinis formalis. «Tota substantia beatitudinis consistit in Dei visione; unde dicitur Ioan. 17, 3: haec est vita aeterna, ut co­ gnoscant te solum Deum verum et quem misisti lesum Christum»δ· Similiter: «tota substantia gloriae est in visione» 7. Denique: «eorum [= angelorum] beatitudo tota est in contemplatione divinitatis» 8. Haec tamen Dei contemplatio non est pure intellectiva, sed est etiam effectiva seu fruitiva; nam «ad felicitatem seu ad beati­ tudinem aliquid pertinet quod est de substantia eius, sicut visio Dei, gaudium et huiusmodi» 9, quia Deus «trahit eos [= beatos] in societatem suae fruitionis, ut in hoc eorum sit gloria et bea­ titudo quo Deus beatus est»10, scilicet «ad videndum et amandum Deum»u, siquidem «felicitas Dei non consistit in operatione qua creaturas condidit, sed in operatione qua seipso perfruitur, creaturis non egens» 12, ut sit «beatitudo caritatem et delectationem complectens» 13. 1 // Sent., d. 9, q. 1, a. 2, ad 2. Sent., d. ii, q. 2, a. 1 c. fine; d. 16, q. 1, a. 2 c. fine: «contemplatio intellectiva». 3 II Sent., d. 11, q. 1, a. 5 c. II Sent., d. 2, q. 2, a. 1, ad 2; d. io, a. 4, ad 4. 5 II Sent., d. 28, q. 1, a. 2, ad 3. II Sent., d. 4, q. 1, a. 1, obi. 2. 7 II Sent., d. 9, q. i, a. 8, obi. 3. 8 II Sent., d. 11, q. i5 a 2 sed contra 9 II Sent., d. 29, q. i, a. 5 c. 10 II Sent.) d. 26, q. i, qa. j 11 II Sent., d. i, q. 2, a. 2 c. Cf. ibid., ad 4. 12 ZZ Sent., d. 15, q. 3, a. 3, ad Cf. lbld. afg_ 2 ς 2 < Q. I. C. I., A. 2.—Potior est visio quam delectatio i l I i. 95 Secundum hoc ergo «ardere caritate et videre Deum et tenere ipsum, sunt de substantia beatitudinis» 1, sicut sunt de substantia fruitionis integraliter sumptae, quae est «nobilissimus actus pa­ triae» 3, «secundum quod completur per habitum gloriae» 3. Ultima enim beatitudo animarum consistit «in divina fruitione» 4. Itaque, sumendo fruitionem integraliter et physice, sunt «tres actus fruitionis, quibus anima Deo fruitur, quorum unum est wnprehendere vel tenere, quo perficitur memoria...; alius actus est videre, quo perficitur intelligentia...; alius actus est amare quo perficitur voluntas..., et in hoc actu est completissima unio ad Deum, ex eo quod amor facit interiora amati penetrare» 5: nempe in amore fruitivo completur seu consummatur unio bea­ tifica cum Deo sicut et ipsa beatitudo formalis essentialis, prout dicebat in I Sententiarum. Nam «delectatio... sequitur... opera­ tionem perfectam», quam «exornat» et «perficit» 6. 59. Neque alia tradit in commentario super librum Tertium-. Beatitudo formalis essentialis hominis consistit in visione intuitiva divinae essentiae. Ita enim scribit: «beatitudo hominis... erit... quantum ad partem intellectivam, in contuitu deitatis as­ sumentis» 7; quae visio «est beatitudo animae» 8 et est «ultimus finis operis» credendi9 cui succedet visio. Et appellatur paradisus coelestis, «qui est ipsa visio Dei» 10; et constituit gloriam spiritualem, quae est «de visione Dei» u, ex qua homo summam obtinebit participationem divinae bonitatis: «ultima et comple­ kV tissima participatio suae bonitatis consistit in visione essentiae ipsius, secundum quam ei convivimus socialiter quasi amici, cum in ea societate beatitudo consistat»12. 4 7 10 II 11 II Sent., d. 9, q. 1, a. 4, obi. 6. Cf. resp. II Sent., d. 10, q. 1, a. 1, ad 3. II Sent., d. 6, q. 2, a. 2 c. fine. II Sent., d. 18, q. 2, a. 2 c. circa finem. Cf. d. 9, q. 1, a. 2, ad 2. II Sent., d. 9, q. 1, a. 3 c. II Sent., d. 38, q. I, a. 2, ad 6. III Sent., d. 1, q. 1, a. 3, obi. 3, quam concedit. Ed. Moos, n. 52.III III Sent., Ill Sent., Ill Sent., Ill Sent., Ill Sent., d. 22, q. 3, a. d.23, q. 2, a. d.18, q. 1, a. d.22, q. 2, a. d.19, q. 1, a. 1, ad 4, n. 112. 3, qla. 2 c. n. 178. 6, qla. 2, ad 1, n. 124. 1, qla. 3, ad 3, n. 64. 5, qla. 1 c. n. 99. V 96 P. IL—De essentia physica beatitudinis formalis Immo et «tota gloria consistit in visione Verbi» \ quia «visio est tota merces» 1 2. At haec visio non est mere speculativa, sed amoris et fruitio­ nis originativa. Nam «visio illa non erit sine amore in praemio, sicut nec amor fruit sine cognitione in merito» 3, siquidem «glo­ ria animae consistit in hoc, quod anima ipsi Deo uniatur per visionem et amorem» 4, et «finis ad quem facta est humana natura est ut videat Deum et fruatur eo» 5, ipsam destinando et elevando ad «visionem sui et fruitionem qua ipse beatus est» 6; quia «finis ad quem divina largitas hominem ordinavit vel praedestinavit, scilicet fruitio suipsius, est omnino supra facultatem naturae elevatus» 7. Secundum hoc ergo, «nos ponimus fruitionem divinam finem omnium actuum humanorum» 8, quae est «praemium substan­ tiale animae»9 et «in qua consistit gloria animae» 10* ; nam Unio beatifica animae cum Deo «est per fruitionem»u, sicut ipsa beatitudo «consistit in actu fruitionis» 12, hoc est, in «fruitione plena» divinae sapientiae13, qua beati de Deo gaudent cum Christo 14. Haec tamen delectatio seu fruitio consequitur visionem fa­ cialem Dei sicut fructus quidam eius; nam «omnis operatio pro­ cedens ex habitu perficiente naturam, habet delectationem adne­ xam. Unde cum felicitas vel beatitudo sit operatio secundum virtutem perfectam, quoddam formale completivum beatitudinis est ipsa delectatio»15. Et ideo «fruitio Divinitatis et gaudium conse­ quens erant in superiori parte rationis» Christi patientis 16* . 1 III Sent., d. 14, q. 1. a. 1, qla. 3, arg. I sed contra, n. 19. 3 III Sent., d. 27, q. I, a. 4, obi, 7, n. 67. 3 III Sent., d. 27, q. I, a. 4, ad 7, n. 87. 4 III Sent., d. 18, q. 1, a.4, qla. 4 c, n. 92. 5 III Sent., d. 20, q. i, a. 1, qla. 1, arg. 1 sed contra, n. 10. • III Sent., d. 32, q. 1, a. 2 c. n. 26. 7 III Sent., d. 23, q. 1, a. 4, qla. 3 c. n. 95. 8 Ill Sent., d. 23, q. 1, a. 4, qla. 3, obi, 2 quam concedit, n. 76. 9 Ill Sent., d. 18, q. 1, a. 4, qla. 4, obi. 1 quam concedit, n. 64 et per totum , specialiter qla. 3, ad 4, n. 90. 10 Ill Sent., d. 18, q. 1, a. 4, qla. 4 c. fine, n. 92. 11 iVr SJnt'’ 22’ q’ 3’ a‘ 3’ qla· Ij ad 3’ n· T5512 TTT e” J l8’ q' Ij a’ 4’ qla· 2 C· Ct ad 2’ nn· 80 et 83· 13 TTT a* 3I* q 2’ a’ qla’ 2’ °k*· 2 et resP-> nn. 89 et105. 14 Π1 Sent., d. 22, q. 3, a. i, ad 3, n.iio. 15 Ill Sent., d. 34^ Q· 1, n. < r n T^o o j TTT ri rr « J 5 c, n. 138. Ct. arg. I sed contra, n. 134. 16 Ill Sent., d. 15, q. 2, a. 3, qla. 2j ad n Q. I. C. I., A. 2.—Potior est visio quam delectatio 60. Denique eandem doctrinam repetit et confirmat in com­ mentario super librum Quartum. «Ultima beatitudo hominis, inquit, consistit in visione Dei» \ «in visione Dei consistit essen­ tialiter hominis beatitudo» «beatitudo cuiuslibet rationalis creaturae consistit in visione Dei per essentiam» 3; «gloria beato­ rum... in Dei visione consistit» 4; «visio Dei, quae est ipsa beati­ tudo, est ipsa vita aeterna» 6; «causa quare anima beata sit, est divina visio»6. Haec autem visio non est sine amore Dei visi. Nam beatitudo consistit in assequendo Deum «per cognitionem et amorem» 7 seu in coniunctione animae cum Deo «per cognitionem et amorem8. Atque exinde resultat Dei fruitio, in qua beatitudo consummatur, quia «Deo non fruimur nisi per dilectionem et visionem» 9, et ideo praemium essentiale est «gaudium de Deo» 10; unde et «ratio gaudendi in sanctis, de quibuscumque gaudent, est ipse Deus»u. Ergo praemium essentiale seu beatitudo finaliter «con­ sistit in perfecta coniunctione animae ad Deum, in quantum eo perfectefruitur ut viso et amato perfecte» 12. Non tamen ex aequo concurrunt ad beatitudinem formalem visio et delectatio de Deo, quia visio concurrit ut «substantia ipsa beatitudinis» seu per modum perfectionis primae, ut anima sd hominem13,delectatio vero concurrit «quasi forma completiva beatitudinis, quia delectatio perficit operationem ut quidam finis tymemens, velut si iuvenibus superveniat pulchritudo quae iuventutem decorat»14, seu per modum perfectionis secundae «sicut sanitas ad hominem se habet» 15. Nam «delectatio est i IV Sent., d IV Sent., d IV Sent., d IV Sent., d IV Sent., d IV Sent., d : IV Sent., d IV Sent., d IV Sent., d H IV Sent., d 11 IV Sent., c u IV Seni., c U IV Sent., c 14 IV Sent., ( U IV Sent., c 49, q. i, a. 2, qla. 3, arg. 2 sed contra. 49, q. 2, a. 4, arg. 2 sed contra. 49j q. 2, a. 7 c. 50, expositio textus, circa finem. 49, q. I, a. 2, qla. 3 c. in fine. Cf. ibid., a. 3, qla. 1, ad 2. 42, q. 2, a. 7, arg. 5 sed contra. 49, q. i, a. 3, qla. 1 c, in fine. 49, q. 1, a. 2, qla. 2 c. 49, q. 4, a. 5, qla. 1, obi. 3, quae in hoc conceditur. 49, q. 1, a. 4, qla. 4, ad 3. 45, q. 2, a. 2, qla. 4, ad 3. 49j q· 5, a. 1 c. initio. 49, q- I> a. i, qla. 2, ad 3; q. 3, a. 4, qla. 3, ad 2. 49, q. i, a. 1, qla. 3, ad 2. 49, q. 3> a. 4, qla. 3, ad 2. • *Dt Hoainis·*·*· 1^··· w. 98 P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis V"* orv r>f r - a quaedam perfectio operationi superveniens, ut decor iuventuti»1, utpote quae «immediate consequitur operationes animae, quae sunt apprehendere et velle» 2 perficiens et decorans eas3, siquidem «omne completivum quodammodo formale est respectu eius quod 1 completur» 4. Consequenter «ultimus finis hominis est in actu intellectus, et ita beatitudo, quae est ultimus finis hominis, in intellectu [substantialiter] consistit. Tamen id quod est ex parte voluntatis, scilicet quietatio eius in fine, quod potest dici delectatio, est quasi formaliter complens rationem beatitudinis, sicut superveniens visioni in qua substantia beatitudinis consistit» °. Unde delectatio de Deo non est optimum bonum creatum, quod soli visioni convenit, sed est «aliquid optimi», utpote necessario consequens visionem cuius est naturalis proprietas6, siquidem «visio Dei in beatis erit causa delectationis» 7. Itaque doctrina S. Thomae in Scripto super Sententiis reducit beatitudinem formalem essentialem integraliter sumptam ad fruitionem de Deo, sicut Augustinus fecit et tota theologorum traditio retinebat. Haec autem fruitio coolescit ex visione et amore delectabili seu fruitivo, ut omnes etiam admittebant. At visio principalius concurrit quam delectatio, quia se habet per modum radicis seu substantiae vel causae formalis, dum delectatio se habet per modum fructus seu accidentis proprii vel formae secundae complentis et consummantis beatitudinem, ut sanitas se habet ad animam, idest forma accidentalis ad substantial *11 seu qualitas ad substantiam. 6i. In Quaestionibus Disputatis de Veritate similia docet. «Ultima perfectio, ad quam homo ordinatur, consistit in perfecta Dei cognitione» 8 seu visione Dei intuitiva, in qua «secundum rei veritatem sua beatitudo consistit» 9. Nam scripturae «con­ corditer in divina visione beatitudinem ultimam hominis ponunt»10*I m a litv . rJ *h e IV Sent., d. 49, q. 3, a. 4, qla.3, c. circa finem. IV Sent., d. 49, q. 3, a. 1, qla.3 ad 1. IV Sent., d. 49, q. 1, a. i, qla.2, ad 2. IV Sent., d.3, q. 1. a. 1, qla. 1 c. riz a· T’ ^a- 2 c- circa finem. IV ’ d' In’ q’ 3’ a‘ 4’ qla' 3 c· 111 fine’ et ad 1, 4 et 5 sed contra. L v ri;' „■, :q· ’■ s’qla- ·*■ 2 con«· Dc V«r, q. ,4, a. Ioc. Cf. q 6; ad De Vent., q. 22, a. 7 c. * De Vent., q. 18, a. 1 c. Q. I. C. I., A. 2.—Potior est visio quam delectatio 99 Ergo «vita aeterna... consistit in visione Dei per essentiam» Et quidem in visione solius Dei, quia «nulla cognitio creaturae de substantia est beatitudinis, quasi beatificans» 2; sed «beatitudo hominis consistit in cognitione Dei, non autem in cognitione creaturarum»3. Insuper haec visio Dei est tota beatitudo formalis essentialis, quia «substantia beatitudinis sanctorum in visione divinae essen­ tiae consistit; unde dicit Augustinus, I de Trinitate, cap. 13, quod visio est tota merces» 4. Haec tamen visio est necessario fruitiva et delectabilis; «eius enim [Dei] visione perfruentes beatificantur» animae sanctae 5, quia «de substantia beatitudinis est cognitio et gaudium» 6 et amor: unde «nec ipse Deus beatus esset, si se non cognosceret et amaret', non enim in seipso delectaretur, quod ad beatitudinem requiritur» 7. Deus igitur est salus et beatitudo nostra, «in quantum est finis a nobis cognitus et amatus» 8. Sumendo ergo fruitionem integraliter, beatitudo animae consistit in unione ad Deum «per frui­ tionem» 9, quae est proprius «actus comprehensoris» 10, quatenus videt Deum per essentiam et videndo fruitur111. Quo in sensu verissime dicitur quod «animae beatitudo tota consistit in frui­ tione Summi Boni, quod est Deus» 12. Radix tamen et causa amoris et delectationis beatificae est comparatione ad Deum cognitio completur per amorem, «ut imago perficitur et venustatur per colores et alia huiusmodi»13. Hoc autem idem est ac dicere quod beatitudo formalis essentialis consistit substantialiter seu radicaliter in visione, completive vero De Verit., q. 27, a. 2 c. De Verit., q. 8, a. 4, ad 12. De Verit., q. 20, a. 3, ad 5. De Verit., q. 13, a. 3, ad 8. Cf. q. 18, a. 1, arg. 1 sed contra. De Verit., q. 5, a. 10 c. De Verit., q. 8, a. 5, arg. 6 sed contra. De Verit., q. 29, a. 1 c. «Nec ipse Deus beatus est nisi per hoc, quod fruitur» (q. 26, a. 10, ad 8). * De Verit., q. 29, a. 4, ad 9. * De Verit., q. 29, a. 6, arg. 2 sed contra. ’ De Verit., q. 29, a. 6, arg. 3 sed contra. Cf. ibid., ad 5; q. 29, a. 8, arg. : «d contra. u De Verit., q. 29, a 1 c. Cf. q. 26, a. 10 c. a De Verit., q. 26, a .10, ad i. a De Verit., q. 22. a. n, ad 2. 1 ’ ’ * ‘ ‘ P. IL—De essentia physica beatitudinis formalis Il» et consequenter in delectatione de Deo; quia sicut in anima Christi, «sequebatur gaudium fruitionis ex visione Dei» \ ita et in animabus ceterorum beatorum. Et «sicut cognitio beata est prin­ cipaliter divinae essentiae et secundario eorum quae in divina essentia cognoscuntur; ita affectio et gaudium beatorum princi­ paliter est de Deo, secundario autem eorum de quibus gaudendi Deus est ratio» 2. Eadem prorsus doctrina ac in Scripto super Sententiis. 62. Haud aliter in sua Expositione super librum Boetii, de Trinitate, ubi ait quod «cognoscere Deum per essentiam est hominis beatitudo» s, quae ideo «consistit in plena cognitione divinorum», qua cognoscitur «Trinitas et Unitas unius Dei» sicuti est4, hoc est «qua ipse Deus per essentiam videbitur et aliae Substantiae Separatae» 5, nimirum «per formam, quae est cognitio est summe delectabilis, essentia sua» e. Quae quid nam «contemplatio Sapientiae maximam delectationem habet in seipsa», utpote quae «in seipsa habet delectationis causant, unde nullam anxietatem patitur, quasi expectans aliquid quod desit»7. Qua ratione «gaudium de Veritate cognita est beatitudo, ut Augustinus [X Confess., cap. 23] dicit» 8. 63. Per prius tamen beatitudo formalis essentialis consistit in intellectu, hoc est, in visione divinae essentiae, quam in affectu, scilicet in gaudio seu delectatione de Deo viso, ut eodem tempore explicabat S. Doctor in suo Quodlibeto VIII, q- 9> α· 2- Loquens enim de beatitudine formali essentiali; ponit hanc propositionem: «beatitudo originaliter et substantialiter consistit in actu intel­ lectus; formaliter autem et completive in actu voluntatis». Eamque sic demonstrat: «quotiescumque aliquod bonum exterius est desideratum quasi finis, ille actus noster est nobis quasi finis interior [= formalis], quo primo perfecte attingimus ad ipsum: sicut dicimus quod comestio finis est et beatitudo eius qui ponit cibum, finem suum; et possessio, eius qui finem suum ponit pecuniam. Finis autem nostri desiderii Deus est; unde actus, 1 ’ 8 4 5 * ’ 8 De Verit., q. 26, a .10, ad 10. De Vent., q. 26, a. 10, ad 17. In librum Boetii de Trinitate, q. 1, a. 3 c. In librum Boetii de Trinitate, q. 3, a. 1 c. In librum Boetii de Trinitate, q. 6, a. 4, ad 3. In librum Boetii de Trinitate, q. 1, a. 2 c. In librum Boetti de Hebdomadibus, prolog. S. Thomae In librum Boetii de Trinitate, q. 3, a. Xj arg/2 sed contrJU * Q. I. C. I., A. 2.—Potior est visio quam delectatio 101 quo ei primo coniungimur, est originaliter et substantialiter nostra beatitudo. Primo autem Deo coniungimur per actum intellectus; et ideo ipsa •S’ Dei visio, quae est actus intellectus, est substantialiter et originaliter nostra beatitudo. Sed quia haec operatio perfectissima est, et convenientissimum obtectum, ideo consequitur maxima delectatio: quae quidem decorat operationem ipsam et perficit eam, sicut pulchritudo iuventutem, ut dicitur X Ethicorum, cap. 4. Unde ipsa delectatio, quae voluntatis est, est formaliter complens beatitudinem; et ita beatitudinis ultimae origo est in visione, complementum autem in fruitione»\ Huiusmodi complementum beatitudinis indicatur in formula augustiniana, qua beatitudo dicitur «.gaudium de Veritate»; substantia vero et origo eius innuitur hac alia formula eiusdem Augustini: «visio est tota merces» *. 64. Identicam doctrinam retinet in Summa contra Gentiles. Ultima hominis beatitudo est «Deum per speciem videre» 3, quia ultima merces «in Dei visione consistit» 4, quae est per­ fecta eius contemplatio 5, qua per essentiam suam videtur 6. In qua quidem visione habetur summus amor et maxima delectatio 7; nam et Deus est perfectissime beatus, quia seipsum perfectissime inielligit et amat, atque ideo plenissime delectatur in seipso8. Et similiter ceteri beati. «Super mensam ergo Dei manducant et bibunt, qui eadem felicitate fruuntur qua Deus felix est, vi­ dentes eum illo modo quo ipse videt seipsum» 9. Est igitur bea­ titudo «fruitio divinitatis, sicut angeli fruuntur in caelis»10, hoc 1 Quodlib. VIII, q. 9, a 1 c. ’ Qwdlib. VIII, q. 9, a. 1, obi. 1 et 3, quas concedit , «quia ostendunt 1 çsod beatitudo substantialiter consistit in actu intellectus». ’ IV Contra Gent., cap. 91, versus finem. IV Contra Gent., cap. 9, arg. 4, & considerandum tamen. i Ill Contra Gent., cap. 37 passim. 1 III Contra Gent., cap. 48 fine. Ceterum, totam hanc doctrinam late nponit in III Contra Gent., cap. 37-63. ? III Contra Gent., cap. 25, arg. 4, et in fine. I Contra Gent., cap. 90, arg. 3; cap. 100, arg. 2; cap. 102, arg. 2. III Contra Gent., cap. 51 fine. Μ IV Contra Gent., cap. 91, & dicunt autem quidam. 102 P. IL—De essentia physica beatitudinis formalis est, «fruitio divinae visionis» 1 seu divinitatis visae facie ad faciem * Attamen visio et delectatio non concurrunt ex aequo ad beatitudinem formalem essentialem. Nam «beatitudo vel felicitas in actu intellectus consistit substantialiter et principaliter, ma­ gis quam in actu voluntatis» 1 23, qui est delectatio, in qua solum consistit concomitanter et consequenter4; hoc est, in visione consistit essentialiter 5 quasi in forma dante speciem beatitudini, dum in delectatione solum consistit accidentaliter veluti in forma consequente speciem beatitudinis 6. Itaque delectatio de Deo viso non est ipse ultimus finis formalis seu ipsa beatitudo essentialis, «est tamen ultimum finem concomitans, cum ex adeptione finis delectatio consurgat» 7: e contra, visio est «per quam homo primo attingit Deum», qui est ultimus finis obiectivus, et ideo «haec operatio hominis est substantialiter eius beatitudo vel felicitas» 8. 65. Nec dissentit in Quaestionibus disputatis de Malo. Poena peccati mortalis est privatio vitae aeternae, quae consistit in visione divinae essentiae9: «cognoscere divinam bonitatem est ultimus finis rationalis creaturae; in hoc enim beatitudo consis­ tio) 1011 , hoc est, «in plena visione Dei» u, in qua gloria aeterna, quae est vera gloria, reponitur 12. Qua quidem visione seu con­ templatione intellectus angeli et hominis formatur ultima et su­ prema perfectione13. Hanc tamen visionem summa delectatio consequitur, quae ad integritatem et plenitudinem beatitudinis requiritur; nam «delec­ tatio est una de conditionibus felicitatis» 14, «sine qua felicitas 1 III Contra Gent., cap. 62, arg. 6. 2 III Contra Gent., cap. 51; cap. 63 passim. 3 III Contra Gent., cap. 26, arg. 1, Cf. arg. 5 et ad 1. * III Contra Gent., cap. 26, arg. 8 et ad 2 et 4. 6 III Contra Gent., cap. 26, arg. 4. m Contra Gent., cap. 26, ad 2. Cf. I Contra Gent., cap. 90, arg. 3. 7 III Contra Gent., cap. 26, ad 3. 8 III Contra Gent., cap. 26, arg. 9, ubi fere ad litteram iteratur areu mcntatio Quodlibeti VIII, q. 9, a. 1. 8 9 De Malo, q. 7, a. 11, ad 10. 10 De Malo, q. 9, a. 1 ad 4. 11 De Malo, q. 18, a. 3 c. 11 De Malo, q. 9, a. 1 ad 5. 13 De Malo, q. 15, a. 4 c. in fine »< De Malo, q. X5, a. 4 c. Q. I. C. I., A. 2.—Potior est visio quam delectatio 103 esse non potest»Quo in sensu dici potest quod beatitudo es fruitio «qua homo fruitur bono divino» 2. Si enim denominetur beatitudo ex parte principii formalis et causae, dicitur visio; sin autem ex parte complementi et consummationis, appellatur frui­ tio. Ac sub hoc respectu potest indifferenter dici quod «beati­ tudo consistit in visione aut fruitione divina» 3. Simpliciter tamen loquendo «beatitudo aeterna consistit in intellectu, ad quem pertinet visio, magis quam in voluntate, ad quam pertinet delectatio» 4. 66. Eodemque sensu dicebat paulo ante in Quaestionibus disputatis de Potentia, quod «ipsa Dei fruitio est creaturae ratio­ nalis beatitudo»5; sicut et paulo post scribebat in Quaestione disputata de Aninia, quod «anima praemiabitur per hoc quod /ruitur eo quod est supra se», nempe Deo 8: cum tamen simul diceret quod «eius visione efficiuntur beati» homines 7, siquidem ' felicitas ultima hominis non consistit in cognitione alicuius crea­ turae, sed solum in cognitione Dei. Unde dicit Augustinus in lib. V Confessionum, cap. 4: beatus est qui te novit, etiamsi illa l nesciat, scilicet creaturas; infelix autem si illa sciat, te autem ignoret. Qui autem te et illa novit, non propter illa beatior, sed propter te solum beatus» 8. Et in opusculo De perfectione vitae spiritualis: «in illa autem caelesti beatitudine semper actualiter intellectus et voluntas creaturae rationalis in Deum fertur, cum in divina fruitione illa beatitudo consistat» 9. 67.Eandem inculcat doctrinam in sua Expositione super Epistolas paulinas. Beatitudo consistit in perfecta et aperta reve­ latione seu visione Dei, qua per essentiam videtur facie ad faciem sicuti est10. Quae quidem visio est simul maxime delectabilis et finitiva; nam «idem est quod omnes videbunt et quo omnes 1 De Malo, q. 14, a. 4 c. 1 De Malo, q. 1, a. 5, ad 3 ' * 1 De Malo, q. 5, a 1, ad, 4. ‘ De Malo, q. 16, a. 6, ad 6. ‘ De Potentia, q. 5, a. 1, ad 15. * Quaestio disputata de anima, a. 21, ad 22. ' Quaestio disputata de anima, a. 17, ad 7. ’ Quaestio disputata de anima, a. 17, ad 8. * De perfectione vitae spiritualis, cap. 4, ed. vives, t. 29, p. 119 a· ” Expositio in I Cor., cap. 1, lect. 1, ed Marietti, 1922, p. 223 a; cap. 13, leo. 4, p. 370 a. 104 Ρ· Π.—De essentia physica beatitudinis formalis fruentur, scilicet Deus» 1, siquidem beari est «perfrui coelesti gloria et videre Deum per essentiam» *2, et consistit in perfecta visione et transformatione in Deum per fruitionis unionem3. Unde «in sanctis beatis et angelis Deum videntibus sunt excel­ lenter haec duo, [scilicet claritas et iucunda suavitas], quia est in eis excellentissima claritas qua Deum vident, et summa suavitas qua Deo fruuntur; et ideo dicuntur esse in coelo quantum ad claritatem et in paradiso quantum ad suavitatem, [secundum illud] Isaiae, 66, 14: videbitis, et gaudebit cor vestrum... Et ista dulcedo est gaudium de divina fruitione, de qua Mtt. 25, 21 di­ citur: intra in gaudium Domini tui» 4. Atque haec est «merces essentialis praemii, scilicet fruitionis et visionis divinae»5. Et tamen «unus alio clarius videbit et plenius fruetur»6. Porro, huiusmodi «visio aeternalis dat desiderium perveniendi propter tria [quae sunt in ipsa], videlicet: propter veram iucunditatem, Isaias 66,14: videbitis et gaudebit cor vestrum, quia dulce lumen | et delectabile, et hoc significatum est Ioan. 20, 20: gavisi sunt discipuli viso Domino; — propter iucunditatis multiplicitatem sive pluralitatem, Isaias, 60, 5: tunc videbis et afflues, mirabitur et dilatabitur cor tuum, quippe qui videbimus eum sicuti est et ipse erit omnia in omnibus: erit enim rationi plenitudo lucis, voluntati multitudo pacis, memoriae continuatio aeternitatis; — propter puritatis aeternitatem [Apoc. 22, 3-5]: servi eius servient illi, et videbunt faciem eius..., et regnabunt in saecula saeculorum; [et Psalm. 15,10]: adimplebis me laetitia cum vultu tuo, delectatationes in dextera tua usque in finem» 7. Atque iterum iterumque repetit quod «hereditas nostra con­ sistit in fruitione Dei» 8 seu in perfecta fruitione divinae boni­ tatis 9 et quod beati erimus «per apertam Dei visionem et per perfectam Dei fruitionem» 10, quia «semper cum Domino erimus, Expositio in I Cor., cap. 3, lect. 2, p. 246 b. Expositio in II Cor., cap. 5, lect. 2, p. 449 b. Expositio in II Cor., cap. 3, lect. 3, p. 438 b. Expositio in II Cor., cap. 12, lect. 2, p. 507 b. Expositio in I Cor., cap. 3, lect. 2, p. 246 b. Expositio in I Cor., cap. 3, lect. 2, p. 246 b. 7 Expositio in I Cor., cap. 9, lect. 1, p. 304 ab Exporido in epitt. adEpte,.. cap. 5, lect. 3, ed. cit. t. II, p 6, b Expositio tn epist. ad Ephes., cap. i, lect 7 n 8 h rc · , cap. 5, lect. 6, t. I, p. 593 b. P’ ’’ 31 Ρ' 8 b' Cf’ ” ‘d Gda 10 Expositio in epist. ad Galat., cap. 4, lect. 8, t. I, p. 579 b Q. L C. I., A. 2.—Potior est visio quam delectatio 105 eo fruentes»et tamen «non omnes [beati] aequalem habent beatitudinem, quia quidam clarius vident, sicut etiam quidam ardentius amabunt et plus gaudebunt» 2. Radix autem fruitio­ nis est visio, et ideo visio appellatur tota merces 3, quia «tota gloria est in dicta Dei comprehensione, ut scilicet Deus sit prae­ sens animae nostrae» 4. Unde scribit: «Dei beatitudo est qua cognoscit se; si enim se non cognosceret, Deus non esset. B. Gre­ gorius: Deus, dum seipso perfruitur, perfecte gloriosus est» 5. 68. At praesertim hoc facit inter exponendam epistulam ad Hebraeos. «Essentia enim beatitudinis, inquit, nihil aliud est quam visio Dei, [Ioan. 17, 3]: haec est vita aeterna, ut cognoscant te solum verum Deum... Ipsa ergo plena visio Dei est essentia beatitudinis»6. «Cognitio ergo divinae bonitatis excellenter et antonomastice dicitur gloria, idest clara cum laude notitia boni­ tatis divinae»7, cuius contemplatio est merces fidei8, quae «in aperta Dei visione consistit» 9, et quidem solius; in hac enim visione «ideo solum sunt beati, quia Deum vident, non ideo quia res in seipso cognoscunt» 10. Igitur «beatos nos facit visio 1 Dei trini et unius» u, et quidem sola12. Quod tamen ita intelligendum est, ut simul includatur delectatio consequens de Deo viso; nam «voluntas est ultimi finis, quia scilicet ad fruendum Deo»l3, et ideo gloria comprehensorum est «gloria divina frui­ tionis» M. Unde «beati videbunt et fruentur Deo» 15. Quo in sensu dici potest quod beatitudo formalis essentialis nihil est aliud quam «fruitio Deitatis», siquidem «fruitio in duobus con­ sistit, scilicet in visione intellectus et in delectatione affectus: ut i Expositio in epist. I ad Thessal., cap. 4, lect. 2, t. II, p. 161 b. Expositio in epist. ad Philipp., cap. 3, lect. 2, t. II, p. 103 b. Expositio in epist. ad Ephes., cap. 1, lect. I, L II, p. 4 a. Expositio in epist. ad Philipp., cap. 3, lect. 2, t. II, p. 103 b. s Expositio in epist. I ad Timoth., cap. 6, lect. 3, t. II, p. 226b. Expositio in epist. ad Hebraeos, cap. 11, lect. 1, t. II, p. 407a. î Expositio in epist. ad Heb., cap. I, lect. 2, t. II, p. 294 a. Expositio in epist. ad Heb., cap. 12, lect. I, t. II, p. 430 a. Expositio in epist. ad Heb., cap. 11, lect. 1, t. II, p. 406 a. it Expositio in epist. ad Heb., cap. I, lect. 6, t. II, p. 309 a. u Expositio in epist. ad Heb. cap. 11, lect. i, t. II, p. 407 b. 11 Expositio in epist. ad Heb., cap. 8, lect.3, t. II, p. 376 b. u Expositio in epist. ad Heb., cap. I, lect.3, t. II, p. 296 a. 1« Expositio in epist. ad Heb., cap. 2, lect.3, t. II, p. 317 aP Expositio in epist. ad Heb., cap. ii, lect. I, t. II, p. 407 a. 106 P. IL—De essentia physica beatitudinis formalis enim dicit Augustinus [X de Trinitate, cap. io, n. 13], fruimur cognitis, in quibus voluntas delectata conquiescit» 1. 69. Quod et repetit eodem fere tempore in sua Expositione super librum lob, cum ait: «ponitur autem homo iuxta Deum, in quantum ei mente appropinquat per cognitionem vel amorem... Perfecte autem homo iuxta Deum mente ponitur, iuxta statum ultimae felicitatis»2. Quibus accedunt haec alia verba super Canticum Canticorum: «cum beatitudo philosophorum consistat in intellectu, beatitudo vero spiritualis complective et consunmative consistat in voluntate'» 3. 70. Neque alium sonum refert eius Expositio super Evange­ lium secundum loannem. «Cognitio Dei est Summum Bonum hominis, cum in ea consistat hominis beatitudo, infra, 17,3: haec est vita aeterna, ut cognoscant te solum Deum verum et quem misisti lesum Christum; et lerem. 9, 24: in hoc glorietur qui gloriatur, scire et nosse me» 4. «Haec visio est beatitudo san­ ctorum, nec videtur nisi a mundis corde» °. Et haec est vita aeterna, quae «consistit in plena Dei visione» 6, hoc est, «in visione verae Vitae», nam «videre ipsam Vitam est proprium praemium fidei formatae» 7. lam vero vita aeterna est summe delectabilis, quia «nihil est aliud vita aeterna quam fruitio Christi secundum divinita­ tem, infra, 17, 3: haec est vita aeterna, ut cognoscant te solum Deum verum et quem misisti lesum Christum» 8. Propter quod dixit lesus: «vitam aeternam do eis, quae est fruitio incorrupti­ bilis et immortalis Dei» 9. Unde beatitudo essentialis consistit in coniunctione cum Deo «per fruitionem perfectam»10. Simul ergo beatitudo formalis complectitur et visionem Dei et fruitionem; «tunc enim contemplatio perfecta est, quando conExpositio in epist. ad Heb., cap. 12, lect. 4, t. II, p. 439 b. Expositio in librum lob, cap. 17. Opera, ed. Vives, t. 17, p. 109 a. 3 Expositio in Canticum Canticorum, cap. 1, ed. Vives, t. 18, p. 614 a. 4 Expositio in Evangelium secundum loannem, cap. 9, lect. I, ed. Marietti 1912, p. 264 a. 5 Expositio in loannem, cap. 5, lect. 5, p. 165 b. ’ Expositio in loannem, cap. 5, lect. 4, p. 162 a. Cf. cap. I, lect Π, p. 50 b. Expositio in loannem, cap. 3, lect. 6, p. 116 b. 8 Expositio in loannem, cap. 13, lect. I, p. 351 a. Expositio in loannem, cap. 10, lect. 5, p. 293 a. 10 Expositio in loannem, cap. 17, lect. 6, p. 454 b. Q. I. C. I., A. 2.—Potior est visio quam delectatio 107 teniplans perducitur et elevatur ad altitudinem rei contemplatae: si enim remaneret in infimis, quantumcumque alta ipse contem­ plaretur, non esset contemplatio perfecta. Ad hoc ergo quod sit perfecta, oportet quod ascendat et consequatur ipsum finem rei contemplatae, inhaerendo et assentiendo per affectum et intelktium rei contemplatae» 1, et in ipsam per seipsam penetrando: siquidem «nullus intrare potest ostium, scilicet ad beatitudinem nisi per Veritatem, quia nihil aliud est beatitudo quam gaudium it Veritate»12. «Naturale enim est unicuique quod gaudeat in intuitu rei amatae: divinam autem essentiam nullus, nisi eam diligens, videre potest...; et ideo necesse est quod illam visionem sequatur gaudium, Isaias, 66, 14: videbitis, cognoscendo per intellectum, et gaudebit cor vestrum; immo ipsum gaudium usque ad corpus redundabit, dum glorificabitur; unde subdit: fis vestra germinabunt» 3. Itaque beatitudo formalis essen­ et ossa tialis nihil est aliud quam Deum «videre perfecte... per speciem in patria perfruendo» 4. Erunt tamen in hac visione fruitiva Dei diversi gradus, secundum quos intelliguntur diversae mansiones I beatorum: «diversae ergo participationes divinae cognitionis et fruitionis sunt diversae mansiones» 5. «Consistit enim beatitudo in duobus, scilicet in divina visione, et ad hanc disponitur per munditiam; et ideo quanto quis habet cor magis elevatum a terrenis tanto magis et perfectius Deum videbit: — item, in fruitionis delectatione, et ad hanc disponitur per amorem, et ideo qui habet cor magis fervens amore Dei magis delectatur in divina fruitione»6. At visio et delectatio non concurrunt ad beatitudinem for­ malem ex aequo, sed secundum prius et posterius; nimirum visio principaliter et substantialiter, delectatio autem consequenter et per modum connaturalis complementi. «Cum ergo intelligentia sit vita et intelligere sit vivere, sequitur quod intelligere Rem aeternam sit vivere vita aeterna. Deus autem est Res aeterna. Intelligere ergo et videre Deum est vita aeterna. Et ideo Dominus dicit quod in visione consistit vita aeterna, scilicet principaliter 1 Expositio in loannem, prologus S. Thomae, p. 3. 5 Expositio in loannem, cap. 10, lect. 1, p. 279 a. Cf. ibid., lect. 3, p. 284 a; cap. 15, lect. 2, p. 407. ’ Expositio in loannem, cap. 16, lect. 5, p. 432 a. 4 Expositio in loannem, cap. I, lect. 4, p. 31 a. 1 Expositio in loannem, cap. I4j lect. P· 376 a. ' Expositio in loannem, cap. 14, lect. I, p. 376 b. 108 F I r I l· > tr ) P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis 4 secundum totam suam substantiam. Amor autem est movens ad hanc et quoddam eius complementum; nam ex delectatione, quae est in fruitione divina, quam facit caritas, est complementum et decor beatitudinis, sed eius substantia in visione consistit, I Ioan., 3, 2: videbimus eum sicuti est» x. 71. Idem prorsus iteratur in Expositione super Evangelium secundum Matthaeum. «Ultima felicitas consistit in visione optimi intelligibilis, scilicet Dei» 2, in visione, inquam, aperta et mani­ festa3, quae est aeterna gloria et beatitudo hominis4. Eam autem necessario comitatur gaudium de Deo viso, quia «nihil aliud est beatitudo quam gaudium Veritatis» δ. Nam «ad hoc, quod actus contemplativi faciant beatum, duo requiruntur: unum, substantialiter, scilicet quod sit actus altissimi intelligi­ bilis, quod est Deus; aliud, formaliter, scilicet amor et delecta­ tio: delectatio enim perficit felicitatem, sicut pulchritudo iuventutem. Et ideo Dominus duo ponit: Deum videbunt, et Filii Dei vocabuntur; hoc enim pertinet ad unionem amoris, I loan,, 3,1: videte qualem caritatem dedit nobis Pater, ut filii Dei no­ minemur et simus» 6. 72. Atque in Expositione super Psalmos Davidis. «Visio Dei est vita aeterna, ut dicitur Ioan., 17, 3: haec est autem vita aeter­ na, ut cognoscant te solum Deum verum et quem misisti lesum Christum»7. Simul tamen est delectatio de Deo; «unde dicit, laetentur: hoc est enim finis bonorum omnium, Psalm., 67,4: iusti epulentur et exsultent in conspectu Dei, et delectentur in laetitia» 8. Nam «homo factus est ad fruendum Deo» 9, et ideo beatitudo eius est «fruitio Dei» 10. Unde et dicet: «tota delectatio mea et potus, est Deus, Psalm., 22, 5: calix meus inebrians, quam praeclarus est!»11. «Speramus autem futuram iucunditatem; unde n i raiisalîtv. The —————— 1 Expositio in loannem, cap. 17» lect. I, p. 442 a. I Expositio in Evangelium secundum Matthaeum, cap. 5, ed. Marietti 1912, p. 71 a. 3 Expositio in Mtt., cap. 18, p. 246 b. 4 Expositio in Mtt., cap. 13, p. 187 b. 3 Expositio in Mtt., cap. 25, p. 338 a. • Expositio in Mtt., cap. 5, p. 71 a. 7 Expositio in Psalm. 26, n. 14. Opera, ed. Vives, t. 18, p. 380 a. • Expositio in Psalm. 5, n. 8, p. 251 b. • Expositio in Psalm. 13, n. 2, p. 291 b. 10 Expositio in Psalm. 22. n. 3, p. 357 b. II Expositio in Psalm. 15, n. 5, p. 297 b. 1 | , '1 ' »* · * Q. I. C. I., A. 2.—Potior est visio quam delectatio ! ! , 1 109 ait: in eo laetabitur cor nostrum, idest in eius visione, Isaias, 66,14: videbitis, et gaudebit cor vestrum» \ «Ergo beatitudo hominis est inhaerere Deo... Deo autem potest quis inhaerere mente, scilicet intellectu et voluntate, non sensu, quia hic etiam brutis est communis. Dupliciter ergo inhaeret homo Deo, scilicet /t? intellectum contemplando et cognoscendo et per affectum mando. Et quia haec imperfecta sunt in via, perfecta vero in patria; ideo hic beatitudo est imperfecta, ibi perfecta» 2. Huiusmodi autem delectatio naturaliter consequitur ad visio­ nem plenam Dei, quae est omnino satiativa: «ego autem in iusutia videbo faciem tuam, et ideo apparebo in conspectu tuo, idest veniam ad videndum te; et satiabor cum apparuerit gloria tua, idest quando videbo te, replebor omnibus bonis, Psalm., 102, 5: qui replet in bonis desiderium tuum, scilicet gloria tua in qua omnia bona sunt»3. Etenim «tria sunt in illa visione desideranda, quae naturaliter homo desiderat videre. Primo, pulcha. Summa pulchritudo est in ipso Deo, quia pulchritudo in formositate consistit; Deus autem est ipsa forma informans omnia; ideo dicit secundum unam Litteram: ut videam delectationes Domini, Sap., 13,2: si specie delectati deos putaverunt, sciant quanto his dominator omnium speciosior est: speciei enim generator haec omnia constituit. Secundo, delectabilia, et fugere tristitiam; et ideo secunda Littera habet: ut contemplem delectationes Domini; idest bonitatem Dei, in qua est summa delectatio, Psalm., 15, 11: delectationes in dextera tua usque in finem. Tertio, dispositio rerum; unde multum est delectabile scire scientiam omnium rerum, quae in mundo sunt, et ideo videre dispositionem divinae providentiae est maxime delectabile... Haec autem habemus in ista vita imperfecte et per fidem; in futura autem domo habebimus perfecte, ubi sunt sancti contemplantes Deum facie ad faciem... Sancti ergo, qui sunt in patria, dirigunt contemplationem in ipsum Deum et etiam in ea quae sunt ad Deum ordinata» 4. Igitur in patria habebimus tria: «primo, plenam Dei visiown: adimplebis me laetitia cum vultu tuo, idest videbo vultum tuum, I Cor. 13,12: nunc cognosco ex parte, idest imperfecte, nine cognoscam... facie ad faciem; — secundo, plenam laetitiam, 1 Expositio in Psalm. Expositio in Psalm. Expositio in Psalm. Expositio in Psalm. 32, n. 32, n. 16, n. 26, n. 17, p. 416 b. 11, p. 413-414. 6, p. 305 b. 3, p. 375· no P. IL—De essentia physica beatitudinis formalis Q. I. C. I., A. 2.—Potior est visio quam delectatio ni loam, 16,24: ut gaudium vestrum plenum sit; —tertio, delectatio­ nes indeficientes, quia in dextera tua usque in finem, Isaias, 51,11: laetitia sempiterna super capita eorum, gaudium et lae­ titiam obtinebunt, et fugiet ab eis dolor et gemitus» \ 73· Quod rursus confirmat, eodem circiter tempore, in sua Expositione super epistulam ad Romanos, ubi ait quod beatitudo consistit «in plena visione Dei» 2; «maximum enim bonum ho­ minis est in Dei cognitione, in hoc quod Deo adhaereat et a Deo instruatur, [Psalm., 93, 12]: beatus homo, quem tu erudieris, Domine» 3. Quae quidem visio Dei secum trahit summum eius amorem et maximam de eo fruitionem, in qua beatitudo com­ pletur et consummatur. «Consistit enim praemium essentiale in gaudio, quod habetur de Deo. Manifestum est autem quod de Deo plus gaudebunt qui plus amant. Unde et illam visionem beatam Dominus suo dilecto promittit, dicens [Ioan., 14,21]: qui autem diligit me diligetur a Patre meo, et ego diligam eum, et manifestabo ei meipsum» 4. 74. At praesertim in Sermone eius de festo omnium sanctorum, ubi docet quod Deus beatorum est «ad cognoscendum, ad pos­ sidendum et ad fruendum. Primo, dico, est Deus eorum ad co­ gnoscendum: in hoc est perfecta beatitudo sanctorum in patria, quod cognoscant Deum «cognitione perfecta et intuitiva, quae secum fert claram et apertam visionem et perfectam ad Deum assimilationem. «Habebimus igitur in patria Deum ad cognosdendum et ad videndum». Secundo, ad possidendum: possident autem «per dilectionem; unde in Ioan., 4, 16: qui manet in cari­ tate, in Deo manet, et Deus in eo; et in Tobia, 13, 18: beati omnes qui diligunt te». lam vero, «possidendo Deum, possides quod in Deo est. Et quid est in Deo? Gloria et divitiae, Psalm., 111,3: gloria et divitiae in domo eius»; hoc est, omne bonum quod homo desiderare potest. «Tertio, sancti in patria habent Deum ad fruendum et delectandum, lob., 22, 26: super Omnipotentem deli­ ciis afflues. Sancti in patria non delectantur in re temporali, sed in Deo, fonte totius boni. Unde Dominus, Luc. 22, 30: ut edatis et bibatis super mensam meam in regno meo. — Quid est edere super mensam Dei? Hoc est delectari et refici in quo Deus refi­ citur. Et quid est hoc, in quo Deus reficitur? Hoc est eius Boni­ tas. Quando reficeris de Bonitate Dei, tunc edis in mensa Dei, et hoc est beatitudo sanctorum. Unde dicitur, Luc., 14, 15: beatus qui manducabit panem in regno Dei» L 75. Quibus similia sunt quae tradit in collationibus super S)»mbolo Apostolorum. Exponens enim ultimum fidei articulum, scilicet vitam aeternam, scribit: «considerandum est in hoc ar­ ticulo quae vita sit vita aeterna. Circa quod sciendum, quod vita aeterna primum est quod homo coniungitur Deo; nam ipse Deus estproemium et finis omnium laborum nostrorum, Gen., 15, 1: ego protector tuus sum, et merces tua magna nimis. Consistit autem haec coniunctio in perfecta visione, I Cor., 13, 12: videmus nunc per speculum in aenigmate, tunc autem facie ad faciem; secundo, in ferventissimo amore, quanto enim aliquid melius cognoscitur tanto perfectius amatur, Isaias, 30, 9: vivit Dominus, cuius ignis est in Sion et caminus eius in lerusalem; tertio, in summa laude, Augustinus XXII de Civit Dei, cap. 31: videbimus, amabimus et laudabimus; Isaias, 51,3: gaudium et laetitia inve­ nientur in ea, gratiarum actio et vox laudis. Secundo, est in ea plena et perfecta satietas desiderii; nam ibi habebit quilibet beatus ultra desiderata et sperata... Quidquid enim delectabile est, totum \ est ibi superabundanter: si enim appetantur delectationes, ibi erit summa et perfectissima delectatio, quia de Summo Bono, scilicet Deo, lob, 22, 26: tunc super Omnipotentem deliciis af­ flues; Psalm., 15,11: delectationes in dextera tua usque in finem» 2. 76. Neque aliud invenitur in Quaestionibus disputatis de Virtutibus. Ibi enim docet quod «felicitas contemplativa nihil aliud est quam perfecta contemplatio Summae Veritatis» 3. «Felici­ tas autem ultima, scilicet contemplativa, in eius [= intellectus speculativi] actu consistit; unde actus speculativi intellectus sunt propinquiores felicitati ultimae per modum similitudinis quam habitus practici intellectus, licet habitus intellectus practici for­ tasse sint propinquiores per modum praeparationis vel per 1 modum meriti» 4. 1 Expositio in Psalm. 15, n. 7, p. 299 b. 1 Expositio in epist. ad Romanos, cap. 1, lect. 6, ed. Marietti 1912, L I, p. I9b. 3 Expositio in epist. ad Romanos, cap. 3, lect. 1, p. 44 b. « Expositio in epist. ad Romanos, cap. 8, lect. 5, p. 117 b. 1 Sermo in festo Omnium Sanctorum, ed. Vives, Opera, t. 32, p. 799-801. 1 Expositio in Symbolum Apostolorum, cap. 15, Opera, ed. Vives, t. 27, p. 227-228. * Quaestio disputata de Virtutibus in communi, a. 5, ad 8 ‘ Q. D. de Virtutibus in communi, a. 7, ad 4. 112 P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis Q. I. C. I., A. 2,—Potior est visio quam delectatio 113 Simul tamen asserit quod beatitudo formalis essentialis «in tiva divinae essentiae \ «qua videbimus sicuti est» 2, quae etiam fruitione ipsius [== Dei] consistit» 1 seu «est fruitio Dei»s; nam appellatur perfecta contemplatio3. Simul tamen dicitur et est per­ «fruitio Dei in patria est finis omnium cardinalium virtutum»’, fecta Dei fruitio: «beatitudo creata... est fruitio Dei» 4, quia prae­ et «plena Dei fruitio... beatum facit» hominem4. In patria enim mium essentiale «consistit in Dei fruitione» δ, quae est actus beati­ «totum posse creaturae applicabitur ad videndum et diligendum tudinis, hoc est, gratiae perfectae et consummatae, quae est «prin­ Deum» 5. Dicendum est ergo quod caelestis beatitudo «in visione cipium fruendi»e. At visio et fruitio non significant diversam ct fruitione Dei consistit» ®. Unde in patria, sicut dicit Augusti­ rem, sed unam eandemque, nempe beatitudinum formalem es­ nus, De Civitate Dei, lib. , cap. 30, η. 5, «vacabimus et videsentialem, secundum diversum adspectum, scilicet visio ex parte bimus, videbimus et amabimus, amabimus et laudabimus», «in principii seu radicis, fruitio vero vel delectatio ex parte termini quantum in eis consistit beatitudo caelestis» 7. seu complementi. Unde scribit: «angeli et beati... Verbo fruunDiversimode tamen se habent visio et delectatio in illa beatiiur; quia, quantum ad illam visionem Verbi non sunt in sanctis tudine; nam visio se habet essentialiter, delectatio vero perfective volubiles cogitationes, ut dicit Augustinus, XV de Trinitate, seu consummative. Etenim «ad felicitatem quaedam praeexigun- , cap. 16: unde et videntes Deum dicuntur habere vitam aeternam, tur sicut dispositiones, sicuti actus virtutum moralium per quos secundum illud Ioan., 17, 3: haec est vita aeterna, ut cognoscant removentur impedimenta felicitatis, scilicet inquietudo mentis a te solum Deum verum» 7. Et iterum: «cum igitur Deo fruamur passionibus et ab exterioribus perturbationibus: aliquis autem stamdum intellectum, quia visio est tota merces, ut dicit Augus­ actus est virtutis, qui est essentialiter ipsa felicitas, quando est tinus [Sermo II in Psalm., 90, n. 13], videtur quod beatitudo completus, scilicet actus rationis vel intellectus; nam felicitas dicatur... secundum intellectum «essentialiter» 8. «Unde, secun­ contemplativa nihil est aliud quam perfecta contemplatio Sum­ dum modum intelligendi, prius est beatitudo divina quam ac­ mae Veritatis, felicitas autem activa est actus prudentiae quo tus voluntatis in ea requiescentis [seu fruentis]; et hoc non po­ homo et se et alios gubernat: — aliquid autem est in felicitate test esse nisi actus intellectus: unde in actu intellectus [= visio­ sicut completivum felicitatis, scilicet delectatio, quae perficit felici­ ne] attenditur beatitudo» principaliter vel substantialiter 9, licet tatem sicut decor iuventutem, ut dicitur in X Ethicorum, cap. 4; consummetur in actu voluntatis per fruitionem. et hoc pertinet ad voluntatem, et in ordine ad hoc perficit vo­ Ac rursus: «illa operatio, inquit, quae est homini delectabi­ luntatem caritas, si loquamur de felicitate caelesti quae sanctis lis et ad quam inclinatur et in qua conversatur et ordinat vitam repromittitur. — Si autem loquamur de felicitate contemplativa, de qua philosophi tractaverunt, ad huiusmodi delectationem vo­ suam ad ipsam, dicitur vita hominis; unde quidam dicuntur agere vitam luxuriosam, quidam vitam honestam. Et per hunc luntas naturali desiderio ordinatur» 8. 1 modum vita contemplativa ab activa distinguitur. Et per hunc 77. Eadem doctrina traditur etiam in Summa Theologica. etiam modum, cognoscere Deum dicitur vita aeterna» 10. Dicit enim in Prima Parte quod Aeterna beatitudo consistit in perfecta Dei cognitione 9, hoc est, in visione immediata et intui- Q. D. de Caritate, a. 8 c. 3 3 5 7 8 Q. D. de Virtutibus Cardinalibus, a. 4, ad 4. Q. D. de Spe, a. 4 c. Q. D. de Caritate, a. 8, ad 5. Q. D. de Caritate, a. 2 c. Q. D. de Virtutibus Cardinalibus, a. 4, ad 14. Q. D. de Virtutibus in communi, a. 5, ad 8. Summa theol., I, q. 1, a. 4 c. in fine. 1 I, q. 12, a. n, passim; q. 23, a. 1 c; a. 7, ad 3; q. 62, a. 2, ad 1; q. 94, ’•bad 1; q. 106, a. 2c.; q. 108, a. i, ad 2; q. 112, a. 3 c. 1 L q. 12, a. 5 c. fine; q. 62, a. 1 c. > T _ I> Q· 57> a· 5, ad 2. I> q· 25» a. 6, ad 3. q- 951 a. 4 c. I> q- 62, a. 5, ad 2; a 4 c. circa finem; q. 109, a. 4 c. I, q· 10, a. 3 c. 1 I, q. 26, a. 2, sed contra. I» q· 26, a. 2, ad 2. 1> q. 18, a. 2, ad 2. * Hocainls· · · · · 114 Ρ· Π.—De essentia physica beatitudinis formalis 78. Similiter in Prima Secundae docet quod «ultima hominis gloria vel beatitudo non consistit nisi in cognitione Dei»1 per­ fecta, qua Deus per essentiam suam immediate videtur12. Et quidem tota beatitudo: «ultima et perfecta beatitudo, quae ex- ! spectatur in futura vita, tota consistit in contemplatione» Dei3. Non tamen exclusive, sed eo modo loquendi quo visio dicitur tota merces, quia scilicet visio est tota radix et causa delecta­ tionis consequentis, nam «ex ipsa visione Dei causatur delec­ tatio» de Deo viso 4. Unde in perfecta «contemplatione divino­ rum maxime consistit beatitudo. Et quia unusquisque videtur esse id quod est optimum in eo, ut dicitur in IX Ethicorum et X, ideo talis operatio est maxime propria hominis et maxime delec­ tabilis» 5. Beatitudo ergo formalis essentialis includit et visionem et amorem Dei; «nam homo et aliae rationales creaturae conse­ quuntur ultimum finem cognoscendo et amando Deum» 6, et ideo «perfectio caritatis est essentialis beatitudini, quantum ad dilec­ tionem Dei» 7; amor enim est causa delectationis seu fruitionis8. Unde sumendo primum et ultimum beatitudinis formalis essen­ tialis, dicendum est eam consistere in visione et fruitione Dei, licet visio sit elicitive actus intellectus et fruitio voluntatis; quia «nihil prohibet unum et idem secundum diversas rationes ad diversas potentias pertinere. Ipsa igitur visio Dei, in quantum est visio, est actus intellectus; in quantum autem est bonum et finis, est voluntatis obiectum: et hoc modo est eius fruitio. Et sic finem hunc intellectus consequitur tanquam potentia agens [= eliciens formaliter actum assecutionis]; voluntas autem tan­ quam potentia movens ad finem et fruens fine iam adepto»9. Itaque beatitudo formalis essentialis potest appellari fruitio duplici sensu: primo, in sensu stricto delectationis seu gaudii de Deo, ita ut sit denominatio ex ultimo beatitudinis; nam fmi1 I-II, q. 3, a. 7, sed contra. 2 I-II, q. 3, aa. 7-8; q. 4, a. 5 c. et 7 c; q. 5, a. 1 c. et a. 3 c. & secundo; aa. 4 et 5, et passim. 3 I-II, q. 3, a. 5 c. I-II, q. 4, a. i, obi. 1 et resp. 5 I-II, q. 3, a· 5> & primo quidem. I-II, q. i, a. 8 c. 7 I-II, q. 4, a. 8, ad 3. 8 I-II, q. 5, a. 4; q. 32, a. 7. sed contra. I-II, q. u, a. 1, ad 1. Q. I. C. I., A. 2.—Potior est visio quam delectatio 115 tio est delectatio quaedam x, et ideo fruitio Dei «importat delec­ tationem quandam in ultimo fine» iam adepto 2: — secundo, in sensu largiori seu intégrait totius beatitudinis formalis essentialis, et sic fruitio idem est ac adeptio Summi Boni 3 seu ultimi finis, qui Deus est4, nempe tota beatitudo formalis essentialis, quae a S. Thoma quandoque vocatur «ipsa adeptio vel possessio seu usus aut fruitio» beatitudinis obiectivae5. Et secundum hoc, «in Deo est beatitudo [formalis] per essentiam, quia ipsum esse eius est operatio eius, qua non fruitur alio, sed seipso» e. Et similiter «fruitione Dei homines sunt beati» 7, siquidem «vita aeterna in Dei fruitione consistit» 8. Si ergo integraliter sumantur visio et fruitio, beatitudo formalis essentialis indifferenter consis­ tit in visione vel fruitione Dei, quia visio et fruitio idem signifi­ cant. Quapropter S. Doctor scribit: «separatio animae a corpore dicitur animam retardare ne tota intentione tendat in visionem divinae essentiae; appetit enim anima sic frui Deo, quod etiam ipsa fruitio derivetur ad corpus per redundantiam, sicut est possibile: et ideo quando ipsa fruitur Deo sine corpore, appeti­ tus eius sic quiescit in eo quod habet, quod tamen adhuc ad par­ ticipationem eius vellet suum corpus pertingere» 9. At stricte et metaphysice loquendo beatitudo non consistit essentialiter in fruitione seu delectatione de Deo, sed unice in visione10, ad quam naturaliter sequitur delectatio veluti pro­ prietas quaedam eius, ut risibilitas sequitur rationabilitatem et pulchritudo iuventutemu. Sic ergo «ad beatitudinem» formalem essentialem «duo requiruntur: unum, quod est esse beatitudinis, [nempe visio facialis et intuitiva Dei, quae est elicitive actus intellectus] ; aliud, quod est quasi per se accidens eius [ = pro­ prium], scilicet delectatio ei adiuncta» 12, quae est elicitive actus I-II, q. 4, a. 3 c; et passim. MI, q. 34, a. 3 c. fine. I-II, q. 3, a. i c et ad 2. < I-II, q. 5, a. 2 c; a. 3, ad 1 et 2; q. 16, a. 3, ad 2 et 3. I-II, q. 3, a. i c. I-II, q. 3, a. 2, ad 4. 7 MI, q. 5, a. 2 c.; q. n, a. 3, ad 3. I-Π, q. 114, a. 4 c. MI, q. 4, a. 5, ad 4. I-Π, q. 2, a. 6 c; q. 3, a. 4 c. et ad 3; aa. 7-8; q. 4, a. 2 c. et ad 1; a. 6 contra. T TT 1-Π, q. 2, a. 6 c. et q. 3, a. 2, ad 1. “ MI, q. 3, a. 4 c. ■*· » » 116 Ρ. Π.—De essentia physica beatitudinis formalis voluntatis. Unde «finem primo apprehendit intellectus», sed «vo­ luntati debetur id quod ultimo consequitur consecutionem finis, scilicet delectatio vel fruitio» x. Ideo visio concurrit ad beatitu­ dinem formalem essentialem ut formaliter eam constituens seu ut forma eius specifica; delectatio vero «ut quaedam perfectio concomitans visionem» 2, ut perfectio quaedam accidentalis «com­ pletive superveniens» visioni seu essentiae beatitudinis, sicut sanitas supervenit animali ac perficit ipsum 3. 79. Pariter, in Secunda Secundae tradit quod beatitudo for­ malis essentialis consistit in aperta et immediata visione Primae Veritatis prout est in se, una in essentia et trina in *personis ; seu in perfecta contemplatione divinae Veritatis, qua videbi­ mus Deum facie ad faciem et perfecte nos beatos faciet5. Haec tamen visio non est sine amore, non solum ipsius visionis, sed praesertim Dei visi, qui thesaurus est beatorum, secundum illud: «ubi est thesaurus tuus, ibi est et cor tuum»6. Quo in sensu dici potest quod «finis omnium actionum humanarum et affectionum est Dei dilectio, per quam maxime attingimus ad ultimum finem» 7, ei toto corde inhaerentes per amorem8. Unde «haec est ultima perfectio contemplativae vitae, ut scilicet non solum divina Veritas videatur, sed etiam ut ametur»9. «Et quia unusquisque delectatur cum adeptus fuerit id quod amat, ideo vita contemplativa terminatur ad delectationem, quae est in affectu, ex qua etiam amor intenditur» 10; «dum scilicet aliquis in visione rei amatae delectatur, et ipsa delectatio rei visae am­ plius excitat amorem» 11. Quae quidem delectatio naturaliter ac necessario consequitur ex visione faciali Dei, nam «ex hoc ipso quod Veritas [Prima] est finis contemplationis, habet rationem Boni appetibilis et 1 I-II, q. 3, a. 4, ad 3. 1 I-II, q. 4, a. 2, ad 1. 3 I-II, q. 33, a. 4 c. et ad 2. « II-II, q. i, a. 2, ad 3 et a. 8 c; q. 2, a. 8, ad 3; q. 4, a. 1 c.; q. 5, a. 1 q q. 8, a. 7 c. et ad obi.; q. 9, a. 4, ad 3; q. 24, a. 7, ad 3 et a. 11. 5 II-II, q. 180, a. 4 c. 6 Altt., 6, 21. Cf. II-II, q. 180, a. 1 c. 7 II-II, q. 27, a. 6 c. 8 II-II, q. 27, a. 6, ad 3. 9 II-II, q. 180, a. 7, ad 1. 10 II-II, q. 180, a. 1 c. u II-II, q. 180, a. 7, ad 1. Q. I. C. I., A. 2.—Potior est visio quam delectatio 117 amabilis et delectabilis» Et inde est quod, «quia visio Dei non potest esse sine delectatione, propterea [Apostolus] non solum se dicit raptum ad tertium caelum ratione contemplationis, sed etiam in paradisum ratione delectationis consequentis» 2. Ipsa ergo visio Dei est per seipsam fruitiva seu delectabilis. Et ideo S. Doctor scribit: «illa per se pertinent ad fidem, quorum visione in vita aeterna perfruemur, et per quae ducimur in vitam aeter­ nam. Duo autem nobis ibi videnda proponuntur, scilicet occul­ tum divinitatis, cuius visio nos beatos facit, et mysterium huma­ nitatis Christi per quem in gloriam filiorum Dei accessum habe­ mus, ut dicitur ad Rom., 5, 2. Unde dicitur Ioan., 17, 3: haec est vita aeterna, ut cognoscant te Deum verum, et quem misisti lesum Christum»3. Et iterum, approbans glossam Lombardi super II Cor. 12,2: «angeli et sanctae animae fruuntur Dei conlemplatione»4; ac suum faciens verbum illud S. Augustini, in I de Trinitate, cap. 8: «contemplatio Dei promittitur nobis actionum omnium finis, atque aeterna perfectio gaudiorum» .8 Unde, sicut «contemplatio Dei in hac vita imperfecta est respec­ tu contemplationis patriae, [ita] et similiter delectatio contempla­ tionis viae est imperfecta respectu delectationis contemplationis patriae, de qua dicitur in Psalmo, 35, 9: de torrente voluptatis tuae potabis eos» 6. Atque in hoc sensu sive integrali sive terminativo seu com­ pletivo S. Thomas reponit beatitudinem formalem essentialem in Dei fruitione. «Vita aeterna, inquit, in fruitione ipsius Dei consistit»7; «gloria animae in fruitione divina consistit» 8; «bea­ titudo sanctorum dicitur vita aeterna... per hoc quod Deo fruunton>«ultimum quidem et principale bonum hominis est Dei fruitio»10, «quia ibi erit plena Dei fruitio, in qua homo obtinebit quidquid etiam circa alia bona desideraverit, secundum illud Psalmi, 102,5: qui replet in bonis desiderium tuum» u, et pax I 1 1 4 I 1) 11 II-II, q. i8o, a. i, ad i. II-II, q. 175, a· 3» ad 4. II-II, q. i, a. 8 c. II-II, q. 175, a. 3, ad 4. Π-Π, q. 180, a. 4 c. II-II, q. 180, a. 7, ad 3. II-II, q. 17, a. 2 c. Π-Π, q. 18, a. 2, ad 4. Π-ΙΙ, q. 18, a. 2, ad 2. II-II, q. 23, a. 7 c. Π-ΙΙ, q. 28, a. 3 c. P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis 118 4 «perfecta, quae consistit in perfecta fruitione Summi Boni, per quam omnes appetitus uniuntur quietati in Uno: et hic est ultimus finis creaturae rationalis, secundum illud Psalmi, 147,3: qui posuit fines tuos pacem» ubi «refectionem divinae fruitio­ nis repromittit et sempiternam requiem animarum» 1 2. Attamen, sicut in vita contemplativa viae ita et in beatitudine perfecta patriae ponit essentiam in visione, quae est actus intel­ lectus; proprietatem vero terminantem et consequentem visionem ponit in delectatione seu fruitione, quae est actus voluntatis3. 80. Eodem modo loquitur in Tertia Parte. Beatitudo for­ malis, quae et scientia beatorum dicitur, «in divina visione vel cognitione consistit»4, «qua Deus per essentiam videtur»5, cum sit cognitio, «non per aliquam speciem quae sit similitudo divinae essentiae vel eorum quae in divina essentia cognoscun­ tur, sed ipsius divinae essentiae immediate, per hoc quod ipsa essentia divina unitur menti beatae sicut intelligibile intelligenti» 6. Simul tamen docet quod beatitudo formalis essentialis «con­ sistit in plena Dei fruitione» 7, hoc est, in unione mentis beatae ad Deum per actum fruentis et fruitionis creatum 8, quae etiam dicitur unio «per gloriam» seu «per fruitionem patriae»9. Docet insuper quod beatitudo perfecta animae utramque complectitur, visionem scilicet et fruitionem divinae essentiae, quia consistit in hoc quod «mens videt et fruitur Deo»10 seu in «unione sanctorum ad Deum per cognitionem et amorem» fruitivumu, vel «in quantum ei uniuntur fruitione caritatis per­ fectae et visione manifesta» 12. nF raiisalitv. The 1 2 3 4 5 * II-II, q. 29, a. 2, ad 4. II-II, q. 189, a. io, ad 3. II-II, q. 180, aa. i, 4, 7 c; et ad 1 et 3. III, q- 9j a· 2 sed contra. III, q. 9, a. 2, ad 1. III, q. 9, a. 3, ad 3. Cf. etiam q. 9, a. 4 c fine, et q. 10, a. 4 c. III, q. 2, a. ii c.; q. 7, a. 10, ad 2. Cf. q. 7, a. 4 c. et ad 2; q. 25, a. 6, ad 2; q. 46, a. 8 c. et ad 1; q. 52, a. 4, ad 3. III, q. 2, a. ii c.; q. 7, a. 1, ad 2. 9 III, q. 8, a. 3 c. 10 III, q. 15, a. 10 c. Seclnd''’ “■ 2’ ’’ 10 C’ “■ eÜlm q· 4’ a' 1 c; q· 6’ a· 6’ ad « q· 7. a· «c 4 12 III, q. 80, a. 2 c. Q. I. C. I., A. 2.—Potior est visio quam delectatio 119 Cuius ratio est, quia plena et perfecta Dei visio secum trahit, per modum sequelae naturalis, perfectum Dei amorem et plenum ' gaudium de Deo viso et amato1, quod neque tempore passionis impediri potuit. Ac similiter fruitio involvit, ut principium et causam sui, visionem et amorem Dei; nam «fruitio beata est 'fciiiidion cognitionem et amorem divinorum, ut patet per Augus1' tinum, in I de Doctrina Christiana, cap. 4, 10, 22» 2. Ut enim scri­ bebat in Ouodlibeto Septimo, «nihil fruitur nisi quod cognoscitur quia, secundum Augustinum [X de Trinitate, cap. 10, n. 13], fmimur cognitis, in quibus propter se voluntas delectata con­ quiescit»3, et ideo ipsa «fruitio in actu quodam consistit, quo Deus videtur et amatur» 4. Quando ergo beatitudo formalis dicitur visio, est denominatio a forma eius essentiali seu constitutiva; «unumquodque enim denominatur a sua forma»5; quando vero appellatur fruitio, est denominatio a termino seu complemento ipsius, quia «res denominatur a fine et complemento» 6. Utroque autem modo, licet non ex aequo sed secundum prius et posterius, homo beatus consequitur «plenam participationem divinitatis, quae vere est hominis beatitudo et finis humanae vitae» 7, per conformitatem perfectam ad Deum, secundum illud I Ioan. 3, 2: nunc filii Dei sumus, et nondum apparuit quid erimus; scimus quoniam, cum apparuerit, similes ei erimus, quoniam videbimus eum sicuti est» 8. 81. Denique, eandem doctrinam repetit et confirmat in Compendio Theologiae. Cognitio beatificans seu «quae in futuro beatos faciet», est visio divinae Trinitatis et Humanitatis Christi, secundum illud Ioan., 17,3: haec est vita aeterna, ut cognoscant te Deum verum et quem misisti lesum Christum 9. Finis enim ultimus hominis est «Deum per essentiam videre»10; «in hoc consistit hominis felicitas sive beatitudo, quod Deum videat perIII, Λ 5 19 III, q. 15, a. 10 c.; q. 18, a. 5, ad 3; q. 46, a. 8. III, q. 46, a. 8, obi. 3, quam concedit quantum ad hanc partem. Quodlib. VII, q. 2, a. 2 sed contra. Quodlib. VII, q. 2, a. 2 c. I,q. 13, a. n c. III, q. 60, a. 2, ad 3. Ill, q. i, a. 2 c. & quinto. Ill, q. 45, a. 4 c. Comp. theol., I. P., cap. 1, ed. Vives, Opera, t. 27, p. 2 c. Comp. theol., I. P., cap. 104 fine, p. 41 b. P. II.—De essentla physica beatitudinis formalis 1-0 essentiam»«consummatio autem hominis est in adeptione ultimi finis, qui est perfecta beatitudo sive felicitas, quae con­ sistit in visione divina» 12. Et haec «visio divinitatis vita aeterna nominatur» 3. Unde vita aeterna nihil aliud est quam «divina visione potiri» 4. Haec autem Dei visio secum fert, naturali ac necessaria qua­ dam sequela, summam delectationem de Deo viso et possesso; quia «non potest intellectus Deum videns», qui est ipsa Veritas per essentiam, «in eius visione non delectari» 5. Et quia idem «Deus est ipsa Bonitas, quae est ratio dilectionis..., necesse est ipsam diligi ab omnibus apprehendentibus ipsam... In visione igitur Dei, qui est ipsa Bonitas et Veritas, oportet, sicut compre­ hensionem, ita dilectionem seu delectabilem fruitionem adesse, se­ cundum illud Isaiae, 66, 14: videbitis, et gaudebit cor vestrum»6. Unde «anima glorificata erit per visionem Dei et apertam et plenam fruitionem» 7, quia visio Dei est necessario et per se fruitiva, et ideo «perfecta visione Dei fruatur» 8, quae est «frui­ tionis gloria» 9, sicut «superior ratio Christi tota quidem fruebatur et gaudebat per comparationem ad suum obiectum», quod Deus erat visus per essentiam 1011 , nempe «ratio superior Christi plena Dei visione fruebatur»11 seu «anima Christi perfecta Dei visione fruebatur» 12. Quae cum ita sint, dicendum est quod «salus humana consis­ tit in fruitione divina, per quam homo beatus efficitur» 13; «tota enim illius status perfectio erit in fruitione divinae aeternitatis»14. «Relinquitur ergo quod perfecta beatitudo sit in hoc, quod mens Deo per se inhaereat cognoscendo et amando» 15; nam et , ‘'«f «'ansalitv. The 1 2 3 4 5 * 7 8 9 10 11 11 13 14 16 Comp. theol., I. P., cap. 106, p. 42 b. Comp. theol., I. P„ cap. 150, pp. 59-6o· Comp. theol., II. P., cap. 10, p. 125 a. Camp. theol., I. P., cap. 164, p. 66 a. Comp. theol., I. P., cap. 166, arg. 1, p. 66 b. Comp, theol., I. P., cap. 166, arg. 2, p. 66 b. Comp, theol., I. P., cap. 239, p. 103 b. Comp. theol., I. P., cap. 239, p. 103 b, ubi ter repetit eandem formalem. Comp, theol., I. P., cap. 245, p. 107 b. Comp, theol., I. P„ cap. 240 circa finem, p. 105 a. Comp, theol., I. P., cap. 240, circa medium, p. 104 b. Comp. theol., I. p., cap. 240, paulo post initium, p. 104 a. Comp, theol., I. p., cap. 221, p. 89 a. Comp, theol., II. p., cap. 10, p. 126 a. | Comp., theol., II. p„ cap. 9, p. 123 b, circa finem. Q. I. C. I., A. 2.—Potior est visio quam delectatio 121 «fruitio divina secundum duo exsistit: secundum voluntatem quidem, Deo perfecte per amorem inhaerentem; secundum intel­ lectum autem, perfecte Deum cognoscentem» x. Non tamen ex aequo concurrunt visio et delectatio ad beati­ tudinem formalem essentialem, sed secundum prius et posterius; nempe visio concurrit essentialiter ut ipsa forma constitutiva beatitudinis formalis; delectatio vero concomitanter et conse­ quenter ut per se accidens visionis. Unde essentialiter «ultimus tinis creaturae intellectualis est videre Deum, non autem delectari in ipso, sed hoc est comitans finem et quasi perficiens ipsum», per modum ultimi complementi2. Quae omnia sic egregie explicat: «ipsa visio [divinae essentiae] totaliter affectum accendit ad di­ vinum amorem. Si enim unumquodque est amabile in quantum est pulchrum et bonum, secundum Dionysium, De divinis nomi­ nibus, cap. 4, impossibile est quod Deus, qui est ipsa essentia pul­ chritudinis et bonitatis, absque amore videatur. Et ideo ex per­ fecta eius visione sequitur perfectus amor; unde et Gregorius dicit super Ezech; hom. 14: amoris ignis, qui hic ardere inchoat, cum ipsum, quem amat, viderit, in amore ipsius amplius ignescit. Tanto autem maius est gaudium de aliquo praesentialiter habito, quanto magis amatur. Unde sequitur, quod illud gaudium sit plenum, non tantum ex parte rei de qua gaudetur, sed etiam ex I parte gaudentis. Et hoc gaudium est humanae beatitudinis consumnaiivum; unde et Augustinus dicit, X Confessionum, cap. 23, d. 33, quod beatitudo est gaudium de Veritate» visa 3. 82. Ex quibus omnibus luculenter apparet S. Thomam sem­ per et ubique eamdem tenuisse sententiam eisdem terminis exi pressam de natura beatitudinis formalis essentialis. Una enim ex parte, Augustini cum ceteris theologis sui temporis vestigia pre­ mens, docet ad beatitudinem formalem essentialem necessario requiri tum actum intellectus, qui est visio Dei intuitiva; tum actum voluntatis, qui est amor et fruitio Dei visi seu potius amor dei fruitivus. Ex alia vero, Aristotelem aemulans, mensurare ac determinare conatur partes visionis et delectationis in beatitudine formali essentiali, elevans et applicans analogice beatitudini formali supernatural! ea quae dixerat vel potius suggesserat Phi­ losophus de beatitudine formali naturali ac de relatione inter Comp, theol., I. P., cap. 121, p. 89 a. Comp. theol., I. P., cap. 107, pp. 4^-43. Comp, theol., II. P., cap. 10, p. 125 b. P. IL—De essentia physica beatitudinis formalis •A à 3 to delectationem et operationem perfectam expeditamque, quae est ipsa operatio formaliter beatificans. lam vero Aristoteles posuit beatitudinem formalem essentia­ liter consistere in actu intellectus, quo Deum per Sapientiam contemplatur: «felicitas contemplativa..., secundum Philosophum, X Ethicorum, cap. 7, consistit in actu altissimae potentiae quae in nobis est, scilicet intellectus, et in habitu nobilissimo, scilicet Sapientia, et etiam obiecto dignissimo, quod Deus est»K Hanc autem operationem beatificam necessario comitatur delectatio. «Illud enim, quod est optimum secundum naturam in unoquo­ que, est maxime proprium sibi; quod autem est optimum et pro­ prium, consequens est ut sit delectabilissimum, quia unusquisque delectatur in bono sibi convenienti. Sic ergo patet quod, si homo maxime est intellectus tanquam principalissimum in ipso, vita, quae est secundum intellectum, est delectabilissima homini et maxime propria» 2. «Sic ergo patet, quod felicitas maxime con­ sistit in operatione contemplationis»3. «Unde sequitur, quod felicitas principaliter sit quaedam speculatio» 4. «Ex quo potest accipi, quod felicitas principalius consistat in vita contemplativa quam in activa, et in actu rationis vel intellectus quam in actu appetitus ratione regulati», etiamsi sit appetitus rationalis qui dicitur voluntas, cuius est delectatio 5. Ad cuius evidentiam recolendum est quod, eo proportionali modo se habet delectatio beatifica ad operationem formaliter bea­ tificantem, quo se habet delectatio communiter sumpta ad ope­ rationem perfectam et expeditam infra beatificantem, ad quam naturaliter consequitur. Atqui delectatio communiter sumpta «perficit operationem, non efficienter sed formaliter. Non tamen constitutive seu essentialiter, sed consecutive vel accidentaliter. Nam «est duplex formalis perfectio: una quidem intrinseca, quae constituit essentiam rei; alia autem quae supervenit rei in sua specie constitutae. Dicit ergo [Aristoteles] primo, quod delectatio perfiat operationem, non sicut habitus qui inest, idest non sicut forma intrinseca; sed sicut quidam finis, idest quaedam perfectio super­ veniens; sicut pulchritudo venit iuvenibus, non quasi exsistensIII III Sent., d. 35, q. i, a. 2, qla. 3 c., n. 44. Cf. etiam; ISent., prol. q. I, a' I,C*’, V,q' a‘ 1 C·’I'11, q’ 3’ a· 5’ et Passim alibi. - In X Ethic. Nicom., lect. 11, n. 2.109. ’ In X Ethic. Nicom., lect. 10, n. 2.097. In X Ethic. Nicom., lect. 12, n. 2.125. 5 In I Ethic. Nicom., lect. 10, n. 126. Q. I. C. I., A. 2.—Potior est visio quam delectatio 123 de essentia iuventutis, sed quasi consequens bonam dispositionem causarum iuventutis; et similiter delectatio consequitur bonam dispositionem causarum operationis» Ergo similiter delectatio beatifica perficit formaliter operationem essentialiter beatifican­ tem, non per modum formae intrinsecae constituentis essentiam beatitudinis formalis, sed sicut forma quaedam superveniens beadtudini formali in sua specie constitutae, ad quam naturaliter consequitur. Hanc igitur doctrinam aristotelicam elevavit S. Thomas lumi­ ne superiori theologico, et analogice applicavit beatitudini for­ mali supernatural!, concludens visionem facialem esse partem principalem et constitutivam eius, delectationem vero nonnisi completivam et consecutivam: nimirum, visionem esse veluti formam essentialem seu specificam beatitudinis formalis; delec­ tationem autem esse formam accidentalem supervenientem et veluti proprietatem naturaliter consequentem visionem. Ut enim plastice observat S. Albertus Magnus, cui S. Thomas hac in re perfecte consentit, delectatio «quamvis operatio non sit, tamen circa operationem semper est et inseparabilis ab ipsa, sicut simum inseparabile est a nasso» 1 2. Neque ulla fuit hac de re mutatio S. Thomae. Quando enim in Summa theologica appellat delectationem quasi per se accidens, hoc est, accidens proprium visionis beatificae 3, idem reapse dicit acini Sent. d. i, q. i, et in ceteris Scriptis posterioribus, cum vision XII dicebat originem et principium delectationis; nam proprietates seu accidentia propria naturaliter consequuntur formam specificam ex qua necessario dimanant seu originantur, atque sub hoc respectu ad integritatem physicam eius pertinent. «Dico, inquit S. Doctor, quod [potentiae animae] sunt accidentia [eius]: non quod sint communia accidentalia, quae non fluunt ex prin­ cipiis speciei, sed consequuntur principia individui; sed sicut propria accidentia, quae consequuntur speciem, originata ex principiis ipsius: simul tamen sunt de integritate ipsius animae» 4. 83. Sed placet hanc perlongam expositionem sequenti tabel­ la contrahere, et veluti ob oculos ponere identitatem doctrinae S. Thomas, a I Sent, usque ad Compendium theologiae. 1 In X Ethic. Nicom., lect. 6, nn. 2.030-2.031. Cf. etiem I-II, 33, 4. 1 S. Albertus Magnus, In X Ethic. Nicom., tract. 1, cap. 7 in fine, Ed. Vives, Opera, t. 7, p. 614 a. ’ I-II, q. 2, a. 6 c.; q. 3> a. 4 c. * I Sent., d. 3, q. 4, a. 2 c. in fine. Cf. Quaesi, disp, de Anima, a. 12, «d 7; I, q. 77, a 6 c et ad 2 et 3.________________________________________ P. II. De essentia physica beatitudinis formalis visio: tota substantia, origo, princi­ pium = substantialiter, principa­ liter. delectatio: consequitur, perficit, complet, perfectio, complemen­ tum = perfective, completive. visio: tota substantia beatitudinis, essentialiter = substantialiter, es­ sed contra; d. 4,1, sentialiter. i,obi. 2; d. 9,1,8, delectatio: sequela, ornatus, perfec­ obi. 3; d. 9,1,3c.; tio, complementum = perfective, d. 38,1,2, ad 6. completive. o co III Sent., d. 14, visio: tota gloria, tota merces = es­ 3,1 sed contra; sentialiter. d. 27, 14, obi. 7; delectatio: adnexa, consequens, for­ male complementum = formalised contra; a 15,2, ter completive. rZ) IV Sent., d. 49, 1,1, 2C. et ad 3; 2,4,2 sed contra; 2,7,5, sed contra; 3,4,3c.; ad 1; 1,1,2, ad 2; 3,5,4,2 sed contra; d. 3,1,1,1c. visio: substantia, causa, principium, perfectio prima = substantialiter, principaliter, essentialiter. delectatio: superveniens, decorans, ornans, perfectio secunda, forma completiva, formaliter complens = I perfective, completive, formaliter completive. De Veritate, q. 13,3, ad 8; q. 8,1, 1 visio: substantia = substantialiter. sed contra; q. 22, delectatio: sequens, venustans, per­ ficiens, complens = perfective, ii, ad 2; q. 26, 10, completive. ad 10. visio: origo, originaliter, substantia­ liter, principaliter, praecipue. Quodlib. VIII, q. 9, delectatio: complementum, conse­ quitur, perficit, decorat, forma­ tter complens = formaliter com­ pletive. Q. I. C. I., A. 2,—Potior est visio quam delectatio 125 i visio: substantialiter, principaliter, I ut forma dans speciem = essenI tialiter. Ill Contra Gent., 26. ( delectatio: concomitans, consurgens, ut forma consequens speciem, perficiens = perfective, comple­ tive. I [ visio: substantia, principaliter se­ cundum totam substantiam = 1 loannis, substantialiter, principaliter, es­ leap. 17, sentialiter. In Evan-11 · 1 · delectatio: decor, complementum = gelium formaliter completive. ... visio: substantialiter. caûîf I ^ectat^0: formaliter, perficit = forI cap* 5· ( maliter perfective seu completive. visio: essentialiter. delectatio: perficit, decorat, comple­ tivum felicitatis = perfective, completive. I P., 26,2, sed con­ visio: per prius, principaliter. delectatio: per posterius, consequen­ tra, et ad 2. ter = completive. I 0 0 u 0 B s visio: essentia, substantia, causa = origo, perfectio dans speciem = I-II, 2,6c.; 3,2, ad essentialiter, substantialiter, ori­ IJ 3,4c. et ad 3; ginaliter seu principaliter. 3,7-8; 4,2c. et ad delectatio: adiuncta, consequens, ut i;4, 6 sed contra; perfectio concomitans speciem, I per se accidens, complective suI perveniens visioni = perfective, I completive. II-II, 175,3, ad 4; visio: principaliter, essentialiter. delectatio: terminative, consequen­ 180, 1,4 et 7. ter = completive, perfective. Î Compendium theolo-\visi°: essentialiter. I P 107· ! de^ectatto: concomitans, conse­ il p I0 ’’ '3 \ quens perficiens, consummans — ( perfective, completive. 126 P. IL—De essentia physica beatitudinis formalis 84. Quae cum ita sint, haud tacile intelligitur quomodo Petrus Mandonnet scribere potuit quod S. Thomas usus fuit hac in re «d’une terminologie tres variée», et quod sub hac tanta varietate «il me semble visible que saint Thomas est parti de la préocupation de faire, au début, une part plus grande à la vo­ lonté dans ses définitions, ou mieux ses descriptions verbales de la béatitude pour la réduire de plus en plus et finalement metre l’essence de la beatitude dans la seule intelligence, l’acte de la volonté suivant à l’essence comme une sorte d’accident qui l’accompagne de soi: quasi per se accidens eius» \ Qui et paulo supra scribere non dubitavit: «ou pourrait croire, à une lecture un peu superficielle, que la doctrine de saint Thomas sur la nature de la béatitude n’a pas variée et la chose est vraie si on la prend grosso modo» 1 2. Ceterum Auctor pauca tantum Scripta Thomae hac de re examinavit eaque sat incomplete, ut legenti patet3; ac insuper haec omnia dixit ut authenticitatem thomisticam confirmaret atque chronologiam determinaret Quaestionis cuiusdam dispu­ tatae De Natura beatitudinis 4, quae certo non est S. Thomae5. Quod si aetatibus subsequentibus necesse fuit concordantias quas­ dam edere dictorum S. Doctoris in re de beatitudine formali essentiali, ut testes sunt opusculum De concordandis, in quo concordat seipsum in passibus apparenter contrariis 6, et Quaestio illa disputata, in causa fuit non obscuritas aut ambiguitas mul­ toque minus variatio Thomae, sed disputationes minus pacatae et sincerae thomistas inter et scotistas. Unde merito Richardus Clapwell respondet Guilelmo de la Mare quod frater Thomas luce clarius declaravit qualiter beatitudo creaturae principaliter et 1 Petrus Mandonnet, Saint Thomas d’A quin creatur de la dispute quodlibétique, apud «Revoie des sciences philosophiques et théologiques», 15 (1926), p. 498. Quem citant et sequuntur F. Cayré, A. A., Patrologie et histoire de la Théologie 2, t. II, p. 540-541. Paris 1933; Ed. de Bruyne, St. Thomas d'Aquin, p. 100, Paris 1928. 2 Petrus Mandonnet, loc. cit., pp. 497-498. 3 Petrus Mandonnet, loc. cit., pp. 498-505. 4 Edita ab eodem Petro Mandonnet in «Revue thomiste», 1918, pp. SO-55· » Quod pluribus ostendit A. Dondaine, O. P., apud «Bulletin thomis­ te)), avril 1932, pp. 109-118. e Opéra S. Thomae, ed. Vives, t. 28, pp. 560-574. Q. I. C. I., A. 2.—Potior est visio quam delectatio 127 essentialiter pertineat ad actum intellectus, qui est visio, non ad actum voluntatis, qui est fruitio seu delectatio U Cuius claritatis testis egregius exstitit Hannibaldus de Hanmbaldis, qui doctrinam S. Thomae fideliter contrahit in suo Commentario super libros Sententiarum. Ita enim scribit: «ipsa Dei visio est essentialiter ultimus finis humanae animae et eius heatitudo; dilectio vero est quasi quaedam proprietas consequens actum [videndi]. Unde ipsa visio est essentialiter beatitudo, sed dilectio et fruitio sive delectatio concomitantur eam, sicut stabilien­ tis et consummantes et decorantes ipsam» 2. B. Pars doctrinalis: quae reapse potior sit in beatitudine formali essentiali, visio Dei an delectatio de Deo visa 85. Exinde facile est videre quomodo in rei veritate concurrant ad beatitudinem formalem essentialem visio et delectatio. 86. conclusio: in beatitudine formali essentiali potior est visio Dei quam delectatio de Deo viso. 87. Probatur duplici argumentorum genere, scilicet ar­ gumento proprio et argumento analogico. Proprium autem est triplex: psychologicum, morale et mixtum ex utroque seu psychologico-morale. 88.Argumentum psychologicum. Potius est in beatitu­ dine formali essentiali id, quod ad ipsam concurrit essentia­ liter seu constitutive, quam id, quod tantummodo concurrit consecutive seu consequenter; id, quod concurrit ut forma specifica, quam id, quod concurrit ut proprietas tantum; id, quod concurrit ut principium et causa, quam id, quod 65 currit solum ut effectus et sequela. Atqui in beatitudine formali essentiali visio Dei concurrit essentialiter seu consti( tutive, ut forma specifica et ut principium et causa; dum delectatio de Deo viso solum concurrit consequenter seu 1 Richardus Clapwell, O. P., Correctorium Corrupturii «Quare*, in I-II, L i, ed. P. Glorieux (Bibliothèque thomiste, t. IX), p. 212. * Hannibaldus de Hannibaldis, O. P., in IV Sent., d. 49, q. unie., L2C. in fine. Inter Opera S. Thomae, ed. Vives, t. 30, p. 806 a. Cf. ibid., 1 ri 3 et 4, p. 806 b. 128 ·- P. IL—De essentia physica beatitudinis formalis consecutive, ut mera proprietas et ut sequela et effectus visionis. Ergo in beatitudine formali essentiali potior est visio Dei quam delectatio de Deo viso. Maior patet ex terminis. Potius enim est in unoquoque id, quod constituit ipsam essentiam rei veluti forma in­ trinseca eius, quam id, quod consequitur essentiam rei iam ' constitutam veluti forma quaedam seu perfectio ei adnexa; potius est quoque in re id, quod est forma eius specifica, quam id, quod formae specificae supervenit veluti proprietas eius; potius denique est in unoquoque principium et causa, , quam sequela et effectus. Cuius ratio est, quia semper consecutivum est propter constitutivum; proprietas, propter essentiam seu speciem; effectus et sequela, propter causam et principium: tota si­ quidem ratio consecutivi est constitutivum, tota ratio pro­ prietatis est species, tota ratio effectus et sequelae est causa 1 et principium. Iam vero, propter quod unumquodque tale, et illud magis. Potius ergo est in unoquoque constitutivum quam consecutivum, forma 11 specifica quam proprietas, causa quam effectus. 89. Minor, in qua unice est difficultas, probatur per partes. Primo in beatitudine formali essentiali visio Dei concurrit essentialiter seu constitutive; delectatio vero de Deo viso, nonnisi consequenter sive consecutive: illud constat ex dictis q. 3, aa. 4 et 8, ubi ostensum est essentiam metaphysicam beatitudinis formalis consistere in sola visione intuitiva Dei; hoc patet ex dictis q. 4, a. 1, ubi probatum est delectationem de Deo viso naturaliter ac necessario consequi, ut calor ignem, visionem facialem Dei. Quo fit, ut tota doc­ trina articuli praesentis nihil aliud sit quam immediata ac necessaria conclusio doctrinae traditae in articulo praece­ denti, una cum articulo octavo quaestionis praecedentis. Qua in re S. Doctor verum reddit exercite id, quod ipsemet signate docuit de perfecto habitu scientiae: «conclusiones et demonstrationes unius scientiae ordinatae sunt, et ttna de­ rivatur ex alia»1. 1 S. Thomas, I—II, q. 54, a. 4, ad 3. Q. I. C. I., A. 2.—Potior est visio quam delectatio 129 90. Secundo, in beatitudine formali essentiali visio Dei concurrit ut forma specifica; delectatio autem de Deo viso, nonnisi ut proprietas visionis. Nam vera et perfecta beatitudo supematuralis primo constituitur in sua specie et primo distinguitur a ceteris beatitudinibus falsis vel imperfectis per visionem facialem Dei; non per delectationem, quae specificatur ex operatione quam sequitur ut proprietas \ Se habet ergo visio Dei in beatitudine formali supernatural! ut perfectio prima dans ei speciem, sicut anima rationalis dat speciem homini; delectatio vero se habet ut perfectio secunda superveniens speciei beatitudinis iam constitutae, quemadmodum sanitas supervenit homini iam constituto in sua specie per animam rationalem. Ut enim egregie scribit S. Thomas, «delectatio non est perfectio operationis a qua operatio speciem habet, sed magis quae superadditur ei per modum perfectionis secundae; sicut sanitas ad hominem se habet, et non sicut anima. Hoc autem interest inter per­ fectiones primas et secundas, quod ad primam perfectionem ordinatur perfectibile sicut ad finem, ut materia ad formam; sed e converso, secunda perfectio ordinatur ad perfectibile, ut scilicet perfectibile per eam esse perfectum habeat, et sic delectatio ad operationem ordinatur» 12. Sic ergo se habet delectatio ad visionem sicut calor ad ignem3, hoc est, sicut proprietas ad speciem, nam calor est proprietas ignis; «delectatio enim, ut ait S. Albertus i Magnus, operationi coniungi videtur ut passio proprio sub­ velo, et videtur quod non possit ab ea separari, eo quod sine operatione non fit delectatio» 4: est autem peculiare accidenti proprio seu proprietati ut sit naturaliter insepara­ bile a proprio subiecto5. 1 III Contra Gent., cap. 26, arg. 4 et ad 2; Supra, t. III, nn. 94-99; q. 31; in X Ethic. Nicom., lect. 7, n. 2.039. 1 IV Sent., d. 49, q. 3, a. 4, qla. 3, ad 2. * I-II, q. 4, a. i c. ‘ S. Albertus Magnus, O. P., In X Ethic. Nicom., tract. 1, cap. 9, Ed. dt., t 7, p. 616 a. 5 S. Thomas, Quaestatio Disputata de anima, a. 12, ad. 7; de Spiritua■ius Creaturis, a. lie. •‘.—Di Hominis*··*· ■fl 130 P. IL—De essentia physica beatitudinis formalis Q. I. C. I., A. 2.—Potior est visio quam delectatio 131 91. Tertio, in beatitudine formali essentiali visio Dei quia perfecta «operatio causât delectationem sicut causa concurrit ut causa; delectatio vero de Deo viso, ut effectus efficiens»1, non quidem per actionem proprie dictam, sed proprius eius. Nam videre Deum per essentiam est ipsum per naturalem quandam dimanationem seu resultantiam, eo habere seu possidere Deum ut obiective beatificantem, $efere modo quo essentia subiecti causât propria eius accidentia cumdum illud S. Augustini: «quid est aliud beate vivere, sine proprietates specificas, ut animae potentias, humanitas nisi aeternum aliquid cognoscendo haberetx; vitam siquidem risibilitatem, lux colorem, ignis calorem 2. Semper autem beatam «hoc est eam nosse quod habere»123, et «nihil est aliud causa efficiens propria est prior et perfectior effectu. Ergo habere [Deum] quam nosse»3; «quidquid autem mente et visio Dei est prior et perfectior in beatitudine formali habetur, noscendo * , habetur «nec id habere quidquam est quam delectatio de Deo viso. aliud quam videre»5*7; et ideo «una ibi et tota virtus est amare 92. Argumentum morale. Cum beatitudo formalis es­ quod rideas, et summa felicitas habere quod amas»e. Atqui 1 sentialis sit summum bonum creatum3, illud est potius habere Deum est propria causa delectationis beatificae. Bona et principalius in hac beatitudine quod potius et principalius enim non sunt delectabilia nisi in quantum effective habentur bonum est Atqui visio Dei est potius et principalius bonum seu possidentur et ut talia apprehenduntur: hoc autem «est quam delectatio de Deo viso. per aliquam operationem [possessivam eorum]; unde mani­ «I Primo quidem, quia delectatio beatifica de Deo viso se festum est quod omnis delectatio in operationem [possessivam habet ad ipsam visionem Dei, sicut summum bonum de­ boni delectabilis] reducitur sicut in causam»Ί, scilicet tipsum lectabile ad summum bonum honestum: est enim delectatio habere bonum causa est delectationis»8. Ergo ridere Deum de Deo viso summa delectatio, sicut visio Dei est summa per essentiam est causa propria delectationis beatificae. lure honestas. lam vero potius et principalius et melius est sum­ igitur S. Thomas dixit quod «ex ipsa visione Dei causatur mum bonum honestum quam summum bonum delectabile, delectatio»9 et quod «visio [Dei] est causa delectationis sicut universaliter melius est et principalius bonum hones­ de Deo riso1011 . tum quam bonum delectabile, cum honestum bonum sit Est autem visio propria et per se causa delectationis in iummum analogarum boni. Bonum enim est quoddam genere causae efficientis et in quarto modo dicendi per se u, analogum, quod «per prius praedicatur de honesto; et se­ cundario de delectabili; tertio, de utili» 4. Ergo melius et 1 S. Augustinus, Liber de diversis quaestionibus 83, q. 35, n. 2. ML, principalius bonum est visio Dei quam delectatio de Deo 40, 24. riso. 2 S. Augustinus, Liber de diversis quaestionibus 83, q. 35, n. 1. ML, 40 24. 93. Secundo, quia id quod est per se potius est eo 3 S. Augustinus, Liber de diversis quaestionibus 83, q. 35, n. 1. ML, quod est per aliud. Atqui visio Dei est per se optima, dum 40, 24. delectatio de Deo viso est optima per visionem. Delectatio 4 S. Augustinus, Liber de diversis quaestionibus 83, q. 35, n. 2. ML, aim sicut habet esse et essentiam a perfecta operatione, 40, 24. id quam naturaliter sequitur, ita etiam habet bonitatem, S. Augustinus, De utilitate credendi, cap. 13, n. 28. M.L, 42, 85. * S. Augustinus, De Genesi ad litteram, lib. 12, cap. 26, n. 54. ML, quia «unumquodque tantum habet de bono quantum habet III 34, 476. Cf. dieu supra, q. 3, a. 4, t. III, nn. 94-104. 7 S. Thomas, I-II, q. 32, a. 1, ad. 1 8 III Contra Gent., cap. 26, arg. 5. 9 I-II, q. 41 a. i, ad 2. 10 I-II, q. 4, a. 2 sed contra. 11 Cf. In I Post. Analyt., lect. 10, n. 7. 4 I-II, q. 33, a. 4, ad 2. I, q. 77, a. 6 c. et ad 2 et 3. I-II, q. 3, a. i, ad 2; q. 34, a. 3. I, q. 5, a. 6, ad 3. P. II. 132 De essentia physica beatitudinis formalis de esse»1, et quidem eo modo eaque ratione quibus habet esse. Et propter hoc delectationes specificantur ex operatio­ nibus ad quas consequuntur, earumque bonitas mensuratur ex bonitate operationum. «Habet igitur [delectatio] quod sit bona et appetenda ex alio»12. Ergo similiter «delectatio [de Deo viso] non habet quod sit optimum [bonum] ex hoc quod est delectatio, sed ex hoc quod est perfecta quies in optimo» per se primo, quod est ipsa visio Dei3. Et ideo, «proprie loquendo, delectatio... [de Deo viso] non est opti­ mum [bonum], sed aliquid optimi, scilicet felicitatis», quae est essentialiter ipsa Dei visio4. 94. Argumentum psychologico-morale. Ille actus est potior et principalior in beatitudine formali essentiali qui est altioris potentiae et habitus circa altius obiectum: per­ fectio enim actus tota quanta est mensuratur ex perfectione potentiae et habitus, a quibus elicitur, per comparationem ad proprium obiectum, a quo specificatur. Atqui visio fa­ cialis Dei est actus altioris potentiae et habitus circa altius obiectum, quam actus delectationis de Deo viso. Visio enim facialis Dei est essentialiter actus elicitus in­ tellectus elevati et roborati per habitum luminis gloriae, ut patet ex supra dictis 5; dum delectatio de Deo viso est for­ maliter actus elicitus voluntatis elevatae et roboratae per habitum caritatis consummatae: et quidem utrobique se­ cundum totum connatum seu virtutem potentiae et habi­ tus 6. Constat autem intellectum esse, secundum speciem suam psychologicam, altiorem potentiam quam voluntas; et similiter lumen gloriae altiorem habitum esse, secundum speciem suam psychologicam, quam habitus caritatis7: quod si tota eorum vis, secundum totum conatum, exerceatur, I-II, q. 18, a. i. Ill Contra Gent., cap. 26, arg. 6. Cf. In X Ethic. Nicom., lect 7 n. 2.039. 3 I-Π, Q- 34, a. 3, ad 3. * IV Sent., d. 49, q. 3, a. 4, qla. 3 c. in fine. 8 Supra, t. Ill, nn. 260-275 [in hac editione, IV]. 6 Supra, t. Ill, n. 94. 7 Supra, t. Ill, n. 261 [in hac editione, IV]. 1 Q. I. C. I., A. 2.—Potior est visio quam delectatio 133 eadem proportio perfectionis in ordine morali admitten- * Sed et obiectum proprium visionis altius formaliter est quam obiectum delectationis. Nam proprium obiectum vi­ sionis est ipsa Deitas sub formali ratione Veritatis Primae secundum quod est in se, absque ulla connotatione essentiali cum aliquo aeato; e contra, obiectum proprium delectationis de Deo viso est ipsa Deitas sub ratione formali Primae et Summae Bonitatis ut in re habitae seu possessae per visio­ nem, et ideo ex hac parte necessario connotât obiective, ut conditionem sine qua non, aliquid creatum, quod est ipsa visio. lam vero, tanto altius est obiectum quanto prius et purius et divinius est, absque ulla conditione et connotatione creata obiectiva. Altior ergo et perfectior psychologice et moraliter se­ cundum speciem suam est visio Dei quam delectatio de Deo viso, et ideo potior est et principalior in beatitudine formali essentiali. 95. Secundo, probatur argumento analogico. Ita se habent in ordine supernatural! beatitudinis formalis essentialis visio Dei et delectatio de Deo viso, sicut se habent in ordine naturali agentium naturalium assecutio proprii finis naturalis et quies in fine adepto; nam visio facialis Dei est ipsa essecutio finis ultimi supematuralis, delectatio autem de Deo viso est quies in ultimo fine supernatural! iam adepto. Et quidem utrobique ordo inter quietem in fine adepto et ipsam as­ secutionem finis rectissimus est et impeccabilis, utpote ab ipso Deo procedens, qui errare nequaquam potest; naturalis enim operatio agentium naturalium est ex instinctu Dei, auctoris naturae, secundum illud: opus naturae est opus Intelligentiae h et similiter, supematuralis operatio beato­ rum, qua beati formaliter sunt, est ex instinctu Dei, aucto­ ris gloriae, iuxta illud: «qui spiritu Dei aguntur, hi sunt filii Dei»2, nam beati sunt perfectissime filii Dei. Unde 1 Supra, t. I, nn. 473-481. * Rom., 8,14. 134 P S'TIA PHYSICA BEATITUDINIS FORMALIS S. Thomas merito scribit: «rectus ordo rerum convenit cum ordine naturae; nam res naturales ordinantur in suum finem absque errore»1. 96. Atqui in ordine naturali agentium naturalium as­ secutio finis proprii naturalis est potior et principalior quam quies in fine adepto. Nam quies in fine adepto se habet ad ipsam assecutionem finis naturalis sicut finis secundarius ad principalem vel sicut perfectio secunda ad primam, atque ideo ut finis sub fine. Nimirum, ipsa adeptio finis naturalis est finis quietis in fine iam adepto: semper autem > finis est potius et principalius bonum eo quod est ad finem. Ac revera, videmus in agentibus naturalibus inanimatis, quod finis motus gravis non est ipsa quies, sed locus pioprius naturalis, quo assecuto per motum, cessat motus ipse et advenit quies. «Si enim hoc principaliter natura in­ tenderet, ut inclinatio quietaretur, non daret eam; dat autem \ eam, ut per hoc tendat in locum proprium: quo consecuto quasi fine, sequitur inclinationis quietatio. Et sic quietatio talis non est finis, sed concomitans finem»2. Similiter in agentibus naturalibus animatis videmus quod «natura ordinat delectationem ad operationem»3, atque ideo, secundum naturalem rerum ordinem, «delectatio est propter operationem, et non e converso. Videmus enim quod natura illis operationibus animalium delectationem apposuit quae sunt manifeste ad fines necessarios ordinatae, sicut in usu ciborum, qui ordinantur ad conservationem individui, et ; in usu venereorum, qui ordinantur ad conservationem speciei: nisi enim adesset delectatio, animalia a praedictis usibus necessariis abstinerent» 4. Ipse igitur naturalis ordo inter operationem perfectam et delectationem in agentibus naturalibus animatis, ostendit quod «delectatio propter ope­ rationem est», atque idcirco quod «operatio simpliciter est melior quam delectatio»5. 2 Ill Contra Gent.) cap. 263 arg. 7. Ill Contra Gent., cap. 26, arg. 8. dV49> q’ 31 a# 4’ qla* 3* arg’ 4 sed contra. Ill Contra Gent., cap. 26, arg. 7.II II Sent., d. 38, q. 1, a. 2, ad 6. Q. I. C. I., A. 2.—Potior est visio quam delectatio 135 97. Ergo similiter in beatitudine formali essentiali po­ tior et principalior est visio Dei, qua homo primo et formaliter assequitur suum finem ultimum obiectivum, quam delectatio de Deo viso, quae naturaliter consequitur visionem veluti quies ultima appetitus rationalis. Quae quidem conclusio analogica non est diminutiva respectu minoris agentium naturalium, sed potius augmentativa seu a fortiori, quia ordo supernaturalis beatificus inter visionem Dei et delectationem de Deo viso est in infinitum altior et perfectior et magis rectus et ordinatus quam ordo naturalis operationis et delectationis agentium naturalium. Quod si secus, ut S. Doctor recte argumentatur, ipse •W actus voluntatis esset ultimus finis obiectivus per neces­ sariam quandam connotationem, in quem tenderet visio facialis Dei, quod nefas est dicere. Sic ergo «voluntas non quaerit bonum propter quietationem —sic enim ipse actus voluntatis esset finis, quod est contra praemisa , sed ideo quaerit quod quietetur in operatione quia operatio est bonum eius. Unde manifestum est quod principalius est ipsa operatio in qua quietatur voluntas, quam quietatio voluntatis in ipso»2. § III DIFFICULTATES 98. Ut supra notatum est 3, quaestionem, quam Aris­ toteles movit de habitudine delectationis ad visionem in beatitudine naturali, S. Thomas analogice extendit ad beatinidinem supernaturalem. 1 I-II, q. I, a. i, ad 2; q. 3, a. 4. Cf. supra, t. I, nn. 354’366; t. III, nn. 94-99. I-II, q. 4, a. 2 c. Cf. supra, q. 2, a. 6, ad 1 et 3; t. II, nn. 235-276. Supra, n. 54. P. IL—De essentia physica beatitudinis formalis 136 ^ « -a n s a litv . T h c Ideo S. Doctor duas series ponit difficultatum: primam, respectu beatitudinis naturalis, prout ab Aristotele disentiebatur; alteram, respectu beatitudinis supernaturalis, quam S. Thomas directe considerat. Prima ergo series difficultatum, quae est philosophica, continet difficultates duas: unam, ex auctoritate Aristotelis —obiectio prima—; aliam, ex ratione —obiectio secunda—. Na , cum agitur de problemate aristotelico solvendo se­ cundum mentem Auctoris eius, ante omnia audiendus est ipse Aristoteles, ac dein adducenda est ratio obiectiva. Secunda series, quae est formaliter theologica, non continet nisi unam difficultatem, desumptam ex analogia visionis et delectationis in patria ad fidem et caritatem in via —obiectio tertia—. Ordo naturalis ac vere scientificus difficultatum, ut mos est apud S. Thomas. 99. Prima obiectio (ex auctoritate Aristotelis). Perfectio est potior perfectibili, sicut forma materia et actus potentia. Atqui delectatio est perfectio visionis in beatitudine formali; quia visio est operatio, et delectatio perficit operationem, dicente Philosopho: τελειοΐ δέ τήν ένέργειαν ή ήδονή \ Ergo delectatio est potior visione in beatitudine formali. 100. Respondetur. Dist. Mai.: Perfectio est potior per­ fectibili, perfectio prima seu essentialis, conc.; perfectio secunda seu accidentalis, nego. Contradist. Min.: delectatio est perfectio visionis, perfec­ tio secunda seu accidentalis, conc.; perfectio prima seu essentialis, nego. Et nego consequens et consequentiam. Duplex est perfectio formalis alicuius, scilicet prima seu essentialis et intrinseca, quae constituit essentiam rei et est forma per quam res habet esse simpliciter, sicut anima est perfectio prima hominis; —et secunda seu accidentalis et adnexa, quae supponit essentiam rei iam constitutam et forma per quam res habet esse secundum quid, quod est bene aut melius esse eius, sicut sanitas et pulchritudo cor- 1 Aristoteles, X’ Ethic. Nicom., cap. 4j n. 8 (IIj I20j 32_33) Q. I. C. I.j A. 2.—Potior est visio quam delectatio » 137 pons aut velocitas ingenii sunt perfectiones secundae ho­ minis \ Prima ergo perfectio est potior perfectibili, quia compa­ ratur ad ipsum ut primus actus, qui est actus simpliciter, ad 1 primam et puram potentiam, quae est potentia simpliciter, sicut forma substantialis ad materiam primam vel sicut anima ad corpus: at perfectio secunda non est potior suo perfectibili, quia non comparatur ad ipsum sicut primus actus ad primam potentiam, sed sicut actus secundarius seu accidentalis ad actum primarium seu essentialem aut sub­ stantialem, sicut forma accidentalis ad materiam secundam quae iam est actu simpliciter per formam substantialem vel sicut sanitas et vigor ad corpus vivum. Unde, simpliciter loquendo, perfectibile est potius sua perfectione secunda seu accidentali, sicut substantia est perfectior accidenti et esse simpliciter perfectius est quam esse secundum quid, ut homo vivus est perfectior sua pulchritudine et sanitate. Quando ergo dicitur quod delectatio est perfectio visionis in beatitudine formali, sicut universaliter delectatio est per­ fectio operationis, non est sermo de perfectione prima seu essentiali visionis aut operationis, quia delectatio non consti­ tuit essentiam visionis aut operationis, cum eas non specificet, sed potius specificetur ab eis, sed de perfectione secunda seu accidentali et adnexa, quae illas consummat et ornat. Unde delectatio non est potior visione, sed e converso, et a visione causatur seu originatur, sicut perfectio secunda causatur a perfectione prima12. Ideo S. Thomas, postquam ostendit quod «delectatio perficit operationem non efficienter sed formaliter» 3, sicut animal perficit non medicina, sed sanitas4, prosequitur: q. 73, a· 1 c. et ad 1. * In X Ethic. Nicom., lect. 6, n. 2.030. 4 In X Ethic. Nicom., lect. 6, n. 2.027. 138 <Λ » *—u ? n P. II.—De essentia physica beatitudinis foralalis quae constituit essentiam rei; alia autem quae supervenit rei in sua specie constitutae. Dicit ergo [Aristoteles]... quod delectatio perficit operationem, non sicut habitus qui inest, idest non sicut forma intrinseca essentiae rei, sed sicut quidam finis, idest quaedam perfectio superveniens: sicut pulchritudo venit iuvenibus, non quasi exsistens de essentia juventutis, sed quasi consequens bonam dispositionem cau­ sarum iuventutis; et similiter delectatio consequitur bonam dispositionem causarum operationis»1. Et sic plane intelligitur brevis et nervosa responsio, Mi quam dat in hoc loco, cum ait: «sicut Philosophus ibidem dicit, delectatio perficit operationem sicut decor iuventuteni, qui est iuventuteni consequens; unde delectatio est quaedam perfectio concomitans visionem [in sua specie iam constitu­ 11 tam], non sicut perfectio [prima] faciens visionem in sua specie perfectam esse», constituendo essentiam eius2. Talis autem perfectio ordinatur ad perfectibile sicut ad finem, «ut scilicet perfectibile per eam esse perfectum habeat; et sic delectatio ad operationem ordinatur» sicut ad finem3. Unde «visio non habet perfectam rationem felicitatis, nisi secundum quod est operatio perfecta per ea quae sequuntur * ipsam, hoc est, per delectationem 4; sicut homo non habet totam plenitudinem suae perfectionis con naturalis nisi se­ cundum quod perficitur per sanitatem et vigorem, quae sunt perfectiones accidentales essentiam eius consequenta. tot. Obiectio secunda (ex ratione philosophica). Illud, propter quod visio est appetibilis in beatitudine formali, est potius visione; quia illud, propter quod aliquid est appeti­ bile, est potius, iuxta illud: propter quod unumquodque tale, et illud magis. Atqui delectatio est illud, propter quod visio est appetibilis in beatitudine formali: hoc enim modo se habet visio ad delectationem in beatitudine formali, sicut se habet operatio naturalis ad delectationem sensitivam In X Ethic. Nicom., lect. 6, nn. 2.030-2.031. I-II, q. 4, a. 2, ad i. IV Sent., d. 49, q. 3, a. 4, qla. 3, a(j 2 I Sent., d. 1, q. 1, a. I} aj 2 >^·ή /> ‘Λ ·-· - Q. I. C. I., A. 2.—Potior est visio quam delectatio 139 in brutis animalibus; constat autem quod bruta animalia naturali appetitu appetunt operationes suas naturales, puta comestionem et coitum, quae ordinantur ad conservationem individui et speciei, propter delectationem sensitivam. Ergo delectatio est potior in beatitudine formali quam visio. 102. Respondetur. Cone. Mai. Nego Minorem et conclusionem. Negavi minorem simpliciter, quia falsum est omnino quod visio sit appetibilis in beatitudine formali propter de­ lectationem, cum e contra delectatio sit revera appetibilis propter visionem, sicut propter propriam causam formalem, efficientem et finalem immanentem primariamx. 103. Neque urget eius probatio ex analogia cum appeti­ tu sensitivo brutorum animalium. Dupliciter enim consi­ derari potest ordo inter operationem et delectationem sensi­ tivam brutorum animalium ex una parte, et inter operationem intellectivam seu visionem et delectationem spiritualem ho­ minis beati ex alia parte: uno modo, ontologice seu ex ipsa natura operationis et delectationis, qui est ordo institutus ab ipso Deo, auctore naturae et gloriae; alio modo, psycholo­ gice seu ex parte brutorum et hominis exercentium ope­ SB rationes et se in eis delectantium. Si considerentur ontologice et secundum ordinem institu­ tum a Deo, semper et ubique delectatio est propter operatio­ nem sicut propter finem, sicut perfectio secunda propter primam et proprietas propter essentiam. Ut enim expresse dicit S. Thomas, «Divinus intellectus, qui est Institutor naturae, delectationes apposuit propter operationes» et non e converso2; «et ideo, ut Medici dicunt, Natura in opere generationis delectationem posuit, ne animalia, sua salute contenta, salutem speciei negligerent, quae per actum ge­ nerationis fit: unde delectatio propter operationem est»3. 1 Cf. IV Seni., d. 49, q. 3, a. 4, qla. 3 c. et ad 2; I-II, q. 2, a. 6, ad 1; 1 I-II, q. 4, a. 2, ad 2. 1 II Sent., d. 38, a. 2, ad 6. 140 ) ) λ P. IL—De essentia physica beatitudinis formalis The Sin autem psychologice considerentur seu ex parte bru­ torum animalium et homims beati exercentium operationes et delectationes capientium ex operationibus, distinguendum est. Nam homo beatus, qui per intellectum apprehendit ipsam Veritatem Primam, quae est Summum Bonum, atque ideo explicite et distincte attingit universalem et primam rationem boni, non sistit in solo bono delectabili; sed ascendit usque ad ipsum bonum honestum, cuius supremus gradus psycho­ logicus et moralis est ipsa visio facialis Dei; quocirca homo beatus, in beatitudine formali essentiali, non quaerit neque appetit visionem propter delectationem, sed delectationem propter visionem, sicut universaliter rectus ordo postulat ut appetatur bonum delectabile, quod minus est, propter bonum honestum, quod est maius, etiam in statu viae. Sed bruta animalia, cum non habeant nisi appetitum sensitivum consequentem apprehensionem sensitivam, incapada sunt assurgendi usque ad bonum honestum, immo et usque ad bonum delectabile universale, quod est delectatio spiritualis, et solum nata sunt prosequi et attingere bonum utile aut bonum delectabile particulare et corporale: neque enim facultates organicae capaces sunt attingendi universale obiectum vel rationem universalem obiectorum particularium. Sicut ergo exercite ordinant bonum utile ad bonum delecta­ bile ex instinctu Auctoris naturae, quin cognoscant rationem huius ordinis; ita exerdte ordinant, ex eodem naturae instin­ ctu, delectationes ad operationes naturales attingentes finem proprium naturae, quin rationem talis ordinationis percipiant. Et tamen psychologice moventur ad has operationes ex delectatione eas concomitante et non e converso, eo quod supremum bonum, quod psychologice attingit eorum appeti­ tus, est delectatio huiusmodi. Qua ratione didt S. Thomas quod, «secundum appetitum sensitivum, qui est in animali­ bus, operationes quaeruntur propter delectationem» eis adnexam. Nimirum animalia bruta non resolvunt psychologice delectationes in operationes, quarum ordinem naturalem formaliter non percipiunt, sicut neque bonum delectabile resolvunt in bonum honestum cuius capacia non sunt; sed supremum bonum, quod psychologice attingunt, est bonum Q. I. C. I., A. 2.—Potior est visio quam delectatio 141 delectabile corporale, quod est delectatio sensitiva: et ideo, sub hoc respectu particulari et relativo, dici potest quod omnia appetunt propter delectationem sensitivam sicut propter finem quo. Sed absolute et ontologice et prout sunt sub instinctu Auctoris naturae, delectationes appetunt propter opera­ tiones naturales, quas naturaliter excercent propter bonum ipsius naturae individualis vel specificae. Neque ulla est oppositio inter ordinem psychologicum operationis et delectationis in brutis animalibus et ordinem ontologicum ex Auctore naturae, sed mera imperfectio re­ solutionis psychologicae eorum respectu realitatis ontologicae, quatenus appetitus sensitivus brutorum non attingit rationem et substantiam operationis naturalis, sed solum accidens eius connaturale, quod est delectatio: sicut cognitio sensitiva non attingit rationem et essentiam corporis sensibi­ lis, sicut intellectus, sed solum accidentia propria vel com­ munia, et tamen cognitio sensitiva non est falsa, sed tantum imperfecta. Porro, huiusmodi imperfectio excluditur a cognitione et appetitu rationali, maxime hominis beati. Nefas est ergo talem imperfectionem extendere ad beatitudinem formalem ho­ minis, sicut facit obiiciens; eo vel magis quod «voluptas corporalis neque est ipsa beatitudo, nec est per se accidens beatitudinis» essentialis1, quae tota est in anima rationali. Dato igitur et non concesso quod absolute et ontologice, secundum ordinem appetitus sensitivi, operatio esset propter delectationem, nondum tamen concludi posset idem ordo secundum appetitum rationalem. Quo in sensu S. Thomas Wl eludit: «non est autem aliquid aestimandum simpliciter secundum ordinem sensitivi appetitus, sed magis secundum ordinem appetitus intellectivi»2, praesertim in beatitudine, quae propria est appetitus intellectivi. Et sic concordantur ea, quae S. Doctor tradit hoc in loco et in II Sent., d. 38, a. 2, ad 6; IV Sent., d. 49, q. 3, a· 4» ' I-II, q. 2, a. 6 c. in fine. 1 I-II, q. 4, a. 2, ad 2. P· lh -n U 3 De essentia physica beatitudinis formalis arg. 4 sed contra; III Contra Gentiles, cap. 26, arg. 7. In Sententiis enim et in Summa contra Gentiles loquitur de ordine ontologico et executo a brutis animalibus inter ope­ rationem naturalem et delectationem ei adnexam; hic autem, memorato ordine ontologico, qui est ordo praestitutus ab auctore naturae, loquitur praesertim de ordine psychologico seu percepto et sentito ab ipsis. Dat ergo hoc in loco ulte­ riorem quandam explicationem psychologicam, eo quod obiectio erat formaliter ordinis psychologici x. 104. Terlia obiectio (ex ratione theologica). Ita se habent in beatitudine formali perfecta seu in patria visio Dei et delectatio de Deo viso, sicut se habent in via fides et caritas; quia fidei respondet visio, et delectatio caritati. Atqui in via caritas est potior fide, secundum illud Apostoli^ I Cor. 13, 13: «nunc autem manent fides, spes, caritas, tria haec; maior autem horum est caritas». Ergo et in patria seu in beatitudine formali perfecta potior est et maior delectatio de Deo quam ipsa visio Dei. 105. Respondetur. Dist. Mai.: ita se habent in patria visio Dei et delectatio de Deo viso sicut se habent in via II ­ fides et caritas quibus illae respondent, secundum simili tudinem quandam imperfectam et quasi materialem, conc.; secundum similitudinem perfectam et formalem, nego. Conc. Min. et nego conclusionem. Comparatio inter visionem Dei et delectationem seu fruitionem eius ex una parte, et fidem et caritatem ex alia, potest fieri dupliciter: uno modo, ut habitus; alio modo, ut actus. Nam haec quatuor possunt esse, et habitus, quatenus non solum fides et caritas nominant virtutes theologicas, sed etiam visio et fruitio important dotes gloriosas, quae sunt habitus beatifici, nempe lumen gloriae et caritas consum­ mata; et actus, prout non solum visio et delectatio dicunt Γ> 1 Aliter resolvant hanc difficultatem quidam optimi commentatores S. Thomae, ut Caietanus (in h. L, nn. 2-5), Conradus Koellin (in h. L, Ed. cit., p. 45 *)> B· DE Medina (in h. ed. cit., pp. 67-68) et Ferrariensis (in III Contra Gent., cap. 26, n. n, ed. Leon., t. XIII, p. 76). * Q. I. C. I., A. 2.—Potior est visio quam delectatio 143 actus beatificos, sed etiam fides et caritas nominant actus viae. Quocumque autem modo fiat, similitudo proportionalis quae invenitur est imperfecta et materialis, dum e contra dissimilitudo est formalis. Si enim quatuor haec sumantur 1 ut habitus, certum est ex una parte quod visio et fides sunt eiusdem subtecti immediati quo, nempe intellectus possibilis speculativi, et eiusdem obiecti materialis primarii seu for­ malis quod, scilicet Veritatis Primae secundum quod est in se; et similiter ex alia parte verum est quod fruitio et caritas sunt eiusdem subiecti immediati quo, nimirum vo­ lutatis, eiusdemque obiecti formalis quod seu materialis primarii, videlicet Bonitatis Primae prout est in se. Aliunde tamen est dissimilitudo formalis et specifica; quia, licet ha­ bitus caritatis in via et habitus fruitionis in patria sint idem specie, habitus tamen fidei in via et habitus visionis in patria, qui est lumen gloriae, sunt specie diversi, quippe qui habent diversum obiectum formale quo. Mutata autem essentia unius termini proportionalitatis, tota proportionalistas for­ malis ruit, licet manere possit proportionalitas quaedam • imperfecta et quasi materialis. I Habitus ergo caritatis est potior habitu fidei, quia fides est essentialiter de non visis, dum caritas potest esse de realiter habitis per visionem: at habitus luminis gloriae, qui est essentialiter de Deo viso, potior est habitu caritatis, quae potest esse de Deo realiter non habito per visionem et, cum est de Deo realiter habito, non primo et formaliter habet ipsum, sed iam habitum amat eoque fruitur. i ' [ ( Quod si quatuor termini comparationis sumantur ut actus, idem valet. Actus enim fidei et actus visionis sunt eiusdem potentiae, idest intellectus, et eiusdem obiecti formalis quod, hoc est, Veritatis Primae prout est in se: at differunt specie, propter diversum obiectum formale quo. E contra, actus caritatis in via et actus fruitionis in patria non solum sunt eiusdem potentiae eiusdemque obiecti formalis quod, sed etiam eiusdem obiecti formalis quo; et ideo sunt idem specie. Licet ergo actus caritatis sit potior P. IL—De essentia physica beatitudinis formalis Q. I. C. I., A. 2.—Potior est visio quam delectatio et melior actu fidei, actus tamen visionis potior est et melior quam actus fruitionis. 106. Denique, latet aequivocatio in hoc quod dicitur: «visio respondet fidei; delectatio autem sive fruitio, caritati». ( Art. 3.—Utrum ad beatitudinem requiratur Aut enim intelligitur haec correspondentia per modum debiti i comprehensio seu praemii, aut per modum successionis; nam solet aliquando ' dici quod fidei debetur visio per modum praemii, quandoque etiam dicitur quod fidei succedit visio. 107. Constat ergo ad beatitudinem formalem essentia­ Si per modum simplicis successionis, proportio non valet lem necessario concurrere tum visionem tum delectationem nisi pro fide et visione, quia fides quidem evacuatur adve­ seu fruitionem, diverso licet titulo diversaque ratione: nam niente visione, non autem caritas adveniente fruitione, nam risio concurrit assentialiter seu constitutive, dum fruitio «caritas nunquam excidit»x: fruitio ergo sive delectatio non concurrit tantum accidentaliter seu consecutive, sicut pro­ succedet caritati, sicut visio succedit fidei. prium et per se accidens beatitudinis. Consequenter viden­ dum est an et quomodo ad eam concurrat comprehensio, Sin autem per modum debiti seu praemii, tunc visio quia communiter dicitur ab omnibus theologis quod ad beati­ non solum respondet fidei, sed etiam caritati, et quidem tudinem essentialem concurrunt tria: visio, fruitio et com­ primo et per se; quia meritum, cui formaliter respondet prehensio \ praemium, primo et per se pertinet ad caritatem, dum ad fidem non spectat nisi secundum quod est formata et vivifi­ Quia tamen comprehensionis notio non est per se omnibus cata a caritate 2. Praemium igitur caritatis et fidei, quod est nota ac insuper diversas acceptiones suscipere valet, operae finis operis meritorii credendi et amandi, est ipsa visio seu pretium est, ne aequivocatione laboremus, vim eius atque possessio Dei, cui naturaliter comitatur delectatio sive fruitio rationem praemittere. de Deo viso. Caritas enim, cum sit essentialiter amicitia quaedam honesta hominis iusti ad Deum3, non quaerit visionem Dei propter delectationem de Deo viso, quia tunc esset amicitia voluptuosa seu delectabilis, sed delectationem sive fruitionem de Deo viso quaerit propter visionem Dei PRAENOTANDA atque ideo propter ipsum Deum visum, nam visio facialis Dei est summum bonum honestum. Delectatio ergo sive 108. Nomen et rationem comprehensionis primus induxit fruitio de Deo viso non respondet caritati primo et perse, Zeno Citieus, Stoicorum parens ac magister. Hic omnes sed per se secundo, veluti proprietas quaedam naturaliter mentis status clausit inter duo extrema, quae sunt scientia consequens finem primarium et formalem eius, qui est ipsa et inscientia. Ad insdentiam reducebat errorem, ignorantiam, visio. temeritatem, suspicionem et opinationem, ac insuper visum Et sic obiectio ruit ex omni parte. et assensum; sdentiam autem vel sapientiam, «cuius compo- II-II, q. 23, a. 1. 9; q. 4, aa. 3-5. 1 Cf. IV Sent., d. 49, q. 4, a. 5, qla. 1 c.; I Sent., d. 1, q. 1, a. 1, obi. 10 et resp. 15.—Di Hominis· · · · · 146 2 ■■ •Λ P. IL—De essentia physica beatitudinis formaus tem, nisi Sapientem, esse neminem»\ in summo et indivisi­ bili ponebat, talis nempe firmae et constantis assensionis ut convelli ratione non posset ulla 1 2: et ideo dicebat «Sapientem nihil opinari, nullius rei paenitere, nulla in re falli, sen­ tentiam mutare nunquam»3. Inter inscientiam vero, quae malum quoddam mentis est, et scientiam, quae bonum est eius, comprehensionem locabat, quasi indifferens, siquidem «eam neque in rectis neque in pravis numerabat, sed soli credendum esse dicebat»4. Quae omnia, referente Tullio Cicerone, hoc modo expli­ cabat: «primum, de sensibus ipsis quaedam dixit nova, quos iunctos esse censuit e quadam quasi impulsione oblata extrinsecus, quam ille φαντασίαν, nos visum appellamus; licet et teneamus hoc verbum quidem, erit enim utendum in reliquo sermone saepius. Sed ad haec, quae visa sunt et quasi accepta sensibus, assensionem adiungit animorum, quam esse vult in nobis positam et voluntariam. Visis non omnibus adiungebat fidem, sed iis solum quae propriam quandam haberet declarationem earum rerum, quae viderentur: id autem visum, cum ipsum per se cernere­ tur, comprehensibile (Feretis hoc? —Nos vero, inquam; quonam enim alio modo καταληπτόν diceres?); sed, cum acceptum iam et approbatum esset, comprehensionem appel­ labat, similem iis rebus quae manu prehenderentur: ex quo etiam nomen hoc duxerat, cum eo verbo antea nemo tali in re usus esset; plurimisque idem novis verbis— nova enim dicebat —usus est. Quod autem erat sensu comprehensum, id ipsum sensum appellabat: et, si ita erat comprehensum, ut convelli ratione non posset, scientiam; sin aliter inscientiam nominabat, ex qua exsisteret etiam opinio, quae esset imbe­ cilla et cum falso incognitoque communis» 5. 1 Marcus Tullius Cicero, II Academicorum, cap. 47, ed. cit., L II P· 77; I Academicorum, cap. 11, ibid., pp. 97-98. Marcus Tullius Cicero, I Academicorum, cap. 11, ibid., pp. 97-98. 3 Marcus Tullius Cicero, Oratio pro L. Murena, cap. 29, ed. cit., V, p. 289. « Marcus Tullius Cicero, I Academicorum, cap. n, t. II, p 97 5 MWCVS Turnus Ckzm,, i rap. n> t. „ £ ’L Q. I. C., A. 3.—Qualis comprehensio requiratur 147 «Et hoc quidem Zeno gestu conficiebat. Nam, cum extensis digitis adversam manum ostenderat, visum, inquiebat, huiusmodi est. Deinde, cum paullum digitos contraxerat, adsensus huiusmodi. Tum, cum plane compresserat pugnumque fecerat, comprehensionem illam esse dicebat: qua ex simili­ tudine etiam nomen ei rei, quae antea non fuerat, καταληψιν imposuit. Cum autem laevam manum admoverat et illum pugnum arcte vehementer que compresserat, scientiam talem esse dicebat; cuius compotem, nisi Sapientem, esse nemi­ nem» \ Itaque, iuxta Zenonem, κατάληψης est quidem cognitio seu perceptio fidelis et vera, non tamen ad apicem usque perfectionis deducta neque omnino adaequata, utpote quae non omnia quae sunt in re comprehendit12; hoc enim unius Sapientiae est. Citra Sapientiam tamen, comprehensio summa cognitio est. Pro Zenone igitur κατάληψης idem prorsus est ac ττεριδραξις, idest apprehensio vel assecutio. Et in hoc eodem sensu, prout comprehensio distinguitur ab insecutione vel persecutione, sumitur κατάληψή a Patribus graecis3, vestigia prementibus Apostoli dicentis: «nescitis quod ii, qui in stadio currunt, omnes quidem currunt, τρέχουσιν, sed unus accipit, λαμβάνει (= arripit, consequitur, comprehendit), bravium? Sic currite, ut com­ prehendatis: ούτως τρέχετε ΐνα καταλάβετε»4. Et Psaltes pariter dicebat: "persequar inimicos meos, et comprehendam 1 Marcus Tullius Cicero, II Academicorum, cap. 47, t. II, pp. 76-77. Ac recte notat Tullius Cicero se κατάληψιν Zenonis, verbum e verbo exprintntem, comprehensionem dicere latine (I Academicorum, cap. 6, p. 14; ap. 10, p. 22): κατάλαμβάνειν = com [cum]-prehcndere. Idemque prorsus Egnificant -περί - λαμβάνειν = circum-plecti; ττεριληψι$ = circumplexio seu xmprehensio, sicut ipsemet Tullius vertit ( Timaeus seu de Universitate, cap. 2, Ed. cit., t. III, p. 589). ’ Marcus Tullius Cicero, II Academicorum, cap. 6, p. 14; I Acadencorum, cap. II, pp. 97-98. * Patrum graecorum testimonia quaedam de hac re collegit D. PetaHus, Dogmata theologica, De Deo Deique proprietatibus, lib. 7, cap· 3> edVives, L I, pp. 562-566. ‘ I Cor., 9, 24. 148 P. II.—Db essentia physica beatitudinis formalis illos”1; sicut ex adverso inimici eius clamabant: «perse­ quimini et comprehendite eum» a. 109. At praesertim de vi ac ratione comprehensionis audiendus est S. Augustinus, ex quo notionem eius mutuo acceperunt theologi 3. Hipponensis ergo Zenonem, interprete Tullio Cicerone, in primis imitatus, comprehensionem pro intellectione sumit, dum scribit: «omne quod se intelligit, comprehendit se; quod autem se comprehendit, finitum est sibi: et intellectus intelligit se; ergo finitus est sibi. Nec infinitus esse vult, quamvis possit, quia notus sibi esse vult; amat enim se»4. Ubi infinitum videtur idem esse atque ignotum. Haec enim Augustini verba redolere videntur Tullium Ciceronem dicentem: «ad rerum igitur scientiam vitaeque constantiam aptissima cum sit mens hominis, amplectitur maxime cognitionem, et istam κατάληψιν quam, ut dixi, verbum e verbo exprimentes, comprehensionem dicemus, cum ipsam per se amat; nihil enim est ei veritatis luce dulcius» 5. Eodemque sensu scribit alibi Augustinus: «absit itaque ut dubitemus quod ei notus sit omnis numerus, cuius intelligentiae, sicut in Psalmo 146,5, canitur, non est numerus. Infinitas itaque numeri, quamvis infinitorum numerorum nullus sit numerus, non est tamen incomprehensibilis ei, cuius intelligentiae non est numerus. Quapropter, si quidquid scientia comprehenditur scientis comprehensione finitur, pro­ fecto et omnis infinitas quodem ineffabili modo Deo finita est, quia scientiae ipsius incomprehensibilis non est»6. ■û Psalm., 17, 38. * Psalm., 70, ii, ’ Ut de uno Thoma loquamur, videri potest in IV Sent., d. 49, q. 2 a. 3> obi. 2, 4-5 cum responsionibus; arg. 1-2 sed contra; de Veritate, q. 8, a. 2, arg. 3 sed contra, ubi etiam appellat ad S. Ambrosium (arg. 1-2 sed contra); I, q. 12, a. 7, obi. 2 cum resp., et alibi passim. * S. AUGUsllNUS, Liber 83 quaestionum, q. 15, ML, 40, 15. 5 Marcus Tullius Cicero, II Academicorum, cap. 10, ed. cit., t. II, p. S. Augustinus, De Civitate Dei, lib. 12, cap. 18. ML. 41, 368. Q. I. C. I„ A. 3.—Qualis comprehensio requiratur 149 Alio tamen in loco distinguit inter videre seu cognoscere et comprehendere. «Aliud est enim videre, aliud est totum videndo comprehendere. Quandoquidem id videtur quod praesens utcumque sentitur; totum autem comprehenditur videndo, quod ita videtur ut nihil eius lateat videntem, aut cuius fines circumspici possunt: sicut te nihil latet praesentis I voluntatis tuae, circumspicere autem potes fines anuli tui»*1. Quo in sensu Deus a beatis hominibus videtur, at non com­ prehenditur; nam «attingere aliquantum mente Deum, magna beatitudo est; comprehendere autem, omnino impossibile... Sufficit ut attingat, si purus est oculus; si autem attingit, tactu quodam attingit incorporeo et spiritali, non tamen comprehendit... Et homo fit beatus contingendo corde illud quod semper beatum manet, et est illud ipsa beatitudo per­ petua et unde fit homo vivus vita perpetua» 2. Ergo, iuxta S. Augustinum, comprehensio potest sumi dupliciter: uno modo, ut idem est ac videre seu intelligere rem praesentem, quo in sensu contradistinguitur a cursu seu insecutione; alio modo, ut contradistinguitur a simplici videre seu intelligere rem praesentem, et importat plenam perfectamque visionem totius rei praesentis, ita ut nihil eius lateat videntem. Et quidem, secundum priorem sensum, comprehensio idem valet ac assecutio vel consecutio, hoc est, apprehensio, quemadmodum antiqua versio, qua ute­ batur S. Augustinus, reddebat καταληψιν Apostoli: «sequor autem, inquit (Phil. 3, 12), si apprehendam, in quo et apfrehensus sum a Christo Jesu. Tale est: apprehendam in quo et apprehensus sum, quale est (I Cor. 13, 12): cognoscam sicut et cognitus sum»3. no. S. Thomas autem, vestigia premens Augustini, eum tamen ex propriis locupletans, diversas significationes , 1 S. Augustinus, Epist. 147, de videndo Deo, cap. 9, n. 21. ML, 33, 606. 1 S. Augustinus, Sermo 117, n. 5. ML, 38, 665. ’ S. Augustinus, Contra duas epistolas pelagianorum, lib. Ill, cap. 7, 122. AIL, 44, 604. Hunc etiam sensum amplectitur S. Ambrosius, quando ait quod «ideo Deum ifflo vidit unquam (Ioan. 1,18), quia eam quae in Deo habitat plenitudo 150 i 3 P. IL—Db essentia physica beatitudinis formalis verbi, comprehensio, explicat atque ordinat dupliciter: uno DIO modo, quoad nos, hoc est, secundum rationem impositionis nominis, quae dicitur qualitas eius; alio modo, quoad se, idest secundum rationem rei significatae per nomen, quae appellatur eius substantia: primus ordo fit secundum originem seu etymologiam nominis; alter vero, secundum formam vel suppositionem eius. Ut enim ipse dicit, «in quolibet nomine est duo considerare, scilicet id a quo imponitur nomen, quod dicitur qualitas nominis; et id cui imponitur, quod dicitur substantia nominis: et nomen, proprie loquendo, dicitur significare formam sive qualitatem a qua imponitur nomen; dicitur vero supponere pro eo cui imponitur»1. | in. Quantum ergo ad impositionem nominis, com­ prehensio dicitur primo de ordine corporali seu physico, ac deinde analogice extenditur ad ordinem spiritualem seu psychologicum tum naturalem tum supernaturalem. In ordini physico seu corporali dicitur propne com­ prehensio actus, quo manibus vel dentibus aliquid arripimus ac tenemus, quo in sensu comprehensio idem valet ac ap­ prehensio. i Maiorem tamen vim ac perfectionem importare videtur comprehensio quam mera apprehensio. Apprehensio enim (= ad -prehensio) videtur importare terminum insecutionis alicuius rei distantis, cum primo attingitur ac retinetur praessens, ita ut connotet relationem propinquitatis vel praesentiae apprehendentis et apprehensi; comprehensio vero (= cum-prehensio) potius nominat intensitatem quandam ac perfectionem apprehensionis in facto esse, prout scilicet con­ notât relationem praesentiae eius quod actualiter tenetur, et ideo se habet ex additione ad meram apprehensionem, eo fere modo quo contritio (= cum-terere) se habet ad attritionem (= ad-terere). Sicut ergo «attritio dicit accessum divinitatis nemo conspexit, nemo mente aut oculis comprehendit* (In Lucam, hb. I, n. 24, ed. C. H. Schenke, CSEL, . t. 32, p. 26, 20-23), quamdiu in hac vita mortali degit. 1 S. Thomas, III Sent., d. 6, α i a 1 η ~ q. 13, a. 2, ad 2, et alibi passim. * ” · CI ·» η· 55· Cf. etiam I, Q. I. C. I., A. 3,—Qualis comprehensio requiratur 151 ad perfectam contritionem», quia et in corporalibus, unde nomina ista sumuntur, attrita dicuntur quae aliquo modo sunt comminuta sed non perfecte, nempe confracta in magnas partes, dum contrita appellantur quae perfecte ac totaliter comminuta sunt usque ad minimas partes —ita etiam apprehensio nominat merum accessum ad comprehen­ sionem, quae perfectam ac totalem apprehensionem dicit. Praepositio enim cum intensitatem ac totalitatem quandam indicare solet verbi quod afficit, ut apparet in conterrere, concutere, conticescere, complere; licet quandoque solum importet simultatem, ut in concurrere, convivere, conversari. Unde comprehensio stricte dicta significat actum quo manibus aliquid perfecte ac totaliter arripimus secundum omnes eius partes simul, digitis et manu undequaque conclu­ sum, «ut cum manus ita continet totum aliquem globum, ut nihil eius sit extra illam»2, vel sicut «spongiam digitis pressam undequaque, quaquaversus circumpalpamus»3. Qua­ propter, sicut «contritio dicitur quando omnes partes tritae sunt simul per divisionem usque ad minima»4, ita etiam dicitur comprehensio quando omnes partes comprehensi simul concluduntur circumquaque intra pugnum, firmiterque retinentur. Nam «comprehendere dicitur quasi simul preheniere, idest capere’, et ideo illud proprie comprehenditur quod simul capitur, idest cum omnibus quae eius sunt: unde oportet quod omne comprehensum includatur in comprehendente; includitur autem proprie contentum in continente, et ideo oportet comprehensum contineri, in comprehendente» 5.*1 1 IV Sent., d. 17, q. 2, a. 1, qla. 2, ad 4; qla. 1 c. In Psalmum 50, n. 8, Ei Vives, t. 18, pp. 550-551. ’ Salmanticenses, in I, q. 12, a. 7, disp. 6, n. 1, ed. cit., t. I, p. 268 a. 1 L Janssens, O. S. B., in I, q. 12, a. 7, pp. 457-458. ‘ S. Thomas, IV Sent., d. 17, q. 2, a. 1, qla. 2, ad 4. * IV Sent., d. 49, q. 2, a. 3 c. Et in de Veritate, q. 8, a. 2 c.: «illud profriedicitur comprehendi ab aliquo, quod ab eo includitur; dicitur enim aliquis Liquid comprehendere, quando simul ex omnibus partibus apprehendere po­ tat; quod est undique inclusum habere. Quod autem includitur ab aliquo, wj excedit includens, sed est minus includente vel saltem aequale». P. IL—De essentia physica beatitudinis formalis 152 Er inde extenditur nomen comprehensionis ad omnem inclusionem perfectam et totalem unius corporis in alio quantitatem eius dimensivam, «ut vinum in dolio» com­ prehenditur1, vel «sicut domus comprehendit nos» eam inhabitantes 12. 112. Ex hoc autem ordine physico, ulterius extenditur analogice nomen comprehensionis ad ordinem psycholo­ gicum cognitionis tum sensitivae tum intellectualis: et dico, cognitionis, quia propium est potentiae cognoscitivae attrahere ad se et apprehendere rem cognitam, dum potentiae appetitivae proprium est in rem appetitam effundi et inclinari. Unde apprehensio et comprehensio spectant proprie ad vim cognoscitivam. Ergo in ordine cognitionis sensitivae, puta sensus visus, dicitur comprehensio tripliciter, per similitudinem ad tripli­ cem acceptionem ordinis physici: primo, ut idem est ac apprehendere seu attingere visu, hoc est, utcumque videre,· secundo, ut importat totalitatem quandam veluti extensivam, quia scilicet totum visibile videtur; tertio, quatenus addit perfectionem huiusce totalitatis quasi intensivam, ita ut non solum totum sed et totaliter videatur et quidem simul. Quo in sensu oculi nostri non comprehendunt totam terram, quia non possunt eam totam simul videre; solem autem, licet totum videant, non tamen totaliter, «quia non est tanta virtus oculi ad cognoscendum quanta claritas solis quae est cognosci­ bilis». Nam «sicut dicitur corporaliter (= physice] aliquid in altero contineri, quia non excedit continens ex ulla parte secundum quantitatem dimensivam, ut vinum in dolio; ita dicitur contineri aliquid ab aliquo spiritualiter [= psycho­ logice], quod substat virtuti eius et in nullo excedit ipsum: et ideo tunc dicitur aliquid per cognitionem comprehendi, quando cognitum stat sub actu virtutis cognoscitivae et non excedit ipsam» 3. 1 3 3 IV Sent., d. 49, q. 2, a. 3 c. P^Uli Philipp·' IV Sent., d. 49, q. 2, a. 3 c. 3’ lect· 2’ ed- «t., p. 103 J Q. I. C. I., A. 3.