EDICION DE LAS OBRAS COMPLETA DE SANTIAGO RAMIREZ, Ο. P. ΤΟΜΟ CONSEJO SUPERIOR I DE investigaciones CIENTIFICAÎ JACOBUS M. RAMIREZ, O. P. DE IPSA PHILOSOPHIA IN UNIVERSUM Editio praeparata a Facultate Theologica Sancti Stephani Salmantini sub directione Fr. Victorini Rodriguez, O. P., eiusdem Facultatis professoris /V νψΐ MADRID, 1970 Scbool of Divinity Library St Louisa-Missouri 63108 Nihil obstat: Imprimi Fr. Guillelmtis I-rade, Ο. P. Fr. Victorious Rodriguez, O. P. potest: Fr. Sigismuodus Cascôn, Ο. P. Provincialis Provinciae Hispaniae. Imprimatur: Dr. Ricardus Blanco Vicarius Generalis Matrici, 28 februarii 1968. APR ’74 Depôsito Legal: M. 18.341-1970 Impreso en Espana Printed in Spain i Sucesores DE Rivadeneyra, S. A.-Pasco de Onésimo Redondo, 26,—Madrid 8 DE IPSA PHILOSOPHIA IN UNIVERSUM TOMUS I ERRATA.—(Indicantur pâg. et linea) Pag. 47 48 55 55 148 375 380 409 415 Linea Errata Corrige 12 7 15 16 19 5 8 29 7 afficientem pendent a sensibile orientur ira cius gubernarem indemostrabilia disputat efficientem pendet a sensibili oriuntur ita eius gubernantem indemonstrabilia disputant TOMUS II 426 427 427 430 432 432 442 464 470 480 481 481 491 499 499 506 509 521 530 547 551 557 4 II 13 U 25 34 26 I 18 II 8 IO 18 12 16 IO IO 13 20 27 U 5 referentur disparatum verbali serit videmus qua utrumque ad principal istus ciuus accentum rcdecet escendit opodictici demonstrat debent δ’ακριλολογιαν exploritis un acusarum philosophia referuntur disparatarum verbalis sicut videamus quas utcumque at principia istius cuius acceptum recedet ascendit apodictici demonstret non debent δ’ακριβολογίαν exploratis in causarum philosophi Pag. 564 567 568 585 585 586 593 593 597 6 o5 606 612 635 639 656 663 664 677 711 722 723 724 751 760 761 763 766 772 778 779 783 784 785 787 789 790 793 795 799 803 816 Linea 20 4 8 10 22 23 24 27 14 21 15 20 16 12 2 25 12 24 11 17 28 26 10 12 19 22 28 34 16 7 32 22 9 7 22 8 10 Errata adventiis peculiaria Theologis poste alia interpres ham notitis WUESTYNE omnis Por obviae ractitudo philosophae ώον... ωή quem maltiplicitas speciali omnuiun meditatur sesum profitari acmulatiincm hominis philosophiae ΘΕοφιλέσα-ros bono theologia RLEUTGEN ratione pcrspicare on e’esta-dirc speculabis glaudium vivilis άντεπεϊν recipiunt supremem Ecclesisi vicitatis Corrige adventitiis peculiaris Theologia postea alias interpretes hanc notitia WOESTYNE omnia pour obvias rectitudo philosophiae χώον... $ωή quam multiplicitas specialis omnium meditatur sensum profiteri aemulationem homines philosophia Θεοφιλέσ-rcrros bonum theologiae KLEUTGEN rationi perspicere ou c'est-à-dire speculabilis gladium civilis άντεπτεϊν recipit supremam Ecclesia civitatis EL PADRE RAMIREZ Filosofo y Teologo perenne El valor y oportunidad de las Obras Completas del P. Santiago Maria Ramirez es tal que se puede decir de él lo que Pio XII y Pablo VI di jeton de Santo Tomâs: «Es el hombre de todos los tiempos». Todo el que haya tratado de cerca al P. Ramirez conoce la aspiration fortisima que existia en él a procurât exponor las cuestiones con la mayor perfection posible, bajo todos los aspectos. Para conseguirla pensaba mucho y leia mucho. La gran biblioteca que dejô en Salamanca testifica bien su avidez de informaciôn. Por lo mismo era avidisimo del tiempo. Ciertamente que no era la novedad o la exhibition lo que buscaba en su informaciôn, sino la verdad, de la cual era siempre buscador incansable e insatisfecho. El enor­ me arsenal filosôfico-teolôgico que dejô inédito en su cclda de Salamanca estaba esperando mas amplia informaciôn y mâs profunda reflexion. Dadas, por otra parte, sus extraordinarias dotes de in­ fligentia y memoria, su rectitud moral de servir exclusivamente a la verdad natural o revelada, su facilidad para exponer con claridad, exactitud y viveza, se comprende también sin dificultad que en sus obras han de abundar 1 cas y explicaciones luminosas, ùtiles y validas para todos los tiempos. El Papa Pablo VI advertia recientemente (24-VIII-1968) que < tario «La Ciencia Tomista», quodque protraxerat usque ad II Pariem, sectionem I, caput I. Nuper, per annos 1956-1958, Fr. Aniceto Fernandez, Ο. P· ' illud complevit scribens II Partis sectionem II et III Partem. Maestro general. X Notvla Previa Editoris Sic opus absolutum erat quando auctor omnino occupatus est laboribus Concilii Oecumenici Vaticani II per annos 1961-1965, quin illud edere potuisset. Denique, anno 1966, postquam vacavit ab alio opere edendo De Episcopatu, in hoc De ipsa philosophia attentionem vertebat. Sed norunt omnes scrupula scientifica auctoris: Intendebat ergo pri­ maevam partem iam editam revisere ut opus totum novum ac perfectius evaderet. Huius secundae editionis scripsit Introductionem et articulos primum et secundum Primae Partis (= Notio etymologica et usualis Philosophiae). Hanc bre­ viorem et partialem secundam editionem anteponimus textui primaevo completo intra paginas latine numeratas. Auctor religiosissime emoriebatur die 18 decembris 1967 desperatis viribus editioni operum, sed accensa spe Deum clare videndi. I Victorinus Rodriguez, Ο. P. Salmanticae, 7 martii 1969. INDEX RERUM SYNTHETICUS Ei P. RamIrez, Filôsofo y Teôlogo perenne . Notüla Praevia Editoris...................................... Prologus................................................................. Introductio............................................................. Nono Philosophiae................................................. Caput I.—Definitio Nominalis philosophiae Art. I.—Definitio etymologica..................... Art. II.—Definitio vulgaris.......................... VII IX XV XVII XXIII XXV XXVI INTRODUCTIO PARS PRIMA.—NOTIO PHILOSOPHIAE Caput I.—Definitio nominalis philosophiae........................................ 21 ^rt· I·—Definitio etymologica............................................................ 22 '4rt. 2.—Definitio vulgaris................................................................... 30 Caput II.—Definitio realis philosophiae.............................................. 35 <Ίπ. 1.—Definitio descriptiva vel accidentalis................................. 35 j I·—Descriptio philosophiae per actus proprios seu per vitam philosophorum, hoc est, per effectus proprios ipsius philosophiae............................................................... 37 J ^’“Descriptio philosophiae per causas cxtrinsecas........... 40 ‘^■“Descriptio philosophiae per modum quo in nobis fit 48 (Definitio genetica)................................................. •—Descriptio Philosophiae per causam finalem................... 55 62 ‘“Descriptio Philosophiae per causam proprie efficientem. c’ ^’“Definitio quasi essentialis Philosophiae........................... 84 ç cnatio definitionis Philosophiae per viam inductivam. •—Venatio definitionis Philosophiae per viam quasi de­ 87 ductivam... ................................ Index Rerum Syntheticus XIV PARS SECUNDA.—DIVISIO PHILOSOPHIAE SECTIO PRIMA.—DE PARTIBUS PHILOSOPHIAE AB­ SOLUTE........................................................................................... 124 Caput i.—De quantitate vel numero partium Philosophiae (quasi genus partium)........................................ 125 126 Art. i.—Divisio Philosophiae secundum causas extrinsecas.... 127 § I.—Divisio Philosophiae secundum causam finalem............ PROLOGUS 134 § II.—Divisio Philosophiae secundum causam efficientem... . Art. 2.—Divisio Philosophiae secundum causas intrinsecas........ 142 § I.—Divisio Philosophiae secundum causam materialem.... Quae iunior, ante annos quadraginta, incoeperam edere plu­ 159 § II.—Divisio Philosophiae secundum causam formalem........ A. —Divisio Philosophiae secundum causam formalem in­ ribus articulis in commentario periodico La Ciencia Tomista, 160 trinsecam ....................................................................... iam senex non modo revidere et retractare, sed et complere 1. —Divisio Philosopihae secundum formam rei ut atque absolvere, Deo dante, valui. 161 res est................................................................. Equidem iuvenis optaram vehementer totam quaestionem 2. —Divisio Philosophiae secundum formam rei ut 169 absolvere, variis tamen de causas praepeditus, dimidiatam atque scibilis est............................................................ B. —Divisio Philosophiae secundum causam formalem cxincompletam relinquere coactus sum. 180 trinsecam seu exemplarem............................................ Interim tamen, volventibus annis et poscentibus amicis, pars 199 Caput II.—De qualitate vel natura partium Philosophiae.............. illa edita in linguam hispanicam translata est sub titulo Con­ 199 Art. 1.—Non sunt partes intégrales................................................ cepto de Filosofia, a praeclaro Professore Jesu Garcia Lôpez 202 Art. 2.—Neque partes subicctivac.................................................. 216 Art. 3.—Sunt partes potentiates seu analogae............................... (Madrid, 195 4L Argumentum primum: Sed et ipse aliique complures amici me instanter urgebant 224 § I.—Ex objecto formali terminativo....................................... ut opus incceptum denique tandem absolverem. Quibus ex animo 231 § II.—Ex obiecto formali motivo............................................... satisfacere cupiens, rem totam in medium producere decrevi Argumentum secundum: 271 quantum vires permittunt. § I.—Ex principiis................................................................... . 284 § II.—Ex modo procedendi..................................................... 298 §IH.—Ex terminis.................................................................... SECriO SECUNDA.—DE PARTIBUS PHILOSOPHIAE RELATIVE SIVE COMPARATIVE AD INVICEM.... 305 I.—De ordine partium Philosophiae secundum eius causam finalem.............................. 307 Caput II.—De ordine partium Philosophiae secundum causam cius efficientem............ ......... 333 . Caput III.—De ordine partium Philosophiae secundum eius causam exemplarem...................... 375 Caput IV.—Conclusio totius sectionis de partibus Philosophiae ad invicem comparatis.........397 ........ Caput INTRODUCTIO Consuetum est hisce ultimis temporibus conscribere in­ troductiones generales in universam philosophiam, sive initio Cursuum philosophicorum ante Logicam, sive operibus et voluminibus specialibus et separatis. Quibus praeire videtur inde a saeculo XVI Ludovicus Carbonis a Costacciaro, qui Venetiis edidit anno 1599 Introductionis in universam Philo­ sophiam libros quatuor. Putant enim, ut ait Raphael Aversa, quod «primum Philosophiae officium est de seipsa disserere. Nihil enim est scipsa illi propinquius; priusque debet sui conditionem et sutum, naturam et obiectum inspicere, ut cognoscat quonam modo procedere, quomodo intelligere, scire, aut opinari, an soum speculari et contemplari, an se totam in unum col^ere vel in plures facultates distrahere, praecipue quas res complecti, ad quas se extendere debeat. Ac deinceps via methodo sibi praestituta rerum omnium philosophicarum uoaginem prosequatur» \ era negari non potest utilitas, immo et necessitas brevis adumbrationis philosophia: eiusque initiat’ lnj^° kb°ris philosophici sucipiendi, quae sit veluti philosophic^ a** 1 at<^uc stimulus aggrediendi viriliter aperam quentfi1·”10^ tamen vulgaris initiatio non est proprie lo0 introductio generalis et completa de qua auctores Afe^/IAfL ^'TRSA Λ SANSEVERINO, Clcr. Reg. Minimorum, Philosoyncam Physicamque complectens, t. I. p. 1. Romae, 1625. XVIII De Ipsa Philosophia passim loquuntur, quae ante ceteras partes philosophiar esset pertractanda et addiscenda. Primo quidem, quia haec pertractatio de ipsa Philoso­ phia in universum sive de philosophia ipsius Philosophiae maximam reflexionem Philosophiae super seipsam importat, quae dari non potest initio philosophandi. Prius namque est opus directum philosophandi de rebus quam opus reflexum philosophandi de ipsa philosophia. Quin etiam talis refle­ xio cum sit maxima, ad ultimum locum est reicienda. Quod fit, ut non initio philosophandi, sed in fine sit peragenda et pertractanda. Deinde, quia addiscentes non possunt intellectu eam capere initio philosophandi, cum sit res difficillima maxmieque abstracta, quae supponit intellectum addiscentis valde exercitatum. Quae cum ita sint, quaestio de philosophia ipsius philo-1 sophiae non est concipienda veluti introductio praeponenda ceteris Philosophiae partibus, sed instar coronidis totius' operis philosophici in fine Metaphysicac proponendae. Est enim Aletaphysica habitus intellectualis maxime altus et reflexivus super seipsam et super ceteras philoso-1 phiae partes; multoque magis Theologia Sacra, quae esi veluti impressio quaedam divinae scientiae h Unde sicut ipsa divina scientia est primo de seipsa ac dein de aliis, ita1 Sacra Theologia est de seipsa primo, ac dein de ceteris2. Quam , ob rem prima quaestio totius Summae theologiae est de ipsa Sacra Doctrina qualis sit et ad quae se extendat3. Hoc autem dato, difficile admodum videtur tradere philosophiam Philosophiae, quia hodie tot sunt fere no­ tiones Philosophiae quot capita. Unusquisque enim eorum, qui philosophi dicuntur, propriam et omnino personalem philosophiam sibi fingere contendunt, ceteris omnibus rciectis, ac si Philosophiae esset nomen pure aequivocum; de quo nulla scientia presse dicta dari possit. S. Thomas, Summa theologiae, I, 1, 3 ad. 2. Summa theologiae, I, i, Cf. Banez, O. P., in 1,1, i, coi. 1-2. Venetiis, 1585. Summa theologiae, I, 1, prol. Introductio XIX Reapse tamen est nomen analogum analogia attributionis intrinsecae, designans totum quoddam potestativum quod praedicatur de eius partibus potentialibus secundum prius et posterius per ordinem ad unam primam et principalem quae est analogum princeps. Tales enim sunt scientiae philosophicae qualia sunt pro­ pria earum obiecta. Porro ens rationis, de quo est Logica, non convenit univoce, sed analogice cum ente reali, de quo sunt aliae partes philosophiae: neque ens mobile naturale vel liberum, de quo sunt Philosophia Naturalis et Philoso­ phia Moralis univoce convenit cum ente ut sic et cum ente immobili de quo est Aletaphysica, sed analogice tantum. Haec ergo, quae dicitur etiam Philosophia Prima, est analo­ gum princeps totius Philosophiae. Quam ob rem iurc meritoque ait Franciscus Piccolomini quod Philosophia «non est aliquid univocum et natura sua in omnibus eadem, sed ab imo» \ idest analogum analogia attributionis intrinsecae. Cui concinit Daniel Sennertus, iuxta quem Philosophia «non est genus univocum», neque tamen pure aequivocum, sed eorum «quae ab uno ad unum vocant», nempe analogum attributionis 2. Hoc ergo in sensu, quia de analogis dari potest scientia proprie dicta, loquemur De ipsa Philosophia in universum ducibus Aristotele et S. Thoma, qui prae ceteris sanam et perennem philosophiam induxerunt ac excoluerunt. Quae quiden philosophia, quidquid a multis dicatur hodie, viget adhuc semperque vigebit. Equidem scio virum quemdam hispanum contempsisse aut parvipendisse partem illam quam iuvenis edidi. Habeat sibi! Non enim perspexit analogiam Philosophiae; et sub contemptu nostri, revera contempsit Aristotelem ac praeser­ tim S. Thomam. Liceat ergo mihi honoris causa ipsum non nominare, in pace et caritate. 