—Qualis comprehensio requiratur 153 Qua in re S. Thomas Augustinum imitatur dicentem: «corpus oculo comprehendere te putas? Omnino non potes. Quidquid enim adspicis, non totum adspicis. Cuius hominis fodem vides, dorsum non vides, eo tempore quo faciem vides; u quando dorsum vides, eo tempore faciem non vides. Non sic ergo vides, ut comprehendas; sed quando adspicis aliam partem quam non videras, nisi memoria tecum faciat ut memineris te vidisse unde recedis, nunquam te dixeris aliquid vel in superficie comprehendisse. Tractas quod vides, versas huc atque illuc, vel ipse circuis ut totum videas. Um ergo adspectu totum videre non potes. Et quamdiu versas ut videas, partes vides; et contexendo quia vidisti alias partes, videris totum inspicere» x. 113. Et similiter in ordine cognitionis intellectualis. Primo enim comprehendere idem valet ac mente apprehendere seu intellectu assequi, hoc est, simplex cognoscere seu intelligere; secundo, addit perfectionem quandam quasi extensi­ vam cognitionis, et sic comprehendere aliquid intellectu significat totum illud intellexisse; tertio, novam quandam superaddit perfectionem cognitionis quasi intensivam, et tunc aliquid intellectu comprehendere idem sonat ac totum illud et totaliter intellexisse. Et haec est perfectissima notio AlJll prehensionis, quam S. Thomas videt in verbis S. Augus­ tini supra citatis 12, scribens: «Augustinus duo ponit in de­ bitione comprehensionis, quorum uno excluditur excessus cognoscibilis supra virtutem cognoscentis, quae est secundum quantitatem dimensivam [= quasi extensive], et quantum ad hoc dicit: quod ita videtur, ut nihil eius lateat videntem; -alio autem excluditur excessus secundum quantitatem mis [= quasi intensive], et quantum ad hoc dicit: aut uus fines circumspici possunt; tunc enim fines rei circumspi­ ciuntur, quando videns pervenit ad finem visionis, perfecte videndo»3. Perfecta ergo et plena comprehensio habetur, 1 S. Augustinus, Sermo 122, n. 5. ML, 38, 683. 1 Supra, n. 109. ‘ S. THOMAS, IV Sent., d. 49, q. 2, a. 3, ad 2. Quam notionem repetit ia Somma Theologica, quando dicit: «tunc enim dicitur aliquid comprehendi, hum 154 3 P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis quando totum cognoscibile totaliter videtur a cognoscente, secundum illud S. Thomae: «omne, quod totum et totaliter videtur, comprehenditur» *; et hoc «contingit quando adae­ quatur ad essentiam rei efficacia intellectus in intelligendo» «ut scilicet modus cognoscentis adaequatur modo rei cogni­ tae» 3. 114. Si ergo loquamur de comprehensione secundum ordinem perfectionis seu quoad se, hoc est, ex parte rei cui nomen imponitur, triplex haec acceptio ita coordinanda est, ut primo et maxime dicatur comprehensio qua totum cognoscibile totaliter cognoscitur; secundo et per posterius, qua totum quidem cognoscitur sed non totaliter; tertio et till ultimo, qua nec totum neque totaliter cognoscitur, sed utcumque attingitur mente. Prima acceptione dicitur com­ prehensio stricte sumpta; altera, proprie quidem at non stricte; tertia, neque stricte neque proprie, sed large et improprie. Er ideo S. Thomas scribit: «comprehensio dicitur dupliciter: uno modo, stricte et proprie, secundum quod aliquid includitur in comprehendente...; alio modo, com­ prehensio largius sumitur, secundum quod comprehensio insecutioni opponitur: qui enim attingit aliquem, quando iam tenet ipsum, comprehendere eum dicitur»4. «Cum enim aliquis insequitur aliquem, dicitur comprehendere eum quando potuerit eum manu tenere»5. Quando autem sermo est de cognitione intuitiva Dei qua videtur sicuti est, non potest non totus cognosci; e contra, per cognitionem aenigmaticam vel abstractivam, potest non totus cognosci, sicut cognitione abstractiva naturali cognosquando pervenitur ad finem cognitionis ipsius; et hoc est quando res cogno­ scitur ita perfecte sicut cognoscibilis est: sicut propositio demonstrabilis com­ prehenditur, quando scitur per demonstrationem [propter quid], non autem quando cognoscitur per aliquam rationem probabilem, «vel per demonstra­ tionem imperfectam quia (I, q. 14, a. 3 c). 1 IV Sent., d. 49, q. 2, q. 3, obi. 3. 2 TIT Sent.,Λd.v 14, - _q.- 1,- a. _ 2j q]a. τ c } n _ 2 III 3 De Verit., q. 20, a. 5 c. I, q. 12, a. 7, ad i. Cf. I, q. 14, a. 3j ad I; j_n 5 Comp. theol.j Π P., cap. io. Q. I. C. I., A. 3.—Qualis comprehensio requiratur 155 cere possumus unitatem Dei sed non trinitatem personarum, et similiter cognitione aenigmatica fidei supematuralis si trinitas personarum non est explicite revelata, prout in Antiquo Testamento accidit. Et ideo S. Thomas, quando loquitur de cognitione intuitiva patriae, non ponit nisi dupli­ cem acceptionem comprehensionis: unam, qua totus Deus videtur prout est in se, «quae nihil est aliud quam in praesen­ tia Deum habere et in seipso tenere» \ per contrapositionem ad cognitionem viae, qua per speculum et in aenigmate vi­ demus et ad ipsam eius essentiam non pertingit 2; - aliam, qua toius Deus totaliter seu adsequate videtur secundum totam eius visibilitatem seu claritatem: iuxta primam acceptionem, • comprehensio opponitur insecutioni; iuxta aliam, opponitur simplici assecutioni, ut scite Caietanus animadvertit 3. I QUAESTIONIS RESOLUTIO > 115. Duplex ergo cum sit acceptio comprehensionis im­ mediatae Dei, quaestio: utrum ad beatitudinem formalem essentialem requiratur comprehensio, revera gemina est: prima, utrum ad beatitudinem formalem essentialem requi­ ratur comprehensio stricte dicta, qua totus Deus totaliter videatur prout est in se; secunda, utrum saltem requiratur comprehensio large et quodammodo proprie dicta, qua totus Deus, prout in se est, videatur ac teneatur a vidente. A. Num ad beatitudinem formcdem essentialem requiratur comprehensio Dei stricte dicta 116. Requiri ad beatitudinem formalem essentialem comprehensionem divinae essentiae presse sumptam, diversi diversimode docuerunt. 1 IV Sent., d. 49, q. 4, a. 5, qla. a 1 c. 1 De Verit., q. 8, a. 2, ad 5. 1 Caietanus, in Epist. ad Philippenses, 3,12, ed. cit., t. V, p. 254 a. 156 .IL—De essentia physica beebitudinis formalis Primo quidem ii ornes, qui visionem Dei comprehensivam dixerunt simul naturalem, quos inter nominandi sunt, veluti antesignari, Aetius, Eunomius eorumque discipuli, qui ex praecipuo divulgatote appellati sunt eunomiani, ex doctrina vero trinitaria anomaci; dicebant enim Filium esse prorsus dissimilem a Patre, άνόμοιον... κατά πάντα. Hi ergo existima­ bant se naturaliter Dei essentiam non solum immediate videre, sed et plene perfecteque comprehendere. «Hic [Aetius] cum suis —ait S. Epiphanius— in eam amentiam incidit, ut diceret se scire Deum, non secundum fidem sed naturaliter secundum scientiam, sicut cognoscit quidquid est visibile, ut si quis manibus sumat lapidem vel lignum. Ita loqui­ tur temerarius iste: tam Deum scio quam meipsttm, irnmo non tam meipsum scio quam Deum»1. Et Eunomius «sic ait ad verbum: de sua substantia Deus nihil ipsius amplius scit quam nos; nec illa ipsi quidem notior, nobis autem est obscurior. Sed quidquid nos de illo scimus, hoc omnino et ille novit; e contra, quidquid ille scit, idem etiam in nobis absque ulla discrepantia reperies» 12. 117. Similem doctrinam quod attinet naturalem Dei comprehensionem, turpioribus licet erroribus pantheisticis, moralibus ac dogmaticis deturpatam, tradidisse videntur plures sectae haereticales medii aevi, sive dicantur Fratres de libero spiritu, sive nomen assumant beghardorum et beguinarum. Docebant enim Frates de libero spiritu «quod omnis creatura sit Deus» 3, ac specialiter «animam esse de substantia Dei» 4, et ipsum «hominem Deum esse» 5, atque S. Epiphanius, Haeresis 76, confut. 36, n. 4. MG, 42, 634. Ac simili­ ter S. Ioannes Chrysostomus refert quod «ausus est homo dicere: novi Deum, ut ipse Deus seipsum novit» (De incomprehensibili Dei natura, homil. 2, n. 3. MG, 48 712). 2 Socrates, Historia ecclesiastica, lib. IV, cap. 7. MT., 67, 474. 3 S. Albertus Magnus, O. P., Compilatio errorum de Novo Spiritu, propositio 76, apud J. de Guibert, S. L, Documenta ecclesiastica Christianae perfectionis studium spectantia, n 213. * S. Albertus Magnus, prop. 7, 96 (Guibert mi , nn. 199, 216 ) » S. Albertus Magnus, prop. 77 (Guibert, n. 213). 1 Q, I. C. I., A. 3.—Qualis comprehensio requiratur 157 ideo aequalem Deo1 ac ditatum anima aequali animae Christi»12, ita ut «Deus in ipso omnia operetur» 3. Unde ♦homines in hac via vel secta perfecti, sunt pares Christo, nec Deus assumpsit plus illum hominem quam alios perfe­ ctos» 4: homo namque potest fieri «Deus cum Deo et ipsum penetrare», perfecte comprehendendo 5. Pariter ex secta Beghardorum non pauci asserebant «quod sint realirer et veraciter ipse Deus, quia dicunt se esse illud idem et unum Esse quod est ipse Deus absque omni distin­ ctione» 6. Ex quo articulo fundamentali plures alii sequeban­ tur «qui item apud dictos etiam inventi sunt. Dicunt enim quod in praedictis sic viventes sunt perfectiores animae eo modo quo dicuntur in solo Deo esse; dicunt enim quod esse eorum est aeternum et quod sunt in aeternitate. Dicunt etiam quod creaverint omnia sicut Deus, imo, ut dicunt aliqui, plus quam Deus. Dicunt etiam quod nullo indigent, nec Deo nec Deitate, et breviter quod sint perfecti sicut Deus in omnibus. Item dicunt se ipsos esse regnum coelo­ rum, et hoc idem dicunt de Deo»7. Ipsi ergo «sunt in apice Divinitatis»8, atque ideo praecellunt vel ipsum Filium Dei 9. Unde et affirmabant «quod quaelibet intellectualis natura in seipsa naturaliter est beata, quodque anima non indiget lumine gloriae ipsam elevante ad Deum videndum et eo ) beate fruendum»10. Quod sic explicabat Ioannes Hartmann de Villa Astmanstetten: «nobilitas spiritus ex effluxu divini­ tatis et refluxu in Deitatem est unum cum Deo, et ibi est 1 S. Albertus Magnus, prop. 27 (Guibert, n. 203), prop. 58 (Guibert n. 209). * S. Albertus Magnus, prop. 23 (Guibert, n. 202). ’ S. Albertus Magnus, prop. 15, 56 (Guibert, nn. 200, 209). 4 Apud Iohan. Doellinger, Beitrdge zur Sektengeschichte des Mitulalters, l II, documentum 42, p. p. 417. München 1890. ‘ S. Albertus Magnus, prop. 56 (Guibert, n. 209). * Relatio Iohannis, episcopi Argentinensis, de secta Beghardorum, apud Doellinger, op. cit., doc. 38, pp. 389-390. ’ Ibid., p. 390. * Ibid., & Haec sunt novae hereses de novo Spiritu, n. 30, p. 393· » Ibid., n. 2, pp. 392, 39310 Denz.-Banmv., n. 475. 158 P. II,—De essentia physica beatitudinis formalis propria et vera beatitudo; et talis liber spiritu non indiget lumine gloriae elevante ad Deum videndum et eo beate fruendum, quia ibi nulla est distinctio. Item dixit: ubi est tale bonum lumen essentiale quod etiam est Deus, ibi omne lumen creatum tenebrae sunt et obfuscatio; et nulla multi­ plicatio est ibi ponenda in divinis et inter talem liberum spiritum»Homo enim «in tali perfectione et summo gradu unus est cum Deo et Deus cum eo unus absque omni di­ stinctione» 2, et «quidquid vult esse in Deitate, hoc est: quia si vult esse Pater, est Pater; si Filius, est Filius; si Spiritus Sanctus, est Spiritus Sanctus in Deitate; et ex hoc dixit quod Filius in divinis esset frater suus, et sibi attineret»3. Homo ergo, cum Deus ipse sit, naturaliter est beatus sicut Deus, et perfecte Deum comprehendit, haud secus ac ipse Deus, absque ullo lumine gloriae creato et finito, quo non habet opus. ii8. Secundo, quicumque visionem Dei comprehensivam appellabant, non naturalem sicut praecedentes, sed supernaturalem. Quonam sat multi de anima Christi dixerunt eam tam plene comprehendere divinam essentiam sicut Deus ipse, quippe quae videret Deum per ipsam Sapientiam increatam Verbi sibi personaliter uniti: constat autem visio­ nem, qua Verbum Dei cognoscit Patrem et Seipsum et Spiritum Sanctum, esse plene perfecteque comprehensivam. Unde veluti axioma christologicum assumebant illud: anima Christi omnia habet per gratiam quae Deus habet per naturam. Ita, S. Fulgentius 4, Eulogius Alexandrinus 5, S. Maximus Confessor6, Hugo a S. Victore7, Gerochus a Reichersberg8; Q. I. C. L> A. 3.—Qualis comprehensio requiratur 159 alii. Quod autem de anima Christi beata dicebant, extende­ runt ad ceteras animas et angelos beatos: beatitudo ergo formalis animae Christi ceterorumque beatorum est ipsamet beatitudo formalis divina pleneque comprehensiva, eis per sum­ mam gratiam communicata. Quam quidem doctrinam quadantenus instaurarunt pos­ tea Henricus Gandavensis ac praesertim Ioannes de Ripa, de quibus in superioribus sermonem fecimus1. Eam quoque defendendam suscepit Ioannes de Mirecuria, Ord. Cist., affirmans «quod quidquid perfectionis accepit vel habet Filius Dei a Patre per naturam, anima Christi accepit vel habet per gratiam»2; et «quod divina essentia potest esse ex se sola formalis beatitudo mentis creatae, idest visio et frui­ tio eius, ita quod non requiritur aliquid nisi divinitas et ipsa essentia, quae est mens creata, ut ipsa mens sit beara» 3. Denique, saeculo sequenti, Augustinus Favorini seu de Roma vulgo dictus docebat quod «anima Christi videt Deum tam clare et intense quam Deus videt seipsum»4. 119. Alii vero difficultatem huius sententiae solvere co­ nabantur distinctione inter essentiam divinam eiusque poten­ tiam. Anima ergo Christi aliaeque animae beatae perfecte comprehendunt ipsam divinam essentiam quae, finita est, hoc est, in seipsa simplex et perfecta; at non plene comprehen­ dunt divinam potentiam, quae est infinita, idest infinita pro­ ducere valens. Huius positionis meminit S. Bonaventura his verbis: «voluerunt quidam dicere quod divina essentia sub ratione essentiae est finita, sub ratione potentiae est infinita. Nam essentia nominat Deum ut in se, et sic est finitus, quia perfectus: finitus etiam, quia comprehenditur a finito, ut a /i w, 3 Ο 1 Relatio Walthen, inquisitoris moguntini, 23 decembris 1367, apud Doellinger, docum. 37, p. 386. 2 iwd., p. 384. 3 Ibid., p. 386. S. Fulgentius, Epist. 14, q. 3, n. 29. xML, 65, 418. 5 Apud Photium, Bibliotheca, cod. 230. MG, 103, 1.081. S. Maxlmus Confessor, Quaestiones, q. 66, MG, 90, 840. 7 Hugo a S. \ ictore, De Sapientia animae Christi, ML, 176, 847-855. 8 Crochus de Reichessberg, De gloria et honore Filii homini, dp. 7, nn. 4-5. ML, I94, X.135-X-X36; Epist. 2I. MLj 1 Supra, ad q. 3, a. 1, t. III, nn. 13, 48. 1 Ioannes de Mirecuria, Ord. Cist., Quinquaginta propositiones damratae a quadraginta tribus Magistris Universitatis Parisiensis, anno 1347, et postea: prop. 7, apud Denifle, O. P., Chartularium Universitatis parisiensis, LII1, p. 610. Cf. ibid. prop. 6, quae sic se habet: ^Filius Dei non prius aliquid cognoscit vel non perfectius quam eius anima personaliter sibi unita·». * Ioannes de Mirecuria, ibid., prop. 30, loc. cit., p. 612. 4 Augustinus de Roma, apud Acta Concilii Basilensis, sess. 22. Mansi, L 29, col. 109. ili i 160 t » Λ D 3 η P. π.—£)e essentia physica beatitudinis formalis Beatis; —et hoc dixerunt propter essentiae simplicitatem^ quam dixerunt totam videri. In quantum autem consideratur sub ratione potentiae, sic dicit respectum ad effectus; et quia non est status ibi, quia semper est aliquid extra accipere, dixerunt quod sub ratione potentiae erat infinita»1. Itaque «dicere voluerunt quod Verbum increatum et ipse Deus non solum ab anima Christi, sed etiam ab aliis animabus beatis habet comprehendi, et aliquo modo est incomprehensibilis. Comprehendi enim habet quantum ad essentiam, ut dixe­ runt, quae est finita, et ideo finita quia in seipsa simplex et perfecta; dicitur autem et est incomprehensibile quantum ad potentiam, quae respicit infinita: nunquam enim potest in tot, quin in plura. Et per hoc dissolvere voluerunt auctoritates sanctorum et Scripturae, quae videntur invicem repugnare: aliquando enim dicitur quod Deus est incomprehensibilis; aliquando dicitur quod beati habent cognitionem compre­ hensionis et sunt comprehensores» 2. Eius autem radicem declarat S. Thomas, cum ait: «quidam enim, accipientes finitum et infinitum solum secundum quod sunt passiones quantitatis, non poterant in Deo invenire infi­ nitatem nisi secundum quod inveniebant in eo rationem quantitatis virtualis; unde dicebant Deum esse infinitum, quia virtus eius [= potentia activa] est infinita. Ideo accidit, quod quidam negaverunt essentiam Dei esse infinitam in ratione essentiae consideratam: et sic a sanctis eam videri [et comprehendi] asserebant» 3. At quinam fuerint huiusmodi theologi, hucusque deter­ minare non potui. S. Bona ventura videtur eos considerare veluti coaevos aut fere, dum refert quod «qui hoc primo dixit, postmodum retractavit» 4. 120. conclusio: Ad beatitudinem formalem essentialem creatam non requiritur comprehensio Dei stricte dicta; ea tap 769 a’ B0NAVEXTL'R-il’ 1 Sent-> d· 42, a. unie., q. 2, ed Quaracchi, L I, ■> * - <“· I: s. βονλ^-π» . * in ΠΙ Sm„ â. ;4t■„ .. III, P. 300». q 2j ed dL> t in >p. 300a. Q. I. C. I., A. 3.—Qualis comprehensio requiratur 161 men omnino necessaria est ad beatitudinem formalem essentia­ lem increatam ipsius Dei. 121. Probatur prima pars (non requiritur ad beatitudi­ nem formalem creatam). Dupliciter potest intelligi compre­ hensionem divinae essentiae presse sumptam requiri ad bea­ titudinem formalem essentialem creatam: uno modo, de facto vel secundum rem; alio modo, de possibili vel secundum meram possibilitatem. Atqui neutro modo requiritur talis comprehensio. 122. Non quidem de facto. Aut enim huiusmodi compre­ hensio beatifica conveniret creaturis rationalibus sive intel­ lectualibus naturaliter, aut supematuraliter. 123. Non naturaliter seu per proprias vires naturae, ideoque nedum in futura sed et in praesenti vita, ut contendebant Eunomiani, saeculo IV, et Beghardi ac Fratres de libero Spiritu, saeculis XIII et XIV. Scriptum est enim quod Deus «lucem inhabitat inaccessibilem, quem nullus hominum vidit, sed nec videre potest»1 quandiu est in hac vita mor­ tali, secundum illud: «non videbit me homo, et vivet»2. Quod si per vires naturales non potest homo ipsam Dei essentiam intuitive videre, multo minus valebit eam perfecte comprehendere. Propter quod legimus in libro lob: «cum vix parvam stillam sermonis eius audierimus, quis poterit sonitruum Magnitudinis eius intueri?» 3. Ipse enim est «qui fecit magna et incomprehensibilia et mirabilia, quorum non est numerus»4; et ideo subiungit: «forsitan vestigia Dei com­ prehendes; et usque ad perfectum, Omnipotentem reperies? Excelsior coelo est, et quid facies?, profundior inferno, et unde cognosces?»5. Unde et concludit: «ecce, Deus magnus vincens scientiam nostram»6. 1 1 Tim., 6, i6. Cf. Ioan, i, i8. ! Exod., 33, 20. ’ lOB., 26, 14. Cf. egregiam expositionem horum verborum apud S. Thomam, IV Contra Gent., cap. 1. ‘ lob., 9 10. 1 lob., 11,7-8. ‘ lob., 36 22. 11.—De Hominis····· F •I P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis 162 s.·® 1 I Similiter in libro Ecclesiastici: «arenam maris, et pluviae guttas, et dies saeculi quis dinumeravit? Altitudinem coeli, et latitudinem terrae, et profundum abyssi quis dimensus est? Sapientiam Dei praecedentem omnia quis investigavit?»1 «Ne laboretis, non enim comprehendetis. Quis videbit eum, et enarrabit?; et quis magnificavit eum sicut est ab initio? Multa abscondita sunt maiora his; pauca enim vidimus ope­ rum eius»12. Deus ergo, ut dicit leremias, est «magnus con­ silio, et incomprehensibilis cogitatu»3; et ideo exclamat Isaias: «vere tu es Deus absconditus, Deus Israel Salvator»4, quem resonat Apostolus: «o altitudo divitiarum sapientiae et scientiae Dei!; quam incomprehensibilia sunt iudicia eius et investigabiles viae eius»5. Et ideo Ecclesia iure meritoque damnavit Beghardos et Fratres de libero spiritu, dicentes quod «quaelibet intellec­ tualis natura in seipsa naturaliter est beata»6, et quod «homo potest ita finalem beatitudinem secundum omnem gradum perfectionis in praesenti assequi sicut eam in vita obtinebit beata»7. Est enim beatitudo finis supematuralis, quo homo elevatur «ad participanda bona divina, quae humanae mentis intelligentiam omnino superant; siquidem oculus non vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascendit quae praepa­ ravit Deus iis qui diligunt illum»8; ad quae non pervenit nisi per gratiam Dei, secundum illud: «gratia Dei, vita aeter­ na» 9, quae idcirco est causa finalis iustificationis ex gratia10. Atque antiqui Patres contra eunomianos disputantes, eorum doctrinam de naturali Dei comprehensione appel- Λ & 8 10 Eccli., i, 2-3. Eccli., 43j 34-36. 1er., 32 19. Isaias, 44 15. Rom., 11,33. Conc. Viennense, Denz.-Banmv., n. 475. Ibid., n. 474. Conc. Vaticanum, Denz.-Banmv. n. 1.786 Rom., 6, 23. Conc. Tridentinum, Denz.-Banmv.. n ™ Q. I. C. I., A. 3,—Qualis comprehensio requitur 163 laverunt amentiamx, insaniam 2 impietatem manifestam 3; et S. Albertus Magnus similem Fratrum de libero espiritu doctrinam vocat diabolicam superbiam, quippe qui reapse cum diabolo dicant: similis ero Altissimo 4. Ac revera, dicere nos per proprias vires naturales posse Deum per essentiam videre, nedum perfecte comprehendere, non solum repugnat fidei verum etiam ipsi rationi naturali aperte adversatur, ut supra ostensum estδ. 124. Neque supernaturaliter seu per vires gratiae. Vel enim esset in hac vita, vel in futura. Non in hac vita mortali, in qua divinam essentiam imme­ diate non videmus, «quoniam dum sumus in corpore peregri­ namur a Domino; per fidem enim ambulamus et non per speciem»6: siquidem «videmus nunc per speculum in aenig­ mate, tunc autem facie ad faciem»7. Et ideo vel ipse Aposto­ lus, qui raptus est usque ad tertium coelum et audivit arca­ na verba quae non licet homini loqui8, scribebat ad Philip­ penses: «non quod iam acceperim aut iam perfectus sim; sequor autem si quomodo comprehendam in quo et compre­ hensus sum a Christo lesu. Fratres, ego me non arbitror ÜJ1 nprehendisse. Unum autem: quae quidem retro sunt obliviscens, ad ea vero quae sunt priora extendens meipsum, ad destinatum prosequor, ad bravium supernae voca- 1 S. Epiphannius, Haeres, 76, confut. 36, n. 4. MG, 42, 634. ’ S. Hieronymus, In Mtt., XI, 27: ^erubescat Eunomius tantam sibi notitiam Patris et Filii quantam alterutrum inter se habeant, vindi lS. Quod si inde contendit et suam insaniam consolatur quia sequitur: et cui voluerit Filius revelare, aliud est naturae aequalitate nosse, aliud revelatione» (ML, 26, 78). 1 S. Ioannes Chrysostomus, relata doctrina Eunomii, addit: «haeccine confutatione indigent? Haeccine demonstratione? An non satis est haec solum verba proferre, ut tota earum impietas reveletur?» (De incomprehensi­ on, hom. 2, n. 3. MG, 48, 712). ‘ S. Albertus Magnus, Compilatio errorum de Novo Spiritu, prop. 58 (Gltbert, n. 209). * Supra, t. III, nn. 260-262. ’ II Car., 5, 6-7. 7 I Car., 13,12. ’ II Car., 12, 2-4. 164 Λ Mk4 5 P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis tionis Dei in Christo lesu»1. Et ad ipsosmet Corinthios: «nescitis, quod ii qui in stadio currunt, omnes quidem currunt, sed unus accipit bravium? Sic currite, ut compre­ hendatis. Omnis autem, qui in agone contendit ab omnibus se abstinet; et illi quidem ut corruptibilem coronam acci­ piant, nos autem incorruptam. Ego igitur sic curro, non quasi in incertum; sic pugno, non quasi aerem verberans; sed castigo corpus meum et in servitutem redigo, ne forte cum aliis praedicaverim ipse reprobus efficiar»2. In hac ergo mortali vita est tempus ambulandi, peregrinandi, currendi, pugnandi, merendi; et propter hoc dicitur status viae: visio autem facialis Dei est in termino, cum sit tempus quiescendi, accipiendi seu comprehendendi, videndi Deum in propria specie sicuti est. Tempus credendi, non tempus videndi. Quod si in hac vita Dei essentiam intuitive non videmus, a fortiori nec perfecte eam comprehendimus comprehensione presse sumpta. Potest tamen Deus raptim et miraculose quosdam elevare in hac vita ad sui essentiam immediate videndam: at huiusmodi exceptiones si quae sint de facto, legem generalem non infirmat sed confirmant 3. 125. Non in vita futura immortali quia licet creaturae intellectuales beatae divinam essentiam immediate videant, eam tamen de facto non comprehendunt perfecte. Primo quidem, quia contraria doctrina nititur principio falso secundum fidem catholicam, quod scilicet beatitudo formalis creaturarum sit ipsamet formalis beatitudo Dei, nempe ipsamet visio beatifica qua Deus videt seipsum. Hoc autem pro anima Christi inducit monophysismum; pro ceteris vero pantheismum, ut supra ostensum est4: ac ipsi beatitudini creaturarum tollit rationem vitae, cum tamen beatitudo formalis dicatur et sit vera vita aeterna. 1 Philipp., 3,12-14. 3 I Cor., 9, 24-27. s De his ' - plura dicentur infra, ad n c o iaa q. 5, a. vita haberi. * Supra, ad. q. 3, a. i, t. III, nn. 21 . r · j possit. in. hac , utrum beatitudo | i ! ( ‘ Q. I. C. I.» A. 3.—Qualis comprehensio requiratur 165 126, Secundo, quia doctrina de perfecta Det comprehen­ su a creaturis beatis est omnino incompatibilis cum doctrina fidei de inaequalitate beatitudinis formalis creatae. Nam de ratione perfectae et absolutae comprehensionis Dei est non suscipere magis et minus, sed esse in indivisibili utpote in summo simpliciter: si enim unus minus perfecte quam alius Deum videt, eo ipso non totaliter videt, sed deficit a plenitu­ dine perfectius videntis, atque ideo non comprehendit id, quod de facto comprehendit ille alter. Dicere ergo quod non solum anima Christi, verum etiam ceterae omnes animae beatae et angeli divinam essentiam plene perfecteque comprehendunt, idem reapse est ac affirmare quod in coelo nulla datur inae! qualitas beatitudinis formalis nullusque gradus visionis beaI tificae, cum tamen Dominus dixerit: «in domo Patris mei mensiones multae sunt» \ eiusque Apostolus similiter: «alia i claritas solis, alia claritas lunae, alia claritas stellarum; stella enim differt a stella in claritate: sic et resurrectio mortuorum» eorumque in coelis retributio 2, ubi «unusquisque propriam mercedem accipiet secundum suum laborem» 3, quo nedum glo­ riam coelestem, verum et augmentum eius merebatur 4. Unde et Ecclesia definivit animas sanctorum plene purgatas «in coelum mox recipi et intueri clare ipsum Deum trinum et unum sicuti est, pro meritorum tamen diversitate alium alio perfectius)5. Haec igitur duo non possunt simul stare: quod animae sanctorum inaequaliter Deum videant, et quod omnes ac singulae Deum totaliter comprehendant. 127. Tertio, quasi inductive. Nam si aliqua intelligentia creata Deum de facto perfecte comprehenderet, aut esset intelligentia creata animae Christi, aut intelilgentia creata angelorum animarumve beatarum. Atqui neutra de facto eum perfecte comprehendit. 1 Ioan., Ι4> 2. 1 I Car., 15,41-42. * I Car., 3, 8. «Et tunc reddet unicuique secundum opera eius» (Mtt 16,27). 1 Conc. Trident., Denz.-Banmv., n. 842. 1 Conc. Florentinum, Denz.-Banmv., n. 693. Ί J 166 P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis Non quidem anima Christi, ut magni Scholae theologi una voce confitentur. S. Bonaventura: «illud stare non potest»1', S. Thomas: edicendum quod anima Christi nullo modo com­ prehendit divinam essentiam»1 2; ac praesertim S. Albertus Magnus: «ipsa anima Christi non claudit [Deum] compre­ hendendo, sed solus Deus comprehendit se, quia sibi soli finitus est, eo quod nihil de se est extra seipsum. Si enim diceremus eum concludi comprehensione capacitatis animae Christi, videtur mihi quod hoc redundaret in blasphemiam Deitatis Christi; et tantum daremus iam Humanitati suae, quod derogaremus Divinitati eiusdem: quod non est facien­ dum»3', et ideo «dicendum est, quod non adeo limpide et pure contemplabatur [Divinitatem] anima Christi sicut Deus» ipse4. Nihil ergo mirum si talem doctrinam, instauratam a loanne de Mirecuria, damnarent quadraginta tres Magistri Universitatis parisiensis5; atque iterum reproductam ab Augustino Favorini proscriberet Concilium Basileense 6. 128. Neque ceterae intelligentiae creatae Angelorum et animarum beatarum. Si enim intelligentia creata Christi, quae supematuraliter elevata est super omnes humanas intelligentias et super omnes Principatus et Potestates et Virtutes et Dominationes, et omne nomen quod nominatur non solum in hoc saeculo sed etiam in futuro 7, Deum perfecte non comprehendit, a fortiori ceterae omnes creatae intelligentiae ipsum totaliter non comprehendunt. Neque valet dicere cum quibusdam antiquis theologis Deum secundum essentiam suam esse finitum ideoque a beatis perfecte comprehensum, licet secundum suam poten1 S. Bonaventura, in III Sent., d. 14, a. 1, q. 2 c., ed. Quaracchi, t III, p. 300 b. 1 S. Thomas, III, q. 10, a. 1 c. * S. Albertus Magnus, In III Sent., d. 14, a. 1 c., ed. Borgnet, t. 28, p. 255· 4 S. Albertus Magnus, In III Sent., d. 14, a. 4 c., p. 260 b. 5. SI' I^FN1FLE’ θ· P·’ Chartularium Universitatis parisiensis, t. IIs, p. 610. Cf. Mansi, Acta Concilii Basilensis, sess. 22, apud Collect. Maxim. Canal., t. 29, col. 109. 7 Ephes., 1, 21. Q. I. C. I., A. 3.-—Qualis comprehensio requiratur 167 nam sit infinitus et incomprehensus: non enim potentia in divinis differt re ab essentia, neque essentia Dei potest ullo modo dici finita, docente fide Deum esse «intellectu ac vo­ luntate omnique perfectione infinitum» \ Unde huiusmodi efugium nervose respuunt S. Bonaventura: «ista positio erronea luit manifeste»2, et S. Thomas: «istud erroneum est» 3. 129. lure igitur Patres et Doctores Ecclesiae creaturis beatis universaliter abnegant perfectam Dei comprehen­ sionem. S. Augustinus suam facit sententiam S. Ambrosii dicentis quod plenitudinem divinitatis eius nemo mente aut oculis comprehendit4, atque ex propriis addit: «in quantum Deum novimus, similes sumus, sed non ad aequalitatem simi­ lis, quia non tantum eam novimus quantum ipse se». Huius­ modi notitia est quidem Dei similitudo, «tamen inferior est, quia in inferiore natura est: creatura quippe animus, Creator autem Deus»5. Et alio in loco: «de Deo loquimur; quid mi­ rum, si non comprehendis? Si enim comprehendis, non est Dius»6, vel tumet non es creatura. Pariter S. Gregorius Magnus: «videbimus igitur Deum, si per coelestem conversationem supra homines esse meraemur; non tamen ita videbimus sicut videt ipse seipsum. Longe quippe dispariliter videt Creator se quam videt creatura Crea­ ntem; nam quantum ad immensitatem Dei, quidam nobis modus figitur contemplationis, quia eo ipso pondere circum­ scribimur quo creatura sumus. Sed profecto non ita conspici­ mus Deum sicut ipse conspicit se; non ita requiescimus in Deo quemadmodum ipse requiescit in se: nam visio nostra vel requies erit utcumque similis visioni vel requiei illius, sed aequalis non erit»7. 1 2 »· Conc. Vaticanum, Denz.-Banmv., n. 1.782. S. Bonaventura, In I Sent., d. 43, a. 1, q. 2 c., ed. cit., t. I, p. 769 a. S. Thomas, In I Sent., d. 43, q. 1, a. 1 c. S. Augustinus, Epist. 147, de videndo Deo, cap. 8-98, nn. 21-22. 33j 605-606. S. Augustinus, De Trinitate, lib. 9, cap. n, n. 16. ML, 42, 969. S. Augustinus, Sermo 117, n. 5. ML, 38, 663. S. Gregorius Magnus, Moral., lib. 18, cap. 54j ηη· 92-93· ML, 76, ML, 5 ‘ ’ 95-96. ■ · - 168 - » •η » P. II. De 130. Denique S. Thomas, exponens illud Apostoli ad Corinthios: «tunc cognoscam [Deum] sicut et cognitus sum» ab Ipso \ scribit: «sicut Deus cognovit essentiam meam, ita Deum cognoscam per essentiam, ita quod ly sicut non importet hic aequalitatem cognitionis, sed similitudinem tantum»2, quia Deus cognoscit me comprehensive, ego autem eum cognoscam sine perfecta comprehensione. Propter quod, ut acute animadvertit Caietanus, non dicit Apostolus «quantum cognitus sum, sed sicut cognitus sum»; nam divinus «ille intuitus est longe clarior quam videre facie ad faciem, et eminenter includit in se quidquid perfectionis et claritatis est in videre facie ad faciem intelligibili intuitu»3. 131. Neque de possibili. Quod quidem patet primo, ex auctoritate Ecclesiae sollemniter definientis quod «unus est solus Deus, aeternus, immensus et incommutabilis, incomprehensibilis, omnipotens et ineffabilis, Pater et Filius et Spiritus Sanctus»4; ac credentis et confitentis «unum esse Deum verum et vivum, creatorem ac Dominum coeli et terrae, omnipotentem, aeternum, immensum, incomprehensibilem, intellectu ac voluntate omnique perfectione infini­ tum» 5. Dicitur enim incomprehensibile id, quod non potest comprehendi. Cum autem verba definitionis absoluta sint et sine limitatione, intelligenda sunt in sensu obvio ut sonant, nempe de incomprehensione absolute seu presse sumpta et de impossibilitate absoluta, hoc est, non solum relative ad vires naturales creaturae intellectualis creatae vel creabilis, neque tantum relate ad vires supematurales gratiae in hac vita prae­ senti, sed respectu omnium omnino virium naturalium et supematuralium omnium creaturarum intellectualium crea­ tarum et creabilium in omni statu, idest non solum in hac vita sed etiam in futura. Itaque nulla creatura beata creata vel creabilis potest ullo modo ullaque potentia Deum perfec­ te comprehendere. 1 * 3 4 5 Q. I. C. I., A. 3.—Qualis comprehensio requiratur essentia physica beatitudinis formalis I Cor., 13,12. S. Thomas. In I Cor., cap. 13, lect. 4, ed. cit., p. 370 a. Caietanus, In I Cor., 13,12, ed. cit., t. V, p. 134 b. Conc. Lateranense IV, Denz.-Banmv., n. 428. Conc. Vaticanum, Denz.-Banmv., n. 1.782. \ 1 1 ' | j 169 Quae quidem interpretatio ex ipso contextu immediato postulatur. Hoc enim modo intelligenda est incomprehensibilitas Dei in hac definitione, quo intelliguntur eius omni­ potentia et aeternitas et immensitas et infinitudo. Atqui haec omnia Dei attributa intelliguntur absolute et absque ulla limitatione: est enim manifeste Deus absolute infinitus, absolute omnipotens, absolute ac simpliciter aeternus, sim­ pliciter et absolute immensus. Ergo et absolute ac simpliciter est intelligenda eius incomprehensibilitas. 132. Et confirmatur ex modo, quo haec definitio Concilii Lateranensis fuit intellecta a magnis theologis saeculi XIII: eam enim sine dubio cognoscebant. Porro illi theologi in­ cunctanter docent incomprehensibilitatem absolutam Dei respectu cuiuscumque intellectus creati. Ita Alexander Halensis: «impossibile est Deum comprehendi [a nostro intel­ lectu], quia impossibile est quod intellectus [noster] includat divinam essentiam»«si ipsum comprehenderemus totum [= totaliter], aequaremur ei —quod est impossibile quia, cum sit infinitus, nihil ipsum comprehendit nisi ipse—; ex hoc sequeretur, si ei aequaremur, quod essemus plenus Deus et quod in nos verteretur: quod est impossibile»... «Et certe ex hoc sequeretur quod essemus Deus, quia nihil aequale Deo nisi Deus»2. Pariter S. Bonaventura: «vera est positio... quod Deus totus videtur, sed tamen non comprehenditur ab aliqua creatura, nec unita nec separata»3; «et ideo communiter dictum est ab antiquo quod, licet totum [Dei] attingatur [a creaturis beatis], non tamen totaliter»4. Unde «fatemur... animam Christi esse deiformem, non tamem esse Deo aequalem; et ideo concedimus et tenemus quod ipsam Sapientiam sibi unitam, licet clare 1 Alexander Halensis, O. F. M., Summa theol., I. P., inq. i, tract. 2, q.2c. ed. Quaracchi, n. 36, p. 59 b. * Alexander Halensis, op. et loc. cit. ad 3, p. 60 b. ’ S. Bonaventura, In III Sent., d. 14, a. 1, q. 2 c. fine, ed .Quaracchi, I· III, p. 301 a. ‘ S. Bonaventura, Quaestio Disputata de scientia animae Christi, q. 6, «i 10, ed. Quaracchi, L V, p. 36 a. 170 P. IL—De essentia physica beatitudinis formalis Q. I. C. I., A. 3.—Qualis comprehensio requiratur 171 et perspicue apprehendat, non tamen totaliter comprehendit» \ Propter quod, inde a Scripto super Sententiis firmiter Etenim, «si Deum ponimus immensum, quia hoc credimus docuit quod Deus «ipse solus seipsum totaliter cognoscit» \ et fatemur, necesse est ponere quod nunquam ab intellectu et quod «intellectui creato communicari non potest quod finito comprehendatur totaliter»a. Deum comprehendat»2. Contrarium autem dicere, ut notat in De Veritate cum magistro suo Alberto, «importat defectum Eodem modo S. Albertus Magnus: «solus Deus compre­ ex parte ipsius Dei, scilicet ipsum Deum comprehendi ab hendit se»1 23 et «a nullo [alio praeter ipsum] comprehensus anima Christi, quod derogat infinitati eius»3. «Et ideo-testatur esse potest, sive cognoscat eum per naturam sive per gratiam cum eius collega Bonaventura— communiter dicitur quod, sive per gloriam»4. Et hoc ideo, quia omnis intellectus crea­ licet divina essentia tota videatur a beatis, cum sit simpli­ tus et creabilis est necessario finitus: i am vero «finitum non cissima et partibus carens, tamen non videtur totaliter, quia potest >5 capere illud quod est infinitum»5. Consequenter, hoc esset eam comprehendere»4. Deus «attingi potest intellectu [creato], sed non comprehen­ Quinimmo existimat huiusmodi incomprehensibilitatem di» 6. Quod si secus, tantum daremus creaturae quantum contineri in Sacris Litteris, cum dixit lesus: «sicut novit me Creatori; quod est in Creatorem blasphemare7. Pater, et ego agnosco Patrem» 5 . Hoc enim «verbum duplici ­ At praesertim S. Thomas, qui Expositionem edidit in » ter potest exponi: uno modo, ut ly sicut significet similitudi ­ definitionem lateranensem: «ostenditur, inquit, quod excedit nem, et hoc modo notitia eius potest communicari creaturae omnium rationem et intellectum cum dicitur Incomprehensi­ ahctii, I Cor. 13,12: cognoscam sicut et cognitus sum, idest bilis. Illa enim comprehendere dicimur, quae perfecte cogno­ sicut cognitus sum sine velamine, ita sine velamine cognos­ scimus quantum cognoscibilia sunt. Nulla autem creatura tan­ cam; alio modo, ut ly sicut importet aequalitatem, et tunc tum potest Deum cognoscere quantum cognoscibilis est; et cognoscere Patrem sicut cognitus est ab eo est proprium propter hoc, nulla creatura potest eum comprehendere. Unde , solius Filii, quia solus Filius cognoscit Patrem comprehensive dicitur lob, 11,17: forsitan vestigia Dei comprehendes et sicut Pater comprehendendo cognoscit Filium, Mtt. 11,27: usque ad perfectum Omnipotentem reperies? Quasi dicat: ntmo novit Filium nisi Pater, neque Patrem quis novit nisi non. Et lerem. 32,18, dicitur: Dominus exercituum nomen Filius, notitia scilicet comprehensionis» e. tibi, magnus consilio et incomprehensibilis cogitatu» 8. Et ex hac proprietate solius Dei probat divinitatem Spiritus Sancti, sicut fecerant Patres Graeci contra eunomianos. .··· •**X 1 S. Gregorius Magnus, Moral., lib. 10, cap. 8, η. 13. ML, 75> 928. 2 S. Gregorius AIagnus, Moral., lib. 10, cap. 9, n. 14. ML, 75. 929. 3 Dominicus de Soto, O. P., In IV Sent., d. 49, q. 3, a. 1. Prima con­ clusio, ed. cit., p. 915 b. 4 Bartolomaeus de Medina, O. P„ In III p„ q. I0, a. T ed. Salmanticae 1596, p. 263 a. IMMI 5 °C P,·’ ' P- ’· !2’ *· 7. ed. cit., col 406. Lud. MOUNA, S. I.· In I P n t o n — a τ j · Sc.te, S. I., In HI p„ q ,’ο’· ‘2-a· =d· Lugdun, i622, p. .21 a. t. 18 p. I9 a q °·’ a· 4’ dlsP· 26, sect. 2, n. 2, ed. Vives, pp. 59-60. 1 Ioannes A S. Thoma, O. P., In I P., q. 12, a. 7, disp. 15, a. 8, n. 3, ed. Solesm. t. II, p. 314 a. 1 J. B. Franzelin, S. I., De Deo Uno, thes. 18, p. 224 sqq. Romae, 1876. 4 L. Ianssens, O. S. B., In I P., q. 12, a. 7, p. 460· Fnb. Brisg. 1900. 4 H. Bounpensiere, O. P., In I P., q. 12, a. 7, p. 444· Romae, 1902. 4 Ch. Pesch, S. I., De Deo uno et trino, 5-6, prop. 14, p. 62. Friburgi Brisg. 1925. 7 E. HüGON, O. P., De Deo uno et trino, q. 4, a. 7, n. 3, p. 141. 1 arisiis 1920. 8 G. VAzquez, S. I., In I P., q. 12, a. 7, disp. 52, cap. 3-4, p. 404-408. 176 —De essentia physica beatitudinis formalis Q. I. C. I., A. 3.—Qualis comprehensio requiratur 177 graphice ait loannes a S, Thoma \ aperte contradicit textui Sed et absurdus. Aliud namque est explicatio theologica veritatis fidei, aliud ipsum fidei dogma: aliud est fides, aliud et contextui, ut ex dictis potet. Sane quidem, si hoc tantum sensu diceretur Deus incomprehensibilis quia a viatoribus theologia. Dissentiunt theologi in modo explicandi dogma comprehendi non potest, tunc Deus esset solum incompre­ incomprehensibilitatis Dei, simul tamen consentiunt in hoc hensibilis comprehensione large sumpta pro eius immediata dogmate firmiter asserendo. Sicut consentiunt in affirmandis et faciali visione: ex quo sequeretur idem esse dictu Deum dogmatibus Trinitatis, Incarnationis, Transubstantiationis, MU esse incomprehensibilem et invisibilem. Atqui Patres tum grae- Justificationis; licet valde dissentiant in modo explicandi theo­ ci tum latini expresse distinguunt inter simplicem visionem, logice praedicta dogmata. Alioquin, si una dissensio aut dispu­ etiam facialem et beatificam, et comprehensionem 2; ac simi­ tatio explicationis theologicae sufficeret ad denegandum ali­ liter Ecclesia simul docet Deum esse incomprehensibilem3 cui propositioni de fide veritatem ac certitudinem suam et visibilem, cum doceat eum de facto videri a beatis facie dogmaticam, nulla veritas fidei intacta maneret in Ecclesia ad faciem sicuti est4. Quando ergo Patres et Ecclesia docent Dei. Deum esse incomprehensibilem, certo docent aliud quid Excessit ergo Vazquezius, vir aliunde doctissimus, quem quam eum esse invisibilem; atque ideo non intelligunt com­ duo tantum vel tres, ut Arriaga, Alarcon, Macratius, secuti prehensionem large sumptam pro assecutione, sed stricte sunt. Ac merito eos impugnant communiter posteriores theo ­ dictam pro perfecta inclusione. Ceterum, incomprehensibilitas non solum negat actum comprehensionis stricte dictae, sed logi cuiusque scholae. 137· Secundo, patet idem ratione theologica tum indiet potentiam comprehendendi: in hoc enim differunt ineamprehensio et incomprehensibilitas. recta, quia perfecta Dei comprehensio est propria solius Dei; Neque valet dicere: theologi non sunt concordes in expli­ tum directa, quia nulla creatura capax est participandi vim canda propria ratione incomprehensibilitatis Dei; ergo talis I. perfecte comprehensivam Dei. incomprehensibilitas non est theologice certa, aut saltem 138. Argumentum indirectum est quod plures Patres pro­ non est certa secundum fidem. ponebant, concludentes divinitatem Filii et Spiritus Sancti Hiusmodi enim argumentandi modus et puerilis est et ex hac veritate revelata: tam Filius quam Spiritus Sanctus absurdus. Puerilis quidem, quia tale ratiocinandi genus est perfecte cognoscunt seu plene comprehendunt Patrem. Quae simile huic: medici non sunt concordes in explicanda causa mortis huius iamiam sepeliendi; ergo incertum est hunc esse quidem conclusio supponit hanc praemissam: perfecte Deum Mill prehendere est proprium solius Dei; quod autem est revera mortum: philosophi dissentiunt in explicanda natura hominis; ergo incertum est te esse hominem: physiologi proprium solius Dei non convenit creaturae, sed uni solique disputant de natura famis; ergo incertum est te fame per­ beo. Hanc igirur viam argumentandi, ex Patribus ebibit S. Thomas dum scribit pro divinitate Spiritus Sancti: «Apos­ euntem habere famem. Ridicula argumentatio! tolus dicit I Cor. 2, ίο-n: Spiritus omnia scrutatur, etiam profunda Dei. Quis enim scit quae sunt hominis nisi spiritus 1 Ioannes a S. Thoma, O. P., In I P., q. 12, a. 7, disp. 15, a. 8, n. 2, hominis, qui in ipso est? Ita, et quae Dei sunt nemo cogno­ ed. dt., p. 313 b. 1 Cf. supra, nn. 133-134. vit nisi Spiritus Dei. — Comprehendere autem omnia profunda Conc. Lateranense IV, Denz. n. 428; Conc. Vaticanum I, Denz., Dei non est alicuius creaturae, quod patet ex hoc quod Domi­ n. 1.782. 11E « Benedictus XII Constit. Dogmatica Benedictus Deus, Denz., n. 530; nus dicit Mtt. 11,27: nemo novit Filium nisi Pater, neque Conc. Florentinum, Denz., n. 693. 33 Patrem quis novit nisi Filius; et Isaiae 24,16, ex persona 11—De Hominis * ··** • Ί ! - P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis 178 Z) U Dei dicitur: secretum meum mihi. Ergo Spiritus Sanctus non est creatura»1. Uno verbo: radix intelligibilitatis est immaterialitas seu actualitas, quia in tantum aliquid est intelligibile in quantum est in actu; radix autem intellectualitatis est pariter immaterialitas seu actualitas vel spiritualitas, quia in tantum aliquid est cognoscitivum in quantum est immateriale (Cf. I, 14,1). Atqui intelligibilitas divinae essentiae est infinita, cum sit Actus Purus nulli admixtus potentialitati; dum e contra, omnis intellectualitas creata vel creabilis est semper finita, cum non sit nec esse possit Actus Purus sed necessario admixceatur alicui potentialitati. Impossibile est ergo intel­ lectum creatum vel creabilem comprehendere Deum. 139. Secundo, patet idem ex ratione theologica directa. Ad comprehensionem Dei proprie et stricte dictam requiri­ tur cognitio Dei simpliciter seu categorematice infinita. Atqui nulla creatura potest habere cognitionem Dei categorematice infinitam. Ergo nulla creatura potest Deum comprehendere comprehensione proprie et stricte dicta. Maior constat ex ipsa notione Dei et comprehensionis pres­ se sumptae. Ut enim patet ex dictis «illud proprie comprehen­ ditur, quod attingitur ab intellectu secundum totam rationem suae cognoscibilitatis»2, idest «quod tantum cognoscitur quan­ tum cognoscibile est» 3 secundum propriam eius naturam; vel, ut ait S. Albertus Magnus, «intellectus comprehendit intel­ ligibile quando omnes terminus eius circumspicit, et totum in­ telligibile quoad omnia quae in illius sunt essentia, virtute et operatione et proprietate et attributo in se claudit»4: quod «contingit quando adaequatur ad essentiam rei efficacia intel­ lectus in intelligendo»5, ita ut tanta sit vis cognoscitiva intel­ lectus comprehendentis quanta est obiectiva cognoscibilitas rei comprehendendae. 1 3 * 3, ‘ S. Thomas, IV Contra Gent., cap. 17, arg. 7. Comp, theol., I. P., cap. 224, ed. Vives, t. 27, p. 93 a fine. I, 14, 3· ed MaGNUS’ Summa theol-> 1 P > tract. HI, q. 18, memb.3, ca. at., t. 31, p. 123. S. Thomas, m Sm,„ d. ,4, q. 1, a. 2, qla. , c„ n. Q. I. C. I., A. 3.—Qualis comprehensio requiratur 179 Iam vero cognoscibilitas obiectiva divinae essentiae est simpliciter seu categorematice infinita. Unumquodque enim est intelligibile secundum quod est actus, ens, verum. Tan­ tum ergo est unumquodque intelligibile quantum est actus, ens, verum: sicut namque se habet simpliciter ad simpliciter, ita se habet magis ad magis et minus ad minus, idest tantum ad quantum. Atqui divina essentia est actus categorematice infinitus, cum sit actus purus irreceptus; est insuper ens categorematice infinitum, cum sit Ipsum esse per se subsis­ tens, iuxta illud: «Ego sum qui sum» (Exod. 3, 14); est deni­ que verum categorematice infinitum, cum ipse sit ipsa Sum­ ma et Prima Veritas per essentiam, secundum illud: «Ego sum... Veritas»1. Ergo cognoscibilitas obiectiva divinae essen­ tiae est categorematice infinita. Ad rem S. Thomas: «unumquodque cognoscibile est in quantum est ens et verum; esse autem divinum est infinitum, similiter et veritas eius; infinite igitur Deus cognoscibilis est»2. Stat ergo Maior, quae per se nota est noscentibus terminos: cum Deus sit categorematice infinitus 3, ad eius comprehensionem proprie et stricte dictam requiritur co­ gnitio categorematice infinita. 140. Minor vero facile probatur. Ad cognitionem cate­ gorematice infinitam tria comulative requiruntur: primo, virtus cognoscitiva categorematice infinita; secundo, medium obiectivum quo categorematice infinitum; tertio, ipsa operatio cognoscitiva categorematice infinita. Haec enim tria cumula­ tive requiruntur ad cognitionem ut sic, nempe virtus cognos­ citiva, medium obiectivum cognoscendi et ipsa operatio cognoscitiva. Quod si una ex his conditionibus deficiat ab infinitate categorematica, eo ipso cognitio categorematice infinita non exsistit. Atqui in visione beatifica cuiuscumque creaturae creatae vel creabilis non una tantum, sed duae ex his conditionibus dificiunt ab infinitate categorematica. 1 Ioan., 14, 6. Cf. S. Thomam, I, q. 7, aa. 1-2; Q· l6> a· 6· 2 Comp. theol., I. P., cap. X, ed. Vives, t. 27, p. 93 a fine. * Ecclesia «credit et confitetur... Deum esse... intellectu ac voluntate ennique perfectione infinitum * (Conc. Vatic. I, Denz., n. 1.782). I t 180 P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis Q. I. C. I., Λ. 3.—Qualis comprehensio requiratur Medium quidem obiectivum seu quo in visione beatifica est categorematice infinitum, cum sit ipsamet divina essentia per seipsam immediate unita intellectui beatorum1, quae evidenter est infinita categorematice. Sed virtus cognoscitiva et ipsamet operatio videndi Deum non sunt neque esse possunt in creaturis infinitae categore­ matice, sed necessario et essentialiter sunt finitae. 141. Nam virtus visiva divinae essentiae in creaturis beatis est potentia earum intellectiva elevata et roborata lumine gloriae 2. Constat autem potentiam intellectivam crea­ tam esse finitam categorematice: sive consideretur specificati™ ut ens, cum sit ens participatum et receptum et limitatum ad quandam categoriam entis scilicet ad secundum speciem qualitatis; ac insuper naturaliter emanat seu resultat ex essentia categorematice finita, quae est anima rationalis vel substantia angelica, — proprietas autem connaturahs non excedit essentiam ex qua resultat: sive consideretur redupli­ cative ut vis seu potentia cognoscitiva, quia unumquodque operatur secundum quod est, et ideo potentia seu vis activa entis finiti est essentialiter finita in operando. Unde S. Thomas nervose scribit: «nulla potentia substantiae finitae est infinita; sed anima Christi, cum sit creata, est substantia finita; ergo omnis virtus eius est finita; ergo et capacitas eius «intellec­ tiva qua Deum per essentiam videt3. Similiter lumen gloriae, elevans et reborans intellectum creatum ad videndum Deum per essentiam, est categorema­ tice finitum', tum specificative ut ens, quia revera est ens creatum et ad determinatam entis categoriam reductum, videlicet ad primam speciem qualitatis 4; tum etiam redupli­ cative ut lumen gloriae, hoc est, ut lumen intellectuale seu ut medium subiectivum sub quo intellectus creatus videt Deum, quia reapse est lumen creatum seu infusum a Deo in intel­ ’ Cf. supra, ad q. 3, a. 8, t. III, nn. 245-248 [in hac editione t. IVI· 3 *upra’ nn· 27O-275 [in hac editione ]. S. Thomas, III Sent., d. 14, q. 1 a> 2, qla. 1, arg. 2 sed contra, ed. cit., n. 66. 1 > e> Cf. supra, t. III nn. 270-275 [in hac editione t. IV]. ΤΙ ’ 181 lectum beati, et participatum a lumine increato Dei, et receptum in intellectu creato beatorum, atque ideo efficaci­ tatis finitae categorematice in elevando et iluminando et robo­ rando intellectum creatum ad videndum. Propter quod S. Doctor iterum scribit: «lumen intellectuale, quod est in intellectu creato receptum, quo Deum videt, deficit ab esse divino» \ quia «Deus lux est et veritas infinita, sed nostrum lumen est finitum»2, «cum... lumen gloriae creatum, in quocumque intellectu creato receptum, non possit esse infi­ nitum» 3. Sive ergo intellectus creatus sive ipsum lumen gloriae in ipso receptum non possunt purificari ab hac radicali imper­ fectione, quae est esse creatum seu ex nihilo; atque ideo in infinitum deficiunt a perfectione totaliter infinita Dei, qua est qui est *. Profunde igitur S. Thomas rursus scribit: «gloriae perficit naturam et non destruit; et ideo imperfectio­ nem, quae est de ratione naturae, lumen gloriae non tollit, sicut hoc quod est ex nihilo esse. Ex hoc autem ipso intellectus creatus deficit a possibilitate comprehensionis [quia deficit a possibilitate infiniti categorematice]; et ideo nec per lumen gloriae ad comprehensionem pervenire potest» 5; eo vel magis, quia nemo dat quod non habet. Immo, neque ex unione personali ad Deum potest creatus intellectus hanc suam radicalem limitationem amittere, eodem S. Doctore egregie dicente: «ex unione ad Verbum anima Christi non elevatur ultra limites creaturae,’ unde nec fit infinita, nec habet vir­ tutem infinitam, nec eius operatio est infinita per se»e. 142. Denique ipsa operatio visiva Dei per essentiam ab intellectu creato est categorematice finita: et in esse entis, quia creata essentialiter est7; et in esse operationis, quia est essenIII Sent., d. 14, q. I, a. 2, qla. 1 c., n. 82. In epist. ad Philipp., cap. 3, lect. 2, ed. cit., p. 103 b. I, q. 12, a. 7 c. Exod., 3 ,13. IV Sent., d. 49, q. 2, a. 3, ad 8. De Verit., q. 20, a. 4, ad 2. Cf. supra, ad q. 3, a. I, t. III, nn. 21-31. 182 i P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis tialiter ielicita ' ab intellectu creato1. Sicut ergo substantiae finitae non potest esse potentia activa infinita ex ea natura­ liter resultans, ita potentiae et habitus finiti non potest esse operatio infinita ex eis dimanans et procedens; secus, effectus excederet causam suam propriam et principiatum superaret principium suum. Stat igitur Minor: nulla creatura potest habere cognitio­ nem Dei categorematice infinitam, quia semper ei de neces­ sitate deficiunt duae conditiones essentiales nempe virtus cognoscitiva infinita et actus cognoscitivus infinitus. Quae cum ita sint, argumentatio, qua semper usus est S. Thomas in hae re 12 est omnino limpida et efficacissima, «Infinitum non comprehenditur a finito»3, quia «omne quod comprehendit aliquid, vel est maius vel aequale illi»4: fini­ tum autem neque maius neque aequale est infinito, ut patet ex terminis. Atqui divina essentia est infinita et infinite co­ gnoscibilis, dum intellectus creatus et creabilis quicumque est essentialiter finitus et finite cognoscitivus5. Ergo divina essentia non comprehenditur neque comprehendi potest ab aliquo intellectu creato et creabili quantumcumque perfecto et elevato, sed a solo intellectu divino qui infinitus est et infinite cognoscitivus. 143. Ubi notandum est quod S. Doctor eodem medio usus est ad probandam impossibilitatem videndi ipsam divi­ nam essentiam prout est in se per medium obiectivum quo creatum et ad ostendendam impossibilitatem comprehen­ dendi divinam essentiam per lumen intellectuale creatum quasi per medium subiectivum sub quo; quia scilicet utrum­ w4 ? 1 Cf. supra, t. III, nn. 21-31. S. Thomas, III Sent., d. 14, q. 1, a. 2, qla. 1; d. 27, q. 3, a. 2; IV Sent., d. 49, q. 2, a. 3; De Veritate, q. 8, a. 2; q. 20, aa. 4-5; In loannem, cap. I, IccL 11; In epist. ad Ephes., cap. 5, lect. 3; ad Philipp, cap. 3, lect. 2; III Con­ tra Gent., cap. 55; I, q. I2, a. γ. Π-ΙΙ, q 2 a nij a c theol., I P., cap. 106 et 224; II P., cap. 9. 3 III, q. 10, a. i. 5 De Verit’d t9’ q’ 2’ a‘ 3’ arg' 4 Sed contra· I P„ cap. >06 « aVnE,1 op' “P’ 551 2; β<""Ρ· ,M’ Q. I. C. I., A. 3.—Qualis comprehensio requiratur 183 que lumen finitum est et determinatum ad quoddam genus entis, dum essentia Dei videnda et comprehendenda est sim­ pliciter infinita et transcendens omnia entis genera. Ita enim scribit: «quod autem nulla creata species divinam essentiam repraesentet, patet; quia nullum finitum potest repraesentare infinitum ut est: omnis autem species creata [et creabilis] est finita»1. Et similiter pro comprehensione: «unumquodque enim tantum cognoscibile est quantum habet de ente et veritate, sed ipse cognoscens tantum cognoscit quantum habet de virtute cognoscitiva; omnis autem substantia intellectualis creata est finita; ergo finite cognoscit. Cum igitur Deus sit infinitae veritatis et entitatis, a nullo intellectu creato cognosci potest quantum est cognoscibilis; et ideo omni intellectui creato remanet incomprehensibilis»2. Sicut ergo divina essentia est radicaliter invisibilis per medium quo creatum seu finitum, ita est radicaliter incomprehensibilis per medium sub quo creatum seu finitum, quod est lumen gloriae receptum in intellectu creato: eadem est utrobique impossibilitas, eadem ratio impossibilitatis eademque certitudo et rationis et impos­ sibilitatis. 144. Et inde est quod solus intellectus divinus videt divinam essentiam ut est in se totam et totaliter; totam quidem, quia medium obiectivum quo eam videndi est ipsamet divina essentia tota; totaliter etiam, quia medium subiectivum sub quo ipsam videt est idem re et virtute cum divina essentia tota. «Veritas enim divinae substantiae et claritas intellectus divini sunt aequalia, immo magis sunt unum»3. At intellectus creatus beatorum, licet videat divi­ nam essentiam totam, quia per medium quo increatum et infinitum, quod est ipsamet divina essentia tota; non tamen totaliter, quia medium sub quo eam videt est creatum et fini­ tum, atque ideo non capit medium quo secundum totum eius posse illustrativum obiective 4, hoc est, capit finite, cum In loannem, cap. I, lect. ii, ed. cit., p. 50. In loannem, cap. 1, lect. 11, p. 51. III Contra Gent., cap. 55, arg. 1. Ill Contra Gent., cap. 55, arg. 3. 184 P. II.—De essentia physica beatitIdinis formalis tamen illud medium sit potens illuminare obiective infinite. Unde creaturae beatae vident infinitum, sed non infinite1; vident immensum, sed non immense 2; vident totum Deum, sed non totaliter-totum, ut ait pleonastice S. Thomas2: Deus, e contra, seipsum infinitum videt infinite; immensum, immense; totum, totaliter-totum. Quae divina totalitas nullo modo communicari potest creaturae, quia consequitur potentiam cognoscitivam infini­ tam categorematice, quae nulli creaturae communicabilis est. Ut enim nervose scribit S. Thomas, «virtus vel potentia semper consequitur essentiam; unde impossibile est ut essen­ tiae finitae sit virtus infinita. Impossibile est autem aliquam essentiam creatam esse infinitam, eo quod esse suum non est absolutum et subsistens sed receptum in aliquo: si enim esset Esse Absolutum, non differret ab Esse Divino... Unde sicut nulli creaturae potest communicari quod sit Deus, ita non potest sibi communicari quod sit infinitae essentiae et infinitae potentiae»4, sive operativae, sive cognoscitivae, sive volitivae. Nulli ergo intellectui creato communicari potest penetratio et limpiditas infinita in cognoscendo, quae est de ratione comprehensionis divinae essentiae. 145. Neque huiusmodi formula traditionalis, qua incomprehensibilitas Dei exprimitur breviter ac nervose: Deus videtur totus a beatis, sed non totaliter, est adeo obscura et difficilis sicut nonnulli putant5; sed est omnino retinenda, planeque limpida intelligenti terminos. Ad cuius evidentiam recolendum est, quod originem eius spectat, hanc formulam esse extensionem quandam ad visio­ nem beatificam similis formulae primo dictae de amore beatifico. Examinantes enim theologi vim modumque divini praecepti: «diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo J Comp. theol., I p., cap. 224, ed. Vives, t. 27, p. 93; I, q. 12, a. 7, ad. 3. De Verit., q. 8, a. 2, ad. 6 3 De Verit., q. 2, a. 1, ad 3. • αί® Vtt v—·!· Xl· vtL V AL, 109-110. Vs '·Ci'"1 Sen‘- d· Μ> q· ’> a' 2> qla· 2>ad 2 · O· A., Sacra theol. dogmatica2, t. I, n. 89, pp. Q. I. C. I., A. 3.—Qualis comprehensio requiratur 185 et ex tota anima tua et ex tota fortitudine tua» \ movebant quaestionem: «utrum Deus possit totaliter diligi»2; nam idem prorsus sunt ex toto et totaliter. Et respondebant, quod a creatura beata potest diligi totus et ex toto, sumpta totalitate ex pane Dei diligendi et ex parte creaturae diligentis, quia totus Deus secundum totum posse dilectivum creaturae diligi debet; at non totaliter, accepta totalité secundum com­ parationem seu relationem creaturae diligentis ad Deum diligendum, quia modus seu perfectio diligentis non adae­ quat neque adaequare potest modum seu perfectionem dili­ gibilis, cum hic sit infinitus, ille vero finitus: solus autem Deus potest seipsum totum ex toto sui totaliter diligere. Cum enim dilectio sit veluti media inter diligentem et dilectum, totalitas dilectionis sumi potest tripliciter: aut ex parte dili­ gentis absolute, aut ex parte dilecti absolute, aut ex parte ipsius dilectionis prout relationem seu comparationem dicit inter diligentem et dilectum. Solus ergo Deus, qui habet virtutem diligendi infinitam, potest ex aequo seu totaliter infinitam eius bonitatem diligere 3; et ideo sola caritas Dei i est simpliciter et absolute perfecta seu adaequata suo obiecto, dum omnis caritas creata ab hac absoluta perfectione deficit, tantumque habere potest perfectionem relativam creatam: aut secundum totam suam speciem et naturam, ut caritas beatorum, aut secundum tempus seu conditiones speciales subiecti, ut caritas viatorum 4. Quia vero non solum dilectio Dei, sed et visio eius intuitiva est de essentia physica beatitudinis formalis, ut patet ex hucusque dictis; et hae duae operationes in patria sunt plene ad invicem commensuratae: quod dicitur de amore beatifico, pleno iure extendi et dici debet de visione Dei faciali. Unde theologi naturaliter ducti sunt ad applicandam rotalitati vi­ sionis Dei explicationem datam de totalitate amoris aius. Ita 1 Deut., 6, 5; Mtt., 22, 37; Mc., 12, 30; Luc., 10, 27. 1 III Sent., d. 27, q. 3, a. 2; II-II, q. 27, a. 5. ’ II-II, q. 27, a. 5. 4 II-II, q. 24, a. 8; De Perfectione vitae spiritualis, cap. 3-5, ad. Vives, 129, pp. 118-119; L)e Caritate, a 10. P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis 186 Ί D «■ •U ··’ ** ,.»· Λ — M« 5 ■·. * · enim scribit S. Thomas: «in visione qualibet triplex modus considerari potest. Primus modus est ipsius videntis absolute, qui est mensura capacitatis eius; et sic intellectus Angeli [et cuiuslibet creaturae beatae] totaliter videt Deum, hoc est dictu, totam vim intellectus sui adhibet ad videndum Deum. .Alius modus est ipsius rei in se [absolute], et hic modus nihil est aliud quam qualitas rei; cum autem in Deo non aliud sit qualitas quam substantia, modus eius est ipsa essentia, et sic totaliter vident Deum quia vident totum modum Dei eodem modo quo totam essentiam. Tertius est ipsius visionis, quae est medium inter videntem et rem visam, et dicit modum videntis per comparationem ad rem risam, ut tunc dicatur aliquis alterum videre totaliter quando sci­ licet visio habet modum totalem, et hoc est quando ita est perfectus modus visionis ipsius videntis sicut est modus visibilitatis ipsius rei; et hoc modo non totaliter videtur divina essentia < a· 8 c. circa finem. ’ De Spiritualibus Creaturis, a. 2 c. et ad 4. Ιθθ Q. I. C. I., A. 3.—Qualis comprehensio requiratur Ρ· Π.—De essentia physica beatitudinis formalis emergens seu transcendens propriam materiam cui unitur seu proprium corpus quod vivificat — haec est quidem tota totalitate essentiae in toto corpore et in qualibet corporis parte, sed totalitate virtutis nec est in qualibet parte corpo­ ris nec in toto corpore, quia secundum virtutem spiritualem intelligendi et volendi non solum excedit partem corporis, sed et totam corporis capacitatem, cum sint potentiae anorganicae. Est ergo anima humana tota in toto corpore et tota in qualibet eius parte, at in neutro totaliter: nam «sic accepta totalitate animae [rationalis] secundum virtutem, non solum non est tota in qualibet parte, sed nec est tota in toto, quia virtus [spiritualis] animae capacitatem [totius] corporis [et quarumlibet eius partium] excedit» Itaque in brutis animalibus totum corpus non tantum­ modo attingit immediate totam animam sensitivam, verum et ipsam totaliter comprehendit; partes vero corporis ita immediate attingunt totam animam a qua immediate infor­ mantur et vivificantur, ut tamen eam non totaliter compre­ hendant. Sed in homine, licet totum corpus et singulae / partes eius immediate attingant totam animam rationalem, I a qua immediate vivificantur, nullo modo eam totaliter com­ prehendunt. Est enim anima rationalis simul et anima et spiritus 1 2: quatenus anima, est essentialiter animans corpus immediate per seipsam, cum sit forma eius substantialis; quatenus spiritus, est essentialiter transcendens totius cor­ poris proportionem, cum sit essentialiter intellectiva. Attin­ gitur ergo a corpore humano quatenus anima et forma eius substantialis; sed quatenus spiritus seu intellectualis naturae, Jl D —— 5 1 De Spiritualibus Creaturis, a. 4 c. in fine. Cf. De Anima, a. 10 c. circa finem. «Anima rationalis, et anima est, et spiritus. Dicitur autem esse anima, secundum illud quod est commune ipsi et aliis animabus, quod est vitato corpori dare; unde dicitur Gen. 2, 7: factus est homo in animam viventem, idest vitam corpon dantem: sed spiritus dicitur secundum illud quod est propnum ipsi et non aliis animabus, quod scilicet habeat virtutem intellecti­ vam immaterialem· (I, q. 97, a. 3 c.) 191 est penitus incomprehensibilis a corpore h et tamen est una eademque substantia simplex, tota simul anima et spiritus secundum essentiam suam. Propter quod S. Doctor profunde dixit quod «anima humana» est quidem «forma unita corpori, ita tamen quod non sit a corpore totaliter comprehensa quasi ei immersa, sicut aliae formae materiales, sed excedat capacitatem totius materiae corporalis»2. Et iterum: «corpus humanum est materia proportionata animae humanae, comparatur enim ad eam ut potentia ad actum; nec tamen oportet quod ei adae­ quetur in virtute essendi, quia anima humana non est forma a materia totaliter comprehensa; quod patet ex hoc, quod aliqua eius operatio est supra materiam»3. Denique: «quanto aliqua forma est perfectior, tanto magis supergreditur materiam corporalem... Perfectissima autem formarum, idest anima humana, quae est finis omnium formarum naturalium, habet operationem omnino excedentem materiam, quae non fit per organum corporale, scilicet intelligere. Et quia esse rei propor­ tionatin' eius operationi..., cum unumquodque operetur secundum quod est ens, oportet quod esse animae humanae superexcedat materiam corporalem et non sit totaliter comprehensum ab ipsa, sed tamen aliquo modo attingatur ab ea» 4; et ideo ‘dicendum est quod, substantia spiritualis, licet non comprehendatur a corpore, attingitur tamen aliquo modo ab eo» 5. Profunda doctrina, quae mirifice illustrat, analogice, quo­ modo intellectus beatorum potest simul totam divinam essen1 «Anima [rationalis] secundum suam essentiam est forma corporis...: tenien, in quantum attingitur a corpore, est forma; in quantum vero excedit corporis proportionem, dicitur spiritus vel spiritualis substantia * (De Spiritua­ lis Creaturis, a. 2 ad 4). 1 De Anima, a. 2 c. circa finem. 1 De Anima, a. 1, ad 5. «Anima humana non est forma in materia corpofdi immersa vel ab ea totaliter comprehensa, propter suam perfectionem», qua spiritualis est (I, q. 76, a. 1, ad 4. Cf. ibid., corp, articuli). «Anima rationalis, quae immediate a Deo causatur, excedit capacitatem suae materiae, ita quod Wma corporalis non totaliter potest comprehendere et includere ipsam * (De Virtutibus in communi, a. 10 c.). 1 De Spiritualibus creaturis, a. 2 c. s De Spiritualibus creaturis, a. 2, ad I. /· . > 192 P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis Q, I. C. I., A. 3.—Qualis comprehensio requiratur 193 tiam videre attingendo, quin eam totaliter comprehendat. fieri increatum * h Consequenter, «ea quae sunt divinae natu­ Sicut enim anima humana immediate unitur corpori secun­ rae dicuntur de humana natura, non secundum quod essen­ dum essentiam suam totam, quin ei communicetur totaliter I tialiter competunt divinae naturae, sed secundum quod par­ nec secundum esse nec secundum agere; quia esse animae ticipative derivantur ad humanam naturam. Unde ea, quae est incorruptibile, quod recipi non potest incorruptibiliter a participari non possunt a natura humana, sicut esse increatum corpore corruptibili: et similiter agere eius, quod est intel· aut omnipotentem, nullo modo de humana natura dicuntur» 2. ligere, non potest recipi spiritualiter seu intelligibiliter et Huiusmodi autem est esse perfecte comprehensivum divinae immaterialiter in organo corporali et materiali: — ita divini­ essentiae, quia hoc supponit omnipotentiam cognoscitwam, tas immediate unitur secundum essentiam suam totam intel­ quae est virtus cognoscitiva infinita. Sicut ergo humanae lectui beatorum ut forma intelhgibilis, quin tamen ei totali­ naturae Christi, ut naturae, non potest communicari quod ter communicetur nec secundum esse nec secundum intelligi­ sit natura divina, ita non possunt ei communicari quae sunt bilitatem eius, quia esse et intelligibilitas Dei sunt infinita, et • propria naturae divinae ut divinae, sicut esse increata et ideo non possunt recipi infinite in intellectu creato finito. creatrix et infinita et infinite cognoscitiva. Consequenter, sicut corpus, ratione unionis immediatae ad Et similiter accidit in unione divinae naturae cum intel­ totam animam rationalem, eam totam immediate attingit; ita lectu beatorum. Unitur quidem tota divina essentia unione intellectus beatorum, ratione unionis intelligibilis immediatae immediata cum toto intellectu beatorum, atque ideo tota ei totius divinae essentiae, eam totam immediate attingit ac communicatur videnda; sed non totaliter, quia non com­ videt: et sicut corpus, ratione excessus animae rationalis in municatur infinite, eo ipso quod intellectus creatus non po­ esse et intelhgere, non potest totaliter ipsam comprehendere, test eam infinite recipere et cognoscere. quia incapax est recipiendi esse et intelligere eius secundum i Sicut ergo, ratione unionis immediatae totius naturae divi­ modum quo sunt in ipsa anima; ita intellectus beatorum, nae totius naturae humanae in Christo, natura humana eius ratione excessus divinitatis in esse et intelligibilitate, non potesr attingit totam naturam divinam; ita, ratione unionis intelliipsam totaliter comprehendere, utpote incapax recipiendi gibifis immediatae totius essentiae divinae et totius intel­ infinite esse et intelligibilitatem eius secundum modum infi­ lectus beatorum, eorum intellectus attingit totam divinam nitum quo sunt in Deo. Sicut ergo corpus, ex unione imme­ essentiam, ipsam totam videndo. Pariter sicut, ratione didiata ad animam humanam, est vivum vita humana quin stinctionis naturarum in Christo, humana natura creata non tamen sit immortale et intellectuale sicut ipsa anima; ita totaliter comprehendit naturam divinam increatam; ita etiam, etiam intellectus beatorum, ex unione intelligibili immediata ratione insequalitatis infinitae inter intelligibilitatem infinitam ad divinam essentiam, est beatus beatitudine divina, quin i divinae essentiae et vim intellectivam finitam intellectus bea­ tamen sit infinite et totaliter comprehensivus divinae essen­ torum, non potest hic divinam essentiam totaliter compre­ tiae sicut ipse Deus. hendere. 149. Analogia ordinis supernaturalis accipitur ex modo Ad rem S. Thomas: «sicut nihil est de divina natura quod quo natura divina communicatur naturae humanae in Christo. non sit humanae unitum in persona Verbis, nec tamen hu­ Natura enim divina tota unitur immediate toti naturae hu­ mana adaequatur divinae naturae; propter quod divina na­ manae Christi, atque ideo tota ei communicatur; sed non tura tota unita dicitur humanae naturae, non tamen conclusa totaliter, quia remanet post unionem essentialis differentia naturarum: non enim unio haec «elevat creaturam ultra ter­ 1 De Verit., q. 20, a. 4, obi. 8, quam concedit ex hac parte. minos creaturae; quod enim est creatum, nullo modo potest * III, q. 16, a. 5, ad 3. IX—D» Donlnls····· Γ 194 i» Q. I. C. I., A. 3.—Qualis comprehensio requiratur P. II.—De essentia physica beatitudinis foraialis in humana natura: — similiter, quia nihil est de natura Verbi quod anima Christi non videat, nec tamen ei adaequatur, potest [et debet] dici quod anima Christi totam naturam Verbi videt, non tamen eam comprehendit, quia eam non totaliter videt»1. Nam «ex unione ad Verbum anima Christi non elevatur ultra limites creaturae; unde nec fit infinita, nec habet virtutem infinitam, nec eius operatio est infinita per se»2. Porro «comprehensio infiniti non potest esse nisi per actionem quae sit efficaciae infinitae; tunc enim ipse Deus comprehenditur ab intellectu aliquo, quando intellec­ tus tantam habet efficaciam in intelligendo quantam habet Deus ut intelligatur: unde non potest comprehendi nisi ab intellectu increato», qui infinitus est et infinite cognoscitivus 3. 150. Itaque intellectus beatorum videt totam divinam essentiam sicuti est, unam in tribus personis et cum omnibus eius attributis et perfectionibus; non tamen videt eam totali­ ter et perfecte sicut divinus intellectus ipsam videt, quia non videt eam tanta claritate seu limpiditate vel intensitate quan­ ta est eius lux seu intelligibilitas: videt enim finite lucem infinitam infinite lucidam. Non est ergo intelligenda incomprehensibilitas Dei ab intellectu creato materialiter et extensive, quasi intellectus creatus non videret omnia quae in Deo sunt aut quae Deus videt et potest extra se, ut pauci quidam theologi imaginati sunt — primum enim tollit rationem simplicis visionis beati­ ficae, qua tota Dei essentia videtur; aliud vero non sufficit ad rationem incomprehensionis, eique secundario tantum et accidentaliter advenit, et in antiquatam incidit sententiam de essentia Dei finita et potentia infinita—; sed primo et per se intelligenda est formaliter et intensive, respectu obiecti visi es. cogniti ut est, non tamen tantum quantum cognoscibile est. Et propter hoc S. Thomas primo et per se insistit in III Sent., d. 14, q. 1, a. 2, qla. 1, ad 2, ed. cit., n. 85. Cf. III, q. 10, a. i, ad 2. 1 De Verit., q. 20, a. 4, ad. 2. ’ De Verit., q. 20, a. 4, ad 4. 195 inaequalitate claritatis seu limpiditatis videndi unum idemque obiectum visum, quod est ipsa divina essentia, pro explicanda divina incomprehensibilitate: Deus seipsum videt limpiditate adaequata sibi, hoc est, infinita; creatura autem videt eum limpiditate finita, et ideo inadaequata. Hanc autem limpiditatem cognitionis limpidissime expli­ cat his verbis: «claritas vel limpiditas visionis contingit ex tribus. Primo, ex efficacia virtutis visivae; quia qui sunt fortioris visus, magis limpide vident. Secundo ex claritate lucis, sub qua claritate visibile videtur; sicut clarius videtur aliquid in lumine solis quam in lumine lunae. Tertio, ex comparatione visibilis, vel eius in quo aliquid videtur, ad ridentem; quia quod a remotiori videtur, minus clare vi­ detur» \ lam vero, secundum haec tria deficit visio intellectus aeati et creabilis a comprehensione divinae essentiae, eo ipso quod deficit a perfectione visionis divini intellectus quae est totaliter comprehensiva Dei. Primo quidem, «ex hoc quod non habet tantam virtutem in intelligendo» sicut Deus; cum virtus eius intellectiva sit finita, Dei autem infinita. Secundo, tquia lumen sub quo videt deficit a lumine increato» 2 sub quo Deus videt; cum lumen gloriae beatorum sit finitum, Dei vero infinitum, in quo non distinguitur ab ipsa eius virtute intel­ lectiva, nam Deus non est susceptimus alicuius habitus 3. Tertio, quia ipsa divina essentia videnda est magis propinqua seu minus distans ab intellectu divino quam ab intellectu beatorum: nam intellectui creato beatorum est quidem immediate unita, sed essentialiter distincta; at divino intellectui I est essentialiter una et identica. Quia ergo differentia inter divinam essentiam et intellectum creatum, etiam beatum, est infinita; differentia autem in spiritualibus appellatur di­ wia4, consequens est ut ex hac quoque parte intuitus Dei 1 III Sent., d. 14, q. 1, a. 2 qla. 3 c. η. 101. Ill Sent., d. 14, q. i, a. 2, qla. 3 c., n. 102. I-II, q. 49, a. i c. 4 De Potentia, q. 10, a. 1 c.: nomen distantiae iprimo invenitur in loco et exinde transsumitur ad quancumque formarum differentiam; propter quod omnia contraria, in quocumque sint genere, dicuntur esse maxime distantia, liat distantia primo inveniatur in ubi». Cf. etiam I-II, q. 7> a· 1 c· 196 sit infinite clarior seu limpidor quam intuitus creaturarum beatarum. Deus igitur seipsum comprehendit, quia seipsum totum videt limpiditate ex omni parte infinita: e contra, beati non comprehendunt neque comprehendere possunt Deum, quia licet totum videant immediate, haec tamen visio non habet nisi limpiditatem finitam ex omni parte; porro divina essentia habet obiective infinitam limpiditatem intelligibilem, quia est actus Purus, nulla umbra potentialitatis obumbratus neque obumbrabilis. Haec est plana et perfecta et orthodoxa et comprehensi­ bilis doctrina de incomprehensibilitate Dei, quae obumbrata et incomprehensibilis facta est a quibusdam theologis poste­ rioris aetatis, ex quo «a D. Thomae institutis deviare» coepe­ runt, ut recte ait Card. Satolli \ 151. Probatur Secunda Pars (ad beatitudinem formalem essentialem increatam ipsius Dei omnino necessaria est com­ prehensio presse sumpta). 152. Primo quidem ex auctoritate divina. Deus enim, ut ' docet Concilium Vaticanum est «in se et ex se *beatissimus 2, hoc est, beatus per essentiam seu per antonomasim, ό μακά­ ριος Beatus beatorum, sicut est «Rex regum et Dominus dominantium»3; est ergo ipsa sua Beatitudo 4. lam vero beatitudo formalis essentialis Dei consistit in hoc, quod ipse Deus cognoscit se et amat se et gaudet de se cognito et amato: Deus autem seipsum cognoscit er amat adaequate et comprehensive. Nam scriptum est: «nemo novit Filium nisi Pater, neque Patrem quis novit nisi Filius» 5; «sicut novit me Pater, et ego agnosco Patrem»e; quia «quae sunt Dei nemo cognovit nisi Spiritus Dei: Spiritus enim omnia scrutatur, etiam profunda Dei»7. Similiter: «sicut dilexit me Pater, et ego diligo Patrem, ' i. - · . P. Π.—De essentia physica beatitudinis formalis - A· •r-jï > ?RD' ?* TOUJ’r· 1· I2> ’· 7» & 4> n. 3, p. 446. Romae 1884. Conc. \atic., Denz.-Banmv., n. 1.782. ’ I Timoth., 6,15. Cf. ibid., 1, n. Cf. S. Thomam, I Contra Gent., cap. ιοί Mtt., 11,27. Ioan., 10,15. Q. J. C. I., A. 3.—Qualis comprehensio requiratur 197 et manco in eius dilectione Deus, Caritas est2. Et propter hoc Deus uno Verbo seipsum totum et totaliter dicit, atque uno Amore seipsum totum et totaliter amat, sicut recitamus in Simbolo Quicumque: «unus ergo Pater, non tres Patres; unus Filius, non tres Filii; unus Spiritus Sanctus, non tres Spiritus Sancti: et in hac Trinitate nihil prius aut posterius, nihil maius aut minus, sed totae tres personae caoeternae sibi sunt et coaequales»8. Ergo beatitudo formalis essentialis Dei est necessario sui perfecte comprehensiva, ut sic plene verificetur quod ipse est ό μακάριος. 153. Secundo, ex ratione theologica. Beatitudo formalis essentialis Dei consistit in cognitione et amore suiipsius; qua de causa, dicitur «in se et ex se beatissimus»4, quia in se et ex se seipsum cognoscit et amat. Atqui seipsum cognoscit et amat infinite, quia Deum confitemur «intellectu ac voluntate omnique perfectione infinitum» 6. Ergo seipsum perfecte comprehendit videndo et amando: tunc enim infinitum perfecte comprehenditur visione et amore, quando infinite videtur et amatur, hoc est, tantum quantum visibile et amabile est. Deus igitur «et scit se, et intelligit se, et comprehendit se, quamvis simpliciter loquendo infinitus sit...; quia eodem modo quo essentia divina est infinita, et vis cognoscitiva ipsius est infinita: [unde] sua cognitio est tantum efficax quanta est eius essentia, et ideo pervenit ad perfectam sui cognitionem» ®, ni­ mirum seipsum «infinite cognoscit, quia eius cognitio est in infimtum efficax»7. 154. Id, quod etiam via indirecta evidenter apparet. Certum est enim quod beatitudo formalis essentialis perfec­ turi modo convenit Deo quam creaturis beatis; quod vel 1 Ioan., 15, 9, 10; 14, 31. * I Ioan., 4, 8. ’ Symbolum Quicumque, Dcnz.-Banmv., n. 39. Cf. S. Augustinum De Trinitate, lib. 15, cap. 14, n. 23. ML, 00, 00. Conc. Vaticanum, Denz.-Banmv., n. 1.782. Conc. Vaticanum, Denz.-Banmv., n. 1.782. « S. Thomas, De Verit., q. 2, a. 2, ad 4. Cf. I, q. 14, i· 3· 7 De Verit., q. 2, a. 2, ad 9. ; 198 ! Ο P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis Q. I. C. I., A. 3.—Qualis comprehensio requiratur 199 ex eo patet, quia huismodi beatitudo est in Deo increata et constat eam esse omnino propriam et exclusivam Dei, ita ut per essentiam et infinita, dum in creaturis beatis est creata aeaturae beatae talem modum nequaquam participare va­ et participata et finita *. Cum ergo talis beatitudo consistat leant. Unde S. Thomas iure concludit: «sic igitur altior est in visione et amore Dei, perfectiori modo debet Deo convenire beatitudo [formalis] Dei suam essentiam intellectu compre­ hendentis, quam [beatitudo formalis] hominis vel angeli visio et amor sui quam quibuslibet creaturis beatis. Potest autem cogitari triplex modus quo Deus totus im­ ( idemis et non comprehendentis» 1. 155. Ex inde habetur nova eaque efficacissima confirma­ mediate videri posset et amari: primo, per modum perfectae adaequationis seu comprehensionis; secundo, per modum exces­ tio doctrinae de absoluta incomprehensibilitate Dei a qua­ sus seu supercomprehensionis; tertio, per modum simplicis cunque creatura creata vel creabili. Eadem siquidem est rado cur perfecta Dei comprehensio non requiratur ad beati­ attingentiae seu infracomprehensionis. Atqui Deo non potest convenire modus infracomprehen- tudinem formalem creatam et omnino exigatur ad beatitudi­ sivus; quia tunc esset aliquis modus cognoscibilitatis et ama­ nem formalem increatam Dei; quia eadem est causa cur bilitatis obiectivae in Deo qui Deum ipsum lateret, et iam cognitio infinita debetur intellectui infinito et repugnat seu Deus non esset Deus: — neque secundum hunc modum incommunicabilis est intellectui finito. Propter idem ergo beatitudo formalis Dei excederet specifice beatitudinem for­ comprehensio perfecta Dei est necessaria cognitioni divinae malem creaturarum, sed forte mere gradualiter, sicut beati­ et impossibilis cognitioni creatae. Et sic pleno sensu intelliguntur verba Apostoli dicentis tudo formalis unius beati excedit beatitudinem formalem alterius; quod certe nefas est dicere, quia creatum et increa- quod Deus est solus «beatus et solus potens, Rex regum et tum, finitum et infinitum, imparticipatum et participatum Dominus dominantium: qui solus habet immortalitatem, plus distant inter se quam gradibus perfectionis mere acci­ lucem inhabitans inaccessibilem; quem nullus hominum vidit, sed nec videre potest»2. Sicut enim solus Deus est dentalibus. Sed neque modus supercomprehensivus, qui respectu divi­ potens, quia potentia Dei est omnipotentia quae nulli crea­ nae essentiae videndae et amandae non datur de facto nec turae communicari potest; ita solus Deus est beatus, quia dari potest; tunc enim esset aliquis modus cognoscitivus et beatitudo formalis Dei est visio sui perfecte comprehensiva, dilectivus Dei supra connaturalem modum cognoscibilitatis quae nulli creaturae potest communicari. Solus enim Deus et diligibilitatis obiectivae eius, et iam Deus non esset Deus. est Actus Purus absque ulla potentialitate; atque ideo ipse Potest quidem Deus creaturam supercomprehendere; at solus est absolute immutabilis, et consequenter absolute im­ creatura non potest supercomprehendere Deum, sicut non mortalis, quia «omnis mutatio quaedam mortis species est» 3, potest esse supra Deum; neque Deus seipsum supercompre­ siquidem «omne quod mutatur, in quantum huiusmodi, de­ hendere valet, quia Deus non est nisi idem ipse sibi, non sinit esse tale»4. Ergo soli Deo est ipse simpliciter et abso­ lute visibilis et accessibilis, cum sit infinite visibilis er ipsa supra se. Ergo ipsi solum convenire potest modus comprehensivus, Lux intelligibilis; nam «unumquodque..., quantum habet de quo et beatus formaliter est in se et a creaturis beatis forma- forma et actu, tantum habet de luce» 5. Unde simpliciter et liter distinguitur ut beatus. Et quia huiusmodi excessus et 1 I-II, q. 3, a. 8, ad 2. Ύ distinctio beatitudinis formalis Dei a beatitudine formali I Tim., 6,15-16. creaturarum est essentialis et specifica, ut ex dictis patet, CaietANUS, In I Timoth., 6, 16 ed. cit., t. V, p. 306 b. 1 Cf. supra, ad q. 3, a. 1, t III, nn. 19-31. S. Thomas, In I Timoth., 6, 16, lect. 3, ed. cit., p. 226 b. S. Thomas, ibid. ' * t y·- 200 —DS ESSENTIA PHYSICA BEATITUDINIS FORALAUS absolute, hoc est, comprehensive, nullus hominum nullaque creatura videre possunt ipsam Lucem infinitam Dei, quae ideo remanet eis in hoc sensu omnino inaccessibilis seu incommunicabilis, idest incomprehensibilis. B. An ad beatitudinem formalem essentialem requiratur comprehensio Dei large dicta 156. Sicut pro delectatione factum est, ita et pro com­ prehensione sunt duo determinanda: primo, an de facto requiratur comprehensio ad beatitudinem formalem essen­ tialem; secundo, quomodo ad eam requiratur. 1. An comprehensio large sumpta requiratur de facto ad beatitudinem formalem essentialem Σ57; conclusio: Ad beatitudinem formalem essentialem concurrit de facto comprehensio large dicta. 158. Probatur, primo ,ex auctoritate divina. In Sacris Litteris «repromittitur Sanctis comprehensio, prout compresionis nomen importat tentionem; cum enim aliquis insequi­ tur aliquem, dicitur comprehendere eum quando potuerit eum manu tenere. Sic igitur quamdiu sumus in corpore, ut dici­ tur II Cor., 5, 6, peregrinamur a Domino: per fidem enim ambulamus et non per speciem: et ita in eum tendimus ut in aliquid distans. Sed quando per speciem videbimus [facie ad faciem, ut dicitur in I Cor. 13, 12], praesentialiter eum in nobismetipsis tenebimus. Unde, Cantic. 3, 4, sponsa quaerens quem diligit anima sua, tandem vero eum inveniens, dicit: tenui eum, nec dimittam»1. Comprehensio igitur Dei, hoc est, visio eius per speciem suam sicuti est, repromittitur Sanctis ut beatitudo formalis seu vita aeterna, secundum illud: «haec est vita aeterna, ut cognoscant Te» 2, et illud: «Ego manifes­ tabo eis meipsum»3. £ ■*ι a η S. Thomas, Comp, thecl. II po cap. 9, ed. Vives, t. 27, p. 125 a. 2 Joan., 17,3· 3 Joan., I4,2i. Q. I. C. I., A. 3.—Qualis comprehensio requiratur Et proptcrea invitantur atque urgentur fideles ut ad hanc comprehensionem tendant usque dum ad ipsam perveniant, Apos­ tolorum exemplo. «Nescitis quod ii, qui in stadio currunt, omnes quidem currunt, sed unus accipit bravium? Sic currite, ut comprehendatis. Omnis autem, qui in agone contendit, ab omnibus se abstinet: et illi quidem ut corrumtibilem coronam accipiant, nos autem incorruptam. Ego igitur sic curro, non quasi in incertum; sic pugno, non quasi aerem verberans; sed castigo corpus meum et in servitutem redigo, ne forte cum aliis praedicaverim ipse reprobus efficiar»L «Unum autem: quae quidem retro sunt obliviscens, ad ea vero quae sunt priora extendens meipsum, ad destinatum prosequor, ad bravium supernae vocationis Dei in Christo lesu»2. «Ego enim iam delibor, et tempus resolutionis meae instat. Bonum certamen certavi, cursum consummavi, fidem servavi: in reliquo reposita est mihi corona iustitiae, quam reddet mihi Dominus in illa die iustus index; non solum autem mihi, sed et iis qui diligunt adventum eius»3. Et alibi generaliter: «vincenti dabo edere de ligno vitae, quod est in Paradiso Dei mei»4; ergo «esto fidelis usque ad mortem, et dabo tibi coronam vitae»5. Itaque vitam aeternam seu beatitudinem obtinere, idem est atque accipere seu comprehenderer bravium Dei, quod est corona gloriae incorrupta et immarcessibilis, bene currentibus ac legitime certantibus repromissa veluti corona iustitiae et corona vitae. 159. Secundo, ex ratione theologica, tum a priori tum a posteriori. Argumentum a posteriori sumitur ex signo loquendi, hoc est, ex formula traditional! ab Ecclesia recepta et veluti con­ secrata 6, qua beati dicuntur comprehensores. Id, quo formali- I PfaV., 3,13-14. II Tim., 6-8. Apoc., 2, 7. APOC., 2, ΙΟ. φ ΖΑΛΟ Decretum S. Officii, die 7 iunii 1918: beati seu comprehensores (AAS., 10 (1918), p. 282. Λ'ΐ > <· *Γ f T* · 201 202 £ P. II.—De ESSENTIA PHYSICA BEATITUDINIS FORMALIS Q. I. C. I.. A. 3.—Qualis comprehensio requiratur 203 ter denominatur status beatitudinis subiectivae, requiritur ad ordinatio efficax et proportionate! in beatitudinem nihil est beatitudinem tormalem; formalis enim denominatio est deno­ aliud quam via scu medium ad ipsam, hoc est, fieri seu disminatio intrinseca, quae sumitur ex ipsa natura rei. Atqui com­ I poni et moveri in ipsam. prehensio large sumpta est id, quo formaliter denominatur Atqui ad ordinandam creaturam intellectualem efficaciter status beatitudinis subiectivae. et proportionate in beatitudinem formalem essentialem tria Est namque duplex status creaturae intellectualis: status cumulative requiruntur, scilicet fides, spes et caritas. Homo beatitudinis et status miseriae, status viae et status termini, siquidem est capax beatitudinis supematuralis in quantum status viatoris et status comprehensoris. Status ergo beatitudi­ est imago Dei, hoc est, intellectualis naturae, sicut et angeli, nis, prout formaliter contradistinguitur a statu miseriae qui quibus aequatur in beatitudine supernatural!. Sunt autem est status viae seu viatoris, est status termini seu comprehen­ duo propria intellectualis naturae in quantum huismodi, soris. Constat autem quod status comprehensoris denominatur nempe intellectus et voluntas. Homo ergo et angelus capaces formaliter a comprehensione; comprehensor enim dicitur a ! sunt beatitudinis supematuralis ideoque ad ipsam dicunt comprehendendo, hoc est, a comprehensione. ordinem, et secundum intellectum, et secundum voluntatem. Evidenter ergo comprehensio large dicta requiritur ad bea­ Non autem secundum vires mere naturales harum faculta­ titudinem formalem, sicut humanitas, qua homo formaliter tum, quia beatitudo supematuralis excedit omnino tales vi­ denominatur talis, requiritur ad hominem constituendum: vel res, secundum illud: «oculus non vidit, nec auris audivit, nec sicut esse in termino motus requiritur ad quietem. Ut enim in cor hominis ascendit quae praeparavit Deus iis qui dili­ plastice dicit S. Albertus Magnus, comprehensio hoc modo gunt illum» h Ergo secundum vires supernaturales gratiae, sumpta est sicut «motus qui comprehendit terminum, in quo lam vero supernaturales vires gratiae, quibus intellectus creatus est in motum esse, quando contingit eum x; et in hoc sensu ordinatur efficaciter et proportionate in beatitudinem super«metam apprehendit cursor, quando attingit eam»12. naturalem, sunt per fidem theologicam, quae est «substantia 160. Argumentum a priori est duplex: unum, analogi­ sperandarum rerum»2 seu prima inchoatio vitae aeternae in cum; aliud, proprium. Argumentum analogicum, quo utitur nobis: vires autem supernaturales gratiae, quibus voluntas S. Thomas in hoc articulo, sumitur ex proportione inter viam creata efficaciter et proportionate ordinatur in eandem beati­ essentialem ad beatitudinem et ipsam beatitudinem: semper tudinem, sunt per spem et caritatem theologicam; quia volun­ enim est proportio inter fieri et esse, inter medium essentiale tas non ordinatur efficaciter in finem nisi per motum inten­ et finem, inter viam essentialem et terminum; quia ad finem tionis supematuralis absolutae et efficacis et certae, qua fiden­ non pervenitur nisi per media proportionata, neque ad termi­ ter sperat finem illum, sibi realiter possibilem seu assequibinum nisi per viam aptam, et eorum quae fiunt tale est esse lem, de facto consecuturum, et hoc fit per spem theologicam, quale est fieri, sicut talis est actus qualis est potentia. quae desiderio et intentione incedit usque ad interiora velamiTot requiruntur suo modo ad ipsam beatitudinem forma­ ms3: at haec intentio efficax praesupponit unionem quandam lem essentialem quot suo modo requiruntur ad ordinandam affectivam voluntatis ad finem intentum et exigit unionem creaturam intellectualem in praedictam beatitudinem; quia realem per quam voluntas quodammodo transformatur in illum, quod fit per caritatem theologicam, iuxta illud: «qui 1 ad 5, ad 3, S. Albertus Magnus, Summa theol. 1 P., tract. 3, q. 13, memb. 1 ed. cit., t. 31, p. 56 b. S. Albertus Magnus, Summa theol. I P., tract. 3, q. 18, memb. 3 P- 123 a· I Cor., 2, Q. Heb., ii, i. Cf. II-II, q. 4, a. 1. Heb., 6,19. 204 » —i manet in caritate, in Deo manet, et Deus in eo» \ Haec itaque tria cumulative requiruntur ad hoc, ut creatura intel­ lectualis ordinetur immediate et efficaciter et proportionate in beatitudinem supernaturalem: cognitio supematuralis certa de ipsa, quae est per fidem theologicam; amor et unio affectiva cum ea, quae est per caritatem theologicam; et in­ tentio efficax et certa eandem consequendi de facto, quae esi per spem theologicam -. Ergo et tria proportionalia requiruntur suo modo ad ipsam beatitudinem formalem essentialem: unum ex pane intellectus, quod est plena et perfecta cognitio beatitudinis supematuralis, quae fit per visionem facialem Dei, secundum i illud: «videmus nunc per speculum in aenigmate, tunc autem I facie ad faciem; nunc cognosco ex parte, tunc autem cogno­ scam [ex toto] sicut et cognitus sum» 1*3; et duo ex parte volun­ tatis, quorum unum est re alis praesentia beatitudinis ad nu­ tum, quod pertinet ad comprehensionem quae «dicit remotio­ nem distantiae et insinuat propinquitatem» 4 ac perfectam pos­ sessionem, iuxta illud: «quod non videmus, speramus, «absen­ tes seu distantes a Domino 5, sed» cum apparuerit..., videbi­ mus eum sicuti est» e, et illud: «currite, ut comprehendatis *'; et aliud quies perfecta in beatitudine realiter adepta et com­ prehensa, quod pertinet ad delectationem seu fruitionem, secundum illud: «videbitis, et gaudebit cor vestrum»8. Tribus itaque, quibus creatura intellectualis perfecte et efficaciter ordinatur ad beatitudinem, correspondent alia tria in ipsa beatitudine, nimirum fidei respondet visio, spei com­ prehensio, fruitio caritati. «Non enim apud nos [in hac vita praesenti] omne quod videtur iam tenetur vel habetur, quia ? r> Q. I. C. I., A. 3.—Qualis comprehensio requiratut P. Π.—De essentia physica beatitudinis formalis I Joan., 4,16. S. Thomas. Cf. Ill Seni., d. 23, q. 2, a. 5; d. 26, q. 2, a. 3, qla. 1 De Virtutibus in communi, aa. io et 12; I-II, q. 62, a. 3 3 I Cor., i3j i2. * S. Thomas In epist. ad Ephesios, cap. 3, lect. 5, ad. cit., p. 41 b. 4 Rom., 8, 25; II Cor., 5, 6-9. « I Joan., 3, 2. videtur interdum distantia vel quae non sunt in potestate nostra; neque iterum omnibus, quae habemus, fruimur, vel quia non delectamur in eis, vel quia non sunt ultimus finis desiderii nostri, ut desiderium nostrum impleant et quie­ tem. Sed haec tria habent beati in Deo: quia, et vident ipsum, et videndo tenent sibi praesentem in potestate habentes semper eum videre, et tenentes fruuntur sicut ultimo fine desiderium implente»l. 161. Argumentum proprium sumitur ex ipsa natura beati­ tudinis formalis essentialis et comprehensionis large dictae, et est processus quasi a definitione ad definitum. Beatitudo formalis est consecutio seu possessio beatitudinis obiectivae 2. Atqui comprehensio large sumpta est ipsamet consecutio seu possessio beatitudinis obiectivae; nam huiusmodi «compre­ hensio insecutioni opponitur»3, et «nihil est aliud quam in praesentia Deum habere et in seipso tenere» 4 seu «ipsa per­ ventio ad habendum Deum»5 cum potestate semper eum videndi6, nimirum est ipsamet acceptio bravii vitae aeternae bene currentibus promissi7. Ergo ad beatitudinem formalem essentialem necessario requiritur comprehensio large dicta. «Sicut igitur —ait S. Thomas— in ultimo fine videbitur quod prius de Deo credebatur, ita quod sperabatur ut di­ stans tenebitur ut praesens, et hoc comprehensio nominatur, secundum illud Apostoli, Phil. 3, 12: sequor autem, si quo modo comprehendam; quod non est intelligendum secundum quod comprehensio inclusionem importat, sed secundum quod importat praesentialitatem et tentionem quandum eius quod dicitur comprehendi»8. Hoc est, ad beatitudinem formalem creaturae intellectualis requiritur omnino comprehensio large dicta, non comprehensio presse sumpta, quae solius Dei est 1 Isaias, 66, 14. 205 4 7 S. Thomas, I, q. 12, a. 7, ad 1. I-II, q. 2, a. 7 c; q. 3, a. 4 c. I, q. 12, a. 7, ad 1. IV Sent., d. 49, q. 4, a. 5, qla. Ic. IV Sent., d. 49, q. 2, a. 3, ad 1. I, q. 12, a. 7, ad 1. I Cor., 9, 24-25. S. Thomas, Comp, theol. I P·, cap. 165, ed. Vives, t. 27, p. 66 a. A X 206 P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis propria. Et ideo beatitudo formalis nostra consistit in hoc, «quod intellectus noster videat divinam essentiam attingendo, non comprehendendo» l> comprehensione presse sumpta, nam attingere Deum videndo ipsum immediate idem est ac eum comprehendere comprehensione large dicta -. Ex quo apparet manifeste nullam esse contradictionem in Compendio theologiae respectu Quodlibeti decimi, nul­ lam innovationem, mutationem nullam in re neque in verbis, sed utrobique eandem retinuisse sententiam quam semper tradiderat. Et ideo me fugit quomodo Mandonnet scribere potuit quod in Compendio theologiae S. Thomas «il a accepté un terme nouveau, qu'il avait jadis rejeté. Ce terme reçu de sainte Paul est celui de comprehensio, plus extensif, pourrait on dire, que celui de visio et de apprehensio». Atque citatis verbis paulo supra relatis ex Compendio theologiae, prose­ quitur: «je n’ai mené ce problème de la béatitude jusqu’au Compendium theologiae, que pour pouvoir constater que ce terme de comprehensio qui y est si bien accueilli par saint Tho­ mas avait été jadis energiquement rejeté par lui dans le quodlibet X»3. 2. * w2 » ? Quomodo comprehensio large dicta concurrat ad beatitudinem formalem essentialem 162. Solutio huius quaestionis tota dependet ex notione comprehensionis large sumptae. Qua in re theologi concordes non sunt. Et abstrahendo a comprehensione ut nominat do­ tem quandam animae beatae, de qua formaliter non loquimur in praesenti, tota difficultas est an comprehensio large dicta sit operatio quaedam beatifica necne: quod si operatio dica­ tur, an sit operatio intellectus vel voluntatis, et consequenter quomodo se habeat ad visionem et ad delectationem seu fruitionem presse sumptam. 1 Quodlib. 10, a. 17, ad 1. 1 Cf. Cornp. theol. II P., cap. 9, ed. cit., p. 125 a. P. Mandonnet, O. P., Saint Thomas d'Aquin créateur de la dispute quodHbéttque, apud «Revue des sciences philosophiques et théologiques*, 15 (1926), p. 504· /· Λ Q. I. C. I., A. 3— Qualis comprehensio requiratur 207 163. Prima ergo opinio, quae est Caictani1, Conradi Koellin2, Gabrielis Vazquez 3 et Salmanticensium 4 cum quibusdam aliis, tenet comprehensionem large dictam non esse operationem intellectus neque voluntatis beatorum, sed formaliter esse relationem quandam voluntatis ad Deum praesentialiter habitum, consequentem ad actum visionis super quo fundatur et antecedentem actum delectationis quae ultimo advenit: quo in sensu, comprehensio dici potest veluti media inter visionem et delectationem, licet non sit in genere ope­ rationis sicut illae, sed in genere relationis. Ac putant huiusmodi theologi hanc esse opinionem ipsius S. Thomae dicentis «quod comprehensio non est aliqua ope­ ratio praeter visionem, sed est quaedam habitudo ad finem iam habitum; unde etiam ipsa visio vel res visa, secundum quod praesentialiter adest, est obiectum comprehensionis» 5. Quem textum, quantum ad primam sui partem, sic inter­ pretatur Caietanus ut dicat quod comprehensio «nullam ope­ rationem addit supra visionem, sed solam relationem résulta­ ient ex visione quae est in intellectu; visio enim, ponens Deum in esse praesentiali, facit per hoc alterum extremum huius relationis: est enim visio velut unio rei tenendae cum eo quod tenebit»6. Conradus autem addit interpretationem secundae partis, dicens quod huius habitudinis seu relationis voluntatis ad dnem iam habitum, «obiectum et terminus ut qui est res visa, terminus vero quo est ipsa visio. Unde comprehensio non habet aliud obiectum quam fruitio, sed tamen est aliud quam fruitio, ipsi praesuppositum; quia ordine naturae vo1 Caietanus, In I-II, q. 4, a. 3, & Secundo. 1 Conradus Koellin, In I-II, q. 4, a. 3: «comprehensio vero [accipitur] Po habitudine voluntatis ad Deum iam praesentem per visionem et ut ■pponitur insecutioni voluntatis per spem» (ed. cit., p. 45 b). ’ Vazquez, In I-II, q. 4, a. 3, disp. 17, cap. 2, nn. 6-11, ed. cit., pp. 173*74‘ Salmanticenses, In I-II, q. 4, a. 3, disp. 2, dub. 3, nn. 23-30, ed. cit., t V, pp. 289-292. 1 S. Thomas, I-Π, q. 4, a. 3, ad 3. * Caietanus, In I-II, q. 4, a. 3, & Secundo. *208 i1 * P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis luntas prius tenet et habet praesentem finem antequam delectetur»l. 164. Secunda opinio, quae est maioris partis theologo­ rum cuiusque scholae, tenet comprehensionem non esse for­ maliter relationem, sed operationem quandam beati. Quorum quidam, ut Scotus, dicunt eam esse actum voluntatis suc­ cedentem actui spei1 2; cui positioni videtur consentire ipse S. Thomas, cum ait quod «ad voluntatem pertinet compre­ hensio et delectatio, quia eiusdem est habere aliquid et quies­ cere in illo»3: alii, ut Dominicus de Soto4, Medina5*, Gregorius Martinez e, Suarez7 ac plures alii contendunt eam esse sub­ jective seu elecitive actum intellectus, licet obiective seu terminative spectet ad voluntatem, quatenus Deus visus et ipsa visio Dei sunt obiectum et terminus ultimus desiderio­ rum voluntatis; et hoc modo concordare nituntur verba S. Thomae dicentis simul quod «ad voluntatem pertinet comprehensio» et quod «comprehensio non est aliqua ope­ ratio praeter visionem»8: alii denique, ut loannes a S. Tho­ ma9, affirmant eam simul esse actum intellectus et actum voluntatis, licet diversimode diversoque sensu, nempe for­ maliter seu essentialiter esse actum intellectus qui est visio, consecutive autem et veluti consummative esse actum volun­ tatis qui est delectatio seu fruitio. Duplex enim est compre­ hensio, iuxta eum: una, intellectiva seu visiva, quae est ipsa substantialis et essentialis apprehensio, qua res aliqua capitur et tenetur, et haec est ipsa operatio visionis qua res intelligibilis primo capitur et possidetur et constituit essentialiter ? 3 Λ ·* 9 5 r> 1 Conradus Koellin, In I-II, q. 4, a. 3, ad 3, ed. ciu, p. 46 b. 2 Scarus, In IV Sent., d. 49, q. 5, ad 5. 3 S. Thomas, I-II, q. 4, a. 3, ad 2. Dominicus de Soto, In IV Sent., d. 49, q. 4, a. 3, conci. 3-4, ed. ciL, P- 931 b‘ Medina, In I-II, q. 4, a. 3, & Deinde decerno, ed. cit, d 70 a ‘ ^“7 77;ThÆZ· °· Ρ·> ‘-ΙΙ, q. 4, a. 3, dub. conci 2. pp. ’■ 4’ a’ ’’ P' 8’ SeCt· 4’ “· S’9; «*· L 8 S. Thomas, I-II, q. 4, a. 3, ad 2 et 3. • IOANNES A S. THOMA, In I-II α 4 ’ Λ.ν Ioniae I7ti, p. 104. ' q. 4, a. 3, d-sp. 2, a. 3, n. 40, £d. Co Q. I. C. I., A. 3.—Qualis comprehensio requiratur ipsam tentionem et possessionem rei; alia, effectiva, quae est perfectio superveniens adeptioni seu comprehensioni intel­ lectivae, quatenus re iam habita aliquis utitur aut fruitur tanquam sua eique adhaeret et in ea complacet, quia vide­ licet voluntas per fruitionem circa finem habitum et adeptum quiescit perficiendo apprehensionem, non primo et essentia­ liter constituendo. Et sic componuntur et concordantur quae S. Thomas dicit in responsionibus ad secundum et tertium huius articuli1. Quia vero unumquodque dicitur dimpliciter et absolute secundum id quod primo et essentialiter est, dicendum est comprehensionem absolute et simpliciter dic1 esse actum intellectus, nempe ipsam visionem beatifiMil . Et ideo ait quod ad beatitudinem formalem essentialem ad 1; I, q. 12, a. 7, ad 1. ’ -TA* 218 I c w. ? P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis attingitur per simplicem intuitum et diffunditur intellectus in ipso per intuitus considerationem; sed non capitur per com­ prehensionem. Et hoc vult dicere Augustinus in libro De Videndo Deo ad Paulinam [vel potius Sermone 117, n.° 5]: videre Deum possum, comprehendere vero minime»1; «non enim totum capit et claudit, quia finitum non potest capere id quod est infinitum»2. Nam «quaecumque sunt in aliquo sicut in suscipiente et subiecto, sunt in eo secundum pos­ sibilitatem suscipientis, et non suscepti: unde susceptibile infinitum in suscipiente [finito] non est secundum potentiam infiniti, sed secundum possibilitatis capacitatem suscipientis finiti»3. Sic igitur in beatitudine creaturae «infinitum sub ratione infinitatis per intuitum mentis videtur, et quia infinitum est; sed non ita sub ratione infinitatis videtur, quod infinita sit ratio videndi ipsum, quia infinitas non potest esse ratio videndi aliquid in eo quod finitum est»4. 174. Secunda difficultas (ex ratione theologica propter quid). Beatitudo formalis hominis est maxima et ultima perfectio eius secundum mentem, hoc est, secundum po­ tentias eius spirituales, quae sunt intellectus et voluntas. Atqui maxima et ultima perfectio hominis secundum intel­ lectum est visio facialis Dei; maxima autem et ultima perfec­ tio hominis secundum voluntatem est delectatio Dei visi. Ergo nulla alia perfectio maxima et ultima hominis secun­ dum mentem est amplius possibilis; et ideo ad beatitudinem formalem hominis non requiritur comprehensio, tanquam aliquod tertium praeter visionem et delectationem. 175. Respondetur. Cone. Mai. Cone, etiam Minorem quantum ad primam partem; sed, quantum ad secundam, dist.: maxima et ultima perfectio hominis secundum volun- 1 S. Albertus Magnus, Summa theol., I P., tract. 3, q. 13, memb. 1 c, ed. cit., t. 31, p. 56 a b. S. ALbertus Magnus, op. et loc. cit., ad 7, p. 57 a. 3 S. Albertus Magnus, op. et loc. cit., mem. 2 c., p 58 a S. Albertus Magnus, op. et loc. cit., ad 3, p. 58 a. Q. I. C. I., A. 3.—Qualis comprehensio requiratur I 219 tatem est delectatio Dei visi, formaliter, cone.; unice, nego. Et sub distinctione data, nego Conclusionem. Ut patet ex dictis, comprehensio large dicta potest sumi tripliciter: uno modo, integraliter seu physice; alio modo, formaliter seu mataphysice; tertio modo, connotative. Si sumatur physice seu integraliter, comprehensio large dicta idem realiter est ac beatitudo formalis integraliter seu physice accepta, quae simul complectitur, et visionem facia­ lem Dei, et dilectionem consummatam Dei visi, et delecta­ tionem summam Dei visi et dilecti. Hoc ergo modo, compre­ hensio se habet ad visionem et delectationem amorosam seu dilectionem fruitivam sicut totum intégrale ad partes intégra­ les eius. Atqui totum contradistinguitur a partibus separatim sumptis; et ideo, si partes illae sint duae, ut in casu praesenti, totum est tertium quid ab eis distinctum. Comprehensio igitur physice seu integraliter sumpta est tertium quid distin­ ctum a visione et delectatione, simulque pertinens et requisi­ tum ad beatitudinem formalem essentialem. Et in hoc sensu comprehensio succedit spei eique correspondet obiective. Non enim speramus tantum visionem facia­ lem Dei absque amore et fruitione, neque speramus solum delectationem de Deo sine visione eius, sed speramus totam beatitudinem formalem quae omnia haec simul complectitur, quatenus est plena consecutio totius beatitudinis obiectivae 1. Unde et scriptum est: «quod non videmus, speramus; quod enim videt quis, quid sperat?» 2. lam vero speramus totum Deum videre sicuti est 3. Itaque, secundum hanc considerationem, obiectio est extra rem; quia loquitur metaphysice de partibus intellectus et voluntatis in beatitudine formali, cum tamen tota quaestio praesens sit de beatitudine formali physice sumpta, ut ex dictis constat. Si vero sumatur formaliter seu metaphysice, comprehensio nihil est aliud quam ipsamet Dei visio facialis, quae est 1 Cf. S. Thomas, II-II, q. 17, a. 2. : Rom., 8, 24-25. 3 I Ioan., 3,2. 220 Q. I. C. I., A. 3.—Qualis comprehensio requiratur P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis / 221 dit comprehensionem» x , sicut delectatio includit praesen ­ maxima et ultima perfectio hominis secundum intellectum tiam delectabilis. et essentia metaphysica beatitudinis formalis. Quo in sensu Sic ergo diverso sensu diversaque ratione comprehensio comprehensio evidenter non est tertium quid contradistinpertinet ad intellectum et ad voluntatem et ad utrumque, ac ctum a visione et delectatione. Unde oportet concedere Mi­ similiter contradistinguitur vel non ut tertium quid a visione norem quantum ad hanc partem, sicut et eam expresse con­ et a delectatione. cedit S. Thomas cum ait quod «comprehensio non est aliqua 176. Tertia difficultas (ex habitudine beatitudinis forma­ operatio praeter visionem», sed est ipsamet visio \ lis ad obiectum eius seu ad beatitudinem obiectivam). Tot Sin denique sumatur connotative, comprehensio dicit sunt concurrentia subiectiva ad beatitudinem formalem essen­ unionem seu coniunctionem comprehendentis ad comprehen­ tialem quot sunt rationes formales obiectivae concurrentes ad sum, quae relatio quaedam est mutuae compraesentiae. Iam beatitudinem obiectivam essentialem, quia beatitudo formalis vero huiusmodi coniunctio realis et physica comprehendentis correspondet seu proportionatur beatitudini obiectivae sicut ad comprehensum omnino praerequiritur ex parte voluntatis ad proprius actus proprio obiecto. Atqui rationes formales obiec­ perfectam delectationem; nam universaliter ad delectationem tivae concurrentes ad beatitudinem obiectivam essentialem praerequiruntur duo, scilicet coniunctio boni convenientis et sunt tantum duae, nempe ratio Primae et Summae Veritatis cognitio utriusque, idest boni convenientis et coniunctionis et ratio Primae ac Summae Bonitatis, sicut universaliter sunt eius 1 2. Ergo maxima et ultima perfectio hominis secundum duae rationes formales obiectivae proprii obiecti operationum voluntatem, quae est delectatio Dei visi et dilecti, praesupspiritualium, scilicet ratio veri pro operatione intellectiva quae ponit comprehensionem, hoc est coniunctionem seu praesen­ est visio, et ratio boni pro operatione volitiva quae est delec­ tiam Dei; et ideo delectatio de Deo viso et praesenti est tatio. Ergo et concurrentia subiectiva ad beatitudinem for­ quidem formaliter ultima perfectio hominis secundum vo­ malem essentialem per modum operationis sunt duo tan­ luntatem, at non unice, quia praeexigit unionem praesentiatum, nimirum summa visio divinae essentiae sub ratione lem et dilectionem consummatam immediate fundantem Summae Veritatis, et Summa delectatio eiusdem essentiae unionem illam. divinae iam visae sub ratione Summae Bonitatis; et ideo non Hoc igitur in sensu comprehensio pertinet subiective et habet locum comprehensio veluti aliquid tertium contradielicitive ad voluntatem sicut et delectatio, a qua contradi­ stinctum a visione et delectatione. stinguitur. Et ideo S. Thomas merito respondet dicens quod «ad voluntatem pertinet comprehensio et delectatio, quia eius­ 177. Respondetur. Dist. Mai.: tot concurrunt subiective dem est habere aliquid [ad quiescendum et fruendum] et ad beatitudinem formalem essentialem quot sunt rationes quiescere in illo» eoque frui3. Itaque delectatio formaliter seu formales obiectivae adaequatae concurrentes ad beatitudinem metaphysice loquendo contradistinguitur a comprehensione obiectivam essentialem, ut operationes fundamentales seu tam prima seu visionis quam secunda seu dilectionis et insu­ principales, conc.; ut connotationes consequentes vel ut per a comprehensione connotative sumpta pro relatione com­ operationes secundariae complentes aut praeparantes opera­ praesentiae comprehendentis et comprehensi; at physice seu tiones principales, nego. integraliter eam includit, ut dicit S. Thomas: «fruitio... incluConc. Min. Et sub distinctione data Maioris, nego Con­ clusionem. S. Thomas, I—II, q. 4, a. 3, ad 3. Cf· I’ll, q. 31, a. 1; q. 32, a. 1. 3 I-II, q. 43 a. 3, ad 2. 1 1 IV Sent., d. 49, q. 4> a· 5> Qla- ad 2 et 3· * wt· ooo Λ » T* ? Ρ· Π.—De essentia physica beatitudinis FORMALIS Revera, duae sunt tantum operationes fundamentales seu principales in beatitudine formali essentiali: una, intellectus, quae est visio facialis Dei; alia, voluntatis, quae est plena delectatio de Deo viso et de visione Dei. Differenter tamen, quia operatio intellectus est una tantum seu unica; non enim ex parte intellectus erga Deum ipsum datur alia operatio quam pura visio facialis: at operatio voluntatis erga Deum visum non est una tantum sed duplex, nempe dilectio et delectatio, non tamen ex aequo, quia dilectio habet rationem praeparantis delectationem quae ultimo advenit et consum­ mat dilectionem; qua ratione, delectatio habet vim opera­ tionis principalis potius quam dilectio, quia in appetibilibus finale seu ultimum habet rationem principii. Si ergo comprehensio sumatur formaliter seu metaphysics haec pertinet ad intellectum beati elicitive et est idem ac ipsa visio facialis, qua primo Deus beatificans habetur et comprenhenditur. Sed ultra huiusmodi comprehensionem primam et speci­ ficam, datur comprehensio secunda per actum dilectionis, qua voluntas beati Deum, iam comprehensum per visionem, amplexatur et comprehendit per amorem consummatum. Unde, praeter visionem seu comprehensionem primam et delectationem de Deo viso, datur comprehensio secunda dilectionis consummatae, quae simul perficit comprehensio­ nem primam perfectione secunda et immediate praeparat seu disponit voluntatem ad perfectionem eius ultimam quae est fruitio seu delectatio de Deo viso et amato, hoc est, comprehenso per comprehensionem tum visivam tum af­ fectivam. Adde quod, si sumamus comprehensionem physice seu integraliter pro tota beatitudine formali essentiali, tunc comparatur ad visionem, dilectionem et delectationem sicut totum intégrale ad partes eius separatim consideratas, et sic est tertium quid ab eis contradistinctum. Denique, ex visione faciali causatur ideoque connotatur relatio unionis seu praesentiae immediatae intellectus vi­ dentis et Dei visi: pariter, ex hac visione et ex amore con­ summato Dei visi causatur et connotatur relatio unionis seu Q. I. C. I., A. 3.—Qualis comprehensio requiratur 223 praesentiae immediatae voluntatis diligentis et Dei visi et dilecti. Quae relationes appellantur etiam comprehensio, quae simultatem seu compraesentiam comprehendentis et com­ prehensi praesefert, ut potet ex dictis. Sic ergo patet quod ex quatuor modis quibus sumi potest comprehensio large dicta, secundum tres differt re a visione et delectatione, et nonnisi secundum unum idendficatur cum ipsa visione. Et sic plena luce apparet responsio S. Thomae. Quando enim dicit quod «comprehensio non est aliqua operatio praeter visionem», intelligit comprehensionem primam seu formalem, quae est comprehensio formaliter seu metaphysice Sed praeter hanc, datur comprehensio secunda per dilec­ tionem Dei visi, quae certe est aliqua operatio praeter visio■ nem. Quando vero subiungit quod est «quaedam habitudo ad finem iam habitum», intelligit comprehensionem connotative sumptam pro relatione unionis seu praesentiae im­ mediatae non solum intellectus videntis ad Deum visum, sed etiam voluntatis diligentis ad Deum visum et dilectum. Quando rursus concludit: «unde etiam ipsa visio vel res visa, secundum quod praesentialiter adest, est obiectum com­ prehensionis», assignat terminum huiusce relationis, qui est Deus visus et dilectus vel visio et dilectio Dei; idem enim sunt obiectum et terminus relationis. At insuper innuit novam acceptionem comprehensionis, scilicet comprehensio­ nem physice et integraliter sumptam pro tota beatitudine formali, quae pro obiecto proprio directo habet totum Deum visum et dilectum prout est in se et pro obiecto proprio connotato seipsam totam, nempe totam visionem et totam dilectionem et totam fruitionem totius Dei. 224 P. IL—De essentia physica beatitudinis formalis Q. I. C. I., A. 4.-—Rectitudo voluntatis requisita Art. 4.—Utrum rectitudo voluntatis requiratur ad beatitudinem 178. Ut vis ac sensus quaestionis examussim intelligatur, operae pretium erit accurate definire quid intelligatur per rectitudinem voluntatis, quae est novus terminus ac formalis quidem articuli praesentis. PRAENOTANDA 179. Ergo rectitudine voluntatis S. Thomas intelligit hoc munditiem cordis 2; bonitatem vo­ in loco sanctitatem luntatis 3; debitum ordinem voluntatis ad ultimum finem supernaturalem4; perfectam conformitatem voluntatis cum Deo seu cum divina voluntate, quae formaliter «attenditur ex ordine ad ultimum finem supernaturalem quod est pro­ prium obiectum caritatis»5, «et sic voluntas nostra dicitur conformis esse divinae quando aliquis vult aliquid ex caritate sicut Deus, et hoc quasi secundum causam formalem»6; exclusionem omnis peccati, cui directe opponitur rectitudo7. a RM ? > t 225 cum inclusione omnis iustitiae seu rectitudinis moralis «in ipsa interiori dispositione hominis» qua vere iusti nominamur et sumus coram Deo qui scrutatur renes et corda (Apoc. 2,23), «prout scilicet supremum hominis subditur Deo et inferiores vires animae subduntur supremae, scilicet rationi»1. Itaque rectitudo voluntatis significat totalem exclusionem omnis iniustitiae seu inordinationis moralis, hoc est, non solum omnis peccati mortalis, venialis et originalis, sed etiam omnis sequelae moralis eius quae sunt macula culpae et reatus poenae, —et totalem inclusionem omnis iustitiae seu rectitudinis ordinis moralis in ultimum finem supematuralem!: quae quidem iustitia in se claudit omnes virtutes supernaturales seu infusas per modum totius integralis 3 et plenam satisfactionem pro quocumque peccato; siquidem omnis virtus est rectitudo quaedam mentis, cum sit bona qualitas mentis qua recte vivitur 4, et «sanctitas est ab omni immunditia libera et perfecta et immaculata munditia»5. Dicitur autem rectitudo voluntatis potius quam tectitudo animae vel rectitudo hominis, tum quia tota rectitudo mo­ ralis sumitur per ordinem ad voluntatem, quae est principium moralium, secundum illud S. Thomae: «ibi incipit genus moris ubi primo dominium voluntatis invenitur» 6, et ideo «tota ista rectitudo a voluntate originaliter est» 7; tum etiam quia in hac totali et universali iustitia se habet quasi formale ipsa rectitude voluntatis, cui directe opponitur culpae de- 1 I-II, q. 113, a. i c. 'Fides et caritas dicunt ordinem specialem mentis humanae ad Deum, secundum intellectum vel affectum; sed iustitia importat * totius animae cum omnibus partibus 1 «Sanctitas... rectitudinem voluntatis importat» (I Sent., d. 10, a. 4, [ imeraliter totam rectitudinem ordinis seu viribus eius ad Deum, qui est principium et finis illius ordinis (ibid., ad 2). ad 4). * De Verit., q. 28, a. 1 c. et ad 2: haec rectitudo seu iustitia «dicit gene­ «Rectitudo voluntatis, per quam homines mundi dicuntur» (I-Π, q. 4> ralem rectitudinem in anima * eique «directe et immediate omne peccatum a. 4, obi. t). 3 «Rectitudo autem voluntatis est bonitas eius» (I-II, q. 19, a. 9, sed opponitur, cum omnes potentias animae attingat». 1 IV Sent., d. 17, q. I, a. 1, qla. I c. contra). I-II, q. 4, a. 4 c.; q. 5, a. 7 c. 6 ‘ I Sent., d. io, a. 4, ad 4. I-II, q. 19, a. 10 c. ‘ II Sent., d. 24, q. 3, a. 2 c. De Vent., q. 23, a. 7 c. in fine. 7 IV Sent., d. 17, q. i, a. 1, qla. i> a(i *· I-II, q. 21, a: 1. 15.—IM Hominis· · · · · ~6 p. Π.—De essentia physica beatitudinis formalis Q. I. C. I., A. 4.—Rectitudo voluntatis requisita 227 formitas 1: denominatio autem fit a forma seu a formali *7· 236 P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis iustitiae cum iniquitate^ aut quae societas lucis ad tenebrosi·, quae autem conventio Christi ad BeltaD»1. Christus namque «dedit semetipsum pro nobis, ut nos redimeret ab omni iniquitate et mundaret sibi populum acceptabilem, sectatorem bonorum operum»a: «dilexit Ecclesiam et seipsum tradidit pro ea, ut illam sanctificaret, mundans lavacro aquae in verbo vitae, ut exhiberet ipse sibi gloriosam Ecclesiam non habentem maculam aut rugam aut aliquid huiusmodi, sed ut sit sancta et immaculata» 3. Ergo «abnegantes impietatem et saecularia desideria, sobrie et iuste et pie vivamus in hoc saeculo, exspectantes beatam spem et adventum gloriae magni Dei et Salvatoris nostri lesu Christi»4. Et concludit: «ab omni specie mala abstinete vos. Ipse autem Deus pacis sanctificet vos per omnia, ut integer spiritus vester et anima et corpus sine querela in adventu Domini nostri Jesu Christi servetur» ®. Similiter et Petrus: «adveniet autem, inquit, dies Domini ut fur; in quo coeli magni magno impetu transient, elementa vero calore solventur, terra autem er quae in ipsa sunt ope­ ra exurentur. Cum igitur haec omnia dissolvenda sint, quales oportet vos esse in sanctis conversationibus et pietatibus, exspectantes et properantes in adventum diei Domini, per quem coeli ardentes solventur et elementa ignis ardore tabescent? Novos vero coelos et novam terram secundum promissa ipsius exspectamus, in quibus iustitia habitat. Propter quod, carissimi, haec exspectantes, satagite immaculati et inviolati ei inveniri in pace» 6. Postremo Apostolus Ioannes apertissime: «videte, ait, qualem caritatem dedit nobis Pater, ut filii Dei nominemur et simus... Carissimi, nunc filii Dei sumus, et nondum apparuit quid erimus. Scimus quoniam, cum apparuerit, 1 II Cor., 6, 14-15. ’ Tit., 2,14. 3 Eph., 5, 25-27. 4 Tit., 2,12-13. 6 I Thess., 5, 22-23. * II Pet., 3, 10-14. Q. I. C. I., A. 4.—Rectitudo voluntatis requisita 237 similes ei erimus, quoniam videbimus eum sicuti est. Et omnis, qui habet hanc spem, sanctificat se, sicut et ille sanctus tst. Et scitis quia ille apparuit ut peccata nostra tolleret, et peccatum in eo non est: omnis, qui in eo manet, non peccat; et oninis, qui peccat, non vidit eum nec cognovit eum... Et omnis qui diligit, ex Deo natus est, et cognoscit Deum; qui non diligit, non novit Deum, quoniam Deus caritas est» \ Ergo «beati qui lavant stolas suas in sanguine Agni, ut sit potestas eorum in ligno vitae, et per portas intrent in civi­ tatem; foris canes, et venefici, et impudici, et idolis ser­ vientes, et omnis qui amat et facit mendacium»2; etenim ♦non intrabit in eam aliquod coinquinatum aut abominatio­ nem faciens et mendacium, nisi qui scripti sunt in libro vitae Agni»3. Apparet igitur quam vere S. Thomas scripsit quod «ex multis Sacrae Scripturae auctoritatibus manifeste habetur, quod ad illam coelestem gloriam nullus pervenire potest cum macula»i. 187. His accedit auctoritas Ecclesiae, quae eandem doctri­ nam terminis explicitis et formalibus sollemniter declaravit. Concilium Florentinum, iterans verba Concilii Lugdunen­ sis II, definit: «si vere poemtentes in Dei caritate decesserint, antequam dignis poenitentiae fructibus de commissis satisfece­ rint et omissis, eorum animas poenis purgatoris post mortem purgari; et ut a poenis huiusmodi releventur, prodesse eis fidelium vivorum suffragia, Missarum scilicet sacrificia, ora­ tiones et eleemosynas et alia pietatis officia, quae a fidelibus pro aliis fidelibus fieri consueverunt secundum Ecclesiae instituta. Illorumque animas, qui post baptismum susceptum nullam omnino peccati maculam incurrerunt; illas etiam, quae post contractam peccati maculam, vel in suis corporibus vel eisdem 1 * 3 4 I loan., 3, 1-6; 4, 7-8. Apoc., 22,14-15. Apoc., 21,27. S. Thomas, Opusc. De rationibus fidei, cap. 9, ed. Vives, t. 27, P· Π.—^)E ESSENTIA PHYSICA BEATITUDINIS FORMALIS 239 peccato. Qui autem omnino purgatus ab omni peccato et exutae corporibus prout superius dictum est, sunt purgatae, ab omni sequela poenali eius, omnino sanctus et rectus est. in coelum mox recipi et intueri clare ipsum Deum trinum et Itaque ad beatitudinem assequendam omnino requiritur unum sicuti est, pro meritorum diversitate alium alio per­ fectius. perfecta munditia et rectitudo voluntatis. 188. Idem docuit expresse Benedictus XII in sua Illorum autem animas, qui in actuali mortali peccato vel Constitutione dogmatica Benedictus Deus. «Hac in perpetuum solo originali decedunt, mox in infernum descendere, poenis valitura Constitutione, auctoritate apostolica definimus: quod, tamen disparibus puniendas» \ secundum communem Dei ordinationem, animae sanctorum Nimirum haec duo Ecclesiae Concilia docent tria: primo, omnium, qui de hoc mundo ante Domini nostri lesu Christi animae, eorum qui decedunt in statu peccati mortalis vel passionem decesserunt, necnon sanctorum apostolorum, etiam solius originalis, statim in Infernum descendunt, ubi martyrum, confessorum, virginum et aliorum fidelium de­ poenis disparibus puniuntur, scilicet decedentes cum solo functorum post sacrum ab eis Christi baptisma sumptum, in originali puniuntur sola poena damni quae est carentia quibus nihil purgabile fuit quando decesserunt, nec erit quando visionis Dei; decedentes vero cum peccato mortali, ultra decedent etiam in futuro; vel, si tunc fuerit aut erit aliquid poenam damni puniuntur poena sensus, quae est gehennae purgabile in eisdem, cum post mortem suam fuerint purgatae; perpetuae cruciatus 2: secundo, animae eorum qui decedunt ac quod animae puerorum eodem Christi baptismate renatovere poenitentes ideoque in Dei caritate, quin tamen adhuc condigne satisfecerint pro suis peccatis actualibus com­ I mm et baptizandorum, cum fuerint baptizati, ante usum liberi arbitrii decedentium: mox, post mortem suam et purgamissionis vel omissionis, in Purgatorio statim recluduntur, uonem praefatam in illis qui purgatione huiusmodi indigebant, usque dum plene satisfatiantur pro reatu suorum peccato­ etiam ante resumptionem suorum corporum et indicium rum pleneque purgentur ab eorum maculis et reliquiis; generale, post ascensionem Salvatoris Domini nostri lesu in quo tamen iuvari possunt vivorum suffragiis: tertio, Christi in coelum, fuerunt, sunt et erunt in coelo, coelorum animae eorum qui, post baptismum susceptum, decedunt figno et paradiso coelesti cum Christo, sanctorum angelorum vere innocentes, utpote qui nullam omnino peccati maculam consortio aggregatae, ac post Domini lesu Christi passionem seu mortalis seu venialis incurrerunt; aut etiam vere poeni­ et mortem viderunt et vident divinam essentiam visione intuiiiva tentes si post baptismum peccati maculam contraxerunt, n etiam faciali, nulla mediante creatura in ratione obiecti dummodo ab ea sint plene purgati sive in hac vita sive in risi se habente, sed divina essentia immediate se nude, clare Purgatorio, statim in coelum recipiuntur et intuentur clare et aperte eis ostendente quodque sic videntes eadem divina ipsum Deum trinum et unum sicuti est, scilicet beatitudinem essentia perfruuntür, necnon quod ex tali visione et fruitione consequentur essentialem. torum animae qui iam decesserunt sunt vere beatae et habent Docent ergo huiusmodi Concilia neminem pervenire ad aeternam beatitudinem nisi sit penitus liberatus: a) ab omni 1 citam et requiem aeternam» \ 189. Similiter Concilium Tridentinum, sive verbis acqui­ peccato er macula peccati tum originalis, tum venialis, tum mortalis; b) ab omni reatu poenae debitae pro quocumque rentibus, ubi docet quod Missae sacrificium valorem ha­ bere satisfactorium «pro defunctis in Christo nondum ad plenum purgatis»2, et quod animae in Purgatorio detentae Μ Γ> 1 Conc. Florentinum, Denz.-Banmv., n. 693; Conc. Lugudenense II, ibid., n. 464. 1 Cf. Epist. INNOCENTI! III ad Isarnberttim arelatensem, Denz., n. 410 fine. 1 I Q. I. C. L, A. 4.—Rectitudo voluntatis requisita · 1 Denz.-Banmv., n. 530. ’ Conc. Trident., Denz.-Banmv., n. 940. Cf. n. 950. 240 P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis Q. I. C. I., A. 4.—Rectitudo voluntatis requisita 241 esse possent: nihil ipsis iustificatis amplius deesse credendum «fidelium suffragiis, potissimum vero acceptabili Altaris est, quominus plene illis quidem operibus, quae in Deo sunt sacrificio iuvantur»l; revera enim «est purgatorius ignis, facta, divinae legi pro huius vitae statu satisfecisse, et vitam quo piorum animae ad definitum tempus cruciatae expiantur, ut eis in aeternam patriam ingressus patere possit, in quain deleniam suo etiam tempore, si tamen in gratia decesserint nihil inquinatum ingreditur»2; sive etiam verbis expressis et (Apoc. 14,13], consequendam, vere promeruisse censeantur» \ formalibus. Docet enim quod causa finalis iustificationis est ! Unde «si quis dixerit iustos non debere pro bonis ope­ «gloria Dei et Christi ac vita aeterna»3: si ergo vita aeterna ribus quae in Deo fuerint facta exspectare et sperare aeternam est finis gratiae, iustificatio seu status gratiae est medium retributionem a Deo per eius misericordiam et lesu Christi requisitum omnino ad consequendum huiusmodi finem meritum, si bene agendo et divina mandata custodiendo usque beatitudinis, quia finis et medium sunt correlativa. in fiiem perseverarim, a. s.»2: item, «si quis dixerit... ipsum Docet insuper catechumenos ante baptismi sacramentum justificatum bonis operibus quae ab eo per Dei gratiam ab Ecclesia «petunt fidem vitam aeternam praestantem, quam et lesu Christi meritum, cuius vivum membrum est, fiunt, sine spe et caritate praestare fides non potest. Unde et statim ( non vere mereri augmentum gratiae, vitam aeternam et ipsius verbum Christi audiunt: si vis ad vitam ingredi, serva man­ titae aeternae si tamen in gratia decesserit, consecutionem, data [Mtt. 19, 17]. Itaque veram et christianam iustitiam atque etiam gloriae augmentum, a. s.» 3. accipientes, eam ceu primam stolam [Lc. 15, 22] pro illa, quam 190. Et confirmatur ex praxi Ecclesiae in discutiendis Adam sua inobedientia sibi et nobis perdidit, per Christum 1 causis beatificationis et canonizationis confessorum, in quibus lesum illis donatam, candidam et immaculatam iubentia discuti debet dubium: an constet de virtutibus theologalibus statim renali conservare, ut eam perferant ante tribunal Domini Fide, Spe et Caritate tum in Deum tum in proximum, nostri Jesu Christi, et habeant vitam aeternam» 4. aecnon de cardinalibus Prudentia, lustitia, Temperantia, Denique docet quod «bene operantibus usque in finem [Mtt. Fortitudine, earumque adnexis in gradu heroico in casu et 10, 22] et in Deo sperantibus proponenda est vita aeterna, :d effectum de quo agitur»4. Nempe Ecclesia non declarat et tanquam graria filiis Dei per Christum lesum misericor­ aliquem esse in coelum cooptatum nisi ei constet ipsum esse diter promissa, et tanquam merces ex ipsius Dei promissione anctum5: hoc autem ei non constat, nisi ei compertum sit bonis ipsorum operibus et meritis fideliter reddenda. Haec est [ canonizandum habuisse et exercuisse omnes virtutes theoloenim illa corona iustitiae, quam post suum certamen et ’ ales et morales in gradu heroico. Iam vero, virtutes in gradu cursum repositam sibi esse aiebat Apostolus, a iusto indice heroico sunt virtutes purgati animi, «ita scilicet quod pru­ sibi reddendam, non solum autem sibi, sed et omnibus qui dentia sola divina intueatur; temperantia terrenas cupiditates diligunt adventum eius [II Tim. 4,7-8]. Cum enim ille 'esciat; fortitudo passiones ignoret; iustitia cum divina mente ipse Christus lesus tanquam caput in membra et tanquam ’ perpetuo foedere societur, eam scilicet imitando: quas quidem vitis in palmites in ipsos iustificatos iugiter virtutem influat, virtutes dicimus esse beatorum, vel aliquorum in hac vita quae virtus bona eorum opera semper antecedit et comittatur et subsequitur, et sine qua nullo pacto Deo grata et meritoria Conc. Trident., Denz.