1 Franciscus Piccolomini Senensis, Librorum ad scientiam dc Natura inanium partes quinque; Introductio ad scientiam dc Natura, cap. 19. p. 34. Fnncofurti, 1597. 2 Daniel Senertls WratislavienSIS, Epitome Naturalis scientiae, AI, cap. i, p. 2. Parisiis, 1633. XX De Ipsa Philosophia Alii vero doctrinam ibi traditam extulerunt, v. gr. Revmus. Pater Anicetus Fernandez, Ο. P., qui illam ait non esse minoris valoris ct transcendendae quam doctrina prius edita De Analogia *l. Et Bulletin Thomiste: «l’ouvrage possède tant de qualités qu’on saura gré au traducteur de l’avoir mis à la portée du public de langue espagnole... Elle s’impose par la vigueur dialectique de l’exposé et la richese extraordinaire de la documentation. Il y régné un soude philosophique, une originalité ct une vivacité telles que la pesante armure logique des ancêtres ne semble pas incommoder le Père Ramirez, leur authentique héritier2. Nec tamen intra hos limites acta agere contendimus, cum adhuc supersit magna rei originalitas atque profunditas. Verba S. Thomae de industria continenter atque iterato reproduxi, non quod in uno Thoma universam philosophiam concludere velim, sed quia commercio diuturno competi ipsum prae ceteris veritatem aptissimis efferre verbis. Ut ait Leo XIII congruenter, «qui vere philosophari volunt..., primordia ct fundamenta doctrinae in Thoma Aquinate ponant»3. Equidem potuissem ipse facili negotio proprioque dicendi genere eadem vel similia proferre, sicque novitatem quam­ dam —«originalitatcm» vocant— affectare: eo vel magis quod, ut experientia testis est, complura obiter ab Aquinate dicta non deteguntur neque plene aestimantur nisi ab eo qui prae­ cognitam habet rem ipsam de qua agitur. Malui tamen, puerili hac vanitate reiecta, verbis ac formulis uti S. Thomae, non quidem quia ipse protulit, sed quia vere et accurate dixit. Quod et de ceteris, quos abunde attuli, affirmare licet. Semper enim mihi gratum semperque proficuum est 1 EI concepto antiguo y tradicional de Filosofia, apud. «Rivista di Fi­ losofia Ncoscolastica», 29 (1937) 353, nota 1. 1 Bulletin Thomiste, 9 (1954-1956), η. 466, ρ. 250. 1 Epistola «Λ ostra crga> ad Mtmstrum Generalem Ordinis Fratrum Mi­ norum; Acta Leonis, ed. Bonne Presse, t. 5, p. 284. Quae verba citat suaque fecit Pius XI in Epistola Apostolica * Unigenitus Dei Filius*, AAS, 15 (1924) 144· Introductio , . I , XXI alios in vestigatione socios habere, cosque laudare qui ve­ ritatem pro suo cuiusque modulo attigerunt. Titulum operis quod spectat, saepe iunior mecum cogitaveram quis aptior esset. Tres potissimum affere­ bantur, videlicet essentia philosophiae, philosophia ipsius philosophiae, de ipsa philosophia in universum. Hunc ultimum praetuli cum incoepi de hac materia pertractare. Alii enim duo breviores quidem sunt, at minus apti, ut videtur. Nam primus, Essentia philosophiae 1, non exprimit totam rem, quia non de sola essentia philosophiae agitur, verum etiam de eius partibus ac methodo. Alter vero —philosophia ipsius philosophiae 2— licet magis amplus, sensum tamen reddit nimis emphaticum atque redun­ dantem. Utut sit—de gustibus enim non est disputandum-primaevum titulum retinemus. Sermo igitur est de ipsa philosophia signate atque reflexe, tum quoad essentiam et divisionem, tum quoad methodum; et quidem in universum, idest quin directe ac exercite fiat descensus ad partes eius singulas in speciali. Hac tamen una limitatione iuxta mentem atque spiritum praecipue Aristotelis et S. Thomae Aquinatis, aliis pro opportunitate non exclusis. Quae quidem apparens restrictio universitatem problematis agitandi non praeiudicat, ut ex dicendis apparebit; memores quidem illorum verborum Leibnizii: «Apres avoir tout pesé, je trouve que la philosophie des anciens est solide, et qu’il faut se servir de celle des modernes pour l’enrichir et non pour la détruira 3. ' Ita W. Dilthey, Das IFeren der Philosophie (Berlin 1907), in linguam bijpanicam conversa, La cscncia de la filosofia (Buenos Aires, 1944); W. lUIMAN, IFwcn und Bcgriff der Philosophie (Berlin, 1938); H. Meyer, Das '4 c'en der Philosophie und die philosophischcn Problème (Bonn. 1936). Atquc midem redit Qué es filosofia (J. M. Robert Candau, 1947; A. Vasali.o, Buenos Aires, 1945; F. Romero, Buenos Aires, 1954; J. Ortega y Gasset, Midrid, 1958). • Filosofia de la filosofia (Jose Gaos, Méjico, 1947; Et genio Guzman Rlxshaw, Méjico, 194S). k ’ Lettre de Leibniz au Père Bouvet, 1697. Leibnizii Opera, ed. L. Du< tens, t. II, p. 262. Gcncvac, 1768. I XXII De Ipsa Philosophia 1 Metaphysice ergo aggredientes quaestionem hanc de philosophia ipsius philosophiae, tria e regione investiga­ bimus : primo, naturam Philosophiae; secundo, partitionem eius; tertio, eius proprietates, quas inter propriam cius me­ thodum. NOTIO PHILOSOPHIAE Notio Philosophiae traditur eius definitione, qua primo quid nomen ac dein quid res nomine Philosophiae significata declaratur. Definitio namque, ut nomine ipso patet, est oratio clau­ dens totum id quod est in nomine vel in re et a ceteris omnibus distinguens. De-finitio enim est perfecta finitio sive delitnitatio rei vel nominis, et ideo appellatur quoque terminus. Siquidem (-definitio ideo dicitur terminus quia includit to­ taliter rem, ita scilicet quod nihil rei sit extra definitionem, cui scilicet definitio conveniat, nec aliquid aliud sit intra definiiionem, cui scilicet definitio non conveniat» Qua de re Quintilianus apposite: «nam ut agrorum fines agros definiunt et claudunt aliosque ab aliis secernunt; sic definitiones, quibus rerum naturae declarantur, essentias earum circumscribunt, aliasque ab aliis distinguunt» 2. Duplex ergo est definitio Philosophiae quaerenda: alia nominalis, qua quid nominis eius; alia realis, qua quid rei nomine illo significata traditur. Et quidem primo vestiganda et explicanda est definitio nominalis, quia nomen habet rationem signi sensibilis verbi mentis et verbi rei, ad quae manuducit. Quam ob rem 1 S. Thomas, in I Perihcrnteneias, Icct. 4, n. 2. Cf. etiam in V Metattyncorum, Icct. 19, ed. Cathala, nn. 1044, 1046. 1 Institutiones Oratoriae, lib. 7, cap. 4, cd. Spalding, t. 3. — XXIV Notio philosophiae dicitur nomen a noscendo, quasi novimen3. Et ideo omnis vestigatio a nominis significatione ducit exordium 4. A no­ mine autem naturaliter fit gressus ad rem eo significatam, quasi a signo ad signatum. CAPUT I DEFINITIO NOMINALIS PHILOSOPHIAE ' ( I i i 1 » , 3 «Xomcn dicitur quasi novitnen, quod notitiam facit (Festus, Dc ver­ borum significatione, p. 123, 35. Parisiis, 1584). 4 S. Thomas, in I Post., Icct. 2, num. 5; in IV Metaph., lect. 7, num. 611; Summa theologiae, I, q. 2, a. 2, ad. 2. Sed definitio nominalis est iterum duplex: alia etymolo­ gica sive originaria, quae accipitur secundum id a quo impo­ nitur nomen ad significandum; alia vulgaris sive actualis vel usualis, quae sumitur secundum id ad quod significandum nomen imponitur, idest secundum id quod vulgo seu com­ muniter intelligunt utentes hoc nomine. ♦Aliud est —ait S. Thomas -etymologia nominis, et aliud significatio nominis. Etymologia attenditur secundum id a quo imponitur nomen ad significandum; nominis vero significatio attenditur secundum id ad quod significandum nomen imponitur, quae quandoque diversa sunt»x. Et iterum, «de aliquo nomine dupliciter convenit loqui: uno modo, secundum primam eius impositionem; alio modo, secundum usum nominis. Sicut patet in nomine visionis, quod primo impositum est ad significandum actum sensus visus', sed, propter dignitatem ct certitudinem huius sensus, extensum est hoc nomen secundum usum loquentium ad omnem cognitionem aliorum sensuum; dicimus enim: vide quomodo sapit, vel quomodo redolet, vel quomodo est calidum', et ulterius etiam 1 Summa theologiae, II-II, q. 92, a. i, ad. 2. XXVI De Ipsa Philosophia ad cognitionem intellectus secundum illud Alt. 5,8: beati mundo corde, quoniam ipsi Deum videbunt»l. Porro definitio etymologica est prima omnium; «quia in quolibet nomine est considerare id a quo imponitur nomen, quo est quasi principium innotescendi)1 2. Itaque primo tradenda est definitio etymologica Philo­ sophiae: deinde autem definitio vulgaris vel usualis. Art. i.—Definitio etymologica. Graecum nomen Φιλοσοφία-άπό του φιλίας της σοφίας, quod classicum est, ab ardore, fervore zelove sciendi maximo cum conatu sumptum est. «Nec enim, ut est apud Tullium Ciceronem, quidquam aliud est Philosophia, si interpre­ tari velis, quam studium Sapientiae»3, id est amor 1 et expctitio Sapientiae 5*, quae aviditatem et vehementem cupidita­ tem eius importare videtur ·. Vel, ut scribit Jamblicus, Philosophia est ή ^ήλωσις της σοφίας7. Haec enim aviditas et conatus sciendi naturaliter conve­ nit homini, cui «curiosum natura ingenium dedit»8*, utpote animali rationali. Quam ob rem Aristoteles initio suae 1 Summa theologiae, I, q. 67, a. i c. 2 S. Thomas, in / Sent., disc. 22, a. i ad. 3. 3 II de Officiis, cap. 2; Opera, cd. I. Olivet, t. Ill, p. 327. Genevae, 1758. Philosophus est 'studiosus Sapientiae’ (S. Augustinus, De Civitate Dei, Lib. V, cap. 8, ML. 41, 148. 4 «Ipsum nomen (Philosophiae) si latine interpretemur, amorem Sapientiae profitetur* (S. Augustinus, De Civitate Dei, Lib. 8, cap. 1, ML. 41, 224. * Tullius Cicero, II de Officiis, cap. 2, cd. et. loc. cit., p. 327. 4 Praepositio enim ex simplici verbo praefixa, intensionem et vehemen­ tiam praesefert. 7 De vita pythagorica, XII, 59, cd. A. Westermann, p. 29, 21-22. Parisiis. 1891. • Seneca, Dialogorum lib. 8 ad Serenum De Otio, Cap. 4, num. 3; Opera, ed. Γ. Haase, t. I, p. 167. Lipsiac, 1887. Definitio Nominalis XXVII Metaphysicae effatum illud protulit celeberrimum ττάντες άνθρωποι του είδέναι όρέγοται φύσει «Sicut enim —ait S. Thomas— naturaliter homo con­ cupiscit delectationes ciborum et Venereorum secundum naturam corporalem, ita secundum animam naturaliter desi­ erat —et quidem vehementius 2— cognoscere aliquid. Unde et Philosophus dicit in principio Metaphysicae quod omnes homines naturaliter scire desiderant» 3. Et Origenes congruenter: «sicut oculus naturaliter lucem requirit et visum, et corpus nostrum escas et potum desiderat per naturam, ita mens sciendi veritatis Dei et rerum causas noscendi proprium et naturale desiderium gerit»4. Naturalis enim operatio est valde amabilis et delecta­ bilis, ad eamque homo vehementer afficitur et trahitur, ita ut in ipsa et in bono ci correspondent! vitam suam ponat, docente Aquinate: «e.v affectu hominis trahitur mens eius ad intendendum his ad quae afficitur, secundum illud Mt. 6, 21: ubi est thesaurus tuus, ibi est et cor tuum» 5. Quia ergo «unumquodque nominatur a nobis secundum quod ipsum cognoscimus» e, cognoscimus autem amorem Sapientiae ex fervore vehementi et insatiabili aviditate qua eam prosequimur, ex hac exteriori atque sensibili occupa­ tione et studiositate nomen trahimus Philosophiae; nam et universaliter «nomina imponuntur rebus ex proprietatibus carum sumpta», quae exterius et sensibiliter apparent7. Quis autem primo invenerit et adhibuerit hoc nomen, incerta res est. Multi ferunt illuni fuisse Pythagoram. Cuius facti exstat narratio celeberrima Tullii Ciceronis dicentis rem quidem 1 I Metaph., cap. 1; 980 a 20. 