-Banmv., n. 983. Catechismus Concilii Tridentini, I P., a. 5, n. 5, ed. cit., p. 67-68 Conc. Trident., Denz.-Banmv., n. 799. Conc. Trident., Denz.-Banmv., n. 800. ’ 1 Conc. Trident., Denz.-Banmv., n. 809. 1 Conc. Trident., Denz.-Banmv., n. 836. ’ Conc. Trident., Denz.-Banmv., n. 842. 4 Codex Iuris Canonici, can. 2.114. ‘ S. Thomas, Quodlib. 9, a. 16. *·»·· Hominis *I Ρ· Π.—De essentia physica beatitudinis formalis / Q. I. C. I., A. 4.—Rectitudo voluntatis requisita 243 perfectissimorum l; id, quod supponit perfectam cordis mun­ * ditiam ac plenam voluntatis rectitudinem. Haec ergo praxis Ecclesiae confirmat doctrinam de omnimoda necessitate totalis rectitudinis voluntatis ad consequendam aeternam beatitudinem. 191. Secundo, probatur ex ratione theologica, quae •I ■ 1! X ■· z «sanctifica eos in veritate» \ «ut omnes unum sint, sicut tu Pater in me et ego in te, ut et ipsi in nobis unum sint...; et ego claritatem quam dedisti mihi dedi eis, ut sint unum sicut et nos unum sumus: ego in eis et tu in me, ut sint consummati in unum...; Pater, quos dedisti mihi, volo ut ubi sum ego et illi sint mecum, ut videant claritatem meam quam dedisti mihi»2. Sic igitur nemo conglorificatur cum Christo, nisi Prima, theologiae biblicae. Ut enim dicit Apostolus, sit consanctificatus in et cum Christo. beatificandos Deus «praescivit et praedestinavit conformes 192. Secunda ratio est theologiae patristicae. Beatitudo fieri imaginis Filii sui, ut sit Ipse primogenitus in multis fratri­ formalis est unio psychologica et moralis perfecta et consum­ bus; quos autem praedestinavit, hos et vocavit: et quos mata intellectus et voluntatis creaturae cum ipso Deo prout vocavit, hos et iustificavit; quos autem iustificavii, illos ei est in se. Atqui Deo prout est in se, qui Sanctus Sanctorum * glorificavit 2. Nimirum, nemo salvatur nisi per Christum, est et ipsa Rectitudo per essentiam, non potest plene et quia «non est in alio aliquo salus»3; non salvatur autem, nisi perfecte uniri et cooptari nisi id quod omnino rectum et efficiatur vivum membrum eius4, hoc est, nisi sit concor­ sanctum est. Ergo ad beatitudinem formalem adipiscendam poralis Christi, ut inde sit coheres eius et comparticeps omnino requiritur plena voluntatis et intellectus rectitudo. hereditatis ipsius et sic cum eo conglorificatur5. Atqui Hoc argumentum, sane clarum ac pulcherrimum, sug­ Christus lesus est Agnus Dei omnino immaculatus6, quia gerit S. Augustinus, cum dicit: «Rectus est Deus, et ideo sanctus narus est7 et sanctus semper mansit, ita ut nemo Usionum cor illi non acquiescit. Quod in alio Psalmo est: posset eum arguere de peccato8: et ideo ab initio et semper quam bonus Deus Israel, rectis corde [Psalm. 72, 1]... Quo­ fuit beatus9. Ergo similiter membra eius non pervenient modo distortum lignum, etsi ponas in pavimento aequali, ad beatitudinem nisi sanctitate et iustitia conformentur non collocatur, non compaginatur nec adiungitur, semper Capiti, ut sic cum Capite et in Capite conglorificentur. agitatur et mutat; non quia inaequale est ubi posuisti, sed Propter quod lesus dixit: «pro eis ego sanctifico meipsum, quia distortum est quod posuisti: -ita et cor tuum, quamdiu ut sint et ipsi sanctificati in veritate»10; et patrem rogobat: pavum est, distortum non potest colliniari rectitudini Dei, it non potest in illo collocari ut haereat illi, et fiat: qui adhaeret Domino, unus spiritus est [I Cor., 6, 17]» 3. Unde concludit relate ad hanc vitam: «duae voluntates sunt, sed voluntas Rom., 8, 29-30. j Act., 4,12. tua corrigatur ad voluntatem Dei, non voluntas Dei de­ Rom., 6, 13, 19. Ioan., 15, 4-6. torqueatur ad tuam; prava est anima rua, Regula est illa: 5 Eph., 3, 6; Rom., 8,17; Phil., 3, 10, 17-21. stet Regula ut, quod pravum est, ad Regulam corrigatur. Ioan., i, 29. 7 Videte quomodo hos docet Dominus Jesus Christus [Mtt. 26, 38]: 8 loan., 8, 46; I Pet., 2, 22. » Cf. V. Kwiatkowski, De Scientia beata animae Christi, I P., cap. I, pp. 12-42. Lcopoli 1921. 10 Ioan., 17,19. Unde S. Augustinus: «quid est enim: et ego pro eis sanctifico meipsum, nisi: eos tn meipso sanctifico, aim et ipsi sint ego? Quoniam de quibus hoc ait, ut dixi, membra sunt eius, et unus est Christus caput et cor­ pus* (Tractatus 108 in loannem, n. 4. ML, 35, 1.916. 1 loan., 17,17. * S. Augustinus, Enarratio in Psalm. 31, n. 25. ML, 36, 273. S. BoKWEKTüRA colligit idem principium, dicens: «nihil conformatur rectitudini nisi rectum» (Il Sent, proocm., ed. cit., p. 4 b). P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis Q. I. C. I., A. 4.—Rectitudo voluntatis requisita tristis est anima mea usque ad mortem; et: Pater, si fieri potest, transeat a me calix iste; ecce ostendit voluntatem humanam. Sed vide rectum cor: verum non quod ego volo, sed quod tu vis, Pater» \ t •i Λ *·■ 3 η 245 Sed perfecta et immediata dispositio seu proportio crea­ tae mentis ad beatitudinem suam est omnimoda rectitudo intellectus et voluntatis eius ad Deum ipsum prout est in se, exclusa penitus omni contraria dispositione seu immunditia Sic ergo Rectisimo Deo non potest homo adhaerere, obscuritatis et peccati. Ergo creata mens non consequitur uniri, compaginari et in Eo quiescere ita ut amplius non beatitudinem suam, nisi sit totaliter rectificata secundum nutet aut titubet, nisi omnino rectus et iustus sit, omni ) intellectum et voluntatem in ordine ad ipsum Deum prout peccati pravitate seu obliquitate de medio sublata. Et inde est in se, expulsa penitus omni immunditia obscuritatis et est quod, pro ipso Augustino, «spiritaliter sanctas animas peccati. Haec igitur rectitudo totalis intellectus et voluntatis coeli nomen significat; et terrae, peccatrices»1 2: quia revera creatae mentis, requiritur omnino ad beatitudinem. «quando se homo pronum facit ad terrenas concupiscentias, 194. Maior constat, quia creata mens, consequens et incurvatur quodammodo; cum autem erigitur in superna, recipiens beatitudinem suam, se habet ad eam sicuti perferectum fit cor eius, ut bonus illi sit Deus [Psalm. 72,1]: ctibile ed perfectionem suam et sicut potentia ad suum quam bonus enim Deus Israel, rectis corde»3. Itaque «si actum vel sicut subiectum ad formam suam; est enim creata recto corde fueris, ad dexteram eris et laudaberis. Quomodo? mens subiectum beatitudinis eius, quae est maxima ipsius Venite, benedicti Patris mei, percipite regnum quod vobis perfectio et actus, ut patet ex dictis per totam quaestionem paratum est ab origine mundi»; e contra, si «noluisti in hac tertiam. lam vero perfectibile comparatur ad perfectionem vita corrigere cor tuum ad rectitudinem Dei et te ad dexte­ et potentia ad actum et subiectum ad formam, sicut materia ram praeparare, ubi laudabuntur omnes recti corde, eris ad formam: quia materia est perfectibilis, forma vero est ad sinistram, ubi tunc audies: ite in ignem aeternum qui eius perfectio; materia est potentia, forma autem est actus; praeparatus est diabolo et angelis eius» 4. materia est subiectum, quod recipit formam a qua informatur 193. Tertia ratio est theologiae scholasticae. Ita se habet et actuatur et perficitur. Stat ergo Maior, quia vera est et creata mens ad consecutionem beatitudinis, sicut se habet fundata haec analogia proportionalitatis: ita se habet creata materia ad consecutionem formae. Atqui materia non conse- nens ad consecutionem beatitudinis, sicut se habet materia quitur formam nisi sit debito modo ordinata ad formam, ad consecutionem formae, nam et beatitudo est finis creatae hoc est, perfecte et immediate disposita et proportionata mentis, sicut forma est finis materiae. 195. Minor patet ex Philosophia Naturali, ubi ostendi­ et cooptata formae, expulsa omni contraria dispositione. Ergo neque creata mens consequitur beatitudinem suam tur quod «nulla forma potest esse nisi in materia disposita»x, nisi sit debito modo ordinata, id est perfecte et immediate sicut proprius actus nequit esse nisi in propria potentia, disposita et proportionata et cooptata seu conversa ad suam ob relationem transcendentalem quam ad invicem dicunt propria forma et propria maceria sicut proprius actus et beatitudinem. propria potentia. Atqui debita proportio seu dispositio propriae materiae ad propriam formam est duplex: una positiva, per accessum 1 S. Augustinus, Enarratio in Psalm. 31, n. 26. ML, 36, 274. 2 S. Augustinus, De sermone Domini in monte, lib. I, cap. 17, n. 53. seu assimilationem ad formam, quae in dispositione positiva ML, 34> 1.256. Cf. Enarratio in Psalm. 10, n. 7. ML, 36 135. quasi inchoatur, secundum illud S. Thomae: «dispositio ad ’ S. Augustinus, Enarratio in Psalm. 50, n. 15. ML, 36, 595. S. Augustinus, Enarratio in Psalm. 63, n. 19. ML. 36, 771. 1 I-II, q. 112, a. 2 c. 246 Q. I. C. I., A. 4,—Rectitudo voluntatis requisita P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis aliquid dicitur id, per quod aliquid movetur ad illud consequendum»alia negativa, per recessum seu dissimilitudinem a forma contraria, quae incipit corrumpi et expelli per re­ motionem dispositionum eius. Unde S. Thomas: «debita proportio materiae ad formam, inquit, est dupliciter, scilicet per ordinem naturalem materiae ad formam, et per remotionem impedimenti»1 2. Ergo materia non consequitur formam nisi sit perfecte et adaequate proportionata formae, expulsa omni contraria dispositione. 196. Minor vero Subsumpta liquet ex eo, quod creata mens est capax beatitudinis et ad eam ordinatur secundum intellectum et secundum voluntatem3. Porro huiusmodi ordinatio seu dispositio perfecta et adaequata consistit, et in omnimoda rectitudine intellectus ad ipsum Deum prout est in se exclusa omni immunditia obscuritatis, et in plena rectitudine voluntatis exclusa omni immunditia peccati: oportet enim quod creata mens secundum utramque facul­ tatem ultimo et adaequate disponatur ad unionem beatificam cum ipsa divina essentia beatificante. 197. Atqui ultima dispositio positiva intellectus creati ad unionem immediatam et intelligibilem cum divina es­ sentia prout est in se, est lumen gloriae, ut ex dictis patet4: ultima vero dispositio negativa eius est remotio cuiuscumque medii obiectivi creati, quod semper obscurum est per compa­ rationem ad ipsam Lucem increatam divinae essentiae, se­ cundum illud S. Thomae: «omnis creatura Creatori compa­ Jjii rata est tenebra» 5, et illud: «quaelibet creatura est quoddam obscurum, si comparetur ad immensitatem divinae claritatis»e; et ideo omne medium quo creatum est quaedam immunditia respectu limpiditatis infinitae Divinae Lucis. Ex utraque 1 De Virtutibus in Communi, a. 1, ad 8. ’ IV Sent., d. 17, q. 1, a. 2, qla. 2 c. Cf. etiam III, q. 88, a. 3, ubi ostenditur quod est duplex dispositio: una perficiens, alia removens prohibens, hoc est, una positiva et alia negativa. ’ I-II, q. 4, a. 3 c 4 Supra, L III, nn. 282-284. 5 De Verit., q. 18, a. 2, obi. 5 et resp. I, q. 94, a. i, ad 3. 247 ' autem dispositione coalescit summa rectitudo intellectus aeati, quae consistit in ordine immediato ad visionem ipsius divinae essentiae; quia haec est Summa et Prima Veritas, quae est suprema Regula rectificans omnem intellectum creatum: nam et veritas est rectitudo quaedam intellectus ad rem intellectam, cum sit adaequatio quaedam rei et intellectus «omnis autem creata veritas defectibilis est nisi per Veritatem Increatam rectificetur»2. Suprema ergo et totalis rectitudo intellectus creati est ordinatio immediata ad ipsam Primam Veritatem prout est in se, secluso omni medio obiectivo creato. Itaque tam certo constat requiri plenam intellectus creati rectitudinem et munditiam ad beatitudinem supernaturalem consequendam, sicut constat indubitanter ad eam requiri lumen gloriae ex parte intel­ lectus simul cum totali remotione cuiuscumque medii obiectivi seu speciei intelligibilis creatae. 198. Similiter ultima dispositio positiva voluntatis crea­ tae ad unionem immediatam et consummatam cum ipso Deo prout est in se, est caritas perfecta et consummata, per quam ultimo et perfecte convertitur in Deum creata voluntas 3, quia dispositio ad Deum habendum est conversio in ipsum 4, iuxta illud S. Thomae: «hoc est praeparare se ad gratiam, quasi ad Deum converti; sicut ille qui habet oculum aversum alumine Solis, per hoc se praeparat ad recipiendum lumen Solis quod oculos suos convertit versus Solem» 5; ultima vero eius dispositio negativa est totalis et perfecta remotio cuiuscum' que peccati et maculae eius et reatus poenae, quae volun­ tatem humanam impediunt ne totaliter et immediate ipsi Deo uniatur. Atque ex hac duplici dispositione resultat omni­ moda rectitudo voluntatis, siquidem ordinem immediatum et perfectum dicit ad ipsam Primam Bonitatem prout est in se, quae est prima et suprema Regula voluntatis creatae. Unde î 1 : 1 4 Cf. S. Thomam, In I Sent., d. 19, q. 5> a· 1 c· et ad 4· De Verit., q. 14, a. 8 c. I, q. 62, a. 2, ad 3; I-II, q. 109, a. 6 c. initio. Cf. I, q. 62, a. 2, obi. 3; I-Π, q. 109, a. 6, obi. 1. I-II, q. 109, a. 6 c. i· 248 P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis S. Augustinus, postquam dixit quod «ubi caritas non est, non potest esse iustitia» \ prosequitur: «caritas ergo inchoata, inchoata iustitia est; caritas provecta, provecta iustitia est; cari­ tas magna, magna iustitia est; caritas perfecta, perfecta iustitia est, sed caritas de corde puro et conscientia bona et fide non ficta, quae tunc maxima est in hac vita quando pro illa ipsa contemnitur vita»2; et concludit: «tunc ergo erit plena iustitia, quando plena sanitas; tunc plena sanitas, quando plena caritas, plenitudo enim legis est dilectio [Rom. 13,10]; tunc autem plena caritas, quando videbimus eum sicuti est: neque enim erit quod addatur ad dilectionem, cum fides pervenerit ad visionem»3. Et ideo S. Thomas profunde dixit quod mens hominis recte in Deum aspicit eum super omnia diligendo 4, «quia ubi amor, ibi oculus»5. 199. Apparet igitur cur, ad consequendam beatitudinem supematuralem per unionem perfectam et immediatam crea­ tae mentis cum ipso Deo prout est in se, requiratur dispositio seu rectitudo, et quidem summa et perfectissima, intellectus et voluntatis creatae. Id, quod uno veluti verbo complexus est S. Thomas, cum ait: «perfectibile non unitur formae nisi postquam est in ipso dispositio quae facit perfectibile re­ ceptivum talis formae, quia proprius actus fit in propria potentia»®. Et post pauca: «semper dispositio ultima ad formam et forma sunt unius ordinis»7. Cum ergo ipsamet divina essentia sit in summo perfectionis et puritatis, et in ratione Veri, et in ratione Boni, necesse est quod intellectus et voluntas creaturae beatificandae sint in summo rectitudinis in cognoscendo et amando per summum accessum seu conversionem in ipsum Deum et per totalem remotionem 1 S. Augustinus, De Sermone Domini in monte, lib. I, cap. 5, n. 13. ML. 34, 1.236. S. Augustinus, De natura et gratia, cap. 70, n. 84. ML, 44, 290. S. Augustinus, De perfectione iustitiae hominis, cap. 3, n. 8. ML, 44, 295. 4 S. Thomas, De Caritate, a. 6 c. in fine. Ill Sent., d. 35, q. j, a. 2, qla. 1 c., n. 32 De Verit., q. 8, a. 3 c. 7 De Verit., ibid. Q. I. C. I., A. 4.—Rectitudo voluntatis requisita 249 cuiuscumque impuritatis seu immunditiae obscuritatis et peccati; et ideo S. Doctor iurc dixit: «ad videndum Deum per essentiam requiritur summa cordis munditia» *. Haec tamen duplex dispositio intellectus et voluntatis, quae uno verbo appellatur integraliter perfecta et toralis munditia cordis, non se habet ex aequo, sed secundum prius er posterius intra hoc dispositionis genus; prior enim in hoc genere causalitatis materialis seu dispositivae est munditia voluntatis, quae disponit ad munditiam intellectus in qua munditia totius cordis consummatur et perficitur. Quo in sensu valent proportionaliter pro casu praesenti ea, quae S. Thomas, dicit de sexta beatitudine: «est duplex munditia: una quidem praeambula et dispositiva ad Dei visionem, quae est depuratio affectus ab inordinatis affectionibus...; alia vero munditia cordis est, quae est quasi completiva respectu visionis divinae; et haec quidem est munditia mentis * 2. Et propter hoc in patria lumen gloriae commensuratur caritati, quae ad ipsum disponit, iuxta illud S. Thomae: «plus parti­ cipat de lumine gloriae qui plus habet de caritate; quia ubi est maior caritas, maius est desiderium, et desiderium quodammodo facit desiderantem aptum et paratum ad susceptionem desiderati»3. 200. Confirmatur haec ratio primo, ex comparatione visionis beatificae, quae est manducatio spiritualis perfecta Christi in propria specie, cum debita sumptione Eucharistiae, quae est manducatio spiritualis Christi in specie sacramentali4. Maior puritas cordis requiritur ad manducandum Christum spiritualiter in propria specie, quam ad mandu­ candum ipsum spiritualiter in specie sacramentali. Atqui ad manducandum spiritualiter Christum in specie sacra­ mentali requiritur munditia cordis ad omni peccato mortali. Ergo ad manducandum spiritualiter Christum in propria specie requiritur maior adhuc et perfectior munditia cordis, De Verit., q. 13, a. 3, arg. 6 sed contra. II-II, q. 8, a. 7 c. I, q. 12, a. 6 c. III, q. 80, a. 2. 250 P. IL—-De essentia physica beatitudinis foraialis scilicet non solum ab omni peccato mortali, verum etiam ab omni peccato veniali et ab omni macula et reatu poenae cuiuslibet peccati. 201. Maior patet, tum directe quia manducatio spiri­ tualis Christi in specie sacramentali comparatur ad mandu­ cationem spiritualem eius in propia specie sicut mandu­ catio mere sacramentalis ad manducationem spiritualem in specie sacramentali, quae est comparatio manducationis im­ perfectae ad perfectam1, «sicut imperfectum quod non pertingit ad perfectionem speciei dividitur contra perfectum» et propter hoc «sumptio Christi sub hoc sacramento ordi­ natur sicut ad finem ad fruitionem patriae, qua angeli eo fruuntur»3, eum spiritualiter manducando in propria specie: tum indirecte ex opposito manducationis spiritualis, quod est peccatum in Christum, quia gravius peccatum secundum speciem est quod committitur contra Christum in propria specie quam quod committitur contra eum in specie sacra­ mentali; et ideo gravius peccaverunt occidentes Christum quam indigne sumentes Eucharistiae Sacramentum4. Quanto ergo altior et perfectior est manducatio spiritualis Christi, tanto dispositio manducantis seu puritas cordis eius debet esse maior. 202. Minor est de fide, ut patet ex his verbis Apostoli: ♦quicumque manducaverit panem hunc vel biberit calicem Domini indigne, reus erit corporis et sanguinis Domini; probet autem seipsum homo, et sic de pane illo edat et de calice bibat: qui enim manducat et bibit indigne, indicium sibi manducat et bibit, non diiudicans corpus Domini»5. «Eccle­ siae autem consuetudo-ait Concilium Tridentium- declarat eam probationem necessariam esse, ut nullus sibi conscius mortalis peccati, quantumvis sibi contritus videatur, absque 1 III, q. 80, a. i c. III, q. 80, a. i, ad 2. III, q. 80, a. 2, ad 1 et corp. Ill, q. 80, a. 5 c. et ad 1. I Cor., ii, 27-29. Q. I. C. I., A. 4.—Rectitudo voluntatis requisita 251 praemissa sacramentali confessione ad sacram Eucharistiam accedere debeat» f Ut enim scite argumentatur idem Concilium, «si non decet ad sacras ullas functiones quempiam accedere nisi sancte, certe, quo magis sanctitas et divinitas coelestis huius sacramenti viro Christiano comperta est, eo diligentius canere ille debet, ne absque magna reverentia et sanctitate ad id percipiendum accedat»2. Revera in hoc sacramento conti­ netur vere, realiter et substantialiter «ipse Christus, qui est Sanctus Sanctorum; unde receptaculum eius debet esse sanctum»3. Quanto magis sanctum esse debet receptaculum Christi in propria specie. Unde et Concilium Tridentinum exhortatur fideles ut panem hunc supersubstantialem fre­ quenter suscipiant, «et is vere eis sit animae vita et perpetua sanitas mentis; cuius vigore confortati, ex huius miserae peregrinationis itinere ad coelestem patriam pervenire va­ leant, eundem panem Angelorum, quem modo sub sacris ' velaminibus edunt, absque ullo velamine manducaturi» 4. Quae omnia sacra Liturgia expressit hisce versibus: Ecce panis angelorum, factus cibus viatorum: vere panis filiorum, non mittendus canibus s. Atque oratione sequenti: «fac nos, quaesumus Domine, divinitatis tuae sempiterna fruitione repleri; quam pretiosi Corporis et Sanguinis tui temporalis perceptio praefigurata G. Conc. Trident., Denz.-Banmv., n. 88o. Conc. Trident., Denz.-Banmv., n. 88o. S. Thomas, In IV Sent., d. 9, q. 1, a. 3, qla. 1 c. 4 Conc. Trident., Denz.-Banmv., n. 882. In Missa Corporis Christi, Sequentia. Novunt omnes hanc Sequendam, >icut et totum Officium Corporis Christi, esse Opus S. Thomae. ‘ Missa in festo Corporis Christi, Postcommunio. P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis Q. I. C. I., A. 4.—Rectitudo voluntatis requisita 253 tum veniale deliberatum h Propter quod munditia cordis, Confirmatur, secundo, ex comparatione visionis bea­ quae est sexta beatitudo, correspondet dono intellectus 2. tificae, quae est perfecta et consummata contemplatio Dei, De qua quidem munditia seu purificatione totius animae cum contemplatione mystica Dei in hac vita. Maior sanctitas et potentianim eius requisita ad mysticam contemplationem et munditia cordis requiritur ad contemplationem perfectam huius vitae, loquitur egregius S. loarines a Cruce in suo et consummatam divinae essentiae in patria per visionem Ascensu in montem Carmelum et in Nocte obscura 3. In patria beatificam, quam ad contemplationem imperfectam et in­ ergo, ad visionem intuitivam et facialem ipsius divinae choatam eius in hac vita per mysticam visionem. Atqui ad essentiae, mundities totius animae et potentiarum eius debet mysticam visionem Dei per contemplationem imperfectam esse totalis ct absoluta, ita quidem ut, si per impossibile et inchoatam huius vitae requiritur munditia cordis ab omni intraret creatura in conspectum Dei cum aliquo peccato peccato mortali et veniali deliberato. Ergo ad visionem beati­ ficam Dei per contemplationem perfectam et consummatam vel macula peccati, splendorem et intuitum Dei ferre non posset. in patria requiritur cordis munditia non solum ab omni mortali peccato et veniali deliberato, sed etiam ab omni B. Quaenam voluntatis rectitudo requiratur ad beatituprorsus peccato et macula peccati et reatu poenae, hoc est, dintm formalem. omnimoda et consummata munditia cordis. 204. Maior constat ex eo, quod ad visionem seu con­ 205. Sufficere solam rectitudinem defectibilem seu meram templationem Dei requiritur omnino cordis munditia, se­ cundum illud: «beati mundo corde, quoniam ipsi Deum impeccantiam, docuisse videtur Origenes, iuxta quem omnis videbunt»1; et illud: «in malevolam animam non introibit 1 voluntas creata -sola excepta voluntate animae Christi, Sapientia, nec habitabit in corpore subdito peccatis»2; et propter unionem hypostaticam cum Verbo Dei— semper illud: «omnis qui peccat, non novit eum, nec cognovit eum» ’. vertibilis est de bono in malum et de malo in bonum, propter Quanto ergo perfectior et altior est visio Dei, tanto maior innatam eius arbitrii libertatem. Unde sicut voluntas dae­ puritas seu cordis munditia requiritur; quia sicut se habet monum et hominum demnatorum in inferno converti potest simpliciter ad simpliciter, ita magis ad magis. Cum igitur in Deum et beata fieri, ita etiam voluntas angelorum et visio beatifica patriae excedat in infinitum visionem mysticam hominum beatorum in coelo averti potest a Deo, peccando, viae, munditia cordis ad illam requisita debet in immensum et misera atque damnata fieri: attamen nullus de facto excedere munditiam postulatam ad mysticam contemplatio­ beatus est nisi qui rectam habet voluntatem, atque tamdiu beatus est quamdiu rectitudinem illam servat4. Qua inr e nem huius vitae. 204. Minor patet ex eo, quod principium elicitivum contemplationis mysticae huius vitae est fides theologica ; 1 II-II, q. 184, a. 2 c. et ad 2. viva illustrata donis intellectus et sapientiae, quae sine ca­ ’ II-II, q. 8, a. 7. ritate perfecta non sunt4. Atqui caritas perfecta non solum 3 S. Ioannes a Cruce, Subida dei Monte Carmelo, per totum; Noche excludit omne peccatum mortale, verum etiam omne pecca- 1 okieura, per totum, Opera, ed. Silverio, C. D. Biblioteca mistica carmeli- 3 Mtt., 5, 8. Sap., I, 4. I Ioan., 3, 6. S. Thomas, I-II, q. 68, a. 5. üMj t. n. Burgos 1929. * Origenes, περί αρχών, lib. 1, cap. 3. MG, 11, 145; lib. II, cap. 6. MG, ii, 209. Cf. Augustinum, De Civitate Dei, lib. 10, cap. 30. ML, 41, 310; lib. 21, cap. 17. ML, 41, 731. S. Thomam, De Malo, q. 16, a. 5 c. ini­ tio; I, q. 64, a. 2 c. initio; I-II, q. 5, a. 4 c in fine; III Contra Gent., cap. 62 lilfl I Àt1» 1L' Q. I. C. I., A. 4.—Rectitudo voluntatis requisita P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis . s* . ■ Origenes sequi videtur Pythagoricorum et Platonicorum sen­ tentiam de perpetua metamsychosi seu de animarum cir­ culis alternante semper beatitate et miseria, ut Augustinus narrat \ eamque in Christianorum dogma cooptavit. Itaque, iuxta Originem, omnes creaturae beatae tam angeli quam homines, sola excepta anima Christi, peccare possunt ideoque beatitudinem amittere. Similem doctrinam, si Banezio credamus, renovavit sae­ culo XVI lacobus Fabre Stapulensis qui, in libro suo De triplici Magdalena, «ait angelos posse peccare, sive illo peccato amittant beatitudinem sive non; et convincitur ex illis verbis lob, 4, 18: ecce qui serviunt ei non sunt stabiles, et in Angelis suis reperit pravitatem» 2. Ceteri vero Patres et Doctores Ecclesiae, quibus unanimi voce consentiunt theologi, dicunt beatos non solum non habere peccatum ullum de facto, sed neque habere posse. Consequenter asserunt rectitudinem voluntatis seu sanc­ titatem beatorum esse indefectibilem eosque esse vere im­ peccabiles. Quaenam vero sit haec beatorum impeccabilitas, au mora­ lis tantum seu ab extrinseco vel potius physica seu ab intrin­ seco, disputatur inter diversas theologorum scholas. Duns Scotus cum sua Schola, cui subscribunt quidam nominales et Franciscus Bonae Spei, dicunt illam impeccabilitatem esse mere moralem seu ab extrinseco. «Nulla est causa intrinseca —sit Scotus— in voluntate Michaelis nunc beati per quam excludatur potentia ad peccandum pro alias, in sensu divisionis; non est autem causa intrinseca prohibens istam potentiam omnino reduci ad actum: sed per causam extrinsecam est impossibilis potentia illa propin­ qua ad peccandum, videlicet per voluntatem Dei prae­ venientem illam voluntatem ut semper continuet actum fruendi, et ita nunquam possit potentiam suam remotam non fruendi vel peccandi reducere ad actum»8. S. Augustinus, De Civitate Dei, lib. 10, cap. 30. ML, 41, 310. D. Bâxez, Ο. P., In I P., q. 62, a. 8, & Dubitatur ergo circa hunc articulum, ed. cit., coi. 3 Ioannes Duns Scotus, In IV Sent., d. 49, q. 6, ed. cit t. 00. Ceteri vero theologi cum S. Thoma eiusque Schola tenent impeccabilitatcm beatorum esse physicam seu ab intrinseco. 206. CONCLUSIO prima: ad beatitudinem formalem non solum requiritur rectitudo voluntatis defectibilis seu mera im­ peccantia, verum etiam rectitudo indefectibilis, quae est vera i I I ( Quod requiratur impeccantia seu perfecta sanctitas de facto ad obtinendam beatitudinem formalem, patet ex dictis conclusione praecedenti. Solum ergo restat probare quod requiratur vera impeccabilitas, quae est voluntatis rectitudo seu sanctitas indefectibilis. Hoc autem ostenditur, primo, ex auctoritate divina. Sacrae Scripturae id aperto tradunt. 207. Ex Antiquo Testamento S. Thomas1 refert sequen­ tes textus: «beati qui habitant in domo tua, Domine; in saecula saeculorum laudabunt te» 2. Certo, qui laudat Deum non peccat, dum laudat et quamdiu laudat. Si ergo semper, hoc est, in saecula saecolorum beati laudabunt Deum, mquam cessabunt a laude Dei, ideoque nunquam peccabunt. Item: mon commovebitur in aeternum qui habitat in lemsalem»3. Commoveretur autem si peccaret aliquando, quia eo ipso excluderetur a Regno Dei. Similiter; «oculi tui videbunt lerusalem, civitatem opu­ lentam, tabernaculum quod nequaquam transferri poterit, nec auferentur clavi eius in sempiternum, et omnes funiculi eius non rumpentur; quia solummodo ibi magnificatus est Dominus Deus noster»4. Nimirum beati erunt semper ipsi Deo conglutinati per visionem et amorem, cuius clavi et funiculi auferentur nunquam neque disrumpentur. 208. Ex Novo autem Testamento affert hunc textum Apocalypseos: «qui vicerit, faciam illum columnam in templo Dei mei; et foras non egredietur amplius» 5. Sicut columna 1 4 S. Thomas, III Contra Gent., cap. 72 in fine. Pwta. 73, 5. Psalm. 124,1. Isaias., 33,20-21. Apoc., 3,12. 256 P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis templi manet intra templum quamdiu templum subsistit, ita sancti erunt sicut columnae in coelo, quod est templum Dei, et manebunt in aeternum intra templum, quia et tem­ plum hoc sempiternum erit: et foras non egredietur neque protidetur amplius, quia solum peccatum potest extra tem­ plum proiicere columnas; ibi autem nullum erit peccatum. Unde et canit Ecclesia: «Tunsionibus, praessuris, expoliti lapides, suis coaptantur locis per manus Artificis: disponuntur permansuri sacris aedificiis» \ Quibus et multi alii possunt addi. Ita, beati describuntur sub symbolo animalium quae «re quiem non habebant die ac noc­ te dicentia'. Sanctus, Sanctus, Sanctus, Dominus Deus omnipotens, qui erat et qui est et qui venturus est» 2; semper ergo laudantia Dominum Deum. «Et ego Ioannes vidi sanctam civitatem lerusalem novam descendentem de coelo a Deo, paratam sicut sponsam ornatam viro suo. Et audivi vocem magnam de throno dicentem: ecce tabernaculum Dei cum hominibus, et habitabit cum eis. Et ipsi populus eius erunt, et ipse Deus cum eis erit eorum Deus. Et absterget Deus omnem lacrymam ab oculis eorum, et mors ultra non erit, neque lucras, neque clamor, neque dolor erit ultra; quia prima abierunt» 3: «et omne maledictum non erit amplius; sed sedes Dei et Agni in illa erunt, et servi eius servient ei»4. Constat autem ibi esse mortem ubi est peccatum, cuius est stipen­ dium 5: si ergo mors ultra non erit, hoc ideo est quia pecca­ tum non erit ultra; quod certe maledictum est, et luctum et clamorem et dolorem et lacrymas secum fert. De omnibus enim beatis dici possunt ea, quae idem Ioannes tribuit centum quadraginta millibus habentibus noiiymnus ad vesperas, in festo dedicationis Ecclesiae. Apoc., 4, 8. 3 Apoc., 21, 2-4. * Apoc., 22, 3. 5 Rom., 6, 23. Q. I. C. I., A. 4.—Rectitudo voluntatis requisita 257 men Agni et nomen Patris eius in frontibus suis: «in ore eorum non est inventum mendacium; sine macula enim nmz ante thrown Dei»\ Eodem iure Apostolus, loquens de Ecclesia triumphanti, quae est ecclesia beatorum, ait eam esse gloriosam, non habentem maculam aut rugam aut aliquid huiusmodi, sed sanctam et immaculatam» 2. Namque «oportet Christum reg­ nare, donec ponat omnes inimicos sub pedibus eius; novissima autem inimica destruetur mors» 3, destructo peccato cum se­ quelis eius, «ut sit Deus omnia in omnibus» 4. Revera beatitudo formalis est hereditas incorruptibilis et incontaminata et immarcessibilis, conservata in coelis, ut ait Princeps Apostolorum 5; cum non sit thesaurus in terra, tubi aerugo et tinea demolitur, et ubi fures effodiunt et fu­ rantur»: sed thesaurus in coelo, «ubi neque aerugo neque tinea demolitur, et ubi fures non effodiunt nec furantur»6. 209. Eandem doctrinam verbis clarioribus proponit Ecclesiae traditio. Aphraates scribit: «cum dixit Abraham abyssus magna est inter nos et vos, neque ex vobis ad nos venient, aut de nobis ad vos [Luc. 16,26], ostendit post mortem et resurrectionem nullam fore poenitentiam. Xeque impii resipiscent regnumque ingredientur, neque •.usti peccabunt amplius ut ad cruciatum abeant. Haec est abyssus magna»7. Et similiter alii Patres, inter quos eminet S. Augustinus qui Origen is errorem data opera impugnat. Liceat ergo , hunc Patrem et Doctorem specialiter audire. «Revera, in­ quit, CTedere stultum est ex illa vita, quae beatissima esse am poterit nisi de sua fuerit aeternitate certissima, desidek rare animas corporum corruptibilium labem et inde ad ista Apoc., 14, 5. Epfi., 5,25-27. I Cor., 15, 25-26. I Cor., 15,28. 1 Pet., 1,4. Mtt., 6,19-20. Aphraates, Demonstrationes, Demonstratio 20, n. 12. Pat. Syriaca, tl, col. 91Ï. 1 ’ ’ ‘ 5 * Π—Dt Dominis· · · ♦ · .i P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis 258 I X Oi S. U Ri M 3 » V : } Q. I. C. I., A. 4.—Rectitudo voluntatis requisita remeare, tanquam hoc aget summa purgatio, ta inquinatio Potuit posse non deserere, et bonum non posse deserere, requiratur. Si enim quod perfecte mundantur hoc efficit, potuit enim non peccare primus homo, potuit non mori, ut omnium obliviscantur malorum, malorum autem oblino bonum non deserere. Nunquid dicturi sumus: non potuit facit corporum desiderium ubi rursus implicentur malis: peccare, qui tale habebat liberum arbitrium? Aut non po ­ profecto erit infelicitatis causa, summa felicitas; et stultitiae tuit mori, cui dictum est: si peccaveris, morte morieris? causa, perfectio sequendae; et immunditiae causa, summa [Gen. 2,17]. Aut non potuit bonum deserere, cum hoc mundatio. Nec veritate ibi beata erit anima quamdiucumque ■ peccando desesuerit, et ideo mortuus sit? Prima ergo li ­ erit ubi oportet fallatur ut beata sit. Non enim beata erit, bertas voluntatis erat: posse non peccare; novissima nisi secura: ut autem secura sit, falso putabit semper se bea­ erit multo maior: non posse peccare. Prima immor ­ tam fore; quoniam aliquando erit et misera. Cui ergo gaudendi talitas erat: posse non mori; novissima erit multo maior: causa falsitas erit, quomodo de Veritate gaudebit?» \ Et alio in loco: «ibunt illi in combustionem aeternam, non posse mori. Prima erat perseverantiae potestas: bonum iusti autem in vitam aeternam [Mtt. 25,46]. In utroque posse non deserere; novissima erit felicitas perseverantiae: graecus αΙώνιον habet. Si misericordia nos provocat credere bonum non posse deserere» \ Item: «tam magnum est bonum [necessitas boni] ut non futurum impiorum sine fine supplicium, quid de praemio iustorum credituri sumus, cum in utraque parte, eodem sanctis servaretur ad praemium; quos itidem oblitus es, loco, eadem sententia, eodem verbo pronuntietur aeterni­ sicut Deum. Neque enim tunc virtute vivemus, quando tas? An iterum etiam iustos ex illa sanctificatione et vita sto concedetur ne a Domino aliquando recedere possimus, aeterna in peccatorum immunditiam atque in mortem rela­ ?oniam nec velle poterimus. Ita enim nobis certum erit psuros esse dicemus? Absit hoc a Christianae fidei sanitate. ? bonum, quo semper, ut promissum est, cum Domino erimus Utrumque igitur sine fine dictum est aeternum, hoc est, 1 Thess. 4,16], ut ab eo recedere non velimus nec velle possiw 2 . «Hic ergo praeceptum est ut non peccemus; ibi cdcbviov» 2. Praeterea: «post resurrectionem facto universo comple- »wm, non posse peccare: hic praeceptum est ut desideriis toque iudicio, suos fines habent civitates duae, una scilicet peccati non obediamus; ibi praemium, ut desideria peccati Christi, altera diaboli, una bonorum, altera malorum; utraque !2M habeamus: hic praeceptum est, intelligite ergo qui tamen et angelorum et hominum. Istis voluntas, illis fa­ eripientes estis in populo, et stulti aliquando sapite; ibi cultas non poterit ulla esse peccandi, vel ulla conditio mo­ praemium est plena sapientia et perfecta cognitio» 3. riendi; istis in aeterna vita vere feliciterque viventibus, Sic ergo «nullus beatus nisi iustus; sed etiam ipse iustus illis infeliciter in aeterna morte sine moriendi potestate 3» vivit ut vult nisi eo pervenerit ubi mori, falli, offendi “nino non possit, eique sit certum ita semper futurum. durantibus, quoniam utrique sine fine» 3. Et alibi: «quapropter bina ista quid inter se differant, Hoc enim natura expedit, nec plane neque perfecte beata diligenter et vigilanter intuendum est: posse non peccare, et St nisi adepta quod expetit»4. Itaque beati videntes Deum non posse peccare; posse non mori, et non posse mori; bonum L * ‘ 7. 3 1 S. Augustinus, De correptione et gratia, cap. 12, n. 33. ML, 44, 936. 1 S. Augustinus, Opus imperfectum contra lulianum, lib. 5, cap. 61. S. Augustinus, De Civitate Dei, lib. 10, cap. 30. ML, 41. 310. S Augustinus, Ad Orosium contra priscillianistas et origenistas, cap. 6, £,45,1.498. 1 S. Augustinus, Contra duas epistolas pelagianorwn, lib. 3, cap. 7, n. 17. ML, 42, 673. S. Augustinus, Enchiridion > cap. in. ALL, 40, 284. “44,600. WT * S. Augustinus, De Civitate Dei, lib. 14, cap. 25. ML, 41, -6θ P. II. De essentia physica beatitudinis formalis «nihil quaerent amplius, quia melius non habent; amplius non te deserent, nec deserentur a te» h «Ubi ergo erit sanc­ tificatio nostra plena, ubi cum illo sine fine requiescemus * *· Augustinum resonat S. Fulgentius, cum ait: «firmissime tene et nullatenus dubites omnem creaturam naturalité mutabilem a Deo incommutabili factam, nec tamen tam posse quemlibet Sanctorum Angelorum in deterius mutari; quia sic acceperunt aeternam beatitudinem, qua Deo stabiliter fruuntur, ut ea carere non possint» 3. Eodem modo S. Gregorius Magnus, loquens de angelis bonis et malis, scribit: «istis namque cadentibus, illis in munere datum est ut cadere omnino non possent»i. Denique S. loannes Damascenus dicit de Angelis quod «nunc [in patria] omnino ad illud [ = malum] moveri non possunt, non suapte natura sed gratia, eaque constantia qua unico illi bono adhaerent»5. 210. Postremo ipsa Ecclesiae docentis auctoritas appro­ bavit suamque fecit damnationem doctrinae contrariae Origenis factam a lustiniano Imperatore: «si quis dicit aut sentit praeexsistere hominum animas, utpote quae antea mentes fuerint et sanctae virtutes, satietatemque cepisse divinae contemplationis, et in deterius conversas esse, atque idcirco refrixisse a Dei caritate, et inde ψυχόό, graece, idest animas esse nuncupatas, demissasque esse in corpora supplicii causa, a. s.»6. Directe impeccabilitatem beatorum sat clare docuit Be­ nedictus XII, quando ait quod «postquam inchoata fuerit vel erit talis intuitiva ac facialis visio et fruitio in eisdem [ — animabus beatis], eaden visio et fruitio sine aliqua inter- Q. I. C. I., A. 4.—Rectitudo voluntatis requisita 261 cisione seu evacuatione praedictae visionis et fruitionis con­ tinuata exstitit et continuabitur usque ad finale iudicium et ex tunc usque in sempiternum»Constat autem quod ad inchoationem praedictae visionis et fruitionis requiritur tota­ lis et perfecta munditia cordis, ut paulo ante dicet idem Pon­ tifex. Ergo et ad eius conservationem et continuationem. Ex quo igitur haec perdurat absque ulla interruptione per totam aeternitatem, excluditur in aeternum a beatis omne peccatum quod est aequivalenter ponere totalem impeccabilitatem. 2ii. Secundo, probatur ex ratione theologica duplici. Prima ratio, quasi a posteriori, sumitur ex facto impeccabilitatis Beatae Mariae Virginis dum in terris degeret et pure ' viatrix esset. Perfectior est impeccantia beatorum quam impeccantia quorumcumque pure viatorum —quod dico propter Christum, qui non erat purus viator, sed et simul comprehensor—; quia pure viator comparatur ad compre, hensorem sicut imperfectum ad perfectum, iuxta illud Apos­ toli: «cum venerit quod perfectum est, evacuabitur quod « parte est»2. Atqui impeccantia B. Μ. V. matricis erat indefectibilis seu vera impeccabilitas, et non mera impeccan­ tia; quia B. Μ. V. nullum unquam habuit peccatum; nec originale, ut constat ex dogmate de Immaculata eius concep, tione3; neque actuale, sive mortale sive veniale, quia, ut S. Augustinus dicit, «de Sancta Virgine Maria..., nullam prorsus, cum de peccatis agitur, haberi volo quaestionem» 4, aliique Patres eam praedicant «per gratiam ab omni peccati labe integram ac liberam ab omni contagione et corporis et animae et intellectus, ac semper cum Deo conversatam et sempiterno foedere cum illo coniunctam, nunquam fuisse in tenebris, sed semper in luce, et idcirco idoneum plane S. Augustinus, Enarratio in Psalmum 139, n. 18. ML, 37. 2 S. Augustinus, Sermo 251, cap. 6, n. 5. ML, 38. 3 S. Fulgentius, De fide ad Petrum, n. 64. ML, 65. ( 1 Benedictus XII, Const, dogmatica «Benedictus Deus», Denz.-Banmv., S. Gregorius Magnus, Moral., lib. 34, cap. 7, η. 13. ML, 76,724-725· 5 S. Ioannes Damascenus, De fide orthodoxa, lib. 2, cap. 3, n. 16. MG, n. 530. 1 I Cor., 13,10. 94, 866. 3 Pius IX, Bulla dogmatica «Ineffabilis Deus», die 8 decembris 1854. ® Denz-Banmv., n. 203. Ait etiam S. Augustinus quod hanc Origenh Illi n. 1.641. doctrinam *non immerito reprobavit Ecclesia* (De Civitate Dei, lib. 21, αρ. Denz.-Banmv., 4 S. Augustinus, De natura et gratia, cap. 36, n. 42. ML, 44, 267. 17. ML, 41, 731. », - P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis Q. I. C. I., A. 4.—Rectitudo voluntatis requisita 263 exstitisse Christo habitaculum»h imnio neque habere potuit, stabilitas sempiterna est de ratione verae beatitudinis; unde Deo ipsam specialiter sanctificante ac protegente, iuxta illud j et vita aeterna nominatur»1. Concilii Tridentini: «si quis hominem semel iustificatum 213. CONCLUSIO secunda: Impeccabilitas requisita ad beadixerit amplius peccare non posse neque gratiam amittere..,; litudinem formalem est physica seu ab intrinseco. aut contra, posse in tota vita peccata omnia, etiam venialia, 214. Probatur, primo, directe seu ostensive, tum argu­ vitare, nisi ex speciali Dei privilegio, quemadmodum mento proprio tum argumento analogico. 215. Argumentum proprium seu propter quid, ex ipsamet a fortiori, beati in coelo non solum habent impeccantiam de ratione beatitudinis formalis. Voluntas necessario amans facto quia nullum de facto committunt peccatum, sed et Deum quoad specificationem et quoad exercitium est im­ veram impeccabilitatem, non potentes peccare neque gratiam peccabilis physice seu ab intrinseco. Atqui voluntas beata et gloriam amittere. amat Deum necessario quoad specificationem et quoad exer­ 212. Secunda ratio, a priori, sumitur ex ipsamet ratione citium. Ergo voluntas beata est impeccabilis physice seu beatitudinis. Nam de ratione beatitudinis est non posse ami­ ab intrinseco. tti 3. Atqui, si beati peccare possent, beatitudo amitti posset. 216. Maior constat; quia nemo amans Deum, dum amati Posito namque peccato, quod in beatis —si per impossibile peccat: nam qui amat Deum, dum amat, manet in Deo et admitteretur— non posset esse nisi mortale i, beatitudo ne­ Deus in eo234; iam vero, «omnis qui in eo manet, [dum manet], cessario excluderetur, eo ipso quod excluderetur eorum I non peccat»3. Similiter, qui necessario amat Deum quoad gratia et caritas, quae quolibet peccato mortali amittuntur, ut docet Concilium Tridentinum 5. Ergo et de ratione bea­ ( specificationem et quoad exercitium, non habet potentiam physicam non amandi ipsum, siquidem necessario opponitur titudinis est non posse peccare. contingens seu possibile. Unde eo ipso quod ponitur nelure igitur S. Augustinus redarguit Originem dicens ctssuas amandi Deum, tollitur possibilitas non amandi ipsum: quod ponere in beatis possibilitatem peccandi est inducere in qua sublata, tollitur possibilitas peccandi, quae inde oritur ipsos falsas beatitudines, introducendo veras miserias, quia quia possibile est Deum non amare. revera incerta et insecure beatitudo est vera miseria6. Et Id, quod etiam apparet quasi inductive. Omne enim S. Thomas nervose scribit: «haec positio [Origenis] tollit peccatum aut est commissionis, per positionem actus circa veritatem beatitudinis a sanctis angelis et hominibus, quia obiectum indebitum; aut est omissionis, per remotionem actus circa obiectum debitum. Iam vero possibilitas peccandi pecca­ to commissionis tollitur radicaliter per amorem Dei necessa­ 1 Pius IX, Bulla citata, apud Acta Pii IX, pp. 21-22. Parisiis 1902. rium quoad specificationem, quo voluntas non potest aliud 2 Conc. Trident., sess. 6, can. 23. Denz.-Banmv., n. 833. velle quam Deum vel in Deo: similiter, possibilitas peccandi 3 Cf. S. Thomam, I-II, q. 5, a. 4 c. peccato omissionis radicitus tollitur per amorem Dei neces4 Si enim homo in statu innocentiae et angelus viator, qui minorem perfectionem habebant quam beati in coelo, non poterant peccare venialiter, tarium quoad exercitium, quo voluntas non potest cessare sed solum mortaliter, ut probat S. Thomas, in I-II, q. 89, aa. 3-4, ajortion ab amore Dei. Nulla ergo adest possibilitas peccandi volunbeati —si per impossibile peccare possent— mortaliter tantummodo pec­ carent. 4 Denz.-Banmv., nn. 808, 837-838. Cf. etiam S. Thomam, Π-Π, q. 24, 12. S. Augustinus, De Civitate Dei, lib. 21, cap. 17. ML, 41, 731. S. Thomas, I, q. 64, a. 2 c. Cf. I Ioan., 4, 16. I Ioan., 3, 9. 264 P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis tati diligenti Deum amore necessario quoad specificationem et quoad exercitium. 217. Minor patet, quia voluntas beata perfecte respondet et proportionatur intellectui beato ita, ut sicut naturali resultantia voluntas ut facultas necessario resultat seu originatur ex intellectu ut facultas est sic etiam voluntas ut beata seu beatitudo voluntatis necessario resultat seu originatur ex intellectu ut beato sive ex beatitudine intellectus. Talis namque est perfectio et harmonia animae beatae ut, quae sunt intellectus naturaliter redundet in voluntatem et vicissim, licet alio genere causse: idque multo magis ac perfectius quam in ipsa constitutione naturae eius et in statu naturae sanae et integrae, ubi tamen constat huiusmodi harmoniam esse perfectam 1 2. Atqui beatitudo formalis consistit essentialiter in actu secundo seu operatione beati3. Naturali ergo resultantia operatio beatifica voluntatis, quae est eius beatitudo, re­ sultat seu originatur ex operatione beatifica intellectus in qua eius beatitudo consistit. lam vero operatio beatifica voluntatis est amor Dei; operatio autem beatifica intellectus est visio Dei facialis et intuitiva, ut constat ex dictis4. Naturali ergo resultantia amor Dei resultat seu originatur in voluntate beata ex visione Dei faciali et intuitiva intellectus beati, eique pleneque perfecteque correspondet atque commensuratur, ita quidem ut talis sit amor beatificus in suo genere qualis est visio beatifica in suo. Atqui visio Dei facialis et intuitiva intellectus beati est necessaria quoad specificationem et quoad exercitium. Quoad specificationem quidem, quia Veritas divinae essentiae est per se nota intellectui beato multo magis quam veritas principii contradictionis intellectui non beato, secundum illud S. Thomae: «in patria, ubi essentiam eius videbimus, 1 1 ’ 4 S. Thomas, I, q. 87, aa. 4 et 7. I, q. 95, aa. 1-3. Cf. supr 1, q. 3, a. 2. Cf. supra, q. 4, aa. 1-2. Q. I. C. I., A. 4,—Rectitudo voluntatis requisita I 265 multo amplius erit nobis per se notum Deum esse «quam nunc sit per se notum quod affirmatio et negatio non sunt simul verae»1; constat autem quod intellectus non beatus necessario quoad specificationem asscntitur veritati principii contradictionis, quia non potest interius cogitare illud non esse verum2. Quoad exercitium etiam quia divina essentia est semper et immediate unita ut forma intelligibilis intel­ lectui beato perfecte disposito lumine gloriae, et ideo non potest Veritatem divinae essentiae non videre, sicut habens oculos sanos et apertos non potest lucem ei obversatam non videre. Quia ergo de ratione beatitudinis est habere oculum intellectus semper apertum seu perfecte dispositum ad videndum Deum, et Deum ipsum perfecte visibilem utpote immediate unitum intelligibiliter intellectui beati: de necessitate intellectus beatus elicit seu exercet actum usionis facialis Dei. Ergo et amor Dei beatificus, quo eum diligit voluntas beata, est necessarius quoad specificationem et quoad exer­ citium: quoad specificationem sane, quia non potest contra­ rium Dei amare; quoad exercitium etiam, quia non potest suspendere actum dilectionis Dei. Nec enim minus disposita est voluntas beata ad amandum Deum quam intellectus beatus ad eum videndum: ac similiter non minus unitur divina essentia sub ratione Summi Boni voluntati beatae quam sub ratione Summi Veri intellectui beato. Unde et Benedictus XII definivit quod «visio et fruitio sine aliqua tntercisstone seu evacuatione praedictae visionis et fruitionis continuata exstitit et continuabitur usque ad finale indicium et ex tunc usque in sempiternum»3. 1 De Verit., q. io, a. 12 c. fine. Cf. etiam De Pot., q. 7, a. 2, ad 11 ; I Contra Gent., cap. 11, ad 3. 1 De Verit., q. 10, a. 12, arg. 2 sed contra. «Proprium autem est horum principiorum quod non solum necesse est ea per se vera esse, sed etiam nuase est videri quod per se sint vera: nullus enim potest opinari contrarium iorum» (I Post., lect. 19, n. 2). ’ Benedictus XII, Const, dogmatica ^Benedictus Deus·» Denz.-Banmv., n. 530. 266 218. Quae conclusio eo fortius sequitur, si consideretur propria indoles visionis beatificae prout supra explicata est1. Ibi enim ostensum est hanc visionem excedere categorias cognitionis pure speculativae et pure practicae, simul tamen eminenter praecontinere per modum unius quidquid specu­ lativi et practici est in cognitionibus inferioris ordinis. Ni­ mirum est multo magis speculativa quam cognitio Theolo­ giae vel fidei et multo magis practica quam cognitio pruden­ tiae vel doni consilii. Unde multo magis impossibile est voluntatem beati peccare quam voluntatem prudentis ut prudens est; «nam —ut S. Thomas profunde argumentatur— divinam essentiam videntes, cognoscent ipsum Deum esse finem maxime amandum; cognoscent etiam omnia quae ei uniunt vel quae ab eo disiungunt in particulari, cognoscentes Deum non solum in se sed prout est ratio aliorum: et hac cognitionis claritate in tantum mens roboratur, quod in inferioribus viribus [quae erunt in beatis post corporis resurrectionem] nullus motus insurgere poterit nisi secundum regulam rationis»1 2. lure igitur concludit S. Doctor quod «ad hanc visionem ex necessitate sequitur rectitudo volun­ tatis» 3: quia revera huiusmodi rectitudo seu sanctitas vel impeccabilitas eminenter producitur in quarto modo dicendi per se a visione faciali Dei, quae radix est et origo rectitu­ dinis voluntatis, sicut in ordine naturae intellectus est origo et radix voluntatis; rectificato enim formaliter intellectu speculativo et practico beati per visionem facialem, rectificatur eminenter et in radice voluntas eius, secundum illud: «si radix sancta, et rami»4. 219. Hoc argumentum, ad rem quod spectat, videtur indicasse loannes Apostolus, cum visionem beatificam ait esse propriam filiorum Dei pervenientium ad aetatem ple­ nitudinis Christi: «nunc filii Dei sumus, et nondum apparuit quid erimus; scimus quoniam, cum apparuarit, similes ei Supra, t. III, nn. 245-263 [in hac editione, t. IV]. S. Thomas, De Vent., q. 24, a. 8 c. circa finem. * I-II, q. 5, a. 5 c. 4 Rom., n, 16. 1 Q. I. C. I., A. 4.—Rectitudo voluntatis requisita P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis 267 erimus, quoniam videbimus eum sicuti est» *. Iam vero «omnis qui [hac perfecta Dei filiatione] natus est ex Deo, peccatum non facit; quoniam semen ipsius in eo manet, et non potest peccare, quoniam ex Deo natus est»2. Nimirum aeterna beatitudo, qua perficitur et consummatur imago Dei in homine eiusque filiatio supematuralis, secum trahit, vi­ sionis, omnimodam impeccabilitatem: non potest peccare, quoniam semen Dei manet in eo in aeternum. Qua ratione, sicut divina filiatione participat intrinsece naturam propriam Dei, secundum illud: «maxima et pretiosa nobis promissa donavit, ut per haec efficiamini divinae consortes naturae» 3; -ita etiam participat physice et intrinsece impeccabilitatem propriam ipsius Dei. «Nec ideo —ait B. Augustinus, qui hanc loannis supre­ mam rationem expendere videtur— liberum arbitrium non habebunt, quia peccata eos delectare non poterunt. Magis quippe erit liberum, a delectatione peccandi usque ad de­ viationem non peccandi indeclinabilem liberatum. Nam primum liberum arbitrium, quod homini datum est, quando primum creatus est rectus, potuit non peccare, sed potuit et peccare: hoc autem novissimum eo potentius erit quo peccare non po' ierit. Verum hoc quoque Dei munere, non suae possibilitate naturae. Aliud est enim esse Deum, aliud participem Dei. Deus natura peccare non potest; particeps tero Dei ab illo accipit, ut peccare non possit. Servandi autem gradus erant divini numeris, ut primum daretur liberum arbitrium quo non peccare posset homo; woissimum, quo peccare non posset: atque illud ad comparan­ dum meritum, hoc ad recipiendum praemium pertineret. Sed quia peccavit ista natura cum peccare potuit, lar­ giori gratia liberatur, ut ad eam perducatur libertatem in qua peccare non possit. Sicut enim prima immortalitas fuit, quam peccando Adam perdidit, posse non mori, novissima 1 I Ioan., 3, 2. I Ioan., 3. 9. II Pet., 1,4. P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis 268 .-· V ·■* Q. I. C. I., A. 4.—Rectitudo voluntatis requisita 269 -, erit non posse mori: ita primum liberum arbitrium, posse proprium et formale obiectum. Eademque est proportio non peccare; novissimum, non posse peccare. Sic enim erit intellectuum: nam ipsamet divina essentia prout est in se inamissibilis voluntas pietatis et aequitatis, quomodo « , est obiectum proprium et formale intellectus beati ut beatus felicitatis»1; «quia cum accepta fuerit illa ineffabilis laetitia, est, sicut ens in communi est proprium et fomale obiectum perit quodammodo humana mens et fit divina»2. intellectus non beati. 220. Argumentum analogicum est duplex: unum, ad in­ Stat ergo Maior fundata in Analogia proportionalitatis fernis seu ordinis naturalis, quod est impeccabilitas naturalis utriusque voluntatis ad suum proprium et formale obiectum: voluntatis circa bonum in communi; aliud, ad superius seu est enim per se notum quod ita se habet voluntas beati ad ordinis supernaturalis, quod est impeccabilitas supematusuum proprium et formale obiectum, sicut voluntas non ralis voluntatis Christi ex eius unione hypostatica ad Verbum. beati ad suum. Ad utrumque enim comparari potest voluntas beatorum, et 223. Minor vero est per se nota. Comparatur enim ex utroque illustrari. voluntas non beati ad bonitatem in communi per intellectum 221. Analogia impeccabilitatis beatorum cum itnpeccabilitate inferioris ordinis. Ita se habet Bonitas divina seu per se apprehensam sicut ad suum proprium et formale obiectum. subsistens ad voluntatem beati, sicut se habet bonitas tran­ Atqui omnis potentia est infallibilis et impeccabilis ab in­ scendens seu in communi ad voluntatem non beati: Atqui trinseco circa suum proprium et formale obiectum, ad quod voluntas non beati est impeccabilis physice seu ab intrinseco dicit ordinem transcendentalem per se secundum quod ipsa, circa bonitatem transcendentalem. Ergo et voluntas beati cum sit eius specificativum. Ergo voluntas non beati infallibiliter fertur in bonum in communi, atque ideo circa est ab intrinseco seu physice impeccabilis circa Bonitatem illud impeccabilis est ab intrinseco. divinam. Et inde est quod omnes omnino homines necessario et 222. Maior patet, quia proprium obiectum voluntatis , est bonum apprehensum ab intellectu: sicut autem intellectus naturaliter amant bonum seu beatitudinem in communi, non beati naturaliter apprehendit ens commune seu tran­ etiam dum peccant circa alia: immo vel ipsi daemones et scendens, ita intellectus beati connaturaliter, idest ut beati homines damnati in inferno hanc voluntatis rectitudinem seu apprehendit Ens divinum seu per se subsistens: et ideo impeccabilitatem retinent, quia revera est de ratione vo­ sicut voluntas non beati naturaliter appetit bonum in com­ luntatis ab eaque inseparabilis. Sicut igitur intellectus specu­ muni seu transcendens, quod re idem est ac ens in communi, . lativus est physice seu ab intrinseco infallibilis seu impecca­ ad quod naturaliter secundum rationem sequitur, ita etiam bilis circa ens in communi et prima principia super eo im­ voluntas beati ut beati connaturaliter amat Bonum divinum mediate fundata, quorum est intellectus principiorum; itemseu per se Subsistens, quod re idem est ac ipsamet divina que sicut intellectus practicus est ab intrinseco seu physice infallibilis seu impeccabilis circa verum practicum in com­ essentia et a qua non differt nisi secundum rationem. Nimirum voluntas beati se habet ad ipsam Bonitatem muni ideoque et circa bonum in universali ac super prima divinam prout est in se sicut ad proprium et formale obiec­ principia immediate super eo fundata, quorum est synderesis h tum eius: quo etiam modo se habet voluntas non beati ad ita etiam voluntas non beati est infallibilis seu impeccabilis bonitatem in communi seu transcendentalem, quae est eius ab intrinseco circa bonum seu beatitudinem in communi, t ' S. Augustinus, De Civitate Dei, lib. 22, cap. 30. ML, 41, 802. b. Augustinus, Enarratio in Psalmum 35, n. 14. ML, 36, 351. 1 Cf. S. ΤΗΟΜΑΜ, De Verit., q. 16, a. 2: utrum synderesis possit peccare. 270 ¥*723 · r■ - % «tk P. IL—De essentia physica beatitudinis foraialis Q. I. C. I., A. 4.—Rectitudo voluntatis requisita 271 est autem quod nullus homo potest, per voluntatem, a quae ei inlalhbiliter praesentatur atque dictatur et imponitur beatitudine averti; naturaliter enim et ex necessitate homo a synderesi. ' vult beatitudinem et fugit miseriam. Unde nullus videns Sicut autem se habet indicium syndereseos de beatitu­ Deum per essentiam potest voluntate averti a Deo, quod est dine in communi relate ad appetitum eius per voluntatem peccare. Et propter hoc omnes videntes Deum per essentiam non beatam, ita se habet visio facialis divinae essentiae quae sic in amore Dei stabiliuntur, quod in aeternum peccare non est ipsa beatitudo concreta et supematuralis et ultima ad amo­ * possunt \ rem eius per voluntatem beatam, quia nimirum utrobique in 224. Analogia impeccabilitatis beatorum cum impeccabisuo ordine infallibilis cognitio intellectus infallibilem et ) litate superioris ordinis. In participanda divina sanctitate seu impeccabilem reddit appetitum voluntatis circa proprium impeccabilitate, ita se habet intellectus beati ad ipsam divi­ eius ac formales obiectum. nam essentiam cui immediate unitur psychologice sicut se Quod quidem argumentum, cum procedat a fortiori habet Humanitas Christi ad Verbum Dei cui immediate seu a minori ad maius, ostendit impeccabilitatem physycam unitur personaliter seu hypostatice. Atqui ex unione personali voluntatis beatae incomparabiliter excedere impeccabilitatem immediata Humanitatis Christi ad Verbum Dei formaliter non beatae circa beatitudinem in communi. Quantum enim I resultat sanctificatio eius seu impeccabilitas ut natura; emi­ excedit Bonum divinum seu per se Subsistens, bonum tran­ nenter autem et radicaliter sanctificatio seu impeccabilitas scendens; tantum excedit beatitudo divina beatitudinem in partium eius et potentiarum omnium ipsius, quae naturae communi, et visio facialis Dei seu divinae beatitudinis judi­ sunt et in natura continentur. Ergo similiter ex unione cium svndereseos de beatitudine in communi, et amor Dei J psychologica immediata intellectus beati ad ipsam divinam facialiter visi amorem beatitudinis in communi, atque ideo essentiam formaliter resultat impeccabilitas eius; eminenter impeccabilitas voluntatis beatae circa Deum impeccabilitatem I vero et radicaliter impeccabilitas voluntatis et appetitus voluntatis non beatae circa bonum in communi. Porro constat sensitivi si adsit. Bonum divinum excedere in infinitum bonum in communi; 225. Maior constat; quia soli Deo convenit absoluta et similiter beatitudo divina beatitudinem in communi. Ergo impeccabilitas per essentiam, ceteris autem, ut Humanitati similiter visio facialis Dei in infinitum excedit, quantum Christi et beatis, per participationem et ex gratia. Haec ad rectitudinem et infallibilitatem et vim movendi ac regu­ autem participatio impeccabilitatis divinae per gratiam fun­ landi voluntatem beatam, ipsam synderesim naturalem re­ datur in aliqua unione immediata et indissolubili creaturae spectu voluntatis non beatae. Ergo, a primo ad ultimum, rationalis cum Deo, qui est ipsa Rectitudo moralis et Sanc­ rectitudo seu impeccabilitas voluntatis beatae causata ex titas per essentiam. Atqui non est nisi duplex modus unionis visione faciali Dei excedit in infinitum rectitudinem seu immediatae et indissolubilis creaturae rationalis ad Deum, impeccabilitatem naturalem erga beatitudinem in communi scilicet unio hypostatica et substantialis Humanitatis Christi causatam a synderesi naturali in voluntate non beata. Unde cum Verbo Dei et unio psychologica et accidentalis intel­ multo magis impossibile est quod beati non velint videre lectus beati cum divina essentia intuitive visa: semper enim Deum quam quod non beati non velint beatitudinem in communi. Et sic plane intelliguntur haec limpida atque nervosa 1 I, q. 94, a. i c. Hanc analogiam, absque explicita tamen consideratione fxcessus eius in favorem impeccabilitatis beatorum, saepissime proposuit verba S. Thomae: «cum divina essentia sit ipsa beatitudo, S. Thomas. Ita, in Summa theologiae, I, q. 62, a. 8; q. 82, a. 2 c. circa finem; hoc modo se habet intellectus videntis divinam essentiam q. 100, a. 2; I-II, q. 4, a. 4; q. 5, a. 5. ad Deum sicut quilibet homo ad beatitudinem. Manifestum P. IL—De essentia physica beatitudinis formalis Q. I. C. I„ A. 4.—Rectitudo voluntatis requisita 273 manebit unita Verbo Humanitas Christi semperque unitus struitur tota potentia proxima et formaliter libera ad peccan­ erit divinae essentiae intellectus beati. Ergo et duplex est dum: sicut destructa rationalitate, destruitur risibilitas; et modus participandi impeccabilitatem Dei, nempe per unio­ l destructo Sole, tollitur lux; sic, destructa possibilitate dicnem hypostaticam et per unionem beatificam. taminis defectuosi in intellectu propter claram visionem 226. Minor patet; quia omne peccatum est per aliquem Summi Boni in se, tollitur tanquam ex radice possibilitas actum peccantis. Atqui omnis actus peccantis est personae peccandi in voluntate» eius ut principii quod, quia actiones sunt suppositorum: 223. Secundo, probatur indirecte, quia nulla datur nec suppositum autem Christi est sola persona Verbi Dei, quae dari potest causa peccati in beatis. Ubi autem nulla causa est omnino impeccabilis. Eo ergo ipso quod Humanitas peccati dari potest, nec peccatum est possibile, quia effectus Christi est personaliter unita Verbo Dei, formaliter et im­ non est possibilis sine causa. mediate sanctificatur ut natura totalis; et consequenter partes Quod autem nulla causa peccati dari possit in beatis, eius essentiales, quae sunt anima rationalis et corpus. Sanc- sic ostenditur: duplex esse potest causa peccati, una scilicet tificata autem intrinsece seu physice ipsa anima secundum interior seu intra peccantem et alia exterior seu extra peccan­ essentiam suam, manent eminenter et radicaliter sanctificatae tem. Atqui neutra dari potest in beatis. omnes potentiae eius, nimirum et intellectus et voluntas 224. Non causa interior, quae triplex tantummodo esse et facultates omnes sensitivae si quae sint: sanctificato namque potest: una, ex parte intellectus, quae est error vel ignorantia principio, sanctificata manent radicaliter et eminenter quae­ vel inadvertentia; alia, ex parte voluntatis, quae est malitia cumque naturaliter et necessario dependent et consequuntur eius; tertia, ex parte appetitus sensitivi, quae est passio vel ex principio. Vi ergo unionis hypostaticae, tota natura Huma­ , infirmitas2. lam vero nulla ex his dari potest in beatis. na Christi et partes eius et potentiae efficiuntur intrinsece impeccabiles, etiamsi per impossibile non rectificarent ipsam i 225. Non quidem ex parte intellectus; quia hic videt immeeius animam gratia habitualis eiusque potentias virtutes 1 riate et intuitive ipsam Primam Veritatem quae est divina infusae ° I essentia, essentia, et et quidem quidem secundum secundum totum totum suum suum posse posse et et absque absque Et sic etiam intellectus beati, qui immediate unitus ulla interruptione: ubi autem Ipsa Veritas per essentiam est psychologice ipsi divinae essentiae quae est ipsa essentia immediate videtur non solum in seipsa, verum etiam ut bonitatis et 'ultimus finis, manet immediate et formalité: est ratio omnium agendorum a vidente, nullus dari potest rectificatus et sanctificatus et impeccabilis: voluntas autem «or speculativus aut practicus; ubi vero perfecte cognoseius, quae eminenter et radicaliter continetur in intellectu Qtur \ eritas per essentiam, nulla dari potest ignorantia; impeccabili ipsius, eo ipso mediate et radicaliter efficitur tabi denique visio et cognitio ipsius Veritatis Primae nunquam impeccabilis et sancta ab intrinseco. Quam ad rem profunde i interrumpitur, sed semper in actu secundo et secundum scribit loannes a S. Thoma: «potentia peccandi proxime et : Posse intellectus videntis et cognoscentis exercetur, formaliter est in voluntate, sed radicaliter in intellectu. Ad 1 potest esse inadvertentia seu distractio. Ipsa ergo destruendum autem aliquam potentiam seu proprietatem et natura visionis facialis Dei excludit radicitus ab sufficit, vel quod ponatur in subiecto eius contrarium, vel ’Jtellectu beati omnem possibilitatem peccati intellectualis quod destruatur radix et principium talis potentiae. Radix i______ autem libertatis et potestatis ad peccandum est intellectus ~ , Unde, si per visionem tollitur radix ad peccandum et imt» ’ Λ""® " S’ TH“'A’ k q'4’ * *’ ’’ * sibilitatur omne dictamen defectuosum, consequenter de- ■ Γτ”ΐΐ q 75>'a. a; qq. 76-78. · I 11—Di Hominis rr·· 274 P. II.—Db essentia physica beatitudinis formalis Q. 1. C. I., A. 4.—Rectitudo voluntatis requisita sive commissionis sive omissionis, sive in cognoscendo sive est ab intrinseco impeccabilis per gratiam, quatenus tota in dirigendo l. eius potentialitas volitiva est in actum reducta supereminen226. Non ex parte voluntatis seu ex malitia. Aut enim ter per ipsam Bonitatem essentialem plene perfecteque pos­ intelligeretur malitia habitualis aut malitia actualis. Non ex sessam in re. Quod sic egregie explicat S. Thomas: «sicut malitia habituali praecedente sive per modum veri vitii sive Deus per naturam suam habet quod peccare non possit, per modum simplicis peccati habitualis quod dicitur macula ita et hoc angelus habet [sicut et ceteri beati] per gratiam culpae, quia, ut patet ex dictis 2, nullum peccatum nullumque confirmationis; quod sic patet: principium mutationis et causa vitium potest esse in voluntate primo perveniente ad bea­ est rei possibilitas; nec defectus esse potest nisi per potentiam titudinem, sed omne malum morale eius, si quod erat prius, , incompletam. Illud ergo, cui nihil admiscetur de potentia, radicitus tollitur per poenitentiam in hac vita vel per poenas secundum naturam suam nec mutari nec deficere potest: purgatorii in altera vita; «ad illam enim visionem creatura illud autem, cui admiscetur potentia quae tamen tota per rationalis elevari non potest, nisi totaliter fuerit *depurata 3. actum completur, potest quidem quantum in se est [ = se­ —Non ex sola malitia actuali seu ex simplici mali electione, cundam naturam suam] deficere et mutari, secundum quod quia voluntas beati semper in actu secundo, et quidem secun­ esse et completionem suam nonnisi ab alio habet; sed, ra­ dum totum suum posse, diligit Deum super omnia amore tione perfectae receptionis quae nihil potentiae imperfectum caritativo perfecto; et ideo amor Dei beatificus totam eius relinquit, habet immobilitatem et indeficientiam» Porro vopotentialitatem dilectivam implet, ita ut ad alia bona dili­ luntas beati est tota reducta ad actum et completa per actum genda praeter aut contra Deum non sit amplius in potentia, ex perfecta et immediata possessione Dei qui est Summum quia divina essentia intuitive visa totam bonitatem totumque Bonum, ita ut nihil potentiae eius imperfectum et inactuatum obiectum voluntatis eminentissime modo continet, a quo vo- relinquat. Unde necesse côl est iquod habeat omnimodam imtotaliter l mobilitatem et indeficientiam seu impeccabilitatem 2. luntas divertere non potest, cum ab eo plenissime 227. Quae ratio confirmari potest sequenti considerasatietur *. Nulla ergo amplius manet in voluntate possibili­ tas divertendi a Deo praesens nec futura: non praesens et none: omne peccatum fit per conversionem aliquam volunactualis, quia actualis aversio a Deo est incompatibilis cum uriarn ad bonum commutabile, et consequenter per averactuali conversione summa ad Deum super omnia dilec- sionem aliquam a Bono incommutabili. Atqui in beatis tum; non futura et possibilis, quia tota potentia dilectiva | nulla dari potest aversio voluntaria a Bono incommutabili voluntatis secundum totum suum posse fertur in Deum l neque ulla conversio deordinata ad bonum commutabile: semper per totam aeternitatem absque ulla interruptione vel ( non quia beatus, vi beatitudinis suae qua Deum intuitive videt prout est in se eoque viso fruitur, plene et perfecte relaxatione. Itaque voluntas Dei est impeccabilis ab intrinseco per et totaliter satiatur, et consequenter non habet aliud quaenaturam suam, quia non est composita ex potentia et actu, rendum et desiderandum; tum quia nullam habet amaritused est purus actus et pura Rectitudo: voluntas vero beatorum dinem conversatio Dei nec taedium convictus illius, sed laeti________ ! tiam et eaudium auia Deus clare visus et gaudium3;: tum deniaue denique quia 1 Cf. IV Contra Gent., cap. 92, arg. 5: «anima, quae est vere beau, possessus nequit non videri beato ut Summum Bonum, vir .'e - ■r’*‘ *· ’ 275 i nullo modo potest esse ignorons, cum in Deo omnia videat quae pertinent oJ suam perfectionem». Supra, nn. 184-204. /V Contra Gent., cap. 91, arg. 4, § Considerandum tamen est •r· icmiqudi. i uiiuc nuceae II Sent., d. 7, q. i,a. 1 c. IV Contra Gent., cap. 70, arg. 2. Sap., 8,16. 276 P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis semper et in aeternum admirandum et perfruendum: unde, si per impossibile, optio daretur beatis an a visione et amore ( Dei recedere vellent, cum Petro responderent: «Domine, ' ad quem ibimus? Verba vitae aeternae habes» \ «bonum est nos hic esse» a. 228. Neque ex parte appetitus sensitivi seu ex passione vel infirmitate. Nam huiusmodi appetitus sensitivus concupis­ cibilis et irascibilis, vel non exsistit actu, ut in angelis et in animabus separatis Deo fruentibus; vel, si actu exsistit, ut . in hominibus beatis post corporis resurrectionem, erit appe­ titus corporis gloriosi ideoque spiritualis, secundum illud: «surget corpus spiritale»3, hoc est, penitus subiectus ani­ mae beatae, multo magis quam in statu originalis iustitiae, ubi nulla fuit causa peccati ex parte appetitus sensitivi1. Hoc enim est de ratione corporis gloriosi, ut penitus sit subiectum animae beatae quoad esse et agere. Propter quod S. Thomas verissime scribit: «corpus gloriosum erit omnino subiectum animae glorificatae, non solum ut nihil in eo sit quod resistat voluntati spiritus, quia hoc fuit etiam in corpore Adae [innocentis], sed etiam ut sit in eo auqua aliqua peneciio perfectio [innocentisj, sea effluens ab anima glorificata in corpus, per quam habile l reddatur ad praedictam subiectionem» 5. Nulla ergo est in beatis causa interior peccati. 229. Sed neque exterior, quae triplex quoque esse potest, nimirum Deus per subtractionem gratiae suae, diabolus tentans et alius homo per tentatiomen vel per generatio­ nem 6. At vero nulla ex his dari potest in beatis. 230. Non Deus, quia subtractio beatitudinis habet ra­ tionem maximae poenae, quae a Deo iustissimo iudice non potest provenire nisi pro aliqua maxima culpa beatorum praesupposita, secundum illud Concilii Tridentini: «Deus sua < 9 Ioan., 6, 68-69. Mtt., 17,4. I Cor., 15, 44. S. Thomas, I, q. 95, a. 2. IV Sent., d. 45, q. 2, a. 3 qla Cf. I-II, qq. 79-81. Q. I. C. I., A. 4.—Rectitudo voluntatis requisita 277 gratia semel justificatos [et glorificatos, qui eminenter iustificati sunt iustificatione ultima] non deserit, nisi ab eis prius deseratur» \ Atqui causa efficiens non praesupponit effectum, sed praesupponinir ab effectu. Primum ergo peccatum, quo beati amitterent beatitudinem suam, non potest ex Deo provenire, etiam per accidens et per modum poenae. 231. Non diabolus tentans, qui beatis accedere non po­ test ut eos ad peccandum inducat, cum non possit in coelum ingredi ubi sancti habitant. 232. Neque alius homo. Dupliciter enim unus homo potest esse alio homini causa peccati: exterius, per sugges­ tionem vel tentationem; et interius, per originem seu gene­ rationem. Atqui neutro modo potest homo esse beatis causa peccati. Non exterius suggerendo vel tentando, quia homo tentator, tentatione sua activa, peccat, et ideo nonnisi homo pecca­ tor potest alium tentare ad peccandum. Constat autem quod homo peccator non potest ingredi coelum, secundum illud: mon transivit per eam [ = coelestem lerusalem] pollutus» 2; et ideo neque potest appropinquare beatis, ut eos inducat ad KC(a ndum. -Neaue interius per t>er man, peccandum. -Neque interitis viam nrinims originis seu generationis, sicut modo traducitur peccatum originale; quia in coelo non erunt amplius hominum generationes, siquidem homines «in resurrectione neque nubent neque nubentur, sed erunt sicut angeli Dei in coelo» 3. Sic ergo patet quod in beatis nulla datur nec dari po­ test causa peccabilitatis; sed, e contra, datur positiva causa impeccabilitatis, quae est ipsa visio beatifica. Felix quidem necessitas videndi et amandi Deum ex tota mente, secundum totum posse intellectus et voluntatis, et quidem sine fatiga­ tione et interruptione per totam aeternitatem, quam egregie describit S. Teresia a lesu hisce verbis: j«Oh libre albedrio, tan esclavo de tu libertad, si no vives enclavado en el temor y amor de Quien te criô ! j Oh, cuândo sera aquel dichoso Conc. Tridentinum, Denz.-Banmv., n. 804. Isaias, 35, 8. Mit., 22, 30. ~78 P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis Q. I. C. I., A. 4,—Rectitudo voluntatis requisita 279 essentialiter seu constitutive, quia rectitudo voluntatis est dia, que te has de ver ahogado en aquel mar infinito de la eliquid formali ter spectans ad voluntatem, ut per se patet: Suma Verdad, donde ya no seras libre para pecar, ni lo qum nihil autem formaliter pertinens ad voluntatem concurrit ser, porque estards seguro de toda miseria) naturalizado conia essentialiter seu constitutive ad beatitudinem formalem essen­ vida de tu Dios! tialem, quae solius intellectus formaliter est1. Ergo necesse EI es bienaventurado, porque se conoce y ama y goza de est quod concurrat antecedenter vel consequenter. Si mismo, sin ser posible otra cosa; no tiene, ni puede tener, Atqui revera utroque modo concurrit. Antecedenter quini fuera perfecciôn de Dios poder tener libertad para olvi' dem seu dispositive, quia nemo potest beatitudinem formalem darse de Si y dejarse de amar. Entonces, alma mia, entraras en tu descanso, cuando te entranares con este Sumo Bien, I assequi, quin prius sit perfecte mundatus ab omni peccato y entendieres lo que entiende, y amares lo que ama, y gozares originali; actuali et habituali et ab omni reatu poenae, ut lo que goza. Ya que vieres perdida tu mudable voluntad, ya, patet ex dictis 2; consequenter etiam sive consequutive, quia ya no mds mudanza; porque la gracia de Dios ha podido tanto, nemo beatitudinem formalem semel assecutus potest amplius que te ha hecho particionera de su divina naturaleza con peccare ullo peccato genere, ut ex dictis constat3. 235. Diversimode tamen pro diverso rectitudinis genere. tanta perfecciôn, que ya no puedaS) ni desees poder olvidarte Ut enim patet ex dictis, duplex est rectitudo perfecta volun­ dei Sumo Bien, ni dejar de gozarle junto con su amon \ tatis: una, defectibilis, quae est mera impeccantia; alia, C. Quomodo voluntatis rectitudo concurrat ad beatitudinem indefectibilis, quae est vera et realis impeccabilitas4. Porro mera impeccantia solum concurrit antecedenter seu dispositive, formalem quia solum concurrit ut dispositio remota et adhuc inadae233. CONCLUSIO: Ad beatitudinem formalem concurrit rec­ quata; at vero impeccabilitas concurrit simul antecedenter titudo voluntatis antecedenter et consequenter; diversimode seu dispositive et consequenter seu consecutive: antecedenter tamen pro diversa rectitudine, quia rectitudo defectibilis seu quidem, per modum dispositionis ultimae et adaequatae et mera impeccantia concurrit solum antecedenter, rectitudo vero formatae; consequenter etiam, per modum sequelae seu pro­ indefectibilis seu vera impeccabilitas concurrit simul et antece­ prietatis naturaliter resultantis ex ipsa essentia beatitudinis formalis, quae est visio facialis Dei. denter et consequenter. Cuius ratio est, quia «sicut dispositio in via genera­ 234. Probatur. Tripliciter potest aliquid requiri seu concurrere ad beatitudinem formalem essentialem: uno modo, tionis praecedit perfectionem ad quam disposuit..., ita natura­ essentialiter seu constitutive; alio modo, antecedenter seu | liter perfectionem sequitur quam aliquis iam consecutus dispositive; tertio modo, consequenter seu consequutive1. est: sicut calor, qui fuit dispositio ad forman ignis, est effec­ Atqui ex una parte constat rectitudinem voluntatis neces­ tus profluens a forma ignis iam praeexsistentis»5. Est autem sario requiri seu concurrere ad beatitudinem formalem dispositio duplex: una, remota seu informis, hoc est, in fieri essentialem 3; ex alia vero patet eam non posse concurrere rei quae disponitur; alia, ultima seu formata, idest in ipso Sancta Teresia a Iesu, Exclamactones del alina a Dios, η. XVII Obras, ed. Silveno de Sta. Teresa, t. IV, p.p 293-294. Burgos 1917. 1 S. Thomas, I-II, q. 3, a. 3 c. initio. * Cf. supra, nn. 184-204. /t Cf. supra dicta ad q. 3, a. 4. Cf. supra, nn. 184-204. Cf. supra, nn. 206-232. Cf. supra, nn. 206-232. S. Thomas, III, q. 7, a. 13, ad 2. 280 P. IL—De essentia physica beatitudinis formalis facto esse rei quae disponitur. Se habet enim dispositio in genere causae materialis: unde sicut materia distinguitur in informem et formatam, ita etiam dispositio distinguitur in remotam seu informem et ultimam seu formatam, quasi in imperfectam et perfectam. Iam vero dispositio remota seu imperfecta solum con­ currit antecedenter, non consequenter; quia quod consequitur formam et ex forma resultat non potest esse informe, sed necessario formatum est. Eo ergo ipso quod mera impeccantia se habet ad veram impeccabilitatem ut imperfectum ad perfectum in ordine ad beatitudinem foimalem essentialem, sequitur eam non concurrere ad beatitudinem nisi mere antecedenter. 236. Id, quod a posteriori comprobatur. Subiectum habens ultimam dispositionem ad formam, statim, simul tempore, habet et formam ipsam: e contra, subiectum habens solam dispositionem remotam, non illico formam habet. Constat autem habentes meram impeccantiam non statim assequi beatitudinem, sicut patet de Beata Virgine dum in terris degeret: e contra, Christus lesus, qui veram impecca­ bilitatem habebat, statim beatus fuit ab initio suae concep­ tionis. Sic ergo mera impeccantia solum concurrit ad bea­ titudinem foimalem antecedenter, per modum dispositionis remotae seu informis. E contra, dispositio ultima seu perfecta seu formata simul concurrit ad rem, ad quam disponit, antecedenter et consequenter: antecedenter quidem seu dispositive, quia in genere causae materialis naturaliter praecedit formam ad quam disponit; consequenter vero, quia in genere causae formalis naturaliter consequitur formam ex qua necessario resultat: et secundum hanc duplicem considerationem diversa sortitur nomina, nam ut concurrit antecedenter appellatur dispositio ultima seu perfecta, ut vero concurrit consequenter vocatur proprietas. Neque alia res est dispositio illa et pro­ prietas, sed una eademque, licet diversa sit secundum ratio­ nem; et ideo ultima illa dispositio causatur a forma iam iniacente, sicut et proprietas eius. Ad rem S. Thomas: «dispositio, quae est necessitas [ = dispositio ultima, quae est exigitiva Q. I. C. I., A. 4,—Rectitudo voluntatis requisita 281 formae], praecedit formam secundum ordinem causae ma­ terialis; sed forma est prior secundum ordinem causae for­ malis: et secundum hunc modum, illa qualitas consummata est etiam formalis effectus formae substantialis, secundum quod forma substantialis est causa accidentalium»K Secundum hoc ergo impeccabilitas vera et physica simul concurrit ad beatitudinem formalem antecedenter et conse­ quenter: antecedenter, ut ultima dispositio ad visionem facialem Dei; consequenter, ut naturalis proprietas eius. Et quidem ab ipsa visione faciali Dei causatur in genere causae formalis; ita ut summa purificatio et sanctificatio et rectitudo voluntatis, quae ultimo requiritur ad beatitudinem, causetur ex ipso primo tactu cum divinitate beatificante, qui formaliter habetur per visionem. Et sic apparet de novo cur impeccabilitas requisita ad beatitudinem sit physica seu ab intrinseco; quia semper ultima dispositio ad formam et proprietas eius sunt ab intrinseco, cum sint effectus proprii ipsius formae primo iniacentis. 237. Neque hoc est in subtilitates nimias incidere, quia revera nihil aliud est quam explicare opus glorificationis seu beatificationis per analogiam ad opus justificationis. Sicut enim in opere justificationis est duplex processus, secundum quod agitur de iustificatione in fieri vel de iustificatione in facto esse; ita etiam in opere glorificationis seu beatifi­ cationis distinguendus est processus duplex, prout sermo est de beatificatione in fieri vel de beatificatione in facto esse. Ad opus iustificationis in fieri seu imperfectae concurrit duplex dispositio informis seu imperfecta: una positiva, quae est motus accessus ad Deum justificantem per actum fidei et spei informium; alia, negativa, quae est motus re­ cessus a peccato, per actum attritionis seu poenitentiae et timoris informium2. -Ac similiter, ad opus beatificationis w fieri seu imperfectae, qualis in hac vita haberi potest, concurrit duplex dispositio viae seu imperfecta et defectibilis: una positiva, quae est motus accesus ad Deum per 1 IV Sent., a. 17, q. 1, a. 4> Qla· 3 c. 1 Cf. Conc. Tridentinum, Denz.-Banmv., n. 798. “8- P· II.—De essentia physica beatitudinis foraialis actum caritatis perfectae perfectione relativa viae, qualis habetur in unione mystica cum Deo; alia, negativa, quae est motus recessus ab omni peccato, etiam veniali, plene deliberato, quam maxime facit purgatio passiva sensuum et spiritus, vi cuius anima perfecte denudatur omni terrenorum creatorumve affectione. Adhuc tamen anima contemplativa manet informis, quia nondum actuatur et perficitur ab ipsa divina essentia prout est in se, unione immediata et bea­ tificante x. Item, ad opus iustificationis in facto esse seu perfectae duplex concurrit dispositio perfecta seu formata: alia, po­ sitiva, quae est motus accessus ad Deum justificantem per actum fidei formatae, quae revera est actus imperatus cari­ tatis; alia, negativa, quae est motus recessus a peccato per actum poenitentiae formatae, nimirum contritionis, quae rur­ sus est actus imperatus a caritate. Et quidem sicut motus fidei formatae praecedit motum poenitentiae formatae in genere causae formalis, praeceditur vero ab ipso in genere causae materialis; ita uterque actus praecedit ipsam iustificationem perfectam in genere causae materialis, simul ta­ men ab ea praeceditur in genere causae formalis1 2.—Pari : etiam modo, ad opus beatificationis perfectae seu in facto esse, qualis habetur in altera vita, duplex concurrit dispositio perfecta seu forma ultima formatione, quae est ab ipso Deo , immediate: alia, positiva, quae est motus accessus ad Deum glorificantem per actum caritatis consummatae seu beati­ ficae; alia, negativa, quae est motus recessus ab omni peccato . actuali et possibili et ab omni medio creato obiectivo, per | actum eiusdem caritatis consummatae, quia «ad eandem I virtutem pertinet prosequi unum oppositorum et refugere aliud» 3. Uterque autem actus provocatur ex visione faciali Dei, qua primo beatus Deum attingit immediate et a Deo I attingitur; tunc enim surgit amor caritativus beatificus in * Deum fruendum et remotio omnis medii creati obiectivi 1 1 Cf. S. Thomam, I, q. 106, a. i, ad 3. Cf. I-II, q. 113, aa. 4-8. I-II, q. 113, a. 5, ad 1. Q. I. C. I., A. 4.—Rectitudo voluntatis requisita 283 omnisque possibilitatis peccati, nimirum perfectissima et absolutissima purificatio seu munditia creatae mentis. Et quidem sicut perfecta purificatio mentis praecedit motum caritarivum beatificum in Deum visum in genere causae materialis, praeceditur autem ab eo in genere causae formalis, sicut negativum positivo; ita ambae dispositiones ultimae praecedunt ipsam visionem facialem Dei in genere causae materialis, simulque ab ea praeceduntur in genere causae formalis. Qua propter, sicut in opere iustificationis infusio gratiae habitualis est radix et causa simpliciter ceterorum ad eam quoquo modo concurrentium in facto esse, ita in opere beatificationis infusio luminis gloriae eiusque actus proprius, qui est visio facialis Dei, radix est et causa simpliciter cete­ rorum ad beatitudinem quocumque modo concurrentium. Sic ergo impeccabilitas perfecta seu formata ab ipsa visione faciali Dei requitur de necessitate ad beatitudinem formalem. III DIFFICULTATES 238. Pro more, S. Thomas tres movet difficultates, quarum duae priores sunt contra necessitatem rectitudinis antecedentis ad beatitudinem; tertia vero, contra necessitatem rectitudinis concomitantis sive consequentis. Et patet ordo, quia prius impugnanda erat necessitas rectitudinis ante­ cedentis, quae naturaliter prior est: quod, si haec negari non possit, impugnanda erat saltem necessitas rectitudinis con­ sequentis. Rectitudinem autem antecedentem impugnat duplici argu­ mento, quorum primum est ex auctoritate; secundum, ex ratione: quia revera Theologia sacra argumentatur primo et per se ex auctoritate divina, et nonnisi secundatio ex ratione>. 'r 284 P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis Q. I. C. I., A. 4.—Rectitudo voluntatis requisita 285 Ex quo patet S. Doctorem in Summa theologica semper \ cognitio est essentialiter mediata ideoque imperfecta ac theologum agere, methodi stricte theologicae unquam oblitum. . insuper mere speculativa—, sed requiritur cognitio omnino 239. Prima difficultas (ex auctoritate S. Augustini). immediata et intuitiva Veritatis Primae per seipsam prout Beatitudo formalis consistit in operatione perfecta intellectus, est in se, quae non est mere speculativa, sed eminenter contemplativa et affectiva. ut supra ostensum est (q. 4, a. 4). Atqui ad perfectam ope­ lam vero ad huismodi perfectam cognitionem Summae rationem intellectus non requiritur antecedenter rectitudo Veritatis et Bonitatis omnino requiritur antecedent er per­ voluntatis; nam rectitudo voluntatis nihil est aliud quam fecta rectitudo voluntatis seu munditia cordis, ut ipsemet munditia cordis, quae non requiritur antecedenter ad per­ S. Augustinus docet in eodem loco: «Deus, qui nonnisi fectam intellectus operationem quae in cognitione veritatis consistit, secundum illud S. Augustini: «non approbo quod 1 mundos Verum scire voluisti; Deus, pater Veritatis, pater sapientiae, pater verae summaeque vitae, parer boni et in oratione dixi: Deus, qui nonnisi mundos verum scire voluisti pulchri, pater intelligibilis lucis, pater evigilationis atque [Soliloq., lib. 1, cap. 1, n.° 2]. Responderi enim potest, illuminationis nostrae, pater pignoris quo admonemur redire multos, etiam non mundos, multa scire vera»\ Ergo rectitudo ad te! Te insuco, Deus-Veritas, in quo et a quo et per quem voluntatis non requiritur antecedenter ad beatitudinem for­ vera sunt quae sunt omnia; Deus-Sapientia, in quo et a quo malem. et per quem sapiunt quae sapiunt omnia; Deus, vera et 240. Respondetur. Conc. Mai. Dist. Min.: ad perfectam summa Vita, in quo et a quo et per quem vivunt quae vere operationem intellectus non requiritur antecedenter rectitudo summeque vivunt omnia; Deus-Beatitudo, in quo et a quo voluntatis, ad perfectam operationem intellectus practici, nego; ad perfectam operationem intellectus speculativi, 1 et per quem beata sunt quae beata sunt omnia; Deus-Intelsubdist.: ad perfectam operationem intellectus speculativi 1 ligibilis Lux, in quo et a quo et per quem intelligibiliter circa veritates secundas seu creatas, conc.; ad perfectam ' lucent quae intelligibiliter lucent omnia; Deus, cuius regnum est totus mundus, quem sensus ignorat; Deus, de cuius operationem intellectus speculativi circa Veritatem Primam •MI regno lex etiam in ista regna describitur; Deus, a quo averti, seu increatam, iterum subdist.: ad perfectam operationem cadere; in quem converti, resurgere; in quo manere, consistere mere speculativam intellectus speculativi circa Veritatem Primam, conc.; ad perfectam operationem non mere speculati­ est: Deus, a quo exire, emori; in quem redire, reviviscere; in quo habitare, vivere est: Deus, quem nemo amittit nisi vam sed contemplativam et intui tivam intellectus speculativi (deceptus, quem nemo quaerit nisi admonitus, quem nemo invenit circa Veritatem Primam, nego. nisi purgatus: Deus, quem relinquere hoc est quod perire, Et nego consequens et consequentiam. 241. Ut patet ex dictis in Quaestione tertia, aa. 4-8, I quem attendere hoc est quod amare, quem videre hoc est qnod habere...»1 beatitudo formalis essentialis consistit in perfecta operatione Non loquitur ergo Augustinus de quacumque veritate, intellectus speculativi, non circa quancumque veritatem sed I sed de Veritate Prima, et quidem de hac Prima Veritate ut unice circa ipsam Veritatem Primam, quae est ipse Deus. reduplicative beatificante; quam videre seu nosse idem est At insuper, ad beatitudinem formalem essentialem non quod habere; et habere, idem quos invenire; sufficit quaecumque cognitio Dei, qualis haberi potest per ....et invenire, demonstrationem ex creaturis ut in Theodicea aut p« 'dtm quod beatificari: porro, eam nemo mvemt msi purgatus, hoc est, nemo scit, nemo videt, nemo habet nisi mundus speculum et in aenigmate ut in fide theologica —haec enim 1 S. Augustinus, Retractationes, lib. 1, cap. 1, n. 2. ML, 32, 585. • · ·· S. Augustinus, Soliloquia, lib. i, cap. i, nn. 2-3. ML, 32, 870. 286 P. Π.—De essentia physica beatitudinis formalis Q. I. C. I., A. 4.—Rectitudo voluntatis requisita 287 corde; ergo nonnisi mundi corde beatificantur. Fecit tamen tivam et practicam seu affectivam, distinguenda est cognitio declarationem illam in suis Retractionibus, ne quis suo naturalis et cognitio supernaturalis. verbo abuteretur prout sonabat, ex contextu avulso. Propter 243. Consequenter, dicendum est in primis quod, ad quod alio in loco asserit quod Beata Trinitas, unus et solus cognitionem naturalem mere speculativam Veritatis Primae, et vetus Deus, est Summum Bonum, quod nonnisi purgatis­ non requiritur antecedenter rectitudo voluntatis. Nam etiam simis mentibus cernitur\ pagani et peccatores exsistentiam Dei eiusque attributa 242. Ad cuius maiorem evidentiam recolendum est naturali rationis lumine cognoscere valent atque de facto duplicem esse veritatem cognoscendam, scilicet veritatem cognoverunt, ut Apostolus testatur dicens: «quod notum est creatam seu secundam et Veritatem Primam seu increatam; Dei, manifestum est in illis...', invisibilia enim ipsius, a creatura itemque duplicem cognitionem veritatis, nempe speculati­ mundi, per ea quae facta sunt, intellecta, conspiciuntur; vam et practicam seu affectivam. sempiterna quoque eius virtus, et divinitas: ita ut sint inexcusa­ Si ergo loquamur de cognitione mere speculativa veritatis biles, quia, cum cognovissent Deum, non sicut Deum glorificreatae seu secundae, ad eam non requiritur antecedenter caverunt, aut gratias egerunt, sed evanuerunt in cogitationibus rectitudo voluntatis, cum videamus multos peccatores multas suis et obscuratum est insipiens cor eorum»4. Atque in hoc veritates huius generis speculative cognoscere: et hoc volebat sensu interpretatur quoque S. Thomas verba S. Augustini indicare S. Augustinus in suis Retractationibus, cum ait ex libro Retractationum 2, quia scilicet «cognitio Dei, quae «multos, etiam non mundos, multa scire vera»12, ut alio est per rationem naturalem, potest competere bonis et malis» 3. etiam in loco notavit S. Thomas 3. Quis enim dubitat multos Qua de causa, eam ponit vel in ipsis daemonibus 4, qui peccatores, etiam infideles, multas veritates de corporibus, cerre voluntatis rectitudinem habent nullam. de animalibus, de sideribus, de sexcentis aliis cognoscere? 244. Secundo, asserendum est quod, ad cognitionem At si sermo fiat de cognitione practica seu affectiva veri­ naturalem contemplativam ideoque quodammodo affectivam tatis creatae, sicut est cognitio prudentiae, ad eam omnino Veritatis Primae, omnino requiritur antecedenter naturalis requiritur antecedenter rectitudo moralis voluntatis et appe­ rectitudo voluntatis. Non enim habetur proprie dicta con­ titus sensitivi; quia in genere causae materialis seu dispositemplatio naturalis Dei sine affectione et connaturalitate tivae praerequiritur ad prudentiam rectitudo moralis appeti­ quadam ad ipsum, quia cognitio contemplativa ex connatu­ tus humani, quam formaliter faciunt virtutes mere morales, ralitate quadam contemplantis ad veritatem contemplatam nempe iustitia, fortitudo et temperantia 4: sicut e converso, procedit: non autem datur connaturalitas affectiva ad Deum in genere causae formalis seu perfectivae prudentia, quae est absque amore efficaci, saltem affectivo, qui certe involvit virtus intellectualis practica, praerequiritur ad rectitudinem perfectam conversionem in Deum atque ideo voluntatis appetitus humani ideoque ad virtutes mere morales 5. rectitudinem. Ergo, a primo ad ultimum, naturalis rectitudo Sin vero loquamur de cognitione Veritatis Primae seu voluntatis requiritur antecedenter ad cognitionem naturalem increatae, ultra cognitionem eius duplicem, scilicet specula­ contemplativam Primae Veritatis. lam vero naturalis beatitudo non consistit in cognitione naturali Dei mere speculativa, sed in cognitione eius con1 3 * 4 S. Augustinus, De Trinitate, lib. 1, cap. 2, n. 4. ML, 42, 822. S. Augustinus, Retractationes, lib. 1, cap. 4, n. 2. ML, 32, s8q. S. Thomas, I-II, q. 109, a. 1, sed contra. I-II, q. 58, a. 5; Π-ΙΙ, q. 47, a. 13, 1 R < . 288 Q. I. C. I., Λ. 4.—Rectitudo voluntatis requisita P. II.—De essentia physica beatitudinis foramus templativa; quia Veritas non beatificat nisi contemplata et amata. Unde vel ad ipsam naturalem beatitudinem neces­ sario praerequiritur antecedenter naturalis rectitudo volun­ tatis. Et inde est quod homo lapsus, eo ipso quod non potest Deum diligere super omnia, etiam ut est Auctor et finis naturae, dilectione efficaci, sine gratia Dei sanante \ impotens est per vias suas naturales naturalem suam beatitudinem consequi. 245. Affirmandum est, tertio, quod ad cognitionem Ve­ ritatis Primae supernaturalem mere speculativam, sicut est cognitio Dei per prophetiam et per fidem theologicam informem, atque etiam suo modo per Sacram theologiam, non requiritur antecedenter rectitudo voluntatis. Cuius ratio est, quia omnes huiusmodi cognitiones Dei possunt esse in peccatoribus, qui, per definitionem, non habent voluntatis rectitudinem. Nam multis dicentibus in die iudicii: «Domine, Domine, nonne in nomine tuo prophetavimus^, respondet Dominus: munquam novi vos; discedite a me, qui operamini iniquitatem»2. Apostolus etiam docet huiusmodi Dei co­ gnitionem haberi posse sine caritate, per quam tamen recti­ tudo supernaturalis voluntatis formaliter efficitur: «si habuero prophetiam, et noverim mysteria omnia, et omnem scientiam, et si habuero omnem fidem ita ut montes transferam; cari­ tatem autem non naouero, nihil mihi prodest»3. Denique docet Ecclesia ftocni meologicam non amitti quocumque peccato mortali nisi sit peccatum infidelitatis; amitti tamen quolibet peccato mortali gratiam et caritatem4; ideoque voluntatis rectitudinem supernaturalem. Dicitur huiusmodi cognitio Dei mere speculativa seu, ut dicit S. Thomas, specu­ lativa tantum5, non quia nullam habeat ordinationem ad □□ 1 I-II, q. 109, a. 3. 1 Mtt., η, 22-23. /Cor., 13, 3. Cf. II-II, q. 172, a. 4: utrum bonitas morum requiratur ad prophetiam. 4 Conc. Trident., Denz.-Banmv., nn. 808, 837, 838 4 S. Thomas, I, q. 64, a. 1 c. Cf. I, q. 1, a. 6, ad 3. f 1 , i 289 praxim affectivam, sed quia non habet ordinationem im­ mediatam et efficacem ex qua necessario sequatur in genere causae formalis appetitus rectitudo: de se enim nata est pro­ vocare aliquam voluntatis affectionem erga Deum et divina cognita. 246. Quarto, asserendum est rectitudinem supernaturalem voluntatis antecedenter requiri ad cognitionem supernaturalem contemplativam Veritatis Primae, non solum perfectam tt consummatam, prout habetur in visione beatifica, verum tiiam imperfectam et inchoatam, qualis haberi potest in hac iita. Haec enim cognitio supernaturalis Dei contemplativa est simul, eminentiori modo, speculativa et practica, ita ut meram speculationem excedat in cognoscendo, et meram praxim in movendo seu dirigendo. Iam vero contemplatio Dei est actus sapientiae, quae est per connaturalitatem seu affinitatem ad obiectum suum, ideoque praesupponit amorem rei contemplatae in genere causae materialis, eumque simul rursus praecedit in genere causae formalis: est enim contemplatio supernaturalis Dei cognitio excitata ex eius amore simulque intensionem amorem ipsius provocans. Nam contemplativus «ex dilectione Dei inardescit ad eius pul­ chritudinem conspiciendam; et quia unusquisque delectatur cum adeptus fuerit id quod amat, ideo vita contemplativa terminatur ad delectationem quae est in affectu: ex qua etiam amor intenditur» \ Est siquidem verbum contem­ plantis Deum simile Verbo Dei, scilicet «non qualecumque, sed spirans amorem», ita ut contemplans «prorrumpat in affectum amoris» Dei contemplati2. Et inde est quod «in malevolam animam non intrat sapientia, nec habitat in (orp()re subdit0 peccatisi> 3. 247. Patet ergo quod ad contemplationem Dei supernaturalem, etiam inchoatam et imperfectam, qualis haberi potest in hac vita, omnino requiritur antecedenter munditia I cordis seu rectitudo voluntatis, quae maxime fit per carita1 II-II, q. 180, a. i c. » n-Di Hominis····· 290 i y α P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis tem. Quod si est, a fortiori requiritur antecedenter rectitudo supernaturalis voluntatis ad perfectam et consummatam Dei contemplationem, qualis habebitur in patria; immo et multo maior; quia sicut se habet simpliciter ad simpliciter, ita magis ad magis. Atqui beatitudo formalis supernaturalis est ipsamet con­ templatio Dei perfecta et consummata, quae habetur a beatis in patria. Ergo, a primo ad ultimum, ad beatitudinem formalem supematuralem omnino praerequiritur anteceden­ ter supernaturalis rectitudo voluntatis. Unde et scriptum est: «omnis qui diligit, ex Deo natus est, et cognoscit Deum; qui non diligit, non novit Deum, quoniam Deus Caritas est * \ cum sit «ipsa essentia bonitatis»2: bonum autem non cognosci­ tur, bene, hoc est, perfecte, nisi a bono. Itaque multo minus potest videri per essentiam Veritas Prima prout est in se sine rectitudine voluntatis antece­ dente, quam veritas creata per cognitionem practicam pru­ dentiae, quia illa visio est incomparabiliter magis practica I quam prudentia sicut incomparabiliter est magis speculativa quam quaecumque sapientia viae, nedum naturalis sed et supernaturalis. 248. Secunda difficultas (ex ratione theologica). Prius non dependet a posteriori. Atqui perfecta operatio intel­ lectus, in qua formaliter consistit beatitudo, est prior quam recta operatio voluntatis, sicut universaliter operatio intel­ lectus est prior quam operatio voluntatis. Ergo beatitudo formalis non dependet a rectitudine voluntatis, quae ideo non requiritur ad illam antecedenter. 249. Respondetur. Conc. Mai. Nego Min. Cuius Pro­ bationem dist.: operatio intellectus est prior quam operatio voluntatis, prima operatio intellectus est prior quam prima operatio voluntatis pariterque ultima operatio intellectus est prior quam ultima operatio voluntatis ac universaliter ope­ ratio intellectus regulativa operationis voluntatis est prior r; I Ioan., 4, 7-8. S. Thomas, I-II, q. 4, a. 4, ad 1. Q. I. C. I., A. 4,—Rectitudo voluntatis requisita 291 quam operatio voluntatis regulata, conc.; omnis operatio intellectus est prior quam omnis et singula operatio vo­ luntatis, nego. Et nego Conclusionem. Operatio intellectus et operatio voluntatis se habent ad invicem sicut cognitio et amor, sicut ipse intellectus et ipsa voluntas, ac universaliter sicut verum et bonum. Verum autem et bonum, cum transcendentalia sint, non solum praedicantur de seipsis secundum abstractum et concretum, sicut quando dicimus: veritas est vera et bonitas est bona; sed etiam praedicantur de se invicem, propter eorum identi­ tatem secundum rem seu, ut dicunt, secundum suppositum, sicut cum dicimus: veritas est bona et bonitas est vera. Verum ergo et bonum se mutuo praecedunt et praeceduntur secundum diversum genus causae: qua ratione possunt, diversimode, se habere ut praedicatum et ut subiectum; nam praedicatum se habet formaliter, subiectum vero materialiter. Ac similiter se habent ipse intellectus et ipsa voluntas, quia potentiae se habent ad invicem sicut propria eorum obiecta: constat autem quod verum est obiectum intellectus; bonum, obiectum voluntatis. Pariterque se ha­ bent ad invicem actus intellectus et actus voluntatis, quia talis est actus qualis est potentia et quale est obiectum: sicut ergo se habent ad invicem verum et bonum, intellectus et voluntas, ita se habent cognitio et amor seu actus intel­ lectus et actus voluntatis. 250. Ad cuius maiorem evidentiam recolendum est actuum intellectus esse duplicem seriem: unam, directam; aliam, reflexam; ac similiter binam esse seriem actuum voluntatis: directam, unam; reflexam, aliam. Si ergo sumamus ex utraque parte seriem directam actuum, tunc primus actus seriei intellectus prior est quam primus actus seriei voluntatis: item, ultimus actus seriei intellectus est prior quam ultimus actus seriei voluntatis: postremo, singulus actus intermedius seriei intellectus est prior quam singulus actus intermedius seriei voluntatis. Cuius ratio est, quia bonum intellectum est obiectum vo­ luntatis, et ideo intellectus eiusque actus movent voluntatem 4 .. · «i 1 *»UW P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis Q. I. C. I., A. 4,—Rectitudo voluntatis requisita 293 per modum obiecti seu finis, eo ipso quod se habent ex parte et in beatitudinem formalem; atqui beatitudo formalis est obiecti voluntatis, saltem ut conditio sine qua non. At nefas essentialiter actus intellectus, ut patet ex dictis; tendit ergo est concludere totam seriem actuum intellectus praecedere voluntas in perfectum et finalem actum intellectus, qui est singulos actus seriei voluntatis. Nam, post primum actum ipsa formalis beatitudo. «Et ideo —ut pleno iure concludit intellectus, sequitur primus actus voluntatis, qui praecedit S. Thomas— recta inclinatio voluntatis, praeexigitur ad secundum actum intellectus, et hic secundum actum vo­ beatitudinem [adipiscendam], sicut rectus motus sagittae ad luntatis: atque ita porro. percussionem signi»Ac postremo, post ultimum actum Idemque proportionaliter dicendum est, si ex utraque directum intellectus, sequitur ultimus actus directus vo­ parte sumamus seriem reflexam actuum: nam et intellectus luntatis, qui est amor et fruitio Dei visi sicuti est, ubi con­ intelligit, et intelligit se intelligere; pariter voluntas vult, et summatur et perficitur foimalis beatitudo. vult se velle. 252. Tertia difficultas (ex ratione theologica, contra Sin autem sumamus seriem directam ex una parte et necessitatem rectitudinis consequentis). Id, quod ordinatur ad seriem reflexam ex alia, tunc possunt se invicem praecedi beatitudinem formalem sicut in finem, non est necessarium et praecedere secundum comparationem ad diversa obiecta neque ideo manet adepta beatitudine; sicut navis, quae vel ad diversos actus vel ad diversam seriem: nam series ordinatur ad attingendum portum navigatione, non est reflexae possunt esse multiplices, eo quod sine fine potest amplius necessaria postquam pervenitur ad portum. Atqui intellectus supra seipsum eiusque actus reflectere, itemque rectitudo voluntatis, quae est per virtutem, ordinatur ad voluntas. In hoc ergo sensu potest intellectus speculative beatitudinem formalem tanquam ad finem. Ergo, semel intelligere actum voluntatis praeteritum vel praesentem, ac adepta beatitudine formali, rectitudo voluntatis non est similiter practice dirigere et ordinare actum voluntatis prae­ amplius necessaria, ideoque non manet in patria. sentem vel futurum: eademque ratione, potest voluntas velle 253. Respondetur. Dist. Mai.: quod ordinatur ad beati­ actum intellectus praeteritum, praesentem et futurum. tudinem formalem sicut in finem, cessat adepta beatitudine, Itaque non est simpliciter verum, secundum omnem quod ordinatur ut dispositio remota et essentialiter imper­ sensum et universalitatem, quod operatio intellectus prior fecta ac vialis, conc.; quod ordinatur ut dispositio ultima et sit quam operatio voluntatis: unde ex hac parte ruit funda­ essentialiter perfecta et causata ab ipsa causa beatitudinis mentum obiectionis. formalis, nego. 251. At praesertim considerandum est quod beatitudo Conc. Min. et nego consequens et consequentiam. formalis non pertinet ad seriem reflexam actuum intellectus, Duplex est dispositio ad beatitudinem formalem, sicut sed solum ad directam; quia non est homo beatus ex hoc et ad justificationem et ad quamlibet aliam perfectionem quod videt se videre, sed ex eo quod videt ipsum Deum adipiscendam: una, essentialiter vialis seu in fieri et imper­ trinum et unum sicuti est. Quae quidem visio est ultima et fecta, quae est dispositio remota; alia, essentialiter unitiva perfectissima operatio intellectus beati. Jam vero, inter pri· ' fonnae seu in fact0 et erfectaj quae est dispositio mam operationem intellectus et ultimam multae sunt aut et adaeqUata esse possunt et delent operationes voluntatis, quae ideo, Dispositio remota et imperfecta, ut reduplicative imper­ licet sint posteriores prima operatione intellectus, sunt tamen Wl fecta et remota, cessat adveniente forma seu fine, quia est priores ultima, et naturaliter ordinantur ad ultimam sicut essentialiter vialis seu ut motus et fieri; nam, adveniente ad ultimum finem formalem seu quo: tendit enim voluntas, per actus suos, non solum in beatitudinem obiectivam sed ) t n «- < - v?.. ■t •* fJr'9 294 ca .—De Q. I. C. I., A. 4,—Rectitudo voluntatis requisita essentia physica beatitudinis formalis fine, cessat via; adveniente termino, cessat motus; adveniente facto esse, cessat fieri; quo in sensu Apostolus dixit: «cum venerit quod perfectum est, evacuabitur quod ex parte est» \ Sed dispositio ultima et perfecta non cessat adveniente forma vel fine ad quem disponit, quin potius ex ipso adventu formae seu finis necessario ponitur; quia est essentialiter dispositio finalis seu terminalis seu in facto esse, quae cau­ satur a producente formam vel finem simul cum ipso fine vel forma: nam et «in naturalibus ab eodem agente fit materia in ultima dispositione ad formam et recipit formam»2; et inde principium universale, analogice extensivum et applicabile ad omnem dispositionem et perfectionem seu formam assequibilem a creatura: «eiusdem est formam aliquam indu­ cere, et materiam de proximo praeparare ad formam»3. Haec ergo dispositio concausatur una cum forma seu fine a propria causa producente formam illam, ex qua tamen, quae est terminus primarius virtutis productivae agentis, veluti naturaliter dimanat quasi terminus secundarius con­ comitans. Et propter hoc, eadem realitas cum sit, huiusmodi dispositio simul praecedit formam seu finem in genere causae materialis et praeceditur a forma vel fine in genere causae formalis: semper tamen est formata seu in facto esse, atque ideo naturaliter inseparabilis a forma vel fine cuius est dispositio vel proprietas. 254. Jam vero, relate ad beatitudinem formalem supernaturalem est duplex rectitudo voluntatis per modum dis­ positionis ad illam: una, essentialiter remota et imperfecta et vialis, quae fit formaliter per fidem et spem; alia, essentisliter ultima et perfecta et terminalis seu in facto esse, quae fit formaliter per caritatem ceterasque virtutes infusas morales. Prima ergo dispositio cessat statim ac habetur beati­ tudo ipsa; et inde est quod fides et spes evacuantur in patria, secundum illud: «cum venerit quod perfectum est, evacuabi­ > 295 tur quod ex parte est»1, et illud: «quod videt quis, quid sperat,..: quod non videmus, speramus»2, simul cum illo: •est autem fides sperandarum substantia rerum, argumentum non apparentium»3. Alia autem dispositio manet adveniente beatitudine, ex qua per se secundo resultat ut proprietas eius et effectus secundarius, ita ut altera sine altera exsistere non possit: et inde est quod caritas manet in patria, secundum illud: «caritas nunquam excidit»4, et similiter ceterae virtutes morales infusae quantum ad earum formale, «in quantum ratio uniuscuiusque rectissima erit circa ea quae ad ipsum pertinent secundum statum illum, et vis appetitiva omnino movebitur secundum ordinem rationis in his quae ad statum pertinent»5. Eo ergo ipso, quod rectitudo voluntatis per­ fecta requiritur antecedenter ad beatitudinem formalem per modum dispositionis ultimae seu formatae et in facto, requiritur et concomitanter sive consequenter per modum proprietatis connaturalis, cum ultima dispositio ad formam et prima eius sequela naturalis sint una eademque res et solum differunt formaliter secundum diversum genus causae ad quod reducuntur et a quo dependent. S. Thomas ipse aperte tradidit hanc doctrinam, multo clarius quam in praesenti responsione, in Scripto super Sententiis Petri Lombardi, ubi haec habet: «illud quod est ad finem est duplex. Quoddam enim est distans a fine, et quoddam est coniunctum fini, ut patet in generatione na­ turali: imperfectus enim calor, qui est dispositio ad formam ignis, dum est in alteration e praecedente, non coniungitur ipsi fini; sed caliditas ultima, quae est in termino alterationis, coniungitur formae substantiali nec excluditur per eam. Ita dico, quod quaedam ordinata sunt ad finem ultimum beatitudinis, quae ipsi fini coniunguntur, ut videre, amare a huiusmodir. alia vero sunt imperfecta et a fine ultimo 1 I Cor., 13,10. Heb., ii, i. I Car., 13,18. S. Thomas, I-II, q. 67, a. 1. P. Π.—De essentia physica beatitudinis formalis distantia, «ut fides, spes et huiusmodi» l, et haec exclu­ duntur adepta beatitudine, sicut distantia disparet ex ipsa praesentia cui opponitur. 255. Sic ergo «debitus ordo ad finem» ultimum beati­ tudinis 2, qui nihil est aliud nisi perfecta coaptatio voluntatis ad Deum beatificantem seu perfecta voluntatis ractitudo\ de necessitate requiritur ad formalem beatitudinem tum antecedentur tum concomitanter sive consequenter, eodem titulo sicut amor et delectatio Dei visi. Unde S. Thomas eadem formula exprimit utriusque necessitatem ad beatitu­ dinem formalem, nimirum concomitanter *, sicut proprietas seu proprium accidens5 ipsius beatitudinis formalis. II Sent., d. 25, q. I, a. I, ad 4. Cf. etiam I Sent., d. 1, q. 4> »· 2Ci Summa theol., Ill, q. 9, a. 3, ad 2. ■ ■ ■ 296 CAPUT II DE HIS QUAE REDUCTIVE TANTUM ET MERE INSTRUMENTALITER CONCURRUNT AD ESSENTIAM PHYSICAM BEATITUDINIS FORMA­ LIS ESSENTIALIS 256. Consequenter agendum est de his quae requi­ runtur aliquo modo ad beatitudinem formalem essentialem, non tamen directe et immediate sicut praecedentia sed me­ diate tantum et reductive seu mere instrumentaliter. Unde non intrant ipsam essentiam physicam beatitudinis formalis, sed solum eam contingunt quasi ab extra. Huiusmodi autem sunt, aut naturaliter unita animae rationali, quae est pro­ prium subiectum beatitudinis, ut est proprium corpus, et haec se habent per modum instrumenti coniuncti; aut unita animae rationali modo quodam adventitio et quasi artificiali vel acquisito, ut sunt res et personae creatae exteriores, quae ideo se habent per modum instrumenti separati. Videndum ergo superest an et quomodo requirantur ad beatitudinem formalem essentialem tum proprium corpus tum etiam divitiarum et amicorum copia. Art. 5.—Utrum ad beatitudinem requiratur corpus PRAENOTANDA 257. Propria subiecta beatitudinis formalis sunt tria: Deus, angelus et homo; nam haec tria conveniunt in ratione substantiae intellectualis, quae sola capax est beatitudinis. -ÎÈSSÈSfâSgfc;. : 298 P. II.—De essentia physica beatitudinis formaus Cap. Π.—De necessitate corporis ad beatitudinem 299 Quae cum ita sint, quaestio est gemina: prima, utrum ad Iam vero nec Deus neque angelus habent corpus natu­ beatitudinem supernaturalem hominis tum perfectam tum raliter sibi unitum, quia sunt substantiae pure spirituales. imperfectam requiratur corpus; secunda, utrum corpus Consequenter, relate ad eorum beatitudinem, non ponitur requiratur ad beatitudinem naturalem hominis tum huius quaestio an requiratur corpus. Sed anima humana, e contra, tum alterius vitae. habet corpus sibi naturaliter unitum, eo quod homo non Et quidem, secundum totum rigorem methodi theolo­ est substantia pure spiritualis, sed essentialiter composita / ex anima rationali et corpore; propter quod definitur: animal ■ gicae, deberet prius tractari de necessitate corporis ad beatirationale. Unde relative ad solum hominem poni potest quaes­ tudinem supernaturalem perfectam et consummatam alte­ rius vitae, et consequenter ad imperfectam et inchoatam tio: utrum ad beatitudinem requiratur corpus. Et hoc indi­ cavit expresse S. Thomas in capite quaestionis inter articulos i huius vitae; ac dein, de eius necessitate ad beatitudinem enumerandos, ubi quinto loco inquirit: «utrum ad beatitudi- j naturalem sive huius sive alterius vitae: nam illa cadit directe nem hominis requiratur corpus». Et inde exscripserunt titu- ) et per se sub lumine theologico, haec autem nonnisi per lum huius articuli editores leoniani, cum tamen in proprio | accidens et extensive; sicut sub fide divina cadunt per se loco solum habeatur: «ad quintum sic proceditur: videtur . mysteria supematuralia quae, nisi revelata divinitus, inno­ tescere non possunt homini; per accidens vero cadunt quod ad beatitudinem requiratur corpus», omisso verbo praeambula fidei, quae etiam naturali ratione cognosci hominis. possunt2. Verum haec additio: hominis, necessaria non erat, quia Attamen, quia errores circa necessitatem corporis ad per se nota erat intelligent! terminos quaestionis: tum quia beatitudinem supernaturalem procedere videntur ex errori­ de sola hominis beatitudine moveri poterat haec quaestio, bus similibus relative ad beatitudinem naturalem —et ideo ut dictum est; tum etiam ex toto contextu tractatus praesen­ ipsa quaestionis positio ex ordine naturali exordium duxit— tis, qui directe et per se est de una hominis beatitudine. ab hac naturali quaestione incipimus, sicut et ipse Nomine autem corporis intelligitur certe corpus proprium, S. Thomas fecit. hoc est, non solum vivum, organicum, sed vere humanum cum propriis suis organis et potentiis tum vegetativis tum sensitivis: hoc enim solum naturaliter unitur animae humanae. Denique beatitudo hominis, de qua sermo, potest esse QUAESTIONIS RESOLUTIO duplex: alia, naturalis; alia, supernaturalis. Atque utraque, bifaria: nimirum, beatitudo naturalis potest esse in hac vita A. De necessitate corporis ad beatitudinem hominis naturalem vel in altera; itemque supernaturalis esse potest: vel imper­ fecta, qualis in hac vita possibilis est; vel perfecta, quae 258. Hac in re est triplex philosophorum positio: duae, in Dei visione consistit, et haberi potest in altera vita tantum. extremae; et tertia, quasi media. Quaestio ergo, licet primo et per se sit de beatitudine ' E duabus extremis, una est per excessum necessitatis supernatural! perfecta —de qua directe est totus tractatus corporis ad humanam beatitudinem naturalem; alia, per praesens—, secundario tamen et per posterius extenditur dejectum eius. ad considerandum tum de beatitudine supernatural! imper­ fecta huius vitae tum etiam consequenter de beatitudine naturali sive huius sive alterius vitae. A·»’ *53 3 ΓΓ P. Il,—De essentia physica beatitudinis formalis Peccant per excessum necessitatis corporis ad beatitudi­ nem naturalem hominis omnes illi qui sive explicite sive implicite docent nullam esse beatitudinem humanam sine corpore. Qua in re conveniunt omnes hedonistae vulgares, qui beatitudinem hominis obiectivam reponunt in bonis corporalibus, atque ideo facultatibus organicis seu corpo­ ralibus possidetur: quo fit, ut beatitudo formalis sit essen­ tialiter operatio animalis sive sensitiva, a corpore essentia­ liter dependens. Cuius positionis radix est negatio immor­ talitatis animae, et consequenter exsistentiae alterius vitae: non enim dari potest hominis beatitudo homine, vel saltem anima eius, non exsistente; quia qui non est, beatus utique esse non potest. Omnes igitur materialistae, qui dicuntur, sub quacumque forma materialismum profiteantur, non aliam beatitudinem agnoscunt nisi corporis et in corpore et ex corpore Quibus nostris hisce temporibus adnumerandus est enor ille, quem Racismo vulgo appellant, iuxta quem «ex sanguine, quo indoles stirpis continetur, omnes qualitates intellectua­ les et morales hominis, veluti ex potissimo fonte, effluunt», atque ideo «finis praecipuus educationis est indolem stirpis excolere atque animum flagranti amore propriae stirpis, tanquam Summi Boni, inflammare» 2. 259. Peccant, e contra, per defectum necessitatis cor­ poris ad beatitudinem hominis naturalem quotquot asserunt hominem esse solam animam rationalem, quae corpori unitur mere accidentaliter quasi in poenam peccati alicuius prae­ teriti, et ideo beatitudinem consistere totam in spoliatione seu liberatione completa animae a corpore, hoc est, totam consistere sine corpore. Huius positionis antesignani fuerunt pythagorici et platonici, eamque nitide exponit S. Thomas hisce verbis: «sicut Augustinus dicit in XXII de Civitate Dei, cap. 26 (ML., 41, 794), Porphyrius ponebat ad perfectam beatitu- -J ■Β.Λ 'ii 1 Cf. quae dicta sunt supra, ad q. 2, aa. 5-6. 2. Syllabus propositionum de erroribus Racismo vulgo dicti a Sacra de Seminariis et studiorum Universitatibus Congregatione, die 13 aprilis 1938, prop. 3-4, apud «Ephemerides theol. lovanienses», XV (1938), p. 430. Cap. ii,—De necessitate corporis ad beatitudinem 301 dinem humanae animae omne corpus fugiendum esse, et sic, secundum eum, anima in perfecta beatitudine exsistens corpori unita esse non potest; quam opinionem tangit Origenes in suo Periarchon, dicens quosdam opinatos fuisse sanctos corpora in resurrectione ressumpta quandoque deposituros, ut sic ad Dei similitudinem in perfecta beati­ tudine vivant» \ Et post pauca radicem eius aperit, cum ait: «positio autem praemissa procedit secundum opinionem illorum qui dicunt animam accidentaliter uniri corpori, sicut nautam navi aut hominem indumento; unde et Plato dixit quod homo est anima corpore induta»2. Idem etiam opinati sunt plures neoplatonici, ut Plotinus, Macrobius et alii. «Secundum hos ergo, quorum sectae amicitior est ratio, animae beatae, ab omni cuiuscumque contagione corporis liberae, coelum possident; quae vero appetentiam corporis et huius, quam in terris vitam voca­ mus, ab illa specula altissima et perpetua luce despiciens, desiderio latenti cogitaverit, pondere ipso terrenae cogita­ tionis paulatim ad inferiora delabitur...» 3. 260. In medio autem et supra has duas positiones extre­ mas est tertia sententia, iuxta quam corpus essentialiter est pars hominis et anima substantialiter unitur corpori, simul tamen anima humana spiritualis et immortalis est atque ideo, post separationem a corpore, adhuc vivere pergit. Consequenter sicut distinguit duplicem animae vitam: unam, in unione ad corpus; aliam, in separatione a corpore; ita etiam distinguit duplicem beatitudinem naturalem: aliam, in hac vita seu in statu unionis cum corpore; aliam, post banc vitam seu in statu separationis a corpore. Et concludit quod ad beatitudinem naturalem in vita praesenti requiritur de necessitate corpus; e contra, ad beatitudinem naturalem alterius vitae seu animae separatae, non requiritur corpus. 1 S. Thomas, De Pot., q. 5, a. ioc. Cf. etiam I-II, q. 4> a. 6c, ubi eam hevius refert. 1 De Pot., q. 5, a. ioc. ’ Macrobius, In somnium Scipionis, lib. 1, cap. 11, p. 50. Patavii 1736. 302 P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis Et haec est positio, quam tenuisse videtur Aristoteles, quam­ que certe docet S. Thomas ceterique philosophi Christiani, si excipiatur Rosmini dicens quod «in statu naturali anima defuncti exsistit ac si non exsisteret cum non possit ullam super seipsam reflexionem exercere aut ullam habere sui conscientiam, ipsius conditio similis dici potest statui tene- > brarum perpetuarum et somni sempiterni»si enim anima separata est veluti sopita et inconscia, incapax est beatitu­ dinis naturalis in tali statu, quae de necessitate consistit in operatione perfecta et plene conscia. 261. Prima sententia falsa est tum in seipsa, quia beati­ tudo obiectiva, etiam naturalis, non consistit in bonis cor­ poris, et similiter beatitudo formalis naturalis non consistit in operationibus sensitivis seu corporalibus, ut supra osten­ sum est2; tum in suo principio, scilicet in negatione spiritualitatis et immortalitatis animae humanae, quia non solum falsum est secundum rationem naturalem animam humanam materialem et mortalem esse, ut in Philosophia ostenditur, verum et contra fidem catholicam. Nam, ex praescripto Sacrae Congregationis Indicis, A. Bonnety debuit subscri­ bere hanc propositionem: «ratiocinatio Dei exsistentiam, animae spiritualitatem, hominis libertatem cum certitudine probare potest» et aliunde Concilium Lateranense dam­ navit et reprobavit «omnes asserentes animam intellectivam mortalem esse», cum revera ipsa sit «immortalis, et pro cor­ porum quibus infunditur multitudine singulariter multipli­ cabilis et multiplicata et multiplicanda»4. 262. Nec minus falsa est secunda sententia. Non solum enim constat ex ratione naturali corpus essentialiter pertinere ad rationem humanae naturae animamque humanam per se et substantialiter uniri corpori, verum et ex fide catholica, iuxta quam Christus simul est perfectus Deus et «perfectus □ ο Inter errores Antonii Rosmini damnatos a S. Officio, die 14 decembris 1887, prop. 23, Denz-Banmv., n. 1913. Supra, ad q. 2, a. 5; q. 3, a. 3. Denz-Banmv., n. 1650. Conc. Lateranense V, contra errores Pomponazzi. Denz-Ba mi Cap. II.—De necessitate corporis ad beatitudinem 303 homo, ex anima rationali et humana carne subsistens *, siquidem «anima rationalis et caro unus est homo»x, ita ut humana creatura sit «ex spiritu et corpore constituta * 2; et consequenter, anima rationalis seu intellectiva est per se et essentialiter humani corporis forma 8. Relinquitur ergo ut vera tertia sententia, prout in sequen­ tibus conclusionibus explicatur. 263. CONCLUSIO PRIMA: Ad beatitudinem humanam na­ turalem huitis vitae de necessitate requiritur corpus. Probatur. Beatitudo naturalis humana huius vitae potest esse duplex: una, activa, quae consistit in maximo exercitio virtutum moralium sub directione suprema prudentiae; alia contemplativa, quae consistit in cognitione naturali Dei per scientias speculativas, maxime per Metaphysicam, quae est naturalis sapientia speculativa, sicut Prudentia est naturalis Sapientia practica *. Atqui de necessitate requiritur corpus tam ad exercitium virtutum moralium quam ad exercitium scientiarum speculativarum. Ergo de necessitate requiritur corpus ad beatitudinem humanam naturalem huius vitae. 264. Maior continet vulgarem divisionem vitae huma­ nae, etiam naturalis, in activam et contemplativam, quae etiam est divisio humanae felicitatis5. Est ergo duplex naturalis «felicitas, de qua philosophi locuti sunt: vel con­ templativa, quae consistit in actu Sapientiae; vel activa, quae consistit primo in actu Prudentiae et consequenter in actibus aliarum virtutum moralium» 6. 265.Minor vero ostenditur per partes. Primo, ad exer­ citium vitae activae de necessitate requiritur corpus. Nam 1 Symbolum tQuicumque», Denz-Banmv., n. 40. ! Conc. Lateranense IV, Denz-Banmv., n. 428. Cf. Conc. Vaticanum 1, n. 1783. * Conc. Viennense, contra errores Joannis Petri Olieu, Denz-Banmv., n. 481. Cf. Conc. Lateranense V, n. 738. 4 «Felicitas contemplativa nihil est aliud quam perfecta contemplatio Summae Veritatis; felicitas autem activa est actus Prudentiae, quo homo et alios gubernat» (S. Thomas, De Virtutibus in communi, a. 5, ad 8). 5 Cf. Ill Sent., d. 35, q. 1, a. 1, arg. 3 sed contra, ed. cit., n. 9; a. 2, Çk. 3, arg. 2 sed cuntra, n. 3c; I-II, q. 69, a. 3c. 4 De Verit., q. 14, a. 2C. 304 p. II.—De essentia physica beatitudinis formalis Cap. II.—De necessitate corporis ad beatitudinem 305 ad exercitium virtutum moralium, in quo essentialiter con­ tiae et, hoc impedito, usus iustitiae expeditus et perfectus, sistit vita seu beatitudo activa, necessario requiritur pro­ qui omnino requiritur ad beatitudinem activam naturalem prium earum subiectum et proprium obiectum seu propria huius vitae, disparet quoque. materia circa quam versentur. Atqui utrumque deest, su­ Sublato ergo corpore per mortem, non amplius remanet blato corpore. vita activa, et consequenter neque felicitas activa. Deest quidem propria materia circa quam, quia propria 266. Secundo ad exercitium vitae contemplativae per materia virtutum moralium sunt passiones et operationes scientias speculativas de necessitate requiritur corpus. Nam humanae regulandae per rationem rectam: sublato autem in vita praesenti, ad actualem operationem intellectus ne­ corpore, desunt passiones, quae sunt motus compositi ex cessario requiritur conversio ad phantasmata. «Et hoc duobus anima et corpore x; desunt etiam operationes exteriores ad indiciis apparet. Primo quidem quia, cum intellectus sit alios per commutationes et distributiones, quae sunt materia vis quaedam non utens corporali organo, nullo modo impe­ propria iustitiae 2. Sublata autem materia trium virtutum diretur in actu suo per laesionem alicuius corporalis organi, cardinalium mere moralium, nempe temperantiae et forti­ si non requireretur ad eius actum actus alicuius potentiae tudinis et iustitiae, non amplius manet materia propria utentis organo corporali. Utuntur autem organo corporali prudentiae humanae, quae omnem illam materiam ut pro­ sensus et imaginatio et aliae vires pertinentes ad partem priam respicit3. Sublato ergo corpore, nihil materiae sensitivam. Unde manifestum fit quod ad hoc quod intellepropriae remanet pro virtutibus moralibus. ms actu intelligat, non solum accipiendo scientiam de novo Deest etiam proprium subiectum. Nam temperantia sub- sed etiam utendo scientia iam acquisita, requiritur actus iectatur in appetitu concupiscibili sicut in proprio subiecto imaginationis et ceterarum virtutum. Videmus enim quod, quo; et similiter fortitudo subiectatur in appetitu irascibili impedito actu virtutis imaginativae per laesionem organi, sicut in proprio subiecto: constat autem appetitum concu­ ut in phreneticis; et similiter, impedito actu memorativae piscibilem et irascibilem esse facultates organicas, quae virtutis, ut in lethargicis, impeditur homo ab intelligendo subiectantur in ipso composito humano, quod corrumpitur in actu ea, quorum scientiam praeaccepit. Secundo, quia corrupto corpore; et ideo istae potentiae non manent actu hoc quilibet in seipso experiri potest quod, quando aliquis in anima separata a corpore3. Voluntas autem, in qua conatur aliquid intelligere, format sibi aliqua phantasmata subiectatur iustitia, manet quidem sine corpore; et pariter per modum exemplorum, in quibus quasi inspiciat quod intellectus possibilis, in quo subiectatur prudentia: disparet intelligere studet: et inde est etiam quod, quando aliquem tamen subiectum secundarium seu adnexum prudentiae, volumus facere aliquid intelligere, proponimus ei exempla, quod est cogitativa seu ratio particularis, cum haec sit fa­ et quibus sibi phantasmata formare possit ad intelligendum» 2. cultas organica5: quo sublato, non est amplius possibilis Atqui phantasmata non dantur sine corpore, quia neque vel saltem facilis et expeditus et perfectus usus pruden­ imaginatio, cuius est phantasmata efformare, sine corpore , esse potest, cum sit facultas organica. Ergo ad actualem i operationem seu considerationem intellectus per scientias ; speculativas de necessitate requiritur corpus. Beatitudo ergo * b o Π-II, q. 47, aa. 5-7. a. 8. II-II, q. 47, a. 3, ad 3. 1 Cf. I-II, q. 53. ‘ I, q. 84, a. 7. De Hominis····· * ·· A t 306 r ;j οη P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis contemplativa naturalis huius vitae pendet a corpore, non quidem subiective et formaliter quasi in corpore consistat, sed objective et instrumentaliter, quatenus obiecta specula­ tionis debent abstrahi a phantasmatibus, quae materialiter et instrumentaliter concurrunt ad intellectionem. 