1 'Delectationes spirituales... secundum suam naturam sunt maiores dilectionibus corporalibus·' (Summa Theologiae, II-II, q. 141, a. 4, ad. 4). ‘ Summa Theologiae, II-II, q. 166, a. 2 c. Cf. etiam In I Metaph. Itet, i, num. 3. * Περί άρχών, lib. 2, cap. 11, num. 4; MG, 11, 243. ‘ Summa Theol., II-II, q. 166, a. 1, ad. 2. Summa Theol., I, q. 13, prol. ’ In II Sait., dist. 23, q. 2, a. 2, arg. I, sod contra. Cf. De Potentia, 9-9, a- 3, ad. I. Definitio Nominalis De Ipsa Philosophia XXVIII hac voce significatam esse antiquissimam, nomen tamen esse recens. «Nam Sapientiam quidem ipsam quis negare potest non modo re esse antiquam, verum etiam nomine? Quae divinarum humanarumque rerum, tum initiorum causarumque cuius­ que rei cognitione hoc pulcherrimum nomen apud anti­ quos assequebatur. Itaque et illos septem, qui a graecis σοφοί, sapientes a nostris, et habebantur et nominabantur; et multis ante saeculis Lycurgus, cuius temporibus Homerum etiam fuisse ante hanc Urbem conditam traditur; etiam heroicis aetatibus Ulyssem et Nestorem accepimus et fuisse et habitos esse sapientes... A quibus ducti deinceps omnes qui rerum contemplationem studia ponebant, sapientes et habebantur et nominabantur, idque eorum usque ad Pythagorae manavit aetatem, quem, ut scribit auditor Platonis, Ponticus Heraclides, vir doctus in primis, Phliuntem ferunt venisse cumque cum Leon­ te, principe phliasorum, docte et copiose diseruisse quaedam; cuius ingenium et eloquentiam cum admiratus esset Leon, quaesivisse ab eo qua maxima arte confideret: At illum artem se scire nullam, sed esse philosophum. Admiratum Leontem novitatem nominis, quaesiisse quinam essent philosophi, et quid inter eos et reliquos interesset. Pythagoram autem respondisse similem sibi videri vitam hominum et mercatum eum qui haberetur maximo ludorum apparatu totius Graeciae celebritate. Nam i. ut illic: XXIX 2. item nos quasi in mercatus quamdam celebritatem ex urbe aliqua sic in hanc vitam ex alia vita in natura profectos; a) alios gloriae servire; b) alios pecuniae; c) raros esse quosdam qui, ceteris omnibus pro nihilo habitis, rerum naturam studiose intuerentur, hos se appel­ lare sapientiae studiosos idest philosophos', et ut illic liberalissimum esset spectare, nihil sibi acquiren­ 1 tem; sic in vita longe omnibus studiis contemplationem rerum cognitionemque praestare»1. 1 Quae quidem appellatio, ut S. Augustinus dicit, «ita deinceps posteris placuit, ut quantalibet de rebus ad sapien­ tiam pertinentibus doctrina quisque vel sibi vel aliis videretur excellere, nonnisi philosophus vocaretur» 2. Quidquid tamen de hoc sit, profundius dixit Plato solum Deum esse vere sapientem et omniscientem et sa­ ' pientiam inquirentem, idest philosophum3; et Aristoteles ( similiter docuit Sapientiam non esse humanam possessio­ nem, sed divinam 4. Quibus praeierat Heraclitus, apud quem primo apparet nomen philosophi, qui plura cognoscere , debet5, qui tamen ad perfectam sapientiam pervenire va­ leat: sicut enim, inquit, pulcherrimus simius homini com­ ) paratus est foedissimum animal, ita sapientissimus homo , ( 1 a) alii corporibus exercitatis gloriam et nobilitatem » coronae peterent; b) alii emendi et vendendi quaestu et lucro ducerentur; c) esset autem quoddam genus eorum, idque vel ma- s xime ingenuum, quia nec plausum nec lucrum quaererent, sed visendi causa venirent studioseque perspicerent quid ) ageretur et quomodo. 1 Tusculanarum Disputationum, lib. 5, cap. 3; cd. cit., t. II, p. 453-454. Idem tradunt Diogenes Laertius, Vitae Philosophorum, prooem., num. 12, Ρ· 3> 35-51; cd· G. Cobet, Parisiis, 1850; lib. 8, cap. 1, num. 8, p. 206, 44-52; Jamblichus, De pythagorica vita, VIII, 44; cd. cit. p. 25, 19-26; XII, 58, p. 28-29; XXIX, 159-160, p. 57, 5-36; PLUTARCHUS, De Placitis philosophorum, lib. i, cap. 3, num. 14, Opera, cd. Dübncr, t. II, p. 1069, 43-47, Parisiis, 15 Clemens Alexandrinus, Stromata, lib. 1, cap. 5, MG 8, 718-72; S. Au­ gustinus, De Civitate Dei, lib. 8, cap. 2, ML 41, 225; S. Thomas, in I Meu;«.,lect. 3, num. 56; Dante Alighieri, Convivio, tract. Ill, cap. 11, nn. <-6, Opera, p. 568, Mediolani 1965. 1 De Trinitate, lib. 14, cap. 1. ML. 42, 1037. ’ Convivium, 204 a 1-2; Facdrus, 278 d. ‘ I Metaph., cap. 2, 982 b 11-32. * Diels, IL, Fragmente der Vosokratiker. 22 b 35. Bcrolini, 1956. XXX De Ipsa Philosophia Definitio Vulgaris XXXI Deo comparatus est insipientissimus, quasi simius sapiens \ idest imperfectissima quaedam et fere ridicula imitatio, quae vulgo caricatura audit. Ceterum Herodotus, Tucydides, Xenophon, alii, adhi­ bent quasi usitatum et frequens verbum φιλοσοφεϊν, atque a σοφίζω constradistinguunt. ut Philosophi ac Poetices, Geometriae, Litterarum» quia videlicet «proprie importat vehementem applicationem mentis ad aliquid cognoscendum» 2, siquidem studium est proprie circa cognitionem, et inde oritur diligens inquisitio veritatis»3. Sapiens autem et sapientia, sive σοφός et σοφία, nomen est antiquissimun et usitatissimum, ac primo adhibitum est ad significandam habilitatem, dexteritatem atque peritiam in exercendis operibus manualibus et utilibus vel necesarus ad vitam humanam congrue degendam, puta venandi, pis­ candi, arandi, coquendi, suendi, calceandi, caementandi, Art. 2.—Definitio vulgaris. dolandi, lapides vel ligna, sagittandi, aliaque id genus multa. Et hoc modo sapientes sive σοφοί primitus dicti sunt Maxime tamen significatio nominis attenditur secundum manu operantes habiles et experti in uno vel altero ex his usum loquendum, penes quem ius est et norma loquendi2. officiis quibus dicentur, puta expertus et peritus sator, Cum enim verba oralia vel scripta non sint signa naturalia, sutor, faber, ferrarius et lignarius, caementarius, sagitta­ sed ad placitum, eorum germanus sensus hauriendus est i rius, chirurgus. ex communi sive vulgari usu hominum ea adhibentium. Et inde extensum est postea ad similia opera liberalia Et ideo iure meritoque S. Thomas: «significatio nominis, magna cum dexteritate perficienda, verbi gratia, canendi, inquit, accipienda est ab eo quod intendunt communiter sonandi, saltandi, ludendi, litteras vel poesim excolendi. loquentes per illud nomen significare. Unde et in II Topi­ Itaque σοφία hac primaeva sua significatione nominat corum, cap. i (109 a 28), cap. 2 (no a 16-22), dicitur quod 1 perfectam et accuratam operationem manualem vel inge­ nominibus utendum est ut plures utuntur»3. nuam, qua res utiles ct pulchrae vel delectabiles in usum Haec autem usualis significatio maxime elucet ex no­ et commodum hominum producuntur. minis comparatione cum aliis finitimis ct plus minusve ' Qua in re in idem fere incidit cum nomine τέχνη, synonimis e quibus explicatur ac vcluti circumscribitur , nisi quod σοφία importat cognitionem magis practicam cuiusmodi sunt pro φιλοσοφία, τέχνη, σοφία, ετπστήμή, et empiricam quam τέχνη quae potius involvit cognitionem φιλολογία, φιλομοϊθία, φιλορητορεια, πολυμαθαί. 1 magis universalem, ut ars chirurgica, ars architectonica, ars Ita significatio nominis φιλοσοφία declarari potest per , rhetorica et alia id genus. aliud nomen magis notum, puta per nomen σοφία; vel etiam Rursus vero σοφοί dicti sunt homines habiles et periti per orationem notiorem, ut si dicamus quod philosophia est 1 in regendo et gubernando rem publicam. Sicut enim ars amor sive studium sapientiae 4. ( gubemativa est ars dirigendi navim inter medias procellas «Studium enim, ut ait Ί ullius Cicero, est animi assidua ad portum usque securitatis, ita ars regendi rem publicam et vehemens ad aliquam rem magna cum voluntate occupatio, est ars ducendi navim status sanam et salvam usque ad eius communem prosperitatem ac felicitatem. ’ Ibid. 22 b 83; quae verba recoluit Plato, Hippias Maior, 289, 3-5. 1 Horatius. 3 In I Post., lect. 4, num. 6. * In VII Aietaph. lect. 3, nn. 1329-1330. Cf. ibid., lect. 9, num. 1460. ) 1 De inventione rhetorica, lib. 1, cap. 25. 1 S. Thomas, Summa Theol., II-II, q. 166, a. 1 c ct ad. 1; a. 2 ad. 1 et 3. 1 In VI Metaph., lect. 2, num. 1173; Summa Theol., I-II, q. 37> a· 1 c· XXXII De Ipsa Philosophia Qua in dexteritate politica eminebant septem illi viri sapientes Graeciae tantopere commendati. Hac tamen in re, cum multum valeat ars rhetorica, quae maxima ex parte argumentis mere apparentibus aut pure probabilibus innititur, certitudinem generare non pos­ sunt, sed opinionem tantum plus minusve solidam. Ac praeterea solent homines hisce in rebus non quaerere bonum reapse commune, sed famam, gloriam, divitias, potestatem, idest non verum sed fucatum bonum, et quidem mediis plerumque illicitis astutiae, calliditatis, veterationis, INTRODUCTIO Inter quaestiones fundamentales philosophiae aristotelico thomisticae, quas, secundum spiritum Conditorum ejus, per­ tractandas suscepimus \ haud immerito dici potest eam sibi principem locum vindicare quae de ipsa Philosophia in actu signato inscribitur. Ad hoc enim vel maxime Philosophia supra seipsam redire debet, ut se penitus cognoscat intimiusque spiritum ejus scrutetur, atque ita secundum ipsum vivere pergat. Si ergo vita viventibus est esse, si vita sine vitali spiritu ne mente quidem concipi potest, si demum nihil vitalius ipsa vita sit, plane sequitur quaestionem hanc fundamentalissimam et maxime vitalem esse, cum ab ea pendeat quod Philosophia viva sit, quin, et quod simpliciter 511. At insignis exstat difficultas, ut ex innumeris discussio­ nibus philosophorum, praesertim modernorum, apparet; adeo, ut quidam dixerit nescire adhuc ipsos philosophos quidnam Philosophia sit; id quod sane, exaggeratione se­ posita, veritate non caret. 1 LaCiexcia Tomista, Jul.-Aug., 1921, p. 20. 2 Introductio Quare autem ad optatum pervenire non valuerint, exinde procedere videtur quod veram methodum sequuti non sint, Plerique enim, initio totius Philosophiae, quasi primam, quaestionem ponunt de ipsa Philosophia, eamque ibi solvere conantur*; unde et Introductionem in universam philoso­ phiam 1 2, Notiones propaedeuticas3, Prolegomena in universam * philosophiam aliisve nominibus insigniunt. Sed in his quaedam diversitas est; quidam enim longe lateque pertractant, sive in discursu, quem praeliminarem Introductio 3 vocant, ut videre est in quibusdam cartesianis 1, in Wolffio 2 aliisque rccentioribus, quibus praeierant Boetius 3 et Ammonius4* , sive etiam speciali volumine, ut mos est apud nonnullos philosophos germanos δ, quos GiobertiG et nuperime D. Maritain7 sequuti sunt; alii vero nonnisi obiter attingunt, pleniorem doctrinam reservantes vel ad finem totius Logicae, ubi de divisione scientiarum fit sermo, ut plerique recentiorum scholasticorum facere consueverunt8, 1 Cfr. v. gr., Antonium Legrand, Institutiones philosophicae secundum principia D. Renati Descartes, nova methodo adornata et explicata in usum juventutis academicae. Edit, tertiae in Germania. Norimbergae, 1695. Prae­ 1 Quorum sententiam ita nervose expresserat acutus ille et audax phi­ cognoscenda de Philosophia in genere et ejus partibus. Pierre Silvain Regis, losophus Raphael Aversa: «Primum Philosophiae officium est de seipsa dis­ Cours entier de Philosophie ou Système Général selon les principes de Ai. Des­ serere·, nihil enim est seipsa illi propinquius; priusque debet sui conditionem cartes, contenant la Logique, la Métaphysique, la Physique et la Moral, et statum, naturam et objectum inspicere, ut praenoscat quonam modo 1.1. Dernière édit, sur l’imprimé de Paris. A Amsterdam, 1691. Et similiter procedere, quomodo intelligere, scire, aut opinari, an solum speculari « contemplari, an se totam in unam collligere vel in plures facultates distrahere; ' Gassendi, Syntagma philosophicum; liber proocmialis de Philosophia in genere. Opera omnia in sex tomos divisa, curante Nicolao Averanio, advocato florenpraecipue quas res complecti, ad quas se extendere debeat. Ac deinceps via et methodo sibi praestituta rerum omnium philosophicarum indaginem 1 lino, 1.1, Florentiae, 1727. : Philosophia Rationalis sive Logica methodo scientifica pertracta, et ad prosequatur.» (Philosophia Metaphysicam Physicamquc complectens quaes­ usum scientiarum atque vitae aptata. Praemittitur discursus praeliminaris de tionibus contexta, in duos tomos distributa; auctore P. Raphaële Aversa Philosophia in genere. Edit. Veronae, 1735. a Sanscverino, Cleric. Reg. Minimorum, t. I in quo de ente in communi 1 Dialogi in Porphyrium. coi. 2-4. Venctiis, apud Joannem Gry­ et primis ejus generibus accurate disseritur, q. i, p. I. Romae 1625.) phium, 1566. Simili ratione moti sunt postea cartesiani quidam ad defendendum quod 4 «Quoniam, inquit, de Philosophia disputationem instituimus, necesse Philosophia debet incipere a Psychologia, quia scilicet nihil est propinquius et notius intellectui quam ipsa cogitatio cum essentia animae cogitantis iden- j est ut quid ea sit cognoscamus. Is enim, qui aliquid aggreditur, quid illud sit praediscat oportet, quo rem studiosius et diligentius persequatur* ( In tificata. Sed utrique falluntur; nam, sicut non cognoscimus animam per essentiam suam, sed per actus suos et facultates suas, ita etiam Philosophiam ) Porphyrii Introductionem. Joanne Baptista Rasario interprete, fol. 2, col. I, Venetiis, apud Hieronymum Scotum 1550). Quod sane verum est, si de quid signate non cognoscimus nisi per actus suos, hoc est, per Philosophiam exer­ cite: et ideo, sicut in Psychologia debemus incipere ab actibus et deinde I nominis sermo fiat, non autem si loquamur de quid rei, ut Aristoteles ex­ presse docuit, I Post., I, 4 (r, 121, 14-15), nam quid rei sequitur ad quaes­ procedere ad facultates ut postea perveniamus ad essentiam animae, ita in tionem an sit res, quae posterior est quaestione quid nominis, ut ibidem Philo­ Philosophia ipsius philosophiae debemus ab actibus initium sumere, ut sophus tradit. Omnes citationes Aristotelis fiunt secundum edit. F. Didot. postea determinemus quasi potentias ejus, quae sunt partes ipsius, ut finaliter ‘ Cfr. v. gr. G. F. Herbart, Lerbuch zur Einleitung in die Philosophie, perveniamus ad ipsam essentiam Philosophiae in se consideratam. (Cfr. S. Kônigsbcrg, 1813, ct innumeros alios posteriores. Revera etiam duae Criticae Thomam, in II de Anima, lect. 6, in fine, edit. Lovan., p. 99.) Kantii scilicet Kritik der reinen Vemunft ct Krilik der praktischcn Vernunft, - Sanseverino, Philosophia Christiana cum antiqua et nova comparata, t. I, pp. 9-160. Neapoli, 1862. Urraburu, S. J., Institutiones philosophicae, ) una cum Prolegomenis, in quibus vulgarizatio quaedam Criticae rationis purae invenitur, nihil aliud sunt quam Introductio quaedam in Philosophiam. t. I, pp. 1-98, edit, secunda, Vallisolcti, 1908. ‘ Introducione alio studio della filosofia per Vinzenzo Gioberti. Prima 3 T. PESCH. S. J., Institutiones logicales, t I, Friburgi Brisgoviae, 1888; cdizione di Losanna fatta sulla seconda belgia. Losanna, 1846 (3 vols.) Card. Mercier, Cours de Philosophie, 1.1, Logique, 6e. édit., 1919. ’ Elements de Philosophie, fasc. I: Introduction Générale à la Philosophie, * Liberatore, S. J., Institutiones philosophicae, t. I, Prati, 1889; Lo- ' Pari,Téqiu. 1920. Vol. 214 pp. renzeli.i, Philosophicae theoreticae institutiones, edit altera, t. I. Romae, ’ Unum aut alterum c scholasticis scribentibus post sic dictam Res­ 1S96; Hugon, Ο. P., Cursus philosophiae thomisticae, t. I. Paris, Lethielleux, s. d. taurationem Philosophiae Christianae me legisse recordor, qui extra hunc Introductio vel ad initium totius Physicae, quam Philosophiam sim­ pliciter dicebant, ut antiquioribus scholasticis placuit \ putantes Logicam non tam esse philosophiam quam phi­ losophiae instrumentum, ideoque Philosophiam in Physica incipere. Omnes tamen in hoc convenire videntur, quod Philo­ sophiam ad instar totius cujusdam univoci (generis) conci­ piant, cujus propria et stricta definitio et quaeri et dari debeat —unde et de Philosophia in genere vel de Introduc­ tione generali in Philosophiam loquuntur—; at, invenire non I potentes, in desperationem quamdam, post infinita tenta­ mina, nonnulli lapsi sunt. *1 Introductio 5 cipio lotius philosophiae, sed in fine, hoc est, in ultima ejus parte tradi debet. Quod quidem ostendimus et ratione et auctoritate. A. Ratione autem dupliciter’. a) indirecte seu negative; quia philosophia ipsius Phi­ losophia?, quam præsens quæstio tractandam aggreditur, non debet ignota remanere. Constat autem talem philoso­ phiam ab aliis scientiis fieri non posse. Et sane, fieri nequit a) a Logica, quia ipsa Philosophia nalis est, saltem quoad ejus partes principales. Atqui Logica non habet facultatem supra ens reale; Sed veritas peripatetica —et objectiva, ut opinor— aliter b) neque a Physica, quia non minoris abstractions est omnino se habet. Certissime enim consideratio reflexa di totum quam panes ejus. Sed pars Philosophiae est Aletaipsa Philosophia non ad Logicam neque ad Physicam, sed physica, cujus abstractioncm non potest attingere Physica. ad λ-îctaphysicani pleno jure spectat unde nec genus quod­ Ergo multo minus determinare poterit de re abstractissima, dam, sed quid analogum et transcendens est; nec in prin- ' qualis est ipsa Philosophia signate inspecta; c) neque a Mathematica, quia ipsa Philosophia quan­ locum quaestionem istam versaret; sed ut transferret ad initium totius Phi­ titas quædam non est; losophiae. 1 Ita B. ALBERTUS Magnus, O. P. (Opera, edit. Vives, t. Ill, cap. i, d) neque demun ab Ethica, quia philosophia ipsius pp. 2-4); Benedictus Pererius, S. J. (De communibus omnium rerum natura­ Philosophiæ quæstio quædam est speculativa, quæ ad scien­ lium principiis et affectionibus, lib. I per totum, Romae, 1576.); Dom. Soto, tiam practicam minime pertinere poterit. 0. P. (Super octo libros Physicor. Comment, et quaestiones, prooem, s. d.); Relinquitur ergo sola Metaphysica intra cujus formale Toi.etvs, S. J. (Commentaria cum quaestionibus in octo libros Aristotelis di . Physica auscultatione, prolegomena. Venetiis, 1590); DlDACUS Mas, O. P. objectum hujusmodi consideratio cadere possit et debeat, (Comment, in universam Philosophiam Aristotelis una aim quaestionibus quat cum et scientia sequatur ad scibile, quod ens est. u gratissimis philosophis agitantur, t. I, complectens duos priores libros de β) Probatur deinde directe et ostensive. Nam speculatio, Physica auscultatione, sect. I, q. 1, Valentiae, 1599); Conimbricenses, S. J. (Comment, in octo libros Physicorum Aristotelis, prooem., edit. Conimbricae, quæ maximam reflexionem importat, ad supremam scientiam 1592); Complutenses Carmei.itani (Disputationes in octo libros Physicorum pertinet. Atqui consideratio de ipsa Philosophia in actu Aristotelis, juxta miram Angelici Doctoris et scholae ejus doctrinam, prooem. signato maximam reflexionem importat. Ergo ad supremam edit. Matriti, 1628) et Dominicam (In octo libros Physicorum Aristotelis scientiam pertinet; sed suprema scientia est Metaphysica. quaestiones, prooem., edit, tertia, Compluti, 1736); Joannes A. S. Thoma, O. P., (Cursus philosophicus, t. 2, Philosophia Naturalis, prooem., edit. Vives. Ergo speculatio de ipsa Philosophia in actu signato ad Parisiis, 1883); Card. Aguirre, O. S. B. (Philosophia Nov-antiqua seu dis­ Metaphysicam spectat. putationes in universam Physiologiam Aristotelis, t. prior continens ea quae Major exinde constat quod scientiae sunt quasi quædam ad octo libros Physicorum spectant, disp. I prooem., Salmanticac, 1678). et potentiæ cognoscitivæ. Jam vero in potentiis cognoscitivis alii fere communiter usque ad revolutionem cartesianam et reformationem, quam dicunt, wolffianam, immerito tamen Wolffio attributam, ut deinde hoc invenitur quod superiores, scilicet intellectivae, ad seipsas ostendetur. redeunt reditione completa, dum inferiores, nempe sensitivae, 6 Introductio Introductio actum directum tantummodo exercent \ Unde et superiores cognoscere possunt veritatem in actu signato, aliæ vero in­ feriores nonnisi exercite veritatem attingunt1 2. Et quo faculta­ tes illæ superiores sunt, tanto melius et perfectius supra se reflectunt; et ita videmus quod sensus communis —qui inter sensitivas potentias altior est— redire incipit supra se, intellectus vero complete redit3. Immo et inter diversos homines illi qui superioris sunt ingenii perfectius se cognos­ cunt —unde et reflexivi vulgo dicuntur— et illi qui reflexioni apti sunt atque parati quasi philosophi a natura dig­ noscuntur. Sic etiam videmus quod angeli perfectius se cognoscunt quam homines: maxime autem se cognoscit Deus, in quo idem realiter sunt intelligere et esse ‘. Ergo similiter in scientiis, illæ, quæ altiores et communiores sunt, supra se reflectere possunt perfecte, ut cognoscant quæ et quales sint; unde, si aliqua scientia suprema sit, maxime etiam supra se redire debet. i Minor vero est per se nota; sicut enim maxima reflexio mentis supra se est considerare ipsam considerationem qua actu considerat, dum considerare subjectum considerans entitative sumptum vel etiam partes ejus est tantum reflexio quadam secundum quid, ita considerare Philosophiam quasi in actu exercito vel etiam signate partes ejus est reflexio secundum quid, sed seipsam signate considerare est maxima reflexio, ex qua resultat philosophia ipsius Philosophiæ, sicut consideratio ipsius considerationis exsurgit ex reditione completa considerationis supra seipsam. Quod autem suprema inter omnes scientias humanas Metaphysica sit, indubia res est apud peripateticos. Unde manifestum es quod facere philosophiam ipsius Philosophia 1 De Verit.’, quaesi. I, art. 9. Cfr. De Causis, lect. 15 et I, q. 14, art. 2, ad i, et praesertim I Sent., dist. 17, q. 1, ari. 5, ad 3. 1 Cfr. Cajet., in I, q. 16, art. 2, n. 6. 3 De Verit., q. I, art. 9, et II de Anima, lect. 13, pp. 125-127, et III, lect. 2-4, pp. 180-194; I, q. i, art. 3 ad 2. Sunt qui negent existentiam talis sensus; qui ita sentiunt, accipiant exemplum modo historico: qui vero exis­ tentiam ejus admittunt, philosophice et vere sumant Sed de hoc, alias. * I, q. 14, artt. 2-4. 7 munus est proprium Metaphysica, sicut etiam ad Sacram Theologiam spectat facere theologiam ipsiusmet Theologiæ, ut acute notaverat Bânez l, quem Nazarius sequutus est2. | t | } ; B. Rationi accedit peripateticorum auctorias. Aristo­ teles enim ipse nullibi de Philosophia signate loquutus est præter quam in Metaphysica, ubi de divisione ejus deque indole singularum partium egit, ut inde venationem faceret notionis ipsius Metaphysicæ 3. Ad eamdem autem scientiam ad quam pertinet tradere divisionem alicujus pertinet etiam consideratio notionis ejus 4* . Quod si alicubi mentionem Philosophiæ vel aliquarum partium ejus signate fecerit, quemadmodum videre est in Logica6 et in Physica ° et in Ethica7, non aliter quam per modum exempli vel illustrationis adhibuit, vel etiam ab ipsa Metaphysica mutuando, ut ex toto contextu manifeste apparet. 1 En ejus verba: «Circa titulum hujus primae quaestionis, illud ante omnia sese offert advertendum, quod sacra Theologia non solum versatur directe circa ipsum Deum et ea quae ad Eum ordinantur, verum etiam et rirca semetipsam reflectitur et de semetipsa considerat qualis sit et ad quae se extendat. Hujus ratio est, tum quia de ipsa ad nullam aliam scientiam perti­ nere potest, cum nulla sit ipsa superior, quin potius ipsa omnibus aliis quasi ancillis imperat; tum etiam quia, cum Theologia ab ipso Deo originem ducat, ad Ipsum destinatur Eiquc quodammodo assimilatur qui in Scipsum perfecte sua cognitione reflectitur.» (In I, q. 1, art. I, cois. 1-2. Venetiis, 1585.) ’ Commentaria et controversia in I P. S. Theol., t. I, q. 1, meditatio in quaestionis titulum, p. 2, coi. 1. Bononiae, 1620. Id quod jam pridem subobscure tamen, tradiderat B. Albertus Magnus per haec verba: «Est scientiam considerare duobus modis: uno modo in comparatione ad materiam de qua est scientia, et sic proprie scientia vocatur et non quaerit subjectum suum, sed supponit; alio modo prout est doctrina quae faciliori modo discendi procedere habet, ut dicit Philosophus et sic quaedam scientiae investigant sua subjecta, praecipue quando sut occultae, ut in scientis ahiis, quarum altissima tst Theologia* (In I Sent., dist. 1, A, art. I, p. 15, edit. Vives, t. XXV). » I Metaphysic., II, per totum (II, 470-471); III, I (II, 500, 1-14); et praesertim V, I-II (II, 534-536) et X, I-IV (II, 584-588). 1 Cfr. S. Thomam, I Ethicor, proocm., lect. 1, et alibi passim. 1 VII Topicor., T, 23 (I, 263, 31-39). ‘ I de Anima, I. 1 (III, 431, 5-7), 11 (433,2-15). Cfr. S. Thomam, in h. I. 1 VI Ethic. Nie., VII per totum (II, 70, 71); praecipue vero ibid., VIII, 5-6 (II, 71, 29-39). I 8 Introductio Neque contrarium sentientes validam rationem afferre possunt quare Philosophus, qui tam caute et methodice ubique procedit, talem Introductionem non fecerit, si adeo necessarium est quod universam Philosophiam ordine doctrinæ præcedat. S. Thomas quoque, exemplum Aristotelis sequutus, non de tota Philosophia sed de partibus singulis in prooemiis singularum partium loquutus est de tota vero Philoso­ phia in Metaphysica tantum 1 2; in Logica autem nonnisi de scientia subalternante et subaltcrnata sermonem instituit, quatenus inservit ad explicandam distinctionem demonstra­ tionis in propter quid et quia, de quibus ibi formaliter est quæstio 3. Similiter fecisse constat Alexandrum Aphrodisieum4, 1 Quod ubique videre est. v. gr., in prooemio ad I Perih., n. 1-2, et ad I Post., n. 1-6; et ad Libros de Anima et ad De Sensu et Sensato, et similiter in aliis: quod, si alicubi, ut in prooemio Physicorum et maxime in prooemio Ethicorum, ulteruis de tota Philosophia loquitur, apparet ex toto contextu se ad modum illustrationis a Metaphysica mutuare; in prooemio enim Ethi­ corum hoc ipse attribuit Sapienti; constat autem ex ipso S. Thoma in toto commentario quod Ethicus non est proprie loquendo Sapiens, sed prudens, sapiens autem est Metaphysicus. Similiter in I Physicorum ad hominem contra Parmenidem ct Melissum, qui de physicis non physice loquuti sunt, metaphysice seu non physice loquitur cum Aristotele. - Cfr. ejus Comment, in loca Aristotelis supra laudata, scilicet, secundum divisionem antiquam I Metaph., lect. 1-3, IV Metaph., lect. 1-4; VI Metaph., lect. 1-2; XI Metaph., lect. 1-4. Item in Boetium de Trinitate, qq. 5-6. Patet autem quod illud opusc. est mctaphysico-thcologicum. Similiter in lib. de Causis, proocm, lect. I. 3 I Post. lect. 25. Manifestum est enim quod Posteriora Analytica formaliter tractant de demonstratione seu dc syllogismo demonstrativo, ct consequenter omnia —etiam ipsacmct scientiae— ibi considerantur relative ad demonstrationem vel ad modos ejus. Id quod S. Thomas expresse monuerat dicens: Postquam ostendit Philosophus qualiter demonstratio quia differt a demonstratione propter quid in eadem scientia, hic ostendit quomodo differt in diversis scientiis· (Ibid., n. 1). Sed loqui dc notione ct divisione scientiarum seu Philosophiae in Posterioribus Analyticis est materialiter res considerare ct introducere ens reale in scientiam entis rationis, quod certe t ero Philosopho non licet; nisi tota Philosophia reducatur ad Logicam. 1 In loc. cit. Arist. (Alexandri Aphrodisiei Commentaria in duodecim Aristotelis libros dc Prima Philosophia interprete Joanne Gincsio de Sepul- Introductio 9 Avicennam \ Averroem 2, Scotum3, Paulum Venetum 4 Augustinum Niphum 5 et quotquot integra commentaria in Aristotelem ediderunt, quamvis multi, occasione quorumdam verborum Aristotelis, alibi egerint de hac quæstionee; id quod tamen vero peripatetico non licet, quia philosophus non occasionaliter seu per accidens, sed per se debet res con­ siderare et ordinare. Nec desunt qui sententiam nostram —quam, nescientes adhuc aliorum scripta vel doctrinam, sed ab ipsa veritate coacti, jamdudum amplexi fueramus— conceptis verbis tradant. Audiantur nonnulli. Joannes Dullcert, ab aliis Gandavensis vel de Janduno dictus, scribit: «Illa scientia principalis est quae habet ordinare omnes alias scientias, cum ordinare pertineat ad proprietatem scientiae. Sed Metaphysica esi hujusmodi per Aristotelem in littera dicentem quod sapieniis est ordinare et non ordinari, et loquitur de Metaphysica; sed aliae scientiae sunt subservientes» veda. Cordubensi, ad Clementem VII Pont. Max. edit. Romae, 1527, tine numeratione foliorum). 1 Metaphysica tract, i, cap. I, fol. 70, cois. 1-2 (AviCENNAE, Peripa­ tetici Philosophi ad medicorum facile primi Opera in lucem radacta, ac nuper, quantum ars niti potuit per canonicos Regulares D. Augustini in Monasterio D. Joannis de Viridario commorantes emendata. Logica, Suf­ fientia, De Coelo et Mundo, Dc Animalibus, De Intelligcntiis, Alpharabii Di Intdligentibus, Philosophia Prima. Venetiis, mandato ac sumptibus here­ dum nobilis viri D. Octaviani Scoti, 1508). 