267. Quae quidem demonstratio directe sumpta ex ordine operandi, in quo formaliter est ipsa beatitudo subiectiva, confirmari potest hac consideratione ordinis essendi seu ontologici: impossibile est naturalem perfectionem animae rationalis consistere in exclusione connaturalis perfectionis eius. Atqui beatitudo naturalis hominis est naturalis per­ fectio animae rationalis, cuius connaturalis perfectio est uniri suo corpori, cum sit eius propria et naturalis substan­ tialis forma. Ergo impossibile est beatitudinem naturalem hominis consistere in omnimoda exclusione corporis sui, per totalem separationem ab eo. Talis ergo naturalis beatitudo non potest in hac vita consistere sine corpore. S. Thomas ipse dedit hanc demonstrationem, cum ait: «haec positio (platonicorum)... etiam a ratione discordai. Non enim perfectio beatitudinis esse poterit ubi deest naturae perfectio. Cum autem animae et corporis naturalis sit unio et substantialis, non accidentalis, non potest esse quod natura animae sit perfecta nisi sit corpori coniuncta; et ideo anima separata a corpore non potest ultimam perfec­ tionem beatitudinis obtinere» x. 268. CONCLUSIO SECUNDA: Ad beatitudinem hunianam naturalem alterius vitae non requiritur corpus de necessitate. Probatur. Beatitudo humana naturalis alterius vitae est illa, quae habetur vel haberi potest post mortem corporis. | Iam vero post mortem corporis huius, quod in hac viti gestamus, naturaliter remanet anima sola, separata; quia nec ipsa per proprias vires naturales potest proprium corpus reassumere, neque aliae causae creatae valent corpus illud resuscitare, cum resurrectio a mortuis sit opus simpli­ citer miraculosum ideoque proprium solius Dei2. Constat 1 De Pot., q. 5, a. ic. Cf. MI, q. 4, a. 6c. 8 Cf. IV Sent., d. 43, q. 1, a. 1, qla. 3c. Cap. II.—De necessitate corporis ad beatitudinem 307 tamen animam separatam esse capacem beatitudinis natura­ lis, quia homo est capax beatitudinis secundum animam seu prout est intellectualis naturae, non secundum corpus. Corpus ergo non requiritur de necessitate ad beatitudinem humanam naturalem alterius vitae: secus, anima sine cor­ pore, hoc est, anima separata non esset capax beatitudinis naturalis. Aliter tamen et aliter se habet illa beatitudo naturalis et beatitudo naturalis huius vitae. Beatitudo enim naturalis huius vitae est simul activa seu practica et speculativa, et quidem cum dependentia necessaria a proprio corpore, ut patet ex prima conclusione. Sed beatitudo naturalis alterius vitae non est amplius practica seu activa, quia in anima separata non remanent actu passiones neque appetitus concupiscibilis et irascibilis, ideoque neque fortitudo et temperantia, quae in illis subiectantur. Manet tamen actu iusiitia, quia haec subiectatur in ipsa voluntate quae actu manet in anima separata: non tamen relate ad commutationes et distributiones, quae sunt propria eius materia et funda­ mentum praebent partibus eius subiectivis seu specificis, nam commutationes et distributiones sunt propriae vitae praesentis corporalis; sed solum relate ad amicitiam natu­ ralem cum ahis animabus separatis, et ad religionem erga Deum ipsum, auctorem ac finem naturae: quae tamen sunt partes mere potentiales iustitiae. Manet insuper actu pru­ dentia, non ut est directiva virium inferiorum appetitus sensitivi, sed solum ut est directiva voluntatis secundum amicitiam et religionem et propriae rationis practicae in ordine ad hanc duplicem partem iustitiae. Quae quidem bina rectitudo naturalis rationis practicae et voluntatis erga Deum et proximum est omnino necessaria ad bea­ titudinem naturalem contemplativam animae separatae, et ad eam de facto reducitur. Itaque in anima separata non remanet actu et formaliter vita activa naturalis, neque ideo beatitudo practica seu activa; sed quidquid eius aliquo modo manet, totum est reductum ad beatitudinem con­ templativam. Haec igitur contemplativa beatitudo naturalis manet in 30S anima separata moraliter recta, et quidem multo perfectiori modo quam beatitudo speculativa huius vitae, quia modus cognoscendi se et Deum est multo altior et perfectior quam in hac vita, eo quod, ratione status sui et modi essendi, accedit quodammodo ad modum naturalem cognoscendi angelorum. Seipsam ergo per seipsam naturaliter cognoscit sine specie intelligibili intermedia, et in seipsa, visa, cognos­ cet Deum auctorem suum, sine discursu, sed contemplando et quasi con-tuendo, eo fere modo quo angeli cognoscunt. Cognoscent etiam alias animas separatas et angelos et ordi­ nem naturalem Universi per species a Deo naturaliter in­ fusas * Neque ullus erit ibi error possibilis in hoc ordine naturali, sicut nec in angelis 2: tandem, voluntas moraliter recta erit confirmata in bono sibi connatural! ideoque impec­ cabilis in suo ordine, sicut et angelorum voluntas3: «et sic anima separata Angelo conformatur, et quantum ad modum intelligendi, et quantum ad in divisibilitatem appetitus»4. Itaque ad beatitudinem nuturalem animae separatae nullo modo requiritur corpus. Postquam vero animae illae in fine temporum reassu­ ment sua corpora, secundum ordinem divinae providentiae, quae non permittit naturam humanam manere imperfectam tiam sistendo intra in aeternum, conditio animae beatae ordinem mere naturalem— non mutabitur, quia «in resur­ rectione corpus sequetur, animae conditionem, et ideo non redibit anima ad statum in quo modo est, in quo a corpore necesse habet accipere, quamvis corporeis instru­ mentis utetur»5. Corpus ergo beatitudinem naturalem ani­ mae quodammodo participabit et anima ipsa ex unione ad corpus totam suam naturalem perfectionem, ut corporis forma, recuperabit: et sic perfecta naturaliter erit, et ut □ n 2 3 Cap. P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis Cf. I, q. 89, aa. 1-3. Cf. I, q. 58, a. 5. Cf. I, q. 60; q. 63, a. 1. De Verit., q. 24, a. ne. fine. Cf. IV Contra Gent. finem. 6 De Verit., q. 24, a. n. Cf. IV Contra Gent., loc. cit. II—De necessitate corporis ad beatitudinem 309 anima, corpus suum informando; et ut spiritus, Deum contemplando et amando super omnia amore naturali elec­ tivo et explicito, in quo consummabitur beatitudo eius naturalis. Quae omnia dicta sint in hypothesi non lapsus neque elevationis humanae naturae sed status naturae purae, et quidem attendendo solas naturae leges. B. De necessitate corporis ad beatitudinem hominis superna­ turalem 269. Quia beatitudo hominis supernaturalis, ut dictum est1, potest esse duplex, scilicet imperfecta seu inchoata, qualis haberi potest in hac vita praesenti, et perfecta seu consummata, prout in coelo seu in altera vita habebitur; quaestio de necessitate corporis ad talem beatitudinem ge­ ; mina est, pro duplici beatitudinis acceptione. Cum ergo consideratio huius beatitudinis gravis sit et directe intenta, separatim de duplici quaestionis sensu loquemur. 1 l.—De necessitate corporis ad imperfectam hominis beatitudinem supernaturalem·, prout in hac vita haberi potest Sicut beatitudo naturalis hominis, ita et supernaturalis huius vitae gemina est: activa nempe, quae formaliter con­ sistit in exercitio perfecto vitae activae supernaturalis; et contemplativa, quae essentialiter reponitur in perfecto exer­ citio vitae supernaturalis contemplativae 2. 270. dicendum EST ERGO: si loquamur de beatitudine activa supematurali, ad eam necessario requiritur corpus. Probatur. Beatitudo activa supernaturalis huius vitae potest sumi dupliciter: uno modo, pro exercitio perfecto virtutum moralium infusarum et donorum Spiritus Sancti cap. 95, dra 1 Cf. supra, t. Ill, n. 4. 2 Cf. supra, t. Ill, n. 90. 1 310 P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis correspondentium in ordine ad seipsum, nimirum tempe­ rantiae ac fortitudinis infusae itemque doni fortitudinis; alio modo, pro perfecto exercitio virtutum moralium infu­ sarum et donorum Spiritus Sancti correspondentium in ordine ad proximum, scilicet iustitiae ac prudentiae infusae itemque doni pietatis et consilii prout maxime relucent in operibus iustitiae et misericordiae1. Atqui utrobique requiritur corpus de necessitate. 271. Ad perfectum quidem exercitium temperantiae ac fortitudinis infusae donique fortitudinis: tum quia huiusmodi habitus morales sublectantur in ipso appetitu sensitivo con­ cupiscibili et irascibili qui est facultas quaedam organica seu totius compositi humani; tum etiam quia propria eorum materia circa quam operantur sunt interiores passiones concupiscibilis et irascibilis componendae et ordinandae quae quidem sunt essentialiter motus totius compositi ex anima et corpore 2; tum denique quia usus seu exercitium horum habituum non perficitur sine organis corporalibus sicut et usus potentiarum in quibus immediate subiectantur. eo quod ad omnem actum alicuius habitus de necessitate concurrit propria potentia in qua est sicut in subiecto, se­ cundum illud: eius (potentiae) est habitus, cuius est actus. Quod sane valet de exercitio horum habituum infuso­ rum, etiam quando sunt in gradu virtutis purgatoriae seu proficientis et purgati animi seu perfectae, in quo «tempe­ rantia terrenas cupiditates nesciat et fortitudo passiones ignoret» 3, hoc est, quando omnes passiones appetitus sen­ sitivi plene perfecteque dominatur homo: non enim domina­ retur eis, nisi ipsas haberet. Unde et quamdiu sumus in hac vita praesenti virtutes morales manent non solum quoad 1 Cf. S. Thomam. I-II, q. 69, a. 4; II-II, q. 181, a. 1, ad 1; q. 182,2.3: «vita activa potest considerari quantum ad duo. Uno modo, quantum ad ipsum studium et exercitium exteriorum actionum...; alio modo potest consi­ derari vita activa quantum ad hoc quod interiores passiones componit et ordinat». 3 I-II, q. 6r, a. 5. Cap. II.—De necessitate corporis ad beatitudinem 311 formale earum, verum et quoad materiale ζ sicut manebant in Christo Jesu et in Beata Virgine cum in terris degerent, et in Adamo innocenti: his enim omnibus conveniebant plene virtutes morales infusae purgati animi seu in gradu perfecto2; et modo quodam suo conveniunt iustis perfectis gradum matrimonii spiritualis attingentibus, ut docet S. Thomas3, et confirmat S. Joannes a Cruce 4. Semper tamen verilicatur illud Angelici Praeceptoris: «perfecta virtus moralis non totaliter tollit passiones, sed ordinat eas» 5. 272. Similiter etiam requiritur corpus ad perfectum exerciliimi iustitiae et prudentiae infusae donorumque pietatis et consilii eis correspondentium: tum quia opera misericordiae corporalis sunt circa corpus proximi et per operationes corporales exercentur6; tum etiam quia maior saltem pars operum misericordiae spiritualis non possunt exerceri inter homines nisi per signa exteriora corporalia, ut docere, con­ siliari, corripere, consolari, quae verbis oralibus vel scriptis efficiuntur7; tum denique quia aliorum regimen absque signis exterioribus non perficitur, praecipiendo, corripiendo, puniendo, accuratam sollicitudinem adhibendo. 273. Haec omnia clara sunt. Sed relate ad beatitudinem contemplativam supematuralem huius vitae, res non est ita in perspicuo posita. luxta quosdam enim, ad hanc etiam beatitudinem omnino 1 I-II, q. 67, a. i. 1 Cf. De Verit., q. 26 a. 8c, ad 2 una cum obi.; I, q. 95, a. 2; a. 3, ad 2. ’ Docet enim quod virtutes purgati animi sunt propriae «beatorum vel iliquarum in hac vita perfectissimorum * (I-II, q. 61, a. 5c. in fine). 4 >2. Apparet ergo quod concursus facultatum organicarum ad contemplationem exstaticam et veluti passivam se habet contingenter, quia scilicet potest adesse vel abesse salva contemplationis essentia. 277. Sin denique loquamur de contemplatione faciali seu beatifica, ut dicitur fbisse contemplatio Pauli in raptu (II Cor. 12, 2), distinguendum est pro diverso statu et con­ ditione corporis: si enim corpus sit spirituale, ut in re­ surrectione; vel penitus subiectum animae, ut in Christo S' I°ANNES A Cruce, Subida dei Monte Carmelo, lib. II, cap. n, n. 1, 4™PP‘ IOi/-J°6· Cf· αρ· I7’ α 4’ PP· I46-I47· S Teresia, Vida, cap. 20, n. 18, BMC., t. I, p. 153. Cf. Relaciona, relaaôn V, n. 7, BMC., t. Π, p. 33, n. 9, pp. 33_34_ I II.—De necessitate corporis ad beatitudinem 317 Jesu cum in terris degeret, qui simul erat viator et comprehensor, tunc vel redundat de facto gloria animae in corpus ratione status finalis premii, vel pro libito utitur concomitanter sensibus corporalibus ut Christus lesus, absque ullo visionis intellectualis impedimento; neuter ta­ men casus est proprie loquendo visio facialis Dei in statu praesentis vitae simpliciter dictae; si vero sit corpus corrup­ tibile et terrenum et animale, ut modo est apud ceteros homi­ nes, ad talem contemplationem omnino requiritur totalis abstractio ab omni sensu, eo quod ex una parte tota vis animae intenditur ad divinam essentiam intuendam, ex alia autem corpus corruptibile non sequitur necessario et quasi naturaliter conditionem gloriosam animae Deum videntis, ut accidit post resurrectionem 1. Ratione ergo totalitatis inten­ tionis suae in Deum, non potest intendere usui sensuum; ratione vero conditionis corporis corruptibilis, hocce cum sen­ sibus suis non sequitur sponte et connaturaliter proprietates animae videntis, ut accidit corpori spirituali post resurrec­ tionem. Ex quibus omnibus constat quod, quanto altior et per­ fectior est Dei contemplatio in hac vita, tanto minus requi­ ritur corporis sensuumque eius concursus: et quidem, quando tabs requiritur concursus, non est ex propria ratione contemplationis sed quasi per accidens et de connotato, nempe ratione conditionis vitae praesentis quoad specierum acceptionem vel saltem quoad eorum usum in contem­ plando. Quia ergo sicut se habet magis ad magis et minus ad minus ita se habet simpliciter ad simpliciter, concludendum est corpus non requiri essentialiter et de necessitate et sim­ pliciter ad contemplationem Dei in hac vita, quae est beati­ tudo supematuralis inchoata et imperfecta, nisi mere con1 Cf. S. THOMAM, De Verit., q. 10, a. 11; ac praesertim q. 13, a. 3c. et ad i et 2, et alibi passim. S. Joannes a Cruce omnino conformis est hac in re cum 'ill S. Thoma (Subida dei Monte Carmelo, lib. II, cap. 24, nn. 2-3, BMC., Ln,pp. 199-200; Càntico espiritual, segunda redacciôn, canc. 13, n. 6, BMC., L 12, pp. 261-262). Cl· \ P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis 318 comitanter quantum ad corporis animationem et vivifica­ tionem ex anima contemplante. Sed de his ex professo tractare spectat ad theologos mysticos x. 2.—De corporis necessitate ad perfectam et consummatam beatitudinem supernaturalem, prout habebitur in futura vita a) Diversae haereticorum ac theologorum sententiae 278. Quatuor sunt positiones hac de re: duae extremae, quae nunc haereticae sunt; et duae mediae, quae libere pro­ ponuntur a theologis salva fide catholica. a) Positiones extremae 279. Prima ergo positio extrema est per defectum ne­ cessitatis corporis ad perfectam et consummatam beatitudi­ nem supernaturalem. Quae positio est Manichaeorum et gnosticorum dicentium corpus non solum non esse ullo modo necessarium ad beatitudinem, verum et oportere ipsum omnino relinquere utpote ex malo principio pro­ cedens ideoque essentialiter malum. Cum enim beatitudo sit summum bonum, nullum secum patitur malum, quin potius necessario omne malum a se penitus excludit. Qua de causa negabant corporis resurrectionem et dicebant «Christum novissimis temporibus venisse ad animas, non ad corpora Uberanda» 2; et, licet metempsychosim admise tin ­ rint, tamen «animas auditorum suorum in electos révolu Cai*. IL—De necessitate corporis ad beatitudinem 319 arbitrantur aut feliciore compendio in escas electorum suorum, ut inde iam purgatae in nulla corpora revertantur» U Neque ab hac doctrina recesserunt neomanichaei medii aevi. «Albanenses dicunt: nos credimus esse duos dominos ab aeterno sine principio, sine medio et sine fine, et esse contrarios, unum bonum et unum malum. Mundus iste et corpora ista sunt a Deo non bono, et bonus Deus non habet aliquid ad faciendum in istis in aliquo casu, et quod ista corpora morientur et non magis resurgent» 2. Similiter Guilelmus de Belibasta dicebat quod «corpora humana non resurgent, sed remanebunt in terra corrupta, quia... omne quod de terra est in terram revertetur; soli vero spiritus dictorum haereticorum ibunt post iudicium ad Patrem bonorum spirituum, et sic revertentur ad coelum unde ceciderunt»3. Ad quos alludit S. Thomas, cum dicit: «quidam haeretici posuerunt omnia corporalia esse a malo principio, spiritualia vero a bono; et secundum hoc oportebat quod anima summe perfecta non esset nisi a corpore separata per quod a suo Prin­ cipio distrahitur, cuius participatio ipsam beatam facit: et ideo omnes haereticorum sectae quae ponunt corporalia a diabolo esse creata vel formata, negant corporum resurrectionem» 4. Cui positioni, ad rem nostram quod spectat, quadantenus accedunt omnes illi qui una aliave ratione solvunt unionem naturalem et substantialem animae rationalis et corporis humani, ut platonici et neoplatonici, cartesiani, leibniziam, alii °; tunc enim proprie loquendo ipsa anima 1 S. Augustinus, ibid., col. Ampliorem expositionem eschatologiae Manichaei dat G. Flügel, Mani, seine Lehre und seine Schriften, pp. 90-102. Leipzig 1862. '· Salvi Burce, Supra Stella, ed. J. Dollinger, Beitrage zur Sektengeschichte des Mittelalters, t. II, p. 83. München 1890. Cf. etiam Praepositinus, Summa contra haereticos, ed. G. Lacombe, La vie et les oeuvres de Prevostin, pp. 139-140. Paris 1927. ’ Confesio Joannis Maurini de monte Alionis super crimine haereseos, ed. 1 Videri possunt, inter alios, Dominicus Gravina, O. P., Ad discernendas J. Doelinger, Op cit., t. II, p. 185. Cf. ibid. p. 187. veras a falsis visionibus et revelationibus ΒΑΣΑΝΙΤΗΣ, hoc est, LAPIS LYDIUS, ‘ S. Thomas, IV Sent. 43, 1, 1, qla. ic. theoriam et praxim complectens, ad directionem confessoriorum et qualified· 5 De his fuse loquuntur, inter alios, Salvator Roselli, Ο. P., Summa torum S. Inquisitioms, lib. II, cap. VI-XXI, p. 75-193. Neapoli 1638. Item philosophica, t. V, q. 20, pp. 430-450· Matriti 1788; M. Liberatore, S. J., Josephls A Spiritu Sancto, C. D., Cursus theologiae mystico-scholasticae. Tertium praedicabile, disp. 17, per totum, t. III, pp. 257-530. Brugis 192S. ! Del Composto umano, Romae 1862; J. UrrAburu, S. J., Institutiones Philoso­ S. Augustinus, De haeresibus, cap. 46. ML. phicae, t. VI, pp. 856-873. 'U. · 320 P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis retionalis est totus homo, quae ideo omnino perfecta et completa est in esse et in agere sine corpore. Quo semel posito, nulla est corporis necessitas ad operationem beatifi­ cam, quin potius corporis praesentia talem impediret ope­ rationem. 280. Secunda positio extrema est per excessum necessi­ tatis corporis ad beatitudinem supernaturalem perfectam et consummatam. In qua conveniunt omnes illi qui, diversis licet viis, ita corpus requirunt ad beatitudinem obtinendam quae in visione faciali Dei consistit, ut eam omnino dene­ gent animae separatae, sed procrastinandam dicunt usque ad corporis resurrectionem et finale indicium, quod erit in fine saeculi. Ac primo quidem hoc asserunt Millenarii seu χιλίασίΈΐ presse dicti \ ex eo appellati quia docent iustos, post eorum resurrectionem, mille annis cum Christo regnaturos super terram, antequam ad perfectam beatitatem, quae in coelis est, transferantur. 281. Haec ergo Millenistarum doctrina, e Rabbinorum quorundam fabulis mutuo accepta2, triplici potissimum modo fuit proposita. Primus modus, isque crudior, fuit Cerinthi, qui crassum omnino planeque carnalem millenarismum induxit. Hic P Ο 1 Rectius tamen Philastrus eos appellat Chilionetas, ut scite animad­ vertit F. Oehler, eo quod «Chilionetae dicuntur a chiliade έτών sive annorum·: ζιλιά$ = mille; έτος = annus (Philastrus, De haeresibus liber, cap. 59, ei F. Oehler, Corpus haeresiologicum, t. I, p. 60; Oehler, in h. 1.). Praeter hanc formam exstitit millenarismus large sumptus, ut fuit millenarismus Joachim de Fiore eiusque asseclarum, qui devicto Antichristo pacem ecclesiae militantis per plura saecula duraturam exspectabant, ubi fideles omnes vitam agerent plene contemplativam et spiritualem utpote apprime intelligentes mysteria utriusque Testamenti. Videsis Abbatis JOACHLW Expositio in Apocalypsim, Venetiis 1527; Tractatus super Quatuor Evangelic Alli ed. E. Buonaiuti, Romae 1930; De articulis fidei, ed. E. Buonaiuti, Romae 1936. * Eorum plura testimonia colligunt Raymundus Martî, O. P., Pugio fidei adversus Mauros et ludaeos, III P., dist. 3, cap. 15, pp. 837-840, Lipsiae 16S7, F. X. Funk, Opera Patrum Apostolicorum, t. II, pp. 276-278, Tubingae 1881. Cap. n,—De necessitate corporis ad beatitudinem 321 enim, ut Caius presbyter narrat in sua contra eum Disputa­ tione, «per revelationes quasdam a se tanquam a magno quodam apostolo conscriptas, portenta quaedam quasi ab angelis sibi ostensa commentus nobis introducit, affirmans post resurrectionem regnum Christi in terris futurum, ac rursus homines Hierosolymis degentes cupiditatibus et vo­ luptati corporis obnoxios fore. Additque hostis ille divina­ rum Scripturarum, mille annorum spatium in nuptiarum festis transactum iri, quo facilius imperitos homines deci­ piat»1. Nimirum, ut observat Dionysius Alexandrinus in suo De Promissionibus libro secundo, «quarum rerum cu­ piditate ipse flagrabat utpote voluptatibus corporis obno­ xius camique addictus, in iis regnum Dei situm fore som­ niavit, in ventris ac earum quae infra ventrem sunt par­ tium explenda libidine; hoc est, in cibo et potu ac nuptiis, atque, ut honestiori vocabulo eiusmodi voluptates velaret, in festis et sacrificiis et hostiarum mactationibus»2. Cerinthum secuti sunt postea non pauci ex ebionistarum et marcionistarum castris, quibus saeculo IV accesserunt Appolinaris Laodiceensis eiusque pedissequi 3. Huiusmodi tandem millenarismum iamdiu sepultum in­ staurarunt nostris diebus Mormones, sat late diffusi per Américain Septentrionalem 4. 282. Secundus modus est multorum Patrum magni no­ minis, qui millenarismum subtiliorem magisque spiritualem et honestum, demptis cerinthiarorum turpitudinibus, tra­ diderunt: cuiusmodi sunt, inter alios, Auctor Epistulae 1 Apud Eusebium, Historia Ecclesiastica, lib. Ill, cap. 28. MG. 20, 273-276. 1 Apud Eusebium, loc. cit., coi. 276 B. 3 Cf. S. Basilius, Epist. 263, 4, MG. 33, 980; S. Gregorius Nazianzencs, Epist. 102 ad Cledon. MG. 37, 197; S. Hieronymus ia , In Isaiam, lib. 18. ML. 24, 627. Contrarium opinatur S. Epiphanius, Panarium, lib. III, haeresi 77, cap. 38, ed. Oehler, Corpus haeresiologicum, t. II, p. 398; at imme­ rito, nam Vitalius eiusque asseclae doctrinas millenarias Appollinaris se­ quebantur. 4 Cf. W. R. Harris, The Catholic Encyclopaedia, New York, art. Mormons, 110, pp. 570-574; The Encyclopaedia Britannica, London, art. Mormon Church, 130, pp. 836-838; Encyclopedia Universal Espasa-Calpe, Madrid, art. Mormôn, L 36, pp. 1.225-1.230. 21—Dt ILminL·*·**· Ο— — P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis Barnabae x, Papias, S. Justinus 2, S. Irenaeus, S. Hippolitus 3, rertulhanus 4, Lactantius, Commodianus5, Victorinus Petavîonensis®, Quintus Julius Hilarion 7, Nepos et Korakion8, et fortasse S. .Ambrosius 8 et Sulpicius Severus10. 1 Barnabae Epistula, cap. 15, nn. 4-9, ed. Funk, Opera Patrum Apestolicorum, t. I, pp. 46-48. Tubingae 1881. 3 S. Justinus, Dialogus cum Triphone, nn. 80-81. MG. 6, 663-669. 3 De quo tamen disputatur inter doctos. Videsis A. d’Alés, S. J., La Théologie de Saint Hippolyte, Paris 1906, pp. 175-214, qui copiosam affert bibliographiam; Bonwetsch, apud Realencyclopaedie für protestantiscke théologie und Kirche, t. 8, pp. 132-135; A. Donini, Ippolito di Roma, pp. 81121, Romae 1925. 4 Tertulllanus, Adversus Marcionem, lib. Ill, cap. 24, ML. 2,355356; lib. IV, cap. 39, col. 455-460; De resurrectione camis, cap. 26, ibid., col. 831. Suam doctrinam ex professo exposuerat in genuino opere deperdito De spe fidelium et De Paradiso. Cf. A. d’Al.ÈS, La théologie de TertuUien, Paris, 1905, pp. 446-454· 5 Commodianus, Instructiones, lib. II, § III-IV, ed. Bern. Dombart, CSEL. t. 15, pp. 63-65, Vindobonae 1887; Carmen apologeticum, v. 9591.060, ibid., pp. 177-188. 6 Victorinus Petavionensis, Comment, in Apocalypsim, cap. 20, ed. Joan. Haussleiter, CSEL. t. 49, pp. 138-154. Vindobonae 1916. ’ Quintus Julius Hilarion, Libellus de duratione mundi, cap. 18. ML χ3, 1105. 8 Nepos, episcopus Arsinoiticus in Aegypto, millenarismum acriter defendebat in opere cui titulus: confutatio allegoristarum, ubi in suum fa­ vorem trahere conatur Apocalypsim S. Joannis. Adeoque percrevit huius­ modi doctrina, ut «schismate et integrarum defectiones fierent», ut narrat Dionysius Alexandrinus apud Eusebium, Historia Ecclesiastica, lib. 7, cap. 24, MG. 20, 696. Ipse ergo Dionysius, cum esset in praefectura Arsinoitica, convocavit presbyteros et doctores qui per singulos vicos fratribus praedicabant, praesen­ tibus item fratribus qui adesse voluerant, ut talis doctrina palam in concione examinaretur. Cum vero niterentur in libro Nepotis tanquam in scuto quodaa et muro inexpugnabili, per tres dies continuos a prima luce usque ad vesperam cum ipsis sedens Dionysius, singula eius asserta ita discussit confoditque, ut Korakion, qui eorum partes agebat, ceterique plene convincerentur, prominentes se in posterum huiusmodi doctrinam non amplius secuturos, nec de ea disputaturos aut locuturos (Eusebius, Op. et loc. cit., col. 696). Tandem Dionysius millenarismum confutavit duobus libris, quos Dt promissionibus inscripsit (Eusebius, ibid., col. 692). 9 S. Ambrosius, De bono mortis, 45-47. ML. 14, 560; in Psalm. 1,51-56, ibid., col. 951; In Psalmum 118 3, 16. ML. 15, 1228. Sulpicius Severus, Dialogus cum Gallo et Posthumano, II, 14. ML 20, 211. t n Cap, Π—Dbnecessitate corporis A·*** J·* few 4 323 Hi ergo Patres distinguebant duplicem carnis resurrec­ tionem: aliam iustorum, quam appellabant resurrectionem primam; aliam impiorum, quam resurrectionem secundam nominabant. Inter eas ponebant regnum iustorum omnigenis diliciis affluentium cum Christo super terram per mille annos: quibus transactis, adveniet impiorum resurrectio ac universale iudicium cum omnium hominum definitiva sen­ tentia, vi cuius in coelum rapientur iusti, Dei visione fruituri; impii vero in infernum cruciandi detrudentur. Exceptio fit pro solis martyribus, quibus aditus in coelum patet illico post mortem, non exspectata communi iustorum resurrec­ tione. Liceat nobis trium principalium sententiam uberius expendere, Papiae scilicet, S. Irenaei et Lactantii. Papias, appellans ad seniorum traditionem, qui Joannem discipulum Domini viderunt, haec verba ponit in ore Do' mini quasi Toanne ipso narrante: «venient dies in quibus vineae nascentur, singula decem millia palmitum habentes, et in uno palmite decem millia brachiorum, et in uno vero palmite dena millia flagellorum, et in unoquoque flagello dena millia botruum, et in unoquoque botro dena millia acinorum, et unumquodque acinum expressum dabit viginti quinque metretas vini. Et cum eorum apprehenderit aliquis v sanctorum botrum, alius clamabit: Botrus melior ego sum, I me sume, per me Dominum benedic. Similiter et granum tritici decem millia spicarum generaturum, et unamquamque spicam habituram decem millia granorum, et unumquodque eranum quinque bilibres similae clarae mundae: et reliqua autem poma et semina et herbam secundum congruentiam i iis consequentem: et omnia animalia iis cibis utentia, quae a terra accipiuntur, pacifica et consentanea invicem fieri, nibiecta hominibus cum omni subiectione» \ Haec erit bonorum copia, quibus iusti per mille annos perfluentur super terram renovatam et liberatam, post eorum resurrectionem. 1 Papiae fragmenta, ed. Funk, Opera Patrum Apostolicorum, t. II, pp 276-278, Tubingae, 1881. * H ad beatitudinem Cap. II.—De necessitate corporis P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis ad beatitudinem S. Irenaeus eandem prorsus viam secutus est. luxu Patre autem incorruptelam donante in aeternam vitam, ipsum, ea omnia quae Papias retulit sunt de fide tenenda, quae unicuique evenit ex eo quod videat Deum» *. Huiusmodi tamen visio facialis Dei non erit in omnibus neque ullo modo licet Prophetarum et Evangeliorum et Apocalypseos verba in sensum allegoricum detorquere, sed aequalis nedum intensive sed et quoad locum videntium. Intensive quidem pro diversitate meritorum ex caritate litteraliter sunt accipienda prout sonant* 1: insistit tamen in adspectu spirituali huiusmodi regni, dicens iustos per manantium; nam corona gloriae «per agonem nobis acquiri­ tur..., et quanto per agonem nobis advenit tanto est pre­ illud paulatim assuescere ut Deum capiant2. Ratio autem cur animae iustorum non statim post eorum tiosior; quanto autem pretiosior, tanto eam semper mortem in coelum rapiuntur sed adhuc manent per milk mus»2; et ideo, «si plus illud (= regnum coeleste) dilexeriannos super terram, est quia non decet Christi membra mus, clariores erimus apud Deum» 3. Quoad locum etiam, quia in domo Patris mansiones multae prius in coelum conscendere quam Caput: «quomodo ergo Magister noster non statim evolans abiit sed, sustinens sunt4; et ideo quidam in coelum assumentur, alii in paradi­ definitum a Patre resurrectionis suae tempus, post triduum sum e quo Adam eiectus est transferentur, alii civitatem resurgens assumptus est; sic et nos sustinere debemus novam Hierusalem habitabunt. Nam «quemadmodum pres­ definitum a Deo resurrectionis nostrae tempus, et sic resur­ byteri dicunt, tunc qui digni fuerint coelorum conversatione gentes assumi quotquot Dominus ad hoc dignos habuerit»1 illuc transibunt; alii tute paradisi deliciis utentur; alii autem Hoc tamen in tempore nullatenus vacabunt terrenis et car­ speciositatem civitatis possidebunt; ubique autem Deus vi­ nalibus delectationibus, sed «regnabunt iusti in terra, aes- debitur, et quemadmodum digni erunt videntes eum. Esse centes ex visione Domini, et per ipsum assuescent capere autem hanc distantiam habitationis eorum qui centum frucgloriam Dei Patris, et cum sanctis angelis conversationem tificaverunt, et eorum qui sexaginta, et eorum qui triginta...; et communionem et unitatem spiritualium in regno capient» ‘. et propter hoc dixisse Dominum multas esse apud Patrem Hisce mille annis transactis, omnes iusti evehentur ad mansiones5. Omnia enim Dei sunt, qui omnibus aptam Deum intuitive videndum facie ad faciem, non quidem habitationem praestat, quemadmodum Verbum eius ait propriis viribus, quia «homo a se non videt Deum», sed » omnibus divisum esse a Patre secundum quod quis est ex ipsius Dei munere quo videndus eis exhibetur «quibus dignus aut erit. Et hoc est triclinium in quo recumbent hi vult et quando vult et quemadmodum vult. Potens est qui epulantur vocati ad nuptias» 6. enim in omnibus Deus: visus quidem tunc (= in Antiquo Ceterum neque locus neque gradus visionis erunt fixi Testamento) per Spiritum prophetiae, visus autem (= in et immutabiles, licet ipsa beatitudo erit utique inamissibilis; Novo Testamento) et per Filium adoptive, videbitur autem nam poterunt beati ex uno in alium transire locum supein regno coelorum patemaliter, Spiritu quidem praeparante . riorem pro maiori visionis perfectione. Qua de causa, «quae­ hominem in Filio Dei, Filio autem adducente ad Patrem. dam commendamus Deo, et non solum in hoc saeculo sed et in futuro, ut semper quidem Deus doceat, homo autem 1 1 S. Irenaeus, Contra haereses, lib. V, cap. 31 n. 1, MG. 7,1208 B; . ___ cap· 35» n· i, coi. 1218 B; n. 2, coi. 1220. » S'^‘”!it-X’cap-35>n'I'MG'7>I2l8c;caP-32,n.i,coLi!ioB. Op. cit., lib. V, cap. 31, n. 2, col. 1210 A. Op. cit., lib. V, cap. 35, n. 1, col. 1218 C. Op. cit., lib. IV, cap. 20, n. 5, coi. 1035 AB. 1j Op. cit., lib. V, cap. 37, col. 1104 A. Op. cit., ibid. col. 1104 B. · Joan. 14, 2. Joan. 14, 2. Op. cit., lib. V, cap. 36, n. 1-2, col. 1222-1223. P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis semper discat quae sunt a Deo» h Unde et beati «semper percipiunt regnum et proficiunt»1 2. Minus spiritualis Lactantius, redit potius ad fabulas Papiae et Rabbinorum, eas frequenter miscens cum Sybillarum somniis et virgilianis descriptionibus. Cum venerit mille annorum regnum, «auferentur a mundo tenebrae illae quibus obtundetur atque occaecabitur coelum, et luna cla­ ritudinem solis accipiet nec minuetur ulterius, sol autem septies tanto quam nunc est clarior fiet, terra vero aperiet foecunditatem suam et uberrimas fruges sua sponte gene­ rabit, rupes montium meile sudabunt, per rivos vina de­ current et flumina lacte inundabunt; mundus denique ipse gaudebit et omnis rerum natura laetabitur erepta et liberata dominio mali et impietatis et sceleris et erroris. Non bestiae per hoc tempus sanguine alentur, non aves praeda, sed quieta et placida erunt omnia. Leones et vituli ad praesepe simul stabunt, lupus ovem non rapiet, canis non venabitur, accipitres et aquilae non nocebunt, infans cum serpentibus ludet»3. Ceterum iusti «qui erunt in corporibus vivi, non morientur, sed per eosdem mille annos infinitam multitu­ dinem generabunt, et erit soboles eorum sancta et Deo cara»4. «Cum vero completi fuerint mille anni, renovabitur mundus a Deo et coelum complicabitur et terra mutabitur; et transformabit Deus homines in similitudinem angelorum I et erunt candidi sicut nix et versabuntur semper in con- ; spectu omnipotentis et Domino suo sacrificabunt et servient in aeternum. Eodem tempore fiet secunda illa et publica omnium resurrectio, in qua excitabuntur iniusti ad cruciatus sempiternos»5. > Tandem huiusmodi millenarismi forma renovata fuit, ultimis temporibus a sic dictis Irvingianis, in Germania, Cap. II.—De necessitate corporis ad beatitudinem 327 in America Septentrionali et in Republica Chiliana potis­ simum degentibus. Horum doctrinam, ut videtur, primus proposuit Emanuel Lacunza, S. I. (f 1801), in opere cui titulus: La venida dei Mesias en gloria y majestad, de quo ac de eius impugnatoribus et asseclis vel defensoribus apud hispanos erudite, pro more, loquitur Menéndez y Pelayo 2. Eius tamen maximus propagator exstitit Eduardus Irving (1792-1834), qui opus Lacunza anglice vertit ediditque Londini anno 1831 sub titulo: Expositio of the Boock of Revelation, ab eoque nomen irvingianorum manavit, licet ipsi potius nominari vellent Ecclesia catholica apostolica \ Eadem vel similia docuerunt, inter alios, Pagani, The End of the World (1859); Scheider, Die Chiliastische Doctrin (1859); Rougeyron, Les derniers temps (1866); Moglia, Essai sur le livre de fob et les prophéties relatives aux derniers temps (1865); Chabauty, Avenir de T Eglise catholique selon le plan divin (1890); Commentarium periodicum Jésus-Roi (1910); Eyzaguirre, Apocalypseos interpretatio litteralis (1911). 283. Tertius modus est S. Methodii martyris, episcopi Olympii, qui neglecta resurrectione duplici corporali, unam tantum universalem omnium hominum admittit, cui statim subsequetur universale iudicium. Impii ergo illico in infer­ num praecipites ibunt; iusti vero non statim in coelum conscendent, sed post mille annorum regnum cum Christo super terram, tuneque humana corpora in angelicam muta­ buntur naturam. «Nam et ego, inquit, iter habens exque mundi huius Aegypto egressa, venio primum ad resurrectio­ nem, quae vera Scenopegia est, et ibi fructibus virtutis exstructo specioseque ornato tabernaculo meo, prima festi resurrectionis die, quae dies est iudicii, simul cum Christo millenarium annorum requiei celebro... Inde rursus lesu comes, qui penetravit coelos 3..., in coelos venio, non re- πc 1 Op. cit., lib. II, cap. 28, n. 3, coi. 806 A. 2 Op. cit., lib. IV, cap. 28, n. 3, coi. 1062 B. 1 Menéndez y Pelayo, Historia de los Heterodoxos espanoles. t. III, 3 Firmianus Lactantius, Divinae Institutiones, lib. 8, cap. 24, ed. S. , PP· 409-412. Madrid 1881. Brandt et G. Laubmann, CSEL., t. 19, p. 660 Vindobonae, 1890. 2 Cf. A. Humbert, art. Irvingiens apud Dictionnaire de théol. catholique, 4 Op. cit., lib. 8, cap. 24, pp. 658-659. t- 7, col. 2566-2570. 5 Op. cit., lib. 8, cap. 26, p. 666. ’ Heb. 4, 14. 1' A A* A ·.■ ''· * * 328 P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis Cap. IL—De necessitate corporis ad beatitudinem 329 manens in tabernaculis, hoc est, non remanente meo cor­ utrumque resurgere» h Si enim anima humana mortalis pore quale prius erat; sed post mille annorum spatium est ideoque sine corpore nec est nec esse potest, a fortiori mutato, ex humani forma corporis et corruptione in angeli- I non valet sine corpore beatitudinem consequi; nam quod cam molem et pulchritudinem; ubi demum nos virgines non est, utique nec beatum esse potest. Quando ergo totus a loco tabernaculi admirabilis, consummato iam resurrectio- ' homo in fine saeculi resurget cum anima et corpore, tunc nis festo, ad maiora et meliora transibimus, in ipsam domum i retributionem accipiet in utroque: aut beatitudinis in coelo, Dei supercoelestem ascendentes, in voce exsultationis et aut miseriae in gehenna, pro meritorum aut demeritorum confessionis, soni festivitatem agentis, ut Psalmodus ait»1, ; diversitate. Eos tamen ope Origenis celerrime fuisse correc­ «Veritas namque ipsa, ait alio in loco, exacte post resurrec- | tos, narrat Eusebius12. At rectius haeresiologi moderni, tionem manifestabitur, quando iam facie ad faciem sanctum ( S. loannem Damascenum imitantes3, ex hac sua doctrina tabernaculum, coelestem nimirum civitatem, cuius artifex de anima mortali eos vocant Thnetopsychitas (θνητός = et conditor Deus est2, non autem amplius in aenigmate mortalis, et ψυχή = anima). et ex parte contuebimur»3. Quam doctrinam, post plura saecula, renovavit ex parte Itaque regnum mille annorum super terram non habe­ loannes Locke (1632-1704) in suo Christianismo rationabili, bitur ante universale iudicium, ut praecedentes millenaristae cap. 2, ubi docet omnes quidem animas cum corpore perire, dicebant, sed post. 1 iustorum tamen esse in fine saeculi una cum eorum corpo284. Huiusmodi millenarismi formam paulo aliter de­ I ribus resuscitandas, ut beatitudinis retributionem acci­ fendendam sumpsit modernis temporibus Jos. de Félicité piant4; praesertim vero anglicanus Priestley (f 1804), qui (nomen fictum, sub quo latere videtur M. Vercruysse) purus putusque Thnetopsychita esse videtur. gemino opere, scilicet La régénération du monde (Courtrai, 286. Tertio, dilationem beatitudinis usque ad consum­ i860) et La résurrection dans le système de la régénération mationem saeculi docuerunt Hypnopsychitae (ύττνος = som­ du monde (Bruxelles, 1869), ubi docet «regnum Christi in nus, et ψυχή = anima), ex eo dicti quia animas a corpore terra restaurata non tantum per mille annos sed in aeternum separatas in somno quodam lathargico manere existimant, duraturum esse, generationesque successivas hominum pa­ , veluti in statu soporis et omnimodae inconscientiae. riter futuras, ita ut tunc unusquisque iustorum per mille ( Horum antessignanus exstitit Aphraates, Persa (γ post fere annos victurus sit. His transactis eum transiturum esse 1 345), qui distinguens inter animam et spiritum —quo no­ ad aeternam felicitatem in coelis»4. mine intelligit Spiritum coelestem in baptismo receptum—, 285. Secundo, idipsum docere a fortiori coacti sunt docet hunc, morte superveniente, ad Christum unde venerat nonnulli veteres christiani Arabiam inhabitantes saeculo III, redire, animam vero seu spiritum animalem omni sensu quis ideo arabicos appellat S. Augustinus, «qui dixerunt destitui. «Cum ergo moriuntur domines, spiritus animalis animas cum corporibus mori atque dissolvi, et in fine saeculi 1 absconditur cum corpore, quod sensu destituitur; Spiritus ) autem coelestis quem acceperunt, ad naturam suam, ad 1 S. Methodius, Symposion sive Convivium decem virginum, Orat. 8, cap. 5. MG. 18, 189. 2 Heb. ii, 10. 3 Op. cit., Orat. 5, cap. 7, col. 109-111. 4 B. Jungmann, Tractatus de Nosissimis^3 ΡΡ· 299.300. Ratisl 1874. I 1 S. Augustinus, De haeresibus, n. 83. ML. 42, 46; ex Eusebio, Historia Ecclesiastica, lib. VI, cap. 37. MG. 20, 597. 1 Eusebius, Historia Ecclesiastica lib. VI, cap. 37. MG. 20, 597. 1 S. Joannes Damascenus, De haeresibus, n. 90. MG. 94> 757· 4 Apud P. M. Gazzaniga, O. P., Praelectiones theol., t. II, diss. III, cap. 9, n. 182 nota, p. 61, Bassani 1831. 330 p. II.—De essentia physica beatitudinis formalis Christum, redit. Porro utramque rem docet Apostolus: se­ pelitur corpus animaliter, et resurgit spiritualiteret Spiri­ tus ad Christum, ad naturam suam revertitur, Apostolo iterum aiente: quando peregrinati fuerimus a corpore, apud Dominum erimus 2. Nam ad Dominum revertitur Spiritus Christi, quem accipiunt spirituales; animalis autem spiritus in natura sua sepelitur sensusque ab eo tollitur»3. Huiusmodi tamen somnus sicut iustis est quies ita impiis est inquietudo, non quidem ratione sui sed ratione eorum quae a Deo iudice recipient cum evigilaverint. «Impio autem somnus iniucundus est, cum ea recogitat ad quae ipse, oriente mane, reservatur, et frangitur animus dormientis; iusti vero quiescunt, et gratissimo somno per diem et noc­ tem continuo fruuntur: totam illam prolixam noctem non percipiunt eisque tanquam una hora aestimatur, et statim a vigilia matutina alacres expergiscuntur. Impii sopore gra­ vati similes sunt homini aspera vehementique febri deiecto i seseque in cubili huc illuc versanti; per totam noctem terre­ tur, atque haec tardior ei fluit, et diliculum reformidat, quo Domino poenas solvet» 4. Unde statim subiungit: «fides autem nostra docet homi­ nes in eum somnum semel lapsos sic consopiri, ut bonum a malo non discernant; neque iustos promissam retributio­ nem neque impios debitam poenam excipere donec ludex *! adveniat et homines a dextris vel a sinistris constituat. Scito igitur ex his quae scripta sunt, cum ludex sederit apertique fuerint coram eo libri et facta bona et mala recitata, eos qui bene egerint bona a (Deo) bono accepturos; qui autem mala commiserint, a iusto Judice male mulctabuntur»5. Et concludit: «cum Rex accepto regno reversus fuerit, tunc demum coram eo hostes eius interficientur; operarii, qui properaverunt et defatigati sunt in vinea, non prius » 3 Aphraates, Demonstratio VI, n. 14. PS. 1, 294. Cf. Demonst. VIII, n. 23, coi. 403. * Op. cit., Demonst. VIII, n. 19, coi. 398. 5 Ibid., n. 20, coi. 398. Cap. II.—De necessitate corporis ad beatitudinem 331 mercedem tollent quam saeculum consummetur: mercatores pecuniam acceperunt, nec foenus repetetur nisi postquam Dominus pecuniae redierit: virgines Sponsum exspectantes, illo moram faciente, somno complexae obdormierunt, nec nisi post auditum clamorem exspergiscentur et lampades suas aptabunt; et sapientes ingredientur, fatuae vero foris relinquentur. Neque illi qui (ante nos) in fide cocurrerunt sine nobis consummabuntur. Ex Iris omnibus intelligere debes, carissime, et persuassum habere neminem adhuc retributionem suam accepisse. Neque enim iusti regnum hereditaverunt, neque impii ad supplicium abierunt. Nondum separavit Pastor gregem. Adhuc operarii in vinea laborant, nec mercedem hucus­ que sumpserunt. Ecce mercatores pecunia negotiantur, nec­ dum venit illorum Dominus ad repetendam rationem. Rex profectus est ut acciperet sibi regnum, sed hactenus non reversus est. Dormiunt adhuc virgines illae quae Sponsum praestolantur, exspectantes clamorem ut excitentur. Qui primi laboraverunt in fide, donec ultimi advenerint non consummabuntur»1. Et tunc recipientur omnes iusti in pa­ radisum, e quo Adamus fuerat eiectus, omnigena bonorum copia in aeternum fruituri2. 287. Eandem doctrinam professi sunt plures nestoriani, ut Babaeus Magnus, Timotheus I, Salomon Bassorensis, alii. Ergo Babaeus Magnus (f c. 628) nedum de ceteris iustis defunctis verum etiam de ipso Christo lesu in triduo mortis docet quod eius «corpus mansit absque vita et sensu et anima absque cogitatione et operatione»3. Timotheus I (780-823) ulterius asserit animas iustorum separatas ante corporum resurrectionem nulla gaudere ac­ tuali cognitione, ideoque non amplius recordari eorum quae in corpore gesserunt sive bona sive mala, neque levamen 1 Op. cit., Demonst. VIII, nn. 21-22, coi. 399-402. 2 Op. cit., Demonst. XXII, nn. 12-13, coi. 1014-1019. 3 Babaeus Magnus, Tractatus adversus eos qui dicunt: quemadmodum anima et corpus sunt una hypostasis, ita Deus Verbum et homo sunt una hypos­ tasis, ed. A. Vaschalde, Corpus Scriptorum Christianorum orientalium, t. 67, p. 236. Romae 1915. 332 ·· . · c π P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis ullum suscipere ex orationibus et sacrificiis quae a fidelibus pro eis offeruntur, sed in profundo somno demerguntur, ita ut earum status similis sit statui quem habuerunt in utero matris antequam nascerentur; manent tamen vivae semperque in motu vitali. En eius verba: «facultates quae cum anima migrant et ad naturam eius pertinent, partim actualiter, partim virtualiter tantum possidet. Actualiter possidet vitalitatem; nunquam enim quiescit a motu vitalitatis suae et semper est natura viva et mobilis. Virtualiter autem possidet intellectum et liberam volun­ tatem. Virtualiter enim ratio et voluntas naturae eius infixae sunt: actualiter eas in unione cum corpore tantum possidet... Sicut dum est in corpore intra uterum per novem menses aut, si mavis, dum est in corpore somno oppresso vitalitatem suam realiter et actualiter possidet, libertatem autem suam et rationem —dicere potes scientiam suam— non actualiter sed virtualiter possidet... Anima, postquam corpus reliquit, non sentit neque scit quae in corpore fecit. Si enim sciret omnia quae fecit in corpore, etiam sciret retributionem iis quae fecit in corpore servatam; et haec cum sciret, si esset anima iusta, per co­ gnitionem bonorum operum quae fecerat et per cognitionem praemiorum servatorum i am in felicitate regni coelorum habitaret. Si autem anima iniqua esset, per cognitionem malorum quae fecit et per cognitionem tormenti malis servati iam in tormento esset. Quomodo iustum esset, ut ea quae simul peccaverunt et iustificata sunt non simul mercedem reciperent, sed partim delectarentur in spe et partim cruciarentur, cetera vero sine omni sensu, sine delectatione vel tormento essent, hoc est, corpora, quae dissoluta et corrupta sunt?»1. Immo Synodum collegit, ubi talem doctrinam ut omnino tenendam decrevit, quemadmodum refert doctissimus Assemanus 2. 1 Timotheus I, Epistula II, ed. O. Braun, CO. t. 67, pp. 32-34. * Bibliotheca Orientalis, t. Ill, II p_, p. 342. Cap. II—De NECESSITATE CORPORIS AD BEATITUDINEM 333 Eiusdem doctrinae testis est suppar anonymus, cui de­ betur Expositio officiorum Ecclesiae. «In utero aequales sunt divites et pauperes, iusti et iniqui, quia in eodem statu sunt reges et humiles. Sed in hunc mundum prodeuntes ! diversitatem obtinent, et alius quidem fit dives, alius pauper, alius sapiens, alius insipiens, alius bonus, alius malus. Cum autem ad inferos descenderint, iterum in una aequalitate stabunt; et sicut in utero aequales fuerunt, ita et in inferis manent. Ab inferis autem resurgunt ut diversitatem acqui­ rant, et alii quidem bonorum, alii malorum fiunt heredes... Illis qui dicunt animam sine corpore delectari aut tor­ queri ita respondebimus: si anima sine corpore passionis et voluptatis est capax, cur non statim atque creata est omnem sensum omnemque scientiam percipit? Quare infans in utero non sentit quomodo sit? Quare quando nascatur et lac sugat, ignorat?... Quare cum corpore hebetatur, cum ' corde contristatur? Cur dissoluto corpore discedit? Si autem sine corpore scientiae incapax est, quo pacto, cum exierit, ' aut gaudebit aut dolebit?»1. Quodsi diversus est commorationis locus animarum iustarum et impiarum —nam illae manent in paradiso terrestri, hae vero extra paradisum—, exinde nullam capiunt delecta­ tionem vel tristitiam; sed symbolice est accipiendus, qua­ tenus «Paradisus est typus regni coelorum; pariter locus extra eum positus adumbratio est exsilii extra regnum coe­ lorum» 2. Minus firmiter Salomon Bassorensis, in prima medietate saeculi XIII, tenet hanc doctrinam de animarum somno. Eam quidem admittit, ita tamen ut animae separatae aliquo modo noscant bona vel mala quae in propriis corporibus fecerunt3: sed talis cognitio non fert secum felicitatem bo­ nis neque tormentum malis, ut Timotheus I dogmatizabat. Explicatio officiorum Ecclesiae, ed. R. H. Connolly, CO. t. 92, pp. 75-77. 2 Timotheus I, Op. et loc. cit., p. 30. 3 Salomon de Bassorah, The book of the Bee, cap. 56, ed. E. A. Wallis Budge (textus syriacus una cum versione anglica), apud Analecta Oxoniensia, 1.1, fasc. 2, pp. 131-133. Oxford 1886. 334 P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis m ■ λ Iodo ergo «Paradisus habitaculum est animarum iusto­ rum; eius autem custodes Henoch et Elias: animae vero peccatorum extra paradisum iacent in profundo loco, qui Eden vocatur. Post resurrectionem autem tam iustorum quam peccato­ rum animae corpora sua resument: et iusti quidem coelum intrabunt fietque coelum iustorum terra; peccatores autem super terram manebunt»x. 288. In eandem positionem videtur aliquando decli­ nasse Lutherus. Nam in quadam epistula, data die 13 ianuarii 1522, scribit: «proclive mihi est concedere tecum in eam sententiam, iustorum animas dormire, ac usque ad iudicii diem nescire ubi sint. In quam sententiam me trahit verbum Scripturae: dormiunt cum patribus suis 2... Idem de dam­ natis sentio, posse aliquas sentire poenas statim a morte, aliquas vero separari usque ad illum diem (iudicii)... Igitur sententia mea est, incerta haec esse. Verisimile autem, exceptis paucis, omnes dormire insensibiles»3. 289. Praesertim vero eam instauravit A. Rosmini (17971855), dicens quod anima defuncti hominis «esiste certamente, ma è come se non esistesse (Teodicea, Appendice, art. 10, p. 638). Nel quale stato (di natura) non essendo a lei (alTanima separata) possibile alcuna riflessione su di se stessa, nè alcuna coscienza, la sua condizione si puo rassomigliare ad uno stato di perpetue tenebre e di sem­ piterno sonno (Introduz. dei Vangelo se condo Giov., lez, 69, Λ •· .Λ a ·.· Postremo idipsum concedere videtur Professor Mivart de quorumdam damnatorum animabus, quasi omnino inconsciae propriae damnationis exsisterent5. ργ,κ.··γ ·. * · · c. . t η Op. cit., cap. 15. 2 Mtt., 27, 52. 3 Lutherus, Epist. 13 ianuarii 1522. Prop. 23, inter quadraginta damnatas a Cong. S. Offici die 14 decem­ bris 1887, apud Th. Zigltara, O. P., Propaedeutica ad Sacram theologiam1, p. 79. Romae 189c. Textum latinum refert Denz. n. 1913. 5 St. Georgius Mivart, Happines in Hell, apud The ninethcent Century, dec. 1892, feb. et april 1893 (tres articuli). Cong. S. Officii eos damnavit die 19 iulii 1893. Cap. II.—De necessitate corporis ad beatitudinem 335 290. Quarto, retardandam esse iustorum beatitudinem usque ad ultimi indicii diem, etiam reiectis vel non admissis millenistarum, thnetopsychitarum et hypnopsychitarum pe­ culiaribus doctrinis hucusque relatis, complures tradiderunt sive in Oriente sive in Occidente ad nostra usque tempora. 291. Inter Orientales nominandi sunt in primis quidam msioriani, ut Isaias presbyter et doctor ac Josephus Haz­ zaya, quidquid ipse Nestorius hac de re senseritx. Isaias ergo (f post 570) docet animas quidem iustorum statim post separationem a corpore in paradisum recipi, iuxta illud Domini ad bonum latronem: hodie mecum eris in paradiso2; pariterque animas impiorum alio in loco extra paradisum commorare: huiusmodi tamen locorum diversita­ tem aliud non esse quidquam nisi diversae retributionis futurae symbolum, quando iusti ibunt in regnum coelorum, impii vero eicientur in tenebras exteriores. Nihilominus ’ dici potest quod commoratio animarum iustorum in paraI diso est veluti arrhabo quidam futurae beatitudinis 3. ' Josephus Hazzaya (j· 823) non distinguit locum anima­ rum iustorum a loco animarum impiorum, sed omnes in eodem loco manere dicit usque ad diem extremi iudicii, quem locum appellat paradisum insensibilem. Earum tamen sors est plane diversa; quia animae iustorum splendorem divinae gloriae contemplantur ideoque beatitudine quadam i imperfecta iam fruuntur, dum e contra animae peccatorum s omnigena beatitudine privantur 4. Neque ab eis revera dissentit Joannes Saba Dalyatensis [c. 550), qui diversas theologorum sententias tum de loco tum de statu animarum sanctarum ante corporum resurrec1 Ipse Nestorius videtur tenere communiorem doctrinam de immediata retributione animarum sanctarum, non exspectata corporis resurrectione. C£M. JUGIE, A. A., Nestorius et la controverse nestorienne, p. 288. Paris 1912. 1 Luc. 23, 43. 1 Isaias, Tractatus de commemoratione martyrum et confessorum, ed. Ad. Scher, Patrologia Orientalis, t. 7, pp. 29-31. * J. Hazzaya, Quaestiones et responsa, q. 1, apud Ad. Scher, Joseph Hsrrâyâ, écrivain syrien du VIIIe siècle, in Rivista degli studi orientali, 3 (1910), p. 58. 336 P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis tionem componere nisus est. Etenim quaestioni: cur non­ nulli Patres asserunt animas a corporibus separatas in coelum assumi; alii vero aiunt eas in paradisum migrare; quidam docet in sepulcro eas conditas una cum corpore supulcrum habitare; alius vero ad ostium eiusdem consistere Christumque Redemptorem exspectare; et impiorum quidem animas in tenebris, iustorum vero in luce versari etiam ante resurrec­ tionem: respondet has diversas sententias nonnisi specie tenus sibi invicem adversari. Nam paradisus, de quo quidam loquuntur, non est terrestris sed coelestis; sepulcrum vero mystice Deum significat, in quo baptismum susceperunt et quo obdormiunt; porro ad ostium monumenti consistere, nominat futurae resurrectionis exspectationem, ex qua ple­ ‘ nior felicitas redundabit in animas. Huiusmodi tamen sententiarum concordia nonnisi ver­ balis est omnique prorsus reali fundamento destituta, ut patet ex nestorianorum verbis hucusque relatis. Quin etiam ipsemet Joannes, licet asserat iustorum animas in coelum recipi ante corporum resurrectionem ibique cum Christo et Angelis eius commorari, simul tamen affirmat earum felicitatem esse imperfectissimam fereque nullam si com­ paretur visioni faciali ipsius Dei quam post resurrectionem sunt habiturae: «cum doctores affirmant animas (iustorum) esse instar pueri non habentis scientiam, id asserunt per comparationem ad illam veram certamque scientiam, quam i a suo Conditore post resurrectionem accepturae sunt»1; eo l circiter modo quo sapientia huius vitae dicitur insipientia si cum divina comparetur; vel quo creaturae dicuntur nihi­ lum coram divina perfectione et immensitate. 292. Praesertim vero haec doctrina viguit vigetque in diversis monophysitarum sectis, ut Syrorum Jacobitarum, Coptorum et Aethiopum, Armenorum. 293. Inter Syros Jacobitas nominandus est in primis Philoxenus, Mabbugensis episcopus (f 523), iuxta quem, «usque ad mundi finem, omnis anima iusta corpus relin­ J. Saba Dalyatensis, Sermo XII, apud Assemanum, BibEoihtts orientalis, c III, I. P„ p. 438. Cap. II,—De necessitate corporis ad beatitudinem 337 quens paradisum ingreditur ibique manet usque ad Christi reditum; animae vero peccatorum sunt in Sheol» h Pariter Severus Antiochenus (f 538), quem iacobitae uti sanctum colunt, monet Christianos ut perfecte servent omnia divina mandata ne a daemonibus superentur sed potius angelos mereantur comites habere in fine vitae, quo iustae animae ducentur in regiones lucis, ubi permanebunt usque in diem resurrectionis et iudicii, tuneque, pro prae­ parationis et operationis diversitate, regnum coelorum et mansiones aeternas, diversas, consequentur 2. Similiter episcopi iacobitae patriarchatus antiocheni con­ gregati anno 818 in Synodo Callinica docuerunt «Mar Cyriacum habitare cum ceteris sanctis qui eum praecesserunt, ibique a Deo exspectare finalem laborum suorum retribu­ tionem quae consistit in deliciis contemplationis Sanctissimae Trinitatis»3. Moyses Bar Kepha (813-903), episcopus Mosulensis, tenet animas iustorum manere cum Angelis, impiorum autem cum daemonibus, usque in diem extremi iudicii, quo illae finalem beatitudinem, hae vero aeternam recipient damna­ tionem a Deo iudice. Distinguit tamen inter iustos perfectos, ut animas apostolorum, martyrum aliorumque hominum perfectissimorum, qui super coelos sunt, idest super firma­ mentum a terrestri paradiso separatum, et maiori cum infimitate fruuntur Dei familiaritate; et iustos simpliciter dictos, ut bonum latronem, qui in paradiso terrestri, e quo Adam et Eva eiecti erant, commorantur exspectantes diem resurrectionis: angeli vero libere vagantur per coelos et paradisum terrestrem. At, post diem resurrectionis, nullus amplius manebit in paradiso terrestri, qui omnino vacuus erit4. 1 Apud Moysem Bar Kepha, Tractatus de anima, cap. 38, et O. Braun, AioîW bar kepha und sein Buch von der Seele, p. 123· Freiburg in Breisgau, 1891. 1 Homiliae έτπθρόνιοι seu cathédrales, hom. 86, P. O. t. 23, p. 71. ’ Apud Michaelem Syrum, Chronicon, t. Ill, lib. 12, cap. 10, p. 44. 4 Moyses Bar Kepha, De Paradiso, lib. I, cap. 18. MG. in, 500. 22—De Hummis*···· Qap. II,—De necessitate corporis ad beatitudinem 339 ’ P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis Π Ί Β Ι ΐΓ Τ Ι 338 Eodem modo Jacobus Bar Salibi (f 1171), Dionysius perfectam beatitudinem; animae vero impiorum diversis etiam appellatus ex quo anno 1154 episcopus Marash crea­ in locis sub mari vel sub terra detruduntur, usque dum post tus est, docet quod «separata anima Christi a corpore, corpus finale iudicium in infemum descendant ibique damnationem quidem in sepulcro est positum, eius vero anima recto accipiantx. tendit ad Sheol, in inferiores partes terrae, ubi omnes animae 295. Porro inter Armenos non paucos asseclas nacta ab Adamo eatenus clausae manserunt; et eisdem praedicavit, est. loannes III Otuetzi seu Ozniensis, cognomento Philo­ sicut loquitur Petrus; et omnes animas in ipsum credentes sophus (f 728), loquens de Eucharistia dicit: «haec etiam sustulit et ab inferis eductas eodem feriae sextae die cum I ceu viaticum itineris ad Deum faciendi in exitu finis vitae anima latronis in paradisum, ex quo Adam exulerat, intro­ uniuscuiusque praeparata servatur quiescentibus in Christo duxit, et per hunc modum promissionem suam complevit, donec opportuno tempore ad regni eius mensam iuxta ve­ quandoquidem eo ipso die cum illo fuit in paradiso. Animas racissimam promissionem discumbamus paratisque a prin­ autem quae in ipsum non credidere, inde similiter eductas cipio spiritualibus dapibus fruamur cum Christo, incon­ in aere reliquit, unde a malis daemonibus in partes quasdam cussa spe nostra, atque cum voce gratiarum actionis gloriam extra terram habitabilem deportatae, ibidem usque ad com­ in hymnis referamus Sanctissimae Trinitati»2. munem resurrectionem commorantur. Nerses IV, Armenorum catholicus, vocatus etiam Glaietsi Atque ab illo die feriae sextae et deinceps quaelibet seu Klayetsi et Snorhali sive Gratiosus (f 1173), lesum anima a corpore separata, siquidem iusta est, cum angelis precatur hisce verbis: «lux vera, Christe, dignum redde in paradisum conscendit; sin autem iniqua, a malis spiriti­ spiritum meum qui in die accitus videat laetanter gloriae bus ad partes extra habitabilem terram positas deportatur»l. 1 tuae lumen et usque ad diem adventus tui magni requiescat Tandem Gregorius abul Faradj, cognomento Barhein spe bonorum in mansione iustorum. Atque miserere braeus (1226-1286), scribit: «haud frustra creatus est para­ creaturarum tuarum necnon mei peccatoris maximi. luste disus, etsi Adam ex eo statim pulsus et relegatus fuit; sed index, quando veneris cum gloria Patris iudicare vivos et initio quidem Adam et Eva in eo habitarunt; post eorum mortuos, ne intres in iudicio cum servo tuo, sed libera me vero discessum, animae iustorum, ut Patrum eorum qui Deo ab igne aeterno et auditum fac mihi beatum iustorum acci­ placuere, Abraham nimirum et Isaac et lacob et propheta­ tum ad coeleste regnum tuum» 8. rum et iustorum et latronis dexteri et apostolorum et marty­ loannes Vanakanus seu Cenobita (f 1250) fatetur quod rum et confessorum et anachoretarum ibi habitarunt, et nunc quidam e nostratibus..., asserunt omnes animas reservari habitant. Sed et Henoch atque Elias ibidem corpore manent. in loco medio (= inter coelum et terram), differre tamen Atque hi quidem usque ad resurrectionem» 12. inter se in actibus et affectibus; nam alias esse dicunt laetitia 294. Idem omnino sentiunt plures Copti et Aethiopes, et immortalitate plenas, alias vero moerore et desperatione. dicentes quod «non intrant animae beatorum in regnum Verum animas illorum qui mediocriter iusti vel peccatores coelorum ante adventum Christi in resurrectione mortuo­ fuerunt commorari dicimus sub octava sphaera coelorum, rum» 3, sed interim recipiuntur in sinu Abrahae, idest in ubi liberae sunt a daemonum potestate qui in aere solum paradiso terrestri, ubi exspectant finalem resurrectionem et :V" 1 E. Coulbeaux, art. Eglise d'Ethiopie, in Diet, de theol. catholique, 1 Apud Assemanu.m, Bibliotheca Orientalis, t. II, p. 167. IV, col. 944. 2 Apud Assemanum, Op. cit., t. II, p. 294. IOAXNES III Otuetzi, opera, ed. J. B. Aucher, p. 279. Venetiis 1834. Ludolphus, Ad historiam Aethiopicam commentarius, lib.III, cap. 5,n. 4 I Nerses IV, Opera, ed. J. Cappelletti, t. II, p. 174. Venetiis 1833. e Ά ‘ΐ ■ - ··; ·* .t 1-w· 340 P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis Gap, n.—De necessitate corporis ad beatitudinem 341 nostram quaestionem spectat2, ut vel ipsi episcopi ultro fatentur, dicentes quod non solum «quidam simplices»1 et stulti3 verum etiam «aliqui de Magistris habentes opinionetn graecorum dicebant quod animae iustorum, quamvis in requie sint, tamen usque ad resurrectionem generalem, quando animae accepturae sunt corpora sua, in regnum coelorum non ibunt»4; at, iuxta eos, haec non erat commu­ nis armenorum opinio 5. Nostris tamen diebus, «opinio de ratardatione suppli­ ciorum sicut et praemiorum usque ad universale iudicium communis omnino evasit inter eos e. 296. Quod autem huiusmodi doctrinam e graecis mutuo acceperint, ut asserebant episcopi armeni, comperta res est: multi siquidem ex graecis eam tradiderunt cum ante tum post schisma photianum. Aeneas Gazaeus (f c. 395) docet animam «sine corpore sentire dolores nullos posse. Sed corpus suum ipsius repetet, quo iam antea publice atque in conspectu hominum est usa: idque tunc fiet, cum definitum iudicii tempus _ _postulant. enim fiet ut cum alio voluptatem ceperit, cum alio vero dolorem communem capiat: neque corpus aliud animae subservient, aliud rursus vocetur in iudicium»7. Itaque sicut anima corpore destituta nullos cruciatus sentire potest, ita neque ullam beatitudinis delectationem, ideoque nec damnari nec beatificari potest neque dum corpus suum in fine saeculi réassumai. et elementis dominatum suum exercent. Hae quidem sunt illae quae exspectant in futuro iudicio Dei misericordiam et ad Christi dexteram collocantur. Animae vero impiorum, quae ponentur ad sinistram et in iudicio condemnabuntur, resident in aeris invisibili loco»1. Immo Vartanus Magnus, Vanakani discipulus (f 1271), catholicam doctrinam de immediata iustorum retributione post mortem impetere conatus est hoc duplici potissimum argumento: primo, quia «omnes Scripturae tam Novi quam Veteris Testamenti unum constituunt hominibus diem iudi­ cii et operum retributionis; latini vero dicunt quemlibet hominem in die obitus sui retributionem accipere. Sed, si quilibet homo in die mortis iudicatur et accipit retributio­ nem, quisnam remanebit a Deo in die novissima iudicandus?» 12. Deinde, quia «anima et corpus operantur tam bonum quam malum. Ergo simul etiam remunerari aut puniri debent»3. Quin etiam Ioannes Orodnensis, Abbas monasterii Abragunensis Fratrum Unitorum (saec. XIV), haereseos arguit catholicorum sententiam, dicens: «tertia haeresis est eorum qui dicunt singulas animas, mox ut ex corporibus egrediun­ tur, dignam operibus suis retributionem aut supplicium aut coronam accipere. Ita credit natio Latinorum, cui adver­ ) satur Christus in Evangelio dicens: cum venerit Filius ho­ minis in gloria Patris sui cum angelis suis, tunc reddet unicuique secundum opera eius» 4. Apparet ergo errores quorumdam Armenorum a Bene­ 1 Libellus de erroribus armenorum centum et septemdecim. art. 7-15, 17, dicto XII collectos et Alekitar Knertzi transmissos Kalendis 22-24, I05j apud Baronium, Annales ecclesiastici, ad annum 1341, *· 25, Augusti 1341 ut, adunato Concilio, episcopi armeni de eis . pp. 250-253, 264. Barri-Ducis 1880. * Concilium Armenorum in quo obiecti armenis in libello errores condem­ rationem redderent, magna ex parte esse fundatos quod 1 Apud Clementem Galanum, Theatinum, Conciliatio Ecclesiae Armera cum romana, t. III, p. 79. Romae 1661. 1 Vartanus, Monita ad armenos, cap. 5, apud Galanum, op. at., t. Ill, p. 102. ’ Vartanus, ibid., p. 156. 4 Joannes Orodnensis, De haeresibus, η. 7, apud Galanum, Op. â, t. Ill, pp. 101-102. nantur, eorumque fides amplius declaratur, anno 1342 celebratum, apud Mansi, Amplissima Condi, collectio, t. 25, coi. 1198. ’ Ibid., col. 1198 D. 4 Ibid., col. 1194 D. ‘ Ibid., col. 1198-1199. * M. JUGIE, A. A., Theol. dogmatica Christianorum orientalium, t. V, P· 773· Parisiis 1935. 7 Aenneas de Gaza, Theophrastus sive de animarum immortalitate et corpo­ rum resurrectione, MG. 85, 976 C. ■1 ·- 342 P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis Oy» ii,—De necessitate corporis ad beatitudinem 343 Pariter Andreas Caesariensis in Cappadocia (saeculo VI) tradit animas iustorum ex hoc nunc splendore virtutum quasi stolis candidis esse circumfusas, «etiamsi promisso­ rum bonorum hereditatem necdum adeptae sint. Eorum itaque bonorum spe, quae spirituali oculo nunc contemplantur ab omni interea crassitudine exutae, merito laetantur, necnon in Abrahae sinu pacate requiescere feruntur. Multorum namque sanctorum sententia est unumquemlibet virtutis cultorem locum factis suis dignum post hanc vitam sortiri; ex quo de gloria sibi praeparata certam coniecturam facere valeat»\ Haud secus Anastasius Sinaita (630-700). Ait enim quod, cum Christus moriturus dixit bono latroni: hodie mecum eris in paradiso 12, ei tantum praedixit quod omnino erat futurum suo tempore. «Etenim medici, quando viderint aliquem deploratum, dicunt eum iam esse mortuum et esse cadaver, licet eum videant adhuc spirantem: et quomodo ille non habet spem salutis et mortuus est medicis; ita etiam latro, quoniam non amplius exspectabat reditum ad inte­ ritum, ingressus est paradisum sententia non experientia. Ita etiam Adam audivit: quo die comederitis ex ligno, morte moriemini3. Quid igitur? Comedit, et mortuus est? Nequaquam; vixit enim annos nongentos et triginta post illum diem. Quomodo ergo dixit Deus: ipso die moriemini? Sententia, non experientia. Ita mihi intellige et de latrone, propterea quod nondum est tempus operum remunerationis» 4. Hoc autem obtinebit cum in finali resurrectione cog­ natam carnem receperit, quacum iucunditates beatitudinis communicabit \ Idem docet Auctor Quaestionum ad Antiochum ducem. Postquam enim dixerit animas peccatorum esse in inferno, iustorum vero in paradiso 2, inquirit statim: «quid igitur? Bonane iusti receperunt, et peccatores supplicium?» Et re­ spondet: «nequaquam. Hoc tamen fruuntur gaudio sanctorum animae, quae pars est illorum felicitatis; ut tristitia, quam habent peccatores, pars est illorum supplicii. Quemadmodum itaque suos amicos accersit Imperator ut secum prandeant, sic et damnatos ut puniantur: illi autem ad prandium vocati, laetantur ante domum Imperatoris donec venerit hora prandii; damnati in custodia inclusi, in moerere degunt usquedum veniat iudex: sic sentiendum est de animabus iustorum et peccatorum, quae ante nos illuc discesserint» 3. Exspectant ergo retributionis horam, quae erit post universalem resurrec­ tionem et finale indicium. 297. Photius ipse (j· c. 891) eiusdem fuit sententiae. Explicans enim verba Domini ad latronem: hodie mecum eris in paradiso 4, docet eum fuisse receptum in paradisum terrestrem, non in regnum coelorum, cuius latro ne vagam quidem notitiam habebat ideoque non poterat illud petere sibique exoptare. Tantummodo cognoscebat paradisum ter­ restrem e quo Adamus eiectus erat; illum ergo optavit et petiit et a Domino obtinuit. Est tamen paradisus veluti arrhabo quidam et anticipatio regni coelorum conferendi post universale iudicium5. Itaque «conceditur latroni paradisus velut arrha quaedam et futurorum bonorum prooemium. Cum enim tunc communi aeternorum bonorum retributioni nondum esset locus, non erat 1 Andreas Caesariensis, Commentarius in Apocalypsim, cap. 17, MG aequum ut ipse solus ex omnibus, qui ab initio cari gratique 106, 272 BC. An dream refert et approbat eius successor Arethas Caesarien­ sis, Coacervatio enarrationum ex variis sanctis viris in Joannis dilecti discipuli a Deo fuerant, ad finem extremae beatitudinis perveniret et et evangelistae Apocalypsim, cap. 17, MG. 106, 596 D. 2 Luc. 23, 43. 3 Gen. 2, 17. S. Anastasius Sinaita, Interrogationes et responsiones de diversis capitibus a diversis propositae. Solutiones non ex seipso, sed ex experientia et ex Sacris Litteris desumpsit. Quaest. 73: quomodo latro ante resurrectionem ingressus est paradisum, MG. 89, 700 C. 1 Ibid., col. 700-701. 1 Quaestiones ad Antiochum ducem, inter opera spuria S. Athanasii q. 19. MG. 28, 609. 3 Op. cit., q. 20, coi. 609 BC. Passimque idem innuit. 4 Luc. 23, 42. * Photius, Ad Amphilochium, q. 6, n. 2. MG. 101, 105 CD-108 A. 344 P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis sine innumeris illis sanctorum coetibus consummaretur, ut divus Paulus protestatur»x. Quod autem dicit de bonorum retributione diferenda usque ad finem saeculi, idipsum intelligendum est de ma­ lorum punitione, immo et de daemonum damnatione. Ita enim scribit: «quamvis supra modum improbi et contu­ maces daemones, agnoscunt et fatentur tamen se aliquando scelerum suorum luituros graves poenas. Quare suspicati repraesentari iam nunc ipsis exspectatum olirn supplicium, correpta spatia queruntur, et sustineri in constitutam diem cruciatus suos postulant» 2. 298. Simili modo rem intelligit Theophylaetus (s. XI), nisi quod paradisum et regnum coelorum pro eodem sumit. Ita enim scribit: «quaerunt autem quidam quomodo dicente Domino latroni: Hodie mecum eris in paradiso (Luc. 23, 42), Paulus dixit (Heb. 11, 39) quod nullus sanc­ torum receperit promissionem» 3. Et enumeratis diversis explicationibus, quas inter, eas quas modo retulimus ex Athanasio Sinaita et ex PseudoAthanasio et ex Photio —haec ultima ei omnium melior , pergit ipse, «dicendum autem est idem esse videtur regnum coelorum et paradisum. Nihil prohibet ergo et Dominum vera dicere et Paulum. Nam latro quidem est in paradiso, hoc est, in regno, et non solum ipse sed etiam omnes quos enumerat Paulus. Atqui non fruitur perfecta bonorum participatione. Nam sicut condemnati in regiis non sunt, sed in custodiis clausi tenentur in deputatis poenis, honorabiles vero et in regias ingrediuntur et nunc in eis versantur; deinde, cum venerit tempus distributionis regalium donorum, illa assequuntur: ita et sancti, tametsi nondum perfecte bonis fruantur, iam Photius, Op. cit., q. 15, n. 2, coi. 136 C. 2 Photius, Fragmenta in Marcum, cap. 10, 5. MG 101, 1212 C. 3 I heophylactuSj Enarratio in Evangelium Lucae, 23, 42. MG. I2J» ITO4 B. «Quidam vero qui maxime sensum assequi visi sunt* (op. et loc.ch coi. 1104 D). Cap. II.—De necessitate corporis ad beatitudinem 345 tamen versantur in locis lucidis et fragrantibus et regiis denique tabernaculis etiamsi nondum distributionem regiorum donorum perfecte assequantur. Ita et latro in paradiso fuit, etiamsi nondum quod perfectum est acceperit, ut ne absque nobis perfectus sit. Et hoc opinor verissimum omnium. Nam Paulus dixit sanctos nondum recepisse promissionem (Heb. ii, 39): ipromissionem enim dicendo integram felicitatem declaravit. At illam nondum integram acceperunt, et sunt in regno et pa­ radiso) U Id quod amplius declarat commentando ex professo haec Apostoli verba. «Praedicti omnes sancti, etiamsi testi­ monium haberent quod Deo per fidem placebant, nondum tamen assecuti sunt coelestium bonorum promissiones... Deo de nobis melius aliquid providente, ut non sine nobis con­ summarentur. Melius aliquid, hoc est, ad honorem nostrum. Ne videan­ tur enim nobis esse potiores si primi coronarentur, unum omnibus coronarum tempus statuit. Nec dixit: ut non coronarentur, sed: ut non consumma­ rentur. Proinde tunc perfecti videbuntur. Praeterea, iam nunc arrhabonem et pignus honoris habent. Unde enim eis potestas auxiliandi invocantibus se? Unde ipsis fiducia intercedendi? Perfectionem autem et consumma­ tionem tunc accipient. Nonne igitur iniustus est illis Deus, si nos anteverterint laboribus, in coronis autem nos exspec­ tent? Minime; nam et illis hoc gratum est, ut cum fratribus consummentur. Corpus unum omnes sumus. Maiorem igitur corpori voluptatem praebet si communiter secundum omnia membra sua coronatur. Deus est Pater liberorum amantissimus, qui varios habet filios: alii quidem perfectis operibus suis, ex agris celerius redeunt; alii vero laborantes adhuc ibi persistunt. Dedit iis qui primum laboraverunt praegustationem quamdam dicens ac mandans eis ut ad perfectum usque convivium fratres exspec- 1 Op. et loc. cit., coi. 1105 AC. teli Cap ij,—De necessitate corporis P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis n tent: qui, humani cum sint, laeti exspectant, ut in communi exhilarentur»\ Quod autem dicit de felicitate retardanda usque ad finem saeculi pro animabus iustis, proportionaliter extendit ad damnationem infligendam animabus impiorum post iudicium universale, non statim post eorum mortem. Expo­ nens enim verbum Christi: «ostendam autem vobis quem timeatis; timete eum qui, postquam occiderit, habet potes­ tatem mittere in gehennam»12, scribit: «perscrutans autem verbum, etiam aliud quiddam simul intelliges. Vides enim quod non dixit: metuatis eum qui, postquam occiderit, mittit in gehennam, sed: habentem potestatem mittendi. Non enim semper qui moriuntur peccatores mittuntur in gehen­ nam, sed sunt in potestate Dei ut etiam dimitti possint. Hoc autem dico propter oblationes et distributiones quae fiunt pro defunctis, quae non parum conducunt etiam his qui in gravibus peccatis mortui sunt. Non omnino igitur, postquam occidit, mittit in gehennam, sed potestatem habet mittendi. Ne igitur cessemus per eleemosynas et intercessiones propi­ tium reddere eum qui potestatem habet mittendi, non semper autem potestate hac utentem sed et valentem remittere quid­ dam» 3. Possunt ergo animae impiorum a damnatione, quam meruerunt, liberari precibus Ecclesiae ante diem iudicii universalis, hoc est, antequam in gehennam praecipitentur; non autem postquam iam sunt praecipitati et de facto dam­ nati, ut Origenes mentitus est. Ait enim Scriptura: «et ibunt hi in supplicium aeternum, iusti autem in vitam aeternam·4. «Nam sicut sancti incessabile habent gaudium, ita iniusti indesinentem poenam; tametsi Origenes nugetur dicens fore suppliciorum finem et non semper puniendos peccatores, sed fore aliquando tempus quando in iustorum venturi sint consortium purgati a poenis. ad beatitudinem 347 Arguitur autem ex hoc loco manifeste, nam Dominus dicit: supplicium aeternum, hoc est, nunquam desinens. Unde et ovibus comparat iustos, hoedis autem peccatores: sicut enim hoedus nunquam fit ovis, sic nunquam peccator purgabitur et erit iustusi1. Eadem repetit Euthymius Zigabenus, qui expositiones Photii et Theophylacti simul breviter perstrinxit. «Nondum enim quispiam iustorum accepit promissionem, veluti magnus docuit Paulus (Heb. n, 39). Postmodum vero et hoc tradet regnum, tempore universalis retributionis» 2. 299. Accedit Michael Glykas (circa primam medietatem saeculi XIII) in suis Litteris theologicis, quae sunt Capita in difficultates divinae Scripturae. Nixus praesertim auctori­ tate Pseudo-Athanasii, de quo paulo supra locuti sumus, in sententiam conflatam ex Photio et Theophylacto venit, retardandi scilicet bonis beatitudinem et malis damnationem usque ad universale iudicium 3. Eodem tempore Joannes Zonaras scribebat quod «latro in paradisum quidem introductus est, nondum tamen regnum Dei est consecutus; hoc enim obtinebit quando omnes Deo placentes assequentur», scilicet in mundi fine 4. Tunc etiam temporis (circa finem anni 1231 vel initium anni 1232) habita est disputatio inter Georgium III Bardanem, métropolitain dissidentem Corcyrae, et fratrem Bartholomaeum, O. F. M., in monasterio graeco Cazulensi prope Hydruntum. Cum enim Georgius, legationem func­ turus pro Manuele Commeno apud imperatorem Fridericum II, per Italiam peragraret, morbo correptus est atque in dicto monasterio se recepit, ubi permansit a die 15 octobris 1231 ad mensem usque aprilem anni 1232. k 1 Theophylactus, Enarratio in Evangelium Matthaei, 25, 46. 1 Euthymius Zigabenus, Comment, in Evang. Lucae, 23, 43- MG. 129, 1092 C. 1 Theophylactus, Expositio in Epist. ad Hebraeos, 11, 39-40. MG 125, 365 CD, 368 A. 2 Luc. 12, 5. Enarratio in Evangelium Lucae, 12, 5. MG. 123, 880 B. 4 Mtt. 25, 46. 1 Michael Glykas, Litterae theologicae, cap. 11, 21, 85, t. I, pp. 136149, 246; ed. Sophronius Eustratiadis, Athenis 1906; t. II, pp. 380-382, Alexandriae 1912. * Expositio canticorum anastastmarum Joannis Damascendi, apud Jos. Hergenrother, Photius, t. III, p. 639· • · a- . 348 P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis Cap. Eum igitur aegrotantem invisit unus ex legatis Gregorii IX ad graecos pro unione Ecclesiarum restiuranda, nomine frater Bartholomaeus, qui Georgium interrogavit de sone decedentium antequam poenitentiam a confessario impositam implere valuerint, simulque ei exposuit doctri­ nam catholicam de Purgatorio, provocans maxime ad aucto­ ritatem S. Gregorii Magni. Respondens autem Georgius, animadvertit fratrem Bartholomaeum defendisse veluti catholicam doctrinam non solum exsistentiam ignis purgatorii, verum etiam retribu­ tionem immediatam post mortem iis qui nihil purgandum haberent. Ipse ergo utramque affirmationem reiecit, expresse tradens doctrinam de procrastinatione retributionis usque ad indicium universale, cum pro iustis tum pro peccatori­ bus \ Cuius graecorum positionis exstat documentum Fntrum Praedicatorum conventus Perae prope Constantinopolim exaratum anno 1252, ubi eis exprobant asseruisse quod «neque in paradisum bonae neque in infernum ante diem iudicii vadunt animae reproborum..., sequentes archiepiscopum quendam Caesareae Cappadociae, Andream no­ mine» 1 2, et quod non detur ignis purgatorius 3* . Quod iterum confirmat paucos post annos (circa 1264) Cantor Antiochenus, referens S. Thomae Aquinati errores quosdam graecorum, armenorum et saracenorum, ex eoque postulans confutationem: quam et fecit S. Thomas in suo opusculo De rationibus fidei contra saracenos, graecos et ami­ nos. Hac ergo in opella S. Thomas relationem Cantoris 1 Cf. M. Jugie, A. A., Theol. dogmatica Christianorum orientalium ab Ecclesia catholica residentium, t. IV, pp. 36-37. Parisiis 1931. ■ Tractatus contra errores graecorum de processione Spiritus Sancti, ώ ammabus defunctorum, de azymis et fermentato, de obedientia Romanae Eccle­ siae, editus Constantinopoli, in aedibus Fratrum Praedicatorum, anno Domini 1252. MG. 140, 511 AB. Cf. ibid., col. 483 B. 3 Op. cit., coi. 483 B. Ex quo Tractatu pendere videtur S. Albertis Magnus, disputans ex professo «de quodam errore quorundam graecorum. qui dicunt nullum ante diem iudicii intrare coelum vel infernum, sed in lods mediis usque illuc conversari» (In IV Sent. 21, 10, ed. Borgnet, t. 29, p. 875a). • III IL—De necessitate corporis ad beatitudinem 349 Antiocheni introducit hisce verbis: «circa statum vero ani­ marum post mortem asseris errare graecos et armenos dicentes quod animae post mortem usque ad diem iudicii nec puniuntur nec praemiantur, sed sunt quasi in sequestro; quia nec poenam nec praemium debent habere sine corpore» A Inter impug­ nandum autem talem errorem, simul impetit ahum eorumdem, nempe negationem Purgatorii2: id, quod iam fecerat eodem fere tempore in alio opusculo Contra errores graeco­ rum 8. Quin etiam, non obstante unione graecorum cum latinis in Concilio Lugdunensi II, Anno 1274, ubi graeci fidei / 1 S. Thomas, De rationibus fidei, cap. 1, ed. Vives, t. 27, p. 128b. 2 De rationibus fidei, cap. 9, ed. cit., pp. 114-115. 3 S. Thomas, Contra errores graecorum, ad Urbanum IV (c. 1261-1264), cap. 29, ed. cit., t. 29, p. 372. Circa idem tempus (1264) utrumque errorem tribuit quibusdam graecis: «per hoc autem excluditur error quorundan graecorum, qui a) purgatorium negant et b) dicunt animas ante corporum resurrectionem neque ad coelum ascendere neque in infernum demergû (IV Contra Gent., cap. 91 in fine). Graecos etiam expresse nominat in suo Commentario epist. Pauli ad Philippenses, I, 23, lect. 3> ed. Marietti, p. 88b: «in quo notatur falsitas opimonis graecorum, quod animae sanctorum post mortem non statim sunt cum Christo». Reficito autem eorum nomine, saepe ad eos alludit, v. gr.: «confutatur per haec verba (Apostoli, II Cor. 5, 6-8) error dicentium animas sanctorum decedentium non statim post mortem deduci ad visionem Dei et eius prae­ sentiam, sed morari in quibusdam mansionibus usque ad diem iudicii» (In II Cor. 5, 6-8, lect. 2, ed. cit., p. 451a); «ex quo [Epist. ad Hebraeos, n, 39-40] aliqui sumpserunt causam vel occassionem erroris, qui dicunt quod nullus in paradisum intrabit usque ad ultimam consummationem, quae erit per finalem resurrectionem» (In Heb. 11, 39-40, lect. 8, ed. cit, p. 428b). Revera hic textus Epistulae ad Hebraeos referebatur a Fratribus Praedicatoribus conventus Perae quasi fundamentum in quo nitebantur graeci 608 C. ’ De sacra precatione, cap. 295. MG. 155, 544 C. ’ De fine et exitu nostro e vita et de sacro ordine sepulturae, cap. 363. MG. 155, 693 AC. * Expositio de divino templo, n. 102. MG. I55> 74θ D. ■ 352 p. II.—De essentia physica beatitudinis formalis Ideo in oratione dominica petimus: «adveniat regnum tuum, ultima nempe dies, quoniam super omnes et in ipsos inimicos regnabis, et regnum tuum erit aeternum, sicuti est; illud autem adveniet sanctis et ad hanc hereditatem paratis» \ Nondum ergo advenit eis plene et perfecte. Similiter dilationem punitionis perfectae impiorum docet. «Peccatorum vero atque infidelium animas in inferno esse credendum est quemadmodum sanctorum in coelo, et in aliis locis obscuris et tristibus, peccatis eorum et infidelitati correspondentibus, daemonibus obnoxiae, a quibus veluti tvrannis moeroribus et laboribus cruciabuntur. Nunc autem poenam non luunt perfectam, cum nondum adsint corporibus quibuscum peccaverunt, et cum nondum de coelo descenderit Dominus qui iudicabit omnes et reddet unicuique secundum opera eius... Quod si S. Gregorius Dialogus dixit animas in igne torqueri, hoc spiritualiter (νοητώ$) dixit; ita ut animae sint quasi captivae in quodam loco et damnatae, igneque conscientiae afflictae: καί τω πυρ! της συνειδήσεων λεγεσθαι... Et per hoc facile intelligere possumus et ignem quo comburitur dives ille (Luc. 16, 22-28) et cruciatum per conscientiam et privationem gratiae. Cum deinde longe et infra positae dicuntur a conspectu Abrahae, hoc innuit eas longe esse a Deo, et torqueri sub tyrannide daemonum; sed tamen nunc non plena luitur poena. Inde Domino testante divitem esse in gehenna, credendum est ipsum esse in poena, et consequenter poenam instare animabus peccatorum, fu­ turae poenae, quae erit aeterna, arrhabonem. Etenim hoc insuper cognoscimus ex Sacra Scriptura, quae nobis innuit diabolum nondum cum daemonibus esse in vinculis et in igne praeparato ipsi, sed adhuc inspirare malitiam in mundo, et nondum consummatam esse pecca­ torum separationem nec prolatum terribile hoc: discedite a me, maledicti, in ignem aeternum (Mtt, 25, 41). Perfecta poena non afficiuntur animae peccatorum; etsi enim dives dicatur esse in gehenna, omnino erit in poena, 1 De sacra precatione, cap. 320. MG. 155, 580 D. Oj, n,—De necessitate corporis ad beatitudinem 353 non perfecta quidem; sed per hanc, quae est ex parte, poenam aeternam non effugiet... Sed sicut animabus iustorum non datur iam nunc plenam accipere gratiam; sic nondum datur animabus peccatorum, nostro iudicio, suppliciorum et castiga­ tionis perfectum adipisci experimentum, usque dum finis uni cui que adveniat, descendente Domino» L Haud dissimiliter loquitur Josephus Bryennius (j- c. 1435) de statu animarum separatarum. «Animae defunctorum, in­ quit, duo loca pro domicilio sortitae sunt: sanctorum quidem, coelos; peccatorum vero, terrae centrum, hoc est, infernum. Porro animae sanctorum libertate honorantur, quippe quae domicilium habent mundum universum et Eden, deliciarum locum. Quae vero animae ad inferni stationem usque ad diem indicii damnatae sunt, exinde aliquantisper exire, aut luce vel quolibet alio solatio perfrui prohibentur: non quod ante iudiattm puniantur —non enim sancti ante indicium aeternis diis bonis perfruuntur, neque peccatores interminabili supplicio subiiauntur—, sed quod in tenebricoso carcere detenti, daemones habeant praefectos molestos, crudeles, immiseri­ cordes, qui ignem videntes ignemque spirantes, nocti vul­ tibus similes, prae sua invidia suoque in homines odio, e carcere eos aliquantulum prospicere non permittant» 2. 301. Inter eos tamen, qui exsistentiam Purgatorii ne­ gaverunt et dilationem retributionis usque ad finale iudicium tradiderunt, eminet Marcus Eugenicus —Ephesinus vulgo dictus— (f 1444). Hic enim quaecumque ab aliis hac de re dicta fuere nedum collegit sed et ex propriis locupletavit, acerrime impugnans contrariam sententiam, suamque pro­ priam mordicus tenens. «Nos quidem nec sanctos dicimus paratum sibi regnum obtinuisse et arcana illa bona, nec peccatores iam esse in gehennam contrasos; sed utrosque esse in exspectatione sortis quae illis manet: idque pertinere 1 Responsa ad quaesita Gabrielis Pentapolitani, q. 4. MG. 155, 844 CD-845 AC. 2 Josephus Bryennius, Oratio II de futuro wdicio, Opera, ed. Eug. Bulgaris, t. I, pp. 392-393· Lipsiae 1768. 23,—De Hominis ·· * 354 P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis Op. II.—De necessitate corporis ad beatitudinem 355 ad futurum tempus post resurrectionem et indicium»1. Et arroganter subiungit: «hanc doctrinam non solum a «Profitemur ergo nec iustos perfecte consecutos esse pro­ Patribus nostris antiquitus acceptam tenemus, verum etiam priam suam sortem et beatam illam conditionem, ad quam ex ipsis divinis Scripturis comprobare facile possumus»1. in hac vita per opera se praepararunt, nec improbos statim Id, quod rursus confirmat triplici ratione theologica post obitum aeterno addici supplicio, quo in perpetuum probabili, cui addit quartam, apodicticam, ut ei videtur. cruciabuntur; sed ambo haec post extremam illam iudicii Prima ratio probabilis est, quia iustum est ut praemium diem omniumque resurrectionem plane eventura esse: nunc respondeat ex amussim merito et merenti. Atqui meritum autem utrosque degere in idoneis locis, alteros quidem hominis praemiandi beatitudine fuit totius hominis ex anima omnino quietos ac liberos in coelo cum angelis et coram et corpore compositi, non solius animae sine corpore. Ergo ipso Deo, immo vero in paradiso ex quo excidit Adam, praemium beatitudinis conferri debet non soli animae a in quem primus omnium introivit probus latro, nobiscum corpore separatae, sed animae reunitae suo corpori, idest ubique conversantes in quibus coluntur templis, eos exau­ dientes qui ipsos invocaverint et pro eis apud Deum inter­ toti homini: quod non est possibile nisi post eius resurrec­ tionem in fine saeculi. cedentes, utpote eximio eiusmodi munere ab illo praeditos, Secunda ratio probabilis est, quia homines eo modo miracula per proprias suas reliquias patrantes, quin edam praemiari debent quo meruerunt. Atqui non privatim et in beata perfruentes Dei visione et illo qui inde emittitur occulto meruerunt, sed in communi et coram omnibus, fulgore multo perfectius ac nitidius quam prius, dum vitam nam et coram omnibus et simul vivunt et operantur et agerent; alteros vero ex adverso in inferno occlusos versari patiuntur propter Deum. Debent ergo homines praemiari in tenebrosis et in umbra mortis et in lacu infimo prout beatitudine coram omnibus et simul, non privatim et diDavid ait -, rursusque Job: in terram tenebrosam et caligi­ visim: quod erit in iudicio universali2. nosam, in terram tenebrarum aeternarum, ubi nullus splen­ dor nec vita est hominibus 3. Atque illos quidem summa potiri laetitia animique vo­ luptate, exspectantes iam ac propemodum prae manibus Marcus Ephesinus, Ibid., n. 3, in fine, p. no. Statimque adducit habentes promissum sibi regnum arcanaque bona; hos vero et expendit ad suam sententiam comprobandam sequentes Scripturae textus: contra maxima confici angustia et inconsolabili moerore, Mtt 25, 34, 41; 8, 29; 25, i, 14-15; II Cor. 5, 10; II Tim. 4, 6-8; II Thess. 1,6-10; Heb. ii, 39-40; Mtt. 20, 1-8; Apoc. 6, 9-11; I Cor. 15, 23-24; Mt. exspectantes damnatorum more iudicis sententiam iliaque » 1J>43 (Ibid., nn.»5-6, pp. 110-114. Ex Patribus autem testimonia refert ΑτΗΑ•Ml supplicia prospicientes. Neque tamen illos adeptos esse regni Jwsn, Homilia de divite et Lazaro (deperdita); Pseudo-Athanasii, Quaest. hereditatem eaque bona quae nec oculus vidit nec auris ud Antiochum q. 19, MG. 28., 609; Gregorium Theologum, Oratio funebris audivit nec animus hominis effinxit 4; neque hos aeternis si laudem Caesaris fratris, n. 21, MG. 35, 781; Oratio in plagam grandinis, ibid., col. 945; Oratio in baptisma, MG. 35, 424; Joannem Chrysostomum, iam addictos esse suppliciis igneque inextinguibili exuri»’. Oratio VI de statuis, MG. 49, 85; Oratio IV adversus iudaeos, MG. 48, 904 - -1’ < 'M, nn. 4, 7-9, pp. ni, 115-117). 2 «Cur autem sic opinemur, has probabiliter (τάχα) causas diximus: 1 M.arcus Ephesinus, Epistula encyclica contra graeco-latinos ac dtάί quod Deus aequum duxerit animas non perfecta gloria cumulandas esse cretum Synodi Florentinae, n. 6. PO. 17, 456. «0 absque corporibus, quae simul cum ipsis certaverunt; sive quod singulos illos, Psalm. 87, 7. 3 sanctos nequaquam deceat singillatim ac vicissim operum praemia accipere, fob, ΙΟ, 22. sed omnes una simul consummari secundum divinum Apostolum (Heb. 5 Marcus Ephesinus, Oratio altera de igne purgatorio, n. 3. PO. IJ> ’ II, 40), et coniunctim coronas adipisci, et in praesentia totius universi proclaIO8-IIO. Eari» (Marcus Ephesinus, Responsio ad postremas latinorum quaestiones super igne purgatorio, n. 1. PO. 15, 152). "W· M ii. • .. . · « i 356 rd P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis Tertia probabilis ratio sumitur ex proportione quae viget inter tres hominis status et tres virtutes théologales eum perficientes. Unus status est unionis animae cum corpore corruptibili, qui est status peregrinationis et exilii; et huic correspondet fides; alius status est separationis animae a corpore corruptibili, quo anima in Deum ex hoc mundo pergit, licet nondum ad eum perveniat; et huic respondet spes: tertius status est unionis animae cum corpore spirituali et incorruptibili, qui est status maximae perfectionis et unionis cum Deo per beatitudinem; et huic respondet ca­ ritas. Vita ergo praesens est tempus fidei; vita futura usque ad resurrectionem et universale indicium est tempus spei; vita aeterna futura post communem resurrectionem et indicium universale est propria caritatis h Quarta ratio, eaque demonstrativa, est, quia solius Dei est ubique simul esse et operari: nulla ergo creatura, sive angelus sit, sive homo in hac vita, sive anima separata in futura vita, potest simul esse simulque operari pluribus in locis; sed necessario, si uno in loco operatur et est, alio in loco non adest neque operatur. Cap. II—De necessitate corporis ad beatitudinem 357 Atqui angeli usque ad finem saeculi frequenter sunt et operantur apud nos quasi Dei ministri; itemque animae sanctorum separatae, quae saepe nobiscum conversantur, et reliquiis suorum corporum frequenter pro nobis miracula patrant, nobisque ubicumque invocantibus praesto sunt. Ergo non possunt simul esse in coelo ibique visionem elicere divinae essentiae. Habent igitur modo visionem quandam Dei, non tamen continuatam et permanentem sed frequen­ ter interruptam, ob frequentia fereque continua ministeria apud nos exercenda: cum vero omnia fuerint consummata in fine saeculi, semper cum Domino erunt, eum continuo et absque ulla interruptione contemplantes, ideoque perfecta beatitudine gaudentes \ 1 necnon tremendo illo universalique spectaculo, si ante diem illam utrique pro suo quisque merito mercedem accepis­ sent?» \ Idem docuerunt, licet prius in contrariam sententiam inclinaverint, germanus frater Marci Joannes Eugenicus (f post 1453) in sua Refutatione impii et falsi decreti Floren­ ce compositi12, et Georgius Scholarius (j- post 1468) in suo Tractatu de animarum sorte post mortem ad Sabbatium hieromonachum3: uterque fortasse sub influxu directo Marci Ephesini; Joannes qua frater, Georgius qua amicus. Jamiam enim moriturus Marcus, timensque ne doctrina graecorum sine defensore ac doctore in praeceps iret, instanter petiit * a Georgio ut partes eius sumeret4: quod et sollemniter promissit Georgius, dicens: «tibi significanter patefacio co­ ram Deo et angelis sanctis qui nunc nobis invisibiliter assis­ tunt, et multis clarissimisque viris qui hic adstant, me tuo loco in re praesenti futurum et tanquam ore tuo quaecum­ que amplectebaris et docebas amplexurum et defensurum • omnique studio propositurum, nihil omnino eorum immi­ nuendo, sed ad extrema usque sanguinis mortisque pericula pro illis decertaturum»5. Hoc ergo in Tractatu Georgius tribuit animabus sanctis a corpore separatis beatitudinem quandam naturalem et imperfectam, cui succedet in fine saeculi, corpore reassumpto, beatitudo supematuralis et completa, qua Deum immediate videbunt sicuti est, et non amplius per speculum et in aenigmate. Hisce consentit etiam Theodorus, ut videtur, Agallianus 6, 1 Marcus Ephesinus, Oratio altera de igne purgatorio, n. 5. PO. 15, ΙΠ-112. 1 Apud Dositheum, Patriarcham Hierosolymitanum, Τόμο$ καταλλαγής (= Tomus reconciliationis, p. 267. Tasii 1692. ’ Georgius Scholarius, Oeuvres complètes, t. I, pp. 505-520. Paris 1928. 4 Marci Ephesii morientis oratio ad amicorum coetum ac nominatim ad Gwrgium Scholarium, B. PO. 17, 486-489. s Ibid. C. Responsio Domini Scholarii, p. 49°· ‘ Cf. A. Palmieri, O. S. A., Theologia dogmatica ortodoxa ecclesiae snucorussicae ad lumen catholicae doctrinae examinata et discussa. Prolegomena, L II, p. 105. Florentiae 1913· ’* Μ ■ 360 P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis qui praesens fuit Orationi Marci Ephesini morientis eamque ex memoria scriptis mandavit l. Hic enim —vel compilator Actorum pseudo-synodi celebratae anno 1450 in basilica Sanctae Sophiae antequam Constantinopolis ferro et igne a tureis vastaretur— duas super triginta differentias collegit quibus latini a graecis discrepant, ac inter eas sunt exsis­ tentia Purgatorii et concessio sanctis beatitudinis supremae statim post eorum mortem a. 302. Saeculo pariter sequenti eandem doctrinam exhi­ bet Meletius Pigas (f 1601) veluti totius orientalis Ecclesiae, suam faciens sententiam Pseudo-Athanasii3 quam supra retulimus 4. Quo etiam in sensu Josephus Philagrius inter­ pretatur contraria, quae videntur, testimonia Patrum et Liturgiae, ac si non docerent realem possessionem futuro­ rum bonorum a sanctis animabus, sed eorum tantum certam exspectationem 5. Quin etiam Patriarcham Cyrillum Lucari, qui immedia­ tam retributionem docuerat, anathemate perculsit die 24 Septembris 1638 Constantinopolitana Synodus6. Eumque ex professo impugnavit Aieletius Syrigus (f 1667), qui illi Concilio interfuerat, in sua Orthodoxa refutatione adversus capita et interrogationes Cyrilli1. Idem quoque Syrigus, iussu Parthenii I, Patriarchae Constantinopolitani, recognovit et emendavit eundem in sensum Confessionem Orthodoxam Petri Moghilae qui retributionem immediatam admittebat. Hoc ergo in opere Syrigus fatetur quidem animas sanctorum in coelum statim recipi et pecca­ ■ torum in infernum detrudi, at simul addit: «hoc tamen scitu dignum est, animas iustorum, licet in coelis sint, non acce­ ->rr r f A Cf. L. Petit, A. A., PO. t. 17, p. 484, in nota. Apud Dositheum Hierosolymitanum, Τόμος κατακαγής, p. 515. Tasii 1692. 3 Miletius Pigas, Quaestiones ad Antiochum, q. 19. MG. 28, 609. Meletius Pigas, Orthodoxa doctrina (’Ορθόδοξος διδασκαλία) *. Tasii 1769, p. 308. 5 Apud L. Allatium, De Purgatorio, pp. 792-794. Apud J. Kimmel, Libri symbolici ecclesiae orientalis, p. 406. Jenae 1843. Ed. Dositheus Hierosolymitanus, Bucarestii 1690. Cap. II,—De necessitate corporis ad beatitudinem 361 pisse perfectam coronam ante extremum iudicium; etiam animas condemnatorum perfectam poenam non pati; sed, post extremum iudicium, animae simul cum corporibus coronam gloriae et poenam perfectam accepturae sunt» L Quando autem dictum est Moysi: «non poteris videre faciem meam; non enim videbit me homo et vivet»2, hoc «intelligendum est ante redemptionem in corpore hoc corruptibili et non glorificato; post redemptionem vero in corpore glo­ rificato in statu vitae aeternae post extremum iudicii diem, lumen gloriae a Deo dabitur, per quod Dei lumen videbimus, quemadmodum dicit Psalter: quoniam apud te est lumen, et in lumine tuo videbimus lumen 3. Quo viso, omne desi­ derium sapientiae et omnis bonitatis cessabit: intuendo enim Deum, omnia in Deo videbimus atque omni gaudio fruemur iuxta eundem Psaltem (Psalm. 16,15): satiabor cum appa­ ruerit gloria tua»4. 303. Circa medium saeculum XVII Georgius Coressius (1554-1641) latinos accusat veluti corruptores germanae fidei, 20 doceant «Spiritum Sanctum a Filio procedere, iustorum animas statim post mortem perfectam assequi beatituditiem, ignem purgatorium exsistere» et alia id genus multa s. Ceterum haec doctrina omnino communis evasit in se­ cunda medietate eiusdem saeculi inter graecos, ut testatur responsio Patriarchae Methodii III moscovitis hac de re interrogantibus, quae sic se habet: «Patrum traditioni inhae­ rentes, confitemur non absque corporibus animas accipere promissionem, ut divina testatur doctrina, ne sine corpore praemium sumant quod una cum corpore meruerunt; sed tamen gaudent usque ad resurrectionem corporis in locis lucidis, gaudio et consolatione plenis, exspectantes illud dictum: venite, benedicti Patris mei, possidete paratum 1 Orthodoxa confessio fidei Petri Moghilae, IP., q. 68, ed. A. Malvy etM. Viller, S. J., apud «Orientalia christiana», 10 (1927), P· 41· 1 Exod. 33, 20. Psalm. 35, 10. 4 Orthodoxa confessio, I P., q. 126, ed. cit., p. 72. J Apud A. Palmieri, O. S. A., Theologia dogmatica orthodoxa, t. II, p. 113. Florentiae 1913. * Vf tX» : 362 P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis vobis regnum a constitutione mundi (Mtt. 25, 34). Si vero Ecclesia nostra his concinit laudes quasi iam fruentibus in regno coelorum, hoc ex more facit poetae, de futuris loquens perinde ac si praesentia essent. Similiter animae peccatorum haudquaquam statim in ignem aeternum rapiuntur. Quid enim in illo paterentur, cum immateriales sint? Sed timore et dolore in inferno cruciantur, terribilia verba formidantes (Mtt. 25,41): dis­ cedite a me, maledicti, in ignem aeternum, qui paratus est diabolo et angelis eius»\ «Ad haec, quaerebatur utrum sit iudicium particulare; per hoc autem intelligunt recentiores animas solutas corpore statim coram Domino sisti et rationem eorum reddere quae fecerunt, iudicarique simul et debitos accipere fructus. Nos vero imum et solum iudicium agnoscimus coram Dei tribunali in die resurrectionis, et tunc temporis putamus animas unitas corpori accepturas esse coronam aut damna­ tionem; e corporibus vero abeuntes, legimus solum prae­ sentire futuram gloriam aut poenam»1 2. Huic Methodii declarationi subscripsit Dositheus, Pa­ triarcha Hierosolymitanus (1641-1707), qui in Synodo Hie­ rosolymitana, anno 1672 celebrata, non solum anathema in Cyrillum renovavit3, verum etiam positive pronuntiavit: vcredimus defunctorum animas aut in quiete aut in poenis esse, prout quisque gesserit, quippe vel ad gaudii vel ad tristitiae, gemitusque locum statim adducuntur atque cor­ pora deseruere, quamquam integram beatitudinis aut damna1 Apud Perpétuité de la foi de ΓEglise catholique sur ΓEucharistie, lib. 8, cap. ii, ed. Migne, t. II, col. 1186-1187. Parisiis 1941. 2 Apud A. Malvy et M. Viller, S. J., La confession orthodoxe de Pierre Moghila. Notes complémentaires, O, n. 9, «Orientalia Christiana», 30 (1927), pp. 165-166. 3 «Cyrillo dogmatizanti, occulte quodammodo, in octavo decimo suo capitulo ac credenti eos qui fine pio ac finali cum poenitentia dormierunt suorum eleemosynis et Ecclesiae precibus nihil iuvari, utpote iustorum bea­ tam requiem iuxta ac peccatorum absolutam perditionem, necnon et futurum extrema die terribili generale iudicium simul ac retributionem e medio tol­ lenti, quod ab Sacra Scriptura et universa theologorum doctrina longe alie­ num est, anathema» (Mansi, Collectio amplissima Conciliorum, t. 34, coi. 1716. Cap. II.—De necessitate corporis ad beatitudinem 363 lionis mensuram nondum accipiunt; cum enim generali facta resurrectione, suum corpus quocum aut bene gessit aut male > resumpserit, tunc beatitudinis ac poenarum recipiet unusquis­ que complementum» Idem tradidit Sophronius Likhudes, ab eodem Dositheo in Rusiam missus ut, una cum fratre suo loanne, Magistri munere fungeretur in Schola graeco-latino-slavica mosquensi recenter erecta. Hi ergo, licet primo a russicis comiter excepti fuerint, postea de haeresi suspecti eiecti sunt a schola mosquensi. Sophronius itaque opus absolvit mense februario 1690, cui titulus: Gladius spiritualis sive Dialogus aut Colloquium inter graecum magistrum et quendam iesuitam, ubi, inter alia plura, latinis exprobat quod «ignem purga­ torium effinxerunt» et quod «sanctos immediate post mortem beatitudine frui decrevere»* 2. 304. Eandem repetit doctrinam Synodus Constantinopolitana, Annis 1722-1724 celebrata, in sua Epistula dog­ matica ad orthodoxos antiochenos qua latinorum doctrina re­ fellitur. Hac ergo in Epistula (1722), postquam in Capite IV Patres ignem purgatorium locum que a paradiso et gehenna distinctum explodunt3, in Capite V docent quod «beatitudo sanctorum et poena damnatorum usque ad communem resurrectionem differtur», hisce verbis: «praeter id autem Ecclesia Romana et illud de iustorum perfruitione non recte sentit, sanctorum scilicet animas perfectae beatitatis partici­ pes iam factas esse. Nos autem fide Veritati adiecta ac sanc­ torum Patrum doctrina probata confitemur sanctos nondum •Jll nino beatitate perfrui, sed particulatim; perfectam vero beatitatem ab eis post resurrectionem esse adipiscendam... Quod si quidam Ecclesiae Doctores dicere videntur sanctorum animas beatitatis iam compotes esse atque in Mansi, loc. cit., cap. 18, col. 1753 CD. Quae verba ad litteram reci­ tantur et approbantur a Patriarchis Orientalibus, mense Septembri 1723, in responsione ad iniuratos britannicos (ed. J. B. Martin, eadem Collectione, L 37, coi. 567). , , J TT 2 Apud A. Palmieri, O. S. A., Theol. orthodoxa, t. II, p. 115. * Mansi, t. 37, coi. 180-199. ri &&&: ^· 364 •·ι P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis coelo ipsoque paradiso commoravi, hi profecto particularem, non integram beatitudinem cogitant, quatenus sanctorum animae, prout animae, Dei beatitatem gloriamque vident atque paradisi gaudio et voluptate fruuntur, quod particula­ ris perfruitio dicitur; ad perfectam autem perfruitionem quod attinet, eam in resurrectione una cum corpore adipiscentur, quemadmodum ex dictis nostrorum Ecclesiae Pa­ trum didicimus. His dictis stans et credens Orientalis nostra Christi Eccelesia perfectam sanctorum in futuro saeculo fruitionem secundum veritatem profitetur; atque Latinorum aspernatur opinionem, qua sancti perfectae beatitatis compotes iam essent facti» L Idem prorsus fatetur paucos post annos Confessio fidei orientalis Ecclesiae exarata a Chrysantho Notaras, Patriarcha Hierosolymitano, et approbata atque vulgata mense februa­ rio 1727 a Synodo Constantinopolitana, ubi haec habentur: «septimo, qui a latinis dicitur purgatorius ignis sive prius mortuorum supplicium ante commune iudicium, eum nullo modo recipere atque probare, sed opinari peccatorum animas tenebrosis locis veluti carcere insolubiliter inclusas cruciari, postremam incorrupti ludicis sententiam exspectantes, pariterque iustorum animas in lucidis quietisque locis beatam post assumpta corpora sperare felicitatem; iis autem qui poenitentes, imperfecte tamen, decesserint, doloris et timo­ ris remissionem levamenque tribui per eas quae pro illis fiunt beneficientias sacrasque precationes et maxime per incruenta sacrificia Deo pro illis oblata, si quidem in recta fide a terris migrarunt poenitentiamque, etsi in extrema vita, egerunt; minime vero recte sentientibus credendum est defunctorum animas in igne purgatorio versari atque suppliciis cruciatibusque purgari, purgatas vero post prae­ stituta tempora praestitutaque officia ad hominum libitum igne illo exsolvi; potius autem existimandum cunctas omnino in Dei manibus esse, qui pro iusta sua misericordique vo1 Mansi, ibid., col. 199-201. Cap. II.—De necessitate corporis ad beatitudinem 365 luntate ea quae ad remissionem malorumque liberationem 1 conferant illis largitur, quique multis orationibus indubi• tanter flectitur. Octavo, quod ad sanctorum felicitatem attinet, id cre­ dere oportet, scilicet alterum Domini adventum ad perfec­ tam absolutissimamque gloriam ac beatitudinem a sanctis usque ad corporum resurrectionem exspectari, nunc autem, priusquam fiat universa illa remuneratio, illos absque cor­ poribus carptim felicitate frui; non enim minus nunc Paulus spiritu intuetur in coelo quam cum apud nos degens cor­ pore in paradisum raptus est, aut cum Moyses et Elias in Thabore cum Apostolis increato divinissimoque lumine delectabantur, ita ut omnibus qui, secundum Apostolum, Christi amatores facti sunt, cum illo inclamare liceat (Phil, i, 23): cupio dissolvi et esse cum Christo»1. Eundemque sensum praesefert sollemnis canonizatio Marci Ephesini, qua «sacrorum dogmatum nostrorum ac rectae religionis defensorum propugnatoremque accerrimum», a Synodo Constantinopolitana peracta mense februario 1734 2. Mirum ergo non est si theologi orthodoxi, ut Elias Aleniates (1669-1714), Diamantis Rhysius (j· 1749), Ioannes Lindensis3 et Eugenius Bulgaris (1716-1806), hanc doctri­ nam sumpserint defendendam. Liceat nobis subiungere verba unius Eugenii Bulgaris. Latini, ait, «in visceribus terrae ignem purgatorium suc­ cenderunt, praeter aeternum caminum aedificantes tempo­ ralem; caminus a monachis apud eos invectus pinguiora emolumenta avaris Pontificibus praebet quam cuncta aura­ riorum fusoria. Beatis coelorum ianuas pandunt, et reprobos inferis devovent antequam Jesus Christus supremus ludex mundum indicatum veniat. Novitates ac mutationes in 1 Mansi, t. 37, coi. 899-901 (ed. L. Petit, A. A.). 2 Mansi, t. 37, coi. 995-1005. 3 Elias Menister, Petra scandali, p. 139, Lipsiae 1718; Diamantis Rhysius, Latinorum religionis confutationes triginta sex et quaenam sit cuiusque confutationis ratio, pp. 97-100, Amstelodami i74^> Joannes Lindensis, Sa­ gena euangelica, pp. 16-17. Venetiis 1785. 366 P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis provincia fidei maxime deperiunt, non secus atque in ves­ tibus» \ 305. Tandem huiusmodi doctrina, iam communis et otficialis in Ecclesia Graeca Orthodoxa novam confirmatio­ nem accepit ab Encyclica patriarchali ei synodali Epistula Patriarchae Oecumenici Anthimi VII, typis edita Constantinopoli, armo 1895, tibi respondere conatur et redarguere Encyclicam Leonis XIII Praeclara gratulationis, datam die 20 iunii 1894. Hac ergo in Encyclica de novo colligit Anthimus capita doctrinalia quibus Ecclesia Romana potis­ simum separatur ab Ecclesiis Orthodoxis, eaque ad decem reducit, inter quae, septimo loco, adnumerantur «ignis pur­ gatorius, indulgentiae et perfecta renumeratio iustorum ante resurrectionem et postremum iudicium». Eamque communiter nostris diebus proponunt theologi orthodoxi, sive in operibus scientificis, sive in catechismis. Ita Chrestus Andrutsus, inter modernos theologos ortho­ doxos facile princeps, doctrinam catholicam de immediata iustorum retributione non exspectata corporum resurrectione reiicit atque impugnat veluti contrariam Scripturae et Tra­ ditioni ac inutile reddentem universale iudicium. Quod si aliquando, ait, immediata sanctorum beatitudo effertur a Patribus, id faciunt in orationibus consolatoriis vel lauda­ toriis in quibus multae miscentur rthetoricae locutiones ac plura dicuntur per anticipationem: quo in sensu dicuntur beati, non quia iam de facto sint adepti perfectam beatitu­ dinem, sed quia nulla animi agitantur sollicitudine vel tur­ batione; quin potius certa cum fiducia exspectantes supre­ mam beatitudinem eis paratam, eam quodammodo iam praehabent ac degustant. E contra, in eorum operibus dog­ maticis proponunt semper et aperte oppositam doctrinam 1 Libellus adversus latinos vel epistula encyclica, quae breviter ac sin• ••I cuntas latinorum novitates reiicit; continet etiam orationem domini­ gillatim cam a quodam erudito presbytero penitus adoptatam Papae ut latinorum Deo, Constantinopoli 1850, inserta in Sylloge Πατπστικών έλέγχων, t. II, PP- 273-274, apud A. Palmieri, O. S. A., Theologia orthodoxa, t. II, p. 117. Cap, π.—De necessitate corporis ad beatitudinem 367 de inchoata sanctorum felicitate, quae nonnisi post corporum resurrectionem erit plena et ad perfectum adducta \ Uberius et apertius idipsum exponit eius aemulator ac censor K. J. Dyovuniotis in sua Opella De medio animarum staiu. Tam iustorum quam peccatorum morientium nondum est perfecta retributio, sed inchoata tantum et imperfecta. Pro iustis haec retributio potissimum consistit in gaudio de conscientia bonorum operum peractorum in hac vita; pro peccatoribus, in tristitia seu remorsu de conscientia malorum operum ab eis in hac vita peractorum. Omnes tamen animae, sive iustae sive peccatrices, vadunt in Άδην seu in Infernum, in quo duae regiones distinguuntur: una, quae in Sacris Litteris vocari solet paradisus, sinus Abrahae, i coelestis Jerusalem, tertium coelum, regnum coelorum, est locus animarum sanctarum, ubi consolationem ac felicitatem quandam suscipiunt exspectantes finalem retributionem; ac potest appellari paradisus inferior, ut a superiori paradiso distinguatur in quem Christus introivit post resurrectionem suam, et in quem ipsae animae sanctae recipientur post iudicium universale: alia, quae presse loquendo dicitur in­ fernus, est ubi animae peccatorum commorantur, usque c dum in gehennam detrudantur post universalem resurrec­ tionem; nam gehenna proprie nominat supplicium aeternum, quod in Sacris Litteris dici solet fornax ignis, stagnum ignis, ignis inextinguibilis, ignis aeternus. Gehenna semper ma­ nebit, sicut et Paradisus Superior; Άδης, e contra, cum duabus suis regionibus, nempe Inferiori Paradiso et Inferno, cessabit post finale iudicium 1 2. Et similia proferunt alii theologi, etiam in Catechismis, ut C. G. Koidakis, qui scribit: «post iudicium particulare, iusti collocantur in loco unde a longe vident splendorem dulcis divinitatis et incorruptibilia prata paradisi. Laetitia exsultant inenarrabili dum mente revolvunt se huius mag1 CHRESTUS Andrutsus, Dogmatica orthodoxae Ecclesiae orientalis (Δογματική τήςόρθοδόξουανατολικής Έκκλεσιας), ρρ· 4Ι9_42θ· Athenis Ι9°7· î K. J. Dyovuniotis, Ή μέση κατάστασις των ψυχών, ρρ. 68-75· Athenis 1904· 3b8 P. IL—De essentia physica veatitudinis formalis nifici spectaculi, quod a longe contemplantur, immediata visione post iudicium universale perfruituros. Peccatores, e contra, in loco inveniuntur unde tenebras exteriores et inextinguibilem ignem e longinquo perspiciunt. Tristitia et angustia constringuntur, dum tremendum et horrendum supplicium, cui post universale iudicium tradentur, ob oculos perterriti vident» 1. 306. Porro e graecis haec doctrina manavit in tussicos orthodoxos, licet minori cum universalitate; eo quod Ecclesia russica fidelis mansit, ut plurium, doctrinae Petri Moghilae de immediata retributione post mortem. In ipsa Synodo Kioviensi (1640), cum examini subiiceretur Confessio Ortho­ doxa Aloghilae, unus ex consedentibus, videlicet Isaias Trofimovic Kozlovsky, hegumenos monasterii Nikolskii, tenebat animas iustorum ire in paradisum terrestrem, ubi exspectant suorum corporum resurrectionem et finalem beatitudinem2. Idipsum inter russicos propagaverunt Joannes (1633-1717) et Sophronius Likhudes (1625-1730), quos paulo supra citavimus (n. 303), praesertim edito opere celeberrimo: Dialogi, idest Colloquia inter graecum magistrum et iesuttam quendam, sive Pugio spiritualis. In eandem sententiam inclinare videtur Silverter Le­ bedinsky7 (7 1808), primum rector Academiae Kazamensis ac dein archiepiscopus astrakhanensis, in opere cui titulus: Compendium theologiae classicum didactico-polemicum, doctri­ nae orthodoxae Christianae maxime consonum, per theoremate et quaestiones expositum, usibus theologicis in omnibus fere materiis adornatum. Petropoli, 1799. At expressis verbis eam tradit auctor dissertationis Dt morte et statu animarum a corpore separatarum, editae apud Pribavlenila Sanctorum Patrum, 10 (1850), p. 43-78. Animae sanctae laeta expectatione ultimam sperant beatitudinem; peccatrices vero nondum igni gehennali traduntur, sed ad 1 C. G. Koidakls, ’Ορθόδοξος χριστιανική κατήχησις, pp. 75-76. Athenis 1906. Apud A. Malvy et Μ. Viller, S. J., La confession orthodoxe de Pian Moghila: Introduction, p. XLVI, «Orientalia Christiana», 10 (1927). Of#, π.—De necessitate corporis ad beatitudinem 369 eius vestibulum adstant usque ad diem universalis iudicii: 1 interim tamen suorum peccatorum conscientia torquentur. Similiter Antonius Amphiteatrof (1817-1879), prius rec­ tor Academiae Kioviensis ac dein archiepiscopus Kazanensis, docet in sua Theologia Ecclesiae catholicae orthodoxae (Kioviae, 1848) animas sanctorum statim quidem in coelum recipi, ubi sunt angeli et Christus Jesus et ipse Deus trinus et unus, nondum tamen habere nisi beatitudinis anticipa­ tionem, quae in conversatione cum angelis et aliis sanctis animabus et in contemplatione Christi Jesu consistit; eo quod anima separata non gaudet plena independentia et perfecta sui conscientia. Pariter animae peccatorum non­ dum patiuntur poenam ignis, sed praelibationes quasdam aetemalis poenae. Idem clarius proponit Philaretus Drozdof (1782-1867), metropolita Mosquensis, in suo Catechismo maiori christiano orthodoxae catholicae orientalis graeco-russicae ecclesiae, exa­ minatus atque approbatus a sanctissima Synodo editus que iussu celsissimae Maiestatis Imperatoris (ed. secunda emendata et aucta. Mosquae 1827). Animae sanctorum, inquit, nondum acceperunt perfectam beatitudinem, sed inchoatam tantum et imperfectam, quae potissimum consistit in contemplatione Christi Jesu facie ad faciem: plenam vero et perfectam post suorum corporum resurrectionem, quia tunc aderit perfecte totus homo ex anima et corpore constitutus qui proprie meruit quique ideo praemium proprie accipere debet. , In contrariam vero catholicorum doctrinam vehementer invehit Innocentius Novogorodof (1823-1868), rector academiae Kazanensis, in sua Theologia Polemica quatuor vo­ luminibus comprehensa, Kazanii 1854 x; et Joannes Verkhov­ sky, in suo libello: Vox Orthodoxi contra Papismum in Occidente et in Oriente, Tchernovitz 1886, ubi asserit quod «Papa est absolutus dominus Urbis et orbis, coelorum et infernorum»; potens mittere reprobos in coelum et electos 1 De quo videri post A. Palmieri, Theologia orthodoxa, t. I, p. 775; t. II, pp. 130-132. 21-Di Hominis·»··* • 370 p. II.—De essentia physica beatitudinis formalis in gehennam detrudere; Purgatorii institutor, aliaque id genus multa \ 1 Quin etiam Antonius archiepiscopus Volhyniensis fere absurdiora dixit in suo Catechismo, cui titulus: Bona fidei confessio sive Manuale orthodoxum contra sectas ad populum veritatibus fidei imbuendum. Pocaef 1910 12. 307. Latinam vero Ecclesiam quod spectat, pauciores hanc doctrinam secuti sunt, sat tamen multi. Primo quidem maiores eius Patres, ut Hilarius, Ambro­ sius, Hieronymus et Augustinus, nonnunquam minus accu­ rate locuti sunt, quandoque etiam ancipites haerebant circa quaedam Eschatologiae puncta. Ita S. Hilarius Pictaviensis (f 368) scribit: «iudicii enim dies vel beatitudinis retributio est aeterna vel poenae; tempus vero mortis habet interim unumquemque suis legibus, dum ad iudicium unumquemque aut Abraham reservat aut poenae» 3. Et alio in loco: «Dominus custodiet exitum tuum et introitum tuum ex hoc nunc et usque in saeculum. Non enim temporis huius et saeculi est ista custodia, non aduri sole atque luna et ab omni malo conservari, sed fuiuri boni exspectatio est, cum exeuntes de corpore ad introitum illum regni coelestis per custodiam Domini fideles omnes reserva­ buntur, in sinu scilicet interim Abrahae collocati, quo adire impios interiectum chaos inhibet, quo usque introeundi rur­ sum in regnum coelorum tempus adveniat. Custodiet ergo Dominus exitum, dum de corpore exeuntes secreti ab impiis interiecto chao quiescunt; custodiet et introitum, dum nos in aeternum illud et beatum regnum introducit»4. Ac «certe, cum iudicii die aderit, cum visibilis nobis in gloria paternae maiestatis adsistet, tunc nos faciei suae lumine inluminabin 1 Videsis A. Palmieri, Op. cit., t. II, pp. 132-135. 2 Apud A. Palmieri, Op. cit., t. II, pp. 136-137, qui et plures alios no­ minat russicos scriptores saeculi XIX in Ecclesiam Catholicam infensissimos. 3 S. Hilarius, Tractatus in Psalmum II, n. 49, ed. Zingerle, CSEL t. 22, p. 74, 17-20, Vindobonae 1891. 4 Tractatus in Psalmum C X X, n. 16, ibid., pp. 569, 15-25, p. 270,1-3. Tractatus in Psalmum CXVIII, littera Phe, n. 12, ibid., p. 513,18-20. ΡΤΊ Cap. π—De necessitate corporis ad beatutidinem 371 «tradet autem Deo Patri regnum, et tunc, quos regnum Deo tradiderit, Deum videbunt » \ k Videtur ergo Hilarius in his verbis procrastinare sanc­ torum beatitudinem usque ad diem secundi Adventus J esu Christi et iudicii universalis. 308. S. Ambrosius (j· 397) certo docet daemones non esse iudicandos et puniendos in inferno nisi post diem iudicii universalis, interim vero per hunc mundum vagare poenis subiectos propriae conscientiae et exspectationis ac timoris futurae punitionis. «Differtur, inquit, diaboli iudicium, ut sit semper in poenis reus, semper improbitatis suae innexus catena, conscientiae suae in perpetuum sustineat ipse iudicium. Ideo dives ille (Luc. 12, 20) in Evangelio licet peccator poenalibus urgetur aerumnis ut, citius possit eva­ dere, diabolus autem nequaquam pervenisse ad iudicium de­ monstratur, nequaquam adhuc poenis esse subiectus, nisi quas ipse tantorum conscius scelerum solvit timore perpetuo, ne aliquando securus sit»1 2. Quin etiam aliquando videtur dicere omnes animas cum iustorum tum peccatorum in ΜΑιδην, idest in infernum recipi, ubi diversa sortiuntur habitacula vel promptuaria, exspectantes futuram renumerationem poenae vel gloriae, quae eis conferetur post universale iudicium. «Scriptura j habitacula illa animarum promptaria nuncupavit, quae occur­ rens querellae humanae, eo quod iusti qui precesserunt videantur usque ad iudicii diem per plurimum scilicet tem) poris debita sibi remuneratione fraudari, mirabiliter ait co­ ronae esse similem iudicii diem, in quo sicut [non] novissi­ morum tarditas, sic non priorum velocitas, coronae enim dies . exspectatur ab omnibus, ut intra eum diem et victi erubescant a victores palmam adipiscantur victoriae... Ergo dum exspec­ tatur plenitudo temporis, exspectant animae renumerationem I debitam; alias manet poena, alias gloria: et tamen nec illae interim sine iniuria, nec istae sine fructu sunt. Nam et illae... 1 De Trinitate, lib. XI, cap. 39. ML. 10, 424. 2 S. Ambrosius, Expositio in Psalmum CXVIII, § 20 littera Res, n. 23, ed. M. Petschenig, CSEL., t. 62, p. 457, 14-20, Vindobonae, 1913· 372 P. IL—De essentia physica beatitudinis formalis videntes servantibus legem Dei repositam esse mercedem gloriae, conservari earum ab angelis habitacula, sibi autem dissimulationis et contumaciae supplicia futura et pudorem et confusionem, ut intuentes gloriam Altissimi erubescant in eius conspectum venire, cuius mandata temeraverint»1. Hae vero «incipiunt intelligere requiem suam et futuram sui gloriam praevidere eaque se consolatione mulcentes in habi­ taculis suis cum magna tranquillitate requiescent stipatae praesidiis angelorum» 1 2. Sicut ergo impiorum animae interim torquentur memo­ ria vitiorum suorum et timore futurae damnationis, ita iustorum animae gaudent de suarum virtutum memoria et de spe glorificationis futurae 3, quasi iam suscipientes in­ choationem quandam retributionis finalis. Immo et asserere videtur sanctos ipsos, post resurrec­ tionem, nonnisi pedetentim ac veluti per gradus pervenire ad plenam beatitudinem. «Primum ergo regnum coelorum sanctis propositum est in absolutione corporis; secundum regnum coelorum est post resurrectionem esse cum Christo. Cum fueris in regno coelorum, time processus est mansionum. Etsi unum regnum, diversa tamen merita sunt in regno coelorum. Post resurrectionem, terram tuam incipies possidere, absolutus a morte; ille enim cui dicitur: terra es et in terram ibis, non possidet terram suam: non enim potest esse pos­ sessor qui non capit fructum. Absolutus igitur per dominicam crucem, si tamen intra iugum Domini fueris inventus, consolationem in ipsa pos­ sessione reperies; consolationem sequitur delectatio; delecta­ tionem, divina miseratio. Quem autem miseretur Dominus, et vocat; qui vocatur, videt vocantem; qui Deum viderit, in ius divinae generationis adsumitur: tunc demum quasi 1 De bono mortis, cap. io, n. 46, ed. C. Schenkl, CSEL., t. 32,1, pp. 742-743· 2 De bono mortis, cap. II, n. 48, p. 744. 3 De bono mortis, cap. 11, n. 48, pp. 743-745. Atque alio in loco scribit «solvitur corpore anima, et post finem vitae huius adhuc tamen futuri iudicu ambiguo suspenditur» (De Cain et Abel, lib. II, cap. 2, n. 9, ed C. Schenkl, ibid., pp. 385-386). * qu», n,—De necessitate corporis ad beatitudinem 373 Dei filius coelestis regni divitiis delectatur. Ille igitur incipit, 1 hic repletur» ’. 309. S. Hieronymus (f 420) tradit animas impiorum decedentium nondum pati infernales poenas sed post indi­ cium universale tantum licet interim in inferno veluti in carcere detineantur et inde quandam poenarum anticipa­ tionem sustineant. «Do vobis, inquit, aliquod exemplum, ut exemplis possimus cognoscere veritatem. Finge aliquem in latrocinio esse deprehensum: hunc missum esse in car­ cere tenebroso, hunc missum esse in nervo et tormentis, exspectantem quidem sententiam, sed et non esse ibi sine poena. Ex ipso loco intelligit quid passurus sit: licet enim nondum suscipiat poenam capitalem, licet nondum venerit dies iudicii, inen de carcere, de tenebris, de squalore, de fame, de stridoribus catenarum, de gemeti compeditorum, de lacri­ mis eorum qui cum eo sunt, intelligit in quali poena sit futurus. Si enim tanta poenarum prooemia sunt, quid futurum sit in ipsa supplicia? Si necdum venit ad iudicium et necdum poena perfecta est, et desiderat aquam frigidam; quid in iudicio passurus est?»1 2. ( 310. S. Augustinus (f 430), qui aliquando se millenarismum spiritualem admisisse ingenue confessus est 3, pariter docet daemones non esse puniendos in inferno nisi post diem iudicii universalis4. Quin etiam pluribus in locis asserere videtur sanctorum animas in abditis receptaculis manere, exspectantes finalem beatitudinem, quae eis non conferetur nisi post suorum corporum reassumptionem in fine saeculi. Aliqualem quidem Dei visionem statim post 1 Expositio Euangelii secundum Lucam, lib. V, n. 61, ed. C. Schenkl. CSEL. t 32,4, pp. 206-207, Vindobonae 1902. * S. Hieronymus, Homilia in Lucam XVI, 19-31, ed. G. Morin, O. S. B., Analecta Meredsoliana, vol. Ill, fasc. 2, p. 384, 9-19. Maredsoli, 1897. Idem videtur dicere de daemonibus (In Epist. ad Ephesios, lib. 3, cap. 6. ML. 26, 580-581. Videsis ibid, nota 2). ’ S. Augustinus, De Civitate Dei, lib. 20, cap. 7, n. 1. ML. 41, 667; Sermo 259, n. 2. ML. 38, 1197. ‘ De Genesi ad litteram, lib. 3, cap. 10, n. 14. ML. 34, 285; lib. 11, cap. 26, col. 443. 0^, u,—de necessitate corporis ad beatitudinem P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis mortem eis concedit, imperfectam tamen et veluti umbra­ ticam, minimeque comparandam cum ea quam Angeli iam possident vel quam ipsaemet habebunt post resurrectionem, cum erunt sicut Angeli Dei. «Et haec quidem vita, inquit, quam nunc beati martyres habent, quamvis iam nullis possit saeculi huius felicitatibus vel suavitatibus comparari, parva particula pro­ missionis agitur, immo solatium dilatio- quod meretur. Ubi et illius divitis membra quae quondam temporali purpura decorabantur, aeterno igne torreantur; et caro pauperis ulcerosi mutata, inter Angelos fulgeat: quamvis etiam nunc ille guttam ex digito pauperis apud inferos sitiat, et ille in sinu iusti delitiose conquiescat. Sicut enim plurimum distat inter laetitias miseriasve som­ niantium et vigilantium, ita multum interest inter tormenta vel gaudia mortuorum et resurgentium. Non quod spiritus defunctorum sicut dormientium necesse sit folli; sed quod alia est animarum sine ullis corporibus requies, alia cum corporibus coelestibus claritas et felicitas Angelorum, qui­ bus aequabitur resurgentium multitudo fidelium. In qua gloriosissimi martyres praecipua sui honoris luce fulgebunt, ipsaque corpora, in quibus indigna tormenta passi sunt, eis digna in ornamenta vertentur» L «Ergo longe sit dies iudicii, quando erit retributio iniustorum et iustorum: tuus certe dies ultimus longe abesse non potest. Ad hunc te praepara. Qualis enim exieris de hac vita, talis redderis illi vitae. Post vitam istam paream c a t u r : venite, benedicti Patris mei, percipite reg­ num quod vobis paratum est ab initio mundi (Mtt. 25, 34). Nondum ibi eris, quis nescit. Sed iam poteris ibi esse ubi illum quondam ulcerosum pauperem dives ille superbus et sterilis in mediis suis tormentis vidit a longe .SJrmo 28°' n’ 5’ ML’ 38i I283- Idem docet Sermone 328, nn. 5-6, ML. 38, 1453-1454. 375 requiescentem (Luc. 16, 23). In illa requie positus, certe securus exspectas iudicii diem, quando recipies et corpus, piando immuteris ut angelo aequeris» L Hac enim die vide­ bitur Dominus Jesus a sanctis non solum in forma hominis sed et in forma Dei, in qua aequalis est Patri. «Et ipsa (haec) visio est facie ad faciem, quae et ipso fiet cum tradet regnum Deo et Patri: in quo et suae formae visionem vult intelligi, subiecta Deo universa creatura, et ipsa in qua Filius Dei filius hominis factus est» 2. «Etenim illa visio facie ad faciem liberat i s in resurrectione servatur. Et illi Patres, etiam Novi Testamenti, quamvis revelata mysteria tua viderint, quam­ vis revelata secreta annuntiaverint, tamen in speculo se videre dixerunt et in aenigmate, servari autem v i dovenerit quod ipse Apostolus ait: mortui enim estis, et vita vestra abscondita est cum Christo in Deo; cum autem Christus apparuerit, vita ves­ tra, tunc et vos apparebitis cum ipso ipso in glor i a (Coloss. 3, 3-4). Tunc ergo nobis servatur vi sio illa facie ad faciem. De qua et loannes dicit (I Ioan. 3, 2): dilectissimi, filii Dei sumus, et nondum apparuit quid erimus; scimus quia, cum apparuerit, similes ei erimus, quoniam videbimus eum sicuti est»3. Pariter alio in loco: «sic ergo veniet (indicate) in forma humana. Hanc videbunt et impii, videbunt et ad dexteram positi, videbunt et ad sinistram separati... Latentem Deum in corpore non videbunt (impii); post iudicium Ecce videbitur forma hominis a piis et impiis, a iustis et ab iniustis, a fidelibus et ab infidelibus, a gaudentibus 1 Enarratio in Psalm. 36, Sermo 1, n. 10. ML. 36, 361. : De Trinitate, lib. I, cap. 13, n. 28. ML. 42, 840. ’ Enarratio in Psalm. 43, n. 5. ML. 36, 485. Id, quod de novo confirmat in Tractatu IV in I Epist. Ίοannis, 3, 2, n. 5. ML. 35, 1992. 37β Cap. P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis et a plangentibus, a confisis et a confusis: ecce videbitur. Cum visa fuerit illa forma in iudicio, et fuerit peractum indicium, ubi dictum est Patrem non indicare quemquam sed omne indicium dedisse Filio ob hoc, quia Filius appa­ rebit in iudicio in forma quam ex nobis accepit, quid pos­ tea futurum est? Quando videbitur forma Dei, quam sitiunt omnes fideles? Quando videbitur illud quod erat in principio Verbum, Deus apud Deum, per quod facta sunt omnia? Quando videbitur illa forma Dei, de qua dicit Apostolus (Phil. 2, 6): cum in forma Dei esset, non rapinam arbitratus est esse aequalis Deo? Magna enim illa forma ubi adhuc aequalitas Patris et Filii cognoscitur, ineffabilis, incomprehensibilis, maxime parvulis: quando videbitur? Ecce ad dexteram sunt iusti, ad sinistram sunt iniusti: omnes pariter hominem vident, filium hominis vident, qui punctus est vident, qui crucifixus est vident, humiliatum vident, natum ex Virgine vident, Agnum de tribu luda vident: Verbum Deum apud Deum quando videbiini? Ipse erit et tunc, sed forma servi apparebit. Forma serti demonstrabitier: forma Dei filiis servabitur, Fiant ergo servi filii; qui sunt ad dexteram, eant in aeternam hereditatem olim promissam, quam non videntes martyres crediderunt, pro cuius promissione sanguinem » suum sine dubitatione fuderunt; eant illuc, et vi­ deant ibi. Quando illuc ibunt? Dicat ipse Do­ minus (Mtt. 25, 46): sic ibunt illi in ambustionem aeternam, iusti autem in vitam aeternam», nempe in die iudicii univer­ salis, quando Christus Judex sententiam suam pronuntiabit damnationis vel remuneration is, cuius immediatam executionem indicant praedicta verba Omnes ergo iusti recipient simul in illo die salutem et retributionem aeternam, quae in visione faciali ipsius Dei consistit. «Ipsa est salus, fratres, de que salute exqui­ sierunt Prophetae, sicut dicit Apostolus Petrus (I Pet. i, io); et non acceperunt qui exquisierunt, sed exquisierunt et f 1 In Joannis Evangelium, tract. 