1 Inloc. cit. Arist., Opera, t. VIII, Venetiis, apud Cominum de Tridino, Montisferrati, 1560. ’ Inloc. cit. Arist., Opera, t. V-VI. Edit. Vives, 1891. ‘ Summa Philosophiae Naturalis —sub qua et Metaphysicam comprc■'.ndit, large sumpto vocabulo Naturalis, secundum morem plurium scolas•uconim—. Edit Parrhisius, 1512. ‘ Inloc. cit. Aristotelis (Augustini Niphi Medicis Philosophi Suessani Expositiones in Aristoletis libros Mctaphysices. Venetiis, apud Hieronymm Scotum, 1558). • In I vel VI Ethicor., et maxime in I Post, et in II Physic., ubi Philotophus X'l’L inquirit an Astrologia pertineat ad Physicam vel ad Metaphysicam. ’ Quaestiones perspicacissimi Joannis DE Gandavo vulgo cognonnnati h Janduno in duodecim libros Metaphysicae, juxta Aristotelis ct Magni Commentatoris intentionem ab eodem exactissime disputatae, lib. I, q. 21. 10 Introductio Introductio Pariter et alius egregius philosophus, Franciscus Picco­ lomini, dicit: Accedit Fonseca, Societatis Jesu insigne decus: «Aliquis artifex, inquit, praescribere debet unicuique scientiae proprium ac peculiare subjectum; is autem nullus alius esse potest nisi Metaphysicus, tum quia solus ipse est sapiens simpliciter, tum quia solus versatur circa ea ex quorum divisione distinctio sub­ jectorum colligitur, quod etiam Aristoteles facit VI hujus, ut subjectum Metaphysicae a subjectis aliarum scientiarum dis­ tinguat» l. «De altera difficultate, ad quem pertineant hujusmodi difinitiones (philosophiae quas prius tradiderat). Respondeo eas, et praesertim communem Philosophiae difinitio­ nem, attinere ad disciplinas communes, qualis est Dialectica et Metaphysica. Dialecticus id facit populariter et per communia. Metaphysica vero scienter et per propia; hinc absolute dicuntur ad Metaphysicam pertinere.1 i Confirmatur, quoniam hujusmodi difinitiones ad eas disci­ plinas pertinent quae sunt liberae, vagantur per omnia, indagam principia cunctarum scientiarum et earum terminos judicant. Hujus­ modi praesertim est Metaphysica. Hinc Aristoteles in VI Metaphysic. Philosophiam in partes Sequuntur Coniinbricenses quorum hæc sunt verba: «Ei Metaphysicae, ut communi omnium artificum Praesidi, ex officio incumbit scientiarum rempublicam constituere ac tueri et unicuique disciplinae propriam ac Deculiarem materiam, in qua insistat, designare»2. divisit. —At dubitabit aliquis: quia sic Aristoteles esset diminutus, cum in Metaphysica Philosophiam et ejus partes non definiverit. —Respondeo non esse necessarium in Metaphysica omnia definire (explicite), sed esse satis tradere methodum et regulas per Immo et contrarium facientes hoc ipsum aperte fassi sunt. Sic enim legitur in Cursu quodam Franciscano: quas habitu metaphysico omnia definiantur. Definit Aristoteles, in II Metaph. comm. 3, philosophiam inspectriceni quod sit scientia veritatis; manifestavit philosophiae practicae finem esse bonum quod in actione est collocatum; simi­ liter manifestavit in VI qui et quales sint habitus mentis et in quibus versentur, ex quibus difinitiones Philosophiae et partitan ejus eliciuntur. Et nedum ipse definit, verum etiam regulas tradit caeteris disciplinis quomodo definiri debeant. Et nedum consi­ derat constituta per naturam, sed etiam constituta per intellectum, et considerans ea ut sunt entia, considerat essentias et quidditates eorum quae per difinitiones explicantur» 2. fol. 17, coi. 3, s. d. (Ibidem tamen in eodem volumine habetur Logica edita Parrhisius, 1519). 1 Proprie loquendo non est Dialecticus nec alius inferior philosophus, sed est Metaphysicus utens omnibus inferioribus ad suum propositum ostendendum. Unde quae ex Logica vel Psychologia vel Ethica sumuntur in hac quaestione, si secundum se considerentur, materialiter se habent, nec inserviunt ad Philosophiam ut sic manifestandam, nisi quatenus infor­ mantur et vivificantur spiritu proprio Mentaphisicae, ad quam formaliter haec quaestio pertinet. 1 Francisci Piccolo.minei Senensis, in Academia Patavina Philosophi Primi Librorum ad scientiam de Natura attinentium partes quinque. Introductio 11 » «Verum, quia scientias in particulari inquirere sine praevia notitia scientiae in communi difficile est, ideo in ipso Logicae ves­ tibulo de scientia ut sic disputationem praemittamus; sic enim, ratione communi penetrata, cujuslibet scientiae particularis natura facile innotescit: ordo quidem praeposterus, sed necessario com­ mutatus; nam, licet ad Metaphysicam spectet tamquam ad ge­ neralem scientiam caeterarum investigare naturam, consulto ad scientiam de Natura, cap. 19, p. 35. Francofurti, 1597. Quare autem ipse in Physica quaestionem istam versaverit contra expressum ejus praeceptum, exponit ibidem in prooemio, dicens: «Quia de futuro sum incertus —habebat enim tunc temporis (1595) aetatem 72 annorum— cupiens quibus lingua prodesse non potero id saltem efficere calamo, libris de Philosophia variis, quos construxi, Introductionem hanc praeponendam duxi, in qua commu­ niora nonnulla, ut valui, lucide et distincte explicare conatus sum· (p. 1-2). 1 In I Metaphysic., cap. 2, q. 1, sect. 2, pp. Xii-112 (Commentariorum Petri Fonsecae Doctoris Theologi, S. J., in libros Metaphysicorum Stagi­ ritae, L I, Romae, 1577). 1 Comment. Collegii Conimbricensis, S. J., in octo libros Physicorum Aristotelis Stagiritae, proocm., q. r, art. 5, p. 12. Conimbricae, 1692. Cfr. etiam Benedict. Pereira, loc. cit., lib. 2 cap. 4, pp. 49-50· 12 Introductio Introductio Quod autem Philosophia, in communi sumpta, sit quid analogum, vel ex eo patet quod ad Metaphysicam proprie spectat; nam «quae in hac scientia considerantur sunt omnibus communia; nec dicuntur univoce, sed secundum prius et posterius de diversis», hoc est, analogice x; sed hoc melius et uberius ostendetur postea. Quod rursus non initio, sed in fine totius Philosophiae sit haec quaestio pertractanda, ex dicendis apparebit, ubi invicte demonstrabitur Metaphysicam esse ultimo addisendam. Qui ergo cum D. Maritain zelo magno restituere conantur ordinem doctrinae aristotelicae simulque hanc quaestionem ad instar Introductionis generalis longe lateque prosequuntur, negant in actu exercito (factis) id quod in actu signato (verbis) docent —tunc enim Philosophia esset a Metaphysica inci­ pienda et non in Metaphysicam terminanda—, similes illi qui abstinentiam epulando praedicaret. Metaphysice ergo quaestionem hanc de philosophia ipsius Philosophiae aggredientes, tria investigabimus: i.°, quid sit; 2.0, quotuplex', 3.°, demum, propietates ejus, quas inter dc propia ejus methodo sermo fiet. tamen hic disputatio ista instituitur, ut in prooemialibus cujuscumque alterius libero pede transcurrere liceat»x. Denique S. Thomas ipse hanc eamdem doctrinam haud obscure tradidit. Ait enim: «Quaerit (Aristoteles) cujus scientiae sit dubitare de materia mathematicarum scientiarum, id est, inquirere de quibus Mathe­ maticae considerent. Non enim hoc est scientiae Naturalis (Physicae), propter hoc quod totum negocium Naturalis philosophiae est circa ea quae habent in seipsis principium motus et quietis, quae naturalia dicuntur. Unde de hac dubitatione se non intromittit. Similiter etiam consideratio hujus dubitationis non videtur pertinere ad illam scientiam, quae intendit de demonstratione et scientia mathematicorum, quae dicitur Mathematica scientia: quia hujusmodi scientia praesupponit hujusmodi materiam sive hujus­ modi subjectum, et circa ipsum aliqua inquirit. Unde relinquitur quod ad hanc philosophiam (Metaphysicam) pertineat considerare de quo tractant scientiae Mathematicae» 2. Quod autem dicitur de una parte eodem jure dicendum est de cæteris, et quod de partibus asseritur a fortiori de toto praedicandum est. Ergo considerare de quo tractat tota Philosophia ad Metaphysicam absque dubio pertinet. Stat ergo veritas peripatetica sententiae hujus, nec am­ plius tolerari potest illa turba multa modernorum manuaiistarum, qui, de libro in quinternium transferentes ea quae scholastici declivioris aetatis in fine Posteriorum Analyticorum et in prooemio Physicae Auscultationis praepostere scrip­ serunt, partim initio totius Philosophiae, partira vero in fine Logicae, ut ajunt, Criticae, collocarunt, ordinem per­ vertentes membraque quaestionis hujus discerpentes. ’ Integer Philosophiae cursus Aristotelica face succensa Scotica lucc, cujus splendore detegitur veritas Logica, Physiologica, utraque in duas partes divisa, Ammastica, Metaphysics, De generatione, Corruptione ct Coelo, studio ct labore fratris Fray (sic) Joannis A Trinitate, Salmantini, ct fratris Fray (sic) Joannis a Nativitate (alias Villa-Casiin): t. I, pracf., p. 1. Salmanticac, 1712. 1 XI Metaph., lect. I, edit, cit., n. 2165. 13 Quod, si quibusdam nimis forsitan gravosa videatur expositio nostra, eo quod innumeras adducamus auctoritates, sciant multos, propter defectum intellectus, recusare rationes nisi testimonio alicujus auctoris condiantur2, cani similes, qui omne illud quod extraneum vel novum videtur, latrando recipiunt3, quamvis etiam non desint qui tristentur, si quid » 1 V Metaph., lect. I, n. 749. 1 S. Thomas, in II Metaph., Icct. 5, n. 334. ’ «Canes enim latratu excipiunt quem non agnoscunt ut ait Heraclitus» Plutarchus An seni sit gerenda respublica, cap. 7, n. 1. Edit. Dilbner apud Didot, Parisiis, 1877 (Scripta Moralia, t. II, 961, 44-47). »Qucm enim fanis) ignotum viderit, graviter fert, etsi nihil mali ab eo sit perpessus; Mto autem blanditur, quamvis nihil boni ab eo susceperit.» (Plato, De Re~ publica lib. 2. Platonis philosophi opera quae existant graece ad editionem Henrici Stcphani accurate expressa cum Marsilii Ficini interpretatione; '«cadit varietas lectionis, Studiis Societatis Bipontinac, t. VI p. 244 (Stcph. P- 376 a). Biponti, 1784.) 14 Introductio per certitudinem cum diligenti discussione inquiratur, propter impotentiam complectendi; habent enim debilem rationem, unde non sufficiunt ad considerandum ordinem comple­ xionis priorum et posteriorum x. Has ergo querelas, si quae sint, attendere nolumus, unice veritati consulentes, quam ut plenius assequeremur, nulli pepercimus labori; nam et infinitos prope philosophorum libros —quotquot nempe in hac alma Universitate Salmanticensi asservantur, multosque alios aliunde conquisitos— attente propriis oculis perle­ gimus. Quod ideo diximus, ne quis expositionem istam, quasi imberbis cujusdam vel pueruli, a priori contemnat. Ac si Philosophia barbae responderet!... Arduum sane opus, quod, aliis occupationibus distracti, minime complere potuissemus, nisi accederet eximia bene­ volentia egregii viri D. Joannis Larrauri, Bibliothecae et Archivii Universitatis Praefecti, una cum summa diligentia socii ejus Cl. D. Fulgentii Riesco, Presbyteri, aliorumque officialium. Ac si enim nihil aliud faciendum haberent, in­ tegram et ditissimam Bibliothecam usui nostro posuerunt, servilia quaeque aliasque commoditates addendo. Nostram ergo profundam gratitudinem erga tantos viros —hac certe insigni Universitate dignos— publice testari officium duxi­ mus. Sed ad quaestionem redeamus. 1 S. Thomas, in II Metaph., lec. 5, n. 334: Sunt etiam qui, propter pigritiam, ct plerumque propter impotentiam deducendi principia usque ad remotissimas conclusiones vel resolvendi hujusmodi conclusiones usque ad prima principia, dicant perniciosam esse, vel saltem inutilem, diligentem inquisitionem, quam putant esse matrem obscuritatis ct farraginis. «Imagi­ nantur enim quod, sicut in symbolis conviviorum non pertinet ad liberalitatem quod debeant etiam minima computari in ratiocinio, ita etiam sil quaedam importunitas ct illiberalitas, si homo velit circa cognitionem veritatis etiam minima discutere» (S. Thomas, ibid.). Et tamen Aristoteles docuit quod «tunc putamus unumquodque cognoscere, quum causas primas nove­ rimus ct principia prima, ct usque ad elementa: καί μέγρι τών στοιγειων (I Physicor., I, 1 (II, 249, 3-6) ct S. Thomas pluribus articulis discutit ca quae illi, qui ita loquuntur, una linea tradunt, v. gr. circa definitionem legis. Sed hoc cis accidit ex impotentia videndi unitatem in multiplici I varietate. PARS PRIMA NOTIO PHILOSOPHIAE. Proprium analogorum est, ut alibi ostendimus x, quod stricte definiri nequeant, sed tantummodo describi et ex­ plicari per quamdam inductionem vel per deductionem ad sensum; quod, si aliquando in eis quaeratur quasi genus et quasi differentia, hoc erit ad similitudinem univocorum; nam et innatum nobis est metaphysicalia ad instar physi­ calium, ad quae primo terminatur cognitio nostra et in quibus proprie sunt genus et species et differentia, intelligere ct explicare, sicut et supernaturalia et divina ad instar naturalium exprimuntur 2. Cum ergo Philosophia ipsa, ut modo dictum est, sit quid metaphysicale et analogum, mirum nemini videri debet, si definiri proprie non possit. Id quod facto ipso comprobatur, et jam pridem notatum uerat a quibusdam philosophis. Nam Franciscus Piccolomini egregie scribit: (1 ormantur de Philosophia primo duae quaestiones simplices: ansitet quid sit...3. . p' CmxciA roMiSTA, jan-febr., 1922, pp. 21, 29, 30, 34. 1 non est 13, nobis 22 P. I. Notio philosophiae secundum usum loquentium ad omnem cognitionem alionm sensuum; dicimus enim: vide quomodo sapit vel quomodo re dolet vel quomodo est calidum; et ulterius etiam ad cogni­ tionem intellectus, secundum illud Mtt., V, 8: beati mundo corde; quoniam ipsi Deum videbunt» x. Utramque ergo definitionem, seu potius explicationem, nominis videamus. Art. i.—Definitio etyi ologica. Graecum nomen φιλοσορία — άττό τού φιλίας τής σοφίας quod clasicum est1 2, ab ardore, fervore, zelove sciendi sump­ tum est3; «nec enim, ut est apud Tullium, quidquam aliud est φιλοσοφία si interpretari velis, quam studium sapientiae» I ut jam pridem explicaverat Plato5, quem Plutarchus *, 1 I, q. 67, art. i, 2 Adhibetur jam ab Herodoto (Hist., lib. 1, cap. 30. Edit. H. Kallenberg, Lipsiac, 1906, t. I, p. 15, I. 20-23) ct postmodum a Tucydide, Xeno­ phonte aliisque. 8 Φιλοσοφία δε ή ^ήλωσις ης τοισύτη5 Οειωριας (Jamblichüs, Dt Pythagorica vita, XII, 59, edit. Wcstcrmann, apud Didot, 1878. 4 De Officiis, lib. 2, proocm., edit. Bassani, 1835, p. 61. Sicut caetera nomina, nomen hoc Philosophia dupliciter exponi potest: uno modo imper­ fecte per aliud nomen magis notum; alio modo perfectius per plura noniins notiora, hoc est, per orationem seu dictionem compositam (Cfr. S. Thomam. in VII Metaph., lect. 9, n. 1460). Ad rem Angelicus: dupliciter, inquit, potest esse aliqua ratio declarans quid significat nomen: «uno modo, sicut quando nomen minus notum manifestatur per magis notum quod de eo praedicatur, ut si hoc nomen Philosophia notificetur per hoc nomen Sapien­ tia... alto modo quando accipitur ad expositionem nominis simplicis aliqua oratio notior, sicut si ad exponendum hoc nomen Philosophus, accipiatur haec oratio: amator Sapientiae (VII Metaph., lect. 3, n. 1329-1330). 1 Τό te, inquit, φιλομαθές καί φιλοσοφον ταυτόν (De Republica, lib. 2, edit, dt, t. VI, p. 245. Cfr. etiam ibid., lib. 6, t. VII, p. 76). e De Placitis Philosophorum, lib. I, n. 2, edit. Dubncr (PlutarchI scripta Moralia, L II, p. 1066, 17-18). C. 1, a. 1. Definitio etymologica 23 Diogenes Laertius \ Augustinus 2, Sextus Empiricus 3 aliique sequuti sunt, et nervose Aristoteles expressit illis verbis celeberrimis quibus Metaphysicam suam exorditur: ττάντες άνθρωποι τού είδέναι όρέονται φύσει 4 «Sicut enim, ait S. Thomas, naturaliter homo concupiscit delectationes ciborum et venereorum secundum naturam corporalen, ita secundum animam naturaliter desiderat —et quidem vehementius 5— cognoscere aliquid. Unde et Philosophus dicit in principio Metaphysicae quod omnes homines naturaliter scire deside­ rant»6. Et Origenes praeclare dicit: «Sicut oculus naturaliter lucem requirit et visum, et corpus nostrum escas et potum desiderat per naturam, ita mens sciendi veritatis Dei et rerum causas noscendi proprium ac naturale desiderium gerit» 7. Ex hoc enim ipso quod quis scientiam diligit, omnia sua ad hoc collineare facit ut ipsam inveniat augeatque inventam, ita sane ut nec de alio cogitet, nec de alio loquatur, nec pro alio laboret quam pro sapientia; nam et «ex affectu hominis trahitur mens ejus ad intendendum his ad quae afficitur, secundum illud (Mtt., VI, 21); ubi est thesaurus tuus ibi est et cor tuum»8. Quemadmodum enim avari dicti sunt ab aviditate aeris vel auri qua avarus inhiat ad lucra conquirenda, ita philo­ sophi dicuntur a siti vel aviditate sapientiae, quae quidem aviditas exterius manifestatur laborando, inquirendo, pe­ ragrando ut, si qui sapientes sint, consulantur. Et quia unumquodque nominatur a nobis secundum 1 De clarorum philosophorum vitis, dogmatibus et apophthegmatibus, libri decem, edit. Cobct, apud Didot, Parisiis, 1878, proocm., n. 3, p. 3, 42-432 De Civitate Dei, lib. 8, cap. 1, edit. Parisiis, 1555. t. V, fol. 64, coi. iC. 1 I Adversus Physicos, cap. 2, n. 13, p. 555 (Sexti Empirici opera, graece et latine, edit. Joan. Albertus Fabricius, Lipsiae, 1718). 4 I Metaph., I, 1 (II, 468, 1). * II-II, q. 141, art. 4, ad 4. cf. Dc anima, a 13 ad 11. ’ II-II, q. 166, art. 2. ' Ηερίαρχων, lib. 2, cap. 11, n. 4 (Opera omnia, edit. Maur., t. I, p. 105 cf. Parisiis, 1733). ‘ II-II, q. 166. art. I, ad 2. 24 C. 1, a. 1. Definitio P. I. Notio philosophie quod ipsum cognoscimus, cognoscimus autem aviditatem illam ex actibus exterioribus avidi sensibiliter apparentibus —cum omnis nostra cognitio a sensibilibus ortum ducat—, ideo ab illis, secundum quod signa sunt sitis et aviditatis interioris, qua philosophus quasi devoratur et consummitur, nomen trahitur Philosophiaex. * * * * Ferunt Pythagoram auctorem fuisse hujus nominis; cujus rei ita eleganter meminit Tullius’. «Quam rem (Philosophia significatam) antiquissimam quum videamus, nomen tamen confitemur esse recens. Nam Sapientiam quidem ipsam quis negare potest non modo re esse antiquam, verum etiam nomine? Quae divinarum humanarumque rerum, tum initiorum causarumque cujusque rei cogni­ tione hoc pulcherrimum nomen apud antiquos assequebatur. Itaque et illos septem, qui a graecis σοφοί, sapientes a nostris, et habebantur et nominabantur; ct multis ante saeculis Lycurgum, cujus temporibus Homerum etiam fuisse ante hanc Urbem con­ ditam traditur; etiam heroicis aetatibus Ulyssem et Nestorem accepimus et fuisse et habitos esse sapientes. Nec vero Atlas sus­ tinuere coelum, nec Prometheus affixus Caucaso nec stellatus Cepheus cum uxore, genero, filia traderetur, nisi coelestium divina cognitio nomen eorum ad errorem fabulae traduxisset. A quibus ducti deinceps omnes, qui in rerum contemplationem studia ponebant, sapientes et habebantur et nominabantur; idque eorum nomen usque ad Pythagoram manavit aetatem, quem, ut scribit auditor Platonis, Ponticus Heraclides, vir doctus in primis, Pliuntem ferunt venisse eumque cum Leonte, principe Phlia­ siorum, docte et copiose disseruisse quaedam; cujus ingenium et cloquientiam, quum admiratus esset Leon, quaesivisse ab eo qua maxima arte confideret: ‘ Cfr., I, q. 13, art. 8, corp, ct ad 1, ct pariter De pot., q. 9, art. 3. Proptcrea nomen hoc significat amorem seu fervorem et studium in recto. sapientiam autem in obliquo tantum: quia Sapientia, quae inquiritur est sensibilis per accidens, dum Studium seu opus quarendi est aliquid sensibile Per se. etymologica 25 —At illum artem se scire nullam, sed esse philosophum. —Admiratum Leontem novitatem nominis, quaesisse quinam essent philosophi et quid inter eos et reliquos intéresser. —Pythagoram autem respondisse similem sibi videri vitam hominum et mercatum eum, qui haberetur maximo ludorum apparatu totius Graeciae celebritate nam, 1, ut illic: e) alii corporibus exercitatis gloriam et nobilitatem coronae peterent; β) alii emendi et vendendi quaestu et lucro ducerentur; y) esset autem quoddam genus eorum, idque vel maxime ingenuum, quia nec plausum nec lucrum quaererent, sed visendi causa venirent studioseque perspicerent quid ageretur et quomodo; 2. item nos: quasi in mercatus quamdam celebritatem ex urbe aliqua, sic in hanc vitam ex alia vita in natura profectos, a) alios gloriae servire, β) alios pecuniae; y) raros esse quosdem, qui, caeteris omnibus pro nihilo habitis, rerum naturam studiose intuerentur; hos se appellare sapientiae studiosos, id est enim philosophos: et w illic liberalissimum esset spectare, nihil sibi acquirentem. sic in vita longe omnibus studiis contemplationem rerum cognitionemque praestare» x. Quae quidem appellatio ut Augustinus dicit, «ita deinceps posteris placuit, ut quantalibet de rebus ad sapientiam pertinentibus doctrina quisque vel sibi vel aliis videretur excellere, nonnisi philosophus vocaretur» 2. Idem testantur Plutarchus3, Diogenes Laertius, Clemens 1 Tuscul. dispp., lib. 5, cap. 3, n. 7-9. Opera omnia, Parisiis, 1668, l VIII, p. 500-502. * De Trinitate, lib. 14, cap. 1, edit, cit., t. III, fol. 96, coi. 31. • De Placitis Philosophorum, lib. I, cap. 3, n. 14, edit, cit., II, 1067, «•47. 26 P. I. Notio philosophiae Alexandrinus1 caeterique historici et philosophi 2. Liceat nobis verba Diogenis Laertii transcribere: «Sosicrates autem in Lucrenionibus ait ipsum (Pythagoram) rogatum a Leonte Phliasiorum tyranno quisnam esset, dixisse: Philosophus. Praesentemquc vitam dicebat celebritati hominum ad ludos confluentium esse simillimam. 1. quemadmodum enim ad eos: a) alii certandi gratia veniunt; β) alii mercaturae faciendae; y) optimi quique ad spectandum: 2. sic in vita: a) alios quidem gloria mancipia nasci dicebat, β) et cupiditatis aucupes, y) alios vero philosophos veritati studiosos: ol δε φιλοσόφοι τής αληθείας» 3. I Et alibi uberius dicit: «Philosophiam vero Pythagoras primus appellavit seque philo­ sophum, quum Sicyone conveniret Leontem Sicyonorum tyran1 Stromat., lib. i, cap. 5, edit. Oxonii, 1715, p. 333« * Audi S. Augustinum: «Italicum genus (Schola philosophica) auc­ torem habuit Pythagoram Samium, a quo etiam ferunt ipsum Philosophic nomen exortum. Nam, cum ante Sapientes appellarentur, qui modo quodam laudabilis vitae aliis praestare videbantur, iste interrogatus quid profiteretur, Philosophum se esse respondit, id est, studiosum seu amatorem Sapientiae, quoniam Sapientem profiteri arrogantissimum videbatur·) (De Civitate Dei, lib. 8, cap. 2, edit, cit., t. V. fol. 64, col. 2F). Augustinum sine dubio sapiunt haec verba S. Thomae: «Notandum est autem quod, cum prius nomine Sapientiae uteretur, nunc ad nomen Philosophiae se transfert; nam pro eodem accipiuntur. Cum enim antiqui studio Sapientiae insistentes Sophistae, id est, Sapientes vocarentur, Pythagoras interrogatus quid se esse profiteretur, noluit se Sapientem nominare, sicut sui antecessores, quia hoc praesumpluosum videbatur esse: sed vocavit se Philosophum, id est, amatorem Sapien­ tiae. Et exinde nomen Sapientis immutatus in nomen Philosophi, et nomen Sapientiae in nomen Philosophiae· ( 1 Metaph., lect. 3, n. 56). 3 Vitae Philosophorum, edit, at., lib. 8, cap. 1, n. 8, p. 206, 44-52. G 1, a. L Definitio etymologica num sive Phliasiorum, ut ait Heraclides Ponticus in libro quem inscripsit de Femina exanimi; neminem enin esse sapientem praeter Deum Antea enim sapientia dicebatur quae nunc philosophia dicitur, et qui hanc profitebantur sapiens appellabatur, qui quidem summis animi dotibus esset perpolitus: philosophus autem est qui sapientiam amplexatur. Ipsi tamen sapientes (σοφοί) Sophistae (σοφισ-ταί) sunt dicti (non tamen in sensu pejorativo): neque hi solum, verum poetae quoque, quo nomine Cratinus in Archilochis Homerum et Hesiodum laudans illos vocat. Sapientes habiti sunt: Thales, Solon, Periander, Cleobulus, Chilo, Bias Pittacus. His annumerant Anacharsim Scytam, Miponem Cheneum, Pherecydem Syrium, Epimenidemque Cre­ tensem; nonulli etiam Pisistratum tyrannum. Et hi quidem sa­ pientes dicti»2. Et recte quidem distinctio haec inter sapientes et philo­ sophos Pythagorae adseribitur. Sicut enim rudes illi qui e regione sua, in qua nati sunt, numquam exierunt, totum mundum putant ibi contineri nihilque amplius esse, dum e contra, qui multa gerunt itinera, regiones alias et provincias, forte meliores et ampliores, cognoscunt, in quarum comparatione patria sua quasi minima est; ita antiquiores illi credebant se omnia scire, eo quod sapientiam graecorum, vel forsitan unius urbis tantum, possidebant, dum Pytha­ goras, qui regiones multas peragravit multosque sapientes adivit, non sapientem esse, hoc est, omniscicntem, professus est, sed quaesitorem sapientiae; nam sapientia illa graecarum urbium quasi minima videbatur, collata cum sapientia Aegyptiorum aliorumque orientalium, maxime vero cum divina sapientia, quae sola est omniscientia. 1 Unde Plato pulcherrime dixit: «Neque mendicus est Amor unquam, neque opulentus; quin etiam inter Sapientiam et inscitiam constituitur. Sic enim res se habet: nullus deorum philosophatur aut sapiens fieri cupit; est enim: nec alius quivis sapiens philosophatur. Neque omnino ignorantes philosophantur, neque sapientes fieri cupiunt; hoc enim habet ignorantia pessimum, quando qui nec pulcher nec bonus est, neque sapiens, sufficienter haec habere se censet. Numquam igitur expetit illa, quoniam se indignum non advertit» (Convivium, edit, cit., t. X, p. 232). 1 Vitae Philosophorum, prooem., n. 12, p. 3, 35"51· 28 P. I. Notio philosophiae Sicut et apud nos videmus quod facile quis sapientis nomen obtinet coram rudibus vel imperitis, cum tamen stultiae notam coram pcritioribus forsitan mercatur; id quod frequentissime in recensionibus periodicorum videre est. * * * Cum ergo Philosophia sit studium sapientiae, reliquum est jam ut breviter videamus quid significet nomen studii, quid sapientiae nomen importet. «Studium, inquit S. Thomas, proprie importat vehementem applicationem mentis ad aliquid»1 cognoscendum —nam et nomen studiositatis proprie circa cognitionem est—, ex qua oritur diligens inquisitio veritatis2. Et Tullius praeclare dixerat: «Studium autem est animi assidua et vehemens ad aliquam rem, magna cum voluptate, occupatio, ut Philo­ sophiae, Poetices, Geometriae, Litterarum»3. «Sapientia autem, prosequitur Aquinas, secundum no­ minis sui usum videtur importare eminentem quamdam suffi­ cientiam in cognoscendo (tam scilicet ex parte objecti quam ex parte modi) ut etiam in seipso (sapiens) a) certitudinem habeat β) de magnis et mirabilibus, quae aliis ignota sunt, et possit de aliis judicare»4; et quia cognitio rerum mirabi­ lium et magnarum delectabilissima est 5, ideo sapientia — 1 II-II, q. i66, art. i, corp, et ad i; et art. 2, ad i et 3. 2 VI Metaph., lect. 2, n. 1173. Et alibi dicit: «Ad addiscendum aliquid de novo requiritur studium et conatus cum magna intentione» (I-II, q. 37, art. 1). «Studium, addit, est vehemens applicatio animi ad aliquid agendum cum bona voluntate', dico cum bona voluntate, quia in malevolam animam non intrabit Sapientia· (In lib. Boetii de Consolatione Philosophae, lib. I, metr. i, sine numeratione fol.—Inter opera dubia S. Thomae, edit. Lugduni, 1505). Cfr. etiam Comment, in Mtt., cap. 6, edit. Marietti, Augustae Taurinor, 1912, p. 106. ’ De Inventione Rhetor., lib. I, cap. 25, n. 36, edit. ciL, t. I, p. 184. 