21, nn. 13-14. ML. 35, 1571-1572, II.—De necessitate corporis ad beatitudinem 377 praenuntiaverunt: et venimus nos, et invenimus quod ill: exquisierunt. Et ecce nos nondum accepimus; et nascentur post nos, et vroenient quod nec ipsi accipient, et transient: ut omnes simul in fine diei cum Patriarchis et Prophetis et Apostolis denarium salutis accipiamus. Etenim nostis mercenarios vel operarios diversis temporibus ductos ad vineam, m e r cedem tamen pariter (= simul) acceperunt (Mtt. 20,9). Et Prophetae ergo, et Apostoli, et Martyres, et nos, et qui post nos erunt usque in finem saeculi, in ipso fine accepturi sumus salutem sempiternam ut, contemplantes gloriam Dei et faciem eius i n t u en tes, eum laudemus in aeternum, sine defectu sine, aliqua poena iniquitatis, sine aliqua perversitate peccati, laudantes Deum, et non iam suspirantes sed inhaerentes illi, cui usque in finem suspiravimus et in spe laetati sumus. In illa enim civitate erimus ubi bonum nostrum Deus est, lumen Deus est, panis Deus est, vita Deus est; quidquid est bonum nostrum, a quo peregrinantes laboramus, in illo invenie­ * \ mus Interim vero iustorum animae abditis receptaculis cus­ todiuntur, sicut et impiorum, exspectantes finalem retri­ butionem. «Dormit ergo omnis mortuus, et bonus et malus. Sed quomodo interest in ipsis qui quotidie dormiunt et exsurgunt quid quisque videat in somnis: alii sentiunt laeta somnia, alii torquentia ita ut evigilans dormire timeat ne ad ipsa iterum redeat: sic unusquisque hominum cum causa sua dormit, cum causa sua surgit. Et interest quali custodia quisque recipiatur, ad iudicem postea producendus. Nam et receptiones in custodia pro meritis causarum adhi­ bentur: alios iubentur custodire lictores, humanum et mite officium atqui civile; alii traduntur optionibus; alii mittun­ tur in carcerem: et in ipso carcere non omnes sed pro meritis graviorum causarum in ima carceris contruduntur. Sicut ergo diversae custodiae agentium in officio, sic diversae custodiae mortuorum et diversa merita resurgentium. Re1 Enarratio in Psalm. 2>Ί> η· 2%- 3^J 41 I. 378 P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis ceptus est pauper, receptus est dives: sed ille in sinum Abrahae, ille ubi sitiret et guttam non inveniret (Luc. 16,22). Habent ergo omnes animae, ut ex hac occassione instruam Caritatem Vestram, habent omnes animae cum de saeculo exierint diversas receptiones suas. Habent gaudium bonae, malae tormenta. Sed, cum facta fuerit resurrectio, et bo­ norum gaudium amplius erit, et malorum tormenta gra­ viora quando cum corpore torquebuntur. Recepti sunt in pace Patriarchae, Prophetae, Apostoli, Martyres, boni fideles: omnes tamen adhuc in fine accepturi sunt quod promisit Deus. Pro­ missa enim est resurrectio etiam camis, mortis con­ summatio, vita aeterna cum angelis. Hoc omnes simul accepturi sumus: nam requiem quae continuo post mortem datur, si ea dignus est, tunc accipit quisque cum moritur. Priores acceperunt Patriarchae: videte ex quo requies­ cunt; posteriores Prophetae, recentius Apostoli, multo recentiores Sancti Martyres, quotidie boni fideles. Et alii in ista requie iamdiu sunt, alii non tam diu, alii paucioribus annis, alii nec recenti tempore. Cum vero ab hoc somno evigilabunt, simul omnes quod Quod rursus alibi confirmat hisce verbis: «tempus autem quod inter hominis mortem et ultimam resurrectionem interpositum est, animas abditis receptaculis continet, sicut unaquaeque digna est vel requie vel aerumna, pro eo quod sortita est in came dum viveret»2. Quodsi hoc in statu quietis et exspectationis animae iustorum quadam fruantur iam Dei visione, haec multo inferior est visione plena et perfecta qua gaudent angeli quaeque vere beatifica est: aequabuntur vero angelis in videndo Deum, cum propria corpora reassument in fine saeculi. Cuius causa videtur fuisse duplex pro Augustino: 1 Injoannis Evangelium, tract. 49, nn. 9-10. ML. 35, 1751. ’ Enchiridio, cap. 109. ML. 40, 283. Cf. De Civitate Dei, 41, lib. 12, cap. n. 2. ML. 41, 357; lib. 20, cap. 15, col. 681. Cap U — de necessitate corporis ad beatitudinem 379 prima, naturalis appetitus animae separatae habendi et administrandi proprium corpus, qui eam impedit ne toto , conatu feratur in Deum videndum; secunda, quia fortasse ipsa divina essentia videri potest oculis corporis spiritualis, quale erit post resurrectionem, ideoque sine tali corpore aut omnino non videbitur sicuti est aut certe videbitur minus perfecte \ ♦Sed si quem movet, ait, quid opus sit spiritibus defunc­ torum corpora sua in resurrectione recipere, si potest eis etiam sine corporibus summa illa beatitudo praeberi, difficilior quidem quaestio est quam ut perfecte possit hoc sermone finiri. Sed tamen minime dubitandum est, et raptam hominis a camis sensibus mentem, et post mortem ipsa carne de­ posita, transcensis etiam similitudinibus corporalium, non sic videre posse incommutabilem substantiam ut sancti angeli vident: sive alia latentiore causa; sive ideo, quia inest ei natura­ lis quidam appetitus corpus administrandi, quo appetitu retardatur quodammodo ne tota inten­ tione pergat in illud summum coelum, i quamdiu non subest corpus cuius administratione appetitus ille conquiescat. Porro autem si tale sit corpus cuius sit difficilis et gravis ( administratio, sicut haec caro quae corrumpitur et aggravat animam de propagine transgressionis exsistens, multo magis avertitur mens ab illa visione summi coeli; unde necessario ) abripienda erat ab eiusdem camis sensibus, ut ei quomodo capere posset illud ostenderetur. Proinde cum hoc corpus iam non animale, sed per summam commutationem spiritale receperit angelis coaequata, perfectum habebit naturae suae modum, obediens et imperans, vivificata et vivificans, tam ineffabili facilitate ut sit ei gloriae quod sarcina fuit» 2. Quam saltem dubitationem ad finem usque vitae suae conservasse videtur. Nam, cum in opella sua De utilitate credendi (anno 391) scripsisset quod «duae sunt personae 1 Cf. De Civitate Dei, lib. 22, cap. 29. ML. 41, 796-801. 1 De Genesi ad litteram, lib. 12, cap. 35> η· 68. ML. 34, 483. 380 P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis Cap. II.—De necessitate corporis ad beatitudinem 381 ratas non ita perfecte et intense videre posse divinam essen­ tiam sicut angeli sancti vident, ut constat ex verbis eius in De Genesi ad litteram paulo supra relatis, magna haec ac difficilis quaestio intelligenda videtur de ipsa re et essentia visionis facialis, non de gradu eius plus minusve perfecto intra eandem essentiam. 311. Quidquid tamen sit de germana mente horum Patrum circa praesentem quaestionem —qua de re postea redibit sermo—, doctrinam de dilatione beatitudinis usque ad corporum resurrectionem certo tenuit Vigilantius, in prima medietate saeculi IV. «Ais enim —scribit S. Hie­ ronymus, anno 406— vel in sinu Abrahae vel in loco refri­ gerii vel subter aram Dei animas apostolorum et martyrum consedisse, nec posse de suis tumulis et ubi voluerint adesse praesentes. Senatoriae videlicet dignitatis sunt, et non inter homicidas teterrimo carcere, sed in libera honestaque cus­ Sed de sanctis hominibus iam defunctis todia in fortunatorum insulis et in campis Elysiis recludun­ tur. In Deo leges pones? In Apostolis vincula iniicies, ut possessione consistere usque ad diem iudicii teneantur custodia, nec sint cum Domino suob> Jam enim corpore quidem corruptibili quo anima aggra­ 312. Idem docet Cassiodorus (c. 485-580) pluribus in vatur exuti sunt; sed adhuc exspectant etiam ipsi redemp­ locis. «Quia iustis hominibus exutis corpore non statim perfecta tionem corporis sui, et caro eorum requiescit in spe, non­ beatitudo datur quae sanctis in resurrectione promittitur, ani­ dum in futura incorruptione clarescit. mam tamen eius dicit in bonis posse remorari; quoniam, Sed, utrum ad contemplandam cordis oculis Veritatem, etsi adhuc praemia illa suspensa sunt quae nec oculus vidit sicut dictum est, facie ad faciem, nihil ex hoc minus nec auris audivit nec in cor hominis ascendit (II Cor. 2, 9), habeant, non hic locus est disputando inqui­ 1 modo tamen futuripraemi i certissima spei delecta­ rere»2. Non est ergo quaestio de beatitudine angelorum, tione pascuntur» 2. quam certo iam habent completam et perfectam; neque Et alibi: «repulisti nos significat distulisti, quia et ipsum de beatitudine accidentali et corporali hominum sanctorum, (Christum) ad glorificationem suam constat esse dilatum quam certo nondum habent in re, sed tantum in spe: at cum in hac vita moraretur; et omnium fidelium hodieque magna quaestio est de essentiali beatitudine sanctorum gloria suspenditur donec ad resurrectionis praemia veniatur» 3. hominum iam defunctorum quae in visione faciali Dei Postremo: «quaeratis forsitam post hoc saeculum animae consistit, an de facto iam eam possideant necne. Cum enim indubia res sit apud Augustinum animas sanctorum sepa- in religione laudabiles: una eorum qui iam inve­ nerunt, quos etiam beatissimos iudicare necesse est; alia eorum qui studiosissime et rectissime inquirunt: primi ergo sunt iam in ipsa possession e ; alteri in via, qua tamen certissime pervenitur»1: haec sua verba explicat in Retractationibus (anno 421), dicens: «in his verbis meis, si illi qui iam invenerunt, quod in ipsa possessione esse iam chximus, sic accipiantur beatissimi ut non in hac vita sed in ea quam speramus et ad quam per viam tendimus sint, non habet iste sensus errorem...; si autem in hac vita putantur isti esse vel fuisse, id verum esse non mihi videtur... Sed quinam sint illi beatissimi qui iam sunt in ea possessione quo ducit haec via, magna quaestio est. 1 De utilitate credendi, cap. ii, n. 25. ML. 42, 82. - Retractationes, lib. 1, cap. 14, n. 2. ML, 32, 606. 1 Contra Vigilantium liber unus, n. 6. ML. 23, 359· 3 Cassiodorus, Expositio in Psabn. 24, 12. ML. 70, 180 BC. Cf. etiam in Psabn. 101,17, coi. 713 D. 3 Expositio in Psalm. 107, n, ML. 7°> 7^i A. .382 P. Π.—De essentia physica beatitudinis formalis nostrae quid agant qualesque permaneant? Respondemus ut diversa lectione collegimus. Alors est animae corporisque facta resolutio, idest vitae huius absentia, camis desideria vel necessitates prorsus ignorans. Nam cum fuerimus hac luce imperio Creatoris exuti, simul corporis appetitiones et imbecillitates amittimus: non enim ulterius labore fran­ gimur, non cibo reficimur, non ieiunii diuturnitate quas­ samur; sed in animae nostrae natura iugiter perseverantes, nihil boni maligne faciemus, sed usque ad tempus i u d i c i i, aut de praeteritorum actuum pravitate maeremus, aut de operationis nostrae probitate laetamur. Tunc autem recipiemus factorum omnium plenissi­ mum fructum, quando voce Domini, aut repudiati fuerimus, aut ad regnum perennitatis admissi»\ 313. Saeculo VIII, ut refert Auctor tractatus: Utrum animae de humanis corporibus exeuntes mox deducantur ad gloriam vel ad poenam, an exspectent diem iudicii sine gloria et poena, quidam Arsenius, «si tamen res ita se habet ut de illo fama vulgavit», dixit «quod ante novissimum exami­ nis diem nullus electus regna coelorum, nullus reprobus loca penetret inferorum» 2. Et fortasse ad hunc eundem Arsenium alludit eodem fere tempore Alcuinus, dum scribit: «est quoque in qui­ busdam clancula dubitatio, an animae sanctorum Apostolo­ rum et Martyrum aliorumque perfectorum ante diem iudicii in coeleste recipiantur regnum» 3. Haec enim formula: clan­ cula dubitatio, ex amussim respondere videtur formulae: si tamen res ita se habet ut de illo fama vulgavit, qua utitur Auctor tractatus, ubi talem impugnat doctrinam 4. De Anima, cap. 12. ML. 70, 1301 CD. ML. 96, 1379 C. 3 Alcuinus, Epist. 113 ad Paulinum Patriarcham (anno 800). ML. IOO, 342 D. Quinam fuerit Arsenius ille, incerta res est. De clam dubitantibus —si tamen alii sunt ab Arsenio— suspicatur A. Muratori eos esse ramusculos quosdam asseclarum Felicis et Elipandi, de quibus paulo antea loquebatur Alcuinus in eadem Epistula (De Paradiso regnique coelestis gloria non exspec­ tata corporum resurrectione iustis a Deo conlata, cap. 23, p. 202. Neapoli 1762). Forte unus ex his ramusculis erat Arsenius. Cap. I II,—De necessitate corporis ad beatitudinem 383 314. Honorius Augustodunensis (fC. 1130) distribuit ani­ mas eorum qui salvantur in tres categorias. Prima est iusto­ rum perfectorum, «quibus praecepta non sufficiunt, sed plus quam praeceptum est faciunt, ut martyres, monachi, virgi­ nes; martyrium etenim, virginitas et saeculi abrenuntiatio non sunt praecepta, sed divina consilia»: et horum animae, 1. Simul tamen Honorius admittit quod «animabus corpore exutis forma corporis adhaeret, in qua videri (= apparere viatoribus) solent»2. Hanc ergo beatitudinem imperfectam et inchoatam ani­ marum sanctarum concipit Honorius veluti adhuc in fieri et progressivam ante suorum corporum reassumptionem, sicut et imperfectam damnationem impiorum. Novem enim gradus poenae decemque gaudii admittit in animabus. Septimus gradus poenae est «cum, corpori subtracta, a tetris spiritibus in poenalibus locis cruciatur; octavus cum, corpore poenitus mortuo, non corporali sed spiritali et poenali substantia arctatur; nonus cum, recepto corpore, aeterno igni tradita daemonibus associatur». «Similiter qui­ dam gradus in gaudiis animarum considerantur... Octavus cum, corpore subtracta, spiritualibus in locis mirabili luce deliciatur; nonus cum, corpore penitus mortuo, non cor­ porali sed spiritali et ipsa Veritatis laetitia iucundatur; de­ cimus cum, corpore recepto, angelis adaequata de visione Dei ineffabiliter gloriatur»3. Differentia ergo inter iustorum animas Antiqui et Novi Testamenti ante corporum resurrectionem est solum quoad locum, non quoad quietem et inchoatam beatitudinem, saltem quod ad minus perfectas attinet: illae enim, ante Christi adventum et mortem, erant in inferno, qui revera paradisus quidam dicendus est, cum Lazarus ibidem refrigerium ha­ beret; hae vero, post Christi adventum et mortem, in para­ disum vel in coelum recipiuntur. Utrobique tamen animae 1 Scala coeli maior seu de ordine cognoscendi Deum in creaturis Dialogus, cap. 22. ML. 172, 1238 D. Liber duodecim quaestionum, cap. 12, ibid., col. 1183 D. Cf. coL 1178 B. 3 Scala coeli maior, cap. 9, col. 1234 BC. Ou», π.—De necessitate corporis ad beatitudinem 385 iustorum et impiorum se mutuo videbunt ante diem iudicii; at, post iudicium, iusti et beati videbunt damnatos in infer­ no, non damnati beatos in coelo. «Iusti, ait, videbunt malos in poenis, ut magis gaudeant quod has evaserint poenas; mali etiam, ante iudicium, videbunt bonos in gloria, ut magis doleant quod hanc neglexerunt: post iudicium autem boni videbunt semper malos in poenis, mali vero nunquam amplius videbunt bonos»x. Quantum igitur ex omnibus eius verbis simul sumptis colligi potest, videtur quod Honorius non admittit in coelum neque ideo in visionem Dei facialem omnes iustorum animas , ante diem resurrectionis et iudicii universalis, saltem animas minus perfectas, quae in terrenum paradisum vel in amoe­ nissima habitacula recipiuntur; et animas imperfectas, quae in purgatorium recipiuntur, usque dum ex eo liberentur et in amoenissima habitacula cum minus perfectis transfe­ rantur; sed solas animas perfectorum quae, licet videant ; Deum facie ad faciem, haec tamen visio imperfecta est et nondum plena, usque dum propria corpora réassumant; et tunc, post diem iudicii, omnes iustorum animae angelis l coaequabuntur, quia iam in coelis perfectam habent beati­ tudinem. 315. S. Bernardus (1090-1153), qui totus imbutus erat lectione operum Ambrosii, Augustini1 2 et Cassiodori3, hanc 1 Elucidarium, lib. III, n. 5, coi. 1161 A. Cf. ibid. n. 6, coi. 1161 BC. 5 In Epistula ad Hugonem de Sancto Victore, adductis pluribus verbis ( S. Ambrosii et S. Augustini, prosequitur: «ab his ergo duabus columnis -Augustinum loquor et Ambrosium— crede mihi, difficile avellor; cum his, inquam, me aut errare aut sapere fateor» (S. Bernardus, Epist. 87 seu Tractatus de baptismo aliisque quaestionibus ab ipso [Hugone] propositis, ap. 2, n. 8. ML. 182, 1036 C). ’ Expositionem Cassiodori in Psalmos, ubi doctrinam de procrastinaI tionae beatitudinis usque ad corporum resurrectionem saepe tradit, ut ex dictis patet, Bemardus frequentavit plurimum: «il est indiscutable qu’il connu au moins son commentaire sur les Psaumes... Certains tours de phrase de l’un ont passé, sans détoner, dans le style de l’autre. Et plus d une critique serait peut-être surpris d’apprendre que telle brillante image ou pensée dont on a contume de faire honneur à l’Abbé de Clairvaux est de Cassiodore. Bernard paraît avoir connu de bonne heure le commentaire sur les Psaumes; 25.—De Hominis····· 386 P. IL—De essentia physica beatitudinis formalis quaestionem ex professo versavit pluries, maxime in tribus sermonibus de festo omnium Sanctorum, ita eorum subiens influxum ut tamen de suo aliquid addat. Praesertim vero ait se hac in re secuturum divinorum librorum auctoritatem, non propriae opinionis coniecturas x. Simul tamen conscius est se Scripturas interpretari sub propria responsabilitate, et ideo subdit: «tempus est iam ut dicamus quod de eo nobis sentire datum est, sine praeiudicio sane si cui forte aliter fuerit * revelatum *12. Docet ergo S. Bernardus «tres esse sanctarum status animarum: primum videlicet in corpore corruptibili, secun­ dum sine corpore, tertium in corpore iam glorificato; primum in militia, secundum in requie, tertium in beatitudine con­ summata; primum denique in tabernaculis, secundum in atriis, tertium in domo Dei» 3. Id quod alibi explicat uberius: «in tabernaculis sunt omnes iusti in carne viventes et laborantes, quia tabernacula laborantium sunt et militantium... Atria sunt domui vicina, amplitudinem habentia. In illis sunt animae sanctae corpo­ ribus exutae, quae in latitudine sunt, deposita camis an­ gustia. Atria habent fundamentum, sed non tectum; quia animae quae in amore Dei sunt, non ruunt, unde stantes erant pedes nostri (Psalm. 121,2); sed non habent tectum, adhuc exspectantes augmentum, quod non erit nisi in resurrec­ tione corporum suorum. Post ipsam sane resurrec­ tionem cum angelis erunt in domo, quae habet fundamentum et tectum: fundamentum est stabilitas aeternae beatitudinis; tectum, consummatio et perfectio ipsius»4. Ad quietem enim exutae a corporibus animae et il fait des emprunts ά toutes les époques de sa carrière oratoire* (E. VacanDARD, Vie de Saint Bernard Abbé de Clairvaux, chap. 16, t. I, p. 458. Paris 1895). Quod et ostendit consequenter Vacandard, pluribus adductis exemplis (Op. cit., t. I, pp. 458-459, not. 1). 1 S. Bernardus, Sermo II in festo omnium sanctorum, n. 1, ML. 183, 462 CD. Sermo IV in festo omnium sanctorum, n. 1, ibid., col. 471 C. 3 Sermo III infesto omnium sanctorum, η. I, ibid., col. 468 D. 4 Sermo 78, de divertis, ibid., col. 698 AB. I Cap. II—De necessitate corporis ad beatitudinem 387 sanctae protinus admittuntur; ad plenam autem gloriam regni non ita»x. Huiusmodi tamen quies in atriis potius est liberatio a malo quam cumulatio boni; est enim «requies a laboribus, securitas a sollicitudinibus, pax ab hostibus... Verum in his, ut supra tetigimus, liberatio magis a malo quam boni numeratio at; nisi quod dura nos nostrae necessitatis experientia cogit absentiam mali boni cumulos aestimare: quemadmodum conscientia graviorum immunitatem criminum, plenitudi­ nem reputat sanctitatis. Hinc advertere est quam longe agimus a summo bono, qui carere culpa, iustitiam, carere mi­ seria, beatitudinem iudicamus. Absit autem ut talem quis putet ubertatem domus illius et torrentem voluptatis et si qua sunt alia quae nec oculus vidit nec auris audivit nec in cor hominis ascendit, quae praeparavit Deus diligentibus se»2 At simul illae animae gaudio magno perfunduntur, quia c°l· 4^4"4^7· 388 P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis congregabuntur et aquilae (Luc. 17, 37). Interim ergo sub Christi humanitate feliciter sancti quiescunt, in quam nimirum desiderant etiam angeli ipsi prospicare, donec veniat tempus quando iam non sub altari collocentur, sed ex saltentur Sed quid dixi? Nunquid humanitatis Christi gloriam, non dicam hominum sed vel angelorum assequi poterit quis, nedum superare? Quonam igitur modo super altare dixerim exsaltandos eos qui nunc sub altari quiescunt? Visione utique et contemplatione, non praelatione. Ostendet enim nobis Filius, ut pollicitus est, semetipsum (Joan. 14,24), non in forma servi sed in forma Dei; ostendet etiam nobis Patrem et Spiritum Sanctum, sine qua nimirum visione nihil sufficeret nobis, quoniam haec est vita aeterna ut cognoscamus Patrem verum Deum et quem misit lesum Christum (Ioan. 17, 3) et in eis —quod non est dubium— etiam Spiritum utriusque. Transiens quippe ministrabit nobis, novas, utique, et usque ad tempus illud nobis penitus inexpertas n i s . Unde et beatus Joannes in Epistula sua: nunc, inquit filii Dei sumus, sed nondum apparuit quid erimus; et addit: scimus autem quoniam cum apparuerit, similes ei erimus, quia videbimus eum sicuti est (I Joan. 3, 2). Audi denique sponsam in Cantico canticorum fiducialiter loquentem, et spe quidem iam super altare locatam: laeva eius —haud dubie quin Sponsi— sub capite meo, et dextera illius ample­ xabitur me (Cant. 2, 6). Transcendit enim beata anima Christi incarnationem et humilitatem, quae nimirum laeva eius iure vocatur, ut divinitatem eius et maiestatem eius, quam non incongrue dexteram nominat, sublimius contemplentJ. 1 Sermo IV infesto omnium sanctorum, n. 2, ibid., coi. 472-473. Evi­ denter hoc in loco S. Bernardus loquitur pro suo sapere, non ut tradens doc­ trinam revelatam: et ideo alibi de altari loquens, ait: Σ3)ί et gloriosa illa civitas margaritis ornabitur, et sicut laetantium omnium habitatio erit in ea; tunc adimplebit nos laetitia cum vultu suo (Psalm. 15, 11), quia v i d e b i museum sicuti est; tunc inebriabimur ab ubertate domus suae, et torrente voluptatis suae potabit nos (Psalm. 35, 9), dicetque nobis: bibite et inebriamini, carissimi (Cant. 5,1), quia et anima illuminationem et corpus glorificationem iure perpetuo possidebunt» \ «In hoc ergo statu positi sancti bibere quidem possunt sed inebriari non possunt, quoniam a perfectissima contem­ platione divinitatis quodammodo retardan­ ts in fine saeculi praestolantur: qua facta, ita corpus menti et Deo mens inhaerebit, ut iam deinceps 1 Sermo 41 de diversis, η. 12. ML. 183, 660. 390 Ρ Π.—De essentia physica beatitudinis formalis nihil sit quo ab interna ebrietate contemplationis revocari possit»l. Et inde est quod huiusmodi animae sanctae sunt sine macula coram Deo, at nondum sine ruga; quia earum affec­ tio non est totaliter extensa et dilatata ad solum Deum, sed quodammodo rugatur ex contractione qua adhuc desiderant proprium corpus habere et administrare. «Adeo siquidem viget in eis desiderium hoc naturale, ut necdum tota earum affectio libere pergat in Deum sed contrahatur quodammodo et rugam faciat dum inclinantur desiderio sui (= camis)»2. «Donec ergo absorpta sit mors in victoria et noctis un­ dique terminos lux perennis invadat et occupet usquequaque, quatenus et in corporibus gloria coelestis effulgeat, non possunt ex toto animae seipsas exponere et transire in Deum; nimirum ligatae corporibus etiam tunc, etsi non vita vel sensu, certe affectu naturali, ita ut absque his nec velint nec valeant consummari» 3. Itaque dicendum est quod sanctorum animae «in illam beatissimam domum (Dei) nec sine nobis intrabunt nec sine corporibus suis, idest nec sancti sine plebe nec spiritus sine came: neque enim praestari decet integram beatitudinem donec sit homo integer cui detur, nec perfectione donari ecclesiam imperfectam»4. Interdum igitur animae sanctae in atriis sedent exspec­ tantes ingressum in domum aeternae perfectaeque beatitu­ dinis; Humanitatem Christi videntes, nondum tamen eius Divinitatem prout in se est contemplantes. «Est ergo mul­ titudo dulcedinis, quae abscondita est, magna quidem valde, necdum tamen perfecta; quoniam in manifesto perficietur, non in abscondito, quando non sub altari requiescent sancti sed super thronos tanquam iudices residebunt: ad quietem Sermo 87 de diversis, n. 4, ibid. col. 705 B. Cf. De diligendo Deo, cap. il, n. 32. ML. 182, 994 AB. 2 Sermo III in festo omnium sanctorum, n. 2. ML. 183, 469 C. Cf. ibid., n. 4, coi. 470 D. 3 De diligendo Deo, cap. n, n. 30. ML. 182, 993 AB. * Sermo III infesto omnium sanctorum, η. I. ML. 183, 469 A. 1 Cm*. II—De necessitate corporis ad beatitudinem 391 enim exutae a corporibus animae sanctae protinus admit­ tuntur, ad plenam autem gloriam regni non ita»l. Verum quidem est aliis quibusdam in locis, quos dili­ genter colligunt Mabillon 12 ac praesertim Muratori3, S. Bernardum in aliam videri inclinare sententiam de immediata et perfecta sanctarum animarum retributione non exspec­ tata corporum resurrectione. Fatendum est tamen ibi per­ functorie rem agere et non data opera sicut in Sermonibus secundo, tertio et quarto in festo omnium sanctorum quos hucusque attulimus, nec semper adeo perspicue sicut in his. Ceterum in Sermonibus de S. Malachia et de S. Vic­ tore communem et vulgarem sententiam more oratorio exponere videtur, dum in Sermonibus de festo omnium Sanctorum propriam opinionem elimate exhibet, modeste tamen et sine alterius sententiae praeiudicio. Profecto, si nihil novi et proprii se dicturum existimaret, nulla apparet ratio cur tantas adhibuerit monitiones et cautelas. An vero ipse hac in re mutaverit sententiam aut saltem evolutionem quondam subierit, probari nequit, eo quod nescimus diver­ sorum sermonum chronologiam. Hoc unun tamen certum est, se versus finem vitae non retractasse vel correxisse opinionem quam tenuerat in Sermonibus de festo omnium Sanctorum, uti apparet ex De consideratione, lib. V, cap. 4, n.° 9 (non ante 1152), ubi animas sanctorum collocat in sinu Abrahae et sub altari, «quodcumque illud est» 4. ; Quae cum ita sint, videtur dicendum Mellifluum Doc­ iorem nimium passum fuisse influxum S. Ambrosii et S. Augustini ac praesertim Cassiodori, ita ut in huius sen­ tentiam, meliori licet modo intellectam, inclinaverit. 1 Sermo II infesto omnium sanctorum, n. 8, ibid. col. 668 C. 1 Mabillon, Praefatio in tomum tertium Operum S. Bernardi, nn. 20-24. ML. 173,19-22. Cf. etiam adnotationes eius in II Sermonem in festo omnium sanctorum, ibid. col. 464-466; in Sermonem IV, col. 472. * Muratori, De paradiso, non exspectata corporum resurrectione, cap. 19, pp. 163-169. . . 4 ML. 182, 793 C. Quod vel ipse Mabillomus concedit, ibid., in adnotatione ad hunc locum. ■ ■ 392 . Λ. Æ P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis Cap. II—De necessitate corporis ad beatitudinem 393 316. Quod ad poenam daemonum spectat, maior pars theologorum saeculi XII et XIII videtur ponere in aere caliginoso usque ad diem iudicii, quo in infernum detru­ dentur. Ita Anselmus Laodunensis (f 1117). «Cum autem ceci­ derit (diabolus), inquit, reservatus est ad exercitium bonorum. Est autem in aëre et non magnas poenas patitur; in die vero iudicii punietur. Unde dictum est (Mtt. 25, 41): ite in ignem aeternum, qui paratus est diabolo et angelis eius»1. «Quoniam ergo nulla necessitate impulsi sed propria volun­ tate declinantes beatitudinem amiserunt, coeli habitatores, ubi locus est tantum beatorum, indigni fuerunt. Terram etiam, quam in habitationem hominum divina providentia praeparaverat, inhabitare non sunt permissi, ne societas eorum bonis semper inimica, fragilitatem humanam nimis infestaret. Sed concessit eis Deus aerem istum inferiorem in­ habitandum. Unde spiritus aerii vocantur, ut ab eorum infestatione a vicino impugnante mali peiores et boni pro­ babiliores efficiantur, ut qui in sordibus est sordescat adhuc, et qui iustus est iustior fiat. Hunc aerem quidam infernum vocant, ad cuius differentiam locum illum qui sub terra est, ubi post diem iudicii diabolus cum membris suis aeter­ nis incendiis mancipabitur, infernum inferiorem dictum esse confirmant» 2. 317. Anselmum redolent plures collectiones Sententia­ rum ad eius Scholam pertinentium. Sententiae, Deus de cuius principio et fine tacetur, dicunt: «voluit tamen Deus in casu illorum aliquam esse utilitatem, scilicet ut bonorum essent purgatorium. Dedit illis Deus sedem caliginosum aërem. Non | permisit eis regionem coeli, quia non fuerunt digni; nec terram, ne nimis infestarent fragilitatem humanam: loam autem terrae vicinum permisit eis habitandum, ut infestadone eorum salvandi efficiantur probabiliores, damnandi vero nequiores. Est et alius infernus sub Terra, ubi credimus esse tartara, ubi post diem iudicii cruciantur damnati numquam sperantes redimi, de quo beatus Job dicit (17, 16): ex inferno inferiori. Dicendo infernum inferiorem mittit nos ad intelligendum superiorem»12. ( Sententiae Atrebatenses quaerunt «quis locus eorum (= daemonum) habitationi sit deputatus», et respondent: ♦ad quod dicitur quia coeli habitatione, ubi locus est tantum beatorum, indigni fuerunt; terram etiam, quam inhabita­ tioni hominum praeparaverat Deus, inhabitare non sunt permissi, ne societas eorum bonis semper inimica fragilita­ tem humanam nimis infestaret. Sed concessit eis Deus aerem istum caliginosum inhabitandum; unde spiritus aerii appellan­ tur, ut eorum infestatione a vicino impugnante mali hominis peiores et boni probabiliores efficiantur. Hunc aerem in­ fernum quidam vocant, ad cuius differentiam locum illum qui sub terra est infernum inferiorem dictum esse confirmant, ubi post diem iudicii diabolus cum membris suis aeternis incendiis cruciabitur. De hoc lacu dicit David (Psalm. 85, 13): ex inferno inferiori; et beatus Job dicit (17, 16): in pro­ fundissimum infernum descendent omnia mea»2. Eadem fere habent Sententiae berolinenses, quae eiusdem Scholae eiusdemque temporis esse videntur. «Quaeritur ubi daemones sint. In coelo non sunt, quia purissima et clarissima plaga illa angelorum et archangelorum et beatorum spirituum est patria. In terra non sunt, ne nimium homines infestent. Dicit Beatus Augustinus in Enchiridio (cap. 28. ML 40, 246): nec superioris aëris ampliora loca et puriora, sed hunc cali­ ginosum aerem habere permissi sunt. Item in eodem: dae­ mones propter superbiam Deum deserentes in huius aëris caligine detrusi sunt, qui erit eis career usque ad diem iudicii (II Pet. 2,4), cum detrudentur in 1 Anselmus .Laodunensis, Sententiae divinae paginae, ed. F. P. Bliemtzrieder. Anselm von Laon systematische Sentenzen, BSPM. t. 18, fasc. 2-J, pp. 16-17. Münster i. W., 1919. 2 Ibid., pp. 53-54. 1 Edit H. Neisweiler, S. J., Le recueil des sentences «Deus de cuius prindpio et fine tacetur» et son remaniement, apud «Recherches de Théologie an­ cienne et médiévale», 5 (i933)> P· 257, il-20. 2 Ed. O. Lottin, O. S. B., Les «Sententiae Atrebatenses», apud «Recherches de Théologie ancienne et médiévale», 10 (i93^)> P· 212, 61-72. 394 Cap. II—De P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis baratro, quando dicetur illis (Mtt. 25, 41): ite, maledicti, in ignem aeternum»l. 318. Idem docebat Schola Abaelardiana. Legimus in Isagoge in Theologiam: «superbe itaque quaerens exaltari (daemoniorum Princeps), cum ei consentientibus in hunc caliginosum acrem detectus est. Hoc quidem ad nostram factum est probationem atque exercitationem. Non enim illustris regio coeli et serena eis concedi potuit; sed neque terra, ne ultra modum terrae habitatorem hominem infes­ tarent. Usque ad tempus ergo iudicii, career est illis aër caligi­ nosus. Tunc enim in baratrum iuxta illud Evangelii detru­ dentur (Mtt. 25, 41): ite, maledicti, in ignem aeternum, qui praeparatus est diabolo et angelis eius»1 2. Quod et Sententiae Florianenses innuere videntur cum dicunt quod «post ruinam data sunt eis aëria corpora in quibus possunt cruciari') 3. Rolandus Bandinelli (j- 1181) distinguit inter daemones superatos ab hominibus et non superatos: illi, postquam victi et superati sunt, detruduntur in infernum; hi, e contra, pervagantur in mundo ad malorum subversionem. «Con­ siderandum est, inquit, quatuor esse loca: coelum, aër, terra atque infernus. Coelum, quod est superior locus, deputatus est sanctis; cetera loca, aer videlicet, terra atque infernus, deputata sunt daemonibus, inter quos est in ordinibus atque in poena differentia: in ordinibus, quia quidam sunt maiores, quidam minores; in poena, quia quidam minoribus, quidam vero gravioribus poenis efficiun­ tur» 4. Et postea: «illi soli daemones talibus (= adultis homi1 Sententiae berolinenses, cine nengefundene Sentenzenzammlung aus do Schule des Anselm von Laon, ed. F. Stegmüller, apud «Rech, de Theol. anc. et Méd.» ii (1939), p. 43, 30-36. 2 Isagoge in Theologiam, Edit. A. Landgraf, Ecrits théologiques de l’Ecole d’Abélard, pp. 226-227. Lovanii 1934. 3 Sententiae Florianenses, Edit. H. Ostlender, n. 60, p. 28, 33-34. Bonnae 1929. 4 Rolandus Bandinelli, Sententiae, ed. A. M. Giete, O. P., Die Sentenzen Roland nachmals Papstes Alexander III, p. 96. Friburgi Brisgwfe 1891. necessitate corporis ad beatitudinem 395 nibus iustis) devieii religantur et in inferni profundum mit­ tuntur. Cum multi pueri post baptismum, qui sunt iusti et sancti, moriantur, eorum daemones, quia vitae illorum merito minime superantur, a Deo nequaquam religantur, sed ad malorum subversionem destinantur» L. Et similiter alii theologi. Ita, Robertus Melodunensis (f 1167): «daemones vero in hoc aere liberius discurrunt, quia eorum ministerio utitur Deus in puniendis qui puniendi sunt; et ideo nondum praecipitantur» in infernum 2. Eodem modo Auctor Summae Sententiarum, quicumque demum ille sit. «Non est eis (= daemonibus) concessum habitare in coelo, quia est clara patria; nec in terra, ne ho­ mines nimis infestarent; sed in aere caliginoso, qui est career Susque in diem iudicii: tunc enim detrudentur in barathrum inferni, secundum illud (Mtt. 25, 41): ite, maledicti, in ignem aeternum, qui paratus est diabolo et angelis eius»3. 319. Quae verba refert et approbat4 Petrus Lom­ bardus (f 1160), qui et alibi de suo addit: «caliginosus enim aër infernus est daemonum usque ad iudicium» 5*. Cete­ rum, Magister Sententiarum admittit non solum maius gau­ dium sed et ampliorem cognitionem animas sanctorum habitu­ ras post resurrectionem et iudicium quam antea, quod sine corpore retardantur, ex naturali appetitu illud administrandi, ne tota intentione ferantur in Deum agnoscendum et aman­ dum Quod est aequivalenter dicere ipsam beatitudi­ nem essentialem, quae in visione et fruitione Dei consistit, non esse perfectam et completam ante diem resurrectionis 1 etiudicii, ut docuisse videtur S. Augustinus supra citatus7, 1 Op. cit., p. 103. 2 Robertus Melodunensis, Quaestiones theologicae de Epistolis Pauli, 2d I Thess. 5, 2, ed. R. Martin, O. P., p. 272, 10-12. Lovanii 1938. 3 Sunrna Sententiarum, tract. II, cap. 4. ML. 176, 84 C. 4 Petrus Lombardus, II Sent. d. 6, cap. 3, ed. Quaracchi 1916, p. 330. * Collectanea in Epistulam ad Ephesios, 2, 2. ML. 192, 180 A. * IV Sent. d. 45, cap. 1, ed. Quaracchi, pp. 1005-1006; d. 49, cap. pp. 1031-1032. 7 Supra, n. 310. •w /q f V Λ'* :-.*?·? Ί ’ Λ ; à 1 Λ J-4 396 P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis Qy, n,_ De necessitate corporis ad beatitudinem 397 321. At praesertim, respectu hominum, dixerunt Pasquem non solum Lombardus verum et Honorius et S. Ber­ sagiani, saeculo XII, «quod nullus bonus ante adventum nardus secuti sunt. 320. Idem respectu daemonum tradidit Gandulphus Christi post mortem descendit ad infernum» sed in terres­ trem paradisum transfertur. Quod sic ostendere nitebantur: Bononiensis (f 1181). «Tantae autem superbiae, inquit, merito cum omnibus suae pravitatis consortibus de coelo, «dicitur in Genesi (5, 22): ambulavit Henoch cum Deo et scilicet de empyreo diabolus in hunc inferiorem aerem placuit ei, et non inveniebatur quia transtulit eum Deus. quasi infernum est praecipitatus... Non enim est eis locus Quomodo autem transtulit, dicitur in Ecclesiastico Jesu nobiscum in terra concessus, ne nos nimis infestarent, sed filii Sirach (44, 16): Henoch placuit Deo, et translatus est in iuxta B. Petri doctrinam traditam in Epistula canonica paradisum. Sicut ille propter merita sua bona in corpore adhuc (II Pet. i, 19), in aëre isto caliginoso, qui eis quasi career mortalis translatus est in paradisum, multo magis alii usque ad tempus iudicii deputatus est: tunc autem detrudentur similiter boni exutis corporibus translati sunt in paradi­ sum»1. in barathrum inferni» \ Dicebant insuper «quod nullus (est) in inferno nec in Consentit Petrus Pictaviensis (f 1205), dicens «quod semper crescit poena diaboli sicut et culpa, et quotidie paradiso adhuc, nec erit ante diem iudicii, data sententia» 2. meretur poenam aeternam; sicut et sancti angeli quotidie Id quod intelhgendum videtur de paradiso coelesti et de merentur maiorem coronam: et magis punientur post diem inferno poenali, ut asserebant alii haeretici eiusdem tem­ iudicii quando cessabit eius praelatio super peccatores, quia poris. 322. Revera plures cathari huius temporis, ut refert tunc puniet Deus per se et non per ministros. Unde dicetur: ite, maledicti, in ignem aeternum, qui praeparatus est Bernardus Abbas Fontis Calidi, docebant «animas nec coe­ lum nec infernum ingredi ante indicium, sed animas iustodiabolo et angelis eius (Altt, 25, 41). Tunc enim in infernum rum placidis contineri receptaculis, reproborum vero spiri­ detrudentur, cum modo sint in aëre caliginoso» 2. Similiter Guilelmus Alvemus (1180-1249) ait quod dae­ tus in locis poenalibus. Piorum vero receptacula vocari mones in aere «secundum doctrinam Christianorum habitare paradisum, sicut malorum loca poenalia infernum. Post creduntur usque ad diem iudicii, et tunc in profundum suppli­ iudicium vero electos sidereas possidere mansiones, et re­ probos inferni cruciatibus torqueri» 3. ciorum infernalium» detrudentur 3. Equidem exceptis membris huius sectae, quae statim Quibus adhaeret S. Bonaventura (1221-1274). «Sicut pa­ tet, inquit, ex Scripturis, locus daemonum post lapsum 1 post mortem in coelum reciperentur 4, animae ceterorum usque ad diem iudicii non est locus subterraneus quem vocamus infernum, sed aër caliginosus in quo generaliter ' 1 Praepositinus (t 1210), Summa contra haereticos, apud G. Lacombe, La vie et les oeuvres de Prévostin, p. 136. Paris 1927. daemonum multitudo inhabitat»4. Gaudulphus Bononiensis, Sententiarum libri quatuor, ed. de Walter, Bb. II, § 14, p. 167, 28-30; 168, 10-14. Vindobonae et Wratislaviae 1924 Petrus Pictaviensis, Sententiarum libri quinque, lib. II, cap. 4. ML 211, 951 BC. G. Alvernus, De Lniverso, II P. II Partis, cap. 70, p. 871, col. 2B. Venetiis 1581. Cf. cap. 93, p. 892. S. Bonaventura, II Sent. d. 6, a. 2, q. 2, ed. Quaracchi, t. II, p. 164 B. 1 2 Praepositinus, Op. cit., apud G. Lacombe, ibid. p. 142. Idem refert Dollinger, Beitrage zur Sextengeschichte des Mittelalters, t. II, p. 375. München 1890. Nam G. Bergonensis, sub quo nomine verba citata refert Dollinger, est revera Praepositinus, qui Guilelmus appellabatur (Cf. Lacom­ be, op. cit., p. 4). Textus tamen, quem adduximus ex Lacombe, melior est. 3 Bernardus Fontcaude, Ord. Praem. (f H9°)> Adversus waldensium (potius: cataroruni) sectam, cap. U. ML. 204, 834 A. Quod non adver­ tens G. Lacombe (Op. cit., p. I49)j pluribus inutiliter implicatur difficul­ tatibus. 4 Bernardus Fontcaude, Op. cit., cap. 10, col. 833. 398 P. II.—De essentia physica beatitudinis foraialis hominum nonnisi post diem iudicii accipient retributionem. Quas enim catholici appellant animas, reapse sunt spiritus Angelorum rebellium qui Satanam secuti fuerant, et e coelo expulsi sunt ab archangelo Alichaële. Aut ergo homines hisce spiritibus animati —vel potius spiritus animantes humana corpora— poenitentiam agunt et consolationem accipiunt per impositionem manuum qua recipiuntur in hanc sectam, aut non. Si primum, salvantur morientes «sic quod infra tres dies (eorum) anima resurgit et ponitur in paradiso terrestri, ubi non habebit nisi bonum, et ibi stat usque ad diem iudicii, et tunc mittitur in paradi­ sum coelestem et nunquam redit ad coipus»; tunc enim «duplicabitur eorum gloria, et erunt clariores novies quam sit sol in hoc mundo»Sin alterum, damnabuntur, at non statim, sed post diem iudicii: interim vero eorum animae ibunt de corpore in corpus quasi de tunica in tunicam, nec aliam poenam patientur nisi per illud temporis spatium quod cadit inter eggressum ab uno corpore et ingressum in aliud, quo tempore cremantur per ignem mali Dei; «sed in die iudicii totus mundus iste inferior efficietur infernus mari ampliato et coelo descendente et igne comburente i mare et mari extinguente ignem, in quo ponentur maligni spiritus, et quaerent mortem et mors fugiet ab eis»2 Itaque illi qui «egerunt poenitentiam in nomine Christi, ascendent in coelum in die iudicii et non prius; illi vero qui non egerunt poenitentiam in nomine Christi descendent in die iudicii et non prius in infernum»3. Propter quod Joannes Aiaurinus de monte Alionis confessus est se audi­ visse a Guilelmo de Belibasta et approbasse «quod nulla anima intraret in paradisum vel infernum usque ad diem iudicii»4. 1 Protocollum inquisitionis Languedoc, saeculi XIV, apud. DÔLLINGER, Op. cit., p. 179, 187. 2 Ibid., p. 247. 3 Apud Dollinger, Op. cit., p. 321. Protocollum inquisitionis Languedoc, ibid., p. 189. Cap, ii,—De necessitate corporis ad beatitudinem Quo in sensu Durandus recte dixit in opella sua De visione Dei quam habent animae sanctorum ante iudicium generale: «quidam haeretici, vocati cathari, dixerunt quod animae sanctorum quantumcumque perfectorum vel pur­ gatorum non videbunt Deum facie ad faciem usque post resurrectionem et iudicium generale» 2. Et hac de causa in examine Catharorum per haec tem­ pora fiebant, inter alias, huismodi interrogationes: «Credis quod animae hominum non sint illi daemones qui de coelo ceciderunt? Credis quod Satan et omnes daemones ab omnipotenti Deo iuste damnati sunt in infernum, et quod nullus ex eis aliquando salvabitur nec ante iudicium nec post? Credis quod Deus omnipotens quem nos Christiani coli­ mus digne et iuste regnat in coelis, et quod nullus daemon neque aliquis hominum qui sine poenitentia in illis peccatis, quae nos catholici mortalia dicimus, decadunt, ascendunt in coelum, sed semper sine fine cremantur in inferno? Credis quod animae illae, quas Christus redemit ab inieris, secum vexit in coelum, et quod animae apostolorum, martyrum, confessorum et virginum electorum cum Christo regnant in coelo usque ad diem iudicii, et quod cum Christo, in die iudicii venturi sunt recipere sua, et deinde cum Christo sine fine regnaturos?... Credis quod sancti in coelo nobis vivis et animabus in purgatorio constitutis patrocinari possunt? Credis quod orationes et missae et eleemosynae et cetera bona, item luminaria, vigiliae, ieiunia quae facimus pro - Apud J. Koch, Durandus de S. Porciano, I, BGPAL, Bd. 26, p. 174. Minister 1927. Durandus scripsit hoc opuscolum anno 1333. E Durando exscripsit hoc iudicium Universitas Parisiensis in suo tractatu De vita animarum separatarum ac perfecte purgatarum quam habent exutis corporibus usque ad eorumdem corporum resumptionem (a. 1334): «quidam haeretici vocati Cathari dixerunt quod animae sanctorum quantumcumque perfectorum vel purgatorum non videbunt facie ad faciem Deum usque post resurrectionem et diem iudicii generalis» (Apud N. Valois. Jacques Duèse, Pape sous le nom de Jean XXII, in «Histoire littéraire de la France·, 34 (I9I4)j P· 617i nota 5. werwi Cap. II,—De NECESSITATE CORPORIS AD EEATITUDINEM 401 P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis esse in paradiso usque post iudicium generale, sed interim in certo loco quiescere sine poena; et hoc idem etiam de malis asserere moliuntur» \ Ceterum eodem anno debuit occupari de pluribus quaes­ tionibus eschatologicis, occassione damnationis —die 8 fe­ bruarii— sexaginta propositionum excerptarum e commen­ tario Petri loannis Olivi, O. F. M., in Apocalypsim 2. fidelibus defunctis prosunt (eis) qui ad ignem purgatorium vadunt, et postquam purificati fuerunt ascendunt in coelum? Credis quod Beata Virgo Maria nunquam venit ad poenas infernales neque ad purgatoria loca, et non solum ipsam sed et plurimos sanctos statim in ipso mortis articulo ascendere in coelum? Credis quod mortui resurgent, boni ad vitam aeternam, mali in ignem aeternum? Credis quod animae nunquam possunt mori sive bonae β) Positiones mediae sive malae?» \ 323. Unquam tamen huiusmodi quaestio adeo acriter 325. Inter has duas extremas positiones sunt aliae duae agitata fuit sicut tempore Joannis XXII et Benedicti XII, mediae. Admittentes enim animam rationalem et corpus esse specialiter ab anno 1331 ad annum usque 1336 in quo fuit partes essentiales hominis substantialiter unitas, distinguunt sollemniter definita a Benedicto XII. beatitudinem formalem duplicem: unam essentialem, quae 324. loannes ergo XXII pluries de hac re occupatus ommae respondet et in visione et fruitione Dei consistit; fuerat. Armenis enim errantibus circa exsistentiam purgatorii aliam accidentalem, quae in corpus redundat ex animae beati­ et circa receptacula animarum sanctarum et impiarum2 tudine. Consequenter beatitudinem supematuralem perfec­ praescripsit, die 29 aprilis 1318, fidem Romanae Ecclesiae tam et consummatam bifarie intelligunt: primo, pro perfec­ prout continetur in professione fidei Michaelis Paleologi tione et consummatione essentiali tantum, quae consistit in suscepta et approbata in Concilio Lugdunensi II, nimirum visione faciali et intuitiva ipsius divinae essentiae prout est «illorum animas qui post sacrum baptisma susceptum nullam in se; secundo, pro perfectione et consummatione omnibus omnino peccati maculam incurrerunt; illas etiam quae post numeris absoluta, scilicet nedum essentiali sed et occidentali, peccati contractam maculam vel in suis manentes corporibus vel eisdem exutae... sunt purgatae, in coelum mox recipi: illorum autem animas qui in mortali peccato vel cum solo 1 Ioannes XXII, Espistula ad Raymundum Patriacham Hierosolymitanum, originali decedunt, mox in infernum descendere, poenis tamen apud Raynaldi, Annales Ecclesiastici, ad annum 1326, n. 28, t. 24, p. 308 b. 2 Baluzius et Mansi, Miscellanea Sacra, t. 2, p. 258-270, Lucae 1761; disparibus puniendas...; et quod nihilominus in die iudicii Raynaldi, Annales, ad annum 1325 (revera 1326), nn. 20-27, t· 24> P· 286omnes homines ante tribunal Christi cum suis corporibus ( 291; J· Dôllinger, Sextengeschite des Mittelalters, t. II, p. 527-587, Mün­ comparebunt, reddituri de factis propriis rationem»3. chen, 1890. Pariter die 1 octobris 1326 praecepit Raymundo, Pa­ Nota Editons: Sequentibus annis loannes XXII admodum arduam controversiam promovit de procrastinatione perfectae retributionis pro bonis triarchae Hierosolymitano, ut exstirparet errorem quorundam et malis hominibus usque ad diem iudicii universalis, cui sententiae perso­ graecorum Cypri degentium, qui «negant purgatorium et naliter favebat. In fine tamen et ut Pontifex definitionem dogmaticam paravit infernum, asserentes mendaciter et temere nullum sanctorum oppositae sententiae. Ad historiam criticam huius definitionis dogmaticae 1 Apud Dôllinger, Op. cit., pp. 302-303. 2 Cf. supra, n. 295. ’ Espistula ad Ossinium, Regem Armeniae, apud RAYNALDI, Annaks Ecclesiastici, ad annum 1318, n. 10, ed. dL, t. 24, p. 76 b. Cf. Denz. n. 464. de visione beatifica animarum sanctarum ante reasumptionem corporum detegendam, auctor noster per longum et latum, hic, inter exponendas sententias, digressus est. Ne tamen proportio expositionis doctrinalis detri­ mentum patiatur, mihi persuasum fuit huiusmodi excursum historicodoctrinalem in appendicem finalcn mandare, ubi illum videsis. 402 P. IL—De essentia phyieca beatituidnis formalis quatenus beatitudo animae redundat etiam in corpus quod gloriosum reddit. 326. Prima ergo positio media requirit etiam corpus ad beatitudinem utroque sensu perfectam et absolutam, licet diversimode: quia corpus dicit simpliciter et absolute neces­ sarium esse ad beatitudinem omnibus numeris absolutam et perfectam, utpote partem eius quasi intégraient; sed ad beati­ tudinem perfectam et consummatam sola perfectione essentiali corpus requirit, non quidem necessitate absoluta et ad esse eius simpliciter ut positio extrema per excessum asserebat, sed necessitate tantum relativa et secundum quid, idest ad melius esse eius, quatenus visio beatifica datur utique de facto sine corpore in anima separata non tamen omni ea intensitate et perfectione quam nata est et debet habere: sive propter animae appettitum naturalem habendi et infor­ mandi corpus, quo impeditur et retardatur quadantenus ne toto fervore et intensitate feratur in Deum videndum et amandum; sive propter imperfectionem eius in essendo dum est a corpore separata, quae redundat in imperfectionem proportionatam in operando ideoque in ipsam visionem et fruitionem beatificam quae in operatione consistit. Hanc positionem sine dubio tenuit S. Augustinus, quidquid sit an etiam inclinaverit in positionem extremam per exces­ sum. Ait enim expresse: «minime dubitandum est, et raptam hominis a carnis sensibus mentem, et post mortem ipsa came deposita, transcensis etiam similitudinibus corporalium, non sic videre posse incommutabilem substantiam ut sancti angeli vident: sive alia latentiore causa; sive ideo, quia inest ei naturalis qui­ dam appetitus corpus administrandi, quo appetitu retardatur quodammodo ne tota intentione pergat in illud summum coelum quamdiu non subest corpus cuius administratione appetitus ille conquiescat» 1. Et propter summam auctoritatem tanti Doctoris, plures asseclas nacta est saeculorum decursu. Ita, ut videtur, Walafridus Strabo (f 849): «ipsae animae, inquit, altare sunt 1 S. Augustinus, De Genesi ad litteram, lib. 12, cap. 35, n. 68, ML. 34’ 483. Cf. Retract. I, cap. 14, η. 2; II, cap. 24, n. i. ML. 32, 603; 640. CAP. II.—De necessitate corporis ad beatitudinem 403 de quibus fumus procedit Deo delectabilis, et, quia fuerunt sanguine linitae, modo sunt exsistentes subtus, idest in minore dignitate quam sint futurae, quia nondum nisi unam stolam acceperunt» \ Eodem modo Haymo (f 853): «ipsi qui sunt altare subtus altare sunt, hoc est, sub se, quia nondum pervenerunt ad eam gloriam ad quam venturi sunt quando erunt similes angelis Dei. Divisum quippe est adhuc desiderium illorum, quoniam exspectant resurrectionem corporis sui. Et sicut cum corpore et anima servierunt Christo, ita cum corpore et anima remunerentur, quia revera sic est dignum. Ideoque, quia necdum ad illam dignitatem ad quam venturi sunt pervenerunt, sub se sunt, quia postmodum maiores futuri sunt. Cum autem venerint ad tantam gloriam, iam non erunt sub se, sed in se» 2. Hoc etiam saltem admittunt Honorius Augustodunensis (t 1130) et S. Bernardus (1090-1153), qui implicite referunt verba et sensum S. Augustini, ut patet ex eorum verbis 1 supra exsCTiptis 3. j 327. Idem incunctanter docet Petrus Lombardus (t 1160), scribens: «sine omni scrupulo credendum est eos habituros maiorem gloriam post indicium quam ante; quia et maius erit eorum gaudium, ut supra testatur Augustinus, et amplior eorum cognitio» 4. Et inde transivit ad maiores theologos saeculi xm. Ita S. Albertus Magnus, O. P. (c. 1206-1280), qui ait: «augmenl tum illud potest intelligi extensive ut sit de pluribus, vel inten­ sive. Et primo modo concedo quod augebitur. Secundo autem modo non videtur quod augeatur nisi hoc modo..., scilicet 1 quod, quietato desiderio naturali quo dependet ad corpus, ί 1 Walafridus Strabo, Glossa ordinaria in Apoc. 6, 9. ML. 114, 722 DJ >πιϊ auctoritatem citat S. Thomas in IV Sent. 49, 1, 4, qla. 1, arg. 1 scd . contra. 1 Haymo, In Apoc. 6, 9. ML. 117, 1029 D. c ’ Honorius Augustodunensis, Scala coeli maior, cap 22, ML. 172, 1238 D; S. Bernardus, Sermo 87 de diversis, n. 4. ML. 183, 705 B; De diliindo Deo, cap. 11, n. 32. ML. 182, 994 AB. 1 Petrus Lombardus, IV Sent. d. 49, cap. 4, ed. Quaracchi, 1916, ?, p. 1031. P. IL—De 404 essentia physica beatitudinis formalis I fortiori intentione convertatur in Dei contemplationem * l. Pariter S. Bonaventura, Ο. M. (1221-1274): «ex eodem habitu, inquit, intensius movebitur anima resumpto corpore, quia nullum habebit retardans. Concedendum est igitur quod glorificatio corporis facit ad maius gaudium quantum ad extensionem; facit etiam quantum ad intensionem, non augendo habitum sed removendo impedimentum: unde non facit ad augmentum praemii essentialis principaliter sed ex const’ quenti» 2. 328. Similiter S. Thomas, O. P. (1225-1274), itmior. Nam in Scripto super IV Sententiarum (1256) dicit: «beatitu­ dinem sanctorum post resurrectionem augeri extensive quidem manifesttcm est, quia beatitudo tunc erit non solum in anima sed etiam in corpore; et etiam ipsius animae beatitudo auge­ bitur extensive, in quantum anima non solum gaudebit de bono proprio sed etiam de bono corporis. Potest etiam dici quod etiam beatitudo animae ipsius in­ tensive augebitur. Corpus enim hominis dupliciter potest considerari: uno modo, secundum quod est ab anima perfectibile, a’.io modo, secundum quod est in eo aliquid repugnans animae in suis operibus, prout non perfecte corpus per ani- I mam perficitur. Secundum autem primam considerationem corporis, coniunctio corporis ad animam addit animae aliquam perfectio­ nem, quia omnis pars imperfecta est, et completur in suo toto; unde et totum se habet ad partes sicut forma ad mate­ riam; unde et anima perfectior est in esse suo naturali cum est in toto, scilicet in homine coniuncto ex anima et corpore, quam cum est per se separata. Sed unio corporis quantum ad secundam ipsius conside­ rationem impedit animae perfectionem, et ideo dicitur quod corpus quod corrumpitur aggravat animam (Sap. 9,15). Si ergo a corpore removeatur omne id per quod actioni animae resistit, simpliciter anima erit perfectior in corpore tali exsistens quam per se separata. S. Albertus Magnus, IV Sent. d. 49, a. 12, ed. cit., t. 30, p. 684 b, UA Bonaventura, IV Sent. d. 49, II P., Sect. 1, a. 1, q. lc„ ed. Quaracchi, t. IV, p. 1013 a. 1 Cap. II.—De necessitate corporis ad beatitudinem 405 Quanto autem aliquid est perfectius in esse, tanto potest perfectius operari. Unde et operatio animae coniunctae tali corpori erit perfectior quam operatio animae separatae. Huiusmodi autem corpus est corpus gloriosum, quod omnino subdetur spiritui... Unde, cum beatitudo in opera­ tione consistat, perfectior erit beatitudo animae post resumptio­ nem corporis quam ante. Sicut enim anima separata a corpore corruptibili perfectius potest operari quam ei coniuncta, ita postquam coniuncta fuerit corpori glorioso perfectior erit eius operatio quam quando erat separata. Omne autem imperfectum appetit suam perfectionem, et ideo anima separata naturaliter appetit corporis coniunctionem; et propter hunc appetitum ex imperfectione procedentem dus operatio qua in Deum fertur est minus intensa. Et hoc est quod dieu Augustinus in lib. XII de Genesi ad litteram, cap. 35, quod ex appetitu corporis retardatur ne tota intentione pergat in illud summum bonum» * Quam opinionem adhuc retinere videtur in libro IV Summae contra Gentiles (1264), ubi scribit: «felicitas autem ultima est felicis perfectio. Cuicumque igitur deest aliquid ad perfectionem, nondum habet felicitatem perfectam, quia nondum eius desiderium totaliter quietatur; omne enim imperfectum perfectionem consequi naturaliter cupit. Anima autem a corpore separata est aliquo modo imperfecta, sicut omnis pars extra suum totum exsistens; anima enim natura­ liter est pars humanae naturae. Non igitur potest homo ultimam felicitatem consequi nisi anima iterato corpori co­ njungatur, praesertim cum ostensum sit [lib. Ill, cap. 48] quod in hac vita homo non potest ad felicitatem ultimam pervenire»2. Eamque clarius proponit paulo post in Quaestionibus disputatis de Potentia (c. 1265-1267), dicens: «non enim perfectio beatitudinis esse poterit ubi deest naturae perfectio. -— I* 1 S. Thomas, IV Sent. d. 49,1, 4, qla. le. Et idem dicit in responsio­ nibus ad obiecta, tum quoad maiorem perfectionem et efficacitatem in vi­ sione Dei (ad 3), tum quoad maiorem intensitatem in gaudio de Deo viso . («14). * Centra Gent. lib. IV, cap. 79, arg. penult. 406 P. IL—De essentia physica beatitudinis formalis Cum autem animae et corporis naturalis sit unio et substan­ tialis, non accidentalis, non potest esse quod natura animae sit perfecta nisi sit corpori coniuncta; et ideo anima separata a corpore non potest ultimant perfectionem beatitudinis oblinere. Propter quod etiam dicit Augustinus in fine super Genes, ad litteram [lib. XII, cap. 35] quod animae sanctorum anu re­ surrectionem non ita perfecte fruuntur divina visione sicut postea; unde in ultima perfectione beatitudinis oportebit corpora humana esse animabus unita» * l. Senior tamen eam retractavit in Secunda Parte Summae Theologicae (c. 1269-1272). Ait enim: «desiderium animae separatae totaliter quiescit ex parte appetibilis, quia scilicet habet id quod suo appetitui sufficit; sed non totaliter quies­ cit ex parte appetentis, quia illud bonum non possidet secun­ dum omnem modum quo possidere vellet. Et ideo, corpore resumpto, beatitudo crescit, non intensive sed extensive * 2. 329. At communem maiorum theologorum et Thomae 1 De Pot. 5,10 c. 1 I, II, 4, 5 ad 5. Ferrariensis non videtur velle admittere retractatio­ nem S. Thomae respectu huius quaestionis. Cf. III Contra Gentiles, c. 63, n. 4-6, et IV Contra Gentiles, c. 79: in quibus locis Ferrariensis non alludit ullo modo ad verba S. Thomae quae habet hoc loco Summa Theologiae. Petrus de Bergomo solvit difficultatem hac distinctione: «intensio perfectio­ nis potest sumi dupliciter: scilicet vel ex parte subiecti melius dispositi (mate­ rialiter et vitaliter), vel ex parte graduum ipsius perfectionis secundum se. Primo modo, beatitudo sanctorum augebitur intensive, sive ratione virium animae separatae, quae vires aliqualiter retardantur ex naturali inclinatione animae ad corpus, sine quo habet imperfectum esse, ideo imperfecte opera­ tur; sed post resurrectionem, assumptis corporibus, habent esse perfectum, ideo perfecte, idest sine retardatione operantur, contemplando divinam essentiam, non autem secundum se (formaliter et terminative), idest respectu gratiae consummatae et respectu caritatis et luminis et Dei« (Concord., n. 275). Cf. similia pro fervore caritatis I Sent., d. 17, q. i, a. 3 (retractata postea). Mediam viam inter S. Thomam iuniorem et alios magnos theologos citatos, et S. Thomam seniorem, in hoc loco, videtur tenere S. Albertus Magnus, qui ad quaestionem illam sic respondet: «Augmentum illud potest intelligi extensive ut sit de pluribus, vel intensive. Et primo modo concedo quod augebitur; secundo autem modo non videtur quod augeatur nisi hoc modo quo dicit (Magister) in sequenti capitulo, scilicet quod quietatur desi­ derio naturali quo dependet ad corpus, fortius intentione convertitum in Dei contemplationem» (IV Sent., d. 49, art. 11, ed. Vives, t. 30, p. 684 b). Cap. II.—De necessitate corporis ad beatitudinem 407 iunioris sententiam secutus est Petrus de Tarantasia, O. P. (c. 1225-1276), ut moris est eius x; et similiter Hannibaldus de Hannibaldis, O. P. (f 1272), qui ita perspicue rem expen­ dit: «magnitudo beatitudinis potest attendi dupliciter. Uno modo extensive, et sic planum est quod beatitudo sanctorum maior erit post resurrectionem quam ante, quia quantum ad plura erunt tunc beati, idest quantum ad animam et corpus, nunc autem quantum ad animam tantum; alio modo inten­ sive, et sic maior est beatitudo ubi est perfectior operatio in qua beatitudo consistit. Perfectio autem operationis ex duo­ bus dependet. Aut enim ex habitu, et sic non erit maior beatitudo post resurrectionem quam ante, quia nec maior caritas perficiens affectum, nec maius lumen gloriae illus­ trans [intellectum]; aut ex potentia naturali, et sic quodam­ modo erit intensior post resurrectionem quam ante. Anima enim separata a corpore nondum habet perfecte naturae suae modum, quem habebit post spiritualis corporis resumptionen, ut Augustinus dicit XII super Genesim ad litteram, cap. 35; pars enim in toto exsistens habet perfectionem quandam naturae, quam non habet separata a toto»1 2. Nam «licet corpus non faciat ad actum beatitudinis directe, fecit tamen indirecte, in quantum ex unione corporis ipsa natura animae fit perfectior, et, per consequens, vires intellec­ tivae in essentia animae fundatae»3. Et explicans verbum Augustini de retardatione animae separatae a visione divina propter appetitum animae ad corpus, subdit: «appetitus cor­ poris non impedit a fruitione quasi detrahendo intentionem, sed designando et concomitando imperfectionem naturae. Unde nullus appetitus deliberativus angeli vel animae retardare potest a divina fruitione, sed solus appetitus naturalis qui imperfectionem naturae consequitur»4. 1 Petrus de Tarantasia, O. P., in IV Sent. d. 49 apud Dionysium Cartusianum in IV Sent. d. 49, q. 3> eci· Tournai 1913, p. 410 b. * Hannibaldus de Hannibaldis, O. P., In IV Sent. d. 49, a. 4, inter Opera spuria S. Thomae Aquinatis, ed. Vives, t. 30, p. 807-808. 1 Ibid.·, ad. i. 4 Ibid., ad 2. 408 P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis Subtilius adhuc retardationem explicat Henricus Gandavensis (f 1293), distinguens intensionem et remissionem duplicem: unam essentialem, quae «consistit in substantia actus ut tendit in obiectum»; et aliam accidentalem, quae consistit «in modo expeditionis in eliciendo actum ex subiecto». Secundum ergo intensionem essentialem, non est maior operatio beatifica visionis et amoris Dei post resum­ ptionem corporis quam ante, quia haec corresponde! habitui glorioso luminis gloriae et caritatis, qui manet prorsus idem in patria ante et post resumptionem corporis; at secundum intensionem accidentalem est maior post corporis resumptio­ nem quam ante, quatenus appetitus naturalis administrandi corpus minus expeditam reddit operationem beatificam prout ab anima elicitur, et hac ratione dicitur retardaril. Eius autem aemulus et corrivalis Godofridus de Fontibus (f c. 1306) longe lateque prosequitur hanc quaestionem, quam ita nitide enuntiat: «an anima sit beatior vel perfectior secun­ dum gloriam essentialem coniuncta quam ipsamet separata». Et exposita sententia S. Thomae senioris, quam respuit, de­ fendit ipse sententiam Thomae iunioris aliorumque 2, conclu­ dens: «si ergo loquamur de gloria quantum ad habitum gloriosum, videtur quod possit esse tanta in separata [anima] sicut in se ipsa coniuncta; sed quantum ad usum et actum non videtur, secundum praedicta», propter imperfectionem animae separatae in essendo et naturalem appetitum adminis­ trandi corpus, quo retardatur quodammodo ne tota inten- 1 Henricus G andavens is, Quodlib. XII. 7 Godofridus de Fontibus, Quodlib. IX q. 8 [a. i] ed. J. Hoffmans, p. 234-237, Louvain 1928. Cuius positionis meminit Tabula super novem Quodlibet Magistri Godefridi quantum ad articulos et loca in quibus dissentit ab aliis, et hoc a quinto Quodlibet et sic deinceps, hisce verbis: «in quaestione octava contra unam opinionem quae non ponit beatitudinem animae augeri intensive in resumptione corporis, et tenet viam Thomae Super Quartum, respondendo rationi alterius opinionis» (ed. J. Hoffmans, La Table des divergences et innovations doctrinales de Godefroid de Fontaines, apud «Revue neoscolastique de Philisophie * 36 (1934), P- 432). Textua Hoffmans ponit: I habitudinem animae; sed manifeste legendum est: beatitudinem animae. Cap. II.—De necessitate corporis i ad beatitudinem 409 tione pergat in Deum videndum et amandum, ut ait S. Augus­ tinus 330. Eandem viam sequitur schola franciscana, quae et in sententiam Thomae senioris aliquando invehit. Ita Guilel­ mus de Mara, O. M., adducto textu S. Thomae ex I-II, 4,5 ad 5, scribit: «quod dicit extensive, dicit bene; quod negat in­ tensive, dicit male», et contra auctoritatem S. Bemardi et S. Augustini. Excripto autem textu S. Augustini ex libro XII de Genesi ad Litteram, adnotat: «ex hac auctoritate patet quod » visio animarum beatarum ante resumptionem corporum et post diversificatur penes intentionem totam; sed hoc facit differre visionem intensive»12. Similiter Matthaeus de Aquasparta, O. M. (j- 1302): «De corpore humano, inquit, possumus loqui secundum dupli­ cem statum, scilicet pro statu perfectae sanitatis et incorrup­ tioris, cuiusmodi erit status gloriae, et pro illo statu habet veritatem quod quanto anima magis corpus perficiet clarius Deum contemplabitur, quia nulla erit dispositio ex parte cor­ poris quae operationi animae repugnet, immo quod fuit sarcinae erit gloriae, ut dicit Augustinus XII super Gene­ sim, cap. 35; si autem pro statu istius corruptionis et morta­ litatis, in quo corpus quod corrumpitur aggravat animam, ut dicitur Sap. 9,15, non habet veritatem: quanto enim anima magis intendit circa curam corporis, tanto minus potest ferri ad superiora»3. Consentit Richardus de Mediavilla, O. M. (j- 1307 vel 1308), qui sententiam Thomae senioris, quam vocat non improbabilem, reiicit, eo quod est contra auctoritatem S. Augustini et Glossae ordinariae Walafridi 4, immo et aontra rationem; nam «cum corpora ordinentur ad resurrectio- 1 Op. cit., p. 236-237. de Mara, O. M., Correctiorum fratris Thomae, apud Richardum Clapwell, O. P., Correctorium Corruptorii «Quare», ed. P. Glo­ 1 GuiLELMUS rieux, p. 227-228. 3 Matthaeus de Aquàsparta, O. M., Quaestiones disputatae de cogni- tione,q. 8, ad. 13, p. 392-393. Quaracchi 1903. 4 Locis supra citatis, n. 310. 410 P. n.—De essentia physica beatitudinis formalis nem propter animam intellectivam, frustra fieret resurrectio corporum nisi animae sanctae per hoc fierent maioris virtutis ad intelligendum et diligendum» x. Et ideo ipse tenet opinionem de augmento intensive, subdens: «hinc mihi videtur dicendum quod beatitudo animae maior tunc erit etiam intensive, ita quod tunc clarius Deum videbit. Unde et Magister [ = Petrus Lombardus] affirmat quod maiorem gloriam suae claritatis tunc Deus electis monstrabit; non quod anima receptura sit tunc maiorem gloriae habitum, sed qtiia augebitur perfectio suae naturalis virtutis. Quanto autem perfectior est animae virtus naturalis, tanto cum aequali adiutorio supernatural! clarius Deum videt» 2. Adstipulatur etiam Gonsalvus Hispanus, Ο. M. (f 1313), Duns Scoti magister, qui ait: «quanto forma est perfectior, tanto inclinatio eius ad materiam est fortior, et unio eius cum materia est fortior... Cum ergo appetere uniri ma­ teriae sit naturale ipsi formae, tanto perfectius appetit unio­ nem eius cum materia quanto in se est perfectior, et tanto perfectius unitur ipsi materiae. Et hoc patet de anima nostra, in tantum quod, secundum Augustinum XII super Gene­ sim, cap. 35, anima beata retardatur a sua beatitudine propter appetitum et inclinationem ad corpus, et maxime tristatur de separatione eius a corpore, ut patet in morte hominis»3. Idem docent Ioannes Duns Scotus, Ο. M. (1270-1308), licet subobscure 4, et Vitalis de Fumo, O. M. (f 1327): «homo beatus, inquit, magis est intellectivus et liber, non obstante unione talis materiae corporalis, quam anima sepa­ rata cum materia spirituali; per accidens tamen, scilicet propter corruptionem peccati potest impediri»5. 1 Richardus de Mediavilla, O. M., in IV Sent. d. 49, a. 2, q. 7, p. 662. Brixiae, 1591. 2 Op. cit., ibid. 3 Gonsalvus Hispanus, O. M., Quaestiones disputatae et de Quodli­ bet, p. 13, p. 267-268, ed. L. Amorôs, O. M. Quaracchi 1935. 4 Ioannes Duns Scotus, O. M., in IV Sent. d. 49, q. 3 ad 3, n. 9. Opera, ed. Vives, t. 21, p. 90. , 6 \ Italis de Furno, O. M., De rerum principio, q. 9, a. 2, sect. 3, inter t Cap. II.—De necessitate corporis ad beatitudinem 411 331· His omnibus calculum suum adiccit Cardinalis Jacobus Fournier Ord. Cist, (f 1342), etiam postquam evectus est in Supremum Pontificatum, licet qua doctor privatus \ Ita enim scribit: «ex istis [qui visionem facialem Dei tribuebant animabus sanctis ante resurrectionem et finale iudicium] aliquibus dicentibus probabiliter et quod post generalem resurrectionem vel iudicium generale Dei essefitiam dictae animae perfectius, plenius, vicinius, clarius non solum extensive sed et intensive visurae essent, et quod earum beatitudo essentialis post generale iudicium magnum acciperet augmentum,’ quae opinio visa fuit mihi tunc [cum nondum erat Summus Pontifex] verior et magis consona dictis sancto­ rum, et adhuc etiam [post assumptionem in Supremum Pon­ tificatum], omni assertione temeraria circumscripta, proba­ tior mihi etiam videtur, sicut satis apparebit in processu, et facilius difficultates contra istam secundam positionem per illos qui tenebant primam positionem [de procrastinatione beatitudinis usque ad resurrectionem et universale iudicium] inductae, solvi possunt: aliis autem visum fuit quod in essentia beatitudinis nullum augmentum fieret post generale iudicium, sed quod nunc, quantum pertinet ad beatitudinis essentiam, aeque perfecte et in aequali gradu perfectionis beatae sunt sicut erunt post finale iudicium»2. Opera Scoti, ed. cit., t. V, p. 419 a. Moderni critici probant hoc Opus non esse Scoti, ut vulgo credebatur, sed Vitalis de Furno. 1 ’Ista autem quae in hoc Libello per nostrum ministerium posita sunt, sic acci volumus, exceptis conclusionibus per nos in Constitutione quae incipit Benedictus Deus determinatis, quod non per modum determinationis Ecclesiae nec ut papaliter dicta aestimentur, sed ut scholastice et magistraliter &ta habeantur, sic quod licitum sit cuique in aliis dicere quod ei magis consonum fidei et veritati divinae Scripturae ac dictis Sanctorum videbitur esse dicendum» (Benedictus XII, De beatitudine animarum sanctarum a pec­ catis et poenis peccatorum purgatarum, quam habent ante generalem retribu­ tionem et habiturae sunt, praefatio, apud Raynaldi, Annales, ad annum I335> 0.24, ed. cit. t. 25, p. 29 b). 1 Benedictus XII, De beatitudine animarum sanctarum a peccatis et poe­ tis peccatorum purgatarum, quam habent ante generalem retributionem et habituraesunt, Praefatio, apud Raynaldi, Annales, ad annum I335> n. ii n,, ed. cit cit., t. 25, p. 27 a. Cf. ibid., n. 18, p. 28 a. P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis Cui opinioni consensit maior pars theologorum a Bene­ dicto XII consultorum, quibus examinandum proposuit Opus a se conscriptum De beatitudine animarum sanctarum a peccatis et poenis peccatorum purgatarum, quam habent ante generalem retributionem et habiturae sunt. Nam quaestioni, «an ex auctoritatibus Sanctorum de dicto Libro positis et postea eis pro magna parte ostensis possit apparere quod intentio Sanctorum quorum auctoritates sunt eis datae fuerit quod dictae animae sanctae in resurrectione et post generale iudicium perfectius, vicinius, plenius, clarius, integralius Dei essentiam visurae sint quam modo videant, et quod tunc eorum beatitudo augeatur, additionem sic acceptura... quatuordecim Magistri respondent et concorditer tenent augmen­ tum et partem affirmativam; duo alii respondent simpliciter quod non; tres vero alii respondent et dicunt se credere non fuisse de mente sanctorum quod visio beatifica in se inten­ datur intrinsece et augeatur aliquo modo intrinseco infra eandem speciem et numerum, sed ad pluralitatem [bonorum] congregatorum et perfectionem corporum resumptorum et consortii beatorum credunt hoc fuisse de mente Sanctorum»1; nimirum ex undeviginti /Magistris, quatuordecima dhaeserunt opinioni praedictae. 332. Accedit Thomas de Argentina, O. E. S. A. (γ 1357), qui ad quaestionem, «utrum beatitudo animarum post resum- ' ptionem suorum corporum sit maior quam fuerit ante huius­ modi resumptionem», respondet gemina conclusione: prima, «beatitudo animarum post resumptionem suorum corporum augebitur extensive»’, secunda, «etiam intensive beatitudo ani­ mae est maior resumpto corpore» 2. Quam secundam conclusionem probat in primis argumento fundato in auctoritate S. Augustini libro XII de Genesi ad litteram, cap. 35, hisce verbis: «ablato tali impedimento, quo i anima beata retardatur ne tota intentione feratur in summum 1 Concordandae responsionum compendiose factarum, per Commissionem novem decim Magistrorum, apud Th. Kaëppeli, O. P., Op. cit., p. 87. 2 Thomas de Argentina, O. E. S. A., in IV Sent. d. 49 q. 3, a. 4, fol. 205 va. Genuae 1585· Scripsit Thomas hoc opus anno 1337. ί• hü · ;■ Cap, n,—De necessitate corporis ad beati tudinem 413 coelum quod est ipsa divina essentia, tunc beatitudo animae videtur intendi seu augmentari. Sed, resumptis corporibus, tunc huiusmodi impedimentum aufertur a beatis animabus. . Ergo... Maior patet, quia ex quo animarum beatitudo consistit in perfecta coniunctione cum illo summo coelo, sequitur quod ab eodem augeatur animae beatitudo ratione cuius aufertur impedimentum huius coniunctionis. Minor patet per B. Augustinum qui, ut hic habetur in Littera, ait quod animae inest naturalis quidam appetitus corpus administrandi, quo retardatur quodammodo ne tota intentione pergat in illud summum coelum, donec ille appe­ titus conquiescat»l. Deinde eam probat ex ratione duplici. Prima ratio est, «quia quantum anima est perfectior, tanto sibi convenit perfectius operari. Sed anima beata reunita suo corpori est perfectior quam ab eo separata. Ergo animae reunitae beati­ tudo, quae consistit in sua nobilissima operatione, erit per­ fectior et, per consequens, erit intensive maior. Maior patet, quia ceteris paribus, tunc substantia, virtus et operatio se proportionaliter consequuntur; et ideo per­ fectiorem modum substantiae sequitur perfectior modus virtutis, et perfectiorem modum virtutis perfectior modus operationis. Patet etiam Minor, quia nisi per accidens impediatur, tunc par se loquendo quaelibet pars perfectior est exsistens in suo toto quam separata ab eo. Sed anima est pars essen­ tialis humanae naturae integratae ex anima et corpore. Ergo... Praeterea istam Minorem confirmo sic. Forma, quae na­ turaliter est perfectio corporis, perfectior est coniuncta corpori quam separata, hoc supposito quod nullum impedi­ mentum sibi praestetur per accidens propter corporis grossitiem. Sed anima rationalis naturaliter est perfectio corpo­ ris, nec aliquod impedimentum per accidens sibi praestatur quin coniungatur corpori glorificato. Ergo... 1 Ibid., fol 200 va. P. II,—De essentia physica beatitudinis formalis 414 Cap. II.—De necessitate corporis ad beatitudinem 415 Concedo ut prius, iuxta auctoritatem allegatam, quod non ita beatifice vident Deum nunc sicut postea videbunt; con­ cedo tamen quod tam intensam habent visionem et dilectio­ nem de Deo nunc sicut unquam habebunt, ita quod numquam erit maior visio vel dilectio quam nunc est, neque intensive neque extensive, sed tamen visio et dilectio erit magis beatifica quam nunc est; et concedo quod beatitudo eorum augebitur in eo quod beatitudo. Et ratio est quia, etsi visio quantum ex se est, eadem praecise nunc est quae tunc erit, et similiter dilectio, tamen ipsae animae beatae non sunt ita beatificabiles ab eadem visione nunc sicut tunc erunt, propter indispositionem ex parte sui, quia est appetitus non habiti, et hoc sive habitualis sive sit actualis: quia sive sic sive sic, talis appetitus aliqualiter im­ pedit animam a perfectione beatitudinis» x. 334. Omnibus tamen nitidius et magis logice Marsilius delnghen (f 1396) docet augmentum intensivum non solum visionis et fruitionis ideoque beatitudinis essentialis, verum et consequenter luminis gloriae; quod tamen admittere recu­ sabant Henricus Gandavensis, Godofridus de Fontibus et Richardus de Mediavilla, quod paulo supra retulimus 2. En eius verba: gaudium accidentale augetur extensive et intensive3. Insuper «etiam gaudium animae essentiale, scilicet de cognitione et fruitione Dei, augebitur post iudicium et resumptionem corporis. Probatur [primo] sic, ex dicto B. Augustini prius allegato [in libro XII de Genesi ad litteram, cap. 35] quod, quanto anima perfectius fertur in cognitionem et dilectionem divinae Majestatis, tanto erit essentialiter beatior. Sed magis fertur in illas post resumptionem corporis. Igitur... Minorem probo quantum ad primam partem, quia omnis forma substantialis corporis est naturaliter perfectio corpo­ ris. Sed anima rationalis est forma substantialis corporis, puta hominis, de quo essentialiter praedicatur corpus, quod directe ponitur in praedicamento substantiae... Probo etiam secundam partem, quia corpus perfecte omnino obediens animae nullum impedimentum praestat ani­ mae. Sed corpus glorificarum, cui post resurrectionem unietur anima, omnino et perfecte obediet ipsi animae... Ergo... Praeterea —[et est secunda, ratio]— quanto agens perfec­ tius habet rationem suppositi, tanto actio est perfectior. Sed, resumpto corpore, homo beatus perfectius habet rationem suppositi quam anima habuerit antequam corpus resumpsit. Ergo actio illa, quae est beatitudo, perfectior erit post resur­ rectionem quam ante. Maior patet, quia suppositorum et singularium est agere, ut patet I Metaph. Patet etiam Minor, quia totum per se exsistens magis habet rationem compositi [ideoque suppositi] quam aliqua suarum partium essentialium. Sed homo est quoddam totum per se exsistens, cuius partes essentiales sunt anima et corpus. Ergo...»x. Ac finaliter impugnat sententiam de solo augmento ex­ tensivo 2. 333. Nec ab his dissentit Osbertus Anglicus, Ord. Carm. (t 1360), ad rem quod attinet, licet verbis utatur quodam­ modo diversis. Ita enim scribit: «concedo etiam quod visio quam habent de essentia divina est perfecte clara et tam clara sicut unquam erit. Et, cum arguitur quod non, quia tunc tota intentione ferrentur in Deum sicut nunc feruntur angeli beati; nego consequentiam. Quia sicut dicit auctoritas allegata [S. Augustini, lib. XII de Genesi ad litteram, cap. 35] I 1 Osbertus Anglicus, Ord. Carm., Lectura Sententiarum, q. 4, apud retardantur, quomodocumque fuerit. Et verisimile est quod B. Xiberta, Ord. Carm., De scriptoribus scholasticis saeculi XIV ex ordine per appetitum ad corpus, sive ille appetitus sit actualis sive Camelitarum, p. 276-277. Lovanii, 1931. 1 Supra nn. 329, 330. habitualis tantum ut quibusdam placet... 1 2 Op. et loc. cit., fol 205 vab. Ibid.y fol. 205 v-206. ’ Divi Marsilii Inghen doctoris clarissimi in quatuor Sententiarum » Siros Opus praeclarum Summi Dei munere gratioso sic reductum in lucem fuit feliciter, ex officina Martini Flach junioris, civis argentinensis, IV Kal. Septembris anno Domini 1501: in IV Sent., q. 13> a· 3» conci. 2-3, fol 591 va. «MC 416 P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis Cap. II,—De necessitate corporis ad beatitudinem 417 Patet Maior, quia in illis consistit beatitudo essentia­ quod dicebat qui sedebat in throno: ecce nova facio omnia. lis; ergo quanto eas anima perfectius attingit, tanto perfec­ Ergo non solum corpora innovabit, sed et spiritus. Et hoc rationabiliter, quia spiritus immediatius et multiplicius ad tior erit. Et patet Minor, quia ex naturali tendentia ad corpus honorem ____ Dei deputati sunt; et ideo merito ampliori lumine minus elevari sufficit in cognitionem et dilectionem Maies- 1 corporibus clarificandi sunt, Minor est Isaiae 30,26, quod erit lux lunae sicut lux tatis ante resumptionem quasi retracta ad aliquid sibi defi­ ciens; quae retractio cessabit corpore reassumpto, ut dicit Solis et lux Solis septempliciter...; et Isaiae 65,17: ecce creo coelos novos et terram novam... dicta auctoritas B. Augustini. Corollarium. Post iudicium lumen gloriae augebitur. Patet Et confirmatur, quia erit perfectior resumpto corpore; ergo conclusio vera. Tenet consequentia, quia perfectius esse quia, cum ipsum sit necessarium medium visionis beatificae..., sequitur perfectius agere, et ex consequenti cognoscere et » sicut beatitudo augebitur ita et ipsum. Modo dictum est quod diligere. Antecedens probatur, quia omnis forma quae nata beatitudo essentialis augebitur. Ergo et lumen gloriae»1. 335. Idem etiam, quod ad augmentum intensivum beatiest componere cum corpore perfectior est quando est in corpore non gravante quam quando est extra ipsum; post j tudinis essentialis spectat, tradit postea celeberrimus Alphonresurrectionem autem corpus reunitum animae animam non sus Tostatus (1399-1455). «Propter hunc appetitum, inquit, procedentem ex imperfectione, retardatur anima in operagravabit. Secundo sic. Deus post iudicium ostendet electis magnam . tione sua qua in Deum tendit, et est minus intensa quam si gloriam suae claritatis. Ergo clarius Deum cognoscent. Ergo I corpori esset unita, quia tunc nihil esset quod eam retardaret gaudium essentiale intendetur. quin toto conatu in Deum tenderet: et sic, saltem per acciConsequentia ultima tenet ut prius, quia in illa visione dens, ent intensive maior beatitudo animae post resurrectionem clara consistit essentialiter beatitudo. Tenet et prima, quia quam nunc; quia tunc tota tendet in Deum, quod nunc non tanto cognoscent Deum quanto eis Deus ostendet gloriam facit * 2. Qua in re provocat ad auctoritatem S. Augustini, suae claritatis. libro XII de Genesi ad litteram, et S. Thomae, in IV Sent. Antecedens est Hieronymi super illud Oseae 6,3: vivifica­ d.49, q. i, a. 4, qla. 1. bit nos per duos dies, in quadam Glossa sic dicentis: peracto Tandem huismodi sententiam amplectitur et late defendit iudicio, ampliorem gloriam suae claritatis Deus monstrabit I Aegidius a Praesentatione, O. E. S. A. (1530-1626) 3. electis l. 336. Sed et inter illos graecos, qui immediatam post Et patet per rationem, quia non minus augebit Deus mortem retributionem animabus sanctis concedunt, plures claritatem beatorum quam claritatem corporum non cogno­ nacta est asseclas opinio de augmento intensivo beatitudinis scentium. Sed post iudicium Deus augebit claritatem corpo­ essentialis. Quos inter nominare liceat Philippum Solitarum non cognoscentium. Ergo etiam augebit claritatem electo- rium (saec. xi-xii) dicentem: «nunc pars modica gloriae rum: quod in anima vel angelo esse non potest nisi clariori illius universae aut pignus potius quoddam conceditur unde visione et maiori dilectione. tanquam ex ungue leonem coniicias, gloriae, inquam, quam Tenent consequentiae. Et Maior patet per illud Apoc. 21,5} 1 Haec Hieronymi auctoritas affertur a Petro Lombardo in /P Siri. d. 49, cap. 4, ed. Quaracchi, p. 1031, apud quem tamen non invenitur quoid verba neque quoad sensum. Op. et loc. cit., fol. 591 vab. 1 ALPHONSUS Tostatus, Commentaria in Evangelium secundum Matitaeum, II P., cap. V, q. 63, Opera ed. Venetiis 1615, t. 14, p. 95 a. ’ Aegidius a Praesentatione, O. E. S. A., Disputationes de animae et ccrparis beatitudine, Conimbricae, 1615. P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis 418 I iusti sunt adepturi, quando, ut docuimus, in gloria indication venerit, et corpora rediviva prodibunt, ut simul gloria affi­ ciantur et maiore et insigniore, et gaudium ex gaudio, gloriam ex gloria percipiant, praesenti iam fine saeculi, cum Dominus ad finem rebus inducendum venerit... Cum advenisset autem destinatus dies, discipuli gratiam totam spiritus acceperunt: simile de animabus cogita cum iudicium venerit et iudex sederit... Nunc etiam super hoc paradigma ponendum. Et plurimi et optimi viri in regali palatio degunt, et tempore aliquanto regi serviunt, eum intuentur quotidie et amant; non tamen statim honorum praemia consequuntur, sed post ut meren­ tur ita eis gratia refertur, et conditione et nomine et ordine et omni dignitatum splendore cohonestantur. Non admodum dissimilis est animarum ratio: in coelis quidem perfecte habi­ tant, Creatorique assistentes cum contemplantur et gaudent; sed cum tandem corpus quoque in resurectione illa omnium communi receperint, tunc etiam gratiae gloriam et laborum praemia plenissima coronasque adipiscentur»\ Eodem modo Nicolaus Cabasilas (f 1371) scribit: «quibus gratiam accipere et conservare contigit, atque in gaudium Domini sui intraverunt et cum Sponso in cubiculum nup­ tiale convenerunt et aliis deliciis in Coena perfruiti sunt, non tunc ea adipiscentur, sed quod iam possidebant, Christo manifestato, liquidius sentient» 2. Haud secus Gregorius Chiensis (saec. χνπ): «vita aeter­ na, inquit, est ima perfecta felicitas animae et corporis ab omni malo libera et omni bono tum corporis tum animae abundans. Et haec felicitas vocatur beatitudo, quae est speculatio et visio beatae Triadis. Nam post uniuscuiusque obitum accipiunt angeli animam nudam et, si iusta est, eam in coelum transvehunt, et hoc firmamentum, quod empyreum ac cristalinum dicitur, pertranseunt, ut S. Athanasius 1 Philippus Solitarius, Dioptra rei christianae, lib. 4, cap. 16. MG 127, 865-866. - Nicolaus Cobasilas, De vita in Christo, lib. 4, in fine. MG. 150 625 B. Cap. II.—De necessitate corporis ad beatitudinem 419 dicit. Ibi reperiuntur et animae iustorum insimul cum sanctis angelis; et, qua animae sunt, Dei gloriam possident, et vident Beatitudinem, ut insinuat Salomon (Sap. 3,1): iustorum animae in manu Dei. Et hanc Sancti nuncupant particularem laetitiam et fruitionem, ut tradit S. Athanasius et plerique alii Sancti Patres tum orientales tum occiden­ tales. Quia vero et anima et corpus perfectam divinae beatitudinis fruitionem participare debent, nondum perfecte receperunt divinam visionem, ut dicit unus ex occidentalibus Patribus. Et causa est, quod unio et coniunctio, quam corpus habet cum anima, naturalis est et essentialis; unde fieri potest, ut natu­ ra animae non habeat absque corpore suo perfectam beati­ tudinem» \ Similiter et inter russicos orthodoxos scholae kioviensis I eamdem doctrinam proposuit Stephanus lavorskii (n. 1658), dicens: «animae sanctorum iam nunc in coelo manent et gloria coelesti coronantur ante secundum Christi adventum. Chnsto autem adveniente, postquam animae suis corporibus : rursus fuerint unitae, sancti plenitudinem felicitatis recipient et quantum ad animam et quantum ad corpus» 2. 337. Secunda positio media docet corpus spirituale et gloriosum necessario quidem requiri ad beatitudinem super. naturalem omnibus numeris perfectam et consummatam perfectione tum essentiali tum accidentali, cum beatitudo corporis necessario includatur in beatitudine completa totius hominis ex anima rationali et corpore constituti; minime vero requiri ad beatitudinem perfectam et consummatam sola perfectione essentiali, cum visio facialis divinae essentiaa haberi possit ac de facto habeatur omni sua perfectione et intensitate quam nata est et debet habere, sine corpore. Consequenter, post corporis resumptionem et universale iudi1 Gregorius Chiensis, Synopsis divinorum et sacrorum Ecclesiae dogmatm, apud Leonem Allatium, De Purgatorio ed. cit., p. 777-778. * Stephanus Javorsky, Kamen 1843, _ _ —Viery « (= Petra v · · fidei), ed. · Moskae, »· LII, p. 338, apud M. Jugie, Theol. dogm. Christianorum orientalium, t. 4, p. 60. Parisiis, 1931. 410 p. II.—De ESSENTIA PHYSICA BEATITUdlNIS formalis Cap, n,—De necessitate corporis ad beatitudinem 421 cium, beatitudo sanctorum erit maior accidentaliter tantum laederetur, sole quoque fulgidius [Mtt. 13,43], inde valde et extensive, quatenus extenditur ad corpus quod est sublec­ gloriari credibile est. tum beatitudinis accidentalis, non autem essentialiter et inten­ Sed dices, cum animae solum gloria sit Deum contem­ sive. plari et ipsius visione frui et in ipso omnia cognoscere — 338. Hanc sententiam aequi valenter, licet subobscure, erit enim Deus speculum omnis creaturae, sicut modo omnis docuisse videtur Anselmus Laodunensis (f 1117). «Sola creatura speculum eius est, unde et tunc erit omnia in omni­ enim anima, inquit, peccat et sola fruitur beatitudine. Si quis bus [I Cor. 15,28] — quomodo contemplatio gloriae corpo­ autem opponit quod auctoritas dicit: duplici stola, duplia ris ei convenire dicetur, ut sic eius beatitudo augeatur? contritione [Glossa interlinealis in Is. 61,7; 1er. 17,18], Sed et hanc corporis glorificationem in ipso Deo cognos­ ad hoc respondetur quia duplici stola coronabitur homo, , cet et speculabitur: quae quidem cognitio vel speculatio pars quia, cum anima bene militaverit in corpore isto, gratia ipsius beatitudinis erit»1. Nempe gloria animae redundat in [ = gloria?] animae corpus etiam honorabitur; similiter, si corpus, et hanc corporis glorificationem anima beata videt male egerit, punietur»2. Nimirum per redundantiam et in ipso Deo, qui fons est et causa glorificationis utriusque. extensionem quandam gloriae vel poenae animae in corpus, Consentit Guilelmus Alvernus (1180-1249) dicens quod ut explicat alio in loco, dicens: «non est credendum quod sicut totus homo meruit ita totus homo remunerandus est. in resurrectione anima et corpus simul beatificentur; beati­ «Quia igitur in totum hominem tam interius quam exterius tudo enim solius rei fruentis est, ut dicit Gregorius. Sola x extendunt merita, idest grata Creatoris obsequia, necesse vero anima, quia res rationalis est, beatitudine frui potest. est ut in toto se gloria renumerationis extendat... Et hoc est Ergo ipsa sola beatitudinem habebit. Ex ipsa tamen animae quod aliquis ex Sapientibus Christianorum dixit, videlicet beatitudine redundabit ineffabilis sive incorrupt» sive glorifi· Redundabit i' ______ I.__ --lm catio P· 33-34· Münster i.W., 1919. 2 Anselmus Laodunensis, Sententiae divinae paginae, ed. G. Lefèvre, Anselmi Laodunensis Sententiae excerptae, η. 26, p . 39. Mediolani Aulercorum, 1895. 1 Robertus Melodunensis, Quaestiones theologicae de Epistolis Pauli, id Rom. 2,9, p. 42-43, ed. R. Martin, O. P., Louvain, 1938. 1 Guilelmus Alvernus, De Universo, II P. Primae Partis, cap. 21. Opera, p. 678. Venetiis, 1591. Cf. ibid., cap. 46, p. 707 b. P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis i Cap. II.—De necessitate corporis ad beatitudinem 423 ruin cum ea viderint glorificato? Pro magnitudine enim amoris falsum est. Beatitudo enim consistit in duobus, cognitione in amatum est magnitudo gaudii ex adeptione amati. Mani­ Dei et amore: unde hoc est: vita aeterna est ut cognoscant festum igitur est ex receptione corporum glorificatorum acerem te... (Ioan, 17,3). Cum ergo non plus hodie cognoscat vel cere eis gaudium inaestimabile» \ diligat quam ab ipsa conceptione, nec melior vel beatior est 339. Ceterum, augmentum mere extensivum et acciden- [ hodie quam ante resurrectionem» x. tale beatitudinis suscepisse animam Christi cum resumpsit Non ergo crevit beatitudo eius essentialis, et tamen glo­ corpus suum in die gloriosae resurrectionis, omnium theolo­ rificatio animae eius extensa est ad corpus in resurrectione, gorum communis sententia erat. Quod autem dicitur de Ca­ ut prius asserebant. Quod est aequivalenter affirmare aug­ pite, eodem iure de membris asserendum est, quae Ca­ mentum extensivum beatitudinis sive glorificationis acciden­ piti hac in re conformantur et assimilantur: licet non omnes \ talis. theologi hanc deduxerint consequentiam. Sententiae florianenses, e Schola Abaelardi, idem dicunt, Ita Sententiae divinitatis, e Schola Gilbert! Porretani, licet verbis aliqualiter dissentiant: concedunt enim Christum aequivalenter docent quoad rem, licet verbum adaequatum post resurrectionem esse beatiorem, non tamen meliorem. non adhibeant. «Quaeritur etiam, cum Christus plenus et Christus «meritum dicitur habuisse. Unde dicitur: propter perfectus Deus et homo ab ipsa conceptione [sit], si in quod et Deus exaltavit illum... (Phil. 2,9). Melior tamen esse aliquo proficere potuerit, si maiorem beatitudinem premi' non potuit, cum divinitas esset illi unita et cum in vita aeterna ruerit». . i semper fuerit; nam hoc est vita aeterna, ut Veritas dicit, ut Ac respondent: «sic igitur asserimus solum Christum cognoscant Patrem et quem misisti lesum Christum (Ioan, sibi et nobis nomine vero meruisse. Sibi meruit secundum 17,3), quod totum Christus cognoscebat. Beatior vero esse animam et corpus. Ante resurrectionem tristitiam et dolorems potuit; nam, cum passibilis et mortalis esset, tunc beatior fuit sustinuit; unde: tristis est anima mea... i(Mtt. 26, 38); coepit quando nulli possibilitati subiectus fuit, scilicet post resurreclesus pavere et taedere (Mtt. 26, 37). In resurrectione vero1 i lionem»2. omnem tristitiam ac dolorem deposuit. Similiter corpus eius 340. Neque quoad rem dissentit Rolandus Bandinelli passibile, sed per mortem in resurrectione innovatum est a ' (| n8i). «Quaeritur, inquit, an Christus sit modo beatior glorification. Ecce quomodo meruit secundum animam et quam fuerit ante passionem. corpus. Quod sic, probatur. Ante passionem habebat beatitudinem Nobis quoque meruit remissionem peccatorum, iustifica- cum miseria: ergo modo beatior est quam tunc fuerit», quia tionem, virtutem, salutem aeternam» 1 2. beatitudinem habet sine ulla miseria. Et tamen negant Christum meliorem et beatiorem esse E contra. Non plus cognoscit hodie de divinitate quam post resurrectionem, intelligendo nomine beatitudinis bean- ’ tunc cognoverit: modo igitur beatior non est. tudinem essentialem tantum, non beatitudinem accidentalem Dicimus ergo Christum modo non esse beatiorem quam quam nondum explicite cognoscere videntur. «Si dicatur: fuerit ante passionem, licet modo habeat beatitudinem sine melior et beatior fuit post resurrectionem quam ante, dicas: miseria, quam tunc non habuit, ut apparet in hoc simili. Aliquis dives homo in maximo inimicorum positus conflictu *r1 Op. — cit., cap. 45, p. 706 b. 2 Sententiae divinitatis, ed. B. Geyer, Die Sententiae divinitatis, ώ Sentenzenbuch der Gilberschen Schule, BGPM. Bd. 7'"fasc~23j P. 79*j 5^ 19-28. Münster i.W., 1909. 1 Op. cit., p. 81 ★, 10-15. 1 Sententiae florianenses, n. 39, p. I9> 6-13, ed. H. Ostlcnder, Bon­ nie. 1929. 424 P. II.—De essentia PHYSICA BEATITUDINIS FORMALIS Cap. n,—De necessitate corporis ad beatitudinem 425 / suas divitias inquiete possidet. Illis obeuntibus vel pacem inter se componentibus quiete et pacifice suas divitias dives iam coepit possidere, quod primo non faciebat. Numquid propterea ditior est? Absit, quia non habet plures divitias quam primo haberet. Ita Christus non est modo beatior, quia non habet modo maiorem beatitudinem, etsi habet illam sine miseria»1. Nempe non habet maiorem beatitudinem essentialem quae consistit in visione intuitiva Dei, «quia non plus cognoscit hodie de divinitate quam tunc cognoverit»; at, eo ipso quod glorificatio animae exten­ ditur ad corpus, quod non amplius miseriae subiacet possibi­ litatis et mortalitatis, beatior est accidentaliter et extensive. Idem prorsus docuerat Robertus Melodunensis (j· 1167). «Potest autem dici quod secundum corpus quiddam sibi meruit quod nondum habuit, quia immortalitatem et impassibilitatem; secundum animam vero nihil, quia ex quo anima illa fuit summam beatitudinem habuit, quia perfectam de Deo cognitionem, quia in Christo omnes thesauri scientiae et sapientiae sunt absconditi [Coi. 2,7]... Sed quomodo maiorem beatitudinem non habuit, cum post resurrectionem immortalitatem et impassibilitatem in­ duit? Ad hoc autem dicimus quod tunc non plus habuit quam prius, sed tamen quod prius habuit tunc quietius possedit. Sicut Rex Franciae quietius et securius Franciam possidet cessantibus infestare inimicis quam dum infestaretur ab eis, non tamen plus tunc habuit quam prius» 2. 341. Sed Magister Omnibonus (f 1185) facit distinctio­ nem inter beatitudinem et felicitatem, sicut Sententiae flonanenses fecerant inter bonitatem et beatitudinem, et respon­ det: «credendum enim est quia ita fuit beatus in passione sicut antea et postea, quia tantam cognitionem de coelo habuit; sed qualiter hoc possit esse, non videmus. Dicunt quod post passionem fuit felicior, non tamen beatior quia non habuit postea maiorem cognitionem, sicut ex hoc exemplo apparet. Iste habet regnum, sed in ipso duos sustinet inimi­ cos: quibus superatis, non possum dicere quod ditior sit sed /e/icior, quia obtinet regnum sine molestia. Eodem modo ille habuit vitam [aeternam] post resurrectionem sine poena aliqua» \ Quod magis perspicue tradiderat Petrus Lombardus (f 1160) hisce verbis: «habuit igitur anima illa [Christi] aliquod bonum in se post mortem, quod non habuit ante. Num igitur melior vel beatior fuit quam ante? Absit quod melior fuerit, quia non sanctior, non gratia cumulatior; nec etiam beatior fuit in Dei contemplatione, in quo praecipue beatitudo consistit. Potest tamen dici in hoc fuisse beatior, quia ab omni miseria immunis; ex quo nequit inferri simpli­ fier quod beatior fuerit»2. Videlicet non simpliciter sive essentialiter beatior, sed tamen beatior secundum quid seu accidentaliter et extensive. 342. Quod ergo theologi communiter docebant de bea­ titudine Humanitatis Christi et quidam ex eis, ut Anselmus Laodunensis et Robertus Melodunensis et Guilelmus Alver. nus, subobscure extenderant ad beatitudinem membrorum eius quin fortasse viderent connexionem utriusque, hoc [ explicite et magis profunde S. Thomas primus coordinavit et docuit in Summa Theologica, I-II, 4, 5 ad 5, transcendens litteram S. Augustini in libro XII de Genesi ad litteram, cap. 35, qua plerique theologi usque tunc detinebantur, ut pa­ tet ex supra dictis 3. Eo vel magis quod S. Gregorius Magnus quaerenti, «si igitur nunc in coelo animae iustorum, quid est I quod in die iudicii pro iustitiae suae retributione recipient?», respondet: «hoc eis nimirum crescit in iudicio, quod nunc 1 Rolandus Bandinelli, Sententiae, ed. A. M. Gietl, O. P. Die Smtenzcn Rolandonachmals Papstes Alexander III, p. 188-189, Freiburg im Breisgau, 1891. Robertus Melodunensis, Quaestiones theologicae de Epistolis Pauli, Phil. 2, 8, ed. R. Martin, O. P. p. 258, 3-7; 17-23. Louvanii, 1938. 1 Magister Omnibonus, Sententiae, apud A. M. Gietl, O. P., Op. cit., p. 187-188, n. 25. * Petrus Lombardus, III Sent. d. 18, cap. 2, p. 630, ed. Quaracchi, 1916. 1 Supra, n. 326. i V 1 P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis animarum sola, postmodum vero etiam corporis beatitudine perfruuntur, ut in ipsa quoque came gaudeant in qua dolores pro Domino cruciatusque pertulerunt. Pro hac quippe gemi­ nata eorum gloria scriptum est: in terra sua duplicia posside­ bunt (Isaias, 51,7). Hinc etiam ante resurrectionis diem de sanctorum animabus scriptum est: datae sunt illis singulae stolae albae, et dictum est illis ut requiescerent tempus adhuc modicum, donec impleatur numerus conservorum et fratrum suorum (Apoc. 6,17). Qui itaque nunc singulas acceperunt, binas in iudicio stolas habituri sunt; quia modo animarum tantummodo, tunc autem animarum simul et corpo­ rum gloria laetabuntur» 1. 343. Post Thomam autem theologi Ordinis Praedicato­ rum eandem viam secuti sunt. Ita Richardus Clapwell, 0. P. (j- 1290), defendit contra Guilelmum de Mara, 0. AI., doctrinam ultimam S. Thomae de augmento beatitudinis post resuptionem corporis non intensive sed extensivo1. Similiter Herveus de Nédéllec, O. P. (f 1323)3. Idem incunctanter tenet Durandus de Sancto Porciano, O. P. (f 1334), qui late et efficaciter impugnat contra­ riam sententiam de augmento intensive beatitudinis 4. Quam confutationem prosequitur adhuc Petrus de Palude, 0. P. (f 1342), dicens: «hanc autem opinionem alii reprobant, et bene» 5, statimque refert argumenta Durandi quae ab eius adversariis vindicat6. Nihil ergo mirum si in commissione S. Gregorius Magnus, Dialogi, lib. IV, cap. 25. ML. 77, 357 BC 3 Richardus Clapwell, O. P., Correctorium Corruptorii tQuare *. a. 53 (in I-II, a. 5), ed. P. Glorieux, p. 227-230. Parisiis 1927. 3 Herveus de Nedellec, O. P., Quodl. XI, q. 4: Ultrum anima separati teneat totum esse quo existit totus homo cum est anima coniuncta, Veneriis, 1513. 4 Durandus de S. Porciano, O. P. in IV Sent. d. 49, q. 7, foi. 272 rb· vab, Lugduni, 1533: Opusculum De visione Dei quam habent animae sancta­ rum ante iudicium generale, apud Raynaldi, Annales, ad annum 1333, n. 57, ed. cit., t. 34, p. 533 b. 6 Petrus de Palude, O. P., in IV Sent., d. 49, q. 6, fol. 234 ra-vab, Parisiis, 1518. * Ibid., fol. 234 rab. 1 t Cap. il.—De necessitate corporis ad beatitudinem 427 novendecim Magistrorum, Petrus Paludanus eiusque confrater Ioannes Anfredi, O. P., simpliciter negaverint augmen­ tum intensivum beatitudinis essentialis contra fere com­ munem aliorum magistrorum opinionem, cum hac de re interrogarentur a Benedicto XII anno Domini 1335 x. Quod quidem tunc temporis non carebat audacia, eo quod opposita sententia erat fere communis inter theologos eique adhaere­ bat Benedictus XII, ut ex supra dictis patet1 2. Qua de causa, Thomas Waleys, Ο. P. (f c. 1349), qui in carcerem missus fuerat et processum passus ob sermonem factum die tertia ianuarii 1333, non est ausus doctrinam confratrum suorum publice confiteri coram Inquisitore Avenionensi, Guilelmo de Monte Rotundo, Ο. M. Interrogatus enim ab Inquisi­ tore, die 22 iannarii eiusdem anni, «quis erit effectus iudicii [universalis] respondit quod scilicet praemiatio bonorum et punitio malorum ac separatio eorum finalis, in qua quidem retributione continetur glorificatio corporum» 3. Die vero 31 eiusdem mensis «petebat declarari dictus Inquisitor dictum illius responsionis factae ad interrogationem, quis erit effec­ tus iudicii»; nempe «quid sentit per illud glorificetur [= glo­ rificatio], si infra est aliquod praemium animae essentiale praeter praemium corporis?». Ac «declaravit se dictus frater Thomas, quod duae sunt opiniones sollemnes Magistrorum: quidam enim dictavit quod beatitudo animae essentialis augebitur intensive, quidam vero quod non. Secundum pri­ mam opinionem effectus iudicii esset augmentum intensivum 1 Duo enim tantum dominiciani erant membra huius Commissionis, scilicet Petrus de Palude et Ioannes Anfredi (Cf. Denifle, Ο. P., Chartula­ rium Universitatis Parisiensis, t. II1, n. 995, p. 453-454), et ex novendecim Alagistris duo tantum responderunt «simpliciter quod non» (Concordandae responsionum, ed. Th. Kaeppeli, O. P., Op. cit., p. 87). Procul dubio unus ex eis Petrus de Palude, qui sententiam negativam tenebat, ut patet ex loco citato Sententiarum; alius autem omni probabilitate erat confrater eius Ioannes Anfredi. 2 Supra, n. 331. 3 Acta processus Inquisitionis contra fratrem Thomam Waleys Anglicum, ordinis fratrum Praedicatorum, ed. Th. Kaeppeli, O. P., Op. cit., p. 124, 25-28. i j 4] * 428 P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis visionis Dei; secundum aliam non esset aliquod augmentum nec aliqua diversitas per iudicium in praemio essentiali ipsius animae. De istis autem opinionibus quae illarum sit verior, nescit, nec determinatus est magis ad unam partem quam ad aliam» x. In tractatulo vero de instantibus et momentis, quem in carcere avenionensi conscripsit, fatetur quidem multos tenere quod gloria animarum «sit futura maior intensive in resur­ rectione» 1 2, simul tamen asserit quod alia opinio, scilicet beatitudinem essentialem animae non esse aucturam per iudicium, «semper fuit usque ad praesens probabilis repu­ tata» 3. At praesertim loannes de Neapoli, O. P. (j c. 1350) ultimam S. Thomae doctrinam profundius exposuit ac vin­ dicavit 4. 344. Post definitionem autem Benedicti XII de vera beatitudine essentiali animabus sanctis plene purgatis statim collata quin exspectetur corporum resurrectio et universale iudicium5, et in dies aucta S. Thomae auctoritate, eius definitiva positio ita invaluit ut paulatim communis evaserit inter theologos, praesertim postquam Summa Theologica uti textus praelegendus fuit adhibita in scholis theologicis. Ac notare solent retractationem antiquae suae positionis. Ita Caietanus 6, Conradus Koellin 7, Vincentius de Haarlems, 1 Acta processus, ibid., p. 136, 10-11, 14-22. - Acta processus, ed. cit., p. 166, 25-26. 3 Acta processus, ed. cit., p. 16, 11-13. 4 Ioannes DE Neapoli, O. P., Utrum animae sanctorum separatae a corpore ante resurrectionem generalem videant clare seu aperte divinam usaitiam. Ed. D. Gravina, O. P., Quaestiones disputatae, pp. 346-357, Neapoli, 1618. Constitutio dogmatica Benedictus Deus, die 29 ianuarii 1336, Denz. n. 530. * Caietanus, O. P. In I-II, 4, 5, n. 1. ’ Coskadvs Koellin, O. P„ In I-H, 4, J; p. 49 b. Venetiis, 1589. d ·w TTILS DE HaarL£M* ο· adnotacianes marginales ad Scriptum Ρ,,η dtPaiudt tuptr IV Sent. d. 49, q. 6, ed. dL foi. 234 va: opinio S. Tech mae, 1-11, q. 4, a. 5 ad 5. Cap. II.—De necessitate corporis ad beatitudinem 429 Dominicus de Soto ‘, Bartholomaeus de Medina 2, Salman­ ticenses 3, alii4. 348. Quin etiam nonnulli theologi graves usque adeo progressi sunt, ut dicerent positionem de augmento beatitu­ dinis mere accidentali et extensivo fuisse a Benedicto XII definitam. Ita S. Robertus Ballarminus, S. J. (1542-1261): «videtur, inquit, hoc definitum a Benedicto XII; nam in Extravagant! Benedictus Deus dicit continuari visionem Dei quam habent animae a morte corporis usque ad resurrectio­ nem, et inde usque in aeternum; ubi videtur dicere eam non crescere neque minui et loannes Villanus, lib. II histor., cap. 19, dicit Benedictum definivisse animarum gloriam non augendam post resurrectionem nisi extensive; ita enim tes­ tatur se audivisse a theologis qui interfuerunt, cum illud a Pontifice delineretur»5. Pariter Franciscus Suarez, S. J. (1548-1617), opinatur beatitudinem non minui post resurrectionem ita certum esse ut merito dicatur definitum a Benedicto XII; eam vero non augeri intensive sed mere extensive traditum esse a Conci­ lio Florentino utpote germanam eius mentem exprimens 6. Quibus, modernis temporibus, consentire videtur Ber­ nardus lungmann, asserns quod «huic sententiae etiam omnino favet definitio Benedicti XII, qui in Constitutione Benedic­ ius Deus dicit continuari visionem Dei, quam habent animae, a morte corporis usque ad resurrectionem et inde usque in 1 Dominicus de Soto, Ο. P., In IV Sent. d. 49, q. 3, a. 4, p. 928 a orca finem, Duaci, 1613. B. de Medina, O. P., In I-II, q. 4, a. 5, & Sed ex hac definitione 1 fmctgit quaestio per difficilis, p. 97 b-80 a. Salmanticae, 1588. 3 Salmanticenses, O. C. D., Cursus theologicus, in I-II, q. 4, a. 5, ed. Palmé, t. V, p. 335 a. 4 Concordantiae, quas proponunt Petrus de Bergamo, n. 275, ed. Antuerpiae, 1612, fol. 10 va, et Gerardus de Monte, ed. G. Meerssemann, O, P., p. 94-96, Romae, 1934, inefficaces sunt, uptote ad extranea divertentes. 1 S. Robertus Bellarminus, S. J., Dispp. de Controversiis Christianae fdei adversus huius temporis haereticos, t. II, De ecclesia triumphante, cap. 5, col. 631. Mediolani, 1771. ’ Franciscus SuArez, S. J., De ultimo fine, disp. 13, sect. 2, nn. 3 et 6, ed. Vives, t. VI, p. 137 a, 138 a. SM 430 P. IL—De essentia physica beatitudinis formalis aeternum; quibus verbis exprimi videtur visionem illam quoad essentiam nec crescere nec minui» \ At haec, pace tantorum theologorum dixerint, minime fundata sunt. Ut constat ex hucusque dictis, Benedictus XII non tantummodo non definivit hanc quaestiunculam, verum et de industria ab ea definienda se abstinuit2; immo et ipse post promulgationem Constitutionis Benedictus Deus sicut et antea, qua doctor privatus, stabat cum plerisque theologis sui temporis pro sententia de augmento intensive beatitu­ dinis essentialis 3. Verum quidem est loannem Villani, ad quem appellat S. Bellarminus dicere Benedictum XII hanc quaestionem definivisse 4; at hic historicus infeliciter confun­ dit quaestionem omnino secundariam et mere theologicam 1 B. Jungmann, Tractatus de novissimis *, p. 176-177. Ratisbonae, 1874. I·· Bellarminum, loc. supra ciL Qui et in nota provocat ad S. Robertum 2 Cf. infra, appendice, n. 9, Concordiae responsionum Commissionis novemdecim theologorum, ed. Th. Kaeppeli, O. P., Op. cit., pp. 85-87. 3 «Ponuntur etiam causae quare beatitudo sanctorum intensive secundum me et multos alios, vel extensive secundum alios, multum augebitur post generale iudicium, quia eorum scientia erit perfectior et eorum amor intensior multo plus quam ante fuerit» «Benedictus xii, De beatitudine animarum sanctarum a peccatis et poenis peccatorum purgatarum, quam habent ante gene­ ralem reributionem et habiturae sunt, Praefatio, apud Raynaldi, Annales, ad annum 1335, η. 18, ed. cit., t. 25, p. 28 a). Et paulo post: «ista autem quae in hoc Libello per nostrum ministerium posita sunt, sic accipi volumus, exceptis conclusionibus per nos in Constitutione quae incipit, Benedictus Deus, determinatis, quod non per modum determinationis Ecclesiae nec ut papaliter dicta aestimentur, sed ut scholastice et magistraliter dicta habeantur sic, quod licitum sit cuique in aliis dicere quod ei magis consonum fidei et veritati divinae Scripturae ac dictis Sanctorum videbitur esse dicendum. Videat tamen quilibet diligenter, qui contrarium dicere voluerit, qui et qualiter dicturus sit et quomodo *probaturus (Apud Raynaldi, Op. cit., ibit., n. 24, p. 29b). 4 «Nel detto anno, essendo per Papa Benedetto tenuti più Consistori co suoi Cardinali appo Avignone, e con molti Maestri in divinité fatta per più tempo solenne essaminazione supra 1’opinione di Papa Giovanni della visio ne delle anime beate se dopo il di dei giudicio crescereble loro beatitudine 0 no, onde in qua dietro In più capiloli è fatta per noi memoria sopra la detta questione e spezialmente per la dichiarazione che ultimamente avea fatta Giovanni alla sua fine; parendo a Papa e agli altri Maestri che in quella parte ove conchiuse che le anima beate vedeano la divina essenza a faccia chiaramente in quanto lo stato e la condizione dell'anima partita dal corpo Op. IL—De necessitate corporis ad beatitudinem 431 de augmento intensivo vel mere extensivo beatitudinis post resumptionem corporum cum quaestione principali et plene dogmatica de essentiali beatitudine animabus sanctis confe­ renda ante suorum corporum resumptionem et finale iudi­ cium vel postea tantum. Insuper falsum est loannem Villani dicere hoc audivisse a theologis adstantibus praedictae defi­ nitioni. Videtur S. Doctorem confundere id quod narrat Villani de Constitutione dogmatica Benedictus Deus Bene­ dicti XII cum eo quod prius dixerat de Bulla retractationis loannis XXII, ubi ait se eam mutuo accepisse ex quodam germano fratre praesenti in Curia papali avenionensi1. ,I importa, non fosse perfettamente dicchiarato, ma lasciato ancora in nube i detta opi nione, si’l voile dicchiarare. E à di 29 di gennario per lo detto Papa in pubblico Consistoro fu deter­ minata e datto fine e silenzio santamente alia datta questione, cioè: che la gloria de beati è perfetta, e como i Santi sono in vita aeterna et vegono la beau sperne della Trinità; et che dopo il giudicio la detta gloria sareble 1 Ulrica nell’anima e nel corpo, ma perô non crescerebbe ail’ mima sensivamente [ = intensivamente] più che si fosse prima nelle anime beate. E sopra cio fece Decreto che, ch altro credesse, fosse eretico» (Giovanni Villani, Cronaca, lib. 11, up. 47, ed. cit., p. 397 a). In praedicta Constitutione ne verbum quidem invenitur de modo aug­ menti beatitudinis post iudicium, sed tota est in definienda vera beatitudine 1 essentiali animabus sanctis ac plene purgatis collata ante resumptionem □orum corporum et iudicium generale. 1 «Avemmo la copia dal nostro fratello ch’allora era in corte di Roma». 'G. Villani, Cronaca, lib. 11, cap. 19, ed. cit., p. 386). Ac revera S. Rober­ tos Bellarminus appellat ad hunc locum, ubi nihil dicitur de definitione Benedicti XII. Idem a fortiori dicendum est de Suarezio, qui provocat ad ap. 18: «aliqui referunt Benedictum XI [= XII] illam definivisse, ut videre xetin loanne Villano, lib. 11 Histor. Florent., cap. 19» (Op. et loc. cit., n. 3, p. 137 a). Ac fortasse hoc habebat Suarezius ex confratre suo S. Bellarmino. Kam hoc Suaresii opus, licet posthumum et primo editum Lugduni 1628, ' tercra continet praelectiones traditas in Collegio Romano inter 1580 et 1585, ac probabiliter anno 1580-1581 (Cf. R. Scorraille, S. J., François Suârez, I 11, p. 175. Paris, 1911); quo tempore, scilicet 1576-1588, S. Bellarminus munere fungebatur professoris de Controversiis in eodem Collegio (Xav. Le Bachelet, S. J., Diet, de théol. cath. v. Bellarmin, t. II, col. 561-562), licet Onus II Operis eius de Controversiis, ubi haec citatio invenitur, primo fue, m typis editum Ingolstadii 1588. Data nihilominus consuetudine illius temi foris, dictandi scilicet praelectiones in Scholis quas studentes in alveolis suis - 432 P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis Neque argumentum ex verbo continuari ullius est effica­ citatis: nam quod augetur et crescit, utique continuatur; sicut continuatur eadem hominis vita cum ex puerulo crescit in virum, et sicut continuantur gratia et caritas viae cum augentur in gratiam et caritatem patriae. Quod vero addit Suarezius de mente Concilii Florentini eadem falsitate laborat. Non enim haec quaestio fuit per­ tractata in illo Concilio, sed solum renovata fuit definitio Benedicti XII in eodem sensu quo hic eam promulgaverat. Dicamus ergo doctrinam de augmento mere accidentali et extensivo beatitudinis post corporum resurrectionem et iudicium universale esse communem inter theologos inde a tribus saeculis, quin tamen S. Sedes quidquam de ea vel de eius opposita determinaverit h b) Conclusiones 346. CONCLUSIO prima: Corpus non requiritur ad beaiiiudineni essentialem super naturalem alterius vitae, bene vero ad beatitudinem accidentalem. 347. Probatur prima pars. Ultra definitiones Ecclesiae modo transcriptas, constat ista veritas et auctoritate Sacrae Scripturae et ratione theologica. i.° ergo ex Sacra Scriptura. Christus pendens in cruce dixit bono latroni: «hodie mecum eris in paradiso»2, hoc est, hodie, hac ipsa die qua tu et ego moriemur, eris mecum in gloria coelesti. Evidenter anima Christi habebat visionem facialem seu beatificam. Atqui si latro non haberet ta-*1 litteraliter colligebant, potuit optime Suarezius errorem suum ex S. Bellarmino accipere. 1 Nota Editoris: Hic finitur manuscriptum ultimo elaboratum ab ipsoma auctore, armis 1942-1943, ut typis manderetur. Sequentia ergo commentary in articulos 5-8 quaestionis quartae et in quaestionem quintam reassumuntur ex manuscripto primaevo, cursus 1930-1931, minus quidem accurate digesti), sed sufficienter ut eo possimus completam tradere doctrinam auctaris de hondris beatitudine. 1 Luc., 23, 43. Cap. IL—De necessirate corporis ad beatitudinem 433 lem visionem statim post mortem, non posset dicit hodie neque mecum, quia non potest dici esse cum Christo nisi haberet eundem statum ac Christus, hoc est statum comprehensoris in paradiso. Unde S. Thomas recte scribit: 5> n· 2 in fine· I I I ■«■■MI •rr * :· 440 P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis Cap. π—De necessitate corporis ad beatitudinem 441 355. Respondetur. Dist. mai: quod non habet esse per­ Contradist. concl.: ergo anima separata nequit esse sub­ iectum summae perfectionis supernaturalis, quae est beati­ fectum sive essentiale sive intégrale sive accidentale, nequit tudo, secundum quod est anima seu forma physica corporis, habere operationem perfectam neque beatitudinem, conc.; conc.: secundum quod est spiritus et forma separabilis et quod non habet esse perfectum intégrale vel accidentale, metaphysica, transcendens totum ordinem corporeum, /φ. tene vero habet esse perfectum essentiale, nequit habere Anima humana, cum ita sit forma in materia, quod non operationem perfectam neque beatitudinem, subdist.: nequit sit ex materia, potest considerari dupliciter: uno modo, ut habere beatitudinem accidentalem et extensive, conc.; nequit est anima seu forma corporis physici; alio modo, ut est habere beatitudinem essentialem et intensive, nego. intellectiva seu spiritus vel ad imaginem Dei, independens Contradist. min.: anima a corpore separata non habet a corpore et transcendens totum ordinem et capacitatem esse perfectum, accidentale et quodam modo intégrale seu materiae; et ex primo capite convenit ei animare seu vivi­ extensivum, conc.; non habet esse perfectum essentiale et ficare corpus et habere facultates vegetativas et sensitivas, substantiale, nego. quibus sit capax fovendi et conservandi corpus; ex secundo Et nego consequens et consequentiam. vero convenit ei esse et vivere proprium independens et Ratio solutionis est quia licet verum sit quod anima separatum a corpore, et habere facultatem intelligendi et humana sit pars hominis, est tamen pars sui generis. Est volendi spiritualia et spiritualiter. enim duplex genus partium formalium: unum quod dependet Patet autem quod perfectiones prioris generis non pos­ a toto in esse et fieri et agere, et ideo sublato toto, desinit esse sunt ei convenire sine corpore, quia conveniunt per se primo et agere et corrumpitur, et hoc accidit formis non subsisten­ toti composito, licet animae conveniant principaliter et cor­ tibus, sed immersis totaliter in materia; aliud vero est genus pori secundario; at perfectiones secundi generis conveniunt partis formalis quod non pendet a toto in fieri nec in esse soli animae secundum se et nullo modo corpori, unde etiam neque in agere specifico, quia est forma subsistens et emer­ composito conveniunt per animam, quando anima coniungi- gens a materia, et haec pars habet esse per se, et esse totius tur corpori, et ideo manent omnino integrae et intactae convenit ei per se primo, quia non accipit esse a toto, sed potius e converso ipsa communicat suum esse toti; unde secundum totam suam perfectionem in anima separata. Iam vero beatitudo supernaturalis seu visio intuitiva Dei separata a materia seu comparte sua, secum trahit esse totius, respondet animae prout formaliter est spiritus et imago Dei quod perfecte et perfectum habet essentialiter et intensive et transcendens totum corpus et ordinem corporeum, non • in seipsa, licet non extendatur ad compartem et ad totum ad vero prout est animans seu forma substantialis corporis quae nata est extendi \ Huismodi autem forma est anima humana. Ergo anima humani. Atqui sub illo respectu anima separata est omnino integra et perfecta in sua natura. Ergo optime potest in ea humana habet esse perfectum et integrum post separationem a corpore: ergo et habere poterit perfectam et integram recipi beatitudo supernaturalis. 354. Obiectio secunda. Quod non habet esse perfectum operationem specificam. 356. Obiectio tertia. Proprium subiectum beatitudinis nequit habere operationem perfectam, ideoque nec beatitu­ dinem, quae est operatio perfecta. Atqui anima separata a est homo, quia idem est proprium subiectum beatitudinis corpore non habet esse perfectum, quia est pars separata a seu praemii et meriti; meritum autem est proprium totius toto, et pars extra totum est imperfecta. Ergo anima separata i hominis, cum consistat in operationibus, quae sunt supposia corpore non habet operationem perfectam, ideoque nec beatitudinem. 1 Cf. S. Thomam, HI, 2, 6 ad 2; et Caietanum, h. I. I y P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis I : torum. Atqui anima separata a corpore non est homo. Ergo beatitudo nequit recipi in anima separata. 357. Respondetur. Disc, mai.: proprium subiectum beati­ tudinis est homo, secundum quod homo dicit compositum physicum ex anima et corpore, nego; sed secundum quod homo dicit spiritum vel intellectum, qui est imago Dei, conc. Conc. min. et nego consequens et consequentiam. Ratio est semper eadem, quia esse subiectum beatitudinis cenvenit per se primo ei quod est capax attingendi Deum intuitive, qui est beatitudo obiecta. Atqui est capax per se primo Dei, non ipsum compositum physicum naturae, sed mens vel spiritus, qui est anima prout est intellectiva. Et hoc manet intactum et perfectum etiam in anima separata. Notandum etiam quod hoc argumentum proponebatur a loanne XXII. 358. Obiectio quarta. Beatitudo est operatio non impedi­ ta. Atqui operatio animae separatae qua fertur in Deum est impedita, quia anima separata naturaliter fertur desiderio suo ad coipus reassumendum, quo appetitu retardatur ne toto suo pondere et fervore et intensitate feratur in Deum, ut dicit Augustinus. Ergo beatitudo nequit convenire animae separatae. 359. Respondetur. Dist. Mai.: beatitudo est operatio non impedita, impedimiento per modum contrarietatis, evacuantis operationem illam, conc.; non impedita impedimento per . modum defectus, subdist.: non impedita per modum defectus essentialis et intensivi, conc.; non impedita per modum defec­ tus accidentalis tantum et extensivi, nego. Contradist. min.: operatio animae separatae ad Deum videndum et amandum, est operatio impedita, per modum contrarietatis aut defectus intensivi, nego; per modum defec­ tus accidentalis et extensivi tantum, conc. Et nego consequens et consequentiam. Ratio solutionis patet ex dictis. De facto iste appetitus animae separatae ad corpus nullo modo impedire potest tendentiam et fervorem eius erga Deum. Vel enim iste appetitus ad corpus est innatus vel elicitus; innatus autem Cap. II.—De necessitate corporis ad beatitudinem I 443 non dicit actum aut motum, et consequenter non potest esse impedimentum motionis animae separatae ad Deum; elicitus vero, si supponatur, non potest quoque impedire, tum quia ille appetitus in beatis est semper rectus et secun­ dum Deum, tum etiam quia non est appetitus torquens cum beati sint omnino certi huiusmodi reassumptionis, ideoque non potest turbare motum animae in Deum. 360. Obiectio quinta. Beatitudo est bonum totaliter quietativum appetitus. Atqui visione Dei qua fruitur anima separata non quietatur totaliter eius appetitus, quia adhuc desiderat unionem ad corpus et beatitudinem corporis. Ergo beatitudo non convenit animae separatae. 361. Respondetur. Dist. mai.: beatitudo est bonum tota­ liter quietativum appetitus ex parte appetibilis seu obiecti, conc.; ex parte appetèntis vel subiecti, subdist.: totaliter quie­ tativum intensive et essentialiter et in radice, conc.; totaliter quietativum extensive et accidentaliter et in effectu secunda­ rio, nego. Contradist. min.: hac visione Dei anima separata non totaliter quietatur, ex parte appetibilis vel obiecti, nego; ex parte appetentis vel subiecti, subdist.: extensive et acciden­ taliter et quidem in effectu seu in re, conc.; intensive et essentialiter et in radice respectu ipsius extensionis, nego. Et nego consequens et consequentiam. Ratio patet ex distis; deest enim ei beatitudo accidentalis in actu seu in re, sed adest ei in radice beatitudinis essentia­ lis, quae suo tempore extendetur de facto ad corpus 362. Obiectio sexta. Homo est aequalis angelis in beati­ tudine. Atqui anima separata non est aequalis angelis, ut dicit Augustinus. Ergo animae separatae non convenit bea­ titudo. 363. Respondetur. Dist. mai.: homo est aequalis angelis in beatitudine obiectiva, conc.; subiectiva vel formali, subdist.: in beatitudine accidentali, quoad extensionem ad subiectum et obiectum secundarium, nego; in beatitudine essentiali seu quoad essentiam beatitudinis, conc. Vel alio modo Dist. mai.: 1 Cf. S. Thomam, II-II, 18, 2 ad 4. 444 P. IL—De essentia physica beatitudinis formalis aequalitate absoluta seu quantitatis, conc.; aequalitate relativa seu proportionis, subdist.: post resurrectionem corporis, conc.· ante resurrectionem corporis, nego. Dist. min.: anima separata non est aequalis angelis, in esse et perfectione naturae, conc.; in esse et perfectione gratiae et gloriae, subdist.: in esse vel perfectione acciden­ tali, conc.; in esse et perfectione essentiali, nego. Et nego consequens et consequentiam. Argumentum solum probat beatitudinem integralem homi­ nis esse multo magis compositam materialiter quam beatitudo angelorum, prout natura utriusque praesefert; at non probat quod beatitudo essentialis —a qua sumitur species beatitu­ dinis— non sit eadem et eodem modo simplex. Eiusdem siquidem speciei sunt in esse supematurali gratiae et gloriae angeli et homines, et ideo dicitur quod erimus sicut angeli in coelo 1. Duo ergo principia fundamentalia attenduntur: Primum, natura et intensitas beatitudinis essentialis pendet ex gratia Dei, non ex natura, cum sit operatio supematuralis quoad sub­ stantiam et quidem in summo. Quod autem anima uniatur corpori vel non, hoc spectat ad ordinem naturae. Haec ergo imperfectio, si quae sit, nihil officit quaestioni nostrae, quae est essentialiter alterius ordinis. Secundum, etiam in ipso ordine nature anima separata habet essentialiter et intensive eandem perfectionem naturalem sicut anima coniuncta, tum quia retinet eandem essentiam et idem esse ac quando erat unita, quae quidem non suscipiunt magis et minus, cum sint de categoria substantiae; tum etiam quia semper retinet ordinem transcendentalem ad corpus seu aptitudinem et exigentiam ad illud, licet actu non uniatur; actualis autem unio est extra ipsam essentiam animae, sicut actualis inhaesio non est essentia accidentis, sed ei accidit. Sicut ergo quantitas et accidentia eucharistica non sunt magis imperfecta quam ante consecrationem, ita etiam neque anima separata in casu praesenti. 1 Afrr., 22, 30. 1 C4P. II.—De necessitate corporis ad beatitudinem ^rt 6.—Utrum ad beatitudinem requiratur aliqua perfectio corporis PRAENOTANDA 364. Perfectio corporis est bona dispositio eius per com­ parationem ad informationem animae et ad exequendas insimmentaliter virtualitates quas habet anima in operando, sive ut est anima sive ut est spiritus. Et quidem ista perfec­ tio corporis potest esse multiplex, sicut et multiplex est eius defectus, qui perfectioni opponitur; nam quot modis dicitur unum oppositum, dicitur et aliud. De defectibus autem seu imperfectionibus corporis loquitur S. Thomas tum in tractatu de peccato originali, quando agit de effecti­ bus eius \ tum in tractatu de caritate, quando agit de aleemosyna corporali2, tum etiam in tractatu de Incarnatione, quando agit de defectibus corporalibus coassumptis a Verbo una cum humana natura 3: sub diverso tamen respectu, prout natura tractatus postulabat. Ad rem nostram non pertinet directe consideratio horum defectuum; sat sit animadvertere quod humanorum defec­ tuum corporalium quidam sunt, ex parte extensionis, com­ munes, quidam proprii seu personales; ex parte vero radicis vel causae (sive sint communes seu naturales, sive sint per­ sonales seu proprii) alii sunt paenales seu culpabiles vel ietractibiles, quidam vero sunt mere physici et naturales >eu indetractibiles vel non paenales. Principalis defectus corporalis est aegritudo seu infirmias, quae est via seu dispositio ad mortem; e contra princi)alis perfectio corporis est sanitas seu vigor, qui supponit 1 S. Thomas, I-II, 85 4-5. 1 II-II, 32,2. ’ 111,14,1-4. P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis 446 integritatem membrorum, sufficientem evolutionem, perfec­ tam organizationem seu structuram. Unde S. Thomas in hoc articulo ex professo loquitur de valetudine vel sanitate seu vigore incorruptionis. Haec autem sanitas vel perfectio corporis non stat in aliquo indivisibili, extensive vel intensive, sed magnam habet latitudinem, et potest magis et minus suscipere intra leges humanae contemperationis. Unde S. Thomas scribit: «ideo autem sanitas secundum se recipit magis et minus, quia non est eadem commensuratio humorum in omnibus homi­ nibus, neque etiam in uno et eodem est semper eadem, sed etiamsi remittatur, permanet ratio sanitatis usque ad aliquem terminum, et sic differt sanitas secundum magis et minis» ί 365. Beatitudo autem est duplex: alia naturalis, huius vitae; alia supematuralis, quae iterum potest duplex esse: alia imperfecta vel inchoata in hac vita, alia perfecta et consum­ mata, in altera vita. Postquam ergo S. Thomas dixit quod ad beatitudinem requiritur corpus, modo explicato in articulo praecedenti, hoc est, vita totius hominis, hoc loco investigat utrum satis sit ad beatitudinem utcumque vivere, vel e contra requiratur bene se habere cum perfecta sanitate. § Π QUAESTIONIS RESOLUTIO ; r 366. conclusio prima: Ad beatitudinem naturalem seu philosophicam huius vitae de necessitate requiritur sanitas seu bona dispositio corporis. 367. Probatur. Beatitudo naturalis seu philosophica huius vitae potest esse duplex: activa et contemplativa seu speculativa. Atqui ad utramque homo de necessitate indiget bona dispositione et bona sanitate corporis. 1 In X Eihic., lect. 3, Vide etiam I-II, 52,1. Op. n,—De necessitate perfectionis corporis ad beatitudinem 447 Ad opera quidem vitae contemplativae, quia sine debita organizations corporis, principaliter cerebri, homo redditur inhabilis ad speculandum, ut patet in morionibus seu imbe­ cillibus et aliis mediocris ingenii; unde merito S. Thomas ait: mulli hominum ex naturali complexione sunt indispositi ad perfectionem intellectus consequendam secundum rationem vel per viam rationis, unde ut hi divina cognitione non areant provista est via fidei» ’; et his omnibus valet illud antiquorum: «quod natura non dat Salmantica non praestat», j Insuper data ista bona dispositione organica ad speculatio­ nem seu scientias speculativas addiscendas, adhuc requiritur sanitas corporis et vigor ad usum harum scientiarum, hoc est ad actum speculandi, ut experientia constat. Similiter ad vitam et felicitatem activam, tum quia haec vita activa nequit haberi sine perfecta prudentia, quae est virtus intellectualis, ad quam etiam requiritur bonum inge­ nium et sanitas corporis, ut patet ex tractatu de prudentia, II-II, q. 49, art. 4, ubi agitur de sollertia, quasi parte inte­ gral] prudentiae, quae necesse est concurrere ad perfectum actum prudentiae; tum etiam quia multa opera vitae activae hunc vigorem et resistentiam physicam exigunt in execu­ tion, ut patet in actibus fortitudinis secundum quos aggre­ ditur. Unde S. Thomas recte dicit: «manifestum est autem quod per invalitudinem corporis in omni operatione virtutis homo impediri potest» (hic), hoc est, in omni operatione cuiuscumque virtutis tam intellectualis quam moralis, secun­ dum illud verbum Scripturae: «corpus quod corrumpitur aggravat animam, et terrena inhabitatio deprimit sensum multa cogitantem,' et difficile aestimamus quae in terra sunt, et quae in prospectu sunt, invenimus cum labore; quae autem in caelis sunt quis investigabit?» 