4 III Sent., dist. 35, q. 2, art. I, qla. 1, corp. « Cfr. Aristot., I de Partibus Animalium, V, initio (III, 226, 39-53; 227, 1-6) et S. THOM., in I de Anima, lect. I, edit, cit., p. 6. C. 1, a. 1. Definitio etymologica 29 nominat dulcedinem quamdam, qua illa quae sapiuntur quasi experimentaliter gustantur \ Unde sibi invicem respondent studium et sapientia, ita ut, quo magis studium augetur, tanto sapientia perfectius attingitur, et quo haec magis gustatur eo fortius studium accenditur. Hoc sapientiae studium S. Thomas ipse dulplici analogia illustravit: prima, religiosi, qui non profitetur se revera esse perfectum, sed ad perfectionem totis viribus tendere, ita et philosophus non profitetur se esse de facto sapientem, sed sapientiam vehementer quaerere 2; altera ex comparatione cum quarta beatitudine; sicut enim beati sunt, qui esuriunt et sitiunt justitiam, ad eam semper anhelando, quamvis per­ fecte in hac vita possideri nequeat, ita philosophus est qui ad sapientiam semper anhelat, eam vehementer esuriendo ardenterque sitiendo, quamvis plene haberi non possit in hac vita3. Usque adeo enim philosophus debet sapientiam diligere, ut eam praeferat cacteris bonis, etiam maxime caris; nam «oportet nos majori studio Philosophiam quam parentes 1 I, q. 43, art. 5, ad 2. ·’ «Ille, ait, qui transit ad religionem, non profitetur se esse perfectum; wd profitetur se adhibere studium ad perfectionem consequendam; sicut etiam ille qui intrat scholas, non profitetur se (esse) scientem, sed profitetur se studentem ad scientiam acquirendam. Unde, sicut Augustinus dicit in VIII De Civit. Dei, Pythagoras noluit se sapientem profiteri, sed sapientiae ama­ torem. Et ideo religiosus non est transgressor religionis, si non sit perfectus, sed solum si contemnat ad perfectionem tendere» (II-II, q. 186, art. 2, ad I); et similiter Philosophus non desinit esse talis eo quod non sit actu sciens omnia, sed solum si contemnat laborare ad scientiam acquirendam. * Justitia, inquit, est duplex, perfecta et imperfecta: perfectam in mundo habere non possumus, quia si dixerimus quia peccatum non habemus, ipsi nos '.ducimus, ct veritas in nobis non est (I Joan., 1, 8) et Is. LXIV, 10: omnes justitiae nostrae quasi pannus menstruatae. Sed hanc habemus in coelo; Is., LX, 21: Populus tuus omnes justi in perpetuum hacreditabunt terram. Sed W· hsiderium justitiae possumus hic habere: ct ideo dicit: beati qui esuriunt ct sitiunt justitiam etc. Et est simile illud quod Pythagoras fecit: Tempore enim Pythagorae illi qui studebant, vocabantur σοφοί id est, Sapientes; Pythagoras lutem noluit vocari σόφο^ id est Sapiens, sed Philosophus, hoc est, Sapientiae amator, ita vult Dominus quod sui sint, et vocentur amatores justiattac.» (Comment, in Mtt., V, edit. Marietti, 1912, p. 74). 30 P. I. Notio philosophiae et agriculturam complecti; parentes enim et agricolae id tantum efficiunt, ut vivamus; philosophia autem et prae­ ceptores ut bene vivamus et sapiamus, quoniam rectam rerum administrationem excogitarunt» \ Sic ergo patet quod Philosophia, juxta vim nominis, importat «vehementem, assiduam delectabilcmque animi applicationem seu conatum ad sapientiam totis viribus conquirendam». Art. 2.—Definitio vulgaris. Id ergo a quo imponitur nomen Philosophiae est amor seu appetitus sapientiae; id tamen ad quod significandum nomen imponitur est sapientia ipsa, non quidem plene pos­ sessa, sed ut mortalibus possibile est, hoc est, non sapientia simpliciter, sed sapientia humana. Ut ergo sciamus vulgarem definitionem Philosophiae, necesse est videre quid vulgo philosophi intelligant nomine sapientiae. Sapientia autem apud veteres in sensu valde largo sumitur: modo enim significat peritiam magnam in artibus sive mechanicis sive liberalibus, et sic dicitur sapiens statuarius, sapiens pictor, sapiens grammaticus 1 2; modo in­ signem dexteritatem in negotiis publicis expediendis, in quo sensu dicitur sapiens judex, sapiens rex3; modo etiam eminentem quamdam cognitionem rerum speculabilium, sive sensibus proximarum, sive a sensibus remotarum, et ita dicitur sapiens physicus, sapiens mathematicus, sapiens metaphysicus ‘. Nomine ergo sapientiae intelligebant com1 Jamblickus, De Pythagorica vita, cap. 34, n. 246, edit. Westermann. apud Didot, Parisiis, 1778, p. 79, 32-36. Cfr. etiam Fragmenta Philosophor, graecor., edit. Mullachius, apud Didot, Parisiis, 1875, pp. 502-503, n. 54 (Pythagoreorum ct aliorum similitudines). 3 Aristot., VI Ethic. Nie., VII, i (II, 70, 1, 5). 3 Unde ct illi antiquiores, qui homines practici erant, dicebantur Sapientes, ct Socrates etiam Sapiens apdlatus est. * Aristot., I, HI, V et X, Metaph., locis supra cit., ct alibi passim. C. 1, a. 1. Definitio etymologica 31 muniter omnia illa. Attamen, secundum diversas eorum tendentias, diversimode de diversis dicebatur seeeundum prius et posterius; nam, qui scientiam naturæ maxime ex­ coluerunt, ut jonici, nomine sapientiæ praesertim intellige­ bant Physicam; qui vero rebus practicis et moralibus ani­ mum suum applicuerunt, ut Socrates et Stoici, sapientiam præcipue nominabant Ethicam; qui demum speculationi maxime intenderunt, ut eleatici, Plato ct Aristoteles, nomen sapientiæ præcipue attribuebant Metaphysicæ. Nullus ta­ men eorum alias significationes a nomine sapientiæ exclu­ debat, sed primatum dabat illi parti quæ, juxta uniuscu­ jusque tendentiam seu mentalitatem, ut ajunt, praecipua videbatur. Apud omnes ergo Philosophia complectebatur notitiam eorum omnium quae homines sciunt vel scire pos­ sunt ’; et haec est notio vulgaris Philosophiae in qua omnes indistincte conveniunt 2, quaeque usque ad Car1 Unde Pempelus scribit: «Natus compositusquc est homo ad contem­ plandum rerum naturae rationem; estque Sapientiae officium id ipsum consequi rerumque sapientiam intueri. Geometria quidem et Aritmethica reliquaque tum contemplativa tum litteraria circa res nonnullas versantur; at Sapientia circa omnia illarum genera. Sic haec enim Sapientia circa omnia quae sunt occupata est, ut visus circa aspectabilia cuncta et auditus circa inversa illa quae auribus percipiuntur.» (Fragmenta Philosophorum graecorum, edit cit., t. II, pp. 32-33, 13, 1). Et inde effatum illud: sapientis est noscere omnia. 1 Audiatur Hugo a S. Victore: «Pulchre equidem, ait, inquisitores veritatis non sapientes, sed amatores Sapientiae vocat, quia nimirum adeo latet omne verum, ut ejus amore quamtumlibct mens ardeat, quamtumlibct d ejus inquisitionem assurgat, difficile tamen ipsam, ut est, veritatem com­ prehendere queat. Philosophia autem earum rerum quae verae essent suique immutabilem substantiam sortirentur, disciplinam constituit; est autem Philosophia amor ct studium et amicitia quodammodo Sapientiae. Sapientia vero non hujus quae in ferramentis quibusdam ct in aliqua fabrili scientia ootitiaque versatur, sed illius Sapientiae, quae nullius indigens, vivax mens tt sola rerum primaeva ratio est. Est autem hic amor Sapientiae intclligentis animi ab illa sapientia illuminatio ct quodammodo ad scipsam retractatio «tque advocatio ut videatur Sapientiae studium divinatatis et purae mentis dims amicitia (Erudit. Didascal., lib. 1, cap. 3, fol. 1, col. 4. Opera, t. Ill, Vcnetiis, 1588). Quod si verum constituit, jam non solum ea studia in quibus tel de rerum natura vel disciplina agitur morum, verum etiam omnium humanorum actuum seu studiorum rationes non tneongrie ad Philosophiam foiinere dicemus. Secundum quam acceptionem sic Philosophiam definire 32 Ρ· I. Notio philosophiae tesii vel potius Baconis a Verulamio 1 manavit aetatem. Exinde enim soli Mctaphysicae incoepit reservari Phi­ losophiae nomen, ita tamen ut excursiones quasdam per omnes scientias aliquando et facere possit et faciat. Postquam vero saeculo XIX scientiae experimentales majorem aetatem attigerunt, autonomiam, ut ajunt, adeptae sunt, ita ut cum Metaphysica, cui soli nomen Philosophiae attribuitur, paris sint aequalisque juris, quin et plerumque superioris. Unde et nonnulli tentamina fecerunt ut Metaphysi­ ca evaderet empirica, sicque cum illis empiricis scientiis adeo excultis alternare et colloqui posset in nova illa et democratica scientiarum Republica. In quo tamen evidenter reapparet vulgaris illa notio possumus: Philosophia est disciplina omnium rerum humanarum atque divi­ narum rationes plene investigans. Nec movere debet quod supra diximus Philosophiam esse amorem et studium Sapientiae, non hujus quae instru- i mentis explicatur, ut est architectura, agricultura et caetera hujusmodi, sed ejus Sapientiae quae sola rerum primaeva ratio est. Potest namque idem actus et ad Philosophiam pertinere secundum rationem suam et ab ea excludi secundum administrationem. V. gr., ut de praesenti loquamur, agriculturae ratio philosophi est, administratio rustici. Praeterea opera artificum, etsi natura non sint, imitantur tamen naturam et sui exemplaris formam (quae natura est qua imitantur) ratione exprimunt. Vides jam qua ratione cogimur Philosophiam in omnes actus hominum diffundere, ut jam necesse sit tot esse Philosophiae partes quod sunt rerum diversitates ad quas ipsa pertinere constiterit.» (Ibid., cap. 5, fol. 2, col. 1-2.) 1 Nam Cartesius expresse dicit: «Explicare illis voluissem quid sit Philosophia, initium faciendo a rebus maxime obviis, cujusmodi sunt Philo­ sophiae voce sapientiae studium denotari, ct per Sapientiam non solum prudentiam in rebus agendis intclligi, verum etiam perfectam omnium earum rerum quas homo novisse potest scientiam, quae ct vitae illius regula sit et valetudini conson andae artibusque omnibus inveniendis inserviat. > (Renati Descartes, Principia Philosophiae, epistola auctoris ad Principiorum Philo­ sophiae interpretem Gallicum, quae praefationis loco esse potest. Edit ultima, Amstelodami, 1692). Baco autem a Verulamio Sapientiam seu scientiam proprie dictam ad empirismum reduxit, quamvis ipse loquatur adhuc dc Metaphysica et de Philosophia Prima, inter quas distinctionem ponit.—Cfr. Francisci Baconis a Verulamio vicccomitis S. Albani, De Dignitate et augmento scientiarum libri IX, ad Regem suum, Parisiis, 1624. C. 1, a. 1. Definitio etymologica 33 Philosophiae apud antiquos inventa; sive enim excursiones appetantur, sive contactus cum empirismo procuretur, signum est quod Metaphysicus concipitur ut omnisciens —in quan­ tum homini possibile est—, et consequenter Philosophia, cum Metaphysica identificata, intelligitur quasi scientia humana universalis. Alii vero, empirismo nimis addicti, qui Metaphysicae possibilitatem negant, hoc ipso respuere de­ bent possibilitatem ipsius Philosophiae; omnis enim scientia realis, ut dicunt, continetur jam in aliqua scientia experimentali. Sed de his, alias. Stat ergo quod omnes philosophi omnium temporum vulgariter concipiunt Philosophiam quasi eminentem quam­ dam cognitionem omnium rerum humanitus cognoscibilium, et haec est ipsa vulgaris ct lata significatio nominis Sapientia. CAPUT SECUNDUM DEFINITIO REALIS PHILOSOPHIAE Definitio realis est duplex: alia descriptiva seu acciden­ talis, quae fit per causas extrinsecas vel etiam per actus et accidentia propria; et alia essentialis, quae fit per causas intrinsecas, maxime per causam formalem. Non enim causae exirinsecae ingrediuntur essentiam alicujus rei. Pro­ cedendo ergo a posteriori, quasi a signis ad signata, inci­ piendum est a definitione descriptiva. Art. i. Definitio descriptiva vel accidentalis. Ut modo dictum est, definitio descriptiva dupliciter eri potest: uno modo per actus et accidentia propria, hoc cst' ,Per ProPnetates rei definiendae; alio modo per causas Wrinsecas. ^um autem cognitio nostra ex sensibilibus oriatur, quae sunt et actualia, prior quoad nos est cognitio lac^um seu actuum quam cognitio causarum. Prius ergo a <-nda est descriptio Philosophiae per proprietates ejus ™ Per causas ipsius. u 1 rursus proprietates dupliciter considerari possunt: n° modo a posteriori et quasi ab extrinseco (inductive); 36 P. I. Notio philosophiae alio modo a priori et quasi ab intrinseco ex causis a quibus naturaliter erumpunt (deductive): in primo casu proprietates illae considerantur in concreto, hoc est, in re aliqua existente et individual!; in secundo vero quasi in abstracto et univer­ saliter. Aliis verbis: secundum primum modum fit descriptio philosophi in recto ex qua resultat quasi in obliquo de­ scriptio ipsius Philosophiae, qua philosophus formaliter con­ stituitur; secundum alium vero est e converso, nam per se fit descriptio Philosophiae et nonnisi per accidens descriptio philosophorum, secundum quod conveniunt in forma phi­ losophiae. Atqui impossibile est formaliter cognoscere proprie­ tates hujusmodi, non cognitis causis ejus, praesertim formali. Superest ergo ut describatur Philosophia in concreto per descriptionem diversorum, qui vulgo philosophi dicun­ tur, ex qua per quamdam collationem extrahi possit inductive quaedam notio realis et universalis Philosophiae h De pro­ prietatibus vero formaliter et deductive sumptis sermo redibit in ultima parte quaestionis hujus, ut initio promis­ simus. Sic enim philosophando circa ipsam philosophiam Philosophiae, philosophice procedemus, exercendo simul id quod signate docemus, quemadmodum Aristoteles et S. Tho­ mas facere consueverunt12. 1 Ita docuit Aristoteles venari definitiones, 77 Post., XII, 21-22 (I, 166, 45-60; 168, 1-10) ubi concludit inductive definitionem magnanimatatis post considerationem diversorum magnanimorum, ut fuerunt Alci­ biades, Achilles, Ajax, Lysander et Socrates (Cfr. S. Thom., Icct. 16, n. 3). 