2. Ideo sapienter ab antiquis dictum est: «mens sana in corpore sano»; et in hoc sensu verificatur illud Ecclesiastici: non est census super censum salutis corporis» 3. In Boetium de Trinitate, q. 3, a. i. Sap., 9,15-16. Eccli., 30,16. J4 P· II·—essent a physica beatitudinis FORMALIS Op. II.—De necessitate perfectionis corporis ad beatitudinem 449 368. conclusio secunda: Ad beatitudinem supernatura- moraliter necessariae ad melius esse huius beatitudinis et leni imperfectam seu inchoatam huius vitae requiritur de neces­ exercitii, secundum illud: «ipse enim Spiritus testimonium sitate normalis contemperatio corporis, non vero de necessitate reddit spiritui nostro quod sumus filii Dei; si autem filii, et requiritur bona valetudo. heredes; heredes quidem Dei, coheredes autem Christi: si 369. Probatur prima pars (quod scilicet requiritur nor­ lamen compatimur ut et conglorificemur. Existimo enim quod malis contemperatio corporis). Beatitudo supematuralis in­ iwi sunt condignae passiones huius temporis ad futuram gloriam, choata in hac vita consistit in exercitio virtutum infusarum I ((W revelabitur in nobis»\ Unde et Sancti, ut magis confor­ tam moralium quam theologicarum et donorum Spiritus marentur Christo patienti, dolores et cruces inhiabant et Sancti. Atqui hoc exercitium cum debeat fieri a facultatibus quaerebant, ita ut cum S. Teresia dicant: Domine, aut pati vitalibus hominis, supponit et requirit de necessitate norna- aut mori. lem usum naturalem earum, qui nequit haberi absque nor­ 371. CONCLUSIO tertia: Ad beatitudinem supernaturalem mali contemperatione corporis. Unde videmus pueros recen­ cmnibus modis perfectam et consummatam, ut habetur in altera ter natos vel nondum sufficienter evolutos naturaliter, non vita, requiritur perfecta dispositio corporis secundum omnem exercere modo debito et perfecto opera virtutum infusarum, modum, et antecedenter et consequenter. et idem videmus in perpetuo fatuis vel amentibus bapti372. Probatur. Ad beatitudinem supernaturalem homi­ zatis. nis omnibus modis perfectam et consummatam requiritur, Non tamen requiritur naturalis excellentia ingenii ad ultra beatificativum animae per visionem intuitivam Dei, hanc beatitudinem, sicut requirebatur ad beatitudinem na­ reassumtio corporis sui, et communicatio felicitatis suae illi turalem vel philosophicam, quia ista supematuralis beatitudo I corpori, et quod non aggravetur vel impediatur ex adminisnon acquiritur a nobis sicut illa, sed datur a Deo per infu­ tratione eius. Atqui molestiae administrationis corporis an­ sionem, et usus eius plus pendet a gratia Dei quam a tecedenter vel dispositive tolli debent ad beatitudinem animae nobis. (per modum dispositionis negativae), quae ideo regulariter 370. Secunda pars (quod non requiritur de necessitate non datur durante ista vita mortali: redundantia vero et bona valetudo). Bona valetudo corporis se habet indifferenter ■assumptio corporis requiritur consequenter secundum seu contingenter ad exercitium virtutum theologicarum et illud: «seminatur in corruptione, surget in virtute; seminatur donorum Spiritus Sancti. Nam quod potest adesse vel abes­ corpus animale, surget corpus spirituale... Oportet anim se salvo isto exercitio, contingenter seu tutum et donorum 1 corruptibile hoc induere incorruptionem et mortale hoc in­ contingenter seu indifferenter se habet ad illud. Atqui de here immortalitatem; cum autem mortale hoc induerit facto tale exercitium virtutum et donorum adest vel abest ■^mortalitatem, tunc fiet sermo qui scriptus est: absorta cum sanitate et aegritudine corporali, ut patet in vitis sancto­ 1 est mors in victoria: ubi est, mors, victoria tua?, ubi est, rum. Similiter virtutes morales infusae possunt exerceri cum mors, stimulus tuus?»2. Tunc enim verificabitur illud Isaiae: aegritudine corporali, v.gr. patientia, longanimitas, humili­ quomodo si cui mater blandiatur, ita ego consolabor \jos, et tas; alia vero opera vitae activae regulariter postulant quon­ 1 in Jerusalem consolabimini: videbitis et gaudebit cor vesdam sanitatem, ut opera exteriora apostolatus. Regulariter ergo bonum et melius est habere bonam valetudinem ad haec omnia opera supematuralia exercenda, pro communi hominum conditione, et ideo datur obligatio 1 Rom., 8,16-18. curandi de salute corporis. Attamen aegritudines etiam sunt 1 / Cor., 15,42-44,53-55. I, S.-De Honrnh 450 P. IL—De essentia physica beatitudinis formalis trum; et ossa vestra quasi herba germinabunt * \ Corpora enim beatorum habebunt quatuor dotes, claritatem scilicet, agili­ tatem, subtilitatem et impossibilitatem. § III SOLVUNTUR DIFFICULTATES » Cap. II.-De necessitate PERFECTIONIS CORPORIS AD BEATITUIDNEM 451 gritatem beatitudinis humanae omnibus modis perfectam et consummatam, per modum saltem dispositionis negativae, nego. Requiritur siquidem antecedenter et consequenter, non vero constitutive. Antecedenter, remote, quia requiritur ad actus meritorios, qui ad beatitudinem disponunt, saltem ne eos impediant. Consequenter etiam, ex gloria corporis beati. 377. Obiectio tertia. Operatio quae consistit in maxima abstractione a corpore non indiget aliqua dispositione corpo­ ris. Atqui visio divinae essentiae, quae est nostra beatitudo, consistit in maxima abstractione a corpore. Ergo ad beatitu­ dinem nullo modo requiritur aliqua dispositio corporis. 378. Respondetur. Dist. mai.: Operatio quae consistit in maxima abstractione a corpore, tam ex parte obiecti quam ex parte subiecti, tam a corpore animali quam a corpore ; spirituali, non indiget aliqua dispositione corporis, conc.; ope­ ratio quae consistit in maxima abstractione a corpore obiective, et subiective a corpore animali, non vero subjective a ( corpore spirituali, non indiget aliqua dispositione corporis, ^0. Contradist. min. et nego consequens et consequentiam. 373. Obiectio prima. Id in quo non consistit beatitudo non requiritur ad beatitudinem. Atqui beatitudo non con­ sistit in aliqua perfectione corporis, quia perfectio corporis est bonum corporale; beatitudo autem non consistit in bonis corporalibus, ut probatum est supra, q. 2, art. 5. Ergo ad beatitudinem non requiritur aliqua perfectio corporis. 374. Respondetur. Dist. mai.: Id in quo nullo modo consistit beatitudo, hoc est, neque beatitudo obiectiva, neque beatitudo formalis, neque utroque modo essentialiter, aut accidentaliter et secundario, non requiritur ad beatitudinem, conc.; id in quo, sive ex parte obiecti, sive ex parte subiecti non consistit beatitudo essentialiter et principaliter, bene vero accidentaliter et secundario, et hoc modo, ad bene esse, non requiritur ad beatitudinem, nego. Contradist. min. et nego consequens et consequentiam. Solu­ Art. 7·—Utru tio patet ex dictis hic et in articulo praecedenti. ad beatitudinem requirantur aliqua 375. Obiectio secunda. Quod nullo modo requiritur ad exteriora bona visionem divinae essentiae nullo modo requiritur ad beati­ tudinem. Atqui bona dispositio corporis nullo modo requi­ ritur ad visionem divinae essentiae. Ergo bona dispositio corporis nullo modo requiritur ad beatitudinem. PRAENOTANDA 376. Respondetur. Dist. mai.: Quod nullo modo requiri­ tur ad visionem divinae essentiae nullo modo requiritur ad beatitudinem, hoc est, non requiritur nullo modo necessario 379. Bona exteriora sunt divitiae tam naturales quam neque ad essentiam beatitudinis constituendam, conc.; non artificiales, de quibus loquuti sumus supra, q. 2, art. 1; requiritur contingenter et ad bene esse et quidem ad inte- mwales quidem «Quibus homini subvenitur ad defectus wurales tollendos, sicut cibus, potus, vestimenta, vehicula, st habitacula et alia huiusmodi; divitiae autem artificiales 1 Isaiasy 66, 13-14. sunt quibus secundum se natura non iuvatur, ut denarii, P· II.—De essentia physica beatitudinis formalis sed ars humana eas adinvenit propter facilitatem commuta­ tionis, ut sint quasi mensura quaedam rerum venalium» (ibid.). Manifestum est quod, si non requirantur divitiae natu­ rales, a fortiori neque artificiales, quae natura sua sunt propter naturales immediate, et loco earum legaliter summuntur. Beatitudinem autem possumus sumere tum pro beatitu­ dine naturali vel philosophica huius vitae, sicut eam cognovit Aristoteles, tum pro beatitudine Christiana vel supematurali, et quidem vel in altera vita, hoc est, pro beatitudine super­ natural! perfecta et consummata, vel in hac vita pro beatitu­ dine supematurali inchoata et imperfecta in suo genere. Quaerimus ergo utrum ad istas beatitudines requirantur aliqua bona exteriora corporalia, hoc est, divitiae, et quomodo requirantur. Cap. IL—De necessitate BONORUM EXTERIORUM AD BEATITUDINEM 453 perfecto exercitio virtutum intellectualium, maxime sapien­ tiae. Atqui ad utramque vitam requiruntur instrumentaliter bona exteriora corporalia moderata seu divitiae. Ergo divi­ dae moderatae requiruntur instrumentaliter ad humanan beatitudinem naturalem huius vitae. Maior constat ex pluribus hucusque dictis. Minor vero ostenditur per partes. Et primo quidem ad exercendas virtutes morales seu vitae activae modo conve­ nienti, requiruntur divitiae moderatae possessae, tum quia homo non potest temperantiam exercere nisi habeat bona exteriora quibus debito modo nutriri valeat, tum quia non posset iustitiam ad praxim reducere si non haberet divitias pro commutatione vel distributione, aut cura familiae si adist, tum denique quia quaedam virtutes, ut magnificentia, liberalitas, et beneficentia, postulant divitias quasi materiam. Et quidem, si consideretur solum liberalitas, et magnificentia et beneficentia, non esset modus ponendus in possessione seu copia divitiarum; sed tamen, quia bona ista exteriora debent recte iusteque administrari, si nimiae sint, possunt impedire alias virtutes meliores, et ideo licet homo possit QUAESTIONIS RESOLUTIO habere abundantes divitias ad exercitium vitae activae et quidem multo abundantiores quam pro vita contemplativa, 380. CONCLUSIO prima: Ad beatitudinem naturalem seu KLu tamen expedit esse aliquo modo moderatas. philosophicam huius vitae requiruntur instrumentaliter divitiae 382. Pariter divitiae sunt necessariae ad vitam contem­ moderatae et possessae. plativam, tum ut homo per eas possit facilius et liberius Dicuntur requiri divitiae instrumentaliter, hoc est, «non vivere, non cogitans semper de pane lucrando, tum ut pos­ quasi de essentia beatitudinis exsistentes» neque principaliter sit solvere magistris et pro libris et itineribus et aliis mediis ad eam concurrentes, ita ut absque illis beatitudo non posset culturae; tum etiam ut possit proprias speculationes in lu­ concipi, sed instrumentaliter et secundario, et quidem ad cem edere. modum instrumenti separati. Ad rem S. Thomas: «Considerandum est quod exterio­ Deinde dicuntur divitiae moderatae et possessae, hoc est. rum bonorum quibusdam indiget felicitas, sicut instrumentis non nimiae aut supra modum superfluentes, ita ut homo quibus indigemus ad exercendum opera virtutis, in quibus eas ignoret vel si velit cognoscere, fere non posset alia cogi­ consistit felicitas. Et quantum ad hoc dicit (Philosophus) tare, sicut faciunt moderni capitalistae, sed sufficientes ad quod est impossibile vel difficile quod homo, qui non habet vitam et statum modo honesto et honorabili ducendos. divitias de quibus possit donare et expendere, operetur 381. Probatur. Beatitudo humana naturalis huius vitae quaedam virtuosa opera; multa enim virtuosa opera facimus est duplex: activa et contemplativa, quarum prima consistit per amicos et per divitias et per civilem potentiam, puta in exercitio perfecto virtutum moralium, secunda vero in per hoc quod aliquis est Rex vel proconsul. Quaedam vero i I P· Π.—Db essentia physica beatitudinis formalis I qp. II,—De necessitate bonorum exteriorum ad beatitudinem 455 exteriorum bonorum sunt quae faciunt quandam pulchrituvirtutum moralium infusarum sub directione prudendinem felicitatis, in quantum scilicet reddunt hominem ! dae infusae et doni consilii; alia contemplativa, quae reperiplacitum in oculis aliorum, quod pertinet ad rationem pul­ • tur in exercitio virtutum theologicarum et donorum intelchritudinis. Et quantum ad hoc subdit quod denudari ' lectus et sapientiae, maxime vero caritatis theologicae, quae quibusdam exteriorum bonorum coinquinat beatitudinem, edam informare et regere debet totam vitam activam. in quantum scilicet reddit hominem aliqualiter contempti­ Atqui ex parte virtutum moralium, etiam infusarum, secunbilem in oculis aliorum, sicut patet de eo qui caret nobili­ dum conditiones praesentis vitae, aliquo modo requiruntur tate vel bona prole aut etiam pulchritudine corporali; non bona exteriora corporalia; similiter status praesens naturae enim est omnino felix qui est turpis specie, quia ex hoc humanae indigentias multas habet corporales, quae debent redditur in oculis aliorum contemptibilis et despectus. Et corporaliter etiam tolli. Regulariter ergo seu communiter eadem ratio est de eo qui est ignobilis vel qui caret bona loquendo, quaedam divitiae moderatae requiruntur pro statu prole; et multo minus est feEx si habeat pessimos filios vel praesenti, hoc est, per accidens et materialiter, ratione scilicet amicos, quia impeditur ab operatione virtutis; et similiter ' status praesentis et subiecti imperfecti. Melius tamen et per­ repugnat felicitati si amici, quos bonos habebat, mortui sunt, fectius est penitus ista in re non habere neque in spiritu, sal­ quia ex hoc aliqua causa tristitiae remanet in corde eius» tem ut personae particulares, ut faciunt religiosi, quo Uberius, Et alibi: «Ad actiones autem exteriores opus est homini et tutius et ardentius tendant ad unionem cum Deo per cari­ quod habeat multa, et tanto plura quanto actiones debent tatem et dona contemplativa intellectus et sapientiae; ad esse maiores et meliores; sed ille qui vacat speculationi quod sane emittunt votum paupertatis, ut huiusmodi bonis nullo talium indiget ad suam operationem, quinimmo potest solum utantur, absque proprietate: qui utuntur hoc mundo dici quod exteriora bona impediunt hominem a speculatione tamquam non utantur. propter sollicitudinem quae ex eis ingeritur homini distra­ Optime ergo S. Doctor scribit: «Ad futuram vero beati­ hens animum hominis ne totaliter possit speculationi vacare; tudinem ordinatur aliquis per caritatem; et quia voluntaria sed si homo speculativus indigeat exterioribus rebus, hoc paupertas est efficax exercitium perveniendi ad perfectam erit in quantum est homo indigens necessariis et in quantum caritatem, ideo multum valet ad coelestem beatitudinem convivit pluribus quos interdum oportet iuvare, et in quan­ consequendam; unde et Dominus, Mtt. 19, 21, dicit: vade tum homo contemplativus eligit vivere secundum virtutem i et vende omnia quae habes et da pauperibus, et habebis moralem, et sic indigebit talibus ad hoc quod humaniter thesaurum in coelo. Divitiae autem habitae per se quidem conversetur» 2. natae sunt perfectionem caritatis impedire, principaliter alli­ 383. conclusio secunda: Ad beatitudinem supematura- dendo animum et distrahendo...; et ideo difficile est caritae * lem imperfectam seu inchoatam, prout haberi potest a Christia­ tem inter divitias conservare: unde Dominus, Mtt. 19, 23, nis in hac vita, et consistit in exercitio virtutum infusarum tl dicit quod dives difficile intrabit in regnum coelorum; quod donorum Spiritus Sancti, maxime vero caritatis, requiruntur quidem intelligendum est de eo qui actu habet divitias, nam instrumentaliter bona exteriora corporalia moderata, quoad de eo qui affectum in divitiis ponit dicit hoc esse impos­ usum, non quoad possessionem nisi in communi. sibile, secundum expositionem Chrysostomi, cum subdit 384. Probatur. Beatitudo supernaturalis inchoata seu facilius est camelum per foramen acus transire quam divi­ huius vitae est duplex: altera activa, quae consistit in exer tem intrare in regnum coelorum»3. 1 * In I Ethic., lect. 13. In X Ethic., lect. 12. Vide etiam II-II, 186, 3 ad 4. 1 II-II, 186, 3 ad 4· I 456 —De essentia physica beatitudinis formalis Et Banez sane scribit: «Evangelica philosophia beatiores exsistimat pauperes quam divites, et in universum omnes eos qui adversa patiuntur, ceteris paribus, circa virtutem, beatiores exsistimat, quam eos qui sunt in prosperitate; beatior enim nobis proponitur Job in Sacra Scriptura sedens in sterquilinio quam cum esset in maxima prosperitate. Et ipse Christus Dominus suae doctrinae talia fundamenta iecit: beati pauperes spiritu (Mtt. 5, 3); nullibi autem legi­ mus: beati divites, sed potius j vae vobis, divitibus, qui habe­ tis consolationem vestram (Luc. 6, 24)» x. 385. CONCLUSIO tertia: Ad beatitudinem supernaturalem perfectam alterius vitae nullo modo requiruntur divitiae. 386. Probatur. Ubi nulli sunt defectus vel indigentiae corporales sublevandae neque materia propria quarumdam operationum humanarum in praesenti statu, ibi nulla est necessitas divitiarum seu bonorum corporalium exteriorum. Atqui in statu beatitudinis supematuralis perfectae et con­ summatae nullae sunt indigentiae corporales sublevandae neque adest materia propria operationum per animale corpus exercendarum, puta temperantia. Ergo in statu beatitu­ dinis supematuralis perfectae et consummatae nullo modo requiruntur divitiae vel exteriora bona corporalia. Maior patet, quia sublato fine tollitur ratio essendi medio­ rum. Atqui ista bona exteriora seu divitiae sunt media ad indigentias corporales sublevandas vel operationes quasdam morales in praesenti conditione exercendas, cum non habeant SEt natura sua nisi rationem utilis. Ergo sublatis huiusmodi defectibus vel indigentiis corporalibus et mutato seu evacuato statu imperfecto seu animali, bona ista materialia exteriora seu divitiae, tolluntur. Minor vero, ubi unice stat difficultas, sic ostenditur: «Perfecta beatitudo, quae in visione Dei consistit, vel erit in anima (separata) sine corpore; vel erit in anima corpori unita; non iam animali, sed spirituali» (hic). Atqui in neutro casu nullae sunt istae indigentiae aut conditiones animales. Non in primo, quia tunc non habetur subiectum indigentiae, 1 D. BaneZj Ms. h. 1., art. 6. Vide etiam S. Thomam, in fine art. Qy, II,—De necessitate bonorum exteriorum ad beatitudinem 457 quod est corpus; sublato autem subiecto, disparet accidens eius, quod est indigentia seu defectus. Neque in secundo, quia corpus gloriosum quod tunc habebitur erit omnino perfectum et sine ulla ex imperfectionibus viae, ut diximus articulo praecedenti. Ergo in statu beatitudinis supematura­ lis perfectae, nullo modo sunt necessaria ista bona corporalia exteriora. § ni SOLVUNTUR DIFFICULTATES 387. Obiectio prima. Ea omnia requiruntur ad beatitudi­ nem quae sanctis promittuntur in praemium. Atqui sanctis repromittuntur in praemium bona exteriora corporalia, nem­ pe cibus, potus, divitiae, regnum: cibus et potus, secundum illud: et ego dispono vobis sicut disposuit mihi Pater meus, ut edatis et bibatis super mensam meam in regno meo x; divitiae, secundum illud: thesaurizate vobis thesauros in coelo2; regnum etiam, iuxta illud: venite, benedicti Patris mei, possidete regnum 3. Ergo haec omnia exteriora bona requi­ runtur ad beatitudinem. 388. Respondetur. Dist. mai.: Ea omnia requiruntur ad beatitudinem quae sanctis promittuntur in praemium, eo sensu quo promittuntur a Deo, conc.; alio sensu, nego. Dist. min.: Sanctis repromittuntur in praemium bona exteriora corporalia, sensu proprio et corporali seu materiali accepta, nego; sensu mataphorico et spirituali, conc. Et nego consequens et consequentiam. Dominus enim proponit res istas altissimas modo popu­ lari et accommodato vulgo, ut inde manuducatur ad altiora, ut ex his quae animus movit surgat ad incognita quae non novit, ut dicit Gregorius. Et sic «per cibum et potum intel- * Mtt., 6,20. ’ Mtt., 25, 34. 458 P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis ligitur delectatio beatitudinis; per divitias, sufficientia qua homini sufficiet Deus; per regnum, exsaltatio hominis usque ad coniunctionem cum Deo»1. 389. Obtectw secunda. Ad beatitudinem requiruntur om­ nia vera bona humana, cum beatitudo sit «status omnium bonorum congregatione perfectus». Atqui inter vera bona humana sunt bona exteriora, quae habent rationem utilis, et utile est bonum quoddam. Ergo ad beatitudinem requi­ runtur etiam bona exteriora. 390. Respondetur. Dist. mai.: Ad beatitudinem requirun­ tur omnia vera bona humana aut formaliter eminenter aut virtualiter eminenter, conc.; formaliter eminenter tantum, nego. Trans, min. Dist. conclusionem: Ad beatitudinem super­ naturalem et consummatam in coelo requiruntur bona exte­ riora corporalia, virtualiter eminenter, conc.; formaliter emi­ nenter, nego. Ratio est quia beatitudo ista formalis est plene divina et spiritualis: consequenter in ea inveniuntur formaliter bona quae sunt perfecta perfectione simpliciter simplici, ut sunt bona honesta et spiritualia; bona vero corporalia et materialia quae sunt perfecta perfectione tantum secundum quid, inve­ niuntur in beatitudine coelesti virtualiter eminenter tantum; et sic uno vel alio modo «erit in illa beatitudine omnium bonorum congregatio (perfecta), quia quidquid boni inveni­ tur in istis, totum habetur in summo fonte bonorum» (hic. ad 2). Unde Caietanus dixit profunde quod actus beatificus visionis facialis Dei «est omnium bonoru II non aggregatione, sed elevatione perfectus, et ideo beat ac im­ mutabilem beatum reddit» 2. 391. Obiectio tertia. Inter bona exteriora est habitatio, quae est locus exterior. Atqui ad beatitudinem requiritur locus exterior, nempe coelum, secundum illud: «merces vestra S. Thomas, hic ad 1. * CaiEienus, In I,10, 5, n. 18. Cf. S. Thomam, I, 26, 4: pro beatitudine Dei; et pro humana beatitudine, III Contra Gentiles, caput 63, quod quidem partim redegit quatuor vicibus. 1 Cap, II.—De necessitate bonorum exteriorum ad beatitudinem 459 multa est in coelis» Ergo aliquod saltem bonum corporale i exterius requiritur in sensu proprio ad beatitudinem. ' 392. Respondetur. Conc. mai. Dist. min.: Ad beatitudinem requiritur locus materialis exterior, nempe coelum empyreum, ad beatitudinem essentialem, nego; ad beatitudinem accidentalem, subdist.: ad esse simpliciter, nego; ad melius et decentius esse, conc. Et hoc sensu distinguo conclusionem, ut textus S. Thomae. Art. 8.—Utru: ad beatitudine II requiratur societas a icoru: ·· » PRAENOTANDA 393. Disputat Aristoteles in IX Ethicorum, cap. 4, utrum beatus indigeat societate amicorum, vel e contra solitariam vitam degere debeat, ut putabat Euripides. S. Tho­ mas ergo ex Aristotele occassionem sumpsit ponendi hanc quaestionem. § Π QUAESTIONIS RESOLUTIO 394. CONCLUSIO PRIMA: Ad beatitudinem naturalem vel philosophicam huius vitae requiritur societas amicorum, non quidem propter utilitatem aut delectationem, sed propter bonum honestum seu bonam operationem. 395. Probatur. Beatitudo naturalis seu philosophica hu­ mana est duplex: activa et contemplativa. Atqui ad utramque indiget societate amicorum homo beatus. Ergo ad beatitudi1 Mu., 5,12. • 460 - Cap. P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis nem naturalem vel philosophicam huius vitae requiritur societas amicorum. Maior est clara ex hucusque dictis. Minor vero probatur per partes. Et quidem primo ad beatitudinem activam requiritur societas amicorum. Beatitudo enim activa consistit in exercitio eminenti virtutum moralium sub directione prudentiae. Atqui homo ad bene operandum opera moralia indiget societate amicorum, tum quia proprium est virtuosi seu felicis beatitudine activa aliis benefacere et maxime amicis, qui ideo requiruntur saltem ex parte mateirae circa quam operandi; tum ut ab eis adiuvetur in benefaciendo aliis per consilia et alias instructiones prudentiales et quan­ doque etiam in executione beneficiorum; tum denique quia naturalis felicitas nequit esse contra naturalem perfectionem et inclinationem hominis: homo autem est naturaliter animal sociale, quae societas maxime habetur ad amicos seu virtuo­ sos; ergo etiam ex hac parte homo felix indiget societate amicorum; et hoc est quod dicit hic S. Thomas: «ut eos (amicos) inspiciens (seu videns) benefacere, delectetur» (hic), hoc est delectetur in bona et honesta operatione amici sicut in propria honestate. Adde quod amicitia honesti est maxima virtus naturalis moralis vel saltem est ornatus quidam excel­ lens virtutum, et consequenter nequit deficere a beatitudine activa: amicitia autem postulat amicos et societatem seu conviventiam cum amicis. Ergo etiam ex hac parte felix indiget amicis. Ergo ad beatitudinem activam requiritur societas amicorum 1. Similiter ad beatitudinem contemplativam talis amicarum societas requiritur. Beatitudo enim contemplativa naturalis consistit in exercitio excellenti virtutum intellectualium, praesertim Aietaphysicae, hoc est, in scientiis speculativis ad perfectum adductis. Atqui ad exercitium istarum scientia­ rum homo indiget societate amicorum, hoc est, aliorum habentium has virtutes intellectuales: tum quia homo indiget co liabo ratione sapientium seu magistrorum ad scientias bene addiscendas seu acquirendas; tum quia scientia perfecta non 1 An · * -Τ’! Cf. S. Thomam, In IX Ethic., lect. io. * 7 II.—De necessitate amicorum ad BEATITUDINEM 461 I est opus hominis isolati, sed fructus operationum multorum I hominum seu potius totius humanitatis intellectualiter labo’ rantis, et quidem per plura saecula, hoc est, in praeterito, in praesenti et in futuro, ut experientia uniuscuiusque scien­ dae vel satis demonstrat; tum denique, quia maximum bene­ ficium quod proximo possumus naturaliter facere est ei veritatem communicare per doctrinam. Ergo in suo genere, homo felix beatitudine contemplativa, indiget societate ami­ corum contemplativorum vel ad contemplationem prope­ rantium. Non ergo indiget sapiens aut contemplator societate hominum activorum vel quomodocumque non contemplati­ vorum, sed solum hominum virtuosorum virtutibus contem­ plativis seu intellectualibus speculativis. Unde respectu acti­ vorum vel aliorum pulchre dixit S. Thomas: «Habet hoc privilegium sapientiae studium, quod operi suo prosequendo magis ipsa sibi sufficiat; in exterioribus enim operibus indiget homo plurimorum auxilio, sed in contemplatione sapientiae tanto aliquis afficacius operatur quanto magis solitarius secum commoraturi) x. 396. CONCLUSIO secunda: Ad beatitudinem christianam vel supematuralem imperfectam seu inchoatam huius vitae requi­ mur etiam societas amicorum, regulariter. Wl- Probatur. Regulariter seu ut in pluribus loquendo, homines christiani et Christiane viventes, modo humano seu connatural! se gerunt, iuxta exigentias vitae praesentis. Atqui homo naturaliter adiuvatur ab aliis in exercitio bonorum, et quidem Christianus a Christianis: tum consilio, tum bono exemplo, tum mutua oratione. Regulariter ergo loquendo, un christianus indiget societate amicorum Christianorum homo ad beatitudinem supematuralem huius vitae. Et sic pro religiosis vita communis est optimum medium proficiendi. Tamen in casibus extraordinariis, maioris perfectionis est solitariam vitam degere, utpote magis faventem contem­ plationi, ut videmus in antiquis eremitis et in sanctis versus finem vitae suae, qui solitudinem amare et quaerere solent, I 1 S. Thomas, In Boetium De hebdomadibus, prol. v . A. · ■ κ '. v*V *0- p. IL— De ESSENTIA PHYSICA BEATITUDINIS FORMALIS ut soli Deo vacent, curis omnibus aliarum rerum depositis. 398· CONCLUSIO tertia: Ad beatitudinem supematuralem perfectam et consummatam alterius vitae non requiritur de necessitate societas amicorum seu aliorum beatorum^ requiritur tamen ad bene esse accidentale. 399· Probatur prima pars (quod non requiritur societas aliorum beatorum, angelorum vel hominum, de necessitate). Id solum requiritur de necessitate ad beatitudinem supema­ turalem consummandam, quod est de essentia visionis beati­ ficae vel cum ea ex natura sua connexum per modum dispo­ sitionis aut proprietatis connaturalis. Atqui societas aliorum beatorum non est de essentia visionis beatificae, quia talis visio non definitur per talem societatem; neque cum hac visione necessario seu connaturaliter connectitur, quia talis visio dari vel exsistere potest sine tali societate aliorum bea­ torum; nam «si esset una sola anima praesens Deo, beata esset, non habens proximum quem diligeret» \ et de facto quando prima creatura vel prima anima fuit in coelo recepta, non habebat talem societatem, et tamen erat beata. Ergo societas aliorum beatorum non requiritur de necessitate ad beatitudinem supematuralem consummatam. 400. Probatur secunda pars (quod haec societas requiri­ tur ad bene esse). Patet ex prima parte: non enim requiritur essentialiter vel de necessitate, ut patet; et tamen de facto datur, quia in coelo sunt angeli et plures animae humanae; quidquid autem datur in beatitudine coelesti, requiritur de facto ad ipsam. Ergo solum manet ut requiratur accidentaliter et contingenter seu ab bene esse vel ad beatitudinem accidentalem, cum non sit medium inter essentialiter et accidentaliter. Et revera, haec societas sanctorum angelorum et hominum pertinet ad beatitudinem accidentalem, tum per extensionem subiecti beatificandi, tum per extensionem ex parte obiecti secundarii animae beatae, tum denique per extensionem amoris caritativi beatifici ad obiectum secundarium et mate­ riale caritatis, quod est proximus. Immo plus confert ad 1 Hic, ad 3. Cap. II.—De necessitate amicorum ad beatitudinem 463 beatitudinem animae haec extensio ad alias animas quam i ad proprium corpus, quia ordo caritatis, qui mensuratur secundum participationem beatitudinis, prius cadit super proximum quam super corpus proprium, ut patet ex tractatu de caritate \ nam animae amicorum participant essentiam beatitudinis, dum corpus proprium participat solum accidens per redundantiam quamdam. Hac enim beatitudine supematurali animae sanctae sunt magis unae et unitae quam anima et corpus proprium, et ideo requiritur quasi concomitanterut ait S. Doctor hic, ad tertium, dum corpus et bona dispositio corporis requiruntur solum antecedenter et consequenter, ut patet ex dictis 2. Si vero loquamur de societate ad Deum ipsum in tribus personis, tunc talis societas amicabilis est de essentia beatitudinis, ut per se patet. SOLVUNTUR DIFFICULTATES 401. Obiectio prima. Beatitudo aeterna dicitur etiam gloria in sacris Litteris, ut supra dictum est initio quaestio­ nis tertiae. Atqui ad gloriam requiritur societas multorum amicorum, ut per se patet. Ergo ad beatitudinem aeternam requiritur societas amicorum. 402.Respondetur. Dist. mai.: Beatitudo aeterna dicitur gloria, humana, nego; divina seu a Deo ipso, subdist.: causa­ liter, conc.; formaliter seu essentialiter, nego. Contradist. min. vel trans, et nego consequens et cotise * Mitiam2. 403. Obiectio secunda. Ad beatitudinem requiritur delec­ tatio, ut patet ex articulo primo. Atqui nulla possessio boni sine consortio amicorum est delectabilis et iucunda. Ergo ad II-II, 26, 5. Cf. h. I. et supra q. 2, art. 3. -.c 464 P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis beatitudinem ex parte delectationis requiritur societas vel consortium amicorum. 404. Respondetur. Conc. mai. Dist. min.: Nulla possessio boni finiti et insuficientis de se, est delectabilis sine consortio amicorum, conc.; nulla possessio boni, etiam infiniti et sufficientissimi est de se delectabilis absque amicorum consor­ tio, nego. Et nego consequens et consequentiam. 405. Obiectio tertia. Quidquid requiritur ad caritatem, quae manet in patria, requiritur ad beatitudinem. Atqui ad caritatem requiritur societas amicorum seu proximorum. Ergo ad beatitudinem. 406. Respondetur. Dist. mai.: Quidquid requiritur ad caritatem, requiritur ad beatitudinem, eo modo requiritur quo requiritur ad ipsam caritatem, conc.; alio modo, nego. Dist. min.: Societas proximorum requiritur ad caritatSii 5 accidentaliter et ad bene esse, conc.; essentialiter et neces­ sario, nego. Et nego consequens et consequentiam. Requiritur solum quasi concomitanter, ut dictum est supra, n. 400. CAPUT TERTIUM DESCRIPTIO BEATITUDINIS INTEGRALIS 407.Ex omnibus dictis in hac quaestione apparet tum descriptio beatitudinis integralis tum etiam veritas eius eminenter contenta et verificata in beatitudine supernatural! consummata, quam fides catholica docet. Tullius describit beatum et beatitudinem hoc modo: «videamus qui dicendi sunt beati. Equidem hos existimo qui sunt in bonis, nullo adiuncto malo. Neque ulla alia huic verbo, cum beatum dicimus, subiecta notio est, nisi, secretis malis omnibus, commulata bonorum complexio» \ Augustinus autem ita describit beatum: «omnes autem beati habent quod volunt, quamvis non omnes qui habent quod volunt, continuo sint beati; continuo autem miseri qui, vel non habent quod volunt, vel id habent quod non recte i volunt. Beatus igitur non est nisi qui et habet omnia quae tult et nihil vult male»2. Alibi autem dicit quod beatitudo est «bonorum omnium summa et cummulus» 3. I Sed praesertim celebris est descriptio beatitudinis quam tradit Boetius, nempe ((status omnium bonorum congregatione perfectus»4. 408. Patet autem istas tres formulas vel quatuor esse 1 Cicero, V. Tascull., c. 10, Ed. cit., II, p. 461. ’ S. Augustinus, De Trinitate, XIII, c. 5, n. 8, ML. 42, 1019. 1 Enarrat, in psalmum II, n. il. ML. 36, 72. ‘ Boetius, De consolatione philosophiae, Lib. III, prosa II. ML. 63, 724. fc-De Rominii····· *66 P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis Cap. m,—Descriptio beatitudinis integralis 467 quoad rem identicas. Omnes enim includunt duo elementa: I (= formaliter), maneret tamen in sibi succedentibus (= emi­ alterum quasi materiale, nempe adunatio seu possessio omnium nenter), sicut fidei succedit sufficientia bonorum aetemobonorum (= complexio omnium bonorum —Tullius—; sum­ • rum»1. Propter quod elementum formale altius et perfectius ma omnium bonorum —Augustinus—; congregatio omnium bonorum —Boetius—■); aliud quasi formale, scilicet stabilitas manet in patria, licet elementum materiale non maneat perfecta, eorum, quod quidem diversis verbis exprimitur in totum nec eodem modo quantum ad omnia eius. Nam citatis formulis, sed tamen quoad rem aequipollentibus; (beatitudo (humana) colligit omnia bona (humana), non quasi positive tantum in formula Boetti (= Status perfectus; per­ partes essentiae, sed quasi aliquo modo ad beatitudinem ordi­ fectio autem idem est ac sufficientia); positive simul et nega­ nata»2: in patria autem maior erit simplicitas et adunatio tive in formulis Augustini et Tullii (= Cumulus omnium quam in via, quia ibi non manet formaliter vita activa, sed bonorum, et nihil male velle = S. Augustinus: cumulatio solum contemplativa. bonorum omnium secretis malis omnibus = Tullius) l. Unde Deo non conveniunt ista materialiter ex parte plu­ 409. Quae quidem descriptio, prout ex tenore verborum ralitatis, sed formaliter ex parte perfectionis et stabilitatis. et auctorum constat, proprie convenit soli beatitudini huma­ Et ideo S. Doctor expresse dicit quod «congregatio bonorum nae, et quidem naturali et in praesenti vita, de qua unice ' est in Deo, non per modum compositionis, sed per modum loquebatur Tullius, quem imitatus est, etiam in verbis, simplicitatis, quia quae in creaturis multiplicia sunt, in Deo Augustinus, et partim Boetius; extenditur tamen ad beatitu- praexsistunt simpliciter et unite»3. dinem humanam supematuralem consummatam et perfec_ _ 410. Quomodo autem in beatitudine humana congregentam, prout habebitur in vita futura; et finaliter, ad beatitu- | tur perfecte omnia bona quae homo desiderare et habere dinem supematuralem angelorum, et rursus ad beatitudinem potest, pulcherrime ostendit S. Thomas in III Contra Gen­ tilts, capite 63, his verbis: increatam ipsius Dei, describendas. Quod evidenter apparet in his verbis S. Thomae: «In ♦Ex praemissis autem evidenter apparet quod in illa feli­ quolibet ordine, omnia quae sunt ad finem, cooperantur ad citate quae provenit ex visione divina, omne desiderium huultimum finem; unde cum perfecta hominis operatio sit manaum impletur, secundum illud Psalmi 4: Qui replet in ultimus finis eius, sicut et uniuscuiusque rei, omne bonum bonis desiderium tuum; et omne humanum studium ibi suam hominis cooperatur ad perfectam operationem ipsius. consummationem accipit. Quod quidem patet discurrenti per Sicut ad perfectam operationem hominis in hac vita 1 singula. cooperantur habitus quibus actus informantur, et alia bona a) Est enim quoddam desiderium hominis inquantum naturalia sicut principia actuum, et bona exteriora sicut instru­ intellectualis est, de cognitione veritatis: quod quidem desidementaliser necessaria ad perfectam operationem. Ita ergo 1 rium homines prosequuntur per studium contemplativae omnium bonorum congregatio ponitur esse beatitudo, in quan­ vitae. Et hoc quidem manifeste in illa visione consummabitur, tum omnia bona congregata coadiuvant ad operationem per­ quando, per visionem Primae Veritatis, omnia quae intelfectissimam hominis, quae est essentialiter ipsa beatitudo. 1 lectus naturaliter scire desiderat, ei innotescent... Praedicta etiam bona, omnia ordinantur ad beatitudinL*H (humanam) patriae secundum quod per eorum usum meremur; et quamvis non omnia in beatitudine illa inducant per se ipsa 1 In IV Sent., 49, q. 1, a. 2, qla. 2 ad 1. 1 Cf. S. Thomam, infra, q. 5, a. 8 ad 3, ubi hanc aequipollentiam docet ip. ill In IV Sent., d. 49, q. 4, a. 2 ad 5. 1,26,1 ad I. Psalm., 102, 5. aa.r Sfr- 468 Cap. P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis b) Est etiam quoddam hominis desiderium secundum quod habet rationem, qua inferiora disponere potest: quod prosequuntur homines per studium activae et civilis vitae. Quod quidem desiderium principaliter ad hoc est, ut tota hominis vita secundum rationem disponatur, quod est vivere secundum virtutem: cuiuslibet enim virtuosi finis in operando est propriae virtutis bonum, sicut fortis est ut fortiter agat. Hoc autem desiderium tunc omnino complebi­ tur: quia in summo vigore erit, divino lumine illustrata, ne a recto deficere possit. c) Consequuntur etiam civilem vitam quaedam bona quibus homo indiget ad civiles operationes. 1) Sicut honoris sublimitas: quam homines inordinate appetentes, superbi et ambitiosi fiunt. Ad summam autem honoris altitudinem per illam visionem homines subliman­ tur, inquantum Deo quodam modo iniuntur... Et propter hoc, sicut ipse Deus Rex Saeculorum est \ ita et beati ei coniuncti Reges dicuntur: Regnabunt cum Christo 2. 2) Consequitur etiam civilem vitam aliud appetibile, quod est famae celebritas: per cuius inordinatum appetitum homines inanis gloriae cupidi dicuntur. Beati autem per illam visionem redduntur celebres, non secundum hominum, qui et decipi et decipere possunt, opinionem, sed secundum verissimam cognitionem et Dei et omnium Beatorum. Et ideo illa beatitudo in Sacra Scriptura frecuentissime g/oria nominatur: sicut in Psalmo dicitur: Exultabunt sancti in gloria 3. 3) Est etiam aliud in civili vita appetibile, scilicet divi­ tiae: per cuius inordinatum appetitum et amorem homines illiberales et iniusti fiunt. In illa autem beatitudine est bono­ rum omnium sufficientia: inquantum Beati perfruuntur illo qui comprehendit omnium bonorum perfectionem. Propter quod dicitur Sap. 1, n: Venerunt mihi omnia bona pariter 3 Apoc., 20, 6. Psal., 149, 5- III.—Descriptio beatitudinis integrals 469 iWMtï/α. Unde et in Psalmo ni, 3, dicitur: Gloria et divitiae w domo eius. d) Est etiam tertium hominis desiderium, quod est sibi et aliis animalibus commune, ut delectationibus perfruatur; quod homines maxime prosequuntur secundum vitam vo­ luptuosam; et per eius immoderantiam homines intemperati et incontinentes fiunt. In illa vero felicitate est delectatio perfectissima: tanto quidem perfectior ea quae secundum 1 ^sus est, qua etiam bruta animalia perfrui possunt, quanto intellectus est altior sensu; quanto etiam illud bonum in quo delectabimur, maius est omni sensibili bono, et magis inti­ mum, et magis continue delectans; quanto etiam illa delecta­ tio est magis pura ab omni permixtione contristantis, aut sollicitudinis alicuius molestantis; de qua dicitur in Psalmo , 25,9: Inebriabuntur ab ubertate domus tuae, et torrente volupmis tuae potabis eos. e) Est etiam et naturale desiderium, omnibus rebus com­ me, per quod conservationem sui desiderant secundum quod i possibile est; per cuius immoderantiam homines timidi red­ duntur, et nimis a laboribus sibi parcentes. Quod quidem desiderium tunc omnino complebitur, quando Beati perfec­ tam sempiternitatem consequentur, ab omni nocumento se­ curi: secundum illud Isaiae, 49, 10; et Apoc. 21,4: Non 1 surient neque sitient amplius, neque cadet super illos sol neque dius aestus. Sic igitur patet quod per visionem divinam consequuntur intellectuales substantiae veram felicitatem, in qua omnino cesideria quietantur, et in qua est plena sufficientia omnium 1 bonorum, quae, secundum Aristotelem \ ad felicitatem requiI ritur. Unde et Boetius dicit quod beatitudo est status omnium ‘anorum congregatione perfectus» 2. Et claudit pulcherimum capitulum his verbis: «Huius aitem ultimae et perfectae felicitatis in hac vita nihil est ideo simile sicut vita contemplantium veritatem, secundum 1 pod est possibile in hac vita. Et ideo philosophi, qui de illa 1 Aristoteles, X Ethic., c. 7. ’ Boetius, De consolatione philosophiae, III, prosa II, ML. 63, 724. • •'g ' ^7* * ϊ· v ■■ • · Π Ii P. II.—De essentia physica beatitudinis formalis 470 felicitate ultima plenam notitiam habere non potuerunt, in contemplatione quae est possibilis in hac vita, ultimam felicitatem hominis posuerunt. Propter hoc etiam, inter alias vitas, in Scriptura divina magis contemplativa commendatur, dicente Domino, Luc. 10, 42: Maria optimam partem elegit, scilicet contemplationem veritatis, quae non auferetur ab ea. Incipit enim contemplatio 1 veritatis in hac vita, sed in futura consummatur; activa vero et civilis vita huius vitae terminos non transcendit». Multiplex ergo desiderium, omnino quietatum beatitudi­ ne, iuxta hanc expositionem, ad hoc schema reducitur: I Propria seii rationalia x Desi­ deria i nis II Communia cum aliis inferioribus LIBER QUINTUS i ) intellectus speculativi: cognitio ve­ ritatis a) principaliter: vir­ tuose vivere = vita activa privata 2) intellectus b) secundario honor practici: = vita acgloria tiva pu­ divitiae blica i ) homini et ceteris animalibus = di­ lecta tio 2) homini et ceteris entibus = esse ei vivere. DE ADEPTIONE BEATITU­ DINIS (Ad Q. V. S. Thomae) 1 Sic ergo omnia desideria hominis illa felicitate implebun­ tur modo eminenti. Adde etiam societatem amicorum, nempe principaliter trium divinarum personarum, secundario autem tot angelorum et hominum beatorum in Deo et sub Deo ex caritate se perfecte diligentium *. * Nota Editoris: Hic finitur expositio quaestionis de essentia physia beatitudinis formalis essentialis, de qua directe agitur in quaestione quaru I Primae Secundae. Iuxta intentionem tamen auctoris alia secunda quaestio adjungeretur de essentia physica beatitudinis formalis accidentalis, ut est I videre supra p. 41. Nonnula tamen per transennam de hoc subiectosupn tacta sunt, v. gr. pp. 401 et 407, et cetera remitti possunt ad tractatum de Novissimis, ut ipsemet auctor advertit p. 44. f 1 INTRODUCTIO Ultimo agendum est, iuxta praedicta in divisione generali totius tractatus \ de fieri seu assequi beatitudinis in nobis, sive de causa eius efficienti, postquam actum est de beatitudine quoad esse eius. I Notant autem Salamanticenses 2 quod «hic non non est sermo de immediata adeptione beatitudinis obiectivae; nam haec est ipsa beatitudo formalis, ut disp. prima vidimus, sed de consecutione ipsius beatitudinis formalis, hoc est, de facultate, via et mediis ad illam perveniendi». Quod quidem verum esse videtur dummodo intelligatur non exclusive 1 et nimis presse. Dicendum ergo videtur —prout ex tota i littera quaestionis patere potest— quod hic agitur per se primo et in recto de adeptione beatitudinis formalis, ut tamen connotât vel secum fert beatitudinem obiectivam; aum enim beatitudo formalis sit essentialiter ipsa adeptio *el assecutio beatitudinis obiectivae, adipisci beatitudinem formalem est consequenter adipisci seu consequi beatitudi­ nem obiectivam: sicut esse beatitudinis complectitur et obiecHvam et formalem vel subiectivam, ita fieri eius utramque e et complecti, cum fieri debeat respondere esse. 2. Iam vero circa huiusmodi adeptionem vel consecujnem beatitudinis duo considerat S. Thomas: i.°, ipsam tytionem vel adipiscibilitatem absolute vel secundum se; ’? modum aut viam secundum quos fieri possit a nobis e m nobis talis beatitudinis assecutio. Cf. supra, Libro II, n. 27. Salmanticenses, h. 1., Prol., t. 5, p. 37°, Ed· cit· 474 Liber V.—De adeptione beatitudinis I Circa adeptionem autem ipsam considerat sive adeptionem vel assecutionem proprie dictam, nempe quando primo asse­ quitur, tum quoad substantiam vel essentiam beatitudinis (art. 1), tum quoad accidentia eius intrinseca vel intensiva, nempe gradus eius (art. 2), et extrinseca seu extensiva, scilicet tempus vel momentum eam assequendi (art. 3); sive denique adeptionem vel assecutionem improprie et quasi reductive acceptam, nempe de retentione vel conservatione eius ne amittatur, quae est quasi secunda habitio vel adeptio eo fere modo quo conservatio rerum in esse dici solet secunda creatio (art. 4). Nisi velis dicere quod agitur semper de adeptione ipsa proprie dicta, tum quoad essentiam eius absolute (art. 1), tum quoad accidentia vel proprietates ipsius quas habet, sive intensive per comparationem ad obiectum, nempe gra­ dus eius (art. 2), sive extensive quoad tempus vel durationem eius, ex parte initii seu a parte ante (art. 3), et ex parte termini seu a parte post (art. 4). Circa modum vero eam assequendi quaerit S. Doctor utrum homo eam acquirere valeat efficienter seu per solas vires naturae (art. 5), vel solum meritorie vel supematuraliter; quo dato, determinat partes agentis supematuralis adiuvantis hominem in hac assequutione (art. 6), et partes hominis ipsius cooperantis actioni agentis superioris, sive effective et in re (art. 7), sive affective seu in actu interiori voluntatis, quod est velle vel appetere (an. 8). Nisi dicas quod tota quaestio dividitur in duas partes, quarum prima est de assequutione effectiva beatitudinis (art. 1-7, distributi ut supra), altera autem de assequutione affectiva seu in appe­ titu vel desiderio (art. 8). En ergo ordo articulorum huius quaestionis: a) essentiam vel substantiam eius absolute (a. 1). 'A d) intrinseca: I) proprie dicta: pro inceptio ne eius quoad.................. I) De ipsa adipiscibilitate beatitudi nis secundum se1................... b) accidentia ipsius tA r < gradus β) extrinseca: tempus vel momentum I 2) large dicta, pro retentione vel conservatione eius (a. 4). a 1) naturaliter et quasi efficienter, per solas vires naturae (a. 5). r 1 IP De modo eam adipiscendi ab homine.......... 'fi A a) ex parte Dei auxiliantis: gratia operans (a. 6). a) effective seu in re: 2) Supematuraliter et quasi faciendo bonum (a. 7) meritorie por vires gratiae b) ex parte hominis | cooperantis gratiae -j b) affective seu in voto: volendo seu appe­ I Dei.................... tendo bonum et fi­ nem (a. 8)2. Vel etiam, quoad primum membrum, de adeptione vel adipiscibilitate beatitutinis: I) De ipsa adeptione beatitudinis: 1) proprie dicta: pro inceptione eius a) quoad essentiam eius (a. 1). b) quoad accidentia ipsius a) intrinseca: gradus (a. 2). p) extrinseca: tempus vel momentum (a. 3). II) De modo 2) large dicta, pro eius retentione vel conservatione (a. 4). Vel, distinguendo generatim articulum octavum a ceteris omnibus: I) De ipsa adipiscibilitate effectiva: 1) Absolute vel secundum se a) proprie dicta. b) large dicta. 2) de modo assequibilitatis a) Naturaliter. b) Supematuraliter. d) ex parte Dei. β) ex parte hominis (a. 7). II) De appetitu sive desiderio assequendi, quasi in affectu (a. 8). ■Ϊ4 t * ■ 475 3· Inspicienti autem seriem articulorum huius quaes­ tionis cum serie articulorum quaestionis duodecimae Primae Panis, statim apparet repetitio quorumdam; nam primus articulus utrobique videtur identicus, cum ibi quaerat: •utrum aliquis intellectus creatus possit videre Deum per essentiam»; hic autem: «Utrum homo possit consequi beatitudinem»; constat autem ex articulo octavo quaestionis praecedentis beatitudinem hominis consistere in visione Dei per essentiam. Similiter articulus secundus huius quaes­ tionis, «Utrum unus homo possit esse beatior altero», coincidit cum sexto illius quaestionis, «Utrum videntium essentiam Dei unus alio perfectius videat»; tertius etiam articulus huius quaestionis, «Utrum aliquis possit esse in hac vita beatus», coincidit cum undecimo illius quaestionis, 31.—De Hominis····· LIBER V.—De adeptione beatitudinis Cap. I., A. 1.—Homo potest consequi beatitudinem 483 I sit opus rationis practicae divinae; neque promissa Dei sunt de aliquo impossibili, cum Dei promissa sint seria et vera. QUAESTIONIS RESOLUTIO I —Minor vero constat tum ex elevatione hominis ad ordi­ nem supernaturalem (quoad ordinationem seu destinatio8. CONCLUSIO: Homo potest cotise qui beatitudinem per­ 1 aera hominis ad talem beatitudinem), tum ex conceptis fectam vel supernaturalem. verbis Scripturae quantum ad promissionem eius: «Venite, In hac conclusione non determinatur adhuc qua potentia benedicti Patris mei, possidete paratum vobis regnum a con­ sit homo potens consequi talem beatitudinem, utrum natu­ stitutione mundi»«ubi sum ego illic et minister meus rali vel supematurali seu obedientiali, sed solum in genere erit»«beati mundo corde, quoniam ipsi Deum videbunt» 3; loquimur de reali quadam potentia; determinatio autem «ridemus nunc per speculum in aenygmate, tunc autem eius pertinet ad articulos sequentes, specialiter ad articulum râcie ad faciem: nunc cognosco ex parte, tunc autem cognos­ quintum. cam sicut et cognitus sum»4; «scimus quoniam, cum appa­ 9. Probatur. ruerit, similes ei erimus, quoniam videbimus eum sicuti A. Auctoritate. Et primo quidem ex facto: Quod de est»5; er aliis multis locis 6. facto habetur ab homine est possibile homini. Atqui beati­ 10. B. Ratione theologica. Quicumque est capax summi tudo perfecta vel supernaturalis de facto acquiritur et ha­ veri et boni est capax beatitudinis, ideoque potest ad beati­ betur a quibusdam hominibus, hoc est, a Christo lesu, et a B. Virgine et a Sanctis, ut patet ex dictis supra, ad tudinem pervenire. Atqui homo, per intellectum vel volun­ quaestionem quartam, articulo quinto. Ergo beatitudo per­ tatem, est capax attingendi summum verum et bonum. fecta vel supernaturalis consequi et haberi potest ab ho­ Ergo homo est capax beatitudinis, ideoque ad eam pervenire potest. mine. Maior est per se nota, quia idem est esse capax alicuius Secundo, ex destinatione ad ipsam'. Beatitudo supematuralis consistit in visione intuitiva Dei. Atqui visio intuitiva et posse illud attingere et assequi. Minor vero constat, quia tam intellectus quam voluntas Dei est homini possibilis adeptu. Ergo et beatitudo super­ naturalis est homini adeptu possibilis, seu homo potest hominis habent capacitatem infinitam ad universale verum it universale bonum, hoc est, ad omne verum et ad omne adipcisci vel consequi beatitudinem supernaturalem. Maior constat ex supra dictis, Libro III, ad q. 3, a. 8, bonum, ideoque ad summum verum et ad summum bon. 245. Minor vero, quae ex professo probatur a S. Doctore Confirmatur ex naturali appetitu beatitudinis apud omnes in Prima Parte, quaestione 12, articulo primo —pro omni intellectu creato—, sic ostenditur: Id ad quod Deus de facto destinat hominem et de facto promittit se ei daturum, si homo Mtt. 25, 34. faciat quod in se est, est possibile homini. Atqui Deus proJoan. 12, 26. missit homini beatitudinem supernaturalem ad eamque eum Mtt. 5, 8. destinavit. Ergo talis beatitudo est homini adeptu possibilis. 4 I Cor. 13, 12. I Joan. 3, 2. Maior patet, quia Deus non destinat creaturam suam Cf. supra. Libro III, nn. 231, 232, ubi etiam recensentur declarationes ad aliquid impossibile, cum talis destinatio vel ordinatio 'xlaiae, praesertim Benedicti XII (Dz. 530, et Concilii Florentini. Dz. 693) Γ 484 Liber V.—De adeptione beatitudinis Cap. I„ A. 1.—Homo potest consequi beatitudinem 485 homines. Probare autem haec omnia in concreto spectat in genere proximo substantiae viventis sensitivae; b) vel in ad Primam Partem, quaestione 12, articulo primo. ratione speciali talis entis, hoc est, cognoscentis vel cognos­ cing, et sic plus distat homo a brutis animalibus quam ab angelis et Deo, quia a brutis differt ex parte ipsius obiecti :emalis et ex parte medii cognoscendi vel motivi, quatenus obiectum cognitionis sensitivae brutorum est mere corpo­ SOLVUNTUR DIFFICULTATES rale et singulare et nullo modo universale, et non cognoscitur abstractive, sed concretive, dum obiectum proprium rationis 11. Obiectio prima. Non minus excedit natura intellec- humanae est universale et spirituale, hoc est, ens in quantum tualis, praesertim divina, naturam rationalem, quam natun ens seu in tota sua latitudine, incluso ipso Ente per se subrationalis naturam mere sensitivam. Atqui natura sensitiva sistente; ab angelis autem et Deo distat solum ex parte modi non est capax perveniendi ad finem proprium naturae ratio· Ά mda cognoscendi idem obiectum, nempe ens, quatenus nalis seu humanae. Ergo neque natura rationalis est capax Deus omnia intelligit naturaliter per seipsum seu medium perveniendi ad finem proprium naturae pure intellectualis increatum, dum angeli et homo per medium creatum: qui est beatitudo. aut aut pure pure spirituale, spirituale, ut ut angeli angeli (per (per propriam propriam substantiam substantiam ut ut 12. Respondetur. Dist. mai.: Non minus excedit natur: per speciem intelligibilem), aut abstractum a corporalibus intellectualis, praesertim divina, naturam rationalem, quam phantasmatibus, et hoc modo spirituale, ut homo. natura rationalis naturam mere sensitivam, in ratione general: In genere ergo cognoscentis, plus convenit homo et entis et substantiae seu specificative, conc.; |in ratione spea- angeli et Deus, quam homo et bruta animalia, quia et ____ homo fica talis entis, hoc est, cognoscitivi seu reduplicative, shWéî. et angeli et Deus sunt intelligentes, dum bruta animalia non quoad obiectum vel terminum cognoscendi, nego; quoad 1 intelligentia. modum seu medium cognoscendi idem obiectum, conc. vero, capacitas beatitudinis respondet intelligentiae, Conc. mia. Et nego consequens et consequentiam. cum beatitudo consistat in actu intellectus, ut patet ex Revera in ista argumentatione, quae proportionalis sive dictis ad quaestionem tertiam, articulo quarto \ Sophistice analogica est, sunt quatuor termini comparandi: ex una pane obiiciens divertit ab hac formali comparatione in rasubstantia pure spiritualis et incorporea, ut Deus et angek hone cognoscentis seu capacis beatitudinis, et considerat cum substantia corporea rationali, nempe homine; ex ab adspectum materialem entis vel substantiae. vero, substantia corporea (vivens) rationalis seu homo cur 13. Obiectio secunda (quae est insistentia praecedentis), praecedentis). substantia corporea irrationali (viventi), hoc est, cum bruti Beatitudo perfecta consistit in visione pura Veritatis purae, animalibus. hoc est in visione omnino immediata ipsius veritatis per essenlam vero comparatio ista potest fieri vel a) in ratior. ham. Atqui homo est incapax visionis purae Veritatis purae, generali entis vel substantiae, et sic maior est distantia inter quia proprium obiectum intellectus humani est ens concreDeum vel angelum et hominem, quam inter hominem c. tum quidditati sensibili seu intelligibile in sensibilibus, bruta animalia, quia homo non convenit cum illis nisi r. qUod non potest connaturaliter intelligere nisi per convergenere remoto vel supremo substantiae (Deus tamen ali? iionem ad phantasmata et per species ................................... intelligibiles illius modo infinite distat, quia neque in genere substantiae ® proprie, sed solum reductive ut principium transcendet ■---------totius substantiae), dum convenit cum brutis animate , α supra Ljbr0 nl. 93.IO4. 486 Liber V.—De adeptione beatitudinis Cap. I., A. 1.—Homo potest consequi beatitudinem 487 I obiecti ex phantasmatibus abstractas. Ergo homo est incapax gratiae et gloriae atque ideo in esse intelligendi seu attin­ beatitudinis perfectae. gendi beatitudinem obiectivam; «quia etiam modo, aliquae 14. Respondetur. Dist. mai.: beatitudo perfecta omnibus animae beatorum sunt assumptae ad superiores ordines modis, hoc est, beatitudo supematuralis consistit in pun 1 angelorum, clarius videntes Deum quam superiores angeli» 1. visione Veritatis purae, conc.; beatitudo perfecta secundum Quod quidem certissimum est de anima Christi et B. Vir­ quid, hoc est, beatitudo naturalis hominis consistit in vi- 1 ginis, quae sunt in esse gratiae et gloriae super omnes an­ sione pura Veritatis purae, nego. | gelos; aliae etiam probabiliter sunt super quosdam angelos, Dist. min.: atqui homo est incapax visionis purae Veri­ licet nesciamus quae et quantum. tatis purae, secundum potentiam passivam seu receptivam Ceterum quantum ad modum attingendi eandem beatitu­ vel obedientialem, nego; secundum potentiam activam, sub- dinem obiectivam, homines eundem modum operandi ha­ dist.: activam naturalem vel connaturalem, conc.; activam bebunt ac angeli, quia erunt sicut angeli in coelo 2, ac deiforsupematuralem, per auxilium gratiae Dei, subdist.: in statu mes effecti sicut illi. praesentis vitae mortalis, conc.; in statu vitae futurae, nego. Oportet ergo caute distinguere, in comparatione an­ Et nego consequens et consequentiam. gelorum et hominum, ordinem mere naturalem et ordinem Solutio facilis est, in hac DUIULIU iduiK. «L, quia quia ui uac re 1. oportet vpviLvu caute distin- ?upernaturalem, et in utroque ordinem essendi et ordinem guere inter potentiam naturalem et potentiam supematuralem, et insuper inter statum connaturalem seu imperfectum Sistendo itaque in ordine mere naturali, homo non potest huius vitae et statum perfectum alterius vitae. transcendere angelum in essendo, quia semper natura sua 15. Obiectio tertia. Homo non potest consequi beatitu­ erit infra naturam angelicam; at in operando seu intellidinem perfectam, quae consistit in visione faciali ipsius Dei, gendo, obiective quidem transcendit naturam angelicam, nisi transcendat naturam angelicam. Atqui homo non potest quia intelligit Deum qui est supra angelos, licet in me­ transcendere naturam angelicam. Ergo neque homo potest dio non transcendat eam neque medium naturale ange­ consequi perfectam beatitudinem. lorum. 16. Respondetur. Dist. mai.: homo non potest consequi Sed in ordine supernaturali alio modo se habent res, beatitudinem perfectam nisi transcendat naturam angelicam, gradu naturae, nego; gradu intelligendi seu in intelligent quia tam perfectio essendi quam operandi in hoc ordine non mensuratur secundum naturam subiecti, sed secundum conc. Vel aliis verbis: subiective, nego; obiective, conc. Contradist. min.: homo non potest transcendere naturam beneplacitum et providentiam Dei, neque ex hac parte est angelicam in esse entis vel substantiae, conc.; in esse inte­ differentia essentialis et specifica inter angelos et homines; unde tam in essendo quam in operando, hoc est, intelligendo gentis, subdist. : naturaliter seu per potentiam activam natu­ ralem, conc.: supernaturaliter seu per auxilium gratiae Dei, et amando, secundum gratiam et gloriam, possunt homines 1 transcendere angelos. nego. Quae quidem distinctio et comparatio sic schematice Et nego consequens et consequentiam. Naturaliter homo transcendit obiective angelos, hoc est, contrahi potest: attingit obiectum quod est supra angelos, nempe Deum, in quo consistit eius beatitudo obiectiva. Subiective autem non transcendit nec potest transcendere 1 S. Thomas, I-II, 4, 5 ad 6. angelos in esse naturae, sed potest eos transcendere in esse ’ Mtt. 22, 30. Io A. 2.—Unus homo potest esse beatior altero 489 ^rt 2.—Utrum unus homo possit esse beatior altero II PRAENOTANDA I I 17. Fuit antiquus error Jovimani dicentis omnia merita (= virtutes) esse prorsus aequalia, et similiter omnia om­ nium demerita (= peccata); consequenter omnia praemia esse omnibus aequalia et omnes poenas omnibus aequales. Ponit ergo aequalitatem absolutam, mathematicam, in toto ordine morali huius et alterius vitae: omnes boni sunt aequaliter boni, omnes mali sunt aequaliter mali; omnes beati sunt aequaliter beati, omnes damnati sunt aequaliter damnati seu puniti \ Eundem errorem renovaverunt Cathari et Amauriani 1 versus finem saeculi XII et initium saeculi XIII. Cathari enim —ut refert Ioannes de Turrecremata 2— docuerunt sequentes propositiones: «parvuli baptizati non levius pu­ nientur aeternaliter quam latrones et homicidae; per poeni­ tentiam nec gloria augetur nec poena minuitur inferni; non plus punietur ludas proditor quam infans unius diei; omnes (runt aequales in gloria vel in poena». Idem refert Praepositinus Cremonensis in Summa contra haereticos, adhuc inedita: «Dicunt enim ipsi quod omnes poenae inferni sunt aequales et praemia omnia aequalia; pec­ cata paria, et bona et omnia merita; similiter nullus prior alio vel melior»8. Ad hos haereticos videtur alludere S. Thomas, quando ait: «Opinio Stoicorum fuit omnia peccata esse paria; ex quo 1 Cf. Hieronymum, Adversus Jovinianum, Lib. II, n. 18 ss. ML. 23, 3I2SS. 1 Ioannes de Turrecremata, Summa de Ecclesia, P. II, Lib. IV, cap. 35, p. 407. Venetiis 1561. * Apud G. Lacombe, La vie et les oeuvres de Prévostm, «Bibliothèque Thomiste», XI, p. 142. IT3DNV 13 SI5UWOH OIXVMVcDVOO Liber V.—De adeptione beatitudinis derivata est quorumdam modernorum haereticorum opinio, dicentium nullam inaequalitatem esse nec inter peccata nec inter merita, et similiter nec inter praemia nec inter supplicia * ί Pariter Amauriani seu sectatores Almarici, iuxta quos Deus Pater incarnatus fuit in omnibus sanctis Antiqui Tes­ tamenti, et Filius in omnibus christiani, et Spiritus Sanctus in omnibus spiritualibus seu amaurianis, et cum Pater et Filius et Spiritus Sanctus sint aequalis gloriae, sequitur omnes sanctos esse eiusdem gradus beatitudinis. Deinde saeculo XVI renovavit errorem Lutherus, dicens omnes fideles seu iustos esse aequalis sanctitatis et gloriae ac Mater Christi, quia eadem est iustitia Christi omnibus extrinsecus imputata. 18. In hac quaestione solvenda opus est multiplici di­ stinctione uti: et ex parte ipsius beatitudinis, quae altera est essentialis, altera accidentalis, et utraque vel obiectiva vel subiectiva; et ex parte gradus intensitatis vel extensionis; et ex parte beati, sive in seipso diversis momentis, sive relate ad alios. Quaestio potest consequenter habere multiplices sensus: i.°, utrum homo possit esse beatior altero beatitu­ dine essentiali; 2.0, utrum unus homo possit esse beatior altero beatitudine accidentali; 3.°, utrum differentia intensiva vel extensiva; 4.0, respectu sui ipsius vel respectu alterius. II QUAESTIONIS RESOLUTIO 19. conclusio prima: Unus homo potest esse beatior altero beatitudine essentiali, non quidem obiectiva vel extensive, sed formali vel intensiva; idem vero nequit ullo modo beatior esse seipso essentiali beatitudine. 20. Probatur prima pars. Non obiective aut extensiva quia beatitudo obiectiva est ipse Deus sub ratione propria deitatis, unus in essentia et trinus in personis. Atqui Deus 1 S. Thomas, De Malo, 2, 9. Cap. L, A. 2.—Unus homo potest esse beatior altero 491 non suscipit magis et minus seu non intenditur et remittitur, sed est unus et unicus, non suscipiens plura vel pauciora. Ergo beatitudo obiectiva est aequalis et aequali modo pro omnibus beatis, nempe solus et totus Deus. 21. Utique subiective vel intensive, ut constat: Primo, ex Sacris Litteris: Dicit enim lesus discipulis eius: «In domo Patris mei mansiones multae sunt; si quo minus dixissem vobis quia vado parare vobis locum. Et si abiero et praeparavero vobis locum, iterum venio, et accipiam vos ad meipsum, ut ubi sum ego et vos sitis» U Et Paulus: «Alia claritas solis, alia claritas lunae et alia claritas stellarum; stella enim differt a stella in claritate. Sic et resurrectio mortuorum» 2. Quae verba Patres Ecclesiae intelligunt de diverso gradu vel intensitate beatitudinis pro diversis hominibus 3. Item Christus ait: «Filius enim hominis venturus est in gloria Patris sui cum angelis suis, et tunc reddet inicuique secundum opera eius»4. Et Paulus iterum: «Unusquisque autem propriam mercedem accipiet secundum suum laborem» 5. «Qui parce se­ minat, parce et metet; qui seminat in benedictionibus, de benedictionibus et metet»e; nam gloria datur ut corona iusti- Secundo, ex Magisterio Ecclesiae. Concilium Florentinum docet animas plene purgatas «mox in coelum recipi et intueri clare ipsum Deum trinum et unum sicuti est, pro meritorum tamen diversitate alium alio perfectius; illorum autem animas qui in actuali mortali peccato vel solo originali decedunt, mox in infernum descendere, poenis tamen disparibus pu­ niendas» 8. Similiter Concilium Tridentinum anathemate damnat cos qui aiunt hominem iustum bonis operibus «non vere Ioan. 14, 2-3. I Cor. 15, 41-42. Cf. S. Thomam, Expositio in Psalm. 47, n. 2, ed. cit., t. 18, p. 522b. Matt. 16, 27. I Cor. 3, 8. II Cor. 9, 6. II Tim., 4, 8. Denz., n. 693. 492 Liber V.—De adeptione beatitudinis Cap. I., A. 2.—Unus homo potest esse beatior altero 493 remotum est meritum quo talem beatitudinem consecuti mereri augmentum gratiae, vitam aeternam et ipsius vitae sunt. aeternae, st tamen in gratia decesserit, consecutionem, atque Primo autem modo distinguuntur mansiones secundum etiam gloriae augmentum» \ Tertio, ratione theologica monstrante undenam oriatur I caritatem patriae, quae quanto in aliquo erit perfectior, tanto eum reddet capaciorem divinae claritatis (= luminis ista inaequalitas intensiva. Quatuor concurrunt ex parte gloriae), secundum cuius augmentum (immediate et formasubiecti et principii ad beatitudinem seu visionem beatifi­ liter) augebitur perfectio visionis divinae. cam: duo ex parte intellectus et per modum causae physicae Secundo vero modo distinguuntur mansiones secundum et perfectivae, nempe lumen gloriae et ipsa vis seu potentia caritatem viae; actus enim noster non habet quod sit meri­ seu facultas intellectiva; et duo ex parte voluntatis, per torius ex ipsa substantia actus, sed solum ex habitu virtutis modum causae meritoriae et dispositivae, nempe gradus cariquo informatur. Vis autem merendi est in omnibus virtuti­ tatis, ex quo mensuratur gradus meriti in via, et dispositionis bus ex caritate, quae habet ipsum finem pro obiecto; et ideo physicae ad lumen gloriae in patria; et ipsae vires naturales diversitas in merendo tota revertitur ad diversitatem caritatis, voluntatis. Graduatio ergo visionis Dei mensurari debet se­ et sic caritas viae distinguet mansiones per modum meriti» \ cundum gradum intensitatis et perfectionis omnium isto­ Et utrumque aspectum, obiectivum et subiectivum, simul rum principiorum simul aut aliquorum tantum. Ac revera, graphice describit his verbis: «Simile est ac si aliquis prae­ non mensuratur ex maiori vel minori perfectione potentiae beret alicui fontem ut ad libitum omnes biberent; de quo, intellectivae aut volitivae naturali, ut putat Caietanus2, quia qui maius vas haberet, plus reciperet, et qui minus, minus: actus iste est penitus supernaturalis quoad substantiam, unus ergo fons ex parte sua est, sed non eadem mensura et consequenter non commensuratur principio mere et pure recipientium»2. naturali, nam sicut se habet simpliciter ad simpliciter, ita 22. Probatur secunda pars (non beatior se ipso secun­ magis ad magis; sed solum mensuratur secundum alia duo, dum diversa tempora). Ratio est quia in patria nulla causa nempe formaliter et immediate secundum diversum gradum est augmenti, cum sit ibi semper totalitas conatus, et ex parte luminis gloriae, dispositive Nero et quodammodo mediate, potentiarum intellectus et voluntatis (ut plurimum esset secundum diversum gradum caritatis, cui attribuitur meri­ differentia vigoris naturalis, non supernaturalis) et ex parte tum in via, et cui respondet praemium essentiale in patria. habituum supernaturalium caritatis et luminis gloriae; et Unde optime S. Doctor scribit: «Intellectus plus participans desit omnino status merendi vel demerendi; ideoque neque de lumine gloriae, perfectius Deum videbit; plus autem intendi vel remitti potest caritas, neque lumen gloriae et participabit de lumine gloriae, qui plus habet de caritate . ** visio Dei. Et magis explicite alibi scribit: «Principium distinctuum 23. CONCLUSIO SECUNDA: Beatitudine accidentali unus mansionum sive graduum beatitudinis est duplex, scilicet, homo potest esse beatior alio tum extensive seu ex parte obiecti, propinquum et remotum. Propinquum est diversa dispositio mm intensive seu ex parte subiecti; idem etiam homo potest quae erit in beatis, ex qua contingit diversitas perfectionis utroque modo seipso esse beatior beatitudine accidentali usque apud omnes in operatione beatitudinis: sed principium ad diem iudicii universalis inclusive. 2 3 Denz., n. 842. Caietanus, In III p.t q. iO, art. 4, n. 2. S. Thoiwas, I, 12, 12. 1 IV Sent., d. 49, Q· a· 4, Qla- 4> Supp. III, q. 93, a· 3· 1 In Joan. 14,lect- UP- 3?6b. L · 494 Liber V.—De adeptione beatitudinis Cap. I., A. 2.—Unus homo potest esse beatior altero 495 29. Respondetur dupliciter: i.°, scopum parabolae non 24. Probatur prima pars (pro diversis hominibus); esse monstrare aequalitatem vel inaequalitatem beatitudinis a) quia potest unus beatus habere iam corpus cum dotibus formalis, sed ostendere libertatem et gratuitatem divinae gloriosis, ut Christus et Beata Virgo, quod alii non habent ut animae beatae ante diem iudicii; b) potest etiam unus I gratiae distribuendae, quae non pendet ex nationalitate neque ex tempore servitii seu laboris, hoc est, ex humana habere aliquam vel omnes aureolas (= martyris, doctoris et virginitatis) quam vel quas alter nullo modo habet, aut unam I et naturali dispositione, sed ex Dei beneplacito, qui distri­ buit singulis prout vult, cum sit absolutus dominus donorum vel alteram tantum; c) potest denique unus multo plura suorum. Vult ergo lesus ostendere illa parabola id quod obiecta secundaria seu creata videre in Verbo quam alter, postea docuit clare Apostolus, quod nempe coram Deo vel etiam clarius et limpidius eadem secundaria obiecta I et in Christo lesu non est distinctio iudaei et graeci, viri pro diverso gradu visionis ipsius \7erbi. et feminae seu quod non est acceptio personarum coram 25. Probatur secunda pars (pro uno eodemque ante i Deo. diem iudicii generalis). Tum quia glorificatio corporis non 2.0, sumendo totum contextum Bibliae possumus dicere erit nisi post resurrectionem et iudicium generale; haec quod unitas denarii symbolizat unitatem beatitudinis ex autem glorificatio spectat ad beatitudinem accidentalem; parte obiecti vel obiectivae; sed pluralitas mansionum et ex hac ergo parte unus idemque beatus erit magis beatus post talem glorificationem quam antea. Tum quia augeri I claritatum symbolizat gradus beatitudinis subiectivae. 30. Obiectio secunda. Quod est summum bonum non potest numerus obiectorum secundariorum quae cognos­ I suscipit magis et minus. Atqui beatitudo est summum cuntur a beato extra Verbum ad eum pertinentium. bonum. Ergo beatitudo non suscipit magis et minus. 26. conclusio tertia: Potest unus esse beatior altero 31. Respondetur. Dist. mai.: quod est summum bonum beatitudine formali essentiali et minus beatus beatitudine acci­ absolute et simpliciter non suscipit magis et minus, conc.; dentali tam formali quam obiectiva, et vicissim. quod est summum relative et quodammodo secundum quid, 27. Probatur. Ratio est quia unus potest esse beatior non suscipit magis et minus, nego. beatitudine essentiali ex maiori caritate, et tamen post diem Contradist. min.: beatitudo est summum bonum, beati­ iudicii minori gaudere beatitudine accidentali extensiva quam tudo obiectiva et simpliciter vel absolute quidem, conc.; alius, v. gr. aureolis propter virtutes morales, vel notitia plurium obiectorum secundariorum propter influxum socia­ beatitudo formalis, subdist.: absolute et simpliciter, nego; relative ad beatum, conc. Cf. textum S. Thomae h. 1. lem maiorem in via, licet minori cum caritate. 32. Obiectio tertia. Bonum perfecte satiativum appetitus non potest augeri. Atqui beatitudo est bonum plene satiatiI vum appetitus. Ergo beatitudo est bonum quod non potest § III augeri. 33. Respondetur. Dist. mai.: bonum perfecte satiativum SOLVUNTUR DIFFICULTATES appetitus non potest augeri, obiective seu ex parte obiecti, cwic.; subiective seu ex parte modi participandi idem obiec­ 28. Obiectio prima. Beatitudo est praemium a Deo da­ tum, subsdit.: in diversis appetitibus, nego; in uno eodem ­ tum pro bonis operibus. Atqui Deus dat omnibus idem que, subdist.: essentialiter, conc.; accidentaliter et secun­ praemium, nempe denarium eiusdem valoris, ut patet in dario, nego. parabola de operariis in vineam misis. Ergo beatitudo est consequentiam. 1 Contradist. min. et nego consequens et eadem pro omnibus seu non suscipit magis et minus. I i ■;· * 496 I Liber V.—De adeptione beatitudinis Cap. I., A. 3.—Beatitudo in hac et in altera vita 497 Minor, ubi unice stat difficultas, constat historia et Art· 3·—Utrum aliquis in hac vita possit esse beatus experientia; historia quidem philosophorum qui has beatitudines habuerunt, speculativas quidem, ut Plato, Aristoteles; I practivas vero, ut Pythagoras et Crates; utramque simul ut Socrates. Experientia etiam constat aliquos homines ha­ PRAENOTANDA bere has virtutes in statu sat perfecto. 37. conclusio secunda: Beatitudo supematuralis inchoata 34. Loqui possumus et duplici beatitudine, nempe de et imperfecta potest a quibusdam hominibus haberi in hac vita. beatitudine naturali seu philosophica, quae consistit in co­ 38. Probatur. Beatitudo supematuralis inchoata con­ gnitione Dei naturali per scientias speculativas, ut patet ex | sistit in exercitio virtutum infusarum et donorum Spiritus dictis supra ad quaestionem tertiam, articulo sexto, et exer­ Sancti, quorum actus proprii sunt beatitudines evangelicae. citio virtutum moralium, sive in statu naturae purae sive Atqui quidam homines, immo sat bene multi ut omnes in statu naturae lapsae; aut de beatitudine supematurali seu sancti et contemplativi, has virtutes infusas habent et exer­ Christianorum, quae in duplici stadio considerari potest: cent, et similiter dona Spiritus Sancti, quae sunt cum cari­ a) inchoative et imperfecte; et b) consummative seu perfecte, tate connexa et a caritate inseparabilia. Ergo isti homines et hoc sive quoad perfectionem essentialem, quae consistit I in hac vita possunt habere et de facto habent beatitudinem in visione faciali et intuitiva Dei; sive quoad perfectionem • inchoatam supernaturalem. integralem, etiam accidentalem, idest perfectione omnimoda I 39- conclusio tertia: Beatitudo supematuralis perfecta et totali. Insuper de perfectione essentiali loqui possumus et consummata quoad totam sui integritatem, hoc est, essentialis vel quoad statum permanentem, vel quoad statum transeuntem. et accidentalis simul, nequit haberi ab aliquo homine in hac vita. 40. Probatur. Ad beatitudinem istam omnibus modis perfectam et consummatam requiritur non solum visio facialis divinae essentiae, verum etiam glorificatio corporis, cum exclusione omnium malorum humanorum, et possessione QUAESTIONIS RESOLUTIO j stabili omnium bonorum. Atqui haec omnia cumulative dari nequeunt in hac vita praesenti prout nunc est. Nam quam35. CONCLUSIO prlvia: Aliquis homo in hac vita potest diu durat haec vita habemus corpus animale et corruptibile esse beatus beatitudine naturali vel philosophica, sive contem­ quo gemimus supergravati, passionibus, aegritudinibus, mi­ plativa sive activa. seriis innumeris; similiter premimur ignorantia multorum 36. Probatur. Beatitudo naturalis vel philosophica con­ speculativorum et practicorum ex parte intellectus, et mali­ sistit in cognitione Dei per scientias speculativas, hoc est, tiae et peccatorum —saltem venialium— ex parte voluntatis, in exercitio virtutum intellectualium (beatitudo speculativa), regulariter loquendo; denique bona omnia quae hic habentur vel in exercitio virtutum moralium acquisitarum (beatitudo non sunt magis stabilia et firma quam ipsa vita, quae muta­ activa). Atqui aliquis homo, immo et aliqui homines, in hac bilis semper est, ita ut litteraliter possimus dicere quod vita possunt habere virtutes intellectuales et morales, quas quotidie morimur, et cum Job ingemiscere: «homo, natus consequenter exercere connaturaliter possunt. Ergo aliqui I de muliere, brevi vivens tempore, repletur multis miseriis»1. homines in hac vita possunt esse beati beatitudine naturali seu philosophica, tam speculativa quam activa. 1 Job, 14. i. B.—De Hominis····· Liber 49h V.—De .adeptione beatitudinis Cap. I., A. 3,—beatitudo in hac et in altera vita 499 Quia ergo status huius vitae non compatitur haec omnia et media comparatione et divisione; a priori indirecte, quia bona in statu perfecto, prout speramus et credimus nos oporteret relinquere totam psychologiam et physiologiam habituros in futuro, manifestum est nullum in praesenti naturalem et transcendere penitus totam oeconomiam prae­ vita posse esse perfecte et plene ex omni parte beatum. sentis vitae, quod certe fieri nequit, absque ingenti miraculo, immo absque cumulo miraculorum continuo. Tota intensitas 41. CONCLUSIO quarta: Nullus purus homo potest habere in hac vita beatitudinem essentialem per modum status seu in Deum; tota distractio et absortio et abstractio a creaturis. habitus permanentis, licet possit habere per modum actus Patet autem nos loqui de hac vita prout convenit hominibus nunc exsistentibus in statu actuali naturae lapsae, non prout transeuntis modo extraordinario et miraculoso. Dicitur homo purus, quia pro Homine-Deo, qualis fuit erant vel fuissent in statu naturae integrae. Unde Paulus Christus, est alia quaestio, qui simul fuit viator et com- dicit de Deo, quod «lucem inhabitat inaccessibilem, quem prehensor a principio conceptionis eius. Sermo igitur est nullus hominum videt, sed nec videre potest» \ Et ipse Dominus dixit ad Moysem: «non poteris videre faciem meam; non de ceteris hominibus praeter Christum. Dicitur etiam per modum status seu habitus permanen­ enim videbit me homo et vivet» 2. Etiamque a posteriori, eo tis, quod quidem requiritur ad veram rationem beatitudinis, quod exstasis, raptus continuus et alienatio a sensibus, immo quae importat quietem et immobilitatem et perpetuitatem et visio animae glorificatae vel damnatae, aut sanctificatae quamdam, ut dicetur articulo sequenti. Quod si visio facialis i prout est in se destruit vitam corporis nisi Deus teneat, ut Dei sit solum per momentum seu instans, quod statim patet ex inferioribus visionibus sanctatum animarum, teste ipsa sancta Teresia a lesu. transit ut fulgur, non potest proprie dici beatitudo. 43. Probatur secunda pars. Quantum ad potentiam a ne­ Conclusio est de fide, ut patet ex sequenti propositione Beguardorum et Beguinarum damnata in Concilio Viennensi: mine negari potest, cum Deus possit ad momentum suspen­ «Homo potest ita finalem beatitudinem secundum omnem dere functiones materiales naturae, vel eas conservare quin gradum perfectionis in praesenti assequi, sicut iam in vita anima occupetur in ipsis. Sed quoad factum, utrum aliqui homines aliquando in hac vita viderint Deum per essentiam obtinebit beata» x. 42. Probatur prima pars. Status miraculosus seu prae­ seu facie ad faciem in sensu proprio et technico, divisi sunt ternaturalis non potest esse ordinarius et quasi naturalis. Patres et Doctores Ecclesiae. Augustinus videtur concessisse hanc visionem Adamo, Atqui ad videndum intuitive divinam essentiam modo per­ manenti et per modum status in hac vita, requiritur status Moysi et Paulo Apostolo, et forte etiam multis aliis quando miraculosus quasi normalis, quia talis visio nequit haberi t veniunt ad cacumen contemplationis; quidam etiam hoc nisi relictis conditionibus actualibus vitae corporalis prae­ concedebant S. Benedicto; alii quoque aliis sanctis idem sentis. Ergo status vitae praesentis est incompatibilis cum ! privilegium extenderunt, v. gr. Sanctae Catharinae Senensi. S. Thomas, propter auctoritatem Augustini, concedit statu visionis Dei, nisi per miraculum continuum, quod alum Moysi et Paulo 3. non intrat in ordinem divinae providentiae. Nihil tamen certi sciri potest de hac re. Certe Paulus Minor constat: a priori et directe ex natura cognitionis hominis, tam naturalis, quae est in et ex sensibilibus; quam vidit Humanitatem Christi quando cecidit in itinere ad supematuralis in hac vita, quae est per speculum et in aenig­ mate, media specie intelligibili creata impressa et expressa 1 Concilium Viennense, Denz. n. 474. 1 1 Tim., 6,16. fx j 33> 20 * S. Thomas, II-II, 174, 3, et alibi. 5 11· I : r Liber V.—De adeptione beatitudinis Cap. I., A. 3.—Beatitudo in hac et in altera vita 501 Damascum et conversus est ad Christum et factus est Apos ον­ çummata, subdist.: dicuntur beati in re, nego; in spe, conc.·, tolus eius et vas electionis; sed utrum viderit Divinitatem oam *spe salvi facti sumus»1. eius quando raptus est usque ad tertium coelum, non constat. Et nego consequens et consequentiam. Generaliter moderni theologi negare solent istas excep­ 46. Obiectio secunda. Imperfecta participatio summi tiones, hac sola ratione, quia non sat constant, et aliunde boni non tollit rationem perfectae beatitudinis humanae, loannes videtur hoc concedere soli Christo, quando dicit: quia secus non possent dari gradus in beatitudine perfecta «Deum nemo vidit umquam; unigenitus Filius, qui est in intra id quod ‘ probatum est articulo praecedenti' Atqui sinu Patris ipse enarravit» \ hoc est, solus Filius vidit et homines in hac vita possunt participare summum bonum novit Patrem. ‘ cognoscendo et amando, licet imperfecte. Ergo homo ·in ·hac Illi vero theologi qui exceptiones S. Thomae admittunt, vita potest esse perfecte beatus beatitudine creata et humana probabiliter extendunt privilegium hoc ad B. Virginem, a perfectione relativa. dum in terris degit; et nonnulli etiam ad S. loseph. 47. Respondetur. Dist. mai./imperfecta participatio obiecDe Beata Virgine dicit Banez: «Citra omnem temeritatem, rit» summi boni non tollit rationem perfectae beatitudinis immo magna cum probabilitate posset dici vidisse divinam humanae, nego; imperfecta participatio subiectwa seu foressentiam cum Filium Unigenitum concepit, vel cum ipsum non tollit rationem perfectae beatitudinis humanae, peperit, vel alias; et ratio est quia, ut docte animadvertit per comparationem ad plenitudinem beatitudinis Caietanus 2, omnis gratia et praerrogativa quae concessa est formalis■ Dei, conc.; per comparationem ad propriam capa­ alicui sancto, concedenda est B. Virgini; ergo privilegium citatem, nego. concessum Paulo et Moysi, concedendum est et Beatissimae Contradist. min., et nego consequens et consequentiam. Virgini»3. Confundebat ergo obiiciens distinctionem tantummodo çradualem ideoque accidentalem, qualem constat esse in § m patria inter videntes plus minusve intense ipsam divinam essentiam, cum distinctione vere essentiali quae est inter SOLVUNTUR DIFFICULTATES ridere Deum per essentiam et videre Deum non per essenUlli inter comprehensionem propriam Dei et intuitionem . ώη; 44. Obiectio pnma. Vita praesens est status viae. Atqui propriam intellectus creati. in statu viae quidam dicuntur beati a Domino, ideoque vere 48. Obiectio tertia. Quod ab omnibus hominibus dicitur beati sunt, quia Deus non mentitur; dicit autem: tbeaii :on potest esse falsum. _ Atqui _ ab omnibus _______ hominibus ________diimmaculati in via, qui ambulant in lege Domini»4. Ergo homines beati in hac vita, et beatitudinem aliqui homines possunt esse beati in praesenti vita. clerique in hac vita quaerunt. Ergo homo potest esse beatus 45. Respondetur. Conc. mai. Dist. min.: Quidam dicuntur B •Λ* a Deo beati in hac vita, beatitudine quadam imperfecte 49. Respondetur. Transeat maior. et inchoata, vera tamen, conc.; beatitudine perfecta et con- Dist. min.: quidam dicuntur in hac vita beati ab omnibus, ceatitudine naturali vel philosophica, conc.; beatitudine su­ pernatural! et omnino perfecta et consummata, nego. 1 Ioan., i, 18. Et nego consequens et consequentiam. Caietanus, In III, 27, ultimo. 4 Banez, In I P., 12, 6, secunda conclusione, ed. cit, col. 282b. Psalm., 118, i. 502 ÎJBER V.— De Cap. I., A. 1.—Beatitudo perfecta est adeptione beatitudinis inamissibilis 503 aliorum sensuum subservientium, ex aliqua aegritudine corporali, sicut et amitti seu corrumpi possunt isti habitus Art. 4.—Utrum beatitudo habita possit amitti seu virtutes intellectuales, ut ostenditur in tractatu de ha­ bitibus, I-II, 53, i. Activa etiam, quae consistit in exercitio virtutum mora­ lium, amitti seu corrumpi potest; et quidem virtutes mere PRAENOTANDA morales corrumpi seu amitti possunt directe per motus 50. Sicut in praecedentibus articulis, ita etiam in prae­ contrarios seu peccata, et indirecte per cessationem ab opere senti possumus loqui de beatitudine naturali vel philosophica 1 et perturbationem proprii subiecti —si agatur de fortitudine huius vitae, tam contemplativae quam activae, vel de beati- et temperantia quae sunt in appetitu sensitivo sicut in sub­ tudine supematurali imperfecta seu inchoata in hac vita, vel iecto—; prudentia autem, licet non amittatur directe per denique de beatitudine perfecta et consummata supernatu­ oblivionem, impediri tamen potest eius usus, et corrumpi potest per actus imprudentiae, provocatos ex passionibus ral!, prout habetur in futura vita. Similiter terminus habita vel possessa bifarie potest inordinatis appetitus sensitivi aut depravatae voluntatis 1. Et quidem ambo genera virtutum potest homo amittere intelligi: perfecte per modum habitus; aut imperfecte, sive ei morale, sed etiam invo­ per modum actus tantum, sive per modum dispositionis vel non solum voluntarie per peccatum luntarie sine peccato morali, nempe ex infortunio vel aegri­ meriti vel spei. Denique terminus amitti potest sumi proprie, quoad actum tudine, dum incidit in amentiam vel stultitiam; et utroque et habitum; vel improprie sive per interruptionem aliquam, modo sive quoad usum vel exercitium, sive quoad ipsos aut totalem seu perpetuam, aut partialem seu temporalem. habitus virtutum: exercitium quidem interrumpitur natu­ raliter ex defatigatione vel ex distractione vel ex somno, neque potest semper actu dari. Unde S. Doctor merito scribit quod «bonitas etiam suae perfectionis, quamdiu haec vita durat, certa esse non potest, cum etiam sapientissimi et perfectissimi viri per infirmitates corporales possint in insaniam QUAESTIONIS RESOLUTIO devenire»2. «In vita autem ista non est aliqua certa stabilitas: cuilibet enim, quantumcumque felix dicatur, possibile est 51. CONCLUSIO prima: Beatitudo naturalis vel philosophi­ infirmitates et infortunia incidere, quibus impeditur ab ope­ ca, qualis in hac vita haberi potest, amitti potest. ratione, quaecumque sit illa, in qua ponitur felicitas»3. «Cum 52. Probatur. Beatitudo naturalis vel philosophica est cuilibet homini possibile sit in hac vita incidere morbos speculativa seu contemplativa, et activa. Atqui utraque est quibus totaliter ab operatione virtutis impeditur, sicut phreamissibilis. nesim et alios huiusmodi, quibus impeditur rationis usus» *. Speculativa quidem seu contemplativa, quae consistit in exercitio virtutum intellectualium speculativarum, nominatim sapientiae, potest amitti seu corrumpi sive directe per 1 Cf. S. Thomam, II-II, 47, 16: I-H, 53, i· errorem aut paralogismum contrarium, sive indirecte per IV Seni., d. 48, q. 1, a. 1, qla. 4> ar8· 2 sed contra. oblivionem seu diuturnam cessationem ab opere propter Ill Contra Gent., cap. 48, ar£· *· alias occupationes disparatas, sive denique per corruptionem Ibidem, arg. 8. aut perturbationem subiecti secundarii, nempe cogitativae et i 504 Liber Beatitudo vero naturalis animae separatae amitti nequit nec ex parte intellectus qui errare nequit neque interrup­ tioni obnoxius est; neque ex parte voluntatis, quae non est vertibilis in malum vel in bonum in illo statu. 53. CONCLUSIO SECUNDA: Beatitudo supematuralis imper­ fecta seu inchoata huius vitae potest amitti. 54. Probatur. Beatitudo supematuralis imperfecta seu inchoata, prout in hac vita haberi potest, consistit in exercitio virtutum infusarum et donorum Spiritus Sancti. Atqui habitus istarum virtutum infusarum et donorum, qui connectuntur cum caritate, durante praesenti vita, amitti pos­ sunt culpabiliter per mortale peccatum, quo ipsa caritas amittitur, ut patet ex tractatu de caritate, II-II, 24, 11; quantum vero ad actus secundos vel operationes eorum seu usum possunt etiam inculpabiliter et involuntarie plurimum impediri, in quantum exteriores transmutationes corporales impediunt multas operationes virtutum moralium, fortitu­ dinis nempe et temperantiae; immo et possunt totaliter impediri, ut si quis incidat in insaniam vel in soporem et inconscientiam perpetuas, ut experientia competimus. Licet ergo tunc maneant intactae omnes virtutes infusae et dona Spiritus Sancti quantum ad habitus, tamen quantum ad actus, in quibus maxime et principaliter stat haec beatitudo magna ex parte aut etiam totaliter impediri potest ex causa involuntaria seu ex infortunio L Ubi tamen notanda est differentia inter hanc beatitudinem et praecedentem mere philosophicam, quia mere naturalis et philosophica potest etiam amitti ex infortunio quantum ad actus et habitus; Christiana vero non quantum ad habitus, sed solum quantum ad actus. Habitus ergo infusi nequent amitti inculpabiliter seu ex infortunio, sed solum culpabiliter; at usus eorum vel exerci­ tium potest amitti utroque modo, tum ex causa naturali propter conditiones praesentis vitae, tum ex causa praeternaturali, v. gr. ex aegritudine; nec enim caritas, quae est maxime activa, est in hac vita semper in actu secundo. Uno 1 Cap. L, A. V.—De adeptione beatitudinis Cf. II-II, 24, 8, pro perfectione caritatis in hac vita. 1.—Beatitudo perfecta est inamissibilis 505 ergo verbo potest probari haec conclusio: beatitudo supernaturalis vitae praessentis consistit fundamentaliter in ca­ ritate. Atqui caritas viae amitti potest quoad habitum et interrumpi quoad actum. Ergo et beatitudo viae seu imper- I 55. conclusio tertia: Beatitudo supematuralis perfecta U consummata, quae expectatur post hanc vitam, est omnino inamissibilis. Contrarium docuissi dicitur Origenes, cuius sententiam refert S. Doctor in hoc articulo. Sed conclusio est de fide, ut supra retulimus, ad q. 4, a. 4. 56. Probatur. Primo ex damnatione expressa doctrinae Origenis: «Si quis dicit aut sentit praeexsistere hominum animas, utpote quae antea Mentes fuerint et sanctae Virtutes, satietatem que cepisse divinae contemplationis et in deterius conversas esse atque idcirco refrixisse a Dei caritate, et inde Ϋνχά$> graece, idest animas esse nuncupatas, demissasque esse in corpora suplicii causa, a. s.» \ 57· Secundo, idem testatur Ecclesia in Symbolis et pro­ fessionibus fidei. Ita in Symbolo Apostolorum credit et con­ fitetur «camis resurrectionem et vitam aeternam»2; idem Symbolum Athanasianum: «qui bona egerunt, ibunt in vitam aeternam; qui vero mala, in ignem aeternum» 3. Concilium Lateranense IV credit et confitetur quod «omnes cum suis propriis resurgent corporibus, quae nunc gestant, ut recipiant secundum opera sua, sive bona fuerint sive mala; illi cum diabolo paenam perpetuam, et isti cum Christo gloram sempiternam» 4. Denique Benedictus XII definit quod animae sanctorum perfect purgatae «sunt vere beatae, et habent vitam et requiem aeternam», «quodque, postquam inchoata fuerit vel erit talis intuitiva ac facialis visio et fruitio in eisdem, eadem visio et fruitio, sine aliqua intercisione seu evacuatione prae1 Vigilius Papa, Canones adversum Originem, 1, Denz. 203. 1 Symbolum Apostolorum, Denz. 6. 1 Symbolum Athanasianum, Denz. 40. 4 Concilium Lateranense, IV, Denz. 4^9- lUà· V.—De adeptione beatitudinis 506 dictae visionis et fruitionis, continuata exsistit et continuabitur usque ad finale iudicium, et ex tunc usque in sempiternum»l. 58. Tertio, in Sacris Litteris expresse et clare traditur pluries, tam in Antiquo quam in Novo Testamento. Ita in Antiquo Testamento: «Beati qui habitant in domo tua, Domine, in saecula saeculorum laudabunt te»*23; «non commovebitur in aeternum qui habitat in lerusalem» \ «oculi tui videbunt lerusalem, habitationem opulentam, taberna­ culum quod nequaquam transferri poterit, nec auferentur clavi eius in sempiternum, et omnes funiculi eius non rumpentur, quia solummodo ibi magnificatus est Dominus Deus noster»4. Qui textus est omnino efficax, quia vel verificatur de leru­ salem terrena, vel de lerusalem coelesti. Si primum, ergo multo magis de coelesti; si secundum, ergo litteraliter opor­ tet haec verba intelligere de coelesti. «Iusti autem in perpe­ tuum vivent et apud Dominum est merces eorum»5; «qui autem docti fuerint, fulgebunt quasi splendor firma­ menti, et qui ad iustitiam erudiunt multos quasi stellae in perpetuas aeternitates» 67 8. 59. Clarius adhuc in Novo Testamento. «Et ibunt hi in supplicium aeternum, iusti autem in vitam aeternam'; ♦oves meae vocem meam audiunt, et ego cognosco eas, et sequuntur me; et ego vitam aeternam do eis, et non peribunt in aeternum, et non rapiet eas quisquam de manu mea»6. «Id enim quod in praesenti est momentaneum et leve tribulations nostrae, supra modum in sublimitate aeternum gloriae pondus operatur in nobis» 9: Advertatur contrapositio: ex una parte levitas, ex aha ponderositas; ex una, tribulatio; ex aha, gloria; ex una, momentaneum; ex aha, aeternum. «Et sic semper cum Benedictus XII, Constitutione « Benedictus Deus», Denz. 530. 3 4 5 4 7 8 9 Psalm., 83, 5. Psalm., 124,1. Isaias, 33, 20-21. Sap., 5, 10. Dan., 12, 3. Matt., 25, 46. Ioan., 10, 27-28. II Cor., 4, 17. Cap. I., A. 1.—Beatitudo perfecta est inamissibilis 507 Domino erimus» S qui «Novi Testamenti mediator est, ut mone intercedente, in redemptionem earum praevaricatio­ num, quae erant sub priori Testamento, repromissionem accipiant, qui vocati sunt, aeternae hereditatis» 2. Unde merito S. Petrus Apostolus ait: «Benedictus Deus et Pater Domini nostri lesu Christi, qui secundum misericordiam suam mag­ nam regeneravit nos in spem vivam, per resurrectionem lesu Christi ex mortuis, in hereditatem incorruptibilem et incon­ taminatam et inmarcesibilem, conservatam in coelis in vobis» 3; ♦Deus omnis gratiae, qui vocavit nos in aeternam suam gloriam in Christo lesu, modicum passos ipse perfeciet, confirmabit solidabitque»4; et «cum apparuerit princeps pastorum, per­ cipietis immarcesibilem gloriae coronam» 5. Denique: «Ecce venio cito; tene quod habes, ut nemo accipiat coronam tuam. Qui vicerit faciam illum columnam in templo Dei mei, et foras non egredietur amplius»6. Sicut columnae semper manent in templo quamdiu templum durat, ita et sancti in coelo, qui non egredientur amplius, sicut neque columnae egrediuntur. Unde concludit: «Omne maledictum non erit amplius, sed sedes Dei et Agni in illa erunt, et servi eius servient illi; et videbunt faciem eius; et nomen eius in frontibus eorum. Et nox ultra non erit, et non egebunt lumine lucernae, neque lumine solis, quoniam Dominus Deus illuminabit illos, et regnabunt in saecula saeculorum. Et dixit mihi: haec verba fidelissima sunt et vera» 7. Qui textus adeo clari sunt, ut Catechismus Concilii Tridentini dicat: «illud praeterea ex vi huius nominis «vitam aeternam» percipimus, semel adeptam felicitatem amitti numquam posse, ut falso nonnulli suspicati sunt; nam felicitas Heb., 9, 15. I Petr., I, 3-4. I Petr., 5, 10. 5 Apoc., 3,11-12. Apoc., 22, 3-6- ·■ 508 Liber Cap. I., A. V.—De adeptione beatitudinis ex omnibus bonis sine ulla mali admixtione cumulatur, quae, cum hominis desiderium expleat, in aeterna vita necessario consistit; neque enim potest beatus non magnopere velle ut in illis bonis quae adeptus est, sibi perpetuo frui liceat; quare, nisi ea possessio stabilis et certa sit, maximo cruciatu timoris angatur necesse est»1. Et S. Thomas ex eisdem nervose repellit errorem Ori­ ginis: «Haec positio — inquit — tollit veritatem beatitudinis a sanctis angelis et hominibus, quia stabilitas sempiterna est de ratione verae beatitudinis; unde et vita aeterna nominatur. Repugnat etiam auctoritati Scripturae Sacrae, quae daemo­ nes et homines malos in supplicium aeternum mittendos, bonos autem in vitam aeternam transferendos pronuntiat»2. 60. Secundum ergo documenta Ecclesiae et Scripturae, in beatitudine perfecta et consummata, quae dicitur vita aeterna, includuntur tria elementa: a) perpetuitas, quae opponitur interruptioni seu intercissioni, et dicit durationem continuam, nam perpetuitas venit a per-petere; petere autem ex per et ire; est ergo perfectissime ire seu moveri, absque ulla interruptione; b) interminabilitas seu inamissibilitas seu sempiternitas vel incorruptibilitas aut immortalitas, quatenus illa perpetuitas non habebit finem seu non rumpetur un­ quam de facto; c) intransmutabilitas seu aeternitas, quatenus nulla erit potentia interruptionis aut terminationis aut mu­ tationis. Unde perpetuitas excludit factum interruptionis; interminabilitas excludit factum terminationis; sed intrans­ mutabilitas excludit etiam ipsam potentiam utriusque. Et sic quando dicimus «vitam aeternam» intelligimus operationem vitalem intellectus videntis intuitive divinam essentiam (= vitam) absque ulla interruptione, absque ullo termino et absque ulla mutatione sive actuali sive potential!, sed semper eandem et eodem modo se habentem (= aeternam). Visio ergo beatifica non mensuratur nec tempore, nec termino temporis seu instanti, neque aevo, sed propria mensura eius est aeternitas. Quod quidem S. Thomas miris‘“, I P·, an· -, n. 3, ed. cit. p. t4S-6. 509 fice explicavit his verbis: «Operatio autem non mensuratur tempore nisi secundum quod est motui admixta; unde et operationes quae non adiunguntur motui, sed termino motus, non mensurantur tempore, sed instanti, ut patet de illumi­ natione. Et ideo, si est aliqua operatio omnino transcendens motum, talis operatio non mensurabitur tempore, sed mensura quae est supra tempus. Visio autem Dei, quae ponitur esse beatitudo hominis, non potest esse actio tempore mensurata secundum seipsam, cum non sit successiva, nec ex parte videntis aut visi, cum utrumque sit extra motum; unde sicut nec tempore, ita nec instanti, quod est terminus temporis, mensurari potest. Non potest etiam mensurari aevo, quia aevum secundum quod ab aeternitate distinguitur, pertinet ad creaturas immu­ tabiles: haec autem visio excedit naturalem potentiam crea­ turae, cum ad eam nulla creatura ex suis naturalibus pertin­ gere possit: unde propria mensura eius est ipsa aeternitas, et ideo visio Dei, quae est ipsa beatitudo, est ipsa vita aeterna» Nam «sicut homo fit particeps divinae operationis in vi­ dendo Deum, ita fit particeps aeternitatis, qua divina operatio mensuratur, et sic ipsa eius operatio dicitur vita aeterna» 2. Et quidem est aeternitas in sensu proprio, licet per parti­ cipationem. «Vita aeterna quae a sanctis habebitur, dicitur secundum participationem aeternitatis, non solum quantum ad defectum finis (= interminabilitas), per quem modum etiam damnatorum paena aeterna dicitur, sed ulterius quan­ tum ad remotionem omnis mutationis, non solum in actu (seu de facto), quam etiam aevum excludit, sed etiam in potentia; quia sancti ex hoc quod Deo adhaerebunt, stabilitatem ex divino munere consequentur ut scilicet transmutari non pos­ sint, quod Deus habet ex natura, ratione cuius est aeternus» 3.IV 1 = 1,—Beatitudo perfecta est inamissibilis IV Sent., d. 49, Q- b a· 2’ q13· 3· Ibidem, ad 3. Ibidem, ad 4. Λ Liber δΙΟ V.—Db adeptione beatitudinis Et haec est maior participatio aeternitatis divinae quae dari potest. Nam paena infernalis participat aeternitatem quantum ad perpetuitatem et interminabilitatem, at non quantum ad intransmutabilitatem seu immobilitatem, quae est propria ratio aeternitatis; hanc autem participant beati in coelo et quantum ad esse et quantum ad agere seu videre Deum et frui de Deo. Unde iterum S. Thomas ait: «Ignis inferni dicitur aeternus propter interminabilitatem tantum; est tamen in p a en is eorum transmutatio, secundum illud Job, 24, 19: Ad nimium calorem transibunt ab aquis nivium. Unde in inferno non est vera aeternitas, sed magis tempus, secundum illud Psalmi 70, 15: Erit tempus eorum in saecula * \ «Quaedam autem amplius participant de ratione aeterni­ tatis, in quantum habent intransmutabilitatem vel secundum esse (tantum, ut angeli naturaliter, et non secundum agere) vel ulterius (secundum esse et) secundum operationem, sicut angeli et beati, qui Verbo fruuntur, quia quantum ad illam visionem Verbi non sunt in sanctis volubiles cogitationes, ut dicit Augustinus, XV de Trinitate, cap. 16. Unde et videntes Deum dicuntur habere vitam aeternam, secundum illud loannis, 17, 3: haec est vita aeterna, ut cognoscant te solum Deum verum et quem misisti, lesum Christum»2 «In angelis autem beatis est ultima perfectio secundum aliquam opera­ tionem qua coniunguntur bono increato, et haec operatio in eis est unica et sempiterna... (Similiter) una et continua et sempiterna operatione in illo beatitudinis statu mens hominis Deo coniungitur» 3. Quantum ergo ad beatitudinem essentialem erit vera et propria aeternitas in beatis; licet quoad beatitudinem acci­ dentalem, usque ad diem iudicii tantum, non possit dari, quia possunt variare operationes et eas interrumpere, cum habeant libertatem. 61. Quarto, interminabilitas seu inamissibilitas beati- 1 1 3 I, 10, 3 ad 2. Ibidem, corpore. I-II, 3, 2 ad 4. Cf. etiam II-II, 18, 2 ad i. Cap. I., A. 1.—Beatitudo perfecta est inamissibilis 511 tudinis probatur ratione theologica, tum ex propria ratione beatitudinis in genere seu in abstracto, seu ratione quia, tum ex propria ratione beatitudinis in concreto, quae consistit in visione Dei, seu ratione propter quid. 62. a) Ex ipsa communi ratione beatitudinis. Beatitudo est bonum optimum et perfecte quietativum et satiativum appetitus. Atqui de ratione boni perfecte satiativi et quietativi appetitus est eius inamissibilitas. Ergo de ratione beatitudinis est eius inamissibilitas, et ideo beatitudo ipsa est intrinsece et essentialiter inamissibilis. Maior est ipsamet notio generalis et communis beatitu- Minor vero ostenditur: 1) ex definitione beatitudinis, quae est status omnium bonorum congregatione perfectus. Atqui si beatitudo esset amissibilis, neque esset perfectus status, quia status dicit firmitatem et immobilitatem, et perfectus status dicit perfectam immobilitatem et firmitatem, quae non esset perfecta si posset destrui seu amitti; neque esset con­ gregatio omnium bonorum, quia manifeste inamissibilitas seu perfecta securitas est quoddam bonum, sicut insecuritas et labilitas est malum. Ergo inamissibilitas est de ratione beati­ tudinis. Aliis verbis: Amittere summum bonum est summum malum. Sed beatitudo formalis est summum bonum beati. Ergo eius amissio est summum malum pro ipso. Nisi ergo beatitudo includeret impossibilitatem amittendi eam non esset summum bonum. 2) quia bonum perfecte satiativum et quietativum appe­ titus est quod perfecte implet omne desiderium naturale eius. Atqui naturale desiderium hominis est perpetuo esse felix seu beatus,- naturaliter enim homo desiderat perpetuo esse seu vivere, hoc est, habet naturale desiderium immortalitatis; aliunde homo naturaliter desiderat beatitudinem, ut patet ex dictis initio quaestionis secundae et infra etiam dicetur, hac quaestione, articulo octavo; unde naturaliter homo desiderat beatitudinem perpetuam seu perpetuitatem beatitudinis. I. Ergo bonum perfecte satiativum et quietativum appetitus implere debet naturale desiderium perpetuae felicitatis. Non 1 autem perfecte impleret et quietaret nisi revera daret de 512 I Liber V.—De adeptione beatitudinis Cap. I., A. 1.—Beatitudo perfecta est inamissibilis 513 facto talem perpetuitatem. Ergo de ratione beatitudinis est bonum habitum est insufficiens in se et quaerit aliud melius, vel in quantum bonum in se sufficiens secum fert aliquod perpetua et inamissibilis esse. 3) ex psychologica conditione status beatitudinis: quae malum seu incommodum, a quo vult liberari; atqui nihil requirit ut homo cenam opinionem, hoc est, firmam et horum accidit vel accidere potest in visione divinae essentiae, quia ex sua parte est bonum sufficientissimum continens indubitatam persuasionem habeat se numquam amissurum omnia bona, secundum illud: «venerunt mihi omnia bona bonum beatificans et statum beatificum. Aut ergo haec firma pariter cum illa» \ et plene satians appetitum, iuxta illud: et indubitata opinio seu persuassio est obiective vera, aut «satiabor cum apparuerit gloria tua» 2 ; ex alia vero, nullum non. Si primum, ergo verum est se beatitudinem non amissu­ habet incommodum seu fastidium adiunctum, secundum rum et consequenter verum est beatitudinem esse inamissi­ illud: «non habet amaritudinem conversatio illius, nec tae ­ bilem; si secundum, ergo homo beatus turpiter decipitur dium convictus eius, sed laetitiam et gaudium» 3 . circa ipsam suam beatitudinem, quod manifeste repugnat 2) Neque contra voluntatem ipsius beati potest oriri eius ipsi notioni beatitudinis, quae essentialiter est actus perfec­ tissimus intellectus, qui nequit non esse verus; et maximum destructio. Aut enim haec destructio seu corruptio visionis quidem malum intellectus esset decipi circa summum bonum beatificae procederet ab intrinseco, hoc est, ex ipsamet natura visionis beatificae, vel ab extrinseco, hoc est, ab agente eius, quod est veritas beatitudinis. exteriori eam destruenti. Neutrum vero dici potest: 63. b) Ex ratione propria beatitudinis in speciali, prout *. Non ab intrinseco ex ipsamet natura visionis beatificae: est visio facialis divinae essentiae. Beatitudo consistit in vi­ Nam ad visionem beatificam concurrunt: a) obiective, ipsa sione intuitiva et faciali divinae essentiae. Atqui visio facialis initia essentia per modum obiecti motivi seu medii, et teret intuitiva divinae essentiae est essentialiter inamissibilis. minativi, quae incorruptibilis et indestructibilis est semperque Ergo beatitudo est essentialiter inamissibilis. (eodem modo se habens; b) formaliter ex parte subiecti: Maior constat ex dictis ad quaestionem tertiam, articulo intellectus possibilis beati, qui pariter est natura sua incorrup­ octavo. tibilis et immortalis; lumen gloriae, quod est omnino imma­ Minor vero, ubi unice stat difficultas, sic ostenditur: Si teriale et simplex et adeo incorruptibile de se sicut subiectum visio facialis et intuitiva divinae essentiae esset amissibilis n quo recipitur, et obiectum ad quod attingendum disponit seu destructibilis, haec destructio procederet aut a voluntate subiectum; voluntas et caritas, ex parte voluntatis, quae sunt beati aut contra voluntatem eius. Atqui neutrum dici potest. ex se pariter incorruptibiles; et c) ipse actus visionis facialis, Ergo visio facialis et intuitiva Dei non est amissibilis. qui est unus et unicus et in variabilis et transcendens omne 1) Non quidem a voluntate ipsius beati, tum positive, tempus et tangens ipsam Dei aeternitatem, omnino simplex, quia beatus non potest non velle necessario, et quoad speci­ lotus simul continuatus. Ergo ipsa visio beatifica est natura ficationem et quoad exercitium, talem visionem, semel ha­ sua et ab intrinseco incorruptibilis. bitam, semper conservare, eo ipso quod non potest non velle Neque etiam ab agente exteriori eam destruente, quia tale suam beatitudinem, quam necessario videt consistere in tali agens aut esset increatum, nempe Deus, aut esset aliqua visione faciali Dei; hoc est, videt speculative et practice creatura. Non Deus subtrahens concursum eius quo visio illa necessario et indubitanter ibi esse veram beatitudinem, et voluntas sequitur necessario hoc ultimum iudicium practi1 Sap., 7, n. cum; tum negative, quia nulla adest aut adesse potest causa Psalm., 16, 15. vel motivum nolendi talem visionem; in tantum enim voluntas Sap., 8, 16. habens aliquod bonum vult eo carere in quantum vel tale . Ώ —TW flamlnü Liber δ!4 Oy, i} a, 1,—Beatitudo perfecta est inamissibilis V.—De adeptione beatitudinis 515 conservatur in esse, quia talis subtractio habet rationem pietate mea; Sap. 3, 1: «Iustorum animae in manu Dei sunt». paenae. Atqui paena non infligitur a Deo, iuste iudice, nisi Ut enim dicit Augustinus, ibi neque lupus rapiet, neque fur pro culpa, quae in beatis nequit dari, cum sint impeccabiles tollit, neque latro interficit» U Vita enim aeterna est thesaurus ab intrinseco, inamissibili caritate, ut dictum est ad q. 4, de quo dictum est: «thesaurizate autem vobis thesauros in a. 4. Ergo visio beatifica non estruitur nec destruetur a Deo. coelo, ubi neque aerugo neque tinea demolitur, et ubi fures non Neque ab aliqua creatura, quia visio beatifica elevatur effodiunt, nec furantur»2. Et si caritas numquam excidit et super omnia creata et creabilia, ideoque nulla creatura capax nemo poterit nos separare a caritate Dei quae est in Christo est tangendi illam multoque minus rumpendi unionem in· lesu, a fortiori neque beatitudo excidet, neque ab ea separa­ telligibilem inter intellectum possibilem beati et essentiam bimur. Utrum vero haec inamissibilitas idem sit ac comprehensio divinam, in quam etiam influere deberet ut non esset am­ plius quasi species intelligibilis. Deberet enim tangere et supra explicata q. 4, a. 3, merito dubitari potest; ac revera movere profundum hominis et profundum Dei. Neutrum videntur esse idem, licet sub uno respectu dicatur dos et autem potest efficienter aliqua creatura, quia fundum spiritus ab alio quasi proprietas. Est ergo comprehensio ipsa visio creati est soli Deo pervium; fundum autem divinitatis nequit continuata usque in sempiternum seu ipsa visio ut inamissi­ bilis. tangi naturaliter nisi a solo Deo. Unde expresse Christus dicit: «Ego vitam aeternam do eis, et non peribunt in aeternaum, et non rapiet eas quisquam § HI de manu mea» «et vos igitur nunc quidem tristitiam ha­ betis, iterum autem videbo vos et gaudebit cor vestrum et SOLVUNTUR DIFFICULTATES gaudium vestrum nemo tollet a vobis» 1 2. Optime ergo S. Thomas scribit: «Hoc autem praemium 64. Obiectio prima. Quidquid recipitur in subiecto mu(vitae aeternae) ostendit Dominus esse indeficiens, tripliciter, tabili et corruptibili recipitur mutabiliter et corruptibiliter Nam aliquid potest deficere tripliciter: 1.°, quidem, ex natura seu amissibiliter, quia quidquid recipitur ad modum reciipsius, puta si sit corruptibile; sed praemium istud quantum pientis recipitur. Atqui| beatitudo, etiam supematuralis et Kill ad naturam suam incorruptibile est; unde dicit: vitam perfecta, recipitur in subiecto mutabili et corruptibili, nempe aeternam do eis, quae est fruitio incorruptibilis et immorta­ in homine, qui essentialiter est ens physicum seu mobile, lis Dei; infra, 17, 3: «haec est vita aeterna, ut cognoscant te compositum ex materia et forma, ideoque corruptibile seu solum Deum verum et quem misisti lesum Christum». Et, mutabile. Ergo beatitudo recipitur mutabiliter et corruptiut dicit Augustinus, ista sunt pascua de quibus supra dixerat. biliter, ideoque est amissibilis et corruptibilis. Et pascua bona, vita aeterna dicitur quia ibi nulla herba 65. Respondetur. Dist. mai.'. Quidquid recipitur in sub­ arescit, totum viret. iecto mutabili recipitur mutabiliter, si recipitur secundum 2.0, potest deficere ex defectu recipientis, dum recipiens eam rationem qua est mutabile, et nisi supernatural!ter et deficit et dum male custodit, nisi affuisset seductor: In ex gratia factum sit immutabile, conc.', si recipitur secundum vita autem aeterna hoc non erit; unde dicit: et non rapiet eas· eam rationem qua est immutabile et adhuc ad immutabilitatem scilicet oves, quisquam de manu mea, idest protectione et evectum sit per donum Dei, recipitur mutabiliter, nego. ··· 1 2 Ioan., 10, 28. Ioan., 16, 22. A* A 1 S. Thomas, In Ioan., cap. 10, lect. 5, p. 293. 1 Mu., 6, 20. 516 Liber V.—De adeptione beatitudinis Cap. I., A. Contradist. nun.: Beatitudo recipitur in homine, qui est subiectum mutabile, secundum quod est ens mutabile vel physicum, hoc est in composito humano, vel in anima secun­ dum quod est forma physica corporis, nego; secundum quod est immutabile vel metaphysicum in essendo, nempe in sola anima et quidem secundum quod est spiritualis et intellec­ tiva et immortalis, et insuper secundum quod in operando evecta est supernaturaliter supra omnem mutationem et mutabilitatem, beatitudo recipitur in homine, conc. Et nego consequens et consequentiam. Solutio ergo patet ex dictis supra, q. 4, a. 5, quod nempe beatitudo non recipitur in composito humano per se primo, sed in sola anima, et quidem non secundum suam essentiam, sed secundum suas potentias, non tamen omnes, sed solum intellectum possibilem, qui est facultas solius animae, et quidem non secundum adspectum inferiorem seu physicum seu mobilem, quo est forma corporis et animans corpus, sed secundum quod est spiritus et transcendens materiam et corpus, sub quo respectu est immobilis in essendo, et con­ sequenter de se non mensuratur tempore et motu, sed aevo, sicut angeli, qui sunt formae metaphysicae vel separatae, cum quibus de cetero communicamus in recipienda beatitudine. Sed ulterius, beatitudo non recipitur in intellectu hu­ mano, etiam prout spiritus est, secundum potentiam eius naturalem neque ideo secundum dependentiam materialem a phantasmate et a corpore, quo in sensu est mutabilis extrinsece, sed secundum potentiam obedientialem summam, qua totam mutabilitatem transcendit, ut non iam videat per conversionem ad phantasmata, sed per totalem abstractionem a phantasmatibus et per totalem conversionem ad ipsam divinam essentiam, quae in infinitum transcendit omne tempus et omne aevum, et omnem mutabilitatem, cum sit aeterna. Consequenter, beatitudo advenit homini secundum quod immobilis est et metaphysicus, et secundum rationem aeternitatis propriae dictae, ad quam elevatur supernatura­ liter intellectus eius in eliciendo actum visionis beatificae Ideo in operatione supernaturali, licet in praesenti vita intellectus dependeat a phantasmatibus quoad usum, huius- 1,—Beatitudo perfecta est inamissibilis 517 modi dependentia nulla est in futura vita, maxime in actu beatifico, qui est super omne phantasma et omen medium obiectivum creatum. Immo et ipsum compositum ex anima et corpore fit supernaturaliter incorruptible et immortale dono Dei post resurrectionem. Profunde ergo S. Thomas respondet «quod beatitudo est perfectio consummata, quae (ideo) omnem defectum excludit a beato; et ideo absque mutabilitate advenit eam habenti, faciente hoc virtute divina, quae hominem sublevat in par­ ticipationem aeternitatis transcendentis omnem mutationem». Quo in loco Caietanus addit hoc egregium commenta­ rium: «In responsione ad primum eiusdem articuli habes duo notanda: i.°, quod beatitudo est immutabilis et conse­ quenter incorruptibilis; ac per hoc, differt plus quam genere ab aliis actibus corruptibilibus, iuxta doctrinam Aristotelis X Metaph.; 2.°, causas immutabilitatis eius, formalem scilicet quia est perfectio consummata; effectivam vero, divinam virtutem; materialem autem, hominem elevatum in participa­ tionem aeternitatis..., et si his addatur bonitas per essentiam, cuius adeptio est beatitudo, videbitur et reliqua causa, scilicet finalis ipsius beatitudinis. Ex primo horum habes quod beatitudo haec non se habet ad perpetuitatem, sicut albedo se haberet ad eam si a Deo perpetuo conservaretur, quoniam albedo illa esset in se corruptibilis, et per accidens perpetua; beatitudo autem perfecta, de qua loquimur, est secundum se incorruptibilis, et per se sibi vindicat perennitatem, et propterea se habet ad perpetuitatem sicut figura coelestis. Ex secundo autem horum habes modum quo beatitudo haec constituitur immutabilis, scilicet elevando subiectum supra mutabilitatem. Ex hoc enim quod mens humana ele­ vatur in aeternitatis ordinem, oportet quod praeelevetur in ordinem immutabilium, quoniam aeternitas immutabili­ tatem sequitur. Omnibus autem beatitudinis causis supra mutabilitatem exsistentibus, necesse est habitudinem ipsam immutabilem esse» L 1 Caietanus, In I-II, 5> 4 ad n· 4· 518 Liber V.—De adeptione beatitudinis a. 1.—Beatitudo perfecta est inamissibilis A) Mediorum: libera quoad specificationem et quoad exercitium. 519 66. Obiectio secunda. Actio quae se habet ad opposita potest interrumpi et amitti. Atqui beatitudo est actio intel­ i a) in communi seu libera quoad exercitium, in lectus quae se habet ad opposita, quia est actio intellectus iaunias res­ abstracto; non quoad specificationem. putu...... subiacens voluntati—nam beatitudo est voluntaria— quae se habet ad opposita. Ergo beatitudo est actio quae potest 1) immediate visum et pos­ B) Finis interrumpi et amitti. sessum: non libera neque ultimi. I quoad specificationem ne­ 67. Respondetur. Conc. niai, et nego min. et conclusionem. que quoad exercitium. Probationem vero minoris, nempe beatitudo est actio b) in particulari ( seu in concreto. intellectus subiacens voluntati, quae se habet ad opposita, 2) non immediate visum et dist.: subiacens voluntati nudae seu utcumque, nego; subiacens possessum: libera quoad specificationem et quoad voluntati beatae, conc. Voluntas se habet ad opposita, dist.: exercitium. I respectu mediorum, conc.; respectu finis et beatitudinis, subdist.: voluntas beata, nego; voluntas nude sumpta seu 68. Obiectio tertia. Quod essentialiter habet principium non beata, iterum subdist.: se habet ad opposita quoad spe­ cificationem, nego; se habet ad opposita quoad exercitium, potest essentialiter habere finem seu terminum. Atqui beati­ tudo formalis essentialiter habet principium, cum sit essenconc. Revera, difficultas est sat puerilis. Visio beatifica non po­ : tialiter quid creatum, ut dictum est ad q. 3, a. 1. Ergo beati­ test se habere ad opposita seu esse indifferens quoad specifi­ tudo formalis potest essentialiter habere terminum seu finem, cationem, quia necessario et intuitive Veritas Prima attrahit hoc est, amitti. 69. Respondetur. Dist. mai.: Quod essentialiter habet et terminat intellectum beati; solum ergo potest esse diffi­ cultas quoad exercitium visionis, ita ut interrumpi posset. principium potest essentialiter habere finem seu terminum, Sed hoc est falsum, quia licet haec actio sit voluntaria, tamen potentia metaphysica vel absoluta, conc.; potentia physica non pendet a voluntate tamquam a causa propria et formali, et subiectiva, subdist.: quando initium et finis sunt eiusdem sed est directe causata a Deo e lumine gloriae absque influxu rationis et radicis, conc.; quando sunt alterius radicis et ra­ voluntatis; unde ex hac parte non pendet a voluntate, sicut tionis, nego. prius non pendet a posteriori; solum est voluntaria voluntate ] Conc. min. et nego consequens et consequentiam. concomitante. Si tamen subiaceret voluntati, subiaceret certe Beatitudo est revera amissibilis metaphysice et de povoluntati beatae, non autem voluntati extra beatitudinem tentia Dei absoluta, cuius est et creare et anihilare, elevare positae: iam vero voluntas beata non se habet ad opposita et derelinquere; non autem potentia physica et psycholorespectu divinae essentiae, neque quoad specificationem gica, quia radix incoeptionis est ex nostra imperfectione, dum neque quoad exercitium, ut dictum est supra ad q. 4, a. 4. radix permanendae est ex supereminenti dignitate boni et Ruit ergo difficultas ex omni parte. Praedicta indifferentia immutabilitatis divinae quam participat formaliter, sicut voluntatis ad opposita attentis distinctionibus hoc schemate accidit cum ipsa substantia animae humanae, quae incipit exprimi potest: i in tempore et tamen est natura sua incorruptibilis. Iam vero sat est ad hoc ut dicatur inamissibilis ut per potentiam realem et subiectivam hoc ei conveniat, sicut anima dicitur i immortalis natura sua, licet Deus de potencia absoluta possit I eam in nihilum redigere. CAPUT SECUNDUM DE MODO ADIPISCENDI BEATITUDINEM AB HOMINE Art. 5.—Utrum homo per sua naturalia possit acquirere beatitudinem PRAENOTANDA 70. Secundum dicta in distributione articulorum huius quaestionis, ab hoc articulo fit sermo de modo adipiscendi beatitudinem seu de via perveniendi ad illam. Quaeritur ergo in hoc articulo utrum homo per solas vires naturales humanas possit beatitudinem acquirere absque I ullo auxilio externo alterius superioris naturae, nempe an­ geli vel Dei; nam de auxilio quod posset ei ab angelis pro­ venire agitur articulo sequenti. Verba ergo articuli: homo, intelligi potest aut in statu naturae integrae, aut in statu naturae purae, aut in statu naturae lapsae; per sua naturalia, debet intelligi in sensu proprio et exclusive, non solum per exclusionem auxilii supematuralis proprie dicti, sed etiam auxilii naturalis al­ terius naturae creatae intellectualis cuiuscumque; unde emphatice dicit per sua (=non alterius cuiuscumque) natu­ ralia (= non supernaturalia participata a Deo); possit, aut potentia physica aut potentia morali seu expedita. Quantum vero ad beatitudinem acquirendam, secundum distinctiones 522 Liber V,—De adeptione beatitudinis hucusque positas possumus loqui aut de acquisitione bea­ titudinis naturalis seu philosophicae huius vitae, aut de acquisitione beatitudinis supernaturalis inchoatae et imper­ fectae qualis in hac vita haberi potest, aut denique de acquisitione beatitudinis supernaturalis consummatae et per­ fectae alterius vites et quae consistit in visione faciali et intuitiva ipsius Dei. Op. II.» A. 5.—Beatitudo perfecta non acquiritur viribus natural 523 finem naturalem hominis attingere seu acquirere. Naturalia manserunt integrae post peccatum. 74. Probatur tertia pars. Homo aegrotus languore na­ turae chronico non potest facere totum quod potest facere homo sanus et robustus, sed aliquid tantum, et istud aliquid mmis perfecte et faciliter quam homo robustus et sanus. Atqui homo lapsus est homo laborans magna aegritudine naturae, quae est languor chronicus et penetrans usque ad ossa et medullam totius naturae humanae. Ergo potest utique quaedam opera vitalia tam moralia quam intellectualia homi­ nis sani et integri facere, non autem totum, et illud parum QUAESTIONIS RESOLUTIO quod potest, imperfecte et difficillime. Non potest ergo totum verum naturale perfecte attingere intellectu specula­ 71. CONCLUSIO prima: Homo in statu naturae integrae tivo, vel saltem practico, potentia morali; et minus adhuc (et etiam purae, ut videtur) potest per sua naturalia acquirere potest totum bonum morale naturale perficere per solas vires beatitudinem naturalem vel philosophicam; in statu vero na­ naturae sine gratia. Consequenter imperfecte potest assequi turae lapsae potest potentia physica eam acquirere per sua virtutes morales et intellectuales, et imperfecte potest eis naturalia, non vero potentia morali, nisi imperfecte. uti quando iam utcumque acquisivit; ergo et multo imper­ 72. Probatur prima pars. Beatitudo naturalis vel philo­ fectius potest assequi beatitudinem naturalem seu philo­ sophica perfecta in suo genere consistit in exercitio perfecto sophicam, sive speculativam seu contemplativam sive ac­ tivam1. omnium virtutum moralium et intellectualium acquisitarum. Atqui homo in statu naturae integrae potest potentia physica 75· conclusio secunda: Homo per sua naturalia, in et morali aut expedita perfecte acquirere omnes virtutes quocumque statu sit, non potest acquirere nec physice nec mo­ morales et intellectuales naturales, easque ad perfectum in lliter beatitudinem supematuralem inchoatam seu imperfectam, suo genere adducere eisque uti perfecte, quia homo sanus prout haberi potest in hac vita. et robustus, hoc est, in statu naturae integrae, potest totum 76. Probatur. Beatitudo supernaturalis inchoata seu verum et totum bonum ordinis naturalis perfecte acquirere imperfecta, prout haberi potest in hac vita, consistit in gratia et facere. Ergo homo in statu naturae integrae potest per sua sanctificante et virtutibus infusis tam moralibus quam theolo­ gicis et in donis Spiritus Sancti, eorumque usu vel exercitio. naturalia, et quidem modo perfecto et expedito, perfectam Atqui homo per sua naturalia, sive sit in statu naturae lapsae et completam beatitudinem naturalem acquirere. sive in statu naturae purae sive in statu naturae integrae, 73. Probatur secunda pars. Homo in statu naturae lapsae non potest nec moraliter nec physice nec efficienter nec habet eandem potentiam physicam intellectus et voluntatis meritorie, acquirere gratiam sanctificantem aut virtutes in­ respectu veri et boni naturalis, sicut antea quando sanus fusas neque actus earum exercere; et contrarium dicere est erat. Atqui, per definitionem intellectus integer et voluntas haeresis pelagiana et semipelagiana, ut ostenditur in integra physice, possunt physice attingere totum verum et totum bonum contentum intra sphaeram naturalem pro­ priae naturae. Ergo physice loquendo, etiam homo lapsus potest perfectam in suo genere beatitudinem naturalem seu I Cf. S. THOMAM, I-II, 109, aa- <-4· Ctf. Π., A. 5—Beatitudo perfecta non acquiritur viribus natural 624 Liber 525 V.—De adeptione beatitudinis consequitur perseverantiam finalem; neque potest quis attin­ tractatu de gratia 1. Ergo homo per sua naturalia nullo gere illam sine ista, quae est conditio eius sine qua non. modo potest acquierere beatitudinem supematuralem in­ Atqui homo nequit propriis viribus naturae obtinere per­ choatam et imperfectam Christianorum prout haberi potest severantiam finalem, etiamsi in gratia exsistens, absque in hac vita. speciali gratia, ut constat ex fide 1 et ostenditur in tractatu 77· CONCLUSIO tertia: Homo per sua naturalia nullo de Gratia* 12. Item, qui consequitur vitam aeternam, pervenit modo potest acquirere beatitudinem supematuralem perfectam ipso facto ad cognitionem omnis veri et possessionem omnis et consummatam, quae consistit in visione faciali Dei, prout boni, quia beatitudo est status omnium verorum et bonorum habetur in altera vita. congregatione perfectus. Atqui homo per sua naturalia non 78. Contrarium docuerunt diversi haeretici, beet diver­ potest pervenire ad cognitionem omnis veri et ad possessio­ simode. Quidam enim dixerunt hominem per sua natura­ nem omnis boni, dicente Concilio Vaticano I: «Si quis di­ lia posse efficienter consequi seu producere vel causare xerit hominem... ex seipso ad omnis tandem veri et boni in se beatitudinem consummatam seu visionem facialem possessionem iugi profectu pertingere posse et debere, Dei: ita saeculo IV Anomaei et Eunomiani, ut videtur; sed a. s.»3. Insuper, docet Concilium Vaticanum I dari mysteria praesertim saeculo XIV ineunte Beguardi et Beguinae, qui proprie dicta in Deo abscondita, quae suapte natura intel­ docebant «quod quaelibet intellectuabs natura in seipsa lectum creatum excedunt, ideoque nisi revelata divinitus, naturaliter est beata, quodque anima non indiget lumine innotescere non possunt 4; consequenter nequeunt attingi gloriae ipsam elevante ad Deum videntum et eo beate fruen- ab homine per pure naturalia. Atque inter ista mysteria dum».* proprie dicta stat mysterium visionis beatificae seu finis Alii vero dixerunt quod, meritorie saltem, potest homo hominis ultimi °, et merito quia secum fert intuitionem per sua naturalia acquirere vitam aeternam, hoc est, mereri nudam et claram Trinitatis, quae est maximum et summum de condigno proprie dicto vitam aeternam per solas vires mysterium. Dicere ergo quod homo per sua naturalia potest naturales Uberi arbitrii: ita Pelagiani, de quibus agitur in consequi vitam aeternam, est aequivalenter negare exsis­ tractatu de Gratia 3. Conclusio est tamen de fide. tentiam omnium mysteriorum pro homine. 79. Probatur. Secundo, ex Sacris Litteris. Ait enim Christus: «Nemo A) Auctoritate. Et primo quidem ex Magisterio Eccle­ novit Filium nisi Pater, neque Patrem quis novit nisi Fihus, siae, tum expresse, tum aequi valenter. Expresse ex damna­ et cui voluerit Fihus revelare» 6; «nemo potest venire ad me tione contrariorum errorum ab Ecclesia, nempe pelagia- nisi Pater, qui misit me, traxerit eum»7. Et Paulus: «Oculus — norum 4, semipelagianorum 5, beguardorum et begui- inquit— non vidit, nec auris audivit nec in cor hominis ascendit narum 6; aequivalenter autem ex damnatione aborum quae praeparavit Deus his qui diligunt illum»8; qui alludit errorum cum quibus doctrina contraria connectitur. Qui­ cumque enim consequitur de facto beatitudinem coelestem, 1 1 1 ’ 4 s 4 Cf. S. Thomam, I-II, 109, 5-8; 114, aa. 2, 5 et 7. Concilium Viennense, Dz. 475. Cf. S. Thomam, I-II, 109, aa. 5 et 10; 114, a. 3. Coelesttnus I, De gratia Dei Indiculus, Dz. 129-142. Concilium Arausicanum II, Dz. 174-200. Concilium Viennense, Dz. 475. 5 Concilium Tridentinum, ses. 6, Denz. 806, 832. Cf. S. Thomam, I-II, 109, 10; ii4> 9· Concilium Vaticanum I, ses. 3, Denz. 1808. Ibidem, Denz. 1795-1796· Ibidem, Denz. 1796. fi' 526 Liber V.—De adeptione beatitudinis ad Isaiam dicentem: «Oculus non vidit, Deus, absque te, quae praeparasti exspectantibus te» l. Est enim Deus «qui solus habet immortalitatem et lucent habitat inacessibilem, quem nullus hominum vidit, sed nec videre potest»2. Et ideo «gratia Dei vita aeterna» 3. 80. B) Ratione theologica. Et quidem primo, ex dictis articulo tertio huius quaestionis. Omne id quod homo potest acquirere per sua naturalia, potest assequi in hac vita, quae connaturalis est ei. Atqui homo non potest beatitudinem quae in visione Dei consistit, assequi in hac vita, iuxta art. 3. Ergo neque potest per sua naturalia acquirere beatitudinem seu visionem facialem Dei. Secundo, ex dictis in praecedenti conclusione: Qui non potest assequi per sua naturalia id quod minus est, a fortiori nequit assequi id quod maius est. Atqui homo per sua na­ turalia nequit assequi inchoationem beatitudinis, quae consistit in gratia et virtutibus infusis, ut patet ex conclusione secunda. Ergo a fortiori nequit per sua naturalia assequi vitam aeter­ nam, quae maior est, utpote consummatio gratiae. Quod si loquamur de homine prout nunc est, hoc est, de homine lapso, id manifestissimum est, cum nequeat per sua naturalia obtinere nec ipsum finem ultimum connaturalem, ut constat ex conclusione prima. Tertio, ex ratione propria, quam tradit hic S. Thomas. Quod est proprium et connaturale solius Dei nequit conve­ nire intellectui humano per sua naturalia seu nequit esse connaturale homini. Atqui videre Deum per essentiam, in quo sita est nostra beatitudo 4, est propriu: 11 et connaturale solius Dei. Ergo videre Deum per essentiam seu acquirere beatitudinem nequit esse connaturale homini. Maior est clara, quia Deus et homo distant plus quam genere, sicut ens increatum et ens creatum, vel sicut ens infinitum et ens finitum. Si ergo propria specierum et ge1 Isaias, 64, 4. 1 1 Tim., 6, 16. 3 Rom., 6, 23. 4 Benedictus XII, Benedicius Deus, Denz. 530. Cap. II., A. δ.—Beatitudo perfecta non acquiritur viribus natural 527 nerum sunt impermixta, a fortiori impermixta sunt seu non communia, propria eorum quae maxime distant, nempe plus quam genere remoto. Minor vero de facili suadetur: a) Medium proprium et connaturale cognitionis divinae debet esse altissimum om­ nium quae dari et cogitari possunt. Atqui divina essentia, quae est medium quo visionis beatificae, est supremum omnium mediorum quae dari vel cogitari possunt, quia nihil immaterialius et actualius divina essentia. Ergo divina essen­ tia ut medium quo cognitionis est medium proprium et con­ naturale solius Dei. b) Medium quo cognitionis et intellectus cognoscens per illud se habent ad invicem sicut proprius actus ad propriam potentiam. Atqui intellectus humanus secundum sua natu­ ralia et medium quo visionis beatificae non possunt se habere ad invicem ut propria potentia ad proprium actum, quia propria potentia et proprius actus se habent in eodem genere; intellectus autem humanus et medium quo visionis beatificae non se habent in eodem genere, quia tale medium est ipsamet divina essentia gerens vices speciei intelligibilis, quae est extra et supra omne genus; intellectus vero humanus est intra genus qualitatis, cum sit naturalis potentia animae hu­ manae. Ergo medium quo visionis beatificae nequit esse con­ naturale seu proprium secundum naturam intellectus humani. c) Medium quo connaturale et proprium alicuius po­ tentiae vel substantiae intelligentis proportionate ipsi et adaequatur ipsi et vicissim, ideoque potentia vel sub­ stantia intelligens, intelligendo, comprehendit totum id quod continetur in suo medio, connatural!. Atqui divina essentia quae est medium quo beatificae visionis, est incomprehen­ sibilis ab aliqua creatura intelligent! et multo plus ab intel­ lectu humano, qui est infimus omnium in intelligendo propter eius coniunctionem ad corpus et dependentiam a sensibilibus in suo exercitio. Ergo impossibile metaphysice est quod divina essentia prout est in se sit medium quo proprium et connaturale alicuius creati vel creabilis intellectus, et ideo etiam metaphysice est impossibile quod homo per sua na­ turalia possit consequi vitam aeternam. •**4**a^e4 450' i 3*1 528 Liber V.—De adeptione beatitudinis § III SOLVUNTUR DIFFICULTATES 81. Obiectio prima. Quidquid est homini necessarium potest ab homine consequi per sua naturalia, quia natura non deficit in necessariis. Atqui consequi beatitudinem est maxime necessarium homini, immo potest dici «unicum necessarium». Ergo homo potest per sua naturalia consequi beatitudinem. 82. Respondetur. Dist. mai.: Quidquid est homini na­ turaliter necessarium et naturaliter debitum, potest ab ho­ mine per sua naturalia consequi, trans.; quidquid est homini necessarium, non naturaliter, sed supematuraliter ex pura gratia Dei, potest ab homine consequi per sua naturalia, nego. Dist. min.: Consequi beatitudinem seu finem ultimum naturalem est maxime necessarium et debitum homini na­ turaliter considerato, conc.; consequi beatitudinem aeternam, quae consistit in visione Dei est maxime necessarium et debitum homini, subdist.: homini elevato gratis ad ordinem supernaturalem, hoc est, homini supematuralizato, conc.; homini in puris naturalibus considerato, nego. Et nego consequens et consequentiam. Solutio difficultatis est facilis. Sunt enim comparanda in hac re tria: a) finis ultimus, qui potest esse mere naturalis, hoc est, beatitudo philosophica; et supematuralis quoad substantiam, nempe beatitudo Christiana perfecta, quae con­ sistit in visione faciali Dei; b) subiectum istius finis seu beati­ tudinis, quod est homo, et potest considerari dupliciter, nempe in puris naturalibus vel secundum sua naturalia nude sumpta, vel elevatus per gratiam et virtutes infusas; c) media ad finem consequendum, quae possunt esse ordinis naturalis, ut sunt virtutes et actus naturales, vel ordinis supematuralis, ut sunt virtutes infusae et gratiae actuales Dei. Haec autem tria debent esse sibi invicem proportionata ita ut ad finem ultimum naturalem respondeat mera natura subiecti et Cm1. II., A. 5.—Beatitudo perfecta non acquiritur viribus natural 529 I media seu vires naturales eius; et similiter ad finem super­ naturalem respondeat subiectum elevatum et media seu vires supernaturales. Unde omnino sophisticum est transire de uno ordine ad alium, ut obiiciens facit, relinquens hominem et media eius in ordine mere naturali, et ponens ex alia parte finem seu beatitudinem supernaturalem attingendam. Dixi autem ad maiorem, transeat, quia revera, si natura non remanet integra, sed lapsa et vulnerata, nec etiam finem suum ultimum naturalem potest per sua naturalia moraliter consequi. Deus ergo qui destinavit hominem ad ordinem super­ naturalem, dat consequenter ei media supematuralia ad finem suum supernaturalem consequendum, qui simul includit et excedit finem naturalem. Unde et Uberum arbi­ trium, quod homo habet naturaliter, potest ad Deum con­ verti, non per sua naturalia, sed gratia Dei motum et prae­ ventum et adiutum, ut explicatur in tractatu de Gratia. 83. Obiectio secunda. Nobilior et perfectior natura potest perfectius consequi finem suum quam natura minus nobilis et perfecta. Atqui natura irrationalis, quae est infra hominem, potest consequi et consequitur de facto suum finem per sua naturalia. Ergo multo perfectius homo per sua naturalia potest consequi finem suum qui praecise est beatitudo. 84. Respondetur. Dist. mai.: Nobilior natura potest perfectius consequi finem suum supernaturalem, quam na­ tura minus nobilis finem suum naturalem, nego; nobilior natura potest perfectius consequi finem suum naturalem, quam inferior suum connaturalem, subdist.: nisi nobilior sit lapsa et vulnerata, conc.; si sit lapsa et vulnerata, nego. Conc. min. et nego consequens et consequentiam. Si maneremus intra ordinem mere naturalem, nempe cum fine connatural! et cum natura sana et integra, argu­ mentum valet, et de facto tunc homo per suas vires naturales poterat faciliter consequi finem suum ultimum seu beatitu­ dinem philosophicam; at, quia homo ex una parte lapsus et vulneratus est, et ex alia evectus est ad finem superna­ turalem, indiget auxilio supernatural! ad finem consequendum 34.—De Hominis*·*·* 630 Liber V.—De adeptione beatitudinis ex duplici capite, nempe ex defectu virium naturalium (ad quod gratia sanans) et ex excessu boni supematuralis attin­ gendi (ad quod gratia elevans). Nec tamen propter hoc homo est minus perfectus vel in peiori conditione quam natura irrationalis, quia «nobilioris conditionis est natura quae potest consequi perfectum bonum, licet indigeat exteriori auxilio ad hoc consequendum, quam natura quae non potest consequi perfectum bonum, sed consequitur quodcumque bonum, licet ad consecutionem eius non indigeat exteriori auxilio» (h. 1.). 85. Obiectio tertia. Eiusdem est incipere vel inchoare beatitudinem et eam perficere et consummare. Atqui homo per sua naturalia potest incipere vel inchoare operationes virtutum in quorum perfectione et consummatione consistit beatitudo perfecta. Ergo homo per sua naturalia potest consequi vel consummare beatitudinem suam. 86. Respondetur. Dist. mai.: Eiusdem est incipere et perficere beatitudinem, quando incoeptio et consummatio sunt eiusdem ordinis, et agens est integer et sanus, conc.; quando sunt alterius ordinis, et aliunde agens est aegrotus et vulneratus, nego. Contradist. min.: Homo per sua naturalia potest inchoare beatitudinem, naturalem vel philosophicam, conc.; supema­ turalem vel Christianam, nego. Et nego consequens et conse­ quentiam. Constat enim ex tractatu de Gratia contra semipelagianos quod neque initium fidei et pius credulitatis affectus, quae sunt prima inchoatio beatitudinis aeternae possunt ab ho­ mine fieri sine gratia Dei. Potest utique homo per sua natu­ ralia aliquod bonum morale et intellectuale ordinis naturalis inchoare, sed haec sunt alterius ordinis a vita aeterna, quae est beatitudo prorsus supematuralis. Neque naturalia potest consummare, cum homo sit aegrotus et delapsus. Solutio ergo constat ex dictis in conclusione secunda. C4P. II.» A. 6,—Non acquiritur per actionem angelorum 531 ^rti 6,—Utrum homo consequatur beatitudinem per actionem alicuius superioris naturae PRAENOTANDA 87. Indiget ergo homo auxilio alieno vel exteriori ad consequendam beatitudinem suam, et hoc ideo quia ad Deum intuitive videndum requiritur lumen gloriae, quod non est homini connaturale. Modo autem oportet determinare na­ turam huius auxilii superioris, utrum nempe sit auxilium alicuius creaturae superioris, nempe angeli, vel unice auxi­ lium solius Dei, scilicet Creatoris. Qui ponebant beatitudinem humanam in speculatione vel intu itione substantiarum separatarum seu angelorum, docebant etiam hominem consequi hanc beatitudinem per actionem illuminativam ipsorum angelorum, nempe ultimae Intelligentiae, quae est Intelligentia agens seu datrix for­ marum. Isti autem erant praesertim philosophi arabes, ut Avicenna, Algazel, Alkindi et Averrores, de quibus loquuti sumus supra, q. 3, a. 7. Propter talem ergo positionem S. Thomas specialiter addidit hunc articulum, qui parallelus est articulo citato. Et quia possumus loqui tum de beatitudine naturali vel philosophica, tum de beatitudine supernatural! inchoata huius vitae, tum de beatitudine supernatural! consummata alterius vitae, quae consistit in visione faciali Dei, ideo ar­ ticulus hanc triplicem quaestionem solvendam proponit. QUAESTIONIS RESOLUTIO 88. CONCLUSIO prima: Homo non consequitur beatitudinem naturalem vel philosophicam huius vitae per actionem illumi- I c mi Liber V.—De 532 adeptione beatitudinis nativam angelorum, tanquam per causam principalem, licet possit adiuvari aliquo modo instrumentaliter. 89. Probatur. Beatitudo naturalis humana consistit in exercitio perfecto virtutum acquisitarum moralium et intel­ lectualium. Atqui homo acquirit et exercet has omnes virtutes naturales per virtutem propriam intellectus sui agentis et possibilis tanquam per causam principalem, licet adiuvari possit extrinsecus per quasdam illuminationes angelorum; secus enim, homo non esset vere intelligens et rationalis. 90. CONCLUSIO SECUNDA: Homo non consequitur beati­ tudinem supematuralem inchoatam huitis vitae per actionem angelorum, licet ab eis instrumentaliter adiuvari possit. 91. Probatur. Beatitudo supernaturalis inchoata huius vitae consistit in gratia habituali et virtutibus et donis in­ fusis eorumque actione per gratiam actualem. Atqui angeli nequeunt per actionem suam producere gratiam habitualem neque actualem neque infundere virtutes et dona supematuralia, quia solus Deus est causa gratiae, ut ostenditur in tractatu de gratia 1. Ergo per modum causae propriae et principalis angelus nequit dare homini beatitudinem supernaturalem, etiam inchoatam seu huius vitae. Tamen, ut ministri Dei, possunt instrumentaliter coope­ rari ad productionem gratiae et virtutum infusarum, non quidem intrinsece, sed dispositive et extrinsece, removendo prohibentia2, et suadendo bona positive, adiuvando pru­ dentiam 3, nempe ut instrumenta providentiae supematuralis Dei, et hoc modo dici possunt gratiae exteriores, sicut et daemones ad peccandum et ad damnationem. Angeli? adnumerari possunt animae beatae, quae suis precibus iuvant ad beatitudinem, sicut instrumentaliter adiuvant spem4. 92. conclusio tertia: Homo non consequitur beatis dinem supematuralem perfectam seu consummatam per actione * angelorum, neque per modum causae principalis neque ft 2 3 Cf. S. Thomam, I-II, i ia, i. Cf. S. Thomam, 1,106, 1 ad 2. Cf. S. Γηομαμ, 1,113, 1, de custodia bonorum angelorum. Cf. S. Thomam, I, 23, 8; 111-113; Ι-Π, 112, 1 ad 3; IMI, 17,4. Cap. II., A. 6.—Non acquiritur per actionem angelorum 533 tmodum causae instrumentalist consequitur tamen per actionem Humanitatis Christi prout est instrumentum Verbi, per modum causae instruniantalis; a solo autem Deo consequitur sicut 1 causa propria et principali. 93. Probatur prima pars. In tantum angeli causarent actione sua beatitudinem consummatam hominis, in quantum producerent in intellectu humano lumen gloriae. Atqui an­ gelus nequit producere lumen gloriae in intellectu humano neque ut causa principalis neque ut causa instrumentalis. Vel enim produceret illud prout est mere in sua natura an­ gelica, vel prout est iam beatus, hoc est, ditatus ipse lumine gloriae. Sed neutro modo potest illud producere: Non quidem prout simpliciter est angelus, tum, quia istud lumen est supematurale quoad substantiam; angelus autem per vires suas naturales nequit producere supematurale quoad substantiam, cum nequeat facere miracula, quae sunt supernaturalia quoad modum tantum; tum etiam quia lumen glo­ riae attingit intellectum hominis in sua profundiori radice ex parte subiecti; angelus autem nequit tangere ex parte subiecti ipsam essentiam et radicem intimam intellectus, ex ipso quod nequit ipsum creare vel producere, ut ostenditur a S. Thoma, I, 105, 3, et in, 1. Neque ut est beatus seu ditatus ipse lumine gloriae, quia tale lumen non inest ei consubstantialiter et connatu raliter, sed unice ex dono Dei per quandam participationem, ideoque non potest illud reproducere. 94. Probatur secunda pars (quod instrumentaliter pro­ ducatur istud lumen gloriae ab Humanitate Christi prout est organum Divinitatis). «Anima Christi, secundum quod est instrumentum Verbi sibi uniti, sic habuit instrumentaient virtutem ad omnes immutationes miraculosas faciendas, ordinabiles ad Incarnationis finem, qui est instaurare omnia, sive quae in coelis sive quae in terris sunt»x. Atqui lumen gloriae maxime ordinabile est ad finem Incarnationis, cum I sit ultima dispositio ad finem Incarnationis attingendum, qui est salus hominum per adeptionem aeternae beatitudinis. * * ■ a i **« Liber V.—De adeptione beatitudinis Cap, n} a. 0.—Non acquiritur per actionem angelorum 535 Ergo lumen gloriae producitur instrumentaliter ab Huma­ i Denique totus iste articulus patet ex supra dictis ad q. 2, nitate Christi. a. 8, et ad q. 3, a. 7 et 8. Ordo enim agentium respondere Quam sententiam complectitur Banez his verbis: «Mihi debet ordini finium. Atqui solus Deus est ultimus finis et probabilius videtur quod Humanitas Christi concurrat beatitudo obiectiva hominis. Ergo solus Deus est agens seu efficienter instrumentaliter non solum ad habitus gra­ producens in nobis beatitudinem formalem, ad quam imme­ tiae et virtutum per quos iustificamur, sed etiam ad ipsum diate disponit lumen gloriae, quia beatitudo formalis et lumen gloriae, quod nobis datur ex meritis Christi. Et ratio obiectiva sunt eiusdem ordinis ,1 est quia hoc pertinet ad dignitatem Christi Domini, ut ad cmnia ad quae se extendit meritum illius, concurrat etiam humanitas eius efficienter ut instrumentum coniunctum § III ipsi divinitati. Et ita dicimus quod humanitas Christi effi­ cienter concurrit ad nostram resurrectionem quam Christus SOLVUNTUR DIFFICULTATES ipse meruit; sic etiam possumus asserere quod ad ipsum lumen gloriae, quantumlibet supematurale, concurrit hu­ 96. Obiectio prima. Inferiora reducuntur ad suprema manitas Christi efficienter tamquam instrumentum Verbi per intermedia. Atqui homo beatificandus est inferior angelis divini sicut etiam concurrit ad efficientiam gratiae»1. 95. Probatur tertia pars (solus Deus ut causa propria et Deus beatificans est supremus. Ergo homo reducitur ad et principalis potest lumen gloriae producere in intellectu beatitudinem per angelos, ideoque angeli producunt in nostro) patet tum ex auctoritate Sacrae Scripturae, quae homine beatitudinem formalem. 97. Respondetur. Dist. mai.: Inferiora reducuntur ad dicit: «Gratiam et gloriam dabit Dominus»12; «ego mani­ festabo ei meipsum» 3*; «ego vitam aeternam do eis»1; superiora per intermedia, aut ministerialiter et dispositive, «Dominus Deus illuminabit illos»5; «in lumine tuo vide­ aut efficienter usque ad contactum cum supremis, conc.·; bimus lumen»e; tum quia lumen gloriae est summun semper efficienter usque ad ipsam unionem et contactum donum creatum a Deo, ideoque pertinet ad solum Deum cum supremis, nego. Dist. min.: Homo beatificandus ut beatificandus, seu in conferre illud; tum denique quia soli Deo per modum natu­ rae convenit et solus Deus potest immutare intellectum hu­ ordine supematurali, est inferior angelis, nego; homo beati­ manum ex parte subiecti in sua radice profundiori, quam ficandus ut homo seu in ordine mere naturali est inferior necesse est tangere lumen gloriae: solus Deus creat animam, angelis, conc. Et nego consequens et consequentiam. elevat ad ordinem supematuralem per recreationem gratiae, Utique ordo rerum hoc postulat ut interiora perveniant reparat lapsam eamque redimet, salvat et glorificat et beati­ ad suprema per concursum et adiutorium intermediorum. ficat. Sed adest duplex superioritas et duplex reductio: alia ad perfectionem transcendentem totum ordinem naturalem 1 D. Banez, In I-II, 5, 6, Ms. h. 1. [Ed. V. Beltrân de Heredia, p. 171 inferiorum et intermediorum et supremorum, ut est ordo Salamanca 1942]. gratiae et gloriae, qui est ordo supematuralis quoad sub­ 1 Psalm., 83, 12. 3 stantiam; alia vero ad perfectionem connaturalem seu eiusdem Ioan., 14, 21. Ioan., 10, 28. Apoc., 22, 5. Psalm., 35, 10. 1 Cf. S. Thomam, I, 116, 4- 536 Liber V.—De adeptione beatitudinis ordinis naturalis secundum quem sunt istae categoriae et graduationes inferiorum, intermediorum et supremorum. Si agatur de ordine connatural! et de reductione ad connaturalia, tunc intermedia coadiuvant efficienter dispositive ut inferiora attingant supremum, non tamen ut ipsa unio inferioris cum supremo ab intermediis producatur, sed pro­ prie a supremo; sed, si sensus sit de ordine supernaturali et transcendenti, intermedia coadiuvant quidem ministerialiter et dispositive, sed remote tantum et materialiter, non vero usque ad ultimam et positivam dispositionem ad formam introducendam multoque minus usque ad ipsam formam supernaturalem producendam in inferiori, sed hoc est proprium et exclusivum supremi istius ordinis. 98. Obiectio secunda. Quod est in potentia reducitur ad actum per id quod est in actu. Atqui homines in hac vita adhuc degentes sunt in potentia ad beatitudinem supematuralem, angeli vero boni iam habent eam in actu. Ergo homines reducuntur ad consequendam beatitudinem suam per actionem angelorum. 99. Respondetur. Dist. mai.: Quod est in potentia redu­ citur ad actum per id quod est in actu perfecto et proprio, sive per essentiam sive per participationem connaturalem et quasi univocam et perfectam, conc.; per id quod est in actu participato imperfecte in suo genere, non connaturali, nego. Contradist. min.: Angeli boni sunt iam actu beati, actu proprio sive connaturali et omnino perfecto, nego; in actu participato imperfecte in suo genere, conc. Ratio est, quia generatio alicuius formae non potest fieri nisi ab eo qui perfecte et ut propriam habet forman illam; non autem ab eo qui mutuatam habet et per modum participationis non attingentis totam rationem propriam illius formae. Iam vero, ita res se habet respectu beatitudinis in angelis. Angeli enim habent beatitudinem supernaturalem seu visionem beatificam non plene et quasi propriam et connaturalem, sed solum per participationem quandam a beatitudine Dei, a qua tamen in infinitum deficiunt. Nulli creaturae potest beatitudo sive visio Dei connaturaliter neque per essentiam, sed supernaturaliter tantum et per partid- Cap. IL, A. 6.—Non acquiritur per actionem angelorum 537 i pationem, concedi. Unde angeli beati non possunt commu­ nicare hominibus lumen gloriae neque beatitudinem suam. I Videatur textus S. Thomae, qui est sat notandus. 100. Obiectio tertia. Qui potest illuminare intellectum hominis potest facere hominen beatum, quia beatitudo consistit in operatione perfecta et illuminata intellectus. Atqui angeli possunt illuminare intellectum hominis, ut patet ex IP., q. in, a. 1. Ergo angeli possunt facere hominem beatum, ideoque homo consequitur beatitudinem suam per actionem angelorum. 101. Respondentur. Dist. mai.: Qui potest illuminare intellectum hominis illuminatione interiori et supernaturali et consummata potest facere hominem beatum, conc.; qui potest illuminare intellectum hominis illuminatione quadam exteriori tantum naturali, vel etiam aliquo modo supernatu­ rali, sed externa et imperfecta, potest facere hominem beatum, nego. Contradist. min.: Angelus potest illuminare intellectum hominis, illuminatione naturali et imperfecta, et externa —si supernaturaliter illuminat—, conc.; illuminatione per­ fecta et consummata et supernaturali, nego. Et nego consequens et consequentiam. Angeli ergo illuminant intellectum hominis et in ordine naturali et in ordine supernaturali, sed illuminatione externa et circa media, hoc est, circa aliquas rationes divinorum, non till omnino perfecta et supernaturali, quae habetur per autem lumen gloriae et per unionem intelligibilem immediatam ad ipsam lucem increatam per essentiam; talis enim illumi­ natio fit immediate a solo Deo, secundum illud: «Non egebunt lumine lucernae, neque lumine solis, quoniam Dominus Deus illuminabit illos»«lux lucernae non lucebit in te amplius»2; «et templum non vidi in ea (civitate sancta Jerusalem); Dominus enim Deus omnipotens templum illius est, et Agnus; et civitas non eget sole neque luna ut 1 Apoc., 22, 5. 8 Apoc., 18, 23. I y I I 538 Liber Cap. V.—De adeptione beatitudinis II., A. 7.—Concursus bonorum operum ad beatitudinem 539 luceant in ea; nam claritas Dei illuminavit eam, et lucerna j hoc ut a Deo de facto accipiat vitam aeternam, sed etiam eius est Agnus» *. I ut ad vitam aeternam praedestinetur; quae quidem bona Imago enim Dei, quae relucet in intellectu hominis, a opera sunt vel opera naturalia, quae essent vere meritoria solo Deo condi potest, et a solo Deo, deturpata, reparari vitae aeternae, vel opera supernaturalia, procedentia ex potest, et a solo Deo perfici et consummari potest. gratia Dei, ut praescita vel praevisa a Deo, ut docuisse videntur quidam semipelagiani mitigati, quibus aliquo modo accedere videntur molinistae, et prius, saeculo XIV mediante, Art. 7.—Utrum requirantur aliqua opera bona ad frater Joannes de Mirecuria, Ord. Cist., Baccalaureus in hoc quod homo beatitudinem consequatur a Deo theologia, qui docuit has propositiones, damnatas ab Universitate Parisiensi, anno 1347: «Propter opera alicuius futura bona, quae non sunt Dei dona, utique praeparata gratuite, Deus praedestinavit aliquem ab aeterno; aliquis PRAENOTANDA praedestinatur ab aeterno propter bonum usum liberi arbitrii, quem Deus scivit ipsum esse habiturum»1. 102. Dato ergo quod homo consequatur beatitudinem Alii vero in altero extremo docuerunt nulla bona opera seu lumen gloriae a solo Deo, cum non omnes homines tale requiri in homine, non solum ut praedestinetur a Deo, sed donum a Deo accipiant, sed quidam de facto consequantur etiam ut de facto a Deo accipiat beatitudinem; immo assere­ talem beatitudinem, alii vero de facto ab ea deficiant, natu­ bant quaecumque opera praecedentia esse necessario peccata, raliter quaeritur utrum requirantur aliqua praecedentia et quod homo quanto plus conaretur talia bona facere, tanto opera bona hominis disponentia ad hoc ut a Deo accipiat plus peccaret. Ita protestantes et baiani. beatitudinem vel e contra nihil requiratur. 104. In tota autem hac quaestione non quaerimus evi­ Ubi non agitur de ordine intentionis, utrum scilicet praedenter utrum ad beatitudinem requiratur aliqua operatio destinatio hominis ad vitam aeternam praerrequirat de facto bona hominis, quia ex dictis ad q. 3, a 2 patet beatitudinem aliqua bona opera praecedentia ab homme peracta vel saltem consistere essentialiter in aliqua operatione; sed loquimur prius natura a Deo praevisa, ut quosdam eligat ad beatitu­ umce de operationibus humanis praecedentibus hanc unicam dinem, alios vero relinquat —hoc enim disputare pertinet operationem in qua sita est formalis beatitudo. ad tractatum de praedestinatione, I, 23, 5—; sed unice Et quia beatitudo potest sumi vel pro beatitudine naturali agitur de ordine executionis divinae praedestinationis, utrum vel philosophica huius vitae, vel pro beatitudine superna­ nempe largitio effectiva gloriae requirat bona opera effective tural! inchoata huius vitae, vel pro beatitudine consummata peracta ab homine beatificando, vel e contra, pure gratis alterius vitae, ideo quaestio habere potest triplicem sensum: detur; unde signanter dixit S. Thomas consequatur, quod i.°, utrum ad consequendam beatitudinem naturalem vel pertinet ad ordinem executionis, non pro actu possessivo, philosophicam huius vitae requirantur aliqua bona opera sed pro actu exigitivo. hominis; 2.°, utrum bona opera humana requirantur ad 103. Qua in re sunt duae positiones extremae. Quidam consequendam beatitudinem supernaturalem inchoatam huius enim, ut pelagiam et semipelagiani, dicebant requiri de ne­ vitae; 3.°, utrum denique requirantur aliqua bona opera cessitate bona opera hominis praecedentia, non solum ad At>oc., 21, 22-23. 1 Denifle, Chartularium Universitatis Pansiensts, II, n. 1147, p. 613, 47-48. * · ’ ιθ Liber V.—De adeptione beatitudinis ad hoc ut homo consequatur beatitudinem supematuralem consummatam alterius vitae. § Π QUAESTIONIS RESOLUTIO 105. CONCLUSIO prima: Ad consequendam beatitudinem naturalem vel philosophicam huius vitae requiruntur aliqua bona opera hominis praecedentia de necessitate et quidem ut vera causa efficiens physice perfectiva talis beatitudinis. 106. Probatur. Beatitudo naturalis vel philosophica con­ sistit in exercitio perfecto virtutum acquisitarum moralium et intellectualium. Atqui ad acquirendas istas virtutes in statu perfecto et consummato requiruntur bona opera prae­ cedentia, quae sunt earum sua causa efficiens, quia istae virtutes naturaliter non habentur, sed acquiruntur ex actibus, ut patet ex tractatu de habitibus, I-II, 51, 2-3. Ergo bona opera humana tam moralia quam intellectualia praerrequiruntur in homine ut causa efficiens propria, ad habendum actum beatitudinis naturalis. 107. CONCLUSIO secunda: Ad beatitudinem supematu­ ralem inchoatam, prout haberi potest in hac vita, requiruntur aliqua bona opera humana, non solum naturalia, sed etiam et praesertim supematuralia, non quidem per modum causae efficientis aut meritoriae praedictae beatitudinis, sed per modum causae dispositivae tantum. 108. Probatur. Beatitudo supematuralis inchoata, prout haberi potest in hac vita, consistit in gratia habituali et vir­ tutibus infusis tam moralibus quam theologalibus et donis Spiritus Sancti, et exercitio supematurali horum omnium. Atqui ad haec omnia requiruntur, per modum dispositionis vel causae quasi materialis, aliqua bona opera humana, tam naturalia quam praesertim supematuralia: naturalia qui­ dem, per modum dispositionis partialis et remotae et nega­ tivae; supematuralia vero ex gratia actuali Dei, praeveniente liberum arbitrium nostrum, et nos ad Deum convertente, Cap. IL, A. 7.—Concursus bonorum operum ad beatitudinem 541 per modum dispositionis totalis et proximae et positivae, ut docetur in tractatu de Gratia, I-II, 109, 6; 112, 2; et expresse definitur in Concilio Tridentino x. Ergo ad beati­ tudinem supematuralcm inchoatam huius vitae requiruntur per modum dispositionis tantum aliqua bona opera humana. Quae quidem opera dispositiva requiruntur, non quidem ex parte Dei agentis seu dantis gratiam et virtutes infusas, quasi indigeret illis; neque etiam ex parte formae gratiae introducendae, quae altior est et alterius generis quandoque, nempe supernaturalis quoad substantiam; sed ex parte hominis sanctificandi, ut exinde magis dignificetur et ut ordo providentiae servetur, cuius est naturam perficere se ei accommodando, non vero eas destruere. Cum ergo natu­ rale sit homini beatitudinem naturalem consequi efficienter per proprios actus praecedentes, decet ut etiam ad beatitu­ dinem supematuralem huius vitae cooperetur tam per actus bonos naturales, per modum dispositionis negativae et par­ tialis et remotae, tum praesertim per actus praecedentes supematurales ex gratia Dei praeveniente et praeparante voluntatem nostram ut rationabiliter et voluntarie recipiat donum Dei; pertinet enim ad divinam providentiam dis­ ponere omnia suaviter 2. 109. CONCLUSIO TERTIA: Ad beatitudinem supematuralem consummatam a Deo consequendam requiruntur aliqua bona opera humana intrinsece sup ematuralia , nempe virtutum in­ fusarum, maxime caritatis, et donorum Spiritus Sancti, non quidem per modum causae efficientis, sed per modum causae dispositivae (=materialis) et meritoriae. Non loquimur de potentia Dei absoluta, sed de potentia Dei ordinata, quae nempe accommodatur ordini generali rerum a seipso prius stabilito. no. Probatur. Primo, argumento generali. Ordo super­ naturalis non destruit ordinem naturalem rerum, sed eum elevat et perficit se ei accommodando, quantum possibile est. Atqui ordo beatitudinis supernaturalis consummatae 1 Conâlium Tridentinum, ses. 6, Denz. 797-798, 813-814, 817-819. 1 Sap., 8, i. 542 Liber Cap. V.—De adeptione beatitudinis IL, A. 7.—Concursus bonorum operum ad beatitudinem 543 consequendae est penitus supernaturalis, ordo vero natura­ I praecedentium miro modo ostenduntur haec divina attrilis consequendae beatitudinis est ut homo per opera praece­ I buta: Sapientia quidem, suaviter disponendo hanc humanam dentia ad eam se disponat vel praeparet, cum sit rationalis, cooperationem; iustitia quoque, reddens beatitudinem quasi hoc est, naturaliter discursivus seu transiens paulatim de praemium aut mercedem pro meritis, quae consistunt in potentia ad actum perfectum per actus imperfectos praece­ operibus supernaturalibus factis cum et ex caritate; est dentes, ut vidimus conclusione prima et secunda. Ergo simi­ enim beatitudo seu vita aeterna corona iustitiae, ut dicit liter ad consequendam summam perfectionem supernatuPaulus1; misericordia etiam, tum quia ex mera gratia et ralem a Deo per visionem beatificam, requiritur ut homo misericordia dat nobis auxilia actualia seu gratias actuales ut per aliqua bona opera proportionata, hoc est, intrinsece possimus nos disponere ad habitualem, et ut possimus dein­ supematuralia, se praeparet et disponat paulatim. de eam conservare et opera meritoria facere vitae aeternae Ad rem Concilium Tridentinum: «Hac igitur ratione iustificatis hominibus, sive acceptam gratiam perpetuo con­ ex et cum caritate, tum quia non pervenimus ad vitam aeterι^ιιι de facto consequendam absque perseverantia finali, quae servaverint, sive amissam recuperaverint, proponenda sunt Apostoli verba: Abundate in omni opere bono, scientes quod est purum donum et pura Dei misericordia, tum denique labor vester non est inanis in Domino (I Cor. 15, 58^; non quia per communicationem summi boni tollit a nobis omnem enim iniustus est Deus, ut obliviscatur operis vestri et dilectionis, miseriam actualem et possibilem; denique omnipotentia os­ quam ostenditis in nomine ipsius (Hebr. 6,10), et: Nolite amittere tenditur, quia glorificatio est maximum opus Dei post In­ confidentiam vestram, quae magnam habet renumerationem carnationem, et pertinet ad maiorem potentiam agentis (Hebr. 10, 35). Atque ideo bene operantibus usque in finem principalis non solum effectum suum proprium producens, (Mt. 10, 22) et in Deo sperantibus proponenda est vita sed etiam instrumenta condere eis efficacitatem quandam aeterna, et tanquam gratia filiis Dei per Christum lesum tribuendo, maxime quando cooperans est adeo debilis et misericorditer promissa, et tanquam merces ex ipsius Dei imbecillis sicut homo lapsus, secundum illud: «Habemus SH thesaurum istum in vasis fictilibus, ut sublimitas promissione bonis ipsorum operibus et meritis fideliter autem reddenda» L Unde etiam dictum est: «Satagite ut per sit virtutis Dei et non ex nobis» 2. 112. b) Ex parte etiam hominis beatificandi, quia homo bona opera certam vestram vocationem et electionem facia­ magis nobilitatur cooperando aliquo modo ad summum tis» 2; et: «si vis ad vitam ingredi, serva mandata»4. in. Secundo, idem constat rationibus specialibus, tum ■recipiendum, quam recipiendo illud mere passive se habendo; ex parte Dei dantis beatitudinem illam, tum ex parte hominis nobilius est etiam accipere aliquid ex meritis quam sine recipientis, tum denique ex parte ipsius beatitudinis intro­ meritis; ista autem opera praecedentia sunt meritoria de condigno vitae aeternae, ut explicatur in tractatu de ducendae in humanum intellectum. a) Ex parte quidem Dei communicantis beatitudin LMll Gratia, I-II, 114, 3. Et quidem expedit ut multis motibus seu suam. In magno enim opere glorificationis hominis expedit operibus homo ad hanc beatitudinem a Deo suscipiendam ut magno modo ostendatur sapientia et iustitia et misericordia se meritorie praeparet, quia naturale est homini pluribus et potentia Dei. Atqui in hac oeconomia operum humanorum motibus perfectionem suam attingere, etiam in ordine naturali. 2 3 Concilium Tridentinum, ses. 6, Denz. 809. II Petr., 1, 10. Mtt., 19,17. 1 C X.‘ II Tim., 4, 8. II Cor., 4, 7- ! ; ai- • . fr ' ~ 9 5 ·*»«**» ii ( a. 7,—Concursus bonorum operum ad beatitudinem J ij Liber 545 V.—De adeptione beatitudinis Item: homo non est naturaliter beatus in actu, sed est naturaliter in potentia ad beatitudinem consequendam per auxilium Dei. Atqui nihil transit de potentia ad actum nisi per motum moventis et mobilis, qui motus mobilis seu hominis est praecise actus eius. Ergo homo debet moveri aliquo modo, ideoque agere ut beatitudinem supernaturalem consequatur, non sine motu, ut Deus, nec uno actu sicut angelus. 113. c) Denique ex parte ipsius beatitudinis intro­ ducendae in humanum intellectum. Beatitudo enim coe­ lestis comparatur ad intellectum beati sicut ultimus actus ad ultimam et perfectissimam potentiam. Atqui actus non recipitur in potentia nisi haec sit proportionate dispo­ sita et elevata ad ordinem actus. Cum ergo visio beatifica sit summus actus, et aliunde intellectus noster non sit natu­ raliter ad eam dispositus, debet supematuraliter disponi: meritorie quidem per opera bona seu caritativa huius vitae; physice vero per lumen gloriae redditum iuxta merita cari­ tatis viae et perfectionem caritatis patriae. Ideo etiam beatitudines evangelicae, quae sunt actus donorum spiritus Sancti, disponunt et praeparant ad futuram beatitudinem, quae est beatitudo consummata. Processus praedictus intelligitur de adultis consequen­ tibus beatitudinem alterius vitae, non de parvulis, ut patet. SOLVUNTUR DIFFICULTATES 114. Obiectio prima. Agens infinitae seu omnipotentis virtutis non exigit aut requirit dispositiones praevias ex parte materiae ad effectum suum producendum. Atqui Deus, qui confert gloriam, est agens virtutis infinitae seu omni­ potentis. Ergo Deus non requirit ad conferendam nobis gloriam suam praevias dispositiones ex bonis operibus nostris. 115. Respondetur. Dist. mai.: Non indiget aut requirit dispositiones praevias ex eius insufficientia vel impotentia, aw.; non requirit eas ex sua sapientia, «ut observetur ordo ! in rebus» (h. 1) et ut nobilitetur homo beatificandus, nego. Cone, min., et nego consequens et consequentiam. n6. Obiectio secunda. Ita se habet Deus in instituendo ordinem supernaturalem gratiae et gloriae sicut se habuit in instituendo ordinem naturalem essentiarum. Atqui in prima institutione naturae seu in creatione mundi Deus condidit creaturas perfectas absque ulla dispositione praevia exparte ipsarum. Ergo similiter in institutione ordinis supernaturalis gratiae et gloriae Deus confert gratiam et gloriam absque ulla praevia dispositione ex parte hominis. 117. Respondetur. Dist. mai.: Ita se habet Deus in instituendo ordinem supernaturalem gratiae et gloriae sicut se habuit in instituendo ordinem naturalem essentiarum secundum aliqualem similitudinem vel analogiam, conc.; secundum totalem et perfectam aequalitatem, nego. Conc. min.·, et contradist. conclusionem: Ergo similiter in institutione ordinis supematuralis gratiae et gloriae, aliquo modo et secundum partem, conc.; penitus vel secundum totum, nego. In ordine siquidem naturali plura sunt a Deo immediate instituta secundum totum sui absque ulla dis­ positione praevia generantis aut generabilis, prout nunc fit; in ordine vero supematurali id fecit unice cum anima Christi, quae ab initio et absque ulla operatione praevia meritoria vel dispositiva, utpote secundo Adamo proportionato primo Adamo, repleta est gratia et gloria; ceteri vero utrumque accipiunt, saltem per meritum eius, ut patet de pueris baptizatis, qui non habent merita vel operationes proprias, seu personales, sed capitis eorum mystici. 118. Obiectio tertia. «David dicit beatitudinem hominis, cui Deus accepto fert iustitiam sine operibus» (Rom. 4, 6). Ergo ad beatitudinem consequendam a Deo non requiruntur humana opera. 119. Respondetur. Dist. antecedens: David et Paulus lo­ quuntur de beatitudine perfecta seu patriae prout habetur in exeeutione vel in re, nego; loquuntur de beatitudine imP«fe«a seu in spe, prout haberi potest in hac vita, vel 35.—De Hominis*···* ·'» 646 Liber V.—De adeptione beatitudinis de beatitudine pertecta in sola intentione praedestinantis, conc. Beatitudo enim huius vitae, nempe gratia et virtutes infusae, non datur ex operibus praecedentibus meritoriis, licet possint et debeant dari bona opera praecedentia natu­ ralia et quodammodo supernaturalia per modum simplicis cuiusdam dispositionis, ut dictum est; sed beatitudo perfecta, alterius vitae, quae se habet in ratione termini, datur ex meritis; adultis quidem ex meritis Christi et propriis; par­ vulis vero ex meritis Christi tantum. Si vero loquamur de beatitudine perfecta et consummata in ordine intentionis tantum, hoc est, de praedestinatione, etiam habetur sine operibus iam factis aut praevisis seu praescitis. Art. 8.—Utrum omnis homo appetat beatitudinem PRAENOTANDA 120. Docuerunt philosophi et Patres omnes homines velle seu appetere beatitudinem, ut diximus initio quaestiotionis secundae huius tractatus, et circa articulos 6-7 quaesnis primae; quia tamen ibi soluta est quaestio sub ratione generali finis ultimi, ideo S. Doctor repetit eam sub formali ratione finis ultimi humani seu beatitudinis. Attamen non videtur haec potissima ratio cur S. Doctor quaestionem verset de novo in hoc loco, sed ratio sumenda est ex contextu articuli praecedentis. Dictum est enim ibi quod ad beati­ tudinem consequendam requirebatur aliqua dispositio vel meritum ex parte hominis: haec autem dispositio seu meritum haberi potest in duplici gradu, nempe in velle et perflem bonum opus morale seu meritorium, aut in velle tanttm illud, licet de facto no perficiatur opere, secundum illud Pauli: «velle adiacet mihi, perficere autem non invenio» Cap. II., A. 8,—Omnis homo appetit beatitudinem mon est volentis neque currentis, sed miserentis est Dei» \ quia «Deus est qui operatur in nobis velle et perficere * 2; et propterea quaerit S. Thomas in tractatu de Gratia «utrum homo possit velle et facere bonum absque gratia» 3. Unde idem S. Doctor in loco parallelo, IV Sent., dist. 49, q.l, a. 3, ponit tres quaestiunculas ad invicem intime ordinatas et connexas, nempe: a) utrum omnes homines appetant beati­ tudinem; b) utrum aliquis possit miseriam appetere; c) utrum homo, appetando beatitudinem, mereatur. Quatenus ergo appetitus saltem beatitudinis est quaedam dispositio ad illam, cum sit quaedam operatio interior, et quatenus potest esse meritorius aliquo modo, quaeritur de illo in hoc loco a S. Doctore: est enim appetitus beatitudinis radix omnis operationis et dispositionis ad illam, et minimum quid quod exigi potest per modum dispositionis. Quia ergo S. Thomas sub alia formalitate et mutata perspectiva, considerat appetitum huiusmodi, ideo et locum quaerendi de illo invertit; nam praecedentes philosophi et Patres quaerunt de illo initio quaestionis de beatitudine, quia considerant illum ut factum primaevum naturae, dum S. Thomas in hoc loco considerat in fine totius tractatus de beatitudine, quia considerat illum ut dispositionem omnino necessariam et universalem ad beatitudinem consequendam a Deo, utrum scilicet omnes homines, si non habeant aliqua bona opera ut beatitudinem consequantur a Deo, saltem habeant appetitum beatitudinis seu velint consequi beati­ tudinem. 121. Iam vero circa huiusmodi appetitum multa quaeri possunt. Nam possumus loqui de duplici beatitudine, nempe de beatitudine materiali seu obiectiva et de beatitudine Mali vel subiectiva. Et de utraque sub duplici respectu: a) in communi seu n abstracto: et tunc, 1) utrum omnis homo appetat beati•Jdinem obiectivam, hoc est, bonum universaliter vel ut 1 x Rom,3 7, I8. 547 Rom., 9, i6. Phil., 2, 3. S. Thomas, I-II, 109, 2. 54 S Liber V.—De adeptione beatitudinis sic; 2) utrum omnis homo appetat beatitudinem formalem, hoc est, esse felix seu beatus ut sic; b) in speciali seu in concreto; et tunc, 1) pro beatitudine obiectiva: vel utrum ' omnis homo appetat beatitudinem obiectivam naturalem^ nempe Deum prout est Prima causa omnis boni; vel utrum omnis homo appetat beatitudinem obiectivam supernamraient, scilicet Bonitatem Divinam per essentiam prout est in se, ad intra; 2) pro beatitudine formali vel subiectiva: vel utrum omnis homo appetat cognitionem Dei per scien­ tias speculativas, nempe beatitudinem formalem naturalem seu philosophicam, vel utrum omnis homo appetat beatitu­ dinem formalem supernaturalem, scilicet visionem facial311 divinae essentiae prout est in se. 122. Deinde, ex parte appetitus ipsius oportet determi­ nare quo genere appetitus homo appetat illas beatitudines, utrum appetitu naturali vel supematurali, quo in casu neces­ sario debet esse appetitus spei vel caritatis; si vero dicatur naturalis oportet adhuc determinare utrum sit innatus vel elicitus; quod si elicitus, utrum necessarius vel liber; quod si liber, utrum absolutus vel conditionatus, id est, efficax vel inefficax. Unde ergo apparet magna foecunditas istius articuli. 123. En ergo distinctiones quae sunt prae oculis ha­ bendae tam ex parte beatitudinis appetendae quan ex pane appetitus eius: et in pagina sequenti contemplari possunt 124. His adde quaestionem versari posse in duplici sensu: i.°, in sensu authentico S. Thomae, nempe quid revera S. Thomas ipse cogitaverit de appetitu beatitudinis, non solum in hoc articulo, sed in toto contextu operum eius; 2.0, determinato vel non determinato critice sensu thomistico ipsius S. Thomae, quid dicendum est absolute et in rei veritate. Sub utroque respectu multum disputatum est ab antiquis et a modernis, quin ad plenam dilucidationem ex ulla parte venerint. In praesenti nobis non vacat immorari circa hanc quaes­ tionem, in tota sua latitudine; ideo satis erit nobis litteram huius articuli exponere prout iacet. SlNIOiLLIlVaS SOLI-I-HcIdV 550 Liber V.—De adeptione beatitudinis QUAESTIONIS RESOLUTIO Omnis homo naturaliter et necessario appetit beatitudinem in genere seu in communi tam obiectivam quam formalem. 126. Probatur. Beatitudo in communi seu in abstracto potest sumi ex parte obiecti, quod est bonum absolute in communi; et ex parte subiecti, quod est bene esse seu bene se habere absolute. Atqui sub utroque respectu omnis homo naturaliter et necessario appetit beatitudinem: a) Ex parte quidem obiecti seu beatitudinem obiectivam in genere omnis homo appetit, quia beatitudo obiectiva in genere idem est ac bonum in universali. Atqui omnis homo naturaliter et necessario appetit bonum in universali, quia omnis potentia naturaliter et necessario fertur in proprium obiectum eius; obiectum autem proprium voluntatis humanae est bonum in universali, ut patet ex q. 1, a. 1. Ergo omnis homo naturaliter et necessario appetit beatitudinem obiec­ tivam in genere. b) Ex parte etiam subiecti seu beatitudinis formalis. Appe­ tere beatitudinem formalem in communi idem est ac appetere ut voluntas plene satietur et perficiatur. Atqui omnis homo naturaliter et necessario appetit ut voluntas plene satietur et perficiatur, quia omnis potentia naturaliter et necessario appetit actum suum, et omne imperfectum suam perfec­ tionem. Ergo omnis homo naturaliter et necessario appetit beatitudinem formalem in genere. Ista tamen necessitas non est quoad exercitium, sed quoad specificationem tantum, quia nec semper homo actu explicite appetit, cum non semper actu operetur voluntas. 126. CONCLUSIO SECUNDA: Non omnis homo appetit bea­ titudinem sive obiectivam sive formalem in concreto seu in speciali. 127. Probatur. Nihil volitum quin praecognitum. Atqui non omnis homo cognoscit in quo sita sit vera eius beatitudo 125. Ou». II., A. 8,—Omnis homo appetit beatitudinem 551 f obiectiva vel formalis in concreto, uti apparet ex discussio­ nibus philosophorum et theologorum; philosophorum quidem quoad beatitudinem obiectivam, theologorum vero quoad formalem. Ergo non omnis homo appetit beatitudinem sive obiectivam sive formalem in concreto seu in speciali. CONCLUSIO PRIMA: SOLVUNTUR DIFFICULTATES 128. Obiectio prima Vera beatitudo consistit in visione faciali divinae essentiae, ut patet ex dictis ad q. 3, a. 8. Atqui non omnis homo appetit visionem facialem divinae essen­ tiae, tum quia non omnes cognoscunt in ea sitam esse veram beatitudinem, tum etiam quia nonnulli putant istam visionem esse nobis impossibilem; nemo autem appetit quod ignorat aut reputat impossibile. Ergo non omnis homo appetit beatitudinem. 129. Respondentur. Dist. mai.: Vera beatitudo in con­ creto sumpta, et quidem supematuralis, consistit in visione faciali divinae essentiae, conc.; beatitudo universaliter et in abstracto considerata consistit in visione divinae essentiae, subdist.: consistit quoad rem, conc.; consistit quoad consi­ derationem abstractam et universalem, nego. Conc. min. Et contradist. conclusionem: Non omnis homo appetit beatitudinem concrete et specialiter sumptam, conc.; universaliter et abstracte acceptam, nego. Apparet ex hac responsione quod, iuxta S. Thomam, non omnis homo naturaliter appetit explicite visionem fa­ cialem divinae essentiae, quia neque naturaliter statim co­ gnoscit in quo obiecto concrete sita sit vera beatitudo, neque etiam ad quam potentiam pertineat beatitudo formalis, neque multo minus in quo actu huius potentiae sita sit essentia formalis beatitudinis. Haec enim omnia sunt opus philo­ sophorum et theologorum aut fidei divinae. 130. Obiectio secunda. Beatus est qui habet omnia quae vult et nihil vult male. Atqui non omnes homines haec duo 552 Liber V.—De adeptione beatitudinis simul volunt, quia multi mala volunt et volunt se ea velle. Ergo non omnes homines appetunt beatitudinem. 131. Respondetur. Dist. mai.: Multi mala volunt et volunt se ea velle, quatenus ea reputant mala, nego; quatenus falso putant ea esse bona, conc. Et nego consequens et consequentiam. Conferatur textus huius solutionis cum articulo octavo quaestionis quartae. Et haec sufficiant pro tractatu de fine hominis ultimo. APPENDIX EXCURSUS HISTORICO-DOCTRINALIS CONTROVERSIAE DE MOMENTO VISIONIS BEATIFICAE TEMPORE IOANNIS XXII (Ad Q. IV, art. 5) 3 «i i. Ut scite animadvertit N. Valois, loannis XXII erat vir tenax et audax, praadilectionem quandam habens pro quaestioni­ bus arduis et controversis, simulque in disciplinis theologicis non admodum peritus \ Porro studens huiusmodi quaestioni libros plurimos legit cum graecorum tum praesertim latinorum, specialiter Ambrosii, Augustini, Cassiodori, Bernardi, in quibus sibi visum est aperte inveniri doctrinam de procrastinatione perfectae retributionis pro bonis et malis hominibus usque ad diem iudicii universalis, eique apprime convenire Scripturam Sacram pluribus in locis 2. Eam igitur tradere coepit magna animi contentione verbis • <11 manifeste sa predilecction pour l’étude des questions contro­ versées» (N. Valois, Jacques Duese, Pape sous le nom de Jean XXII, apud •Histoire littéraire de la France», t. 34 (1914), p. 542; «son goût des problèmes ardus, des questions controversées... son insouciance du péril et... l’insuffi­ sance de sa préparation théologique» (Ibid., p. 551). Erat, e contra, multum versatus in hire. 1 «Nos... ex quo, licet immeriti, fuimus assumpti ad officium antedictum [vicarii Christi], circa intellectum Scripturae Sacrae sanctorumque Doc­ torum originalia, praecipue B. Augustini, vacavimus operamque adhibuimus diligentem» (Ioannes XXII, Allocutio in Consistorio, die 3 ianuarii 1334 iuxta Instrumentum authenticum quod ipse Ioannes fieri iussit, apud DeMFLE, 0. P., Chartularium Universitatis parisiensis, t. II1, n. 983, p. 435). •Postquam fuimus in statu isto [Supremi Pontificatus], studuimus singu­ lariter originalia sanctorum, et attendimus quaestiones quas faciunt in ista materia» (Relatio eiusdem Consistorii a quodam fratre Ordinis Minorum, Bibl. Nat. Paris., Ms. lat. 5154, fol. 304 r, apud N. Valois, «Hist, littéraire de la France», t. 34 (1914), p. 607, n. 1). Haec est vera origo sententiae loannis XXII, sincero corde veritatem inquirentis, non quae ab Henrico de Hervordia, O. P., refertur «secundum quosdam», quasi eam puerulus ex patre suo accepisset qui rursus ex audita fabula celeberrima Tyndali haberet (Liber de rebus memorabilibus sive Chronicon, ed. A. Potthast, pp. 250-251. Gottingae, 1859; neque illa quam Barazius assignat de visione cuiusdam Dominae in Provincia versus annum 1325 (Vitae Paparum Avenionensium, t. I, p. 787. Parisiis, 1693). S56 Appendix ad Q. IV. Art. 5 et scriptis, non tamen qua Romanus Pontifex sed qua Doctor privatus l. Primo quidem subobscure, in sermone quodam de assum­ ptione B. Μ. V. habito fortasse die 15 augusti 1331 ’, ubi rationem reddit huius mysterii ex eo quod, nisi anima Beatae Virginis reassumpsisset proprium corpus, nondum esset perfecte beata et in domo Dei, quod nefas est dicere. Sumens enim veluti thema sermonis illud Psalmi 41,5: transibo in locum tabernaculi admirabilis usque ad domum Dei, inquirit post pauca: «sed fuitne anima illa [Beatae Virginis] statim beata quando fuit a corpore separata»? Et respondet: «videtur dicendum quod sic, multo magis quam anima latronis cui dixit Christus [Luc. 23, 43]: hodie mecum eris in paradiso; quod multi intelligunt de paradiso spirituali divinae visionis, non de terrestri. Sed hoc videtur dubium, cum Iohannes et multi alii sancti ad limbum descen­ derint et etiam ipse Christus quantum ad animam. Unde fone posset dici quod paradisus ibi accipitur pro quadam requie, in quantum fuit liber ab angustia et tribulationibus huius mundi» ’. Aliunde ergo sumenda est ratio perfectae beatitudinis qua fruitur Beata Virgo, nempe ex proprii corporis reassumptione. «Non autem gloria Matris Dei, etiam quantum ad animam, esset plena et perfecta nisi anima esset unita corpori; quia animae illorum sanctorum, qui etiam Deum vident, non totaliter in Deum feruntur, secundum Augustinum, quamdiu remanent separatae a corpore. Habent enim, ut dicit, quoddam desiderium naturale ad ministrandum corpus proprium. Unde anima Beatae Mariae, si esset sine corpore, ad ipsum inclinaretur, et sic in aliquo a perfecta gloria retardaretur» *. Postmodum vero, a die prima novembris 1331, doctrinam suam proponit omnino aperte et explicite. Exponens siquidem in sermone de festo omnium Sanctorum verbum illud: mementote operum Patrum quae fecerunt in generationibus suis, et accipietis 1 «sine praeiudicio conferendo et salva veritate» (Ioannes XXII, Ser­ mo 15 decembris 1331, apud N. Valois, Op. et loc. cit., p. 563, n. 1); «non enim dixi nec dico hic aliquid determinando» (Sermo 25 martii, anno 1332 probabiliter, apud N. Valois, Ibid., p. 572, n. 1). «In Consistorio [die 3 ianuarii 1334] protestatus fuit eoram Cardinalibus, praelatis et capellanis quod in praedicta quaestione nihil definiendo sed recitando dixerat» (Ptolomaeus Lucensis, O. P., Historia ecclesiastica, lib. 24, cap. 41, apud Raynaldi, Annales, ad annum 1334, n. 29, ed. cit., t. 25, p. 13 a). 1 Cf. N. Valois, Op. et loc. cit., p. 554. . ? ALO1S’ Op. cit., pp. 537-538. Sermones triginta duo loanms XXII inveniuntur in Mss. lat. n. 3.290, Bibliothecae Nationalis Pari.^tris naymundi d' Lados, Procuratoris fratron Mmorum. qua de re videsis N. Valois, ibid., nn ‘ Apud N. Valois, Op. cit., p. 538. PP’ 53 54 Controversia de visione beatifica tempore ioannis XXII 557 gloriam magnam et nomen aeternum (I Mach. 2, 51), aiebat: «frater, diceres mihi: quae est ista gloria quam Patres nostri invenerunt propter opera? Carissimi, advertatis parum. S. Bernardus in quodam sermone * 1 videtur dicere quod merces sanctorum ante adventum Christi erat sinus Abrahae; post adventum vero Christi et eius passionem et ascensionem in coelum, merces sanctorum est et erit usque ad diem iudicii esse sub altari Dei. Unde vult dicere quod usque ad diem iudicii non erunt in coelo super altare sed sub altari» 2. Quid autem intelligit per altare, explicat post pauca: «quid est istud altare, Pater? — Dicunt Augustinus et Bernardus quod animae sanctorum usque ad diem iudicii erunt sub altari, idest sub protectione et consolatione Humanitatis Christi; sed, postquam Christus venerit ad iudicium, erunt supra altare, idest supra Humanitatem Christi. — Sanctitas, quid dicis? — Sicut dicit Bernardus. — Estne hoc verum quod anima quantumcumque sancta possit ascendere supra Christi Humanitatem? — Certe, post diem iudicii videbunt et contemplabuntur non Humanitatem Christi tamtum sed eius Divinitatem. Videbunt enim Patrem et Filium et Spiritum Sanctum, sicut Ioan. 17 [3]: haec est vita aeterna, ut cognoscant te solum verum Deum et quem misisti lesum Christum. Animae ergo sanctae ante diem iudicii sunt sub altari, idest sub consolatione et protectione Humanitatis Christi; sed, post diem iudicii, elevabit eas, ut videam ipsam Divinitatem, et secundum hoc dicuntur ascendere super altare'» 3. Itaque iustorum animae ante diem iudicii, prout dicit S. Ber­ nardus, in Domino quiescunt, iuxta illud Psalmi 114, 78: con­ vertere, anima mea, in requiem tuam, quia Dominus benefecit tibi; quia eripuit animam meam de morte, oculos meos a lacrymis, pedes meos a lapsu: at nondum intraverunt in gaudium Domini sui. «Sed scitis quando intrabunt? Cum scilicet resurgent corpora sua. Rationabile enim non est quod id quod est imperfectum perficiatur extrema perfectione donec sit perfectum perfectione propria; et ideo quia anima nondum perfecta est donec sit cum corpore proprio, ideo nondum debetur ei gaudium [perfectum], sed tunc dabitur ei cum dicetur: intra in gaudium Domini tui, quia tunc erit cum corpore. Quia, ut dicit Bernardus, in gaudium Domini non intrabit anima sine corpore nec praelatus sine plebe... Et hanc opinionem videtur bene approbare Salvator in Mtt. cap. 25 [34]: venite, benedicti Patris mei, possidete paratum 1 478, 1 * S. BERNARDUS, Sermo quartus de Omnibus Sanctis, ML. 183, pp. 471quem supra retulimus. Apud N. Valois, Op. cit., pp. 555'556, n. 3. Apud N. Valois, ibid., pp. 556-557, η· 2. 558 Appendix ad Q. IV. Art. 5 vobis regnum. Tunc accipient regni possessionem, et sic videtur quod ante non receperunt»l. Cum autem plures, hoc audito, conturbarentur, occassionem arripuit uberius et fortius in idem instandi sermone Dominicae tertiae Adventus eiusdem anni—15 decembris 1331—super illa Apostoli verba (Phil. 4, 4): gaudete in Domino semper, iterum dico: gaudete. Ecclesia, inquit, nos invitat ut gaudeamus de duplici adventu Christi: de primo adventu, ad redimendum nos, quem proposuerat Evangelium Dominicae secundae; et de secundo adventu, ad nos iudicandos, quem recolebat Evangelium primae Dominicae. Loquamur ergo prius —subiungit— de hoc se­ cundo adventu, postea locuturi de primo si tempus adsit. In secundo adventu fiet retributio et reddetur merces pro bonis operibus. «Merces ergo ista est visio [facialis Dei]. — Quae­ ro, cui ista merces reddenda est? — Semper dico quod merces ista reddenda est cui debetur... — Sed cui debetur? — Certe, frater, promissa est omni bene operanti... — Quaero, quis ope­ ratur meritoria cui haec merces debetur: utrum anima per se, vel corpus per se, vel utrumque simul? — Et non prodest [= po­ test?] dici quod anima solum, vel corpus solum; actiones enim sunt suppositorum et exsistentium: neutrum enim istorum, quamdiu anima est cum corpore, exsistit per se, sed suppositum exsistit. Supposito ergo huiusmodi debetur merces. Hoc declaravit Salvator in exemplo, cum dicit [Mtt. 20,8]: voca operarios et redde illis mercedem. Si ergo anima per se non est operatrix, nec corpus per se operatur, sed compositum, ergo toti composito merces redditur. Haec fait sententia B. Bernardi in sermone de Omnibus sanctis, ut alias recitavimus 12, quod animae sanctorum non re­ cipient istam mercedem, scilicet visionem Deitatis, quousque resurgant corpora sua; et tunc, post iudicium, recipient mer­ cedem» 3. Statimque murmurantes redarguit, subiungens: «mirantur de hoc aliqui, ut intellexi [dicentes]: frater, in materia fidei et in hiis quae tangunt fidem magis est credendum auctoritati Sacrae Scripturae quam dicto alicuius Doctoris, etiam sancti [ut erat S. Bernardus]. — Videamus ergo quid in hoc velint auctoritates Sacrae Scripturae. Et quia nullus melius potest nos docere quam Salvator noster lesus Christus cui praesto sunt omnia et cui nihil futurum est...; ergo Christo clarum est, et perfecte nobis 1 Apud N. Valois, loc. cit., pp. 557-578, n. 1. a Scilicet sermone praecedenti de Omnibus Sanctis, ubi afferebat aucto­ ritatem S. Bernardi in Sermone quarto de Omnibus Sanctis, ut paulo supra notatum est. r 3 Apud N. Valois, Op. dt., p. 560, n. 1, ex Ms. Bibliothecae Publicae Cantabngensis Ji, III, 10. Controversia de visions beatifica tempore ioannis XXII 559 potest respondere si interrogemus ipsum quid ipse docuerit in terra nostra ista» l. Iam vero Christus, prosequitur, hoc idem multipliciter docuit. Nonnisi in fine diei, quae imago est finis mundi, operarii vineae acceperunt singulos denarios (Mtt. 20, 1-8); nonnisi regrediens post multum temporis dominus ille parabolae ta­ lentorum, qui figura est Christi redeuntis ad iudicandum in fine temporum, dixit servo diligenter laboranti: euge, serve bone et fidelis, intra in gaudium Domini tui (Mtt. 25, 14-30); nonnisi tempore messis, quod symbolum est ultimi iudicii, zizania se­ parantur a tritico et colliguntur ad comburendum, triticum vero congregatur in horreo (Mtt. 13, 24-30); nonnisi in die iudicii universalis proferet Christus verba illa: venite, benedicti Patris mei, percipite regnum quod vobis paratum est a constitutione mundi (Mtt. 25, 34), quae quidem praecedent introitum eorum in vitam aeternam (Mtt. 25, 46) quae consistit in cognitione veri Dei per visionem facialem eius (Ioan. 17, 3). «Vide ergo, concludit, rbori vitae. Sed, frater, quando hoc erit? Ille qui moritur in n1d^lt,t21i?1H-Chri-S?-S -in ^uantum,homo non regnabit nec illuminabit gratiae et non habet insuper aliquid purgandum et expiannisi usque ad diem iudicii, et tunc tradet regnum Deo Patri. Quod est haere- dum, "pervenitne immediate ■· ' ’ ’huiusmodi ’ ,· visionem . . ac statim ad et ticum, et contradicit Symbolo: et iterum venturus est iudicare vivos et mortuos • « « · « · aaus regni non erit finis *. p. 35oa, Lucae 1762.) · * · · (Apud Baluzium ▼ "X ET MANSI, ΊΓ "X . · Miscellanea, t ’ ’ VX III, 1 Ex eadem Reportatione, ibid., p. 570, n. ·β ν μ μ μ μ « Q. IV. μ Appendix ad 564 566 Appendix ad Q. IV. Art. 5 Controversia de visione beatifica tempore ioannis XXII 567 possessionem? Audistis iam multum loqui et disputare de hac quibus haec doctrina displicebat plures convicit, eo vel magis re; attamen S. Augustinus clarissime respondit huic quaestioni quod «inde exspectabant officia et beneficia recipere 2; alios, in suo Tractactu 49 in loannem, dicens: «recepti sunt in pace praesertim ex Praelatis in Curia degentibus, neutros, apparenter sancti Patriarchae, Prophetae, Apostoli, Martyres, Boni fideles; saltem, reliquit, qui et propriam positionem hac de re dissimu­ omnes tamen adhuc in fine accepturi sunt quod promisit Detis: labant ’. 2. Porro adhaerentes doctrinae loannis XXII magno cum promissa enim est resurrectio carnis, mortis consummatio, lita aeterna cum Angelis. Hoc omnes simul accepturi sunnis. Nam ardore solebant eam divulgare, in adversarios eius vehementer requiem, quae continuo post mortem datur, si ea dignus est, insurgendo4. Hos inter nominantur plures franciscani, ut frater tunc accipit quisque cum moritur. Priores acceperunt Patriar­ quidam Biterrensis \ Gualterus de Chatton e, Guilelmus de Arnaldus de Clarochae: videte ex quo requiescunt; posteriores Prophetae, recentius Monterotundo inquisitor Avenionensis Apostoli, multo recentius sancti Martyres, quotidie Boni fideles. 1 «Multis displicuit * (Chronica Henrici Surdi de Selbach, ed. H. BressEt alii in ista requie iamdiu sunt, alii non tam diu, alii paucioribus annis, alii nec recenti tempore. Cum vero ab hoc somno evigilabunt, hu, apud. Monumenta Germaniae historica, Nova series, t. I, p. 27. Berosimul omnes quod promissum est accepturi sunt» x. Ita loquitur lini, 1922). ■' «Qualunque Maestro o Prelato gli recava alcuna autorità o detto di S. Augustinus. santi, che in alcuna parte favorasse detta sua opinione, il vedea volontieri, Idem omnino dicit S. Paulus, cuius explicitum testimonium c gli facea grazia d’alcuno benefizio» (Giovani Villani, Chronaca, lib. X, (Heb. ii, 39-40) iam retulimus. Postquam enim plures sanctos ap. 228, p. 372 b, s. 1. et a.). Qua de causa, Thomas Waleys, O. P., di­ enumeravit, prosequitur: «et hi omnes testimonio fidei probati, cebat magna cum ironia in Sermone celeberrimo quem fecit Avenione die non acceperunt repromissionem, Deo pro nobis melius aliquid 3 ianuarii 1333, plus movere tales viros beneficia Papae quam auctoritates providente, ut non sine nobis consummarentur». Haec verba, et rationes ab eo adductae: «interrogabo eum qui sic dicit: rogo, quae est auctoritas sancti quae te plus movet ad sic credendum? Respondebit for­ ut videtis, sunt clarissima. Eodem modo loquitur S. loannes: «advenit ira tua, et tempus sitan; Bemardi, vel Gregorii, aut alterius. Et ego dicam: certe, salva reve­ rentia tua, nos dicis verum. Sed [plus movet te] unum breve verbum Psal­ mortuorum iudicari, et reddere mercedem servis tuis prophetis, mistae genunatum, scilicet: fiat, fiat. Verbi gratia: Sanctitati Vestrae supplicat et sanctis, et timentibus nomen tuum pusillis et magnis, et desotus filius vester pro tali beneficio. — Fiat. — Item, quod transeat sine exterminandi eos qui corruperant terram» (Apoc. 11,18). Hoc alia lectione. — Fiat. — Ecce fiat, fiat * (Apud Th. Kaeppeli, O. P., Le est clarum: sancti et prophetae ipsi non recipient mercedem nisi procès contre Thomas Waleys, O. P., étude et documens, p. 105, 14-20. Ro­ mae, 1936). cum venerit tempus iudicandi mortuos. 3 «Omnibus Praelatis ecclesiasticis diu dissimulantibus * (Henricus de Modeste tamen addit, sicut in praecedentibus sermonibus: «sicut anim alias audivistis, de hoc sunt opiniones, et quidam Hîrvordia, O. P., Liber de rebus memorabilibus sive Chronicon, ed. A. Potdicunt sic, quidam dicunt aliter. Sed iste sanctus, scilicet Au­ thast^ p. 252. Gottingae, 1859). Villani tamen dicit quod «dispiaceva alla parte de Cardinali» (Cronica, lib. X, cap. 228, ed. cit., p. 372 b). gustinus, tenet hoc quod dixi in multis locis expresse, et multi maggior 1 «Multi publice praedicabant, ipso [loanne XXII] sciente et volente, alii. Et in uno loco dicit: si desipio, hic corrigat me qui melius quod animae sanctorum purgatae non videbant faciem Dei nec videbunt sapit. Et ego dico idem. Non enim dixi nec dico hic aliquid uSque post iudicium generale. Et in ipsis praedicationibus dicebant vitudeterminando, nec aliquid de capite meo, nisi quia Scriptura peria de illis qui tenebant conclusionem affirmativam» (Anonymus franvidetur hoc dicere. Et ubi ostenderetur auctoritas Scripturae vel ascAxus, in Ms. lat. 5154 Bibliothecae Nationalis Parisiensis, fol. 305 r, determinatio Ecclesiae contraria, libenter dicerem oppositum, apud N. Valois, Op. cit., p. 572, n. 2). s Cf. N. Valois, ibid., p. 573; Th. Kaeppeli, Op. cit., p. 10. sicut hoc idem dixi, ut audivistis alias» 2. * Cf. N. Valois, ibid., p. 615; Th. Kaeppeli, Op. cit., pp. 60, 62, 70. Talis repetita insistentia naturaliter produxit diversos af­ qui postea creatus est episcophus Asaphensis in Anglia, erat valde in­ fectus in auditoribus vel lectoribus suis: multos scandalizavit’, Hic tensus Thomae Waleys, qui de eo scribebat post diem 15 martii 1334: «Chat- ‘ S. Augustinus, Tractatus 49 in loannem, n. 10. ML. 35, 1751. 2 Apud N. Valois, Op. cit., p. 572, n. 1, ex reportatione ms. lat. 3290 Bibliothecae Nationalis Parisiensis, fol. 63-64. 3 ‘Multos scandalizaverat^ (Continuatio Chronicae Guilelmi DE Nangis. ed. H. Géraud, t. II, p. 127. Parisiis, 1843. fonensis anno praeterito praedicavit publice quod animae sanctorum vident Deum facialiter, sed tamen mediante quodam velo» (Apud Th. Kaeppeli, Op. cit., p. 246, 12-14); et rursus: «si Chattonensis habeat episcopatum, multos trahet ad errorem suum, sperantes se hoc modo prosperari, quod absit, ne impleatur sermo meus: fiat, fiat * (ibid., p. 245, 37-38, p. 246, n. 1). 7 Cf. H. DENIFLE, Chartularium..., t. II1, nn. 971, 973, pp. 415, 418; J-M. VIDAL, Bullaire de Tinquisition française au XIV * siècle, VI, XXXI, dp. 192, 194, 224, 257, 281. Paris, 1913; Th. Kaeppeli, Op. cit., p. 17 sqq .1* 568 Appendix ad Q. IV. Art. 5 monte 1 et ipse Minister Generalis Geraldus Othonis *; unus manochus cluniacensis, Franciscus a Char itate8; unus frater dominicanus, Egislus Birgher sive de Dacia 4; Doctor loannes 1 loanne XXII praecipiente (Litterae 3 novembris 1332 et 27 martii 1333 ad Chancellarium Universitatis Parisiensis, apud H. Denifle, Chartu­ larium..., t. II1, n. 947, pp. 401-402), Amaldus licentiam accepit legendi Sententias in illa Universitate, ubi opinionem loannis una cum eius argu­ mentis exposuit, addens ex propriis nova argumenta ad eam confirmandam. Haec expositio continetur in ms. lat. 5288 Bibliothecae Nationalis Pari­ siensis, eiusque conclusio est «quod dictae animae adhuc non habent ulti­ matum beatitudinem, et quod per sententiam Iudicii aliquid de beatitudine saltem suppositis sit dandum et reddendum» (Apud N. Valois, Op. cit,, p. 591, n. 1). Quae postea referens loanni XXII, scribebat: «Beatissime Pater, haec sunt quae de materia visionis dixi dum legebam Parisiis, per modum collationis et disputationis et non determinationis, sicut apparet per protestationes. Nec recolo me plura dixisse vel scripsisse de materia ista» (Ibid.). Eum paucos post menses (die 10 Septembris 1333) loannes creavit episcopum Tutelensem, ac iniuxit Chancellario Universitatis Parisiensis (die 11 septembris eiusdem anni) ut in Magistrum Theologiae promoveret (H. Denifle, Chartularium..., L II1, n. 959, p. 409). 2 Hic exposuit ac defendit doctrinam loannis XXII in Sermone quodam quem fecit Parisiis versus initium decembris 1333 «in praesentia scholarium quasi infinitorum» (Continuatio Chronicae, Guilelmi de Nangis, ed. H. Géraud, t. II, p. 136. Parisiis, 1843). Textus eius invenitur in mss. Ottoboni 280 Bibliothecae Vaticanae, fol. 1-53 v, sub nomine Tractatus de multiplici vi­ sione Dei. Ad instar loannis XXII cum suo Sermone Dominicae tertiae Adventus 1331, Geraldus dedit in scriptis sermonem suum, ac declarant se non loqui qua Generalem Ministrum Ordinis Minorum sed qua particu­ larem Magistrum: «tertio, protestor quod quaecumque reportabuntur verbo vel scripto de dictis meis praeter illa quae in quaterno praesenti quem pro exemplari dabo, habeo pro non dictis, et ea non reputo dicta mea nec ex mea intentione dicta. Quarto, protestor quod ea quae dicturus sum non intendo dicere sicut Generalis Minister Ordinis Fratrum Minorum, sed sicut particu­ laris Magister et sicut alumnus et membrum venerabilis matris meae Uni­ versitatis studii parisiensis» (Apud A. Pelzer, Le premier livre des Reportata Parisiensia de Jean Duns Scot, in «Annales de l’institut Supérieur de Philo­ sophie de Louvain 5 (1924), p. 451, n. 2). Postea tamen, sub Benedicto XII, huic opinioni valedixit, etiam ante definitionem sententiae contrariae. 3 Cf. N. Valois, Op. cit., pp. 573, 579, 584. Iste Monachus praedicavit die 17 ianuarii 1333 in ecclesia Praedicatorum avenionensi contra Thomam Waleys, ubi loquens de tenentibus opinionem loannis XXII dicebat: «de­ fensores huius sacrae fidei supervenere, homines strenui, et protestantes, laborantes strenue ut inveniant punctum quaestionis... Sancti intentione, quia tota earum intentio est ut doctrinae Salvatoris nostri honorentur et doctrina Evangelii, non Aristotelis, non Philosophi... Fidelis vel sani in ser­ mone, quia ea loquuntur quae secundum doctrinam sanam dici possunt, non philosophiam, non astrologiam protendunt...» (Apud N. Valois, ibid., p. 381, n. 5.) * Hic erat episcopus Vesteracs in Svetia a die 13 maii 1329; prius. Controversia de visione beatifica tempore ioannis XXII 569 Lutterell ac praesertim Cardinalis Hannibaldus Gaetani de Ceccano, qui argumenta loannis XXII non solum repetiit sed wi· et locupletavit *. Arguebat ergo, primo, Hannibaldus, ex auctoritate S. Gregorii, «qui dicit quod animae post mortem nesciunt quae hic aguntur, nisi forsitam per revelationem specialem; si autem viderent Verbum, omnia viderent in Verbo» 8. a die 28 decembris 1327, fuerat renuntiatus coadiutor Israelis Erlend, episcopi eiusdem loci. luxta Anonymum quendam franciscanum, «viri infames et perversae conditionis et vitae et etiam apostatae exponebantur ad praedicandum, et etiam promovebantur solum ex eo quod assentiabant dicto errori. Exem­ plum de fratre N. [= Francisco] de Caritate, ribaldo notorio et pessimo, qui in loco fratrum Minorum de Avenione, ex commissione et de voluntate Domini loanrus sibi facta, publice praedicavit quod quicumque de cetero tenerent pertinaciter quod animae sanctorum viderent Deum facialiter, haeretici sunt censendi. Exemplum de fratre Egislo de Dacia, qui se dicebat episcopum Arosiensem, et de quodam fratre alio de Biterris, qui publice praedicaverunt dictum errorem; quorum unus post praedicationem dicti erroris factus fuit capellanus Domini Papae. Qui post collatam sibi capellaniam publice praedicavit et asseruit dictum errorem, et in sermone quem fecit dixit: tres sunt fides, una clara in hac vita, alia clarior in Purgatorio, tertia clarissima quam habent animae sanctorum in coelo; et ista fides du­ rabit usque ad diem iudicii». (Apud N. Valois, Op. cit., p. 372, n. 4. Similia dicunt alii franciscani adversarii Papae, ut Nicolaus Minorita et Bonagratia de Bergamo, quos refert Th. Kaeppeli, Op. cit., pp. 10-11, n. 18). 1 Lutterell plura beneficia acceperat a loanne XXII, nempe cumula­ tiorem canonicatuum Lichfield, Cantuariensis et Jork, ultra parochias duas: Holm et Bishopsburne. Hic ergo Avenione, in quadam publica disputatione de hac re, defendit doctrinam loannis XXII contra animadversiones criticas Thomae Waleys, et quidem forma quadam stricte dialectica, de qua se iustificare conatur hisce verbis: «sed mihi opponitis, quod nobis Anglicis frequenter hic opponunt: ecce secundum Logicam respondistis; tolle, tolle!, secundum Theologiam responde. — Ergo apud Theologos superfluit Lo­ gica? Materiam quaeritis, murum sine caemento. Audivi, cum essem iuvenis, quendam Magistrum dicetnem quod theologos sine bona Logica asinus esset cornutus. Videatis in libro [S. Augustini] de Trinitate si Logica usus sit...» (Epistula Magistri loannis de Lutterell, anglici, doctoris Sacrae Theologiae, ad quendam in Curia Romana disputantem, apud N. Valois, Op. cit., p. 599, η. I). 1 Hannibaldus hoc tempore complura receperat beneficia a loanne XXII. Of. N. Valois, Op. cit., p. 573, n. 4. 1 Apud Thomam Waleys, Sermo factus Avenione in Ecclesia fratrum Praedicatorum die 3 ianuarii 1333 super textum Eccli. 15,5: implevit illum spiritu sapientiae et intellectus, in octava S. loannis Evangelistae, ed. Th. Kaep­ peli, Op. cit., p. 99, 20-23. Quod hoc argumentum, sicut et septem sequentia, sit Card. Hannibaldi constat ex Ms. lat. 6731, Γθ1· 8i v, ubi notatur in mar­ gine· prima ratio Hannibaldi, secunda ratio Hannibaldi, et sic inde usque id octavam Cui facile respondet Thomas (ibid., p. 100, 13-19) ex lectione 570 Appendix ad Q. IV. Art. 5 Deinde, ex auctoritate Boétii definientis beatitudinem: «sta­ tus omnium bonorum congregatione perfectusl. Sed animae exutae non habent congregationem omnium bonorum, quia non habent gloriam corporis» -. Nondum ergo beatitudinem habent. Tertio, ex auctoritate S. Augustini, iuxta quem «beatus est qui habet quaecumque vult et nihil mali vult3. Sed anima exuta non habet quaecumque vult quia non habet gloriam corpo­ ris 4. Quod confirmat, quarto, ex eo «quod de ratione beatitudinis est immortalitas, secundum Augustinum 5. Sed animae adhuc non habent immortalitatem», quia nondum informant corpus immortale e. 3. Nec minori cum violentia eam impetebant plures adversarii eius. Die decima aprilis 1332 Bonagratia de Bergamo, O. F. M. redegit Monachii ac publici iuris fecit Appellationem contra errores praedicatos per lacobum de Caturcho (= loannem XXII) in suis sermonibus et praedicationibus, iteratam novis additio­ nibus anno 1334% cui multi adhaeserunt tam ex clero regulari quam saeculari. E clero regulari subscripserunt tres benedictini, nempe Fridericus Abbas de Richoenbach confessarius Impe­ ratoris, Sifridus Abbas de Ahuisen et quidam frater Richardus; quatuor dominiciani, scilicet episcopus Petrus de Viterbio cum eius socio Nicolao de Viterbio, et loannes de Westhoven una completa ipsius Gregorii scribentis: «sicut enim hi qui adhuc viventes sunt mortuorum animae quo loco habeantur ignorant, ita mortui vita in came viventium post eos qualiter disponantur nesciunt, quia et vita spiritus longe est a vita camis; et sicut corporea atque incorporea diversa sunt genere, ita etiam distincta cognitione. — Quod, tamen de animabus sanctis sen­ tiendum non est, quia quae intus Omnipotentis Dei claritatem vident nullo modo credendum est quia foris sit aliquid quod ignorent» (S. GREGORIUS Magnus, Moral, in Job, lib. 12, cap. 21, η. 26. ML. 75> 999 B). Auctoritas igitur Gregorii non solum non erat pro tali opinione sed et aperte contra. 1 Boetius, De consolatione Philosophiae lib. III, prossa 2, ed. G. Neinberger, CSEL, t. 67, p. 47, 15-16. Vindobonae, 1934. 2 Apud Th. W’aleys, Op. et ed. cit., p. 100, 23-26. 3 S. Augustinus, De Trinit., lib. 13, cap. 6. ML. 42, 1020. Apud Th. Waleys, Op. et ed. cit., p. 101, 7-9. 5 S. Augustinus, De Trinitate, lib. 13, cap. 8. ML. 42, 1022. 6 Apud Th. Waleys, Op. et ed. cit., p. 101, 18-19. Alia quatuor argumenta Hanmbaldi (ibid., pp. 101-103) invenimus iam in sermonibus loannis XXII, quos hucusque retulimus. De Bonagratia, vulgo Boncortese, de Bergamo videri potest L. OliGER, O. F. M., Bonagratia de Bergamo et eius Tractatus de Christi et Apos­ tolorum paupertate, apud «Archivum franciscanum historicum» 20 (1929), pp. ^92-335. 487-511. Lepide loannes XXII eum iam excommunicatum quam Bonagratia (ibid., p. 293, n. 3). De quibus viden potest L. Oliger, Op. cit., pp. 308-312 Controversia de visione beatifica tempore ioannis XXII 571 cum socio eius Bertoldo de Spira; duo franciscani, nimirum Henricus Preo et Eusebius de Bonillo de Bergamo; e clero saecu­ lari tres, videlicet Gerwinus praepositus Bernowensis, loannes ac Bernardus capellani marchionissae brandeburgensis, ultra Philippum de Eugubio familiarem Imperatricis, Aegidium de Tuderto, Lucium de Assissio, Bertoldum notarium Imperatricis et Michaëlem de Ubaldinis notarium publicum l. His in Appellationibus declaratur loannes XXII haereticus manifestus et pertinax ideoque vitandus et puniendus, eo quod «pluries et frequenter in suis sermonibus et praedicationibus dixit et asseruit ac praedicavit publice et notorie» duos errores, «qui tales sunt, videlicet quod animae sanctorum qui in coelo sunt non vident nec videbunt faciem Dei usque ad diem generalis iudicii et futuram corporum resurrectionem, et quod Dominus noster lesus Christus post ipsum generale iudicium tradet regnum Deo Patri et amplius non regnabit sed totum faciet immediate ipse Deus Pater per seipsum» 1 2. 4. Dein, salva loannis XXII persona, eius doctrinam eiusque asseclas vehementer impugnavit Thomas Waleys, O. P., in suo celeberrimo sermone praedicato coram clero et populo in Ec­ clesia Praedicatorum Avenionensi die tertia ianuarii 1333, ubi maledictionem Dei omnipotentis imprecatus est tenentibus sen­ tentiam de dilatione beatitudinis usque ad diem iudicii3, eo quod est «error manifestus, periculosus et scandalosus, utpote de cuius praedicatione iam tota quasi Ecclesia Dei scandali­ zatur» 4. Haec verba tumultum provocaverunt inter auditores, qui excitati sunt contra sic opinantes ·. Ideo isti sine mora responsum 1 Apud L. Oliger, ibid., pp. 309-310. 2 Apud L. Oliger, loc. cit., pp. 311-312. 3 «In terra mea, videlicet in Anglia, quando quis excommunicatur vel denuntiatur excommunicatus, in fine sententiae semper subiungitur: fiat, fiat, amen. Et ego rogo Deum quod illud fiat, fiat, idest excommunicatio et maledictio Dei Patris descendat super caput illius, qui sic motus [beneficiis tempora­ libus a Papa suscipiendis] negat veritatem quam credit. In Psalmo 105, 48, scribitur: et dicet omnis populus, fiat, fiat, amen» (ed. Th. Kaeppeli, Op. cit, p. 105, 20-25). Licet in his verbis videatur expresse alludere ad quendam franciscanum qui paulo antea sermonem praedicaverat in favorem opinionis loannis XXII, et qui usus fuerat verbo fiat, fiat. (Cf. Th. Kaeppeli, Op. at., p. 14, n. 39). 4 Ibid., p. 108, 19-21. Qua de causa et ob alias propositiones inciden­ tales quas enuntiavit, processum subiit famosum et in carcerem missus est Inquisitionis Avenionensis. Cuius rei historiam accuratam nuper fecit Th. KAEPPELI, O. P., in opere saepius laudato, Le procès contre Thomas Wa­ leys, O. P. Etude et documents. Romae, 1936. ' «Tumultuasti populum·, «populum concitasti* (Franciscus de Ca- Controversia de visione beatifica tempore ioannis XXII Appendix ad Q. IV. Art. 5 dederunt in eodem loco. Nam in sermone quem praedicavit monachus cluniacensis Franciscus de Caritate die decima septima eiusdem mensis in eadem Praedicatorum Ecclesia et coram eisdem auditoribus, conquestus est de irreverentia, intolerantia et pro­ cacitate Praedicatoris praecedentis, qui non erubuit haeresim imponere tot et tantis personis insudantibus in extrahenda doctrina fidei ex Evangelic et non ex Aristotele Neque ego sum, inquit, ex his qui suos contradictores denigrationibus, insulti­ bus, clamoribus insectantur, eos appellantes haereticos vel fal­ sarios *. Ne tamen res in incerto maneret vel in peiorem partem inter­ pretaretur, dominica sequenti —die 24 ianuarii—, eadem in Ecclesia, Prior fratrum Praedicatorum protestationem fecit de modo se gerendi Francisci de Caritate. Non quievit iste, sed incunctanter, «ne forte susurrationes, subsannationes aut tumultus propter verba dicti fratris possint suboriri in populo, quoniam me tangere videbantur», invitavit Priorem in conventum fratrum Minorum ut die sequenti, quae est Conversionis S. Pauli, hora nona, disputationem haberet cum eo «super omnibus tangentibus fidem, veritatem et bonos mores» in praedicto sermone prolatis, cum hac tamen conditione quod, «si dictus frater [Prior] me convincere non poterit manifeste quod erraverim in aliquo trium praedictorum, ipse iudicio Domini Inquisitoris subiacebit, et ipsum puniet dictus Inquisitor vel alius iudex conveniens tanquam mei nominis delatorem; si autem, quod absit, manifeste me dictus frater convicerit, dicta mea correctioni Sedis Apostolicae et Dominorum Cardinalium, sicut pridem ita nunc subiicio, poena qua eiusdem vel eorumdem Sanctitati videbitur plecti volens. Sicut divinissimus Paulus, cuius hodie conversio celebratur, Caesarem appello, hoc est, Dominum Pontificem appello, ut mihi dicatur illud: Caesarem appellasti, ad Caesarem ibis [Act. 25, 12]; hoc est, ad Summum RITATE, in Sermone praedicato die 17 ianuarii 1333, apud Th. Kaeppeli. Op. cit., p. 15, n. 43). 1 «Et adiiciunt ad cumulum sui erroris, nulla discretione praehabita personarum de hac materia loquentium, nulla protestatione facta quod correctioni Ecclesiae super hoc in aliquo se existimant subiacere, quod omnes ponentes partem negativam huius ponunt opinionem haereti errorem manifestum et scandalosum in Ecclesia Dei, et hoc defendunt pertinaciter, et exclamant» (Franciscus de Caritate, Sermone praedicto, apud N. Valois, Op. cit., p. 580, n. 1). «Bene pertinax, sine protestatione aliqua cum tantis acclamationibus hoc adstruere! Bene dura indignatio, sine distinctione personarum, tot et tantis haeresim velle imponere!» fidem, ibid., p. 581, n. 4. Cf. n. 5). Apud N. \ .Alois, Op. at., p. 582. Revera tamen non minus intem­ peranter se gessit quam Thomas Waleys. Pontificem appello, et ad Summum Pontificem ire volo» \ Hanc invitationem recusavit Prior Dominicianorum, ct qui­ dem merito, ex quo videbat confratrem suum Thomam Waleys iam carceri mancipatum iussu Inquisitoris Avenionnensis. 5. Interim Ioannes XXII scribebat opellam, quae incipit: «quaeritur, utrum animae sanctorum ab omnibus peccatis purgatae rideant divinam essentiam»2, ubi auctoritates collegit Sacrae Scripturae et Sanctorum Patrum quas adduxerat in suis Sermo­ nibus ad opinionem suam ostendendam 3; eamque mittere cura­ vit Regibus Franciae Philippo VI et loannae de Burgundia per manus Petri Roger archiepiscopi Rothomagensis, qui et sermo­ nibus illis fere omnibus interfuerat4 cuique commisit ut de his et de incarceratione Thomae Waleys Reges informaret iuxta rei veritatem, ne turbarentur et nimis cito crederent illis «qui mendaciter nobis ascribere praesumpserunt [nos] multa de ani­ mabus damnatis et sanctis quae non diximus, quidquid dixerimus aliter quam dixerimus nos dixisse» 5. Cum haec tamen negligeret tacere Petrus Roger, idem officium commisit Gualtero de Di­ vione, 0. F. M., confessario Reginae, ei iniungens ut, pro oportunitate, «quasi loco solatii», has auctoritates in lingua vernacula paulatin recitaret Reginae, «quousque si sibi placuerit omnia sint completa», nam «ipsa latinum non intelligit» e; eo vel magis quia hucusque «se prudenter opposuit affectumque ad nos et ipsam [Ecclesiam, Christi sponsam] curavit servare illaesum contra murmurantes et columniantes»7, et influere poterat in animum Regis minus bene dispositum in hac re erga loan­ nem XXII. 5 Curavit etiam eodem tempore ut Arnaldus de Claromonte, 0. F. M., qui eius sententiae adhaerebat, doceret in Universitate 1 Propositio humilis Francisa [de Caritate], in die Conversionis S. Pauli, in refectorio fratrum Minorum, ante Sermonem, apud N. Valois, Op. cit., pp.583-584, nota 3). 2 «Hos errores non tantum in dictis suis sermonibus [1 novembris et 15 decembris 1331 ac 3 ianuarii 1332] sed in pluribus aliis et in quodam Libello de hoc specialiter edito et publice divulgato, qui incipit: quaeritur utrum animae sanctorum ab omnibus peccatis purgatae videant divinam essen­ tiam, pertinaciter tenuit usque ad diem mortis suae» (Responsio Michaelis DE CESENA, O. F. M., quibusdam obiectionibus, apud Baluzium-Mansi, Miscellanea, t. III, p. 349 b). 3 Litterae Ioannis XXII ad Regem et Reginam Franciae, die 28 fe­ bruarii 1333, apud H. Denifle, Chartularium..., nn. 971-972, pp. 415-417. 4 Ioannes XXII, ibid. 5 Ioannes XXII, Littera ad Reginam Franciae, die 28 februarii 1333, ibid., p. 417. 6 Ioannes XXII, Littera ad Gualterum de Divione, O. F. M., apud Denifle, Op. cit., n. 974, p. 418. 7 Ioannes XXII, Littera cit. ad Reginam Franciae, ibid.. p. 416. I i æ t* 574 Appendix ad Q. IV. Art. 5 Parisiensi, ubi de facto eam publice exposuit et contra adversa­ rios vindicavitl. 6. Simul tamen, veritatem sincero animo quaerens, maiores theologos consuluit, quos inter Durandum a Sancto Porciano Episcopum Meldensem, O. P., iamosum et antiquum Magistrum in Theologia a, «qui super dicta materia scribens, et illud quod scripserat mittens dicto Domino Papae, conatus est ostendere quod error erat asserere quod dictae animae a carne resolutae et purgatae non viderent divinam essentiam ante resurrectionem et iudicium generale» 123*5. Inscribebatur autem haec Opella De visione Dei quam habent animae sanctorum ante iudicium generale ‘ et a loanne XXII «tradita est ad videndum aliquibus Magistris in Theologia» s. Porro, inter exponendam et probandam suam thesim e diame­ tro oppositam opinioni loannis XXII, multa inseruit quae Magis­ tris illis visa sunt minus conformia fidei catholicae, ideoque ex eis extraxerunt undecim articulos in fide suspectos e, qui a loanne traditi sunt, una cum septem aliis desumptis ex celebri sermone Thomae Waleys praedicato die 3 ianuarii 1333 et ex responsionibus eius Inquisitori Avenionensi78 , Comissioni tredecim Magistrorum in Theologia ut examinarentur et qualificarentur iuxta hanc formulam singulis praepositam: utrum catholicum an haereticum vel erroneum sit dicere quod3. Quae quidem Commissio 9 adunata est die 6 septembris 1333 in domo 1 Cf. Supra dicta, n. 2 et N. Valois, Op. cit., pp. 590-591. 2 Ita eum appellat Card. lacobus Fournier, qui loanni XXII successit sub nomine Benedictis XII, apud Raynaldi, Annales, ad annum 1333, n. 48, ed., cit., t. XXIV, p. 530 a. 3 Card. Iacobus Fournier, ibid. * Cf. J. Koch, Durandus de S. Porciano, O. P., pp. 173-176. Müns­ ter i. W., 1927. 5 Card. Iacobus Fournier, Op. et loc. cit. 8 «De dicta Scriptura extraxerunt decem vel undecim dubia, ut eis visum fuit, de quibus formantes decem vel undecim quaestiones, quae propositae erunt in titulis earum, utrum catholicum an haereticum vel erro­ neum sit dicere dictum illud quod dictus Magister Durandus dixerat» (Card. Iacobus Fourn: 13 R, Decem quaestiones in Durandum, apud RAYNALDI, An­ nales, ad annum 1333, n. 59 ed. cit., t. XXIV, p. 534 b. 7 Quod probat, adductis documentis, Th. Kaeppeli, O. P., Le prods contra Thomas Waleys, O. P., p. 25-27. Romae, 1936. 8 Totum documentum officiale de sessionibus istius Commissionis habitis diebus 6 et 7 septembris 1333 editum fuit ab H. Denifle, O. P., Chartularium..., t. II1, n. 975, pp. 418-423. 9 Huic Commissioni praesidebant Card. Petrus Desprès, Card. Hannibaldus Gaëtani de Ceccano et Gasbcrtus archiepiscopus aretalensis; coales­ cebat autem ex duobus archiepiscopis, duobus episcopis et septem magistris in Ί heologia. E tredecim membris quatuor erant cleri saecularis; septem Controversia de visione beatifica tempore ioannis XXII Cardinalis Hannibaldi Gaëtani de Ceccano qui, «ex parte et de mandato» Papae «vivae vocis oraculo, ut dixit, sibi facto, praecepit eisdem Magistris simul... congregatis in virtute sanctae obedientiae et sub poena excommunicationis, ut» dictis ar­ ticulis «secundum scientiam ipsis Magistris a Deo datam omni fictione et affectione postpositis prout sentiebant veraciter res­ ponderent)»: cui iniunctioni responderunt praedicti «Domini Magistri» dicentes «quod... volebant prout possent et scirent 1 Deo dante plenarie obedire» \ Hac ergo die 6 examinarunt undecim priores articulos, ex I Durando sumptos, et, salvis quibusdam exceptionibus unius vel duorum Aiagistrorum circa nonnullos articulos, eos omnes judicaverunt erroneos 2. Die vero sequenti —7 septembris—, adscito novo membro, scilicet Edmundo Marchai, O. F. M.3, hic una cum tredecim Magistris praecedentibus congregati sunt in domo Cardinalis Petri Desprès ad examinandas et qualificandas ceteras septem propositiones ex Thoma Waleys desumptas. Qua in re minor uit eorum consensus: unum enim articulum excluserunt, eo quod omnino orthodoxum reputaverunt4; alios vero sex iudicaverunt esse saltem falsos, non tamen omnes consenserunt an essent quoque dicendi erronei5. vero cleri regularis, ita quidem ut ex his quatuor erant franciscani, duo augustiniani, unus, cisterciansis, unus dominicianus et unus carmelitanus. Eorum nomina sunt huiusmodi: Petrus Roger Archiepiscopus Rothomagensis; Elias de Nabinali Archiepiscopus Nicossiensis, O. F. M.; loannes Rubens episcopus Terralbensis, O. Carm.; loannes episcopus Clonensis, 0. Cist.; Antonius Bec, decanus Lincolniensis; loannes Lutterell, canonicus Saresberiensis, Bertandus Sorelli, canonicus Parisiensis; Geraldus Othonis, minister Generalis ordinis Minorum; Gualterus de Chatton, O. F. M.; Guilelmus Bernardi de Podio, O. F. M.; Andreas de Perusio, O. E. S. A.; Bernardus Olivier, eiusdem Ordinis; Arnaldus de S. Michaële Poenitentiarius Papae, O. P. Fere omnes erant publice adhaerentes sententiae loannis XXII. 1 Apud. H. Denifle, Op. et loc. cit., p. 419. 2 Hos articulos una cum responsionibus Magistrorum videsis apud Denifle, Op. et loc. cit., pp. 419-421. Textum Durandi e quo huiusmodi articuli excerpti sunt edidit magna ex parte Raynaldi, Annales, ad annum 1333, nn. 49-58, ed. cit., t. XXIV, p. 530-534· 5 Apud H. Denifle, Op. et loc. cit., p. 421. 1 Sextumdecimum articulum scienter omiserunt» (Denifle, ibid., p. 422). Erat autem huiusmodi: «utrum catholicum aut haereticum vel erroneum sit dicere quod tam resurrectio quam iudicium fiet duplici potestate, scilicet divinitatis et humanitatis, quatenus humanitas est instrumentum divi­ nitatis» (ibid., p. 4251 Th. Kaeppeli, Op. cit., p. 27). 5 Hos etiam articulos cum Magistrorum responsionibus edidit H. De­ nifle, Op. et loc. cit., PP- 421-422. 5/6 Appendix ad Q. IV. Art. 5 Controversia de visione beatifica tempore ioannis XXII 577 7. Nec tamen fuit contentus hoc solo iudicio, sed alios viPostremo adunati omnes in palatio apostolico die 15 Sep­ tembris sententiam datam circa duas articulorum series confir­ I ros doctos consulare voluit, quos inter Magistrum quendam, maverunt et promulgarunt, salvis exceptionibus trium Magis­ quisexdecim errores detegit in opusculo Durandi *, ac praesertim trorum qui amplius deliberare volebant circa nonnullas proposi­ Annandum de Bellovisu, O. P., Magistrum Sacri Palatii, et Card. Jacobum Fournier, Ord. Cist. tiones l. Armandus receperat undeviginti propositiones examinandas Hoc quidem iudicium, licet non directe tangeret quaestionem principaliter agitatam de momento quo visio facialis Dei erit et qualificandas, quas ei communicavit Card. Petrus Desprès sanctis habenda, multum tamen favere videbatur opinioni per­ nomine Papae, et huic labori incumbebat, quando die prima sonali loannis XXII, eo quod apparebat duos eius principales decembris 1333 novam eamque peremptoriam ordinationem adversarios non potuisse contrariam defendere nisi tot tantosque habuit Cardinalis Hannibaldi Gaëtani de Ceccano, qui ei iniungeerrores committendo. Qua de causa, Ioannes statim communica­ bat sub poena excommunicationis «quatenus infra tres dies post vit hanc sententiam Regibus Franciae, adnotans errores Durandi denuntiationem praesentium immediate numerandos respon­ et Waleys *; immo, cum primum cognovit tractatulum Thomae deatis ad infrascriptos articulos, omni affectione, fraude et timore postpositis, eam quam creditis et intelligitis veritatem» 2. Waleys De instantibus et momentis in carcere conscriptum illico transmissit Petro Roger archiepiscopo Rothomagensi, ut de Hoc autem cum vix esset, etiam physice, possibile, Armandus eo Regem Franciae certiorem redderet4; ac iterum ei commissit invisit Hannibaldum rogans eum ut praeceptum suum quadanut totam rem exponeret Regibus, eis vulgarizando documenta tenus mitigaret: quod et fecit, ea tamen conditione ut, sub eadem prout opus fuerit5. 1 Apud H. Denifle, ibid., p. 423. 2 Eodem enim die 15 septembres scribebat Ioannes XXII Reginae Franciae: «rursus in quot errores praedicator ille [= Thomas Waleys], qui captus fuit Avenione ab inquisitoribus pravitatis haereticae, in suo sermone inciderit, et in quot... episcopus Meldensis [= Durandus] in li­ bello quem scripsit, et per quot magistros in Theologia articuli extracti de sermone et libello praedictis erronei fuerint iudicati, venerabilis frater noster Petrus Rothomagensis archiepiscopus, si audire libuerit, Magnifi­ centiae Regiae explicabit, cui in hiis, quae ex parte nostra circa praemissa retulerit, placeat fidem indubiam adhibere» (Apud H. Denifle, Op. cit., n. 976, p. 425). Idem omnino repetebat in alia Littera eodem die scripta Regi Franciae, ubi de opella Durandi refert: «quam hiis diebus praeteritis ordinasse dicitur» (ibid., n. 3). 3 Hoc opusculum edidit Th. Kaeppeli, O. P., Op. cit., pp. 157-183, qui et historiam narrat compositionis eius. 4 Littera data die 18 novembris 1333, apud Denifle, Op. cit., pp. 427428: «in quo ultra sexdecim dicuntur haereses contineri» (Littera eodem die scripta Regi Franciae, ibid., p. 428). 5 «Filio nostro in Christo carissimo Philippo regi Franciae illustri scribimus quod tibi auctoritates Sacrae Scripturae et Sanctorum quas in nostris sermonibus induximus in quaestione illa, utrum animae separatae a corporibus purgatae videant divinam essentiam illa visione quam vocat Apostolus facialem, ut eiusdem quaestionis, quam Augustinus interdum in scriptis suis reputavit difficilem, et in qua tam ipse quam alii doctores variasse dicuntur, veritas posset reperiri potius ad illum finem, ut sibi illas si placeret audire exponeres, duximus assignandas. Ideoque tuam pruden­ tiam exhortamur in Domino et rogamus ut ad exponendum auctoritates praedictas sibi exhibeas te paratum. Et si dictas auctoritates, ut in recessu 5UO J?°Vis te factunun dixisti, vulgarizaveras, eidem Regi ac filiae nostrae in Christo carissimae loannae Reginae Franciae illustri ipsas vulgarizatas studeas assignare» (Littera diei 18 novembris 1333, apud H. Denifle, Op. at., p. 428). Porro in sua Littera eodem die Regi transmissa dicebat: «cum autem iunc quaestionem Beatus Augustinus interdum in scriptis suis reputaverit ralde dubiam, et circa eam variasse dicatur, et nedum ipsa sed et multi doctores alii circa istam materiam variant; propter hoc, ut veritas possit melius aperiri, nos interdum in nostri sermonibus mentionem habuimus, non proferendo verbum de nostro capite, sed dicta Scripturae Sacrae et Sanctorum praecipue illorum quorum Scripturae ab Ecclesia sunt receptae, multique tam Cardinales quam alii coram nobis et alibi in suis sermonibus pro et contra de ista materia sunt locuti, et nedum in sermonibus, immo publice Praelatis et Magistris in Theologia praesentibus est in Curia pluries quaestio huiusmodi, ut sic plenius posset inveniri veritas, disputata. Et quia, fili dilectissime, forsam tibi dicitur quos nos non sumus in Theologia Magister, audi quid unus sapiens dicat: non quis, inquit, sed quid dicat intendite. Utinam, fili, sicut et alias meminimus nos scripsisse, vellet audire quae in nostris sermonibus diximus Regia Celsitudo; et, ut superius praediximus, unum verbum de capite nostro nos non protulisse reperies, sed quae vel Christus vel Apostoli vel Sancti Patres et Doctores Ecclesiae protulerunt. Haec venerabili fratri nostro Petro Rothomogensi archiepiscopo tradidi­ mus, ut ea, si tibi liberet intendere, duceret exponenda, cui et nunc scribimus ut haec impleat, si tuae placuerit Maiestati» (Apud H. Denifle, Op. cit., pp. 426-427). . . 1 Exstat Opus illius Magistri in Bibi. Vatie, ms. lat. 4007, fol, 18-22, ut refert H. Denifle, Op. cit., p. 424, qui et notat eos maxima ex parte convenire cum undecim articulis supra memoratis. Raynaldi vocat hunc Magistrum «scientia praestantem» et exscribit tres primos errores, qui revera conveniunt cum articulis quarto et sexto examinatis a Commissione tredecim Magistrorum (Annales, ad annum Ι333> n· 5^» ed. cit., t. XXIV, p. 534). » Apud N. Valois, Op. cit., p. 594» n· 5· 37-he Hominis·· · * 578 Appendix ad Q. IV. Art. 5 Controversia de visione beatifica tempore ioannis XXII 579 excommunicationis poena, responsum daret ante festa Natalis ubi primo refert opinionem negativam, scilicet Ioannis XXII; Domini eiusdem anni. Ac de facto Armandus responsum suum dein, opinionem affirmativam cum suis fundamentis; tandem dedit die 23 decembris l. obiectis in oppositum respondet. Opinionem negativam, «quod Hac ergo in Responsione notat Armandus quaestionem esse i nulla anima cuiuscumque sancti ante sui corporis resumptionem multo magis complexam quam primo adspectu videretur; quia videat Deum facie ad faciem», vocat «modum novum et extra­ non satis est considerare an aliqua propositio sit catholica, haere­ neum»1. tica, erronea, sed oportet in primis examinare an sit vera vel Eandem iniunctionem circa propositiones Durandi accepit falsa et quo insuper in sensu, philosophico scilicet an theologico. Card. Jacobus Fournier: et licet ipse se excuraret quantum po­ Praeterea, cum multi ex illis articulis habere possint plures tuit ab hoc onere suscipiendo, debuit tandem cedere praeceptis sensus, iustum est ut in bono sensu interpretentur nisi con­ ; Summi Pontificis *. Prius tamen exegit ut ei traderetur exemtineant errorem manifestum, «quia in dubio ad partem quae ; plar opusculi Durandi, ut propositiones ex eo tractas videret et magis pia et melior est debent trahi» 2. Denique, cum doctrina interpretaretur ex contextu. S. Thomae Aquinatis sit adeo tuta ut nihil contra fidem con­ Hunc ergo in finem conscripsit Decem quaestiones in Durantineat 3, sequetur ipse hanc doctrinam prae ceteris in sua Re­ dum, pro decem propositionibus examinandis quas ei propo­ sponsione. suerunt, ubi magna eruditionis suppellectile et pacato animo Quibus praemissis, respondet, suamque Responsionem iusti- suum protulit iudicium, plerumque favens Durando, cum quo ficat, dicendo quod nulla ex propositionibus Thomae Waleys est inhaesitanter tenet doctrinam principalem et per se intentam haeretica neque erronea, sed una fortasse tantum est falsa, non in suo Opusculo, scilicet de visione faciali animabus sanctis tamen falsitate theologica sed philosophica. Pariter omnes pro­ conferenda statim post mortem quin exspectetur suorum corpo­ positiones ex Durando sumptae catholicum habent sensum, excep­ rum resurrectio3. tis forte duabus qui possent in erroneum trahi sensum quae 8. Aliunde Geraldus Othonis, Minister Generalis Ordinis tamen, prout iacent, sensum potius catholicum redolent4. Minorum, qui una cum Amaldo de S. Michaële, O. P., missus Insuper Armandus scripsit Epistulam de visione beatifica *, fuerat in Angliam ad pacem componendam inter Reges Angliae et Scotiae, dum sisteret Parisiis opinionem Ioannis XXII exposuit et determinavit ut Magister «in praesentia scholarium quasi 1 Exstat Responsio Magistri Armandi, Magistri Sacri Palatii, de Ordine infinitorum» Universitatis, ex quo «magnum murmur inter Praedicatorum, ad 19 articulos ex parte Beatitudinis Apostolicae missos fratri Scholares auditum est», ita ut scandalum avenionense maiori Armando, lectori Sacri Palatii, in Bibi. Publica Cantabrigensi Ms. Ji. 3. adhuc cum strepitu Parisiis resonaret; insuper determinationem 10, fol. 10 r-39 r. Seriei duodeviginti articulorum examinatorum a Com­ missione tredecim Magistrorum additus erat articulus undevigessimus, scilicet «utrum catholicum au haereticum vel erroneum sit dicere quod Christus, quando descendit ad inferos, nullam animam liberavit a poena sensus·, qui revera est ipsemet articulus primus e Durando sumptus alio modo propositus. Revera hunc articulum bis examinasse videtur illa Com­ missio, nempe die 6 septembris, et insuper die 7 quando aucta est novo membro, scilicet Magistro Edmundo Marchai, O. F. M., ut constat ex Instrumento authentico harum sessionum, ubi, post relationem iudicii in singulos duodeviginti articulos, subiungitur: « primum articulum dicti Do­ mini Magistri reputarunt erroneum, pro eo quia negat captivitatem, deten­ tionem 1 lem et privationem libertatis, aim quibus concordat in hoc dictus frater Edmundus Manescalli». (Apud H. Denifle, Op. cit., p. 422). 3 Apud N. Valois, Op. cit., p. 595, n. 3. 3 Et Armandus exscribebat Litteram Episcopi et Universitatis Parisiensis datam die 14 februarii 1325 instante ipso Cardinali Hannibaldo Gaëtani de Ceccano, in qua revocatur sententia praedecessoris eius Stephani Tempier facta die 7 martii 1277 quantum ad articulos S. Thomam respi­ cientes. (Apud H. Denifle, Op. cit., pp. 280-281). 4 Cf. N. Valois, Op. cit., p. 595; Th. Kaeppeli, Op. cit., p. 29-31. 5 Exstat Epistola Magistri Armandi, Praedicatoris, Magistri Sacri Pa· Istii, de visione beatifica in eodem cod. Biblioth. Publicae Cantabrigensis, fol. 95 b sqq. 1 Apud H. Denifle, Op. cit., p. 437. Circa Annandum de Bellovisu videri potest Antoine Thomas, Armand de Bélvézer, Frère Prêcheur, apud «Histoire littéraire de la France», t. 36 (1924), pp. 265-295. 2 «Et quamvis multum me excusarem apud eum [= loannem XXII] et multa dixissem quare super hoc non videbatur esse utile vel expediens çuod super dictis quaestionibus aliquid scriberem, et maxime cum non taberem exemplar scripturae dicti episcopi de qua dictae quaestiones forma­ tae erant, tamen non potui obtinere quod vellet dictus Dominus Papa de­ tinere a dicto praecepto per eum mihi facto, sed voluit et multum firmiter recepit mihi quod scriberem illa quae mihi super dictis quaestionibus liebantur. Unde oportuit me eius praeceptis obedire, et tunc scripsi quod tabi visum fuit super dictis quaestionibus». (Card. Iacobus Fournier, apud LM. Vidal, Notice sur les oeuvres du Pape Benoit XII. in «Revue d’Histoire , *ecclésiastique t. 6 (i9°5)> P· 793j n· 2)· » Plura excerpta ex hoc opere edidit Raynaldi, Annales, ad annum 1333, in. 59-69, ed. cit., t. XXIV, pp. 534-54°· 580 Appendix ad Q. IV. Art. 5 suam litteris consignatam eis tradidit sub titulo: Tractatus de multiplici visione Dei >. Qua de causa Rex Philippus, die 18 de­ cembris 1333, Geraldum constituit coram se, et in praesentia decem Magistrorum in Theologia quorum quatuor erant ex ordine A linorum, rationem petiit de sua doctrina, simul interro­ gans Magistros illos quid de ea iudicarent; qui omnes eam falsam et haereticam pronuntiarunt*. Quo audito Rex vehementer corri­ puit ipsum, «dicendogli ch’egli era eretico e che s’cgli non si riconoscesse dei detto errore il fareble morire come paterino, perocche il suo reame non sosteneva niuna eresia» Nondum quievit Philippus. Nam die sequenti, 19 decembris, quae erat Dominica quarta Adventus, convocavit coram se circundato principum, ducum, praelatorum, clericorum, religio­ sorum, laicorum copiosa multitudine, in regia mansione de Vicennis, viginti tres Magistros in Theologia eosque requisivit ut, sub iuramento, promitterent se «fideliter et absque palliationis cuiuscumque velamine» dicturos quod sentirent circa has duas quaestiones: primam, utrum animae sanctae in coelo exsistentes videant divinam essentiam facie ad faciem ante resumptionem corporum et ante iudicium generale; secundam, utrum visio quam de essentia divina nunc habent evacuabitur in die extremi iudicii alia succedente. Verbum fecit nomine omnium loannes de Blangi, Decanus Facultatis theologicae, cuius oratio conser­ vatur in Museo Britannico Londinensi hac inscriptione: Rationes Magistri loartnis de Blaniaco, Magistri in Theologia, deductae et propositae publice in quodam sermone, in praesentia Regis Franciae, de visione Dei sanctarum animarum *; ac dein omnes unani­ miter responderunt affirmative ad primam et negative ad se­ cundam. Ut autem haec responsio maiorem vim haberet, eos iterum congregavit die 27 decembris Parisiis, quibus additi sunt sex alii Magistri qui priori adunationi assistere non potuerunt, ab eisque petiit ut commune et authenticum instrumentum redigerent ac subsignarent praedictae responsionis tum pro seipso Rege tum pro loanne XXII. Quod et fecerunt Parisiis apund S. Maturinum, die 2 ianuarii 1334, licet maluissent sistere in sola responsione orali quam fecerant die 19 decembris, «vel quod sicut quilibet Cf. supra, n. 325. 2 Cf. H. Denifle, Op. cit., p. 426. * G. Villani, Cronaca, lib. 10, cap. 228, cd. cit., p. 372 b. ’ Huiusce sermonis meminit primus Ch.-V. Langlois, Jean de Blarj, »» · · · . , _ . ·> 35 [1921], pp. 601-603), P· 60? e Britsish Museum, Arundel, n. 491, fol. 35 v. Controversia de visione beatifica tempore ioannis XXII 581 sigillatim responderat, ita in scriptis redigeret sigillatim» \ Utroque tamen instrumento sartam tectamque servare voluerunt auctoritatem Summi Pontificis, quia «quidquid in hac materia Sanctitas sua dixit, non asserendo seu opinando protulerit sed solummodo recitando» 2, et quidem «pulcherrime et subtilissime allegavit et quamplures auctoritates adduxit, immo tot quod non recordamur nos legisse doctorem aliquem qui ad unum pro­ ditum adduxerit tot et tanta, semper tamen recitando, et non determinando nec asserendo mao seu opinando, opinanao, sicut, audivimus» 3a. Haec agendi ratio, sane prudens, effecit ut loannes Joannes XXII aequo et grato animo reciperet theologorum parisiensium respon­ sionem, Ita enim scribebat Regi Philippo: «litteras regias super responsione certorum Praelatorum et Magistrorum Parisiensium in Theologica Facultate facta Parisius de visione animarum se­ paratorum a corpore, necnon et patentes eorundem Praelatorum et Doctorum litteras directas Celsitudini Regiae continentes responsiones praedictas, benigne recepimus et contenta in eis pleno collegimus intellectu}}4. Qua in re, laudans Regis «sincerum zelum..., quem ad exaltationem fidei et honorem Sanctae Dei gerit Ecclesiae atque nostrum», simul tamen quasdas eius accusa­ tiones plus minusve velatas respuit. Et primo quidem «in eisdem litteris regiis vidimus conti­ neri quod a pluribus dicebatur quod nos miseramus dilectum fi­ lium Geraldum Othonis generalem Ministrum fratrum .Minorum Parisius ad docendum et praedicandum quod animae separatae a corpore, e peccatis purgatae, divinam essentiam usque post resurrectionem corporum non videbunt. Ad quos dicimus et Litterae vigintinovem Magistrorum Parisiensium ad Philippum VI Rqcrn Francorum de statu animarum corpore exutarum, datae die 2 ianuarii iJJMpud H. Denifle, Op. cit., p. 431. Inter hos Magistros erant plures rjgni nominis et doctrinae, ut Petrus de Palude Pariarcha Hierosolymitanus, 0. P., Nicolaus de Lyra, O. F. M., et Nicolaus Boneti, O. F. M. ’ Ibid., p. 430. ’ Litterae eorundem Magistrorum Parisiensium ad loannem XXII de adem re, apud H. Denifle, Op. cit., p. 433. Coram tali pondere auctoritatum idtur Geraldum, licet aegre, sententiam suam retractasse. Eius vero socius Amaldus de S. Michaële, O. P., declaravit loannem XXII non sustinuisse hinc opinionem, sed solum eam recitasse inquirendo. Cui declarationi ridentur respondere ultima verba citata Magistrorum Parisiensium: tsemper 'jmm recitando, et non determinando nec asserendo seu opinando, sicut udnimus». Revera tamen ita opinatus est, ut constat ex hucusque dictis. Expediebat aliunde Magistris hanc piam interpretationem sequi, ne eorum Litterae nimis durae et irreverentes apparerent erga loannem. ‘ Litterae ad Regem Franciae, datae die 10 martii 1334, apud H. DeW12, Op. cit., p. 437· Appendix 582 ad Q. IV. Art. 5 asserimus coram Deo quod nunquam hoc cor nostrum intravit nec exiit ab ore... Rursus continebatur in eisdem litteris regiis quos a multis sapientibus dicitur tales quaestiones, ut subtilitates, non esse multum utile publicare. Ad quod, fili carissime, respondemus quod, etsi talia praedicare rudi et minus intelligent! populo posset forsitan non fore utile, propter hoc [quia] non possunt capere nec intelligere; iudicare tamen quod capacibus de talibus praedicetur (proviso quod nihil contra fidem catholicam assera­ tur), reprehensibile non videtur. Constat enim quod de visione animarum praedicta et Christus et Apostoli, ut patet in Evangeliis et Apostolorum Epistolis saepius, imo de multis altioribus et subtilioribus aliis ut patet specialiter in Evangelio loannis et in Apocalypsi in locis variis, sunt locuti. Sancti quoque in suis scriptis et sermonibus tam de visione praedicta, nunc pro pane affirmativa, nunc pro negativa, saepius sunt locuti. Nos autem hoc vulgo non exposuimus, sed Praelatis et Doctoribus virisque aliis litteratis qui nostri consueverunt sermonibus interesse. Et, cum Doctores in hac materia, scilicet de visione animarum separatarum a corporibus, reperiremus discordes ad invicem, et plures etiam sibi ipsis frequenter; de materia illa locuti fuimus, dicta Scripturae Sacrae et Sanctorum Patrum atque Doctorum de dicta materia loquentia adducentes ad illum finem, ut cogitandi circa illa occassionem auditoribus praeferemus; ut sic posset ad •veritatem quaestionis huiusmodi perveniri. Hoc autem expediens Sanctae Dei Ecclesiae admodum reputamus, ut Ecclesiae filii, quid circa visionem huiusmodi secundum doctrinam apostolicam et evangelicam absque errore aliquo tenere debeant, non ignorent. Ad quod tam fratres nostri Sanctae Romanae Ecclesiae Cardinales quam Praelati Doctoresque Theologiae ac Decretorum Doctores moram trahentes in Curia operosum adhibere credimus studium ut, suum iuxta praeceptum eis factum, nobis possint salubre con­ silium impertiri» L 9. Revera Ioannes XXII omnem curam adhibebat animo indeficienti ut plenam lucem haberet hac de re tanti momenti) adseitis undique consiliis, ea ductus ratione «quod id quod a plu­ ribus quaeritur, facilius invenitur». Hunc ergo in finem die 28 decembris 1333 convocavit in Consistorium «tam venerabiles fratres suos Dominos S. R. E. Cardinales quam Praelatos .alios, scilicet Patriarchas, Archiepiscopos, Episcopos et Abbates necnon et Sacrae Theologiae Doctores, Auditores quoque Sacri Palatii», quibus congregatis dixit «quod ipsos propter quaestionem prae­ dictam fecerat evocari, exortatusque est tam Praelatos quam Doctores praedictos, inter quos, ut declaravit in crastinum. 1 Ibid., pp. 437-439. Controversia de visione beatifica tempore ioannis XXII 583 videlicet 29 die dicti mensis, intendebat venerabiles fratres suos Dominos Cardinales S. R. E. ut principales suos consiliarios comprehendi, quod super questione praedicta deliberarent at­ tente, sibique quid eis videbitur iuxta Scripturae Sacrae testi­ monia declararent, et hoc sub excommunicationis poena quam eorum quemlibet incurrere voluit qui praemissa fideliter non impleret, cuius absolitionem sententiae sibi suisque successori­ bus specialiter, nisi in mortis periculo, reservavit x. Et quia pro utraque parte, scilicet affirmativa et negativa, auctoritates plures tam Sacrae Scripturae quam Sanctorum Doctorum Ecclesiae quam aliorum colligi fecerat ad hoc ut prom­ ptius et plenius deliberare super praedictis possent, auctoritates illas dicta die 28 dicti mensis decembris... et sequentibus legi in Consistoriis publice fecerat, iubens copiam cuicumque praemis­ sorum concedi» 2. Quod et factum est quinque diebus, utique interruptis, usque ad diem 3 ianuarii anni sequentis 13343. Licet autem ex Sermonibus loannis XXII satis constare poterat de sensu et intentione quibus pro parte negativa indu­ xerat auctoritates Scripturae et Patrum, scilicet «quod illa non dicebat nec intendebat dicere animo partem aliquam eligendi nec circa illa statuendi seu definiendi aliquid, sed solum ut auditoribus daretur studendi circa praedicta occassio, ut sic ad veritatem eius posset facilius perveniri», voluit tamen adhuc insistere coram omnibus hisce verbis: «Cum nullus debeat in dubium revocare quin tuitio et ob­ servantia Scripturae Sacrae et catholicae fidei ad universalem Christi Vicarium principaliter pertineat et incumbat: nos qui ex quo, licet immeriti, fuimus assumpti ad officium antedictum, 1 Acta Consistorii praedicti, apud H. Denïfle, Op. cit., p. 434; quod et repetit in fine allocutionis factae die sequenti, ibid., p. 436. Eiusdem prae­ cepti meminit die 12 martii 1334 *n Litteris ad Petrum Roger Archiepiscopum Rothomagensem: «hoc autem, inquit, volumus tuam prudentiam non latere quod tam fratribus nostris [Cardinalibus] quam Praelatis et Doctoribus in Theologia et Canonibus sub poena excommunicationis iniunximus ut stu­ derent sedule in quaestione visionis divinae essentiae animarum sanctarum separatarum a corporibus, nobisque dicerent quid in illa sentirent. Et ut diligentius circa illam intenderent, voluimus quod iussa non implentes praedicta incurrerent dictam sententiam, absolutione nobis ac nostris suc­ cessoribus reservata. Copiam multarum auctoritatum tam Canonis quam originalium eis fecimus fieri, ut possent facilius quid nobis respondere debeant praevidere, multos enim circa vigilanti credimus studio insudare...» (Apud H. Denifle, Op. cit., p. 439). 1 Acta Consistorii, loc. cit., p. 434. ’ Quae fecit tunc legi in Consistorio quinque diebus * (Henricus de DisSEXHOVEN, Vita loannis XXII, apud Baluzium, Vitae Paparum avenionenÛM, ed. G. Moliat, t. I, p. 175· Parisiis, 1916). 584 Appendix ad Q. IV. Art. 5 Controversia de visione beatifica tempore ioannis XXII .585 cialem visionem beatificam citius quam secundum partem aliam, circa intellectum Scripturae Sacrae Sanctorumque Doctorum originalia, praecipue S. Augustini, vacavimus operamque adhi­ scilicet negativam» l. buimus diligentem, eorumque dicta in sermonibus et collationibus 10. His ergo praeceptis Summi Pontificis obtemperantes, quos frequenter fecimus libenter recitavimus et proposuimus, omnes Cardinales, Praelati et Magistri in Theologia Avenione prout materia de qua erat sermo vel collatio requirebat, ac ad commorantes inquirebant, conferebant, disputabant de hac quaes­ probandum illa quae in eisdem sermonibus et collationibus per tione; immo, si Praelatus aliquis vel Doctor in Theologia Avenionos erant proposita Scripturae Sacrae testimonia et originalium nem accedebat, invitabatur ad huiusmodi investigationem, nec Sanctorum Doctorum illorum, praecipue quorum scripturae per ei permittebatur recedere donec iudicium suum proferret. Ita Sacrosanctam Ecclesiam sunt admissae, duximus adducenda, accidit Thomae Poney, Doctori Theologiae. Electus Abbas S. Au­ quae utique testimonia nonnullis, etiam Sacrae Theologiae Pro­ gustini Cantuariensis, Avenionem appulit die 22 aprilis 1334 fessoribus, extranea visa sunt atque nova, illa ut credimus ratione benedictionem abbatialem accepturus, quam revera suscepit die quia in illis non studuerant vel quia in memoria non habebant. 12 iunii eiusdem anni. Nec tamen recedere potuit usque ad diem Propterea, ne quis sinistre interpretari possit nos sensisse 10 Augusti, eo quod iussus est in hac quaestione cum ceteris in talibus aliquid aut sentire quod Sacrae Scripturae obviet aut Magistris conferre. «Negabatur sibi de Curia recessus antequam fidei orthodoxae, dicimus et protestamur expresse quod quidquid suam conscientiam in illo proposito liberaret, et ex abundanti in quaestione seu materia visionis animarum praedicta seu de Libraria Domini Papae fuerunt sibi codicelli exhibiti suffi­ quaecumque alia in sermonibus et collationibus nostri diximus, cienter et ministrati» ad studendum quaestioni2. Porro hic allegavimus seu proposuimus, diximus, proposuimus et allega­ sententiam affirmativam — contrariam opinioni personali loanvimus non intendentes aliquid determinare vel decidere seu cre­ nis XXII- dixit esse tenendam, eamque tam legendo quam scri­ dere quod esset quovis modo Scripturae Sacrae obvium vel bendo vindicavit3. contrarium fidei orthodoxae, sed illud solum tenere et credere Simul etiam disputabatur Parisiis et in Anglia, ubi Ma­ quod et Sacrae Scripturae potest et poterat et catholicae fidei gistri determinabant in Scholis contra opinionem loannis. Hos convenire. inter determinaverunt Parisiis Petrus Poludanus, O. P. 4, et Et si forsitam in praedictis sermonibus vel collactionibus Nicolaus de Lyra, O. F. M., qui et tractatum conscripsit De aliqua quae vel Scripturae Sacrae vel orthodoxae fidei quovis visione divinae essentiae ab animabus sanctis, ubi docet senten­ modo essent vel viderentur obvia, ipsa praeter intentionem a tiam de immediata retributione sanctorum non exspectata cor­ nobis fuisse prolata dicimus et asserimus, eaque revocamus porum resurrectione adeo esse certam et indubitam ut contraria expresse, non intendentes illis adhaerere nec ea in praesenti nequeat probabiliter sustineri6. Quin etiam Universitas ipsa defendere nec etiam in futurum. Parisiensis longum composuit tractatum De vita animarum se­ paratarum ac perfecte purgatarum quam habent exutis corporibus Adiicimus insuper quod, si per quamcumque personam dice­ uujue ad eorundem corporum resumptionem·, ubi sententiam tur in aliquo certo vel certis articulo vel articulis nos contra affirmativam demonstrat ex Liturgia, ex Scriptura Sacra et ex praedicta dixisse, quod parati sumus ipsum, etiamsi puer esset auctoritate S. Gregorii Magni et S. Bedae. Neque auctoritas vel mulier, audire benigne; et, si ostenderet nos illa dixisse, offerimus nos paratos illa specialiter et expresse modo debito revocare. Volumus quoque vos scire, et hoc in veritate dicimus, quod, 1 Acta Consistorii, ibid., pp. 435-436. si in quaestione praedicta de visione animarum separatarum * G. Thorn, Chronicon de gestis Abbatum S. Augustini Cantuariensis, a corporibus affirmativa per Scripturam Sacram vel auctori­ ipud Twysden et Selden, Historiae anglicanae scriptores decem. Londini, tates Sanctorum quae Sacrae Scripturae non obvient valent 1652. Coi. 2067. confirmari, nobis erit acceptius quam si negativa pars probetur. 1 Ibid. 4 Hoc testatur Anonymus quidem Magister consultus a loanne XXII Nec credimus quod aliquis hodie tantum daret quantum nos circa doctrinam Durandi, ut supra dicebamus, n. 7. Eius verba referuntur vellemus dedisse quod pars affirmativa, ut praemittitur, per ab H. denifle, Op. cit., p. 433, ex ms. lat. 4007, fol. 42, Bibliothecae VaSacram Scripturam vel Sanctorum dicta illa Sacrae Scripturae *;C2T13C. non obviantia probarentur, etsi non esset propter aliud, propter 4 Cf. N. Valois, Op. cit., p. 618. meipsum parentesque meos, amicos et Dominos, quorum animae ’ Exstat in Bibi. Nationali Parisiensi, ms. lat. 1297, fol. 74 v-104, ut secundum partem affirmativam perventurae sunt ad illam fa­ adnotant H. Denifle, Op. cit., p. 433 et N. Valois, Op. cit., p. 617, n. 2. •— 686 Appendix ad Q. IV. Controversia Art. 5 S. Bernardi in contrarium est nimis urgenda quia, licet fuerit magnus sanctus, non fuit tamen magnus theologus. Ceterum sententia negativa est ipsamet doctrina catharorum ab Ecclesia pluries damnatorum \ Ac insuper talis doctrina nata est fideles turbare; nam ex quo dies iudicii est incerta, et ipsa beatitudo incerta manebit si reservatur usque in illum diem 2. n. Interim loannes XXII prosequebatur consultationes suas. Geraldus de Pesquerio (= de Pesquier), O. F. M., Pro­ fessor Universitatis Tolosanae, scripserat commentariolum quem­ dam in cap. Cum Marthae Decretalium Gregorii IX, quod magnam difficultatem afferebat opinioni loannis 3, eumque miserat ei *. Huic ergo Professori examinandas proposuit et iudicandas tri­ ginta tres propositiones plus minusve directe tangentes quaes­ tionem de visione beatifica, e quibus decem sunt contradictoriae totidem propositionibus Durandi et Thomae Waleys damnatis a commissione tredecim Magistrorum “. Du Pesquier respondit 1 Hic tractatus multum dependet ex Opusculo Durandi De visione Dei quam habent animae sanctorum ante iudicium generale, licet sit magis diffusus. Iam enim fecerat Durandus hanc animadversionem in auctoritatem S. Ber­ nardi, dicens: «licet Bernardus fuerit vir magnae devotionis in oratione et sermonibus, non fuit tamen magnae auctoritatis in expositionibus» (Apud Raynaldi, Annales, ad annum 1333, n. 57, ed. cit., t. XXIV, p. 533 b). Similiter dixerat hanc positionem esse catharorum, ut supra retulimus, n. 6. 2 «Cum enim de die iudicii et resurrectione quae tunc erit Christus Salvator nihil voluerit revelare Apostolis, imo dicit de die illa: nemo novit, neque angeli in coelo, nisi tantum Pater [Mtt. 24, 36], si tota merces nostra, scilicet beatitudo animae et beatitudo corporis, differatur usque ad diem illum..., infirmi possent de facili scandalizari in fide, cogitantes quod merces promissa sanctis promissa est eis reddi pro tempore sic distante quod nullus all» scit de hoc aliquid dicere. Sic enim fuit dictum Magistro Eduardo Cathalano, qui voluit praefigere tempus Antichristi: Magister Eduarde, si vultis prudenter dicere, assignetur tantum tempus Adventus Antichristi et sic distans quod simus omnes mortui, et sic, si falsum dixeritis, non possitis ab aliquo reprehendi» (Apud N. Valois, Op. cit., p. 617, n. 4). 3 «Cum Sacrae Scripturae dicat auctoritas quod iniuriam facit martyri qui orat pro martyre, idem est ratione consimili de aliis sanctis sentiendum, quia orationibus nostris non indigent pro eo quod, cum sint perfecte beati, omnia eis ad vota succedunt, sed nos potius orationibus eorum indigemus, (Decretales Gregorii IX, lib. Ill, tit. 41, cap. 6, ed. cit., coi. 516). 4 «Lectiunculam quamdam super Decretali Cum Marthae..., tempore Ml paschali proximo praeterito in Tolosano Studio lectionaliter per me factam, fideli devotione ante thronum Celsitudinis Vestrae mitto» (Apud N. Valois, Op. cit., p. 601, n. 3). st Cf. supra, n. 6. Est tamen una propositio, scilicet vigesima, quae omnino consonat propositioni primae e Durando excerptae quaeque fuerat approbata ut catholica a Cardinali lacobo Fournier in Opere supra citato, I de visione beatifica tempore ioannis XXII 587 tractatu quodam, quem appellavit Digmaticum — a δείγμα - probatio—, ubi consentit iudicio tredecim Magistrorum L Simul tempore loannes, per manus Geraldi Othonis Ministri Generalis Ordinis Minorum, communicavit Du Pesquier Opus a seipso compilatum ubi collegerat omnes auctoritates Scripturae, Liturgiae, Patrum et Doctorum faventes suae opinioni de proaastinatione beatitudinis usque ad diem iudicii universalis, ab eo exquirens suum iudicium de hac quaestione. Quod quidem Opus distinctum est a simili textuum collectione quam miserat Petro Roger ut exponeret et vulgarizaret Regibus Franciae 2; nam prior collectio incipiebat: quaeritur utrum animae sanctarum ab omnibus peccatis purgatae videant divinam essentiam3, dum e contra novum Opus incipit: haec dicit Dominus lesus: Filius hominis venturus est in gloria Patris sui *, et probabiliter est illamet textuum collectio quam legi fecerat in Consistorio a die 28 de­ cembris 1333 ad diem 3 ianuarii 1334, et cuius exemplaria dis­ tribuit adsistentibus 5. Hoc ergo in Opere loannes adunavit auctoritates illas sub quatuor titulis seu rubricis, scilicet i°, de finali retributione bo­ norum et malorum; 2 °, de corona et mercede sanctorum; 3 °, de statu animarum separatarum; 40, de videndo Deum. Qua de causa Du Pesquier illud appellavit Quadripertitume. Praeter complures textus ex Psalmis, ex Habacuc et Job, exEvangeliis et ex Epistulis S. Petri et S. Pauli, affert auctorita­ tes multorum Patrum praesertim S. Augustini, ac insuper Origenis, S. Athanasii, S. Gregorii Thaumaturgi, S. Prosperi, S. Gregorii Magni, S. Remigii, S. Gregorii Turonensis, immo et Moysis Bar Kepha e suo Commentario de Paradiso 7. Horum verbis loannes XXII rarissime adnotatiunculam adiecit, putans ea esse sat perspicua. Crisim suam fecit Du Pesquier scribens Expositorium super il I I 1 Cf. N. Valois, Op. cit., pp. 601-602. 2 Cf. supra, nn. 1-5. 3 Ita refert Michael de Cesena: «in quodam Libello de hoc specialiter edito et publice divulgato, qui incipit: quaeritur utrum animae sanctorum ab omnibus peccatis purgatae videant divinam essentiam * (Apud BalaziumMansi, Miscellanea, ed. cit., t. III, p. 349 b). 4 Apud N. Valois, Op. cit., p. 602, n. 3. * Cf. supra, n. 9. « 'Quadripertitum enim tractatum quem expono... idcirco volui titulare quia, ut in principio huius praefationculae posui, per rubricas quatuor in partes totidem est distinctus» (Apud N. Valois, ibid., p. 602, n. 2). ? Moyses Bar Kepha hanc sententiam revera secutus est, ut patet ei textibus supra citatis, Lib. IV, n. 293. ■■ΜΗ Controversia 588 589 Appendix ad Q. IV. Art. 5 Quadripertitum loannis Papae *, ubi asserit has omnes aucto­ ritates aut nihil probare aut confirmare sententiam affirmativam traditionalem. Ita, ad auctoritates S. Ambrosii et S. Prosperi respondet eas esse potius amplificationes rhetoricas quam defini­ tiones scholasticas; visiones, quas refert S. Gregorius Turonensis, non sunt accipiendae prout sonant, neque valorem habent ad penetranda mysteria vitae futurae; quandoque etiam contemnit respondere, eo quod textus adducti non sunt ad propositum sed ad oppositum: «istud capitulum expositione non eget»; «capi­ tulum sufficit sibi ipsi»; quin etiam deridet nonnunquam contrarie opinantes: «applica, lector, et sensum amplectere litteralem, et audacter deride concludentes ex his animas separatas non videre facialiter deitatem» 1 2. Quia tamen principalis Auctor in contra­ rium allatus erat S. Augustinus, in eo interpretando maxime insudavit Du Pesquier, quem insuper concordare tentât cum S. Gregorio. Itaque Geraldus du Pesquier circa accidentalia quaedam conveniebat cum loanne XXII contra explicationes vel argu­ mentationes Durandi et Waleys, at circa ipsam quaestionem de visione beatifica directe agitatam conveniebat cum his contra loannem. 12. Praesertim vero Summus Pontifex exquisivit sententiam Cardinalis lacobi Fournier, cui praecepit ut scriptis redigeret sua cogitata: id, quod libenter fecit, eo vel magis quod ipse pro­ prio marte versaverat multum istam quaestionem 3. Hunc ergo in finem conscripsit Opus amplissimum in sex tractatus divisum De statu animarum sanctarum ante generale iudicium, ubi, post­ quam in tribus prioribus tractatibus probavit sententiam affir­ mativam traditionalem de immediata retributione, in reliquis tribus posterioribus crisi subiicit omnes auctoritates et rationes contrariae sententiae, concludens eas minime suum propositum evincere 4. Hoc tamen facit non verbis ampulosis et despectivis, ut plus minusve fecerant alii de hac re scribentes quos hucusque Exstat Parisiis in Bibliot. Nat. ms. lat. 4367, fol. 52-82, ut refert N. Valois, Op. cit., p. 602, n. 4. 2 Apud N. Valois, Op. cit., p. 604. 3 «Tam motus propria conscientia quam pracepto felicis recordationis loannis Papae XXII praedecessoris et Patris mei ac singularis benefactoris* (Apud Raynaldi, Annales, ad annum 1335, n. 9, ed. cit. t. XXV, p. 26 a). 4 Exstat in Biblioth. Vatie, ms. lat. 4006, fol. 16A-218B, ut refert J. M. Vidal, Notice sur les oeuvres du Pape Benoît XII, in «Revue d’histoire Ecclé­ siastique», 6 (1905), p. 788-792. Plura ex eo excerpta edidit Raynaidt, Annales, loc. cit., nn. 9-26, pp. 26-30. Titulus completus operis ab ipso eius auctore appositus ita se habet: De beatitudine animarum sanctarum a peccatis et poenis peccatorum purgatarum quam habent ante generalem retri­ butionem et habiturae sunt (Apud Raynaldi, ibid., n. 21, p. 28 b). 1 de visione beatifica tempore ioannis XXII memoravimus, sed animo pacato et fulcito magna eruditionis et penetrationis theologicae supellectile, ita ut merito dici debeat Opus princeps totius controversiae de visione beatifica. 13. Omnino aliter se gesserunt eius adversarii rebelles Gui­ lelmus Occam, Bonagratia de Bergamo et Michaël de Cessena, Ordinis fratrum Minorum \ Pro eis loannes XXII, haereses haeresibus cumulando, docuit saltem sex vel septem haereses, scilicet confusionem personarum in Trinitate, negationem li­ bertatis et omnipotentiae divinae, finem regni Christi, Filium esse maiorem Patre et Spiritu Sancto, animas sanctorum quanlumcumque iustorum a corpore separatas non videre Deum facie ad faciem ante diem futuri iudicii generalis et futuram corporum resurrectionem, animas hominum quantumcumque reproborum et damnatorum non ibisse nec ituras esse in infernum neque ibi cruciatas vel cruciendas esse ante diem praedictum iudicii, ac denique Diabolum et Daemones non esse in inferno neque poenis infernalibus cruciatos vel cruciendos esse ante praefatum diem iudicii. Neque protestationes eius factae in Consistorio (28 decem­ bris 1333-3 ianuarii 1334) aliius sunt valoris cum non sint re­ tractatio sincera, sed revocatio ficta et frivola. 14. Haec verba inimicorum loannis sunt procul dubio caumniosa. Non enim agebatur in illo Consistorio de retractatione Bonagratia de Bergamo, Appellatio contra errores praedicatos per latobum de Caturcho, nova editio, anno 1334; Guilelmus Occam, Dialo­ * II P. De dogmatibus Papae loannis XXII apud M. Goldast, Mogs narchia Sacn Romani Imperii, t. II, p. 740-770. Amstelodami, 1630; Trac­ tatus contra Io annem XXII, apud R. Scholz, Unbekannte Kirchen politische Streitschriften ans der zeit Ludwigs des Bayern (1327-1354), Bd. II, PP· 396-403, specialiter, p. 399. Romae, 1914. Michaël de Cesena, Αρfdlatw, apud Baluzium-Mansi, Miscellanea, t. Ill, pp. 341-355, praeserPP· 349-350· Lucae, 1762. Contra eos, simul tamen recedens ab opinione Papae, scripsit egregium Opus De beata visione Deitatis Ulricus de Alemannia, in quatuor libros distributum, quod exstat in Bibi. Vat. ms. lat. 4005, fol. 1-138, e quo non­ nullos textus extraxit edititque Raynaldi (Annales, ad annum 1331, n. 45, ed. cit., t. 24, pp. 486-487). N. Valois dat huius operis analysim sequentem: «incipit Prologus super quatuor libros De beata visione Deitatis scriptos ad loannem Papam XXII anno Domini 1333... Incipit liber primus de visione Dei beata et de decem causis tanquam chordis eiusdem visionis Dei facialis et beatae (fol. 8)... Incipit liber secundus de Sacrae Scripturae tractatoribus et Doctoribus in generali, quod pium est credere eos Deitatem ante diem iudicii beate videre (fol. 25 v)... Incipit liber tertius de duodecim Doctoribus Sacrae Scripturae qui concorditer docuerunt animas sanctorum ante diem iudicii Deum videre (fol. 41)... Incipit liber quartus de triplici responsione ad auctoritates t ead argumenta eorum qui laborant probare animas sanctoDeum iam non videre (fol. ioo)«, p. 600, n. 2). 590 Appendix ad Q. IV. Art. 5 opinionis personalis eius, sed de sincera veritatis inquisitione ac de germana intentione quam loannes habuit in sua opinione publice exponenda, ut constat ex authentico Instrumento supra relato \ Nihil ergo mirum si hac occassione eam iterum expo­ neret, eodem iure quo alii poterant exponere suam. Ac revera, si fidem facimus cuidam relationi coaetaneae originis franciscanae, «in eodem Consistorio ipse Dominus loannes viva voce et cum magno fervore dixit, asseruit et pro­ bavit quod animae sanctorum purgatae non vident facialiter Deum usque post diem iudicii»8, sic argumentans: cuinam promittitur in Scriptura huiusmodi retributio? Certe, individuo vel supposito. Dicit anim lacobus: beatus vir qui suffert tentationem quoniam, cum probatus fuerit, accipiet coronam vitae quam repromisit Deus diligentibus se [Jac. 1,12]. Constat autem quod vir non est anima separata, sed homo individuus: anima namque separata non est homo. Dicit insuper Christus lesus: omnis qui reliquerit domum vel fratres aut sorores aut patrem aut matrem aut uxorem aut filios aut agros propter nomen meum, centuplum accipiet et vitam aeternam possidebit [Mtt. 19, 29]. Porro evidens est eos quibus sic loquebatur esse homines indi­ viduos compositos ex anima et corpore, non autem animas separatas. Similiter, quando dixit: vos qui reliquistis omnia et secuti estis me, in regeneratione, cum sederit Filius hominis in sede maiestatis suae, sedebitis et vos super sedes duodecim, iudicantes duodecim tribus Israël [Mtt. 19, 28; Mc. 10, 28-30], manifeste loquebatur S. Petro et aliis Apostolis, non animabus separatis. Praeterea, haec retributio vitae aeternae dabitur in­ tuitu operum misericordiae, ut indicant verba Christi ludicis: exurivi enim, et dedistis mihi manducare; sitivi, et dedistis mihi bibere; hospes eram, et collegistis me; nudus, et cooperuistis me; infirmus, et visitastis me; in carcere eram, et venistis ad me... Arnen dico vobis, quamdiu fecistis uni ex his fratribus meis minimis, mihi fecistis [Mtt. 25, 35-40]. Patet autem animas separatas non facere eleemosynam, sed homines compositos ex anima et corpore. Insuper, consulite Scripturam, et videbitis quod talis retri­ 1 Cf. supra, n. 9. 2 Apud N. Valois, Op. cit., p. 605, n. 1. Idem refert Bonagratia de Bergamo in sua secunda Appellatione Monachii facta anno 1334: «quibus lectis, ipsemet Dominus loannes incontinenti verbo vivo et cum magno fervore asseruit et probare ac ostendere conatus est quantum potuit, et in cordibus audientium imprimere, quod animae sanctorum purgatae non vident Deum facie ad faciem, firmiter asserens quod in sacra Scriptura merces clarae visionis Dei promittitur solummodo toti supposito sive com­ posito et non animae separatae, et solum post iudicium generale» (Apud L. Ouger, Op. et loc. cit., p. 311). Controversia de visione beatifica tempore ioannis XXII 591 butio non promittitur conferenda nisi post iudicium. Nonne post iudicium dicet lesus: venite benedicti Patris mei, possidete paratum vobis regnum a constitutione mundi [Mtt. 25, 34]? Nonne legimus etiam quod in regeneratione, cum sedent Filius hominis in sede maiestatis suae, sedebitis et vos super sedes duo­ decim, iudicantes duodecim tribus Israël [Mtt. 19 28]; et iterum: gaudete et exsultate, quoniam merces vestra copiosa est in coelis [Mtt. 5,12]? «Et quia non est dicendum quod illud iudicium sit solum verbale et inane et fictitium [quod utique esset si animae sanctae iam ante accepissent retributionem suam], idcirco super ista quaestione invigilabimus. Et in conscientia mea dico quod libentius essemus pro alia conclusione quam pro ista negativa, si vera ostendenretur et necessario. Et si clarum esset in fide quod animae sanctorum nunc vident faciem Dei, nullus tantum haberet defendere istam fidem nec defenderet quam nos. Sum enim Christi Vicarius, licet indignus, et Vicarius generalis plus habet defendere honorem Principalis Domini quam quicumque particularis vicarius. Item, quomodo posset aliquis credere quod, si anima patris mei vel matris meae videret clare faciem Dei, quod ego vellem negare? Absit! Unde, ubi veritas probaretur clare, ita libenter et amplius staremus pro conclusione affirmativa quam pro ne­ gativa. Sed, postquam fuimus in Statu isto [Supremi Pontificatus], studuimus singulariter originalia sanctorum, et attendimus quaes­ tiones quas faciunt in ista materia; et frequenter in sermonibus 1 fecimus mentionem. Et maxime fuit utile, quia alii, vel non habent originalia, vel non curant studere in illis. Sunt enim hodie studentes et alii applicati quibusdam scriptis, et illa habent pro Evangeliis et Epistolis, et amplius parum curant vel quaerunt. Et ideo, quia nos studuimus in originalibus, ista proposuimus, ista inqui­ rimus. Nunquam tamen fuit nostrae intentionis dicere contra fidem, et, si aliquid diximus, totum ex nunc revocamus. Et si magnus vel parvus habet aliquid pro conclusione affirmativa, secure det mihi, et libenter recipiemus» \ 15. Aliis ergo hinc inde disputantibus iuxta desiderium, immo et praeceptum Papae, ipse rursus opinionem suam expo­ suit coram Cardinalibus et Praelatis in sermone quem habuit die 5 maii 1334, in festo Ascensionis Domini, super textum .\lichaeae, 2, 13: ascendet enim pandens iter ante eos; eamque novis argumentis confirmavit. 1 Apud N. Valois, ex ms. lat. 5154 Bibl. Nat. Paris, Op. cit., pp. 605-607. 592 Appendix ad Q. IV. Art. 5 Nulla creatura, inquit, potest obtinere regnum coelorum nisi prius fuerit adoptata in filium Dei, secundum illud Apostoli: si autem yî/π, et heredes (Rom. 8, 17). Aliunde adoptio supponit, ut subiectum eius, totum hominem. Atqui anima separata, ipsa sola, non est totus homo, sed totus homo erit cum corpus suum reassumet in resurrectione. Ergo anima separata non perveniet ad regnum coelorum ante proprii corporis resurrectionem, quae erit in fine saeculi. Insuper, filiatio haec adoptiva non sortietur effectum suum realis possessionis hereditatis regni coelorum nisi quando animae erunt supervestitae, ut ait Apostolus, proprio corpore, sine dubio; aliis verbis: nonnisi post corporis resurrectionem. Equidem di­ cebat S. Paulus quod nolebat exspoliari, sed supervestiri (II Cor. 5, 4); quibus in verbis innuebat se non exspectare possessionem visionis beatificae nisi quousque anima eius supervestiretur pro­ prio corpore L 16. Tandem loannes die 1 decembris 1334, «post coenam et primum galli cantum», gravi morbo diarrhoeae perculsus, ita ut totum corpus eius diffluere videretur 12, Consistorium convo­ catum pro die sequenti suspendere coactus est. Die vero tertia decembris, ingravescenti morbo, «post vesperas fecit vocari omnes Cardinales qui erant in Avenione»; qui omnes convene­ runt, duobus exceptis: loanne Gaetani «qui non erat tunc praesens in Civitate», et Napoleone Orsini «qui licet in Civitate esset et vocatus per Papam, ipse tamen noluit venire nec interesse obse­ quiis nec testamento Papae... Sed Papa nihilominus coram aliis Cardinalibus disposuit rite et legitime testamentum suum et recommendavit Sanctam Ecclesiam et nepotes suos Cardina­ libus» Praeterea, «volens clarius et seriosius aperire» inten­ tionem suam circa quaestionem de visione beatifica, coram praedictis «Cardinalibus et nonnullis Praelatis et tabellionibus publicis praesentibus et propter ea specialiter evocatis, quam­ dam Litteram grossatam sub eius nomine legi fecit»4, quae sic se habet: «Ad perpetuam rei memoriam. Ne super iis quae de animabus purgatis separatis a corporibus (an citra resumptionem corporum divinam essentiam illa visione, videlicet quam vocat 1 Idem ms. lat. 5154, foi. 304 r, apud N. Valois, ibid., p. 616. - «D’infermità di flusso, che tutto ii suo corpo si risolvette» (G. Villani, Op. et ed. cit., lib. II, cap. 19, p. 386 b). 3 Henricus de Diessenhoven, Vita Ioannis XXII, apud Baluzium, Vitae Paparum Avenionensium, ed. G. Moliat, t. I, p. 177. Pariis, 1916. 4 Benedictus XII, Epistula qua publici iuris fecit Litteram Ioannis, die 17 martii 1335, apud Raynaldi, Annales, ad annum 1334, n. 36, ed. de, Controversia de visione beatifica tempore ioannis XXII 593 facialem Apostolus, videant) tam per nos quam per nonnullos alios in praesentia nostra recitando Sacram Scripturam et ori­ ginalia et dicta Sanctorum vel alias ratiocinando saepius dicta sunt, aliter quam per nos dicta et intellecta fuerint et intelli' gantur et dicantur auribus valeant fidelium inculcari, ecce quod nostram intentionem, quam cum Sancta Ecclesia Catholica circa haec habemus et habuimus, serie praesentium, ut sequitur declaramus. Fatemur siquidem et credimus quod animae purgatae sepa­ ratae a corporibus sunt in coelo, coelorum regno et paradiso et cum Christo in consortio angelorum congregatae, et vident Deum de communi lege ac divinam essentiam facie ad faciem clare, in quantum status et conditio compatitur animae separatae. Si vero alia vel aliter circa materiam huiusmodi per nos dicta fuerint quoquomodo, illa in habitu fidei catholicae dixi­ mus, ac recitando et conferendo dixisse asserimus et volumus esse dicta. Insuper, si qua alia sermocinando, conferendo, dogmati­ zando, docendo seu alio quovis modo diximus circa ea quae idem concernunt catholicam, Sacram Scripturam aut bonos mores, ea in quantum sunt consona fidei catholicae, determina­ tioni Ecclesiae, Sacrae Scripturae ac bonis moribus approbamus; alias autem illa haberi volumus pro non dictis et ea minime approbamus, sed in quantum essent a praemissis fide catholica, determinatione Ecclesiae, Sacra Scriptura vel bonis moribus aut aliquo ipsorum dissonantia reprobamus: et nihilominus, omnia dicta et scripta nostra de quacumque materia ubicumque et in quocumque loco ac in quocumque statu quem habemus vel habuerimus hactenus, submittimus determinationi Ecclesiae et Successorum nostrorum» 1. 17. Dein, post mediam noctem, undecim decreta approbavit diversi generis2. Postremo, die 4 decembris, «post auditam Missam in aurora diei et communione percepta, orando migravit de hoc saeculo, hora tertia», iam nonagenarius 3, quin tempus habuerit Litteram supra citatam muniendi propria Bulla. Qua de causa, Benedictus XII, eius Successor, eam sua Bulla muni­ tam edidit paucos post menses, nempe die 17 martii 1335 4. 1 Apud H. Denifle, Op. cit., pp. 440-441, qui eam edidit ex Reg. Aven. Ioan. XXII, vol. 40, fol. 23, et adnotat (p. 442) nonnullas additiones tt omissiones — minoris certe momenti quas fecit eius Successor Bene­ dictus XII cum eam publici iuris fecit. 1 Quae recolit N. Valois, Opi cit., p. 621. ’ Henricus de Diessenhoven, Vita Ioannis XXII, apud Baluzium, Op. cit., t. I, p. 177· . . . * Apud Raynaldi, Annales, ad annum I334> n- 37> cd. cit., t. 25, p. 16 a. A —De Hominis···· * 594 Appendix ad Q. IV. Art. ο Controversia de visione beatifica tempore ioannis XXII 595 «Fuit autem revocatio ista multis suspecta, ut scribit Henricus de Hervordia, Ο. P., tum quia a iam exspirante facta et quasi extorta, tum etiam quia ipse prius et scripserat et praedicaverat quod visionem facialem claram status animae separatae non patiatur» \ et ideo videbatur non esse sincera neque valida. Revera hoc dixerunt eius inimici, ut Alichaël de Cesena, qui per fas et nefas ostendere conabantur loannem fuisse haereticum alii asserebant eum non fecisse proprio marte neque vero motivo doctrinali retractationem suam, sed urgentibus quibusdam Car­ dinalibus, nominatim eius nepote Card. Bertrando Du Pouget, ut bonae famae sui et suorum consuleret ’. Maior tamen et melior pars eam habuerunt uti validam et authenticam et sinceram4, et quidem iure meritoque; nec enim fas est in dubium revocare quae sollemniter et adhibitis pluribus testibus ocularibus declara­ vit eius Successor Benedictus XII —-qui et ipse praesens fuit— cum talem retractationem publici iuris fecit5. Hoc autem admisso, quidam recentiores historici, ut P. Feret *, N. Valois1 et G. Mollat ’, asserunt Ioannis retractationem, licet sinceram, non esse tamen completam et totalem sed restrictam et veluti dimidiatam, ut patet ex eius verbis de industria positis: «vident Deum de communi lege ac divinam essentiam facie ad faciem clare, in quantum status et conditio compatitur animae separatae». At haec, pace tantorum virorum dixerim, non videntur esse fundata. Ut enim apparet ex hucusque dictis, id quod loannesXXII in dubium verterat est utrum animae sanctorum plene perfecteque purgatae videant divinam essentiam visione clara et faciali sicuti est ante propriorum corporum reassumptionem necne. Ipse magna animi sinceritate usque ad pervigilium mortis opi­ nabatur quod non, eademque sinceritate in mortis pervigilio hanc suam opinionem sollemniter retractavit confitens tales ani­ mas videre Deum ac divinam essentiam facie ad faciem clare. Quod autem subiunxit: in quantum status et conditio compatitur animae separatae, non importat retentionem partialem vel dimidiatam suae opinionis personalis praecedentis, sed opinionem effert maioris partis theologorum sui temporis qui putabant animam separatam minus intense et perfecte —licet clare et facialiter— 1 Henricus de Hervordia, O. P., Liber de rebus memorabilibus sivi ridere divinam essentiam quam suo corpori coniunctam post Chronicon, ed. cit., p. 256. resurrectionem, ideoque beatitudinem formalem augeri post 8 Appellatio, apud Baluzium-Mansi, Miscellanea, ed. cit., t. III, p. 350 a: diem iudicii non solum extensive sed et intensive. Haec fuit «praedictorum omnium errorum, duos primos praedictos, scilicet de materia comntmis theologorum opinio usque ad S. Thomam Aquinatem visionis animarum separatorum et poenis damnatarum, in ultima hora mortis seniorem, qui in Summa Theologica negavit augmentum indicitur revocasse, quamvis male et false. Quam revocationem apud nos tensivum quod prius cum aliis admiserat; haec erat quoque habemus, et, ut per septem rationes sollemnes in operibus Magistrorum fratrum Minorum hic brevitatis causa dimissas, probatur, non valuit, nec opinio fere communis post S. Thomam ac tempore Ioannis XXII, quam sequebatur etiam Card. lacobus Fournier qui loanni fuit vera, nec fuit in forma». 3 «Videns se non posse evadere et timens quod propter multa quae successit in Supremo Pontificatu; hoc finaliter concedebant, praedicaverat, docuerat et statuerat et in scriptis reliquerat, quae a pluribus saltem ut probabile, omnes theologi qui opinionem Ioannis im­ *345*. Neque huiusmodi secundaria quaestio fuit postea viris scientificis vehit haeretica impugnabantur, posset sibi et suis post pugnaverunt 1 eius mortem pericult HI L imminere, et etiam inductus per nonnullos Cardinales et alios viros notabiles ad hoc idem praedicentes eidem...» (Nicolaus Mlnorita, ms. lat. 5154, fol. 298 v, Bibi. Nat. Paris, apud N. Valois, Op. cit., p. 624, n. 1). «E ciô fece, second© si disse, più per infestamento del Cardinale dal Poggetto suo nipote e degli altri suoi parenti, acciochè non morisse con quella sospedone e fama, che da suo movimento, non credendo si tosto morire, et egli mon il di seguente» (G. Villani, Cronaca, lib. 11, cap. 19, ed. cit., p. 380 b). 4 «Sed quia de revocatione ista instrumentum publicum fieri fecit, in quo et se et doctrinam suam totaliter Ecclesiae Romanae supposuit, a melioribus non dubia sed bona et fidelis est iudicata» (Henricus de Her­ vordia, Op. et ed. cit., p. 256). 5 Quae refert Raynaldi, Annales, ad annum 1334, n. 36, t. 25, p. 15. 8 «Comme on le voit, un reste d'attachement à l'opinion favorite s’était glissé jusque dans la profession de foi». P. FÉret, La Faculté de Théologie de Pans et ses Docteurs les plus célèbres, t. III, p. 135. Paris, 1896. 1 <11 y a là une veritable restriction, indiquant, en somme, la possibilité que les âmes séparées voient Dieu autrement que les âmes réunies au corps» Op. cit., p. 524). Ioannes «cherche à concilier avec l’opinion le plus géné­ ralement admise une partie au moins des résultats auxquels ses études personelles a us réflexions l'ont conduits*. (Ibid., p. 625). 1 «A l’encontre de tous ceux qui en ont parlé, Noël Valvis a, semble-il, ha établi que lean XXII introduisit dans l’acte très connu un véritable restriction·. G. Mollat, lean XXII, apud Diet, de Théol. catholique, t. VIII1, col. 639. «Ces derniers mots ne laissent-ils pas entrevoir que le Pape n'abankma qu'à demi son sentiment? Son langage calculé indique 'que les âmes séparées voient Dieu autrement que les âmes réunies aux corps’» (ibid., col 640). ’ «Tunc enim beatitudo [post reassumptionem corporis] erit maior intensive, quia anima beatificabitur non solum quantum ad mentem et quantum ad intellectum et affectum sed etiam quantum ad vires inferiores 596 Appendix ad Q. IV. Art. 5 definita a Benedicto XII, sed libere disputatur a theologis sicut prius. Praedicti ergo historici non videntur distinxisse duas res penitus differentes, scilicet dogma fidei postmodum definitum a Benedicto XII et explicite confessum a loanne XXII in lecto infirmitatis de qua decessit \ et explicationem quamdam theologi­ cam eius a. Controversia de visione beatifica tempore ioannis XXII 597 18. Haec sunt fata principalia controversiae de visione beati­ fica hinc inde agitatae tempore Ioannis XXII; ac sincere fatenI dum est nunquam in Ecclesia Dei rem hanc tanti momenti adeo complete et perfecte fuisse pertractatam. Post adeo longam expositionem, operae pretium videtur esse eam synthetice perstringere ex Opere maiori Cardinalis lacobi Fournier, qui potiores in ea partes habuit et quo nullus melius rem totam cognovit. Duae igitur erant quaestiones fundamentales: una directa, de hominibus; alia indirecta et quasi lateralis, de daemonibus seu malis angelis. Nam bonos angelos in coelo iam esse et videre Deum facie ad faciem, in confesso erat apud omnes. Prima quaestio fundamentalis erat duplex: alia positiva, de bonis hominibus; alia quasi negativa eique contraria, de homini­ bus malis, «an scilicet animae hominum in peccato mortali actuali decendentium ex hac vita sint in igne infernali de com­ muni lege et in infernum ponendae, vel non». Rursus quaestio positiva erat triplex: una principalis, «an scilicet animae sanctorum hominum defunctorum hic a pecca­ tis et poenis peccatorum, vel post mortem in purgatorio purga­ tae, ante generale iudicium quod erit post generalem resurrec­ tionem, divinam essentiam videant vel visurae sint visione aperta et faciali»; et duae secundariae vel consequentes ex principali, quarum pnma erat de fide theologica, «scilicet an fides, ut est virtus theologica proprie accepta, maneat in dictis animabus usque post finale iudicium»; et secunda de spe similiter theologica proprie dicta, utrum in eis maneat usque post iudicium gene­ rale *. Ergo de quaestione principali Ioannes XXII eiusque asse­ clae «dixerunt quod dictae animae sanctorum, licet post Domini Ascensionem essent in coelo in magna claritate et ibi essent in requie, quia de cetero non haberent mortis vel corporalis vel spiritualis timorem, nec aliquam afflictionem poenalem de vel pro peccatis praeteritis vel ex aliqua alia causa, nec etiam timerent de cetero in peccatum quodcumque labi; tamen usque post gene­ rale iudicium facialem divinae essentiae visionem et fruitionem, in quibus beatitudo plena consistit, non habebant nec habiturae erant, sed interim stabant sub Altari Dei in coelo, idest sub Christi Humanitate glorificata, eam videndo, et consolationem magnam de eius visione et praesentia suscipiendo, et etiam in sanctorum Angelorum consortio; et in praedictis bonis exsistendo, sensitivas et appetitivas quae perficiunt corpus; et etiam intensive secundum aliquos, quia anima clarius videbit Deum et ferventius diliget, quam opinionem videtur declarare B. Augustinus dicens quod anima separata retardatur quodammodo ex naturali appetitu administrandi corpus ne tota intentione feratur in Deum, quamvis aliqui non assentiant Augustino in hac parte» (Durandus, Opusculum De visione quam habent animae sanctorum ante iudicium generale, apud Raynaldi, Annales, ad annum 1333, n. 57, ed. cit., t. 24, p. 533 b). Et hoc est quod recolebat Magister ille Anonymus correptor Durandi et fautor opinionis Ioannis XXII, quando dicebat: «nullus Magister qui determinaverit vel praedicaverit, nec etiam ille Do­ minus [= Petrus Paludanus], nec ille qui determinavit Parisiis, nec ille qui determinavit in Anglia, nec Magister Durandus ponunt visionem perfectam ante iudicii diem» (Bibi. Vat. ms. lat. 4007, fol. 42, apud H. Denifle, Op. cit., p. 433). Si enim post reassumptionem proprii corporis et diem iudicii est perfectior, idest maior intensive, vel saltem extensive, evidenter hoc in sensu pleno talis visio non est perfecta ante diem iudicii. Immerito igitur N. Valois appellat ad hunc textum, quasi esset concessio quaedam partialis vel dimi­ diata opinioni personali Ioannis XXII (Op. cit., p. 624, cum n. 5 et p. 625). Sed praesertim Card. lacobus Fournier toto tertio tractatu sui Operis De statu animarum ante generale iudicium ostendere conatur beatitudinem sanctorum sicut et malorum infelicitatem esse futuras perfectiores extensive et intensive post resurrectionem et iudicium quam antea (Apud Raynaldi, Annales, ad annum 1336, n. 14, ed. cit., t. 25, p. 60 a; item, ad annum 1335, n. ii, p. 27 a; J. M. Vidal, Notice sur les oeuvres du Pape Benoît XII, in «Revue d’histoire écclésiastique», t. 6 (1905), p. 790), et tamen inhaesitanter tenebat contra opinionem Ioannis XXII factum visionis facialis concessae Ilin animabus sanctorum ante diem iudicii: quin etiam, cum hoc Opus ediderit post assumptionem eius in Summum Pontificatum et post sollemnem de­ finitionem de beatitudine animarum sanctarum, nec unquam retractaverit hanc suam explicationem, dicendum esset Benedictum aut dimidiate defi­ nitionem dedisse aut datae a seipso definitioni dimidiate adhaesisse, cum hac in re omnino conformis esset restrictioni appositae a loanne XXII; A" quod sane ridiculum est. Alius ergo est sensus illius propositionis ab eo ill·;· quem fingunt vel suspicantur huiusmodi scriptores. Quae cum ita sint, facile intelligitur cur Benedictus XII, qui nonnullas correctiones omnino secundarias et minoris momenti fecerat textui Ioannis XXII cum illum edidit, hanc phrasim omnino intactam reliquerit, ut videre est in editione H. Denifle (Op. cit., pp. 440-442); revera enim ilh phrasis nihil novi aut ambigui continebat intelligenti terminos, sicut de facto Card. Iacobus Fournier, Ord. Cist. (= Benedictus XII), De beatiintelligebant omnes legentes illius temporis. 1 Benedictus XII, apud Raynaldi, Annales, ad annum 1334, n. 36, tudine animarum Sanctarum a peccatis et poenis peccatorum purgatarum quam habent ante generalem retributionem et habiturae sunt, apud Raynaldi, Annales, ed. cit., t. 25, p. 15 a. ad annum I335> n- 9, ed· cit·» L 25, p' 26 b’ 2 \crum de hac re uberior sermo redibit postea. 598 Appendix ad Q. IV. Art. 5 beatae ac in paradiso et in regno coelorum esse dicebantur, dicentes quod talis beatitudo ante corporum gloriosam resurrec­ tionem dictis animabus a corporibus separatis congruebat: sed in generali resurrectione resumerent corpora sua gloriosa, cum quibus ad Christi iudicium venientes, data sententia per eum, dicendo eis: venite, benedicti Patris mei, etc., ad Dei visionem et fruitionem beatificam pervenirent; inducendo ad probandum dictas conclusiones multa dicta Sacrae Scripturae et Sanctorum Doctorum, ac etiam rationes, ex quibus videbatur eis quod dictae conclusiones probarentur vel simpliciter vel, ad minus, quod hoc sicut opinio probabilis teneri posset» 1. 19. Revera, sana methodo theologica procedentes, arguebant primo, ut constat ex dictis, ex auctoritate divina manifestata in Sacris Litteris, praesertim in Novo Testamento, ex quo innu­ meros afferebant textus; ac dein, ex lege orandi (ex Symbolis fidei et ex Canone Missae), et ex traditione tum Ecclesiae graecae et orientalis (ubi adducebant plures textus Origenis, S. Gregorii Thaumaturgi, S. Athanasii, S. Ioannis Damasceni et Moysis Bar Kepha) tum maxime Ecclesiae latinae quam melius cognos­ cebant (ubi afferebant complures textus S. Ambrosii, S. Augusti­ ni, S. Fulgentii, S. Prosperi, S. Gregorii Magni, Cassiodori, S. Gregorii Turon ensis, S. Bedae, S. Bemardi et Hugonis a S. Victore), et ex Magisterio Ecclesiae docentis (ubi congerebant plures textus Corporis luris Canonici). Et quidem, ut videtur, origo immediata huiusce opinionis apud loannem XXII fuit auctoritas S. Bemardi in suis sermoni­ bus de festo Omnium Sanctorum, quos loannes legit ut suos para­ ret; clara enim et omnino aperta propositio eius fuit primo facta in Sermone de omnibus Sanctis quem praedicavit die 1 novembris 1331, quique Bemardum prorsus redolet, ad qu Sfl ceteroquin appellat explicite. Postmodum tamen, quia auctoritas theologica S. Bemardi contemnebatur ab eius adversariis 1 2, eius nomine relicto quamvis retenta doctrina, provocat maxime ad S. Augustinum, qui erat auctoritas summa theologica a nemine recusata. 20. Secundo, arguebant ex ratione theologica multiplici. Prima ratio, quam omnino apodicticam reputabant, est huius- Controversia de visione beatifica tempore ioannis XXII 599 modi. Secundum fidem catholicam, tria haec sunt firmiter te­ nenda: primo, dari verum et reale iudicium universale in fine saeculi; secundo, hoc iudicium futurum esse post universalem resurrectionem, ideoque postquam anima propria corpora réas­ sument; tertio, processum huiusmodi iudicii esse ordinatissimum, absque ullo formae defectu. Atqui haec fidei doctrina esset I omnino falsa, semel admissa opinione de perfecta beatitudine (= visione Dei clara et faciali) animae separatae sanctorum ante tale iudicium et resurrectionem: e contra, est omnino vera in opposita opinione. Nam iudicium illud esset vacuum et inane seu pure verbale, si nihil praemii seu beatitudinis realis conferret electis; esset, pariter, essentialiter inordinatum, si ante ipsum esset collata beatitudo: quae tamen necessario sequuntur ex adversariorum positione. Aut enim conferret eis beatitudinem animae, aut beatitudinem corporis, cum non sit alia beatitudo possibilis. Iam vero neutram daret. Non beatitudinem animae, quia, in adversariorum hypothesi, eam iam habent de facto: quod autem iam habitur, non confertur. Neque beatitudinem corporis, quia haec sequitur necessario et connaturaliter ex beatitudine animae statim ac reassumit proprium corpus suum per resurrectionem, quae tamen, docente fide, est ante iudicium; haberent ergo sanc­ ti de facto beatitudinem corporis ante iudicium universale; quod autem iam habetur re, non confertur re. Quo semel concesso, haec duo absurda sequerentur: primo, tale iudicium esse pure verbale et non reale; quia esset iudicium in quo nihil iudicaretur, cum nulla esset realis sententia, eo ipso quod nulla esset realis sanctio seu effectus eius: secundo, pro­ cessum divinae iustitiae esse inordinatum, cum esset ordo prae­ posterus et vera deordinatio, eo ipso quod daretur executio sententiae, idest collatio beatitudinis tum animae tum corporis, ante iudicium ideoque ante sententiam ipsam; quo in absurdo maxime insistebat loannes XXII, utpote eminens iurista1. E contra, si beatitudo confertur post iudicium universale, haec duo absurda disparent et tota fidei doctrina evadit obvia et clara: verum iudicium quia vera sententia, et vera sententia quia vera sanctio seu retributio beatitudinis: insuper, ordina­ lissimus processus; quia post resurrectionem, iudicium; et post iudicium, executio sententiae, idest collatio beatitudinis 2. 1 Idem, ibid., n. 10, p. 26 b. 2 «Licet Bernardus ftierit vir magnae devotionis in oratione et ser­ monibus, non fuit tamen magnae auctoritatis in expositionibus» (Durandus, De visione Dei quam habent animae sanctorum ante iudicium generale, apud Raynaldi, Annales, ed annum 1333, n. 57, ed. cit., t. 24, p. 533 b. Idem repetit Universitas Parisiensis in suo tractatu De vita animarum separatarum ac perfecte purgatarum quam habent exutis corporibus usque ad eorundem corporum resumptionem, apud N. V VALOIS, d. cit., p. o. 618. alois, O Op. 1 Cf. textus supra citatos. 1 Huius argumenti, licet in duo divisum, meminit Thomas Waleys in suo celeberrimo sermone diei 3 ianuarii 1333 hisce verbis: «habenti ali­ quid, non debetur sibi illud. Si ergo animae sanctorum ante iudicium ha­ berent visionem et beatitudinem, sequeretur quod in iudicio non daretur eis» (ed Th. Kaeppeli, Op. cit., p. 102, 5-7). «Adhuc arguitur (et est illud 600 Appendix ad Q. IV. Art. 5 Secundam rationem sumebant ex parte hominis beatificandi. Visio beatifica est ultima perfectio supematuralis hominis beati, cui confertur ut praemium debitum seu corona iustitiae et ut hereditas. Atqui sub hoc triplici respectu postulat veluti subiectum proprium eam recipiens totum hominem ex anima et corpore compositum, non solam animam neque solum corpus: totus autem homo non erit nisi post resurrectionem. Ergo visio beati­ fica non tribuetur homini nisi post resurrectionem in fine saeculi. Maior est evidens et ab omnibus admissa. Nam haec visio est ultimus finis supematuralis hominis, ideoque ultima eius perfectio supematuralis; quia finis, cum sit bonum, habet ra­ tionem perfecti. Quod autem homini reddatur ut corona iusti­ tiae et ut hereditas, docetur expresse in Sacris Litteris (II Tim. 4, Minor vero probatur per partes. i°. Ultima perfectio supernaturalis hominis supponit et postulat ultimam perfectionem naturalem eius, sicut gratia supponit naturam et supematurale supponit naturale. Atqui ultima perfectio naturalis hominis non est anima sola neque corpus solum, sed tota eius natura comple­ ta ex anima et corpore; omnis anim pars habet rationem imper­ fecti. Ergo subiectum proprium visionis beatificae est totus homo, non anima separata \ 2.0 Idem est proprium subiectum meriti et praemii; nam illi debetur merces qui eam meruit. Atqui proprium subiectum meriti vitae aeternae seu visionis beatificae est totus homo et non sola anima nec solum corpus; quia meritum per se primo con­ venit actioni meritoriae, quae per se primo est totius hominis, secundum illud: actiones sunt suppositorum. Ergo et proprium subiectum praemii seu retributionis beatificae est totus homo, idest suppositum humanum, et non sola anima neque solum corpus 2. III argumentum demonstratio et Achilles inter argumenta), quia in resurrectione corpora erunt gloriosa si anima sit gloriosa; cum ergo resurrectio praecedat iudicium, sequeretur quod ante iudicium homo sit beatus tam secundum animam quam etiam secundum corpus, et per consequens in ipso iudicio nihil daretur homini» (ibid., p. 102, 19-23). Meminit etiam primo loco Durandus in opusculo saepe citato De visione quam habent animae sanctorum ante iudicium generale, idque sic proponit: «praemium vel poena non reddentur bonis vel malis post mortem nisi per divinum iudicium. Sed divinum iudicium non fiet usque ad finem post resurrectionem. Igitur usque tunc non praemiabuntur boni nec punientur mali. (Apud Raynaldi, Annales, ad annum 1333, n. 56, ed. cit., t. 24, p. 532 b). 1 Est argumentum quod suggerebat S. Bernardus, ut patet ex dictis supra, Lib. IV, n. 315. ’ Huius argumenti meminit Thomas Waleys, dicens: «merces debetur operanti et ei qui meretur; hoc autem est totum suppositum et non anima» Controversia de visione beatifica tempore ioannis XXII 3.0 Eidem convenit filiatio divina adoptiva et hereditas visionis beatificae, iuxta illud Apostoli: si filii, et heredes (Rom. 8,17). Atqui filiatio divina adoptiva convenit toti homini ex anima et corpore composito, non soli animae neque soli cor­ pori; quia filiatio divina adoptiva est terminus regenerationis supematuralis sicut filiatio naturalis est terminus generationis naturalis: generatio autem, pariterque regeneratio, terminantur ad totam naturam geniti, non ad partem naturae tantum. Ergo et hereditas visionis beatificae convenit toti homini ex anima et corpore composito, et non soli animae neque soli corpori *. Tertiam rationem accipiebant ex ipsa natura beatitudinis. Cui non convenit definitio beatitudinis, non convenit definitum. Atqui animae separatae non convenit definitio beatitudinis. Ergo animae separatae non convenit definitum beatitudinis, idest non est subiectum realitatis et perfectionis quam importat definitio beatitudinis. Minor constat ex definitione beatitudinis, quam tradit Boetius: «status omnium bonorum congregatione perfectus» 2, cui consonat verbum illud S. Augustini: «beatus est qui habet omnia quae vult et nihil vult male» 3. Iam vero animae separatae non conve­ nit habere omnia bona neque etiam omnia illa bona quae vult bene, quia corpus et bona corporis sunt quaedam vera bona quae anima separata non habet, licet ea velit naturaliter habere *. separata (Sermo citatus, ed. Th. Kaeppeli, Op. cit., p. 101, 27-28). Illud etiam refert Durandus sub hac duplici forma: a) «illi debetur praemium per se cui competit per se mereri tale praemium; quia, si per se praemietur qui per se non meretur, non est condigna retributio. Sed anima non meretur per se, quia Ume omnis anima separata posset mereri, nec corpus meretur sine anima. Ergo totius hominis constituti ex anima et corpore est mereri per se. Igitur et praemiari per se. Non ergo imum sine altero, b) «Pro­ mittitur et datur denarius illi solum qui in vinea Domini laboravit. Sed anima non laboravit sine corpore nec e converso, sed totus homo. Ergo toti homini solum debet dari praemium» (Op. cit., apud Raynaldi, Annales, ad annum 1333, n. 56, ed. cit., t. 24, p. 533 a). Quod argumentum iam proposuerat Vartanus Magnus, ut supra relatum est. Lib. IV, n. 295. 1 Est argumentum quod ultimo proposuerat Ioannes XXII, ut constat ex dictis, n. 1. 2 Boetius, De consolatione Philosophiae, lib. III, prossa 2, ed. G. Wein­ berger, CSEL, t. 67, p. 47, 15-16. Vindobonae, 1934. 3 S. Augustinus, De Trinitate, lib. 13, cap. 6, ML. 42, 1020. 4 Recolit hoc argumentum, quod geminatum proponit, Thomas Wa­ leys, Sermone cit., ed. Th. Kaeppeli, Op. cit., p. 100, 23-26, p. 101, 7-9. Ad illud reducitur quod refert Durandus ultimo loco: «perfecte beatus, inquit, nihil amplius potest desiderare. Sed visio Dei nobis promittitur tanquam finis omnium desideriorum nostrorum. Ergo, si anima videt nunc Deum, nihil debet nec potest exspectare. Sed naturaliter anima corpus . ** t Hu 601 602 Appendix ad Q. IV Art. 5 21. De duabus vero aliis quaestionibus secundariis vel conse­ quentibus ex prima et principali, «scilicet an in dictis animabus maneant fides et spes ut sunt virtutes theologicae proprie dictae et sub propriis suis rationibus, primi, qui praecedentem posi­ tionem de beatitudine animarum defendebant, dixerunt quod in dictis animabus proprie manent et manebunt usque post finale iudicium actus fidei et spei; qui actus evacuabuntur post finale iudicium, quando Dei essentia facialiter videbitur et beati ipsa fruentur, et ante non solum in omnibus sed nec in singulis ip­ sorum» \ Pariter de questione opposita, «an scilicet animae impiorum hominum de hac vita in peccato mortali actuali decedentium de communi lege essent in inferno, illis de prima positione beatitudinis animarum videbatur quod, licet dictae animae aliquam afflictionem habeant, tamen in igne infernali non ponen­ tur, nisi cum resumptis corporibus in generali resurrectione per sententiam Christi iudicis eis dicetur: discedite a me, male­ dicti, in ignem aeternum, qui paratus est diabolo et angelis eius» *. Postremo de quaestione indirecta et laterali, an videlicet daemones omnes sint et futuri sint in isto aëre caliginoso usque ad diem iudicii, vel eorum aliqui sint in inferno interim, vel continue vel interpolate, «primi dicebant quod daemones omnes generaliter erant in isto aëre caliginoso usque ad diem iudicii, et nec continue nec interpolate aliquis daemon esset in inferno; sed post generale iudicium omnes daemones in inferno cruciandi ponentur, exinde postea nunquam exituri»34. 22. Mortuo loanne XXII, electus est in Supremum Pontifi- exspectat tanquam illud sine quo perfecta non est; sicut pars separata a toto imperfecta est, perfecta tamen dum est in toto» ( Op. cit., apud Raynaldi, Annales, ad annum 1333, n. 56, ed. cit., t. 24, p. 533 a). 1 Card. Iacobus Fournier, Op. cit., apud Raynaldi, Annales, ad annum 1335, n. 12, ed. cit., t. 25, p. 27 a. Revera, inter ea quae ab adver­ sariis opponebantur loanni XXII, invenitur «eum dixisse quod omnis visio Dei ab animabus sanctis est specularis ante diem iudicii», et «quod in visione speculari solum videtur imago, non divinitas ipsa» (Ms. Ji, III, 10, Biblio­ thecae Universitatis Catabrigensis, fol. 95 v, apud Th. Kaeppeli, O. P., Op. cit., p. 8, n. 9). Quibus respondebat loannes: «dictum fuit et probatum quod animae separatae non vident divinam essentiam visione faciali et quod interim requiescunt sub Humanitate Christi, et per plures auctoritates probatum omnem visionem Dei ab animabus sanctis esse specularem...» Item, «quod in visione speculari non videatur Deitas visione, quam vocat Apostolus facialem, dictum est et probatum» (ibid., p. 9). 3 Card. Iacobus Fournier, Op. cit., apud Raynaldi, ibid., n. 13, P- 27 a. 3 Card. Iacobus Fournier, ibid., η. 14, p. 27 b. Controversia de visione beatifica tempore ioannis XXII 603 canim Cardinalis Iacobus Fournier die 20 decembris 1334, et nomen assumpsit Benedicti XII. Hic ergo, in primis, elucidandae et determinandae veritati circa quaestionem de visione beatifica animarum sanctarum a suo Praedecessore agitatam et insolutam relictam summis curis incubuit. Die namque secunda februarii 1335 sermonem fecit super textum Mtt. 25,6: ecce sponsus venit, «in quo publice dixit quod sancti viderent clare essentiam Dei, contra opinionem Praedecessoris sui qui de hoc dubium fecerat» ac biduo post «fecit vocari omnes illos ad suum Consistorium qui praedicave­ runt opinionem sui Praedecessoris quod visio non esset essentialis Dei, volens scire motivum ipsorum» * 12312; dein, die 17 martii, publici ' iuris fecit retractationem Ioannis XXII3; tandem nominavit commissionem plurium theologorum et Cardinalium ‘, cum quibus ipse secessit ad castrum Pontis Sorgiae —nam Avenione impediebatur ne quaestioni praedictae operam daret efficacem propter concursus multorum 5—, ubi per duos integros menses, scilicet a die 4 iulii ad diem 4 Septembris eiusdem anni, fecit legi et examinari Opus suum De beatitudine animarum sanctarum a peccatis et poenis peccatorum purgatarum quam habent ante generalem retributionem et habiturae sunt, una cum tota quaestione de visione beatifica in seipsa 6. Ex hoc autem examine et studio, 1 Henricus de Diessenhoven, Vita Benedicti XII, apud Baluztum» Vitae Paparum Avenionensium, ed. cit., t. I, p. 217. 2 Henricus de Diessenhoven, Op. cit., ibid., pp. 217-218. 3 Cf. supra, n. 17. 4 Haec commissio fuit primo 16 Magistrorum, cui additus est Petrus Paludanus, Ο. P., Patriarcha Hierosolymitanus, quem Benedictus XII appellat «in Theologia professorem expertum»; ex his erant sex Augustiniani, quinque franciscani (inter quod Minister Generalis Geraldus Othonis, qui iam recesserat ab opinione Ioannis XXII), unus carmelitanus, unus dominicianus et tres e clero saeculari, quorum nomina refert H. Denifle, Op. cit., pp. 453-454. Postea additi sunt alii tres Magistri, forte cum Ave­ nione protraheretur discussio, retento semper Paludano, ita ut esset Com­ missio viginti membrorum. s Benedictus XII, Litterae ad Philippum Francorum Regem, datae in eodem castro Pontis Sorgiae, die 8 iulii 1335, apud Raynaldi, Annales, ad annum 1336, n. 1, ed. cit., t. 25, p. 49 b. 6 «Pridie nonas eiusdem mensis [6 iulii 1335]... Papa Benedictus ivit ad Pontem Sorgiae, volendo ibi vacationes deducere, et habuit secum plures Magistros in Theologia, et coram illis et Dominis Cardinalibus quibus placuit interesse, fecit legi librum quem ipse Benedictus Papa composuit de visione Dei, et auctoritates ibi positas fecit per praedictos Magistros examinari an essent pertinantes, et ibi quaestiones visionis examinavit». (Henricus de Diessenhoven, Vita Benedicti XII, apud Baluzium, Op. et ed. cit., t. I, pp. 218-219. 604 Appendix ad Q. IV. Art. 5 quod deinde protraxit Avenione pluribus Consistoriis *, apparuit doctrinam dicentem animas perfecte purgatas mox in coelum recipi et videre intuitive ipsam divinam essentiam facie ad faciem, esse a Deo revelatam 2. Et ideo paravit consequenter Constitu­ tionem Dogmaticam Benedictus Deus, quam promulgavit Ave­ nione die 29 ianuarii 1336 «in sollemni missarum celebritate satis caeremonialiter» 3, ubi doctrinam praedictam ex cathedra definivit. 23. Post hanc sollemnem definitionem nullus catholicorum renovavit amplius doctrinam oppositam 4. E contra, plures pro1 «Nel detto anno, essendo per Papa Benedetto tenuti più Consistor co suoi Cardinali appo Avignone, e con molti Maestri in divinité faits per più tempo solenne essaminazione sopra 1’opinione di Papa Giovanni della visione delle anime beate» (G. Villani, Cronaca, lib. n, cap. 47, ed. cit., P· 397 a)· «Habita prius super praedictis sollicita examinatione et diligenti deliberatione cum fratribus nostris dictae Romanae Ecclesiae Cardinalibus» (Benedictus XII, Constitutio dogmatica Benedictus Deus, apud AIansi, Collectio Amplissima, t. 25, coi. 986). 2 Huius consultationis exstat relatio quaedam abbreviata in ms. 81.5. Aug. 2.°, fol. 6 Γ-7 r, Bibliothecae de Wolfenbiittel, quam edidit Th. KaepPELI, O. P., Op. cit.» pp. 85-87. Qua de re inferius redibit sermo. «Hic ad villam Pontis Sorgiae, Avenionensis dioecesis, zelo fidei ferquadam aestate se transferens, multis ad se Sacrae Theologiae Provens, i_ fessoribus accersitis, quaestionem illam de visione divina quam Dominus Ioannes Papa XXII in Romana Curia disputando diu ventilaverat, de dic­ I·· Magistrorum consilio necnon et Cardinalium concordia definivit; torum et Avenionem rediens, definitionem ipsam in sollemni missarum celebritati satis caeremonialiter publicavit, et ex hoc sub Bulla novam Constitutionem edidit perpetuo valituram» (Secunda Vita Benedicti XII, apud Baluzium. Vitae Paparum avenionensium, ed. G. Moliat, t. I, p. 213. Parisiis, 1916). 4 Mitto accusationes Guilelmi Occam contra Benedictum XII, dicens quod «ambulavit et ambulat insensanter non re sed nomine Benedictus XII in viis Patris sui, loannis videlicet XXII» (Tractatus contra Benedictum XII, prol., ed. R. Scholz, Unberkannte Kirchenpolitische Streitschriften aus der zeit Ludwigs des Bayern (1327-1354), t. II, p. 403. Romae, 1914); quin etiam «plus et pluribus modis offendit quam Praedecessor suus» (Op. cit., lib. I, p. 404), utpote «claudicando per duas partes» (Op. cit., prol. p. 403). Cui rei demonstrandae, quod spectat quaestionem de visione beatifica, dicat totum librum II, «tractans et ostendens quod nominis Benedictus XII Cons­ titutione de visione animarum in coelo et poena damnatorum claudicari damnabiliter invenitur» (Op. cit., p. 405). Quomodo autem sine manifesta contradictione potuerit Occam haere­ ticos appellare loannem XXII et Benedictum XII circa materiam de visione beatifica, ex eo ostendere conatur quod Ioannes directe negavit doctrinam iam ut de fide habitam in Ecclesia Catholica, dum Benedictus idem fecit aequivalenter, utpote asserens eam non esse de fide ante eius definitionem sed libere disputatam inter catholicos, ac insuper defendit loannem haere­ ticum, simul protegit eius asseclas (= Geraldum Othonis) et persequens adversarios eius (- Thomam de Waleys, quem in carcere retinuit). Hanc Μ Controversia de visione beatifica tempore ioannis XXII 605 testantes ei rursus adhaeserunt. Hos inter eminet Ioannes Cal­ vinus (1509-1564) scribens: «de intermedio earum [= animarum] Mtu curiosius inquirere, neque fas neque expedit. Valde se enim statuit thesim: «Dominus lacobus de Fornerio, qui Benedictus Papa XII nuncupatur, fuit et est censendus haereticus manifestus et tanquam haereti­ cus evitandus, prout evidenter ostenditur et probatur rationibus infrascriptis. Prima ratio principalis et probatio sic sumitur. Certum est de iure quod quicumque de fide catholica et ecclesiasticis sacramentis aliter sentit et docet quam Sancta Romana Ecclesia tenet et docet, haereticus est censendus et est ipso facto et iure excommunicatus... Similiter quicumque contra fidem KJiï publice profitetur seu defendit errorem, censendus est haereticus catholicam manifestus... Sed praedictus Dominus Benedictus aliter sentit et docet de fide catholica et ecclesiasticis sacramentis quam Sancta Romana Ecclesia tenet et docet, et publice defendit errores fidei catholicae adversantes... Propterea Dominus Benedictus est censendus haereticus manifestus. Minor propositi sic probatur. Manifestum est quod Sancta Romana Ecclesia catholica et apostolica hactenus ab antiquo et antequam ipse Do­ minus Benedictus foret creatus, firmiter absque ulla dubitatione credidit, tenuit et praedicavit quod animae sanctorum Apostolorum, Martyrum, Confessorum et Virginum ac aliorum iustorum fidelium defunctorum in quibus nihil fuit purgabile quando decesserunt, post ascensionem Domini nostri lesu Christi in coelum, fuerunt, sunt et erunt in coelo et paradiso coelesti cum Christo, sanctorum Angelorum cosortio et gaudio aggregatae, et viderunt et vident et videbunt divinam essentiam clare et aperte; et quod animae eorum ex tali visione fuerunt et sunt vere beatae et habent vitam aeternam ante resumptionem suorum corporum et iudicium generale futu­ rum; et quod animae reproborum qui decesserunt aut decedent in mortali peccato, mox post mortem suam descenderunt et descendent ad inferna, ubi poenis infernalibus cruciantur et cruciabuntur: et quod nihilominus in die futuri iudicii generalis omnes homines cum suis corporibus resurgent et ante tribunal Christi comparebunt reddituri de factis propriis rationem; et qui bene egerunt, ibunt in vitam aeternam, qui vero male, in ignem aeter­ num. Et quod ipsa Sancta Romana Ecclesia Catholica ab antiquo semper tenuit et docuit haereticum fore censendum contrarium pertinaciter asserere vel docere, et illos reputavit haereticos et schismaticos et tanquam haere­ ticos et schismaticos evitavit et docuit evitandos qui contrarium docuerunt et tenuerunt... Et quod dictus Dominus Benedictus in dictis et scriptis suis per mundum publice divulgatis et publicatis et maxime in quodam suo Rescripto sive Statuto per mundum publice divulgato, quod incipit: Benedictus Deus in donis suis, pertinaciter docuit et docet ac insinuat omnibus et profitetur quod ante dictum suum Rescriptum sive Statutum catholice, libere et impune poterat dici et affirmari contrarium eius [quod] in saepe dictis duobus ar­ ticulis quos, ut dictum est, Sancta Romana Ecclesia Catholica hactenus ab antiquo semper firmiter credidit, tenuit et docuit, continetur; et quod contrarium asserere ante dictum suum Rescriptum sive Statutum non erat haereticum, sed licitum, catholicum et fidele; et quod Dominum loannem Controversia de 606 Appendix ad Q. IV. visione beatifica tempore ioannis XXII 607 Art. 5 torquent multi disputando quem locum occupent, et an coelesti gloria iam fruantur necne. Atqui stultum et temerariun est de rebus incognitis altius inquirere quam Deus nobis scire permit­ tat Scriptura (Mtt. 5, 8,26; Ioan. 12, 32) ubi dixit Christum illis praesentem esse et eas recipere in paradisum ut consolationem percipiant, reproborum vero animas cruciatus quales meritae sunt perpeti, non ultra progreditur. Quis iam doctor aut Magister quod Deus celavit nobis patefaciet? De loco non minus inepta et futilis est quaestio, quando scimus non eam esse animae dimensionam quam corporis. Quod sinus Abrahae dicitur beata sanctorum spirituum collectio, nobis abunde est ex hac peregrinatione excipi a communi fidelium patre, ut nobiscum fidei suae fructum communicet. Interea quum Scriptura ubique iubeat pendere ab exspecta­ tione adventus Christi, et gloriae coronam eo usque differat, con­ tenti simus his finibus divinitus nobis praescriptis, animas piorum militiae labore perfunctas in beatam quietem concedere, ubi cum felici laetitia fruitionem promissae gloriae exspectant, atque ita omnia tenere suspensa donec Christus appareat redemptor. Reprobis vero eandem esse sortem dubium non est quam ludas (v. 6) diabolis assignat, vinctos catenis teneri donec ad supplicium cui addicti sunt trahantur» \ Quam doctrinam esse conformem Scripturae et Traditioni contenderunt non pauci posteriores protestantes, ut D. Blondel (1590-1655), Traité de la croyence des Pères touchant l'état des âmes après cette vie, 1651; J. F. Baumgarten, Historia doctrinae de statu animarum a corpore separatarum, 1754; J. A. Emesti (t 1781), De veterum Patrum opinione de statu medio animarum a corpore seiunctarum (excursus in lect. academ. in epist. ad Hebr. 1795), et alii quos refert L. Atzberger 2. Praedessorem suum et plures sequaces suos et alios qui contrarium publice praedicaverunt, tenuerunt et docuerunt et ipsorum errores defendere et excusare conatus est et pro viribus defendit et excusat, et contradicentes in hoc ipsi Domino loanni et sequacibus ac tenentes, asserentes et docentes de praedictis articulis secundum quod Romana Ecclesia, ut dictum est, hacte­ nus tenuit et docuit, ipse Dominus Benedictus persecutus est et persequi­ tur, et mendaciter ipsos in suis scriptis appellat haereticos et schismaticos... Ergo ipse Dominus Benedictus est censendus haereticus manifestus et tamquam haereticus ab omnibus vere catholicis evitandus» (Libellus ad depensionem fidei catholicae et contra haereses quae insurrexerunt adversus ipsam fidem, ipsi Guilelmo Occam procul dubio adseribendus, ed. R. Scholz, Op. cit., t. II, pp. 555-557). ’ Ioannes Calvinus, Institutio Religionis Christianae, lib. Ill, cap. 25, n. 6. Opera, t. II, coi. 736 (Carpus Reformatorum, vol. 30). Brunsvigae, 1864. 2 L·. Atzberger, Geschichte der christlichen Eschatologie innerhalb der vormcamschen Zeit, p. 79, n. 2. Freiburg im Breisgau, 1896. Praesertim vero nominandi sunt, ex anglicis protestantibus, Murantes, qui tentamen fecerunt unionis cum graecis schisma­ ticis. Thomas Brett, anglorum Noniurantium maximus theologus, \idetur redegisse Documentum in quo britanni graecis offere­ bant conditiones ineundae concordiae (die 18 augusti 1716), ubi proponunt «in vita futura non exstare revera ignem purgato­ rium, ac proinde nullam esse animarum ex eo igne redemptionem perviventium intercessionem, etsi non detur illis immediate in coelum ascensio; sanctorum tamen animabus non negamus re­ ceptacula quaedam vel cellas subterraneas esse, ubi usque ad resurrectionis diem deversari possint et ubi illae eius diei revela­ tionem sperantes exspectant, cum interea precibus et gratiis militantis adhuc in terra Ecclesiae fruantur» \ Consentientibus graecis, praesertim quoad negationem ignis purgatorii2, respondent britanni: «preces viventium et sacriricium eucharisticum vita defunctis prodesse credimus, adeo ut horum ope animarum felicitas, quae in loco iis a Deo definito iudicii diem exspectant, magis magisque intendatur; nihil autem amplius de hac re a nobis statuendum putamus» 3. Tandem, eodem fere tempore, theologus Anglicanus Thomas Burnet (1635-1715) Opus conscripsit celeberrimum De statu mortuorum et resurgentium, quod vivens non est ipse ausus edere, sed post eius mortem ediderunt amici, Londini 1726. Hoc ergo in opere docet Bumetus nostrum non esse iustis praemia neque impiis poenas pro arbitrio nostro decernere, sed ea tantum asserere quae tradunt Sacrae Litterae et Patres Ecclesiae. Iam vero Scriptura et Patres hoc unum tantum docent, nonnisi in fine mundi piorum atque impiorum acta examini aeterni iudicis esse subiicienda; et tunc solum unicuique pro merito aut mer­ cem donandam, aut supplicia irroganda esse: interim vero animas omnes a corpore separatas esse in statu sorrmi et torporis et silentii nullique addictas operationi, sed penitus aèpyaaias. Cum autem expergefient in die resurrectionis et iudicii, impii in ignem aeternum mittentur cruciandi; iusti vero, post mille annos deliciarum in terris exactos, aditum habebunt in coelum, et in beatificum Dei conspectum admittentur. Nimirum Burnetus purum putumque Millenarismum iamdiu derelictum reno­ vavit, quem data opera impugnavit Ludovicus Antonius Muratori 1 Mansi, Martin et Petit, Sacrorum Conciliorum nova et amplissima collectio, t. 37, col. 390, XII Cf., ibid., col. 607, XII. 2 Responsio graecorum, data die 18 aprilis 1718, ibid., col. 432. 3 Graecorum responso rescriptum britannorum, datum die 29 maii 1722, ibid., col. 615. Cf. col. 474. Λ 608 Appendix ad Q. IV. :: . Art. 5 Libro eruditissimo De paradiso regnique coelestis gloria non exspec­ tata corporum resurrectione iustis a Deo conlata) Veronae 1738 *. 1 Mitto positionem illorum qui saeculorum decursu variis modis dii xenmt animas humanas, sicut et angelos, naturaliter habere quaedam corpora subtilia et spiritualia et aetherea quibus spoliari nequaquam possunt, ideoque neque beatitudinem sine illis consequi posse, ut expresse dixit Bonnet. Modo enim loquimur de vero corpore humano, non de corpore astrali vel aethereo quod isti sibi fingunt. Huius extraneae et absurdae positionis me­ minit S. Thomas in II Serit., 2, 4 ad 3; Quest, disp. de Anitna, a. 9 c. in fine; Summa theol., I, 76, 7 c. Eam tamen late prosequitur multisque sua­ dere conatur Radulphus Curdworth in suo opere celeberrimo Systema intellectuale huius Universi, cap. 5, sect. 3, & 24-34, t· Π, pp. 429-453. Lug- < duni Batavorum, 1773, eiusque traductor et adinotator J. L. Moshem. Plura de his habet S. Roselli, O. P., qui et solidam adhibet confutationem, in a>·· sua Summa Philosophica, P. III. Aletaphysicam complectens, t. V, q. 19, a. 3, pp. 419-430. Matriti, 1788. INDICES Pag. Index rerum syntheticus I. II. III. IV. Index onomasticus Index biblicus............... Index thomisticus........ Index rerum analyticus ΠοιηίηΕ*··*· VU 611 619 627 639 I. INDEX ONOMASTICUS ASulordiu, 394,423. Antonius Valhymensis, 370. Arçidius a Praesentatione, 417. Aphraates, 257, 329, 330. Atjdius Tuderto, 571. Appolinaris, Laodicensis, 321. Atnneas de Gaza, 341. Aquasparta, Matthaeus de, 409. Aetius, 156. Arethas Caesariensis, 342. •Aplianus, 359. Argentina, Thomas de, 412. Ahrcôn, Did, 177. Aristoteles, 50, 68, 81, 83, 88, 123, Albanenses (manichaei), 319. 136, 138, 302, 462, 497, 517. Albertus Magnus, 123, 129, 156-57, Arnaldus de S. Michael, 575 n, 163,166, 170, 171, 178, 202, 217, 589, 571 n. 218, 348 n, 349 n, 403, 406. Arnaldus de Claromonte, 567, 568, Akuinus, 382. 573Ales, A. D„ 322 n. Arriaga, Rudericus, 177. Alexander III, 395. Arsenius, 382. Algazel, 531. Assemanus, 336 n, 338 n. Alkindi, 531. Athanasius (S), 343 n, 355, 418, Almaricus, 480, 481, 490. 419, 587» 598. Amauriani, 481, 490. Ps-Athanasius, 334, 347s 355» 360 Allatius, L., 360 n, 419 n. Athanasi Symbolus, 21, 197, 203, Alvernus, Guilelmus, 396, 421, 425 505» 559.Ambrosius (S), 148 n, 149 n, 168, Atzberger, L., 606. 322,370, 371, 381, 391, 555, 588, Aucher, J. B., 339 n. 598. Augustinus (S), 60-61, 66-67, 70, 74» 76, 77, 80, 81, 83, 84,91, 103, Amphilcabrol, Ant., 369. 106, in, 113, 117, 119, 121, 130, Anastasius Sinaita (S), 342, 344. 148, 149, 153, 167, 173, 196, 227, Andreas Caesariensis, 342, 348. 235 n, 242 n, 244 n, 248, 253 n, Andreas de Perusio, 575. 254 n, 257-262, 267, 268, 284, Anfredus-Joannes, 427. 287, 300, 313, 319, 320, 328-29, Anomai, 524. 370, 373-Si, 385, 391, 393, 402, Aronymus (franciscanus), 567 n, 405-07, 409, 412-414, 416, 417, 569 n, 585 n, 596 n. 499, 510, SM, 515, 555, 556, •Anselmus (S), 13, 55, 226, 392-94» 557, 560, 562, 566, 569, 570, 420, 425. 576, 577, 584, 587, 588, 596, 598, Anthimius VII, 366. 610. Amine, Thomas, 579. Indices I. Averroes, 531. Avicenna, 481, 531. Bonwetsch, 322 n. Buonpensière, H„ 175, Brand, 326 n. Braun-O, 332 n, 337. Breslau, H., 567. Brett, Thomas, 607. Bruyne, 126. Brynnius, Joseph, 353. Buonaiuti, E, 320 n.. Burce, Salvi, 319 n. Burnet, Thomas, 607. Index I Conimbriccnses, 332. Connolly, R. H„ 333 n. Crates, Tebanus, 497. Curdworth, Radulphus, 608 n. Cyrillus, Lucari, 360, 362. Cyrillus, Hierosolymitanus, 172. Chabanty, 327. Chilionitae (millenari), 320. Chrestus, Andrustsus, 336. Chrisantus, Notarius Imp., 364. ONOMASI I'l'S Babaeus Magnus, 331. Baeumker, Clemens, 4S0 n. Baluzius, 401, 451, 462, 564, 573, 583, 592, 593, 587, 589, 594, 603. Bandinelli, Rolandus, 394 n, 423. Banez, Dominicus, 20 n, 174, 254, 456, 477, 500, 534. Bar Kepha, Moyses, 337, 587, 598. temascenus, Joannes, 260, 329, 347 n, Bar Salibi I-Jacobus, 338. Cabasilas, Nicolaus, 418. 560, 598. Baronius, 341. Caietanus, 18, 142, 155, 168 , 190, Denifle, H., 159, 166, 427, 539, Bartholomaeus (franciscanus), 347> 207, 428, 436, 439, 441, 458,. 475, 555, 562, 567-68, 573-79, 580348. 476, 481, 492, 560, 517. 81,583, 585, 593, 596, 603. Basilius (S), 172, 173, 321 n. Calvinus, Joannes, 615. Desprè, Petrus, 574 n, 575, 577. Baumgarten J. F., 606. Cantor Antiochenus, 347. Diamantis, Rhysins, 365. Beda (S), 560, 585, 598. Cappelleti, J., 339 m Dionysius Alexandrinus, 321, 322 n. Beguardi ct Beguinae, 56, 157, 161, Cassiodorus, 381, 385, 555, 56o> Dionysius Cartusianus, 407 n. 480, 524. 598. Dissenhoven, Hericua, 583, 592, 593, Beltrim de Heredia, 477 n, 534 n. Cathari, 398, 399, 489. 603 n. Bèlvézer, Armandus de, 577-79 η. Catharina Senensis (S), 315, 499. Doelinger, 158-57,319,397-98,400 n, Bellarminus, Robertus, S., 429, 430, Cayré, A., 126 n. 401 n. 431 n. Coelistinus I, 524. Dombart, Bernardus, 322 n. Benedictus (S), 499. Cicero, Tullius, 146-48, 466. Donini, A., 322 n. Benedictus XII, 20, 56, 176, 239, Clapwel, Richardus, 126, 409, 426 Dositheus, Hierosolymitanus, 359, 260, 261, 340 n, 400, 411 n, Clemens IV, 350. 360-63. 412, 427-32, 480, 483 n, 505, Commenus, Manuel, 347. Drozdof-Philaretus, 369. 526, 568, 574 n, 579 n, 588 n, Commodianus, 322. Duese, Jacques (Joannes XXII), 592 n, 593, 596, 603, 604, 605. Concilium Arausicanum, 524. 399 n, 555 n. Bergomensis, Petrus, 406, 421. Concilium Basileensis, 166. Durandus de S. Porciano, 299, 426, Bernardus (S), 15-16, 385-391, 396, Concilium Florentinum, 20, 165, 574-79, 586, 588, 596, 598, 600, 403, 409, 555, 557-58, 567, 586, 176 n, 237-38, 429,432,483 n, 491. 601. 598, 600 n. Concilium Lateranense IV., 168-69. Dyovuniolis, K. J., 367. Bernardus Fontcaude, 397. 176, 203, 480, 505. Bertoldus, notarius, 571. Concilium Lateranense V, 302, 303 Eduardus Cathanus, 586. Bertoldus de Spira, 571. Concilium Lugdunense 11,237,249, Egislus Birgher, 68, 569 n. Bliemtzridier, F. P., 392 n, 420 n. 400. Elias Meniates, 365. Blondel, Mauritius, 606. Concilium Tridentinum, 7, 23, 33, Elias de Nabibali, 575. Boetius, 7, 465, 466, 469, 570, 60T. 60-63, 67, 162, 165, 235, 239. Elipandus, 382 n. Bonae Spei, Franciscus, 254. 240-41, 250-51, 262, 276, 281 n. Epiphanius (S), 156, 163, 321. Bonagratia de Bergamo, 569 n, 570, 288, 491, 507, 525, 541, 542. Emestus, J. A., 606. 589, 590 n. Concilium Vaticanum I, 12, 17, Eugenius, Bulgarie, 365. Bonaventura (S), 159, l6o, 166, 167, 162, 167, 179 n, i96-97>303,525· Eulogius Alexandrinus, 158. 187 n, 227; 230, 243 n, 395, 404. Concilium Vienense, 56, 162, 303. Eunomius, 156, 161, 163, 524. Bonet, Nicolaus, 608 n 524. Eusebius, 321, 322 n, 329. 613 Eusebius de Bonillo, 571. Euthymius Zigabenus, 347. Eyzaguirre, 327. Fabre, J., 254. Favorin (Il-Roma Augustinus), 159, 166. Felix, 382. Feret, P., 594. Ferrariensis, Franc, de Silvestris, 142 n, 406 n. Fiore, Jcachin de, 320 n. Flach, Martinus, 415. Flügel, G., 319 η. Fontibus, Godofridus de, 408, 415 Four, Vitalis du, 410. Fournier, Jac. (Benedictus XII), 411, 574 n, 577, 579, 586 n, 588, 595’ 97, 602 n. Franciscus a Charitate, 567-573. Frateolus, 480 n. Fratres de Libero Spiritu, i6i3 ïg-. 480. ’ Fridericus II, 347. Fridericus Abbas, 570. Fulgencius (S), 158, 260, 560^ 598. Funk, F., 320 n, 322-23 n. Gabriel Pentapolitanus, 351. Gaetanus, J., 592. Galaunus, Clemens, 340 n. Gandavensis Henricus, 159,408,4 Gandulfus Bononiensis, 396. Garnerius de Rochefort, 480 n. Gasbertus, Episcopus, 574 n. Gazzaniaga, M., 329 n. Georgius III, Bardanem, 347-48 361. Georgius Coressius, " Georgius Scholarius, 359. Gerardus de Monte, 429. Gerardus Othonis, 568, 575 n, 580-81, 587, 603 n, 604 n. Geraus, H., 564 n, 566 n. Gerochus de Reichessbcr, 158. Gerwinus Bernowensis, 571. Geyer, B., 422 n. Giete, A. M., 394, 424. * î 614 Indices Gilbertus Porretanus, 422. Glorieux, Petrus, 409 n, 426 η. Goldart, M., 589. Goudin, Antonius, 334-335. Gravina, Dominicus, 318 n, 428 n. Gregorius Abul Faradj ( — Barhebraeus), 338. Gregorius Chiensis, Gregorius Dialogus, Gregorius Magnus, 167, 173-74, 260, 457, 480, 567 n, 88, 598. 418, 419. 352. 75, 105, 121 348, 420, 425 569, 585, 587- Gregorius Nazianzenus, 321 n. Gregorius IX, 348, 586. Gregorius Thaumaturgus, 587, 598. Gregorius Theologus, 355. Gregorius Turonensis, 578; 598. Gualterus dc Divione, 573. Gualterus de Chatton, 567 575Guiber, J. de, 157, 158 n 412 Guilelmus de Belibasta, 319, 398. Guilclmus Bernardi de Podio, 575. Guilelmus de la Mara, 126, 426. Guilelmus dc Monte Rotundo, 427, 567. Guilelmus de Nagis, 566 n, 568 n. Halcnsis, Alexander, 169. Hannibaldus Gaetani, 569, 574 n, 577, 578 n. Hannibaldus Hannibaldis, 127, 407. Harris, W. R., 321 n. Hartmann, Joannes, 157. Haymo, 403. Hazzaya, Josephus dc, 335. Henricus Prco, 571. Henricus Surdus, 567. Hergenrother, 347 n. Hcrveus de Ncdellec, 426. Hcrvordia, Henricus, 555, 567, 594. Hieronymus (S), 63 n, 163, 235, U?1 n’,o70’ 373’ 38lj 416, 489. Hilarius (S), 376. Hippolitus (S), 322. Hoffmans, J., 408 n. Honorius Augustoduncnsis, 383-85, 396, 403. Hugo a Sto. Victore, 158, 385 n, 560, 598. Hugon, Eduardus, 175. Hubert, A., 327 n. Hypnopsytae, 329. 4. I .—Index onomasticüs Kaepptlli, Thomas, 412 n, 427, 430, 559» 567, 569, 571, 574-78 n, 599, 601, 604. Kimmel, 360 n. Koch, H., 574 n. Koellin, Conradus, 44, 142 n, 207, 208, 428. Koidakis, C. G., 367-68. Korakion, 322. Kwiatkowski, V., 242 n. 615 Marchai, Edmundus, 575, 578. Marcus, Ezgcnicus ( - Ephesinus) 353-55, 359, 365 Martin, R., 421 n, 607 n. Martinez, Gregorius, 208. Maurinus, Joannes, 319 η, 398. Maximus, Confesor (S), 158. Mediavilla, Richardus de, 409, 415 Inghen, Alarsilius, 415 Medina, Bartholomacus dc, 142 n, Innocentius III, 238 η, 480. 174, 208, 429, 476. Innocentius IV, 460. Macrssemann, G., 429 n. Innocentius V (Petrus de Taraib Uconibe, G., 319 n, 397 n, 489 n. Mekitar Knertzi, 340. tasia). Lactantius, Firmianus, 322, 323, Miletius Pigas, 360. Ireneus (S), 322-24. 326. Miletius Syrigus, 360. Irving, 327. Lacunza, Emmanuel, 327. Menendez y Pelayo, 327. Isaias, Presbiter, 335. Lados, Raymundus, 556 n. Methodius, 327-28. Isaias Trofimovio, 368. Langlois, Ch. V., 580 n. Methodius III, 361-62. Israelis, Evlednd, 569 n. Landgraf, A., 394 n. Michael Dc Caesarea, 564, 573, 587, Laubman, 326 n. 589, 594Janssens, Laur, 151, 171. Le Bachelet, Xav., 431 n. Michael Glykas, 347Javorskii, Stephanus, 419. Lebendinski, Silvester, 368. Michael Pelaeologo, 35°, 400. Joannes III Otenezi, 339. Ledesma, Petrus de, 16 n. Michael Syrus, 337 η. Joannes XXII, 399, 400, 401 π, Lefebre, G., 420 n. Michael de Ubaldibis, 571. 431, 555, 560, 561 n, 567-76, Leo XIII, 366. Minutius Felix, 173. 579, 580-79, 593-94, 595-604. Liberatore, Matthaeus, 319 η. Mirecuria, Joannes, 159, 166, 539. Joannes de Burgandia (Rex), 573. Likhudes, Joannes, 365, 368. Mivart, Georgius, 334. Joannes Chrysostomus, 156, 163, Likhudes Sopronius, 363 368. Moglia, 327. 172, 355 n. Lombardus, Petrus 395, 403, 410, Moliat, G., 562 n, 583, 595, 604. Joannes Ep. Clonensis, 575 n. 416, 425 Moos, 95 n. Joannes a Cruce (S), 253, 311, Lottin, 0., 393 n. Morin, G., 373. 315-17. Lucius dc Assissio, 571. Mormones, 321. Joannes a Sto, Thoma, 14, 20, 24 η, Ludolphus, 338 n. Moshem, J. L., 608 n. 44 n, 78 n, 175-79, 208,209,273 Lutherus, 334, 490. Muratori, A., 362 n, 391, 607. Joannes de Neapoli, 428. Luttcrell, Dr. Joaquin, 569, 575 η. Joannes Oronnensis, 334. Lyra, Nicolaus de, 81, 585. Neinberger, G., 571 n. Joannes Philipp, Eugubio, 571. Llorca, B., 312 n. Neisweiler, 393 n. Joannes Zonaras, 347. Nepos, 322. Joannes Vanakanus, 339. Mabillon, 391. Nerses IV, 339. Josephus Brygcnnius, 353. Macratius, 187. Nestorius, 335. Josephus dc Felicitate (=Vercruy- Macrobius, 301. Nicephorus C, Xanthropillus, 350. so), 328. Malvy, A., 361 n, 362 n, 368. Nicolaus Ninorita, 562 n, 564, 569, Josephus a Spiritus Sancto, 318 η. Mandonnct, P., 87 n, 126, 206 η. 594 n. Joviniani, 489. Nicolao de Viterbo, 570. Manescalli, Edmundus, 578. Jugic, Martinus, 339 n, 341, 347, Manichei, 318-319 n. Novolorodolf, Innocentius, 369. 350, 419, 480. Mansi, 166 n, 341, 362-64, 401, Jungman, Bernardus, 328 , 429, 43* Occarn, Guilelmus, 561 n, 589, 604 n, 480, 564, 573, 587, 589, 594, Justinus (S), 322. 606 n. ■ 603$ 607. 616 Indices Oehler, F., 320 n. Olieu, Joannes Petrus d’, 303 n, 401 Oliger, L„ 571 n, 599. Olivier, Bernardus, 575 n. Omnibonus, Magister, pj. Origines, 253-54, 257, 260 n, 262, 301, 329, 346, 505, 587, 598. Orsini, Napoleon, 592. Osberus Anglicus 413. ssinus, Rex, 400. Ostlender, H., 394 n, 423 n. t r Pagani, 327. Palamitae, 480. Palmé, 44 n. Palmieri, A., 359 n, 361-63, 366, 369> 370. Palude, Petrus de, 426-28, 561 n, 585, 596, 603. Papias, 322-24, 326. Parthenus I, 360. Passagiani, 397. Pelagiani, 524. Pelzer, A., 368 n. Pesch, Ch., 175. Pesquier, Geraldus, 586-88. Petit, A., 360 n, 607 n. Petrus Hispanus, 410. Petrus Moghilae, 360-62 n, 368. Petrus Pictavensis, 396. Petrus de Viterbo, 570. Petschenig, M., 371. Philippus VI, Rex, 576, 580-81 603 n. Philippus Solitarius, 418. Philoxenus, 336. Photius, 158 η, 343-44, 347. Phis IX, 261-62. Plato, 301, 497. as, 585. Pomponazzius, 302 n. Porphynus, 300. Potthas, A., 555 n.. Pouget, Bertrandus, 594. Prado, Norberto del, 17 n. Praepostinus, Guilielmus, 397 n, 489. Ik ■ Prosperus (S), 587-88, 598. Ptolomaeus, Lucensis, 556 n< Quintus Julius Hilarion, 322. Rabbini, 320, 326. Raymundus, Hierosolymitanus, 400, 401 n. Raymundus Marti, 320 n. Raynaldi, 400-401 n, 411, 426, 430, 556, 574-75, 577, 579, 586-89, 592-98, 600-602 n. Reiser, 14 n, 78 n. Remigius (S), 587. Richardus, Franc. Benedictus, 570. Robertus Melodunensis, 395,420-21, 424-25. Roger, Petrus, 573, 575 n, 576,583, 587. Roselli, Salvator, 319 n, 608 n. Rosmini, Antonius, 302 n, 334,480, Rougeyron, 327. Rubens Joannes, 575 n. Saba Dalyatensis, 336 n. Sacra Congregatio de Seminariis, 300. Sacra Congregatio S. Offici, 201, 334 n. Salmanticenses, 44, 151, 207, 429, 473· Salomon Bassarensis, 331, 333. Satolli, Card, 196. Scheider, 327. Schenkl, C. H., 150 n, 372-73. Scher, 335 n. Scholz, 589, 604 n, 606 n. Scotus, Joannes Duns, 208, 254,411 Sifridus, Abbar, 570. Silverius a S. Teresia, 253 n, 278 n, 311 n, 313 n. Silvius, Franciscus, 43, 44. Scorraille, R., 431 n. Socrates, 497. Socrates (Hist.), 156. Sorelli, Bertrandus, 575 n. Soto, Dominicus, 174, 208, 429. Stegmuller, F., 394. I.—Index onomasticus Stephanas de Varnesis, 481. Suarez, Franciscus, 174-75,208,429, 43b 432 Sulpicius Severo, 322 Sybilla, 326 Symeon Thessalonicensis, 350-51 laraiitasia, Petrus, 407. Teresia a Jesu (S), 277, 313, 315, 316, 449, 499. Tertulianus, 322. Theodorus, 359. Theophylaetus, 344, 346-47. Thnetopsychitas, 329. Thomas Aquinas (Vide Indicem Thomisticum). Thorn, G., 585 n. Timoteus I, 331-32. Tostado Alphonsus, 417. TurreCTemata, Joannes de, 489. Twysde et Selden, 585 n. 617 Valois, N., 399, 555-67, 572-74, 577-78, 585-96, 598. Vartenus Magnus, 340. Vaschaldc, A., 331 n. Vazquez, Gabriel, 175,177, 207, 466. Verkhousky, Joannes, 369. Victorinus Petavionensis, 322. Vidal, J. M., 567 n, 579, 588, 596. Vigilantius, 381. Vigilius Papa, 505 n. Villan., Giovani, 429-31, 567, 5so 592, 594, 604. Viller, M., 361 n, 368 n. Vincentius de Haarlem, 428. Walafridus Strabo, 402. Waleys, Thomas, 427, 559j 5g9 R 571 n, 573-76, 578, 586, 587, S9 ’ 600, 601, 604. Wallis Budge, E. A., 333 n. Walter, 396. Wemberger, 601. Westhoven, Joannes de, 570. Ulricas de Alemania, 589. Urraburu, Joannes, 319 n. Xiberta, B., 415 n. Vacandard, E., 386. Vai, Honoratus del, 184 n. Zigliara, Thomas, 334 n. Zeno, 147, 148. Zingerler, 370. II. INDEX BIBLICUS Pag. Pag. Genesis I Machabeorum ................... 190 h !............... . ................. 259,342 1 !........... . ............. ................... 397 j)c .......... III TÇ T . -........... ................... ................ Job Exodus 15 ............ ................... 10 20. II ................ ................... 17 33,13,18-19......... ................... 33, 20.................. ......... 161,361, 499 1 n *·+· j) ................ · · · · · Deuteronomium 4, 18 9, 10 10 22. 7-8 ii, Η, 22, 26 19 26 14 36 22 254 261 354 161 393 497 52,64>1 IOj III 510 161 161 Liber Psalmorum IV Regum *9, 35 357 14, 2. 10 Tobias IIO Esther B, 9-IO l Machabeorum 2> 51 230 231 231 II 16, 20, 20, 30 22, 5. 23, 9 26 ... 52, 80, 104, - · - 5i, 75,109, 389 51, 52, 75, 361, 513 .................. 148 .................... 52 io8 469 620 Indices II.—Index biui.icus 621 Pag. pag. 29, 30» 31, 33, 35, 35» 36, 41» 63, 12................ *· 520................ 65 II............... ........................ •··· 231 8...........w· · · · ................................... ................... 65,76 9.................. ··· .61, 90, 117, 389 10................. • · -52,361, 534, 563 II................ 73 . .................... ........................ 556 7-8................ ........................ Cantica Canticorum C . ................ 2» 5............................. ........... I’ e4::■:64> 74, 200, .......... 5» I.......................... 7, 3................................ •’ · · .......... Sapientia 66 70, 70, 15 73 io8 148 510 I 10 28 73» 80, . 255 . 68,74 34» 506 534 13 393 354 93» 12........................................ 102, 5....68, 75» 76, 109, 117 no 467 102, 15............... 106, 42 • 53» 226 in, 3110,469 78 118 • 557 500 ............. 386 I.... •···A— ........... 255» 506 138, 17......... *39» 14... ............ 33 ........... 231 13............. .......... 145» 6 146, 5... ·····............ ........... 10 148 147» 3............. ........... ........... 147» 14... .......... ........... 175 M8, ........... 75 149» 5....... . ................. 35 150, 42........... ........ ........... 53» 468 231 232 /4 217 388 309 74 25. 8 I.. 8 16. 8· 18. 25 ............................. 232 ............................ 252,289 .............................. 468 .............................. II .............................. 33 ........................... 506 ............................ 74,513 .............................. 232 ............................... 541 54» 65, 67, 75, 275» 5^3 ................................ 54 ................................ 30 109 Pag. 30,26...... 33» 20-21.. Q 35> 8......... 44» 15........ 44» 24........ 48, II........ 49» i°........ 5b 3.......... 51, 7···· 5i, π··· JI, U... ·. 417 .251,506 .232,277 162 II II .. 469 • ·53»ΙΙΙ 53» 101 53 74 »104 389 53 53 53 90, 526 53 60, 5· · · · 61, 3· · · · 61, 7···· 61, 10... 61, 12... 64, 4· ■ · · 65, 14... 65, 17-18 65, 17... 66, 9...... 66, 13-14. 66, 14........ 65, 104, 107, 109 417 12 450 204 Jereniias Ecelestasliais 1» 2-3.... 13» 19-20 18, I........ 24» 27........................................ 30, 15........................................ 43, 34-36.................................. 44» i6........................................ 162 67 π 65 231 162 397 9» 24... 32, 18.. 32, 19.. 106 170 162 Threnos 3, 22 37 Ezechielis Proterviorum *7, 24 2, 21-22.................................... 0 8’ 31.......................................... 16, 4.......................................... 231 67 II Daniel I2> 3 Isaias 30, 9 182,177 in 565 506 84 Oseas 416 Pag Micheas 2, 13 591 Malachias 564 Matthaeum 2, 13 3 6 8.. .. 12.. . 26.. . 6 19-20 6 20.. . 6 21.. . 22-23 8 29.. . 10, 22.. 10, 28.. 10, 32.. . 11» 27·.· 12, 45.. . 20-30 16 27.. . 4···· 18, 10.. . 19» 16-19 19» 19» 28. 19» 29. 20, 1-8 20, 8.. 20, 9·· 22, 30... 22, 37-40 22, 37··· 562 456 226 234 .... 232, 252, 483, 606 ................ 54, 459, 59Γ ........................... 606 ........................... 257 ..........................457,515 ........................... 116 ........................... 232 .......................... 288 ...............358,563» 565 ....................... 240,542 ......................... 534 ......................... 33 171-73, 188, 196, 523 ......................... 33 ......................... 559 ......................... 534 ......................... 491 ...................... 276,561 ......................... 63,357 ....................... 234 ..................... 240, 542 ..................... 590, 591 ....................... 590 ....................... 559 ....................... 558 ....................... 334 ....................... 234 ............ 277,444,487 ....................... 234 ..................... 55,185 I JL— ÏNDFX B1BLICUS INDICES Pag. 22, 39 17, 37..................... ................. 22, 20....... ......................... 22, 28....... r * * .. .............. 22, 29......... ............................. 22 30......... 23, 43......... .. 342-44, 432-433, 23, 44......... ............................ 23, 29-30................................ 6o3 25, ii.................................... 561 ............................................. 559 25, 21............... 52,54,55,64,84 104 23........................................ 54, 561 33-36................................... 233 25, 34.............. 33, 54, 64, 358, 362, 374» 457,483,557,559, 561, 563, 591 35-40 ............................ 59O 25, 41... • · 352, 358, 362, 392, 394-96, 563 25, 46 258, 347, 376, 506, 559 26, 37 26, 38 Ouo 52 54 64 556 335 434 10, 28-30 12, 30... 590 185 Lucas i, 35 8, 30 10, 10, 10, 12, 12, 12, 12, 16 16 16 20 27 518 20 37 456 55 565 565 54 185 470 346 33 371 34,62 240 352 378 375 17H7 17,19 17,21 20, 20 Acta Apostolorum 242 4, 12. 572 25,12 18 16 6, 67-69 .... 8c .... II ..149,500 ... 242 66,10,204 •. · 525 ... 276 334 Marcus 54 243 242 243 68,104 17, B 4,24. Μ, M Joannes IO, IO, IO, IO, IO, 12, 74, 27-28 28.. . 30.. .. 26.. .. 2 Μ, 3 6 8. 20-21 21.. . U, 24.. . 9-10.. 16, 16, 16, 16, . .171-72, 196 ......... 81 ......... 506 ......... 514 ................. 81 - - 52,434,483 ................ 165 ........ 325,491 ..........52,491 ....... 169 ....... 80,83 ....... ........33 .............. 235 IIO, 165, 200 .............. 388 ........ IP? 197 II.... 54 25,65,67 19-22. 20, 22 54 22 ... . .. 514 ................64,110,561 3 90, 94,105,108,113,119, 200, 388, 423, 510, 557» 559 .. Pag. Pag. pag. 28 234 75 «23 Ad Romanos i, 19-21 5, 2..... 5,21... 287 ......... 235 ......... 242 ......... 233 ......... 242 162, 256,526 ......... 546 6,19-23 6,19... 7,18... S, 15-16 I6-I8 8, I?..., ................. 449 242,592,600, 601 ................. ....... 561 •.-.219,295,501 ................. 204 ................. 242 ................. 547 ................. ....... 266 ................. 162 24-25 8, 29-30 9.16.. .. ”, 16.. ”, 33·· ”, 36.. 12.12.. 56,356 235 248 %, 10 M, 17 !5> 13 Ad Corinthios ΐο-ιι 34, 55, 203, 354, 525 171-73, 177,196 .... 165,491 22. . 6, 9-11 6, 9... 6, 8, 6......... 9, 24-25. 9, 24-27. II, 27-29 13, 3.. .. 13, 6.. .. 13, 8.. .. 13, 10.. . 13, 10.. . 12.. . 13.. . 18.. . 10.. . 23-24 15, 24.. . 28 53-55 32 227 • 235 . 143 II 205 164,201 25O 233, 288 65, 261, 294-95 483,565 295 37 560 257,564 563, 564 ■ 86,257 165-491 • 449 276,330 • 449 • 542 .. II Ad Corinthios 2, 9 1-9 6.. 8.. 6-9 10. 6 6 IO. .. 6 14-15 ........ 381 ........ ....... 543 ........ ....... 506 .............. 435 ......... 592 ■■ •163, 349 46,163,200 • · -330,349 .... 204 .... 26 356 ........ 491 ........ 163 H7,3i5,3i6 624 Indices IL—Index BIBL1CUS Pag. 625 Pag. Pag. Pag. ζί<Ζ Colossenses 196,199,499 ....... 526 6 i6 .. 424 375,56ο 600 Ad Ephesios 3-16 2. 14 6. 94, 23-24 25-27 37 166 565 236 242 6. 2, 9· 3, 10 3, 12 3, 3, 7-8 8.. 6 8.. I Joannis •••-240,600 356,491,543 ....... 201 Ad Titum 236 Ad Hebraeos 389 6 10......... .............................. 6 19......... . .......................... 15......... .............. 10 35........ .............................. ........................................ 257 Ad Philipenses 9-11 II ad Timotheum j, 10-14 .............. 028 39........ • - · 344,345,347,560,566 40........ ........ 350, 351, 560, 566 Μ........ .............................. 235 X X ) II, Apocalipsis 2, 7, 19 3) n-12 4,8 164 149,205 201 Epistola Jacobi I, 12 590 I Petri 507 257,000 • 575 75 I ad Thesalonicenses 10 12 2, 22 3, 9·· I 236 233 358 507 I ad Timotheum 6, ii en IO........... 235 433 376 423 I, 16 j1/ 237 108 68, 70, 108, 119, 204 219, 268, 385, 388, 483^ 252 263,267 3, 9···· • 233 3,17-18 238,29O 4, 7-8... I97 4> 16 263 4,21 28 j, 16*...< I.............. ........................ ........................ . 203. 20 C 56, 558 2 542 2Ü3 393,565 • 565 236 468 235 196 IO 600 56 507 507 I, IO 267 542 —De Hoinfnis·**·· ■ 201 225 507 255 256 9.. .. 10.. . 12-13 6 6 8 .. 10,35 38 33, 38,64 389 16-17 18.. Μ, 13.. 15.. 18, 19, 20, 6 21, 21, 21, 6.. .. 21, 22-23 27.. . 22, 3-6.. 22, 3....... 22, 22, 13... 22, 14-15 22, 35··· . 566 241,433 . 257 • 537 468 256 56 n, 469 .. 416 12 .. 538 .. 237 .. 507 256 • 534,537 .. 237 104 III. INDEX THOMISTICUS Pâg. Pâg. Commentaria In Matthaeum in scripturam SACRAM In librum Job ■ APt T Ί .«···· 106 Cap. . ....................... Cap. 13 et ............... Cap. 22, 11-13........... Cap. 2-5.............. Cap. 251 21......... Dap. 25, 34................. ....108,125 .......... 108 ........... 234 ........... 108 ........... 55 ........... 64 In Psalmos In Joannem 108 TO7 Prologus Sti. Thomae. 108 Ps. 13 n. 2............................ .......... 171 13 Cap. i> *ect· ................ .106,181,188 Ps. 15, 2 n. i....................... 108 Cap. 1, lect· ............... 106 fc. 15) 2 n. 5....................... 11° Cap. 3) lect· 6............ 106 h. 15, 2 n. 7....................... Cap. 5> lect· 4-5........ 109 Ps. 10 n. 6............................ 106 108 Cap. 9> lect* .............. Ps. 22 n. •J3.......................... 107 109 Cap. io> lect· ............ Ps. 26 n. 3.......................... 107 108 Cap. io * lect. 3· Ps. 26 n. 14I ........................ 181 Cap. io, lect- 4.......... 65 Ps. 30 n. 16........................ IO73SIS 227 Cap. io> lect- 5· · 106 Ps. 31 n. ii..................... 109 Cap. 13» lect· 1 Ps· 32 n.,J 11,J 17 .................. .IC7,495 t Cap. I4> lecL ............ .. 491 235 47 n. 2........................... Cap. i4> lecL 5 n· 4* 151 Ps. 50................................... ... 107 Cap. 15 * lect· 2......... ......... 107 Cap. 16, lect. 5.......... ........ 108,125 1,1 Canticum Canticorum Cap. 17,Iect· *......... ... 106 Cap. Vi lect· b......... ^P· b 3............................ ..106,232 In Epistolam ad Romanos kaiam 110 6 .................. Cap. i, lect. -P. 66, 9 * 1 î£rikV λ ; î Ί 5. » il 628 III.—Index thomisticus Indices Pdg. Cap. 3, lect. r 110 Ho In J ad Corinthios Cap. I, lect. I Cap. 9, lect. 1. Cap. 13, lect. 4 • 103 • 104 . 104 103,168 In II ad Corinthios Cap. 3, lect. 2 ......... Io4 104, 349,436 ......... 104 Pâg. Cap. ii, 39-40, lect. 8 Cap. 12, lect. 1........... Cap. 12, lect. 4........... 349 105 106 Commentaria in librum dionysii Lect. 9, n. 2. Lect. 10, n. 7 Dt Divinis nominibus 265 130 Cap. 5, lect. 2 In librum I de Anima Lect. 2, n. 30 209 Cap. i, lect. 1 Cap. i, lect. 3 In Librum V 209 Lect. 21, nn. 1098-1108 76 Lect. 9, n. 2566 In I ad Thesalonicenses Cap. 4, lect. 2 105 105,199 In epist. ad Hebraeos Cap. i, lect. 2, 3, 6.. Cap. 2, lect. 3.......... Cap. 8, lect. 3.......... Cap. n, lect. 1........ libros 209 Ethicorum In Librum I In I ad Timotheum Cap. 6, 16, lect. 3 In deceai Lect. 10, n. 126 Lect. ii, n. 133 122 209 4« In Librum IX Lect. 10 105 105 105 105 d. d. d· d. d. d. d. d. d. d. d. d. d. In librum II In Librum XII ^P. i, lect. 3..........................349,434 Cap. 3, lect. 2........ 105,152,181,182 in libros boetii I, ad 10.................... 90,145 I, ad 2...................... 2C................................ 91,93 I, ad 6..................... 82 2C................................ 296 4, i expositio textus... 91 ic et ad 3..................... 91,93 3, 4, 2c in fine.. 69,78 10, 4 ad 4........... 224,225 15, 5, I qla. 3c.. 92 19, 5, ic et ad 4 246 a. ... 24 n 2C 40, 90 43, I . 167 2C 43, 184 5 In librum de Trinitate In Librum II Lect. I, n. 287 In ad Philipenses Commentaria 13 Pag. Q. I, 2C..................................... 100 In ad Ephesios 105 104 204,213 Cap. 5, lect. 3........ 104,182,187,188 2030-31.. 123, 137, 138 2039................. 129,132 2097................. 122 2109................. 122,454 2125................. 122 In librum I Posteriorum Analyticorum In duodecim libros Metap hysicurum 104 104 Lect. 6, nn. Lect. 7, n.° Lect. 10, n. Lect. n, n. Lect. 12, n. COMENTARIA IN ARISTOTELEM In ad Galatas Cap. 4, lect. 8 Pég. 629 460 In Librum X Lect. 3.............. Lect. 6, n. 2538 Si Q. i, 3c................................... 100 2c ad 4. 94 Q. 3, ic................................... d. 2, ad 2 . 447 94 Q. 3, ic arg. 2 Sed contra .. 100 d. obi. i. 94 100 124 obi. 2. 1, d. 6 2, 2, in fine 95 In librum de Hebdomadibus d. 276 I, ic d. 2 ad 2.. 94,95 Prolg. St. Thomae 100,461 d. 95,124 3c.......... 4, obi. 6 95 7, obi. i 94 Scriptum super Sententiis Petri d. 124 d. 8, obi. 3 9, Lombardi 10, i, i, ad 3.................. 95 d. 10, I, 4, ad 4.................. 94 In librum I d. il, i, 3, arg. 2 Sed contra. 94, 124 Prologus, a. ic.................. 89,90,122 94 d. il, i, 5c............................. d. il, 2, i in fine.................. 94 Prologus, a 3, qla ic et ad 1,.. 89, 90 94 Prologus, a 5c............................ 89,90 d. 15, 3, 3 arg. 2 Sed contra. 3 ad i..................... 94 d. i expositio textus........................... 92 d. 95 18, 2 2c in fine............... i i, i, ic.......... 90, 93,2*4 479 d. obi. 2 480 2, i.................. 92 obi. 4 225 24, 3, 2C.......... 90 obi. 2 296 1, ad 4. 90 25, obi. 8 i qla. ic 26, 94 91 ad. i. 2, ad. 3. d. 28, 94 79, 92,138 ad 2.. 5c.......... 94 29, ad 7.. Ft Indices 630 III.—Index thomisticus 631 Pag. Pâg. d. 32, i, i, ad. i 226 94 d. 38, I, 2 ad 6... 95, 124, 134, 139, Pâg. d. 32 2C d. 96 2 d. 31 3 3 d 31 d' °*» b 5, c..................... 96 34, I, 5, arg. i Sed contra T -i, _arg. 3 Sed - . contra. 124 35, i, d. 35, I, 2, qla. ic............... 303 248 d. 35, I, 2, qla. 3, arg. 3 Sed contra.. 303 Pâg. 4» qla· 1.................. 405 d. 49, ........ 99 4, qla. I ad 3-4.... 417 d. 49, 480 8, 1 .................................. ........ 4» qlb 4.................. 493 d. 49, 148 8, 1, arg. 3 Sed contra ......... 4, qla. 4 ad. 3....... 97 d. 49» 8, 2 .................................. 151,182,188 In librum III d. 49» 2, 3....148,151,152,182,188 8, 2, ad 2...................... 148,186,188 d. 49» 2, 3, arg. 1-2 Sed. cont..148 8, 2, ad 5...................... ........ 155 d. i, i, 3, obi. 3 .... d. 49, 2, 3, arg. 4 Sed contra .. 97, 95 184 8, 2, ad 6...................... ....... d. 3, 4, 2C in fine ... 182,148 248 81 3C.............................. ....... d. 5, i, i, qla. ic... 22, 23, 214, 215 205 d. 49» 2’ 3’ ad 1 .................... 8, 4, arg. 5 Sed contra.. 79 ad d. 6, i, 3c............................... Ι5θ d. 49j 2, 3) 2 ..................... 153 8, 4, ad 12...................... 99 ad 3 ................... 154,186 6, 2, 3, ad I...................... 8,5, arg. 6 Sed contra... 99 96 ad 8.................... d. U, b I............................... 181 d. 10, II........................................ 517 qla. ic, d. 14, i, I, qla. 3, arg. 1 Sed d. 49, 2, 4, arg, 2 Sed contra. 97, 10, 12c, arg. 2 Sed contra... 9« d. 3, 265 qla. ic, contra...................................... 96,124 124 124 3c et ad 1-2..................... 317 2 qla. 3 · d. 49, 2, 5, ad 12................. 24 d. 14, i, 2, qla. ic........................... 154 d. 31 3, arg. 6 Sed contra... .249,317 9, qla. ic d. 14, i, 2, qla. 1, arg. 2 Sed 251 d. 49, 2> 7C.............................. 97 d. 3 ad 8.............................. 99, 124 > qla. ic ad. 1...225,226 contra..................................... 180 d. 49» 2, 7, agr. 5, sed. contra. 97,124 d. 313 i3> 1 3 2, qla. 2c.... 246 d. 14,1,2, qla. 1, ad. 2.171,178, d. 49» 3, b qla. 3 ad 1........ 97,124 d. 2C 14, 303 qla. 3c ....... 281 181, 182,194 d. 49, 3, I, qla. 4.................. 50 d. 8c 247 qla. ic ....... 2, d. 14, i, 2, qla. 1,ad 3 .... 189 ISI d. 49, 3, 4» qla. 3c in fine...68, 77 d. 98 14, IO 2, I qla. 2 ad 4 d. 14,1, 2, qla. 2 ad.2.. 24, 185, 188 ISI 80,88,98,139,145 262 2 4, 2, 2 ad i 294 195 d. 49, 3, 4, qla. 3 ad 2.......... 76, 97, d. IC..................................98 18 24, 2, 3C 96,124 d. 15, 2, 3, qla. 2, ad 5.... 294 129,132,137-139 d. 43, 18 I, arg. i Sed contra. •99,124 qla. ic.. I, d. i8, i, 4, qla. 2c et ad 2 96 319 d· 49, 3, 5, qla. 4, arg. 2 Sed 18, 2 obi. 2 et resp 43, I, qla. 3c.. 306 96 d. 18, I, 4, qla. 3 ad. 4 .... contra......................... 98,124,134 d. 43, 1, 20, 3c....................... 25 qla. 2C. 26 96 d. 18, i, 4, qla· 4C............... d· 49, 4, 2 ad. 5.................... 467 d. 20, 3 ad 5............... 99 qla. i.. 3, d. 18, I, 6, qla. obi. I........ 96 31 d· 49, 4, 5, qla. ic... .32, 145, 155, d. 45, 2, 20, 182 qla. ic. d. 18, i, 6, qla. 2 ad. i .... 2"6 95 205,211 d. 45, 20, 4, obi. 8.. • 193 qla. 1-2 IC ............... d. 19, I, 5» qla304 d· 49, 4, 5, qla. 1, obi. 3 95 87 181,194 20, 4 ad 2.... d. 48, I, qla. 4, arg. Sed d. 20, i, I, qla. 1, arg. 1 Sed 221 d· 49, 4, 5, ila. i ad 2-3 20, 4, ad 4... ■ 194 contra contra................................ 96 .................. SO] d· 49, 5, ic.... 97 20, 5c............. • 154 49, qla. obi 2 ........... 6S d. 22, 2, I, qla. 3 ad 3.... 95,433 d· 50 expositio textus, in fine. 87 20, 5, ad 5... d. 49, 171 qla. I ad 4............. 2C...97, 98,124,210 95,96 22, 98 7C............. 49, qla. 2 ad 2 d. 22, 3, 3, qla. i ad. 3 97, 124 96 22, ii ad 2... d. 49, •99, 124 qla. 2 ad 1, d. 3 ·· 97 4, qla. 3, obi. 2 96 8c in fine . 224 Q uaestiones disputatzve qla. 49, 2 ad .. 211 5 5 d. 2, 3, qla. 8c in fine 266 95 24, qla. 49, 2 ad I 2 ·· 467 2, 204 288 24, d. 49, Λ 5 qla. 2C veritate ·. 97 d. 26 2, 3, qla. I ................ 204 . 308 4, n............................... 49, I, 2, qla- 3 ·. 509 26, 4 ad 6...................... 4» obi. 8 et resp..96 , 124 50 137 b 10 ad 3 Sed contra d. 49, I, 2, qla. 3, arg. 2 Sed. 2................. 182 185,188 26, c8, obi. i ct ad. 2 184 2 » I» ad 3 .................... contra..................................... 97 26, 10 ad i et 8 ic ct ad. 5 d. 2j 2c ............................. 99 25 d · 49, I, 2, qla. 3 ad. 2-3.... 509 26, 10 et 17.. d. 28, I, 100,124 197 2j 2 ad 4 et 9 .......... 29 d· 49, I, 3, c........................... 547 2C............... d. 3b 2, Ij qla. 2, obi. 2... 24 2, 8......... 99 96 d· 49, I, 3, qla. ic in fine... 97 28 le et ad 2 5» 6 ad 4 Oe 9' 632 ΙΠ._Index thomisticus INDICES Pag. 29» ic.......................................... 80,99 29, 4 ad 9................................. 99 29, 6, arg. 2 Sed contra.... 99 29» 6, arg. 3 Sed contra et ad 5. 99 29, 8, arg. 2 Sed contra........ 99 De potentia 5» 1» ad 15 5, loc .... 7, 2, ad ii 10, ic......... ......... 103 301,306,406 ......... 265 ......... 195 De fnalo 5 ad 3 103 2, I, ad. 4-6 7, ii, ad 10................... 9» I» ad 4-5................... 14» 4c............................... 15» 4C............................... 16, 5c.............................. 16, 6 ad 6...................... 17» 3c.............................. ......... ......... ......... ......... ......... ......... ......... 38-103 102 102 103 102 253 103 102 a. a. a. a. Compendium 304 103 De virtutibus in communi i ad 8.. 5 ad 8.. 7 ad 4.. 10 et 12 246 111,112 SO] III 204 De Caritate a. 2c............. a 6c in fine. a. 7c............ a. 8c ad 5... a. 10............ a. 10 ad 5... a. 12............ 112 29 II2 I85 187 274 Quaestio De Spe a. ic a. 4c. 112 £ n a. a. a. a. a. a. 2c................................. ... .189,190 2 ad i, et 4.............. ......... 191 4 ad 3......................... ......... 31 n c in fine............... ..........69, I2I i ad 2.......................... ____ 98 ......... 71 ii ad 7.......... II9 120 68 31 1,10............... 1,16, arg. I.. I, 88............. 1,104, in fine ................ 120 1.106............. 73, 121, 125 I» 107............. ......... 120 I» 150............. L164............. ........ ....... 120 ........ 205 I» 165............. 1,166 arg. i.. . .71,83,120 1,166 arg. 2.. ........ ....... 120 1,221............. ....120,121 1,224............. 171,182,184 ........ 120 I» 239.............. I» 240............. ........ 120 L245.............. ........ 120 Π, c. 9........ 64,66, 75,182,200,206 Π» 10...................120, 121, 125, 154 112 Cap. Cap. Cap. Cap. Cap. Cap. Cap. Cap. Cap. Cap. a. i a. 9 .............. 348» 349 232,237» 349» 436 errores Graecorum Cap. Cap. Cap. Cap. Cap. qd a. 4 ad 4. a. 4 ad 14 349 9A Ραπ 9A Λ'' on ZAJy V/dp· Expositio in Symbolum Aposto­ 33, in 31,112 112 De perfectione VII, a. 2, 2c, Sed contra ....... 119 VIII, 9 prologus............ .......... 87 VIII, 9, ic....................... 87, IOI, 124 VIII 9, i, obi. 1-3........ . . .. IOI VIII, 19c......................... . . . . 2IC IX, 16.............................. X, ii, ad. i..................... 206 25, 26, 26, 26, 26, ^Vj lorum De Virtutibus Cardinalibus 9, arg. 1. u, ad 3.. 28, arg. 1 30............ 66............ 90, in fine 90, arg. 3 100, arg. 2 101............ 102, arg. 2 vitae spiritualis c. 4 IOI 4............ ......... 1, ad I. ........ 102, 129 1, ad 2. ........ 129,137 102 1, ad. 3· ........ 102 1, ad. 4- ......... .... 120, I25 A .... 102, 130 orp· Ç ........ I32 dl^· V· ....134,142 arcr *7/· dig· ωγρ S· ........ 134 dig· ° ........ 102 ΩΓίτ dig· O >· ........ IOI .......................... Ραπ Züj p· * VX □/ <χψ· ο-t nnceim 3/ pawun· Ρ'ητη L/tip· in fine · *** iiii^- Cap. Pan AR Vrdp. “Io· 1 ' ΩΓΡ dig. O. · Γ'ηη CT in fine v>cip· ji) Pan C3p. CC ΠΓΡ T · · 33, »rfc>· A m 1111c· 103 Cap. 333 dig· CC iircr 9 · Cap. 335 digs 3· 170 dp« 5 * '-'^ III k-/djJ· Officium Corporis Christi Sermo in Festo Omnium Sanctorum III 50 IOI,102 IOI 196 IOI arg. arg. arg. arg. arg. arcx Pan Expositio in I Decretalem 265 15 14 Liber III De Rationibus Fidei Quaestio De Anima 1 ad 5......................... ........ 191 2c........ .... ........ 191 190 ioc in fine.................. ........ 12 ad 7....................... .69,123,130 17.................... 31 17 ad 7-8.................... ........ 103 Liber I * ώπ C Contra Quaestiones quodlibetales a. a. a. a. a. a. Summa contra gentes theologiae c. 29 De Spiritualibus creaturis Pag. Pag. Pag, a. 19.......... a. 20 ad 22 633 dig. U. · ................... IOI ........ IOI ........ 5θ3 ........ 5θ3 ....IOI, 102 ....183,188 ........ 182 ........ 183 ........ 188 ........ 25 ........ 253 ........ 102 .33»102»406 ........ 27S 634 Indices HI.—Index thomisticus Pag. Pag. Pag. 635 Pag. Liber /JZ Cap. i............ Cap. 9, arg. 4 Cap. 14.......... Ι6ι ΙΟΙ ••••172,178 Cap. 89, arg. penult • · · ·4θ5,4Ο6 Cap. 86....................... ........ 32 Cap. 31, in fine___ 101,349.436 Cap. 91, arg. 4......... ................ 274 ................ 274 Cap. 95 ......... 307 Summa Theologica Prima pars i, i, 1, 2, 4c, in fine..................... 6, ad. 3......................... 7 ad 2............................ 2 ad. sed contra et ad 2. 2 ad 3....... 6 ad 3....... 6, 2c et ad. 3 6, 3 ................. 10, 3c....... 10, 3 ad 2 12, sc in f 12, 7 ad i. 7 ad 3.. 11 ............ t c 12, I2C....... 12, 12 ad 3 2 ad 2, ne.... 14, 1-3·... 2 ad i 9......... 16, 6......... 18, 2 ad 2 288 216,283 .. 230 9 131 ................. 179 ............... H3,5io ........................ 510 ................. 113 ................. 249 ... .181,182,148 154,205, 212,217 ................ 188 ................ ....... 113 ................ 492 287 150 119 197 154 24 179 113 20, 2 ad ad 22, 30 26 113 538 ”3 532 IB 467 Π3 18 23, 23, 7 ad 3......................... 8 ................................... ad 3......................... 26, I ad i........................ sed contra et ad. 2 26, ad 3........................ ic................................. 212 39, 6 ad. 2........................ 18 289 43, 5 ad 2......................... 10 45 57, 5 ad 2 H] 308 6O................................. 308 IC.......................... 93 IC.......................... 62, 113 62, 2, obi. 3 et resp 62, 2 ad i.................. ....... 113 4e.......................... ....... 113 62, 5 ad 2................. ....... 113 ....... ..... 281 8............................ 62, ....... 308 ... .287, 89 64, ic............. 253,263,5°8 64, 2C............. ....... ...... 137 73, ic et ad 1 ic ad 4..., ......... 191 ....... ....... 78 77, i ad i.... ....... ....... 68 77, i ad 5...... ....123,131 77, 2-3............ ....... ....... 37 77, 5............... ....... 131 77, ............... 69 77, 6 ad 3 .31, i8i,3°4 77, 7c........ 82, 2C........ ....... ...... 271 84, 8......... ....... 3°5 .............. 274 87, ....... 308 89, 1-3 ....... 271 94, .............. 246 94, i ad 3 ........ 264 95, 1-3 eu . ' ·..?■ 95, 2.......... 95, 2 ad 3.. 95, 3 ad 2.. 95, 4.......... 97, 3e......... 100, 2......... 100, 2 ad I. 106, i ad 2 106, i ad 3 106, 2C....... 108, i ad 2 109, 4c. 111-113 111, i 112, IB, II6, Prima Secundae b i ad 2 i, 8c....... 2,6c.........115, 123,125,135,139, 141, 296 2, 7C............... 205 3, prologus... 3, ic et ad. 2 ......................... 115,131 5, i ad 3____ ........................... 74 3, 2 ad i____ ........................... 125 3, 2 ad 4.... ......................... 115,510 ............................ 45,278 3,4c 115,123,128,135, 205, 210, 213 ... .114,122 114,115,125 3, 7-8.................. 3, 7, Sed contra ......... 114 3, 8 ad 2.................................. 199 3, 4 ad 3........................ 115,116,125 ic et ad 1......... 45, 68, 79, 114, 128,129 i ad 2 1 ad 3 88,135 2C....... • i. * < [J • ·.■.· ' .££.■ ■ . · 276, 311 311 3b 311 113 190 271 228 532 282 113 113 113 532 538 113 532 535 * Sed contra ................... 130 ad i.......... 115, 116, 125, 138, 139,141 2 ad 2.................................. 296 3c................................. 115,213,246 3 ad i................................. 154,217 3 ad 2......................... 208,211,220 3 ad 3....207, 208, 211, 213, 220 224 4, 4, obi. i............................. 4c......................................... 281,296 290 4 ad i... 4 ad 2... 293 286 4 ad 3... 114, 137, 349, 463 5e........... 5 ad 4... 406 5 ad 5... 5 ad 6... . 487 . 114 ic........... 2C........... 114,115 3C........... 3 ad 1-2 ........ 114 114,253,262 4e in fine ... .266,271 5e............. ....224,296 7C............. ....... 466 8 ad 3.... ic............. ........ 195 i ad i... ........ 114 ................. 50 .83,115,210 3 ad 3 ........ ......... 70 ........ ....... 115 16 3 ad 2-3........ ic................... ........ ......... 93 ........ 15,132 l8, i..................... ...............224 9e Sed contra ............... 224 19, IOC................. ........ 304 ...............310 22, I ad 3 ...............310 22, 3......... ............... 129 ...............220 i......... ................. 70 , ad. i ................. 50 3......... .... 70,220 i......... 636 Indices III.—Index thomisticus Pag i ad i Pag. 130 74 33, 33» 3 33, 33, 4c et ad 2.... 116, 125, 131, 139 3 Sed contra.................... 68 34, H5,I3I 34, 3 ad 3 132 i ad 2 130 47, 3 ad 3 • 304 47, 304 48, 78 49, 195,215 2-3.... • 540 i.............. .. 446 53............... • 305, 503 4 ad 3 128 62, 3 67, i ad i, 68, 5......... 3c....... 69, 75, 2 76-78 79-81 286 . 286 3io,3H 204 31 295,3H 304 303 310 273 273 276 445 521 286 547 109, 1-4.......................... ......... 109, i Sed contra........ ......... IOQ, 2. ......... lOQ, . 109? 5-8. ......... 524 109, 10.. .... 524,525 112, i ad 2. . ......... 532 112, 2C........... ........ 245> 541 ic ad 2............ 113, 4-8....................... 113, 5 ad i................. 114, 2-5, 7.................. .......... 524 34c 9- Pag 524,543 115,144 • 525 2 ad 3. 5.......... 8c........ 8 ad 3 2, 9 .......... ic........ 8, 7C........ 9, 4 ad 3 18, 2 ad 18, 2 ad 19, 2 ad 24, 7 ad 3 24, 8 ......... 24, 2-3··.· 2C........ 2 ad 2 25, 25, II 26, Pag. 180, IC........................... ....... 289 ....117,118,125 180, IC ad i.. 180, 4c..........116,117,118,125 ... .116,118,125 180, 7 ad i... 180, 7 ad 3.., ................ 117 310 181, i............................ ................... 116 181, i ad i.. 182, 3........................... 310,311 184, 2C ad 2. .................. 253 186, 3 ad 4. ................. 454,455 ................... 118 189, 10 ad 3 Secunda secundae ........ 116 ..............299 ....... 116 21, 116, 117 ....... 144 ....116,203 ....... 144 ....... 116 116,249,253 ......... 116 ........ 117,219 ................ 532 .......... 510 .......... 117 .......... 443 ........ 144,215 .......... ...... 118 ................ 116 ........ 185,504 .......... 274 ......... 28,29 ......... 28 .......... ........28 .......... 30η ............ 28,29 ............ 4&5 Tertia Pars 1, 2C....... 2, 6 ad 2 2, IOC-II 4, ic............ 6, 6 ad i.... 7, 1-8........... 7, ic............ 7, 4c ad 2... 7, 9............ 7, 10 ad 2.. 7, 13 ad 2.. .............. 117 .............. 116 ............ 311,445 J 35 .. ................... · .............. 286 4/ 5 . ................... ............... 286 4/> ..................... ............... 503 4/3 . .................. · ............... 86 ............... 29 L dvi j · · · · · ’ ............... 288 1 /4............... .. 499 1 /4? . ..................... ............... 175, 3 ad 4............. ..............H7,I25 3 £.............. à ■ μ • F - 637 119 44m ιι8 n8 n8 n8 i88 n8 3i .118 • 279 8, 3C............................... 118 9, 2 Sed contra, ad. 1 • 118 9, 3 ad 2-3.................. n8-296 9, 4e.............................. . 118 10, i.............................. 182 10, i ad 2.................... • 194 10, 2C............................ 24 ίο, 4C............................ . 118 15, ioc. . 16, 5 ad 3 18, 5 ad 3 6 ad 2 60, 2 ad 62, 69, 3 ad 3 76, 80, ic ad 2.... 80, 2C............. 80, 2 ad i.... 8o, 5c et ad 1 88. 3 ............... • 533 • 445 118,119 193 ■ 119 .. 118 .. 119 46 50 50,118,249 50 .... 250 .... 246 Supplementum Tertiae Partis 493 i i IV. INDEX RERUM ANALYTICUS LIBER QUARTUS De essentia physica beatitudinis humanae (Ad Q. IV. S. Thomae) Pâg. Introductio Ratio et divisio tractatus.............................................................................. 3 PARS PRIMA DE ESSENTIA PHYSICA BEATITUDINIS OBIECTIVAE CAPUT PRIMUM Essentia physica beatitudinis obiectivae essentialis est ipsamet ESSENTIA DEI PHYSICA, QUAE CONSISTIT IN CUMULO OMNIUM PERFE­ CTIONUM IN GRADU INFINITO UNA CUM SUMMA SIMPLICITATE..................... 9 Probatur: Argumento primo, quasi a posteriori, ex eo quod Deus est Prima Causa efficiens et finalis omnium rerum..................................... Argumento secundo, quasi a priori, ex eo quod Deus est Primum Ens seu Ipsum Esse per se Subsistens......................................... 9 14 CAPUT SECUNDUM Essentia physica beatitudinis obiectivae accidentalis consistit IN CUMULO OMNIUM BONORUM CREATORUM, SECRETIS MALIS OMNIBUS.. Probatur: Ex eo quod omne bonum creatum quadrupliciter pertinere potest ad beatitudinem accidentalem obiectivam: Primo, quatenus obiectum cognitionis beatificae....................... 24 ------- 640 Indices IV.—Index herum analyticus Pâg. Pûg. Secundo^ quatenus obiectum amoris beatifici............... 641 Probatur: 27 30 34 Argumento proprio, ex ipsa natura beatitudi­ nis formalis et delectationis.................. 68 2. Argumento analogico, ex analogia cum termino naturali motus physici et motus psychologici naturalis.............................. 71 PARS ALTERA § III. Solvuntur difficultates.......................................................... 77 zfri. 2.—Utrum delectatio sit principalior in beatitudine quam visio.. 86 DE ESSENTIA PHYSICA BEATITUDINIS FORMALIS § I. Praenotanda de terminis et origine quaestionis..... 86 § II. Quaestionis resolutio............................................................ 88 QUAESTIO PRIMA A. Pars critica: sincera mens S. Thomae de partibus visionis et delectationis in beatitudine formali DE ESSENTIA PHYSICA BEATITUDINIS FORMALIS ESSENTIALIS essentiali........................................................... 89 In Scripto super Sententiis............................. 89 Sensus quaestionis quartae S. Thomae eiusdemquc ordinata divisio 43 2. In Quaestionibus Disputatis de Veritate.... 98 In Expositione super librum Boetii de Tri­ nitate........................................................... IOO CAPUT PRIMUM In Quodlibeto VIII et Summa contra Gen­ De his quae directe et positive concurrunt ad essentiam physicam IOO tiles.............................................................. BEATITUDINIS FORMALIS ESSENTIALIS............................................................................. 49 In Quaestionibus Disputatis de Malo et de 102 Potentia...................................................... Art. i.—Utrum delectatio requiratur ad beatitudinem........................ 49 103 6. In Expositione super Epistolas Paulinas.... I. Praenotanda de terminis.................................................... 49 In Expositione super librum Job, Evange­ II. Quaestionis resolutio........................................................... 50 lium secundum loannem et secundum An delectatio requiratur de facto ad beatitudinem. 51 io6 Matthaeum ................................................ Conclusio: Delectatio seu gaudium vel fruitio de 8. In Expositione super Psalmos et Epist. ad Deo clare viso concurrit de facto ad beatitudiio8 Romanos .................................................... nem formalem esscntialem................................... 9- In Sermone de festo omnium Sanctorum, Probatur: Collationibus super Symbolo Apostolo­ Auctoritate divina: rum, et Quacst. Disp. de Virtutibus.... no a. Ex Antiquo Testamento......................... io. In Summa Theologica et Compendio Theo­ b. Ex Novo Testamento.............................. 54 logiae.......................................................... Ex declarationibus Eclesiae.................... Recapitulatio et comparatio schematica tex­ 6o d. Traditione Sanctorum Patrum............. 121 tuum........................................................... 2. Ratione theologica, eo quod dantur omnes Pars doctrinalis: quae reapse potior sit in beatitucausae delectationis, scilicet: bonum praes­ dinc formali essentiali, visio Dei an delectatio ens, eius possessio, perfecte conscia, 127 de Deo viso......................................................... 62 amor perfectus, et perfecta similitudo... Conclusio: In beatitudine formali essentiali po­ Quomodo delectatio concurrat ad beatitudinem 68 tior est visio Dei quam delectatio de Deo viso. Conclusio: Delectatio de Deo immediate viso con­ Probatur: currit ad beatitudinem formalem essentialem i. Argumento proprio triplici: concomitanter sive consequenter, hoc est, ut a. Argumento psychologico, eo quod visio proprium accidens eius sed in secundo modo concurrit essentialiter, delectatio vero 68 dicendi per se........................................................ consequenter Terno, quatenus obiectum possessioni in beatitudine. Quarto, quatenus motivum obiectivum laudandi Deum De Homini»····· Indices IV.—Index rerum analyticus G43 Pag. Pag. Argumento morali, eo quod visio Dei est principialius bonum quam delec­ tatio de Deo viso........................... Argumento psychologico-morali, eo quod visio procedit ab altiori potentia erga altius obiectum...................... 2. Argumento analogico, per comparationem ad assecutionem et quietem in ordine naturali inanimatorum et viventium....... § III. Solvuntur difficultates........................................................ /Irr. 3.—Utrum ad beatitudinem requiratur comprehensio................. § I. Praenotanda de significatione verbi «comprehensio>.... § II. Quaestionis resolutio........................................................... Num ad beatitudinem formalem essentialem re­ quiratur comprehensio Dei stricte dicta...... Diversa placita haereticorum, SS. Patrum et theologorum.......................................................... Conclusio: Ad beatitudinem formalem essentia­ lem creatam non requiritur comprehensio Dei stricte dicta; ea tamen omnino necessaria est ad beatitudinem formalem essentialem increatam ipsius Dei.............................................................. Probatur — quia ipsa operatio videndi Deum est finita.... ,.......... 181 γ) Vindicatur formula traditionalis: yDeus videtur totus a beatis, sed non totaliter * ...................... 184 131 Probatur 133 135 145 145 149 155 I55 Ex auctoritate divina..................................... 196 2. Ex ratione theologica: a. Directa: quia se ipsum cognoscit et amat infinite......................... 197 b. Indirecte: quia modo exclusive et distincto a modo creaturarum.......198 An ad beatitudinem formalem essentialem requiratur comprehensio Dei large dicta................... 200 i. An comprehensio large dicta requiratur de facto ad beatitudinem formalem essen­ tialem................................................... 200 Conclusio: Ad beatitudinem formalem essentialem concurrit de facto compre­ hensio large dicta.............................. 200 16O Probatur: prima pars: 16I Non requiritur de facto.............................. Neque naturaliter, sive in praesenti 16I sive in futura vita....................... Neque supernaturaliter seu per vires gratiae, sive in praesenti sive in Ιό] futura vita...................................... Neque possibilis est, ut constat: Ex auctoritate Ecclesiae sic intelligen168 tis Sacram Scripturam................ Ex Traditione SS. Patrum graecorum 172 et latinorum.................................. Ex communi consensu theologorum. 174 Ratione theologica................................ 177 y ) Indirecte: huiusmodi comprehensio 177 est propria solius Dei.... β) Ratione theologica directa, eo quod nulla creatura potest habere co­ gnitionem Dei categorematice i78 infinitam.............................. — quia vis cognosctiva creaturae 180 est essentialiter finita... secunda pars: Ex sacra Scriptura........................... 200 Ratione theologica: — A posteriori, ex modo loquendi 201 traditionali............................. — A priori, tum argumento ana­ logico ex proportione viae et termini beatitudinis, tum argu­ mento proprio ex ipsa natura beatitudinis et comprehensionis 202 large dictae............................ Quomodo comprehensio large dicta concur­ rat ad beatitudinem formalem essentia­ 206 lem.............................................................. a. Opinio theologorum dicentium hanc comprehensionem esse relationem 207 consequentem actum visionis.... b. Opinio theologorum dicentium hanc comprehensionem esse operationem, diversimode tamen intellectam.... 208 Revera haec comprehensio tria inclu­ dit, scilicet operationem intellectus, operationem voluntatis, et relatio­ nem praesentiae Dei visi et dilecti. 209 a. b. 2. «44 IV.—Index Indices herum anai.yticus 645 Pag. Pâg. b. § III. Solvuntur difficultates....................................................... 216 Art. 4. Utrum rectitudo voluntatis requiratur ad beatitudinem.... 224 I. Praenotanda de sensu «rectitudinis voluntatis»............ 22.| II. Quaestionis resolutio.......................................................... 229 A. An voluntatis rectitudo requiratur de facto ad beatitudinem formalem.....230 ............................... Conclusio: Rectitudo voluntatis requiritur de facto ad beatitudinem formalem adipiscendam. 230 Probatur: i. Ex Sacra Scriptura: a. In Antiquo Testamento......................... B. C. 23C 232 Argumento analogico: — ex analogia cum impcccabilitatc voluntatis erga bonum in com­ muni........................ ,......................... 268 — ex analogia cum impcccabilitatc voluntatis Christi............................ 271 2. Indirecte, eo quod nulla datur nec dari potest causa peccati in beatis, nec interior nec exterior...... ...................................... 273 Quomodo voluntatis rectitudo concurrat ad beati­ tudinem formalem...................................... 278 Conclusio: Ad beatitudinem formalem concur­ rit rectitudo voluntatis antecedenter et con­ sequenter; diversimode tamen pro diversa rectitudine, quia rectitudo defcctibilis seu mera impeccantia concurrit solum anteceden­ ter, rectitudo vero indcfectibilis seu vera impcccabilitas concurrit simul et antecedenter et consequenter............................................... 278 In Novo Testamento............................. Ex declarationibus solemnibus Ecclesiae et ex eius praxi in discutiendis causis beatificationis............................................................... 237 Ratione theologica: a. Theologiae biblicae................................. Theologiae patristicae............................. 243 Theologiae scholasticae.......................... Quaenam voluntatis rectitudo requiratur ad beatitudinem formalem.............................................. 253 Conclusio prima: Ad beatitudinem formalem non solum requiritur rectitudo voluntatis defcctibilis seu mera impeccantia, verum etiam rectitudo indcfectibilis, quae est vera impcccabilitas.................................................. 255 Probatur: i. Ex Sacra Scriptura: Probatur: 2. Argumento proprio: a. A priori, eo quod impeccantia se habet ad beatitudinem ut dispositio remota; impcccabilitas vero ut dis­ positio proxima................................. 279 b. A posteriori, exhabitudine impeccan­ tiae, B. Mariae Virginis et impeccabilitatis Christi ad beatitudinem. 280 Argumento analogico, ex analogia cum iustificationc............................................ 281 283 difficultates........................................................ In Antiquo Testamento...................... 255 § III. Solvuntur In Novo Testamento........................... 255 2. Ex Traditione Ecclesiae.............................. 257 CAPUT SECUNDUM Ratione theologica: a. Quasi a posteriori................................. 261 De his quae reductive tantum et mere instrument aliter concur­ b. A priori, ex ipsamet ratione bcatiturunt AD essentiam physicam beatitudinis formalis essentialis. .. 297 262 dinis..................................................... Conclusio secunda: Impcccabilitas requisita ad Art. 5.—Utrum ad beatitudinem requiratur corpus............................. 297 beatitudinem formalem est physica seu ab I. Praenotanda de sensu terminorum ac quaestionis........ 297 intrinseco.......................................................... 263 II. Quaestionis resolutio.......................................................... 299 Probatur: A. De necesitate corporis ad beatitudinem hominis naturalem.............................. ...................... Directe seu ostensive: 299 Errores: philosophorum per excessum aut per a. Argumento proprio, eo quod voluntas defectum et sententia media Christianorum.... 300 beata amat Deum necessario......... 263 a. IV.—Index rerum analyticus Indices 646 647 Pag. Pag. Conclusio prima: Ad beatitudinem humanam naturalem huius vitae de necessitate requiritur corpus................................................................ 303 Probatur: ex eo quod corpus est necessarium tam ad exercitium virtutum moralium quam ad exercitium sapientiae................................ 303 Conclusio secunda: Ad beatitudinem humanam naturalem alterius vitae non requiritur corpus de necessitate................................................... 306 Probatur: eo quod anima separata est capax beatitudinis....................................................... 306 De necessitate corporis ad beatitudinem hominis supematuralem............................................ 309 De necessitate corporis ad imperfectam ho­ minis beatitudinem supematuralem prout in hac vita haberi potest...................... 309 Conclusio prima: Si loquamur de beatitudine activa supernaturali, ad eam necessario requiritur corpus.............. 309 Probatur: ex eo quod corpus requiritur ad exercitium perfectum virtutum mo­ ralium infusarum et donorum Spiritus Sancti, et in ordine ad seipsum et ad alios......................................................... 309 Conclusio secunda: Corpus non requi­ ritur essentialiter et de necessitate et simpliciter ad contemplationem Dei in hac vita, nisi mere concomitanter quantum ad corporis animationem.... 3Π De corporis necessitate ad perfectam et consummatam beatitudinem supernaturalem prout habebitur in futura vita.... 318 Diversae haereticorum ac theologo­ 318 rum placita.................................... α Positiones extremae: — Per delectum: Manichaeis318 mus.................................... — Per excessum: Millenarismus, cuius est: Primus gradus: Cerinthiani 32° et Mormones................ Secundus gradus: Quidam Sancti Patres Tertius gradus induit diver­ sas formas: Prima: S. Methodii marty­ ris.............................. 327 Secunda: Thnetopsychita328 rum.............................. Tertia : Hypnopsychitarum, plurium nestorianorum, Lutheri, Rosmini.............................. 329 Ouarta: Retardatariorum, inter: — Orientales, ut: Quidam nestoriani.... 335 Quidam monophysitae. 336 Multi ex graecis.... 341 Russici orthodoxi........ 368 — Occidentales, et relate ad homines: Dubie: S. Hilarius, S. Ambrosius, S. Hie­ ronymus, S. Augus­ 370 tinus..................... Certo: Vigilantius, Cassiodorus, Arsenius, Honorius Augustodunensis, S. Bernar­ dus, Petrus Lombardus, passagiani, 381 cathari................... Procrastinationem vero poenae daemonum do­ cuerunt Anselmus Laodunensis, Schola Abaelardina. R. Bandinelli, Robertus Melodunensis, Petrus Lombardus, Gandulphus Bononien­ sis, G. Alvcrnus, Petrus Pictaviensis, S. Bonaventura, alii................ β Positiones mediae: Prima tenet corpus requiri non solum ad beatitudinem 648 Indices IV.—Index rerum analyticus Pag. etiam accidentaliter perfec­ tam, sed et ad beatitudinis essentialis melius esse. Ita S. Augustinus, Strabo, Haymo, Honorius Augustodunensis, S. Bernardus, Pe­ trus Lombardus, S. Alber­ tus Magnus, S. Bonaventura, S. Thomas iunior, Petrus de Tarantasia, H. Gandavensis, G. de Fonti­ bus, Schola franciscana, Ja­ cobus Fournier, Thomas de Argentina, Marsilius, Tostatus, alii.............................. 402 Secunda tenet corpus requiri ad beatitudinem supematu­ ralem omnibus modis per­ fectam, non tamen ad au­ gendam beatitudinem essentialem, sed ad com­ plementum accidentale ex­ tensivum tantum. Sic Anselmus Laodunensis, R. Melodunensis, G. Alvemus Sententiae florianenses, R. Bandinelli, Magister Omnibonus, Petrus Lombar­ dus, S. Thomas, R. Clapuel, Herveus, Durandus, Belarminus, Suarez......... 419 Conclusiones: Conclusio prima: Corpus non re­ quiritur ad beatitudinem essen­ tialem supematuralem alterius vitae, bene vero ad beatitudinem accidentalem............................... 432 Probatur prima pars: a) Ex Sacra Scriptura................ 432 β) Ratione theologica, eo quod ad visionem facialem Dei non requiritur corpus........ 436 Probatur secunda pars......................... 437 r -‘r 649 Pag. Conclusio secunda: Post resurrec­ tionem et iudicium universale bea­ titudo essentialis, hoc est, visio divinae essentiae, non augebitur intensive, sed solum extensive.. 437 § III. Solvuntur difficultat es....................................................... 439 Art. 6.—Utrum ad beatitudinem requiratur aliqua perfectio corporis. 445 Praenotanda de sensu terminorum ad quaestionis........ 445 Quaestionis resolutio............................................................ 446 Conclusio prima: Ad beatitudinem naturalem seu philosophicam huius vitae de necessitate requiritur sanitas seu bona dispositio corporis................... 446 Probatur: quia necessaria ad vitam activam et con­ templativam............................................................... 447 Conclusio secunda: Ad beatitudinem supernaturalem imperfectam seu inchoatam huius vitae re­ quiritur dc necessitate normalis contemperatio corporis, non vero de necessitate requiritur bona valetudo...................................................................... 448 Probatur prima pars: quia necessaria ad exercitium 448 virtitum..................................................................... Probatur secunda pars: quia non necessaria ad tale 448 exercitium................................................................. Conclusio tertia: Ad beatitudinem supematuralem omnibus modis perfectam et consummatan, ut habetur in altera vita, requiritur perfecta dispo­ sitio corporis secundum omnem modum et ante­ 449 cedenter et consequenter....................................... 450 S III. Solvuntur difficultates....................................................... /Iri. 7.—Utrum ad beatitudinem requirantur aliqua exteriora bona.. 451 § I. Praenotanda de sensu terminorum................................. 451 S II. Quaestionis resolutio.......................................................... 452 Conclusio prima: Ad beatitudinem naturalem seu philosophicam huius vitae requiruntur instrumen452 taliter divitiae moderatae et possessae............... Conclusio secunda: Ad beatitudinem supernaturalem imperfectam seu inchoatam, prout haberi potest a christianis in hac vita, et consistit in exer­ citio virtutum infusarum et donorum Spiritus Sancti, maxime vero caritatis, requiruntur instrumentaliter bona exteriora corporalia moderata, quoad usum, non quoad possessionem nisi in 454 communi Indices «50 Pag. Conclusio tertia: Ad beatitudinem supematuralem perfectam alterius vitae nullo modo requiruntur divitiae............................. 456 § III. Solvuntur difficultates.......................................................... 457 Art. 8.—Utrum ad beatitudinem requiratur societas amicorum........ § I. Praenotanda............................................................................. § II. Quaestionis resolutio............................................................. LIBER QUINTUS 459 459 459 De ADEPTIONI·; BEATITUDINIS (Ad. Q. V. S. Thomae) Conclusio prima: Ad beatitudinem naturalem vel philosophicam huius vitae requiritur societas ami­ corum, non quidem propter utilitatem aut delec­ tationem, sed propter bonum honestum seu bo­ nam operationem..................................................... 459 Conclusio § III. Ratio et divisio tractatus 473 CAPUT PRIMUM tertia: Ad beatitudinem supematuralem perfectam et consummatam alterius vitae non . requiritur de necessitate societas amicorum seu aliorum beatorum, requiritur tamen ad bene esse accidentale...................................................................... 462 Solvuntur difficultates......................................................... 463 descriptio beatitudinis integralis Art. i.—Utrum homo possit consequi beatitudinem........................... 479 5 I. Praenotanda: Sensus quaestionis et errores.................. 479 § II. Quaestionis resolutio........................................................... 482 Conclusio: Homo potest consequi beatitudinem perfectam vel supematuralem.............................. 482 5 CAPUT TERTIUM 465 QUAESTIO SECUNDA DE ESSENTIA PHYSICA BEATITUDINIS FORMALIS ACCIDENTALIS ( Remissive ) Introductio secunda: Ad beatitudinem Christianam vel supematuralem imperfectam seu inchoatam huius vitae requiritur etiam societas amicorum, regulariter................................................................... 461 Conclusio Pag. 470 n Probatur: A. Auctoritate divina............................................... B. Ratione theologica.............................................. III. Solvuntur difficultates........................................................ 482 483 484 Art. 2.—Utrum unus homo possit esse beatior altero.......................... 489 § I. Praenotanda de historia quaestionis............................... 489 Ç II. Quaestionis resolutio........................................................... 490 Conclusio prima: Unus homo potest esse beatior altero beatitudine essentiali, non quidem obiectiva vel extensive, sed formali vel intensiva; idem vero nequit ullo modo beatior esse seipso essentiali beatitudine............................................................... 490 Conci usio secunda: Beatitudine accidentali unus homo potest esse beatior alio tum extensive seu ex parte obiecti, tum intensive seu ex parte subiec­ ti; idem etiam homo potest utroque modo seipso esse beatior beatitudine accidentali usque ad diem iudicii universalis inclusive...................................... 493 5 III. Solvuntur difficultates......................................................... 494 Art. 3—Utrum aliquis in hac vita possit esse beatus............................ § I. Praenotanda de sensu quaestionis...................................... § II. Quaestionis resolutio............................................................ 496 496 496 Indices IV.—Index rerum analyticus Pig. C53 Pag. Conclusio prima: Aliquis homo in hac vita potest esse choatam scu imperfectam, prout haberi potest in beatus beatitudine naturali vel philosophica, sive hac vita.............. 523 ....................................................... contemplativa sive activa...................................... 496 Conclusio tertia: Homo per sua naturalia nullo Conclusio secunda: Beatitudo supernaturalis in­ modo potest acquirere beatitudinem supernaturachoata et imperfecta potest a quibusdam hominibus Icm perfectam et consummatam quae consistit in haberi in hac vita................................................... 497 visione faciali Dei, prout habetur in altera vita..., 524 Conclusio tertia: Beatitudo supernaturalis perfecta § HI. Solvuntur difficultates......................................................... 520 et consummata quoad totam sui integritatem, hoc est, essentialis ct accidentalis simul, nequit haberi Art. 6.—Utrum homo consequatur beatitudinem per actionem ali­ ab aliquo homine in hac vita............................. cuius superioris naturae........................................................................ 497 531 Conclusio quarta: Nullus purus homo potest habere § L Praenotanda de sensu historico quaestionis.................. 531 in hac vita beatitudinem essentialem per modum § II. Quaestionis resolutio........................................................... 531 status seu habitus permanentis, licet possit habere Conclusio prima: Homo non consequitur beatitu­ per modum actus transeuntis modo extraordinario dinem naturalem vel philosophicam huius vitae et miraculoso............................................................. 498 per actionem illuminativam angelorum, tamquam § III. Solvuntur difficultates......................................................... 500 per causam principalem, licet possit adiuvari Art. 4—Utrum beatitudo habita possit amitii....................................... 502 aliquo modo instrumentaliter.............................. 532 Praenotanda de terminis.................................................... 502 Conclusio secunda: Homo non consequitur beati­ IL Quaestionis resolutio............................................................ 502 tudinem supematuralem inchoatam huius vitae Conclusio prima: Beatitudo naturalis vel philoso­ per actionem angelorum, licet ab eis instrumenta­ phica qualis in hac vita haberi potest, amitti potest. 502 liter adiuvari possit................................................ 532 Conclusio secunda: Beatitudo supernaturalis im­ Conclusio tertia: Homo non consequitur beatitudi­ perfecta seu inchoata huius vitae potest amitti.... 504 nem supematuralem perfectam seu consummatam Conclusio tertia: Beatitudo supernaturalis per­ per actionem angelorum, neque per modum causae fecta ct consummata, quam expectatur post hanc principalis neque per modum causae instrumenvitam, est omnino inamissibilis........................... 505 talis; consequitur tamen per actionem Humanitatis Solvuntur difficultates........................................................ III. 515 Christi prout est instrumentum Verbi, per modum causae instrumentalis; a solo autem Deo consequi­ CAPUT SECUNDUM tur sicut a causa propria et principali............. 533 § III. Solvuntur difficultates........................................................ 535 De modo adipiscendi beatitudinem ab homine 521 Art. 7.—Utrum requirantur aliqua opera bona ad hoc quod homo Art. ζ.—Utrum homo per sua naturalia possit acquirere beatitudinem. 521 beatitudinem consequatur a Deo....................................................... 538 5 L Praenotanda de sensu terminorum...................... 521 Praenotanda de sensu terminorum ac quaestionis.......... 538 § IL Quaestionis resolutio............................................................ 522 § Π. Quaestionis resolutio........................................................... 540 Conclusio prima: Homo in statu naturae integrae Conclusio prima: Ad consequendam beatitudinem (et etiam purae, ut videtur) potest per sua natu­ naturalem vel philosophicam huius vitae requi­ ralia acquirere beatitudinem naturalem vel phi­ runtur aliqua bona opera hominis praecedentia de losophicam; in statu vero naturae lapsae potest necessitate et quidem ut vera causa efficiens phy­ potentia physica eam acquirere per sua naturalia, sice perfcctiva talis beatitudinis.......................... 540 non vero potentia morali, nisi imperfecte......... 522 Conclusio secunda: Ad beatitudinem supernatuConclusio secunda: Homo per sua naturalia, in quo­ ralem inchoatam, prout haberi potest in hac vita, cumque statu sit, non potest acquivere nec physice requiruntur aliqua bona opera humana, non solum nec moralitcr beatitudinem supematuralem innaturalia, sed etiam et prresertim supematuralia, - < - ■·-: ΒΜΚΝΜΜ Indices 654 Pag. non quidem per modum causae efficientis aut meritoriae praedictae beatitudinis, sed per modum causae dispositivae tantum........................................ 540 Conclusio tertia: Ad beatitudinem supematuralem consummatam a Deo consequendam requiruntur aliqua bona opera humana intrinsece supematuralia, nempe virtutum infusarum, maxime caritatis, et donorum Spiritus Sancti, non quidem per mo­ dum causae efficientis, sed per modum causae dispositivae ( = materialis) et meritoriae......... 541 § III. Solvuntur difficultates......................................................... 544 jrr. 8.—Utrum omnis homo appetat beatitudinem.......................... 546 Praenotanda de sensu appetitus beatitudinis.............. 546 IL Quaestionis resolutio............................................................ 550 Conclusio prima: Omnis homo naturaliter et ne­ cessario appetit beatitudinem in genere seu in 550 communi tam obiectivam quam formalem........ Conclusio secunda: Non omnis homo appetit beati­ tudinem sive obiectivam sive formalem in concre­ 550 to seu in speciali..................................................... 551 Solvuntur difficultates......................................................... III. APPENDIX EXCURSUS HISTORICO-DOCTRINALIS CONTROVERSIAE DE MOMENTO VISIONIS BEATIFICAE TEMPORE IOANNIS XXII (Ad Q. IV., art. 5 553 - 608 • « -· A