2 V. gr., in venatione definitionis animae in communi. (Cfr. Arist., II de Anima, II per totum (III, 445-447) ct S. Thom., h. 1., Icct. 3 et 4.) C. 2, a.l, §1. Descriptio per actus proprios 37 § I. DESCRIPTIO PHILOSOPHIAE PER ACTUS PROPRIOS SEU PER VITAM PHILOSOPHORUM, HOC EST, QUASI PER EFFECTUS PRO­ PRIOS IPSIUS PHILOSOPHIAE. Interminabilis foret sermo —nec ad rem veniret— si vitam singulorum philosophorum describere conaremur. Quantum ergo satis est ad concludendam per sufficientem inductionem, quasi notam caracteristicam typi philosophici et, per consequens, ipsius Philosophiae, breviter considera­ bimus vitam philosophicam1 quorumdam philosophorum omnium temporum, qui ab omnibus uti veri philosophi et agniti et salutati sunt. Ex antiquis seligimus Thaletem, Anaxagoram, Pythagoram, Platonem et Aristotelem; ex medio aevo, S. Thomam; ex modernis autem, Cartesium et Balmes. i. Thales ergo Milesius, qui quasi fundator, vel saltem initiator, exstitit philosophiae graecac 2, cum prius negotiis publicis et politicis navaret operam, sicut ct alii ex septem sapientibus, postmodum, honoribus et divitis contemptis 3*, ‘ Patet enim quod vita philosophica, quae est manifestativa Philosophiae, ipsa ostenditur per actus philosophorum, sicut vita viventium manifestatur per eorum actus vitales. Sumitur ergo vita philosophica pro vita propria philosophi in actu secundo considerata. 1 Cfr. Aristot., I Metaph., II, 4 (II, 472, 20-24) et alibi pluries, ct Plutarch., De Placitis Philosophorum, I, 3, 1, edit, cit., 1066, 27-2S. • «Thales Milesius, ait ad rem S. Thomas, fuit unus de septem sapien­ tibus qui primus incoepit studere in philosophia naturali, aliis sex sapien­ tibus circa res humanas occupatis, cujus factum habet quamdam considera­ tionem utilem ad adquirendum pecunias, quamvis adseribatur non ad cupi­ ditatem pueuniae sed ad Sapientiam... Cum enim exprobraretur sibi ab Lquibus quod pauper esset, ct quod sic sua philosophia esset sibi inutilis, toraidcravit per Astrologiam, cujus erat peritus, quod in futuro anno, futura tiiet ubertas olivarum praeter consuetudinem, nam in praecedenti anno etiam fuerat olivarum ubertas: ut plurimum autem olivae deficiunt post zerutem. Cum igitur adhuc in hieme esset abundantia olivarum, dedit cultoribus olivarum in duabus civitatibus, scilicet Mileto ct Chio paucas itcunias pro arrha fructus futuri anni, qui parum credebantur crescere. Quando L”? · ergo venit tempus olivarum, multis simul et subito quaerentibus 38 P. I. Notio philosophiae C. 2, a.l, §1. Descriptio per actus proprios 39 ad naturae contemplationem totum se dedit, sepositis, ut blicae negotiis alienus; sed adeo, ut cuidam se ita compellanti, plurimum, antiquorum poetarum figmentis \ Nullane tibi patriae cura est?, dixerit: εύφήμει, έμο! γάρ καί Quo autem Sapientiam melius assequeretur, Aegyptum σφόδρα μέλει τής πατρίδας, digitum in coelum intendens l. petiit, ubi cum sacerdotibus et astrologis congressus est, ^Rogatus cujus rei causa natus esset: εις θεωρίαν, inquit, quemadmodum ipsemet narrat in epistola quadam ad ήλιον καί σελήνης καί ούρανοΰ» 2. Pherecydem *12. Deinde, in patriam redux, tantum in rerum 3· Pythagoras quoque «quum esset juvenis ac discendi stu­ agnitione profecit, ut nullo praeceptore usum, sed omnia diosissimus (φιλομαθής απεδήμησε), patriam linquens, cunctis fere proprio marte repetisse videretur3. barbaris graecisque mysteriis initiatus est. Itaque Aegyptum Innumera ejus inventa eclipses Solis et Lunae astro­ petiit, quo tempore Polycrates Amadisi per epistolam illum com­ rumque revolutiones recensentur; verum non in his, sed mendavit, illorum linguam, ut Antipho tradit in eo libro quem de in spiritu et ardore, quibus ad illa investiganda ducebatur iis qui virtute principes fuere scripsit, edidicit, atque apud Chal­ animus noster est figendus. daeos conversatus est et Magos. Deinde in Creta una cum Epi­ Id quod facto quodam —anechdotem vocant— apparet. menide descendit in Idaeum antrum. In Aegypto quoque adyta Narratur enim de ipso quod «quum, ut consueverat, una ingressus est, et de diis quae arcana habentur didicit3. Namque Maximo cum studio et accurato judicio templa obiens cum ancillula sidera inspecturus atrio domus exiisset, imomnia prophetas et sacerdotes, quibus utebatur, in sui amorem memor ut sese loci situs haberet, dum totus est in contemadmirationemque excitavit et, singulis exacte perceptis, non prae­ piandis sideribus, in preceps cecidit» *, «ejulantique, vetula, termisit quin etiam cognosceret quidquid sua aetate celebre foret, sive quae commitabatur, dixisse: σύ γάρ, ώθαλή, τά έν ποσίν ον viri essent sapientia nobiles sive initia quomodocumque culta, nec δυνάμενός ίδεϊν, τά επί too ουρανού οΐει γνώσεσθαι °. loca invisa reliqui in quibus se inventurum aliquid amplius putabat. 2. Similiter et Anaxagoras. «Hic enim non modo ge­ Qua de causa ad omnes profectus est sacerdotes, quo quisque neris gloria ct opibus, verum animi quoque magnitudine excelleret sapientiae genere erudiendus. Itaque viginti duos annos clarissimus fuit: quippe qui universum patrimonium suis in Aegytop commoratus in adytis templorum Astronomiam trac­ sponte concessit. Nam insimulatus ab iis, quod opes negli- , tavit et Geometriam, omniaque deorum initia non in transcursu gentia minueret, Quin vos, inquit, ista curatis?, ac tandem, neque obiter addidicit, donec a Cambysis milite inter captivos Babylonem abductus est, ubi cum Magis lubentibus ipse lubens his omissis, in contemplanda rerum natura totus erat, a Reipucmerc olivas, taxavit pretium sicut voluit, et sic, colligens multas pecunias, ostendit quod philosophis facile est ditari si volunt, sed non est studium eorum ad hoc, ct per hunc modum Thales ostendit suam Sapientiam.» ( In I Polit., lect. 9, edit. Pian., fol. 13, col. 3-4.) 1 Cfr. Aristot., / Metapn., loc. supra cit., et XIII Metaph., IV, 4 (II, 634, 44-49) et alibi. 2 Apud Diog. Lâertiu.m, Vitae Philosophor., lib. 1, cap. 1, n. 43, pp. IO-II. 4 Diogenes Laertius, ibid. n. 27, p. 6, 50-51; Plutarch., De Placitis Philosophor., I, 3, 1 (1066, 29-30). 4 Epistola Anaximenis ad Pythagoram, apud Diog. Lâert., op. cit., lib. 2, cap. 2, n. 4, 34, 1-5. s Diogenes Laertius, op. cit., lib. 1, cap. 1, n. 34, p. 8, 31-35. Idem legitur apud Philosophotimcna, cap. 1; inter opera Origcms, edit, cit.; t. I, p. 878. versatus illorum studia summamque perdidicit religionem et nu­ merorum musicaeque artis et reliquarum disciplinarum fastigium assequutus, post annos duodecim Samum rediit» 4. 4. Eamdem viam ingressus est Plato. Relicta enim poesi, quam adolescentulus coluerat, Socratisque discipulus effec­ tus, rerum contemplationi ardenter incubuit. Mortuo autem Socrate, quem per annos octo praeceptorem habuit, «Me­ gara se ad Euclidem cum aliis aliquot Socraticis contulit. 1 1 ’ * S-JO. Diogenes Laertius, op. cit., lib. 2, cap. 3, n. 6-7, p. 34, 36-43Diogenes Laertius, op. cit., loc. cit., u. 10, p. 35, 36-38. Diogenes Laertius, op. cit., lib. 8, cap. 1, n. 2-3, p. 205, 20-2S. Jamblichus, De Pythagorica vita, cap. 4, n. 18-19, edit, cit., p. 19, Cfr. etiam Porphyrium, Dc Vita Pythagorae, cad. edit., p. S9-90. 40 P. L Notio philosophiae Hinc Cyrencm profectus, Theodorum mathematicum audivit, atque inde in Italiam ad Pythagoricos Philolaum atque Eury­ tum concessit. Ab Ilis se in Aegyptum ad prophetas vel sacerdo­ tes recepit, quo et Euripidem ajunt una cum ipso profectum esse» \ 5. Pariter et Aristoteles qui «prorsus summo studio atque industria fuit inventionisque incredibili copia viguit» et, quamvis balbutie lingua ejus laboraret, mens tamen ipsius perspicacissima et expeditissima erat, adeo ut, cum Plato Xenocrati conferret, Aristotelem freno, Xenocratem diceret egere calcaribus3. Alexandri Magni praeceptor effectus, itinera plura confecit; ejus vero diligentiae in rebus persciustandis et in aliorum volvendis scriptis litteraria monumenta, quae reliquit, fidem faciunt. Unde et Ludovicus Vives, Aristotelismo non adeo affectus, mea scribere non dubitavit: «Fuit vir ille, quidem sententia, ingenii acumine, prudentia, diligentia atque studio, omnium cujuscumque aetatis scriptorum facile praestantissimus* 4. 6. Jam, si Aquinatis vitam consideremus, apparet tota veritati sacra. Puerulus adhuc, vehementer a praeceptoribus quaerit quid sit Deus; grandior effectus, domesticorum persequutiones obliviscitur philosophando; virilem aetatem ingressus, «cum semel apud Ludovicum gallorum regem cocnaret et caeteri quidem aliis de rebus sermonem haberent, ipse suam contemplationem pro more sequutus, ita sensuum omnium usum reliquit, ut sui ipsius oblitus, immobilis prorsus et atonito similis haeret ductusque contemplationis vehementia excusa pugno mensa, in eam notissiman vocem erumpere com­ pulsus est, esse scilicet contra Manichaeos jam *conclusum 5. 7. Cartesium autem quod attinet, audiamus ipsum de semetipso ita modeste loquentem: 1 2 3 * tiae, 4 Diogenes Laertius, op. cit., lib. 3, cap. 1, n. 6, p. 70, 20-22. Diogenes Laertius, op. cit., lib. 5, cap. 1, n. 34, p. 118, 43-45. Diogenes Laertius, op. cit., lib. 4, cap. n. 6, p. 94, 25-27. De Causis corruptionis artium, lib. I, cap. 4. Opera omnia, edit. Valen­ 1782. t VI, p. 31. Vita S. Thomae Aq. praeposita edit. Pianae, Romae, 1570. C. 2, a.l, §1. Descriptio per actus proprios 41 ♦Ab ineunte, inquit, aetate ad litterarum studia animum adjeci; et quoniam a Praeceptoribus audiebam illarum ope certam et evi­ dentem cognitionem eorum omnium, quae ad vitae utilia sunt, acquiri posse, incredibili desiderio discendi flagrabam * x. Et post pauca, antiquorum philosophorum exempla quasi aemulatus, ita pergit: ♦Quapropter ubi primum mihi licuit per aetatem e praecep­ torum custodia exire, litterarum studia prorsus reliqui, captoque consilio nullam in posterum quaerendi scientiam, nisi quam vel in meipso vel in vasto mundi volumine possem reperire, insequentes aliquos annos variis peregrinationibus impendi, atque interea tem­ poris, exercitus, urbes aulasque exterorum principum invisendo, cum hominibus diversorum morum et ordinis conversando, varia hinc inde txperinienta colligendo et nieipsum in diversis fortunae casibus pro­ bando, sic ad omnia, quae in vita occurrebant attendebam ut nihil ex quo eruditior fieri possem mihi viderer omittere. Quippe multo plus veritatis inveniri arbitrabar in iis ratiocinationibus quibus singuli homines ad sua negotia utuntur et quorum malo successu paulo post puniri solent, quum non recte judicarunt, quam in iis quas doctor aliquis otiosus in Musaeo sedens, excogitavit circa entia rationis aut similia quae ad usum vitae nihil juvant, et ex quibus nihil aliud exspectat nisi forte quod tanto plus inanis gloriae sit habiturus, quo illae a veritate aut sensu communi remotiores; quia nempe tanto plus ingenii atque industriae ad eas verisimiles red­ dendas debuerit impendere. Ac semper scientiam verum a falso dignoscendi sumno studio quaerebam, ut rectum iter vitae clarius viderem et majori cum securitate persequerer.» 2 8. Porro Balmesii notus est spiritus philosophicus, adeo ut Card. Gonzalez typum philosophi christiani appellare non dubitaverit3. Plerumque enim, vel solo librorum indice inspecto, caput suum proprio circumvolvens pallio, ostiis fenestrisque clausis, in longam et profundam meditationem -trium vel quatuor horarum— rapiebatur, ut sic quasi proprio marte solutionem quaestionum inveniret; id quod. 1 De Methodo, p. 2-3 (edit, cit., Opera philosophica, t. II). 1 Op. et loc. cit., p. 6. » Historia de la Filosofia, 2.“ edic., t. IV, p. 454· Madrid, 1886. 42 P. I. Notio philosophiae dum Summam Theologicam addisceret, pro votis successit pluries; nam saepe solutio ejus cum solutione S. Thomae concordabat. «Mi cabeza, ajebat, es en esas ocasiones un hervidero» \ In his omnibus facile est videre elementum quoddam commune —spiritum dicam— in quo praedicti philosophi conveniunt; nam itinera illa unice suscepta sunt propter amorem sciendi; pariter honores, divitias caeteraque vitae commoda, ab aliis hominibus tam fortiter concupita, eadem de causa contempserunt, quia nempe liberum animum non relinquunt ut contemplationi vacare possit. Denique, quod Thales in foveam inciderit, quod Anaxagoras de rebus poli­ ticis patriae suae non curaverit, quod Pythagoras et Plato tot vitae periculis se exposuerint, quod S. Thomas inurbanus apparuerit, quod demum Aristoteles, Cartesius et Balmes tam ardenter mediationi se dederint, in eamdcm resolvuntur causam, quia scilicet amore sapientiae capti et vulnerati eram. Altissimarum enim rerum contemplatione distracti et quasi illaqueati, ea quae inferiora sunt sive in terra sive in conversationibus hominum, animo non advertebant1 2, et propterea ab hominum turba ut imprudentes vel inurbani vel saltem ut inutiles reputati sunt. Philosophus ergo est professor sapientiae, investigator veritatis, homo contemplationi deditus 3. Quod quidem cxsamussim respondet descriptioni Philo­ sophi, pulcherrime a Platone traditae, quae sic se habet: —«Si in me ostendere cupis quo pacto amatores afficiantur, disputationis gratia hoc accipio. Quid vini avidos? nonne similiter 1 Cfr. Narc. Roure, La Vida y las obras de Balmes, p. io, i6. Madrid, Pcrlado Pârz, 1910. - Ncc de hoc curabant; «Non enim pertinet ad perfectionem intellec­ tus mei quid tu velis vel quid tu intclligas cognoscere; sed solum quid rei veritas habeat» (I, q. 107, art. 2), et propterea innutilcm reputabant talium cognitionem: «unde et curiosi dicuntur qui sunt scrutatores conscientiarum proximi (III Sent., q. 35, art. 3, qla. 3), non autem studiosi nec philosophi. Certe, qui naturaliter curiosi sunt, non habent temperamentum philosophicum. 3 S. Thomas in I Ethic., lect. 6, fol. 5, coi. 3, initio.; I de Coelo et Mundo, lect. 22. n. 5; VII Polit., lect. 11, fol. 133, coi. 2-3. C. 2, a.l, §1. Descriptio per actos propios 43 vides quodlibet vinum quacumque capta occassione vehementer exs­ puere? —Valde. —Quin etiam animadvertisse te arbitror quod ambitiosi ho­ mines, si exercitus totius praefecturam assequi nequeant, saltem tribuni effici volunt; ac, nisi a magnis venerandisque hominibus honorentur, honorem ab ignobilibus accipiunt, utpote qui hono­ rem prorsus affectent. —Magnopere. —Fateberis hoc an non? Num eum, quem amare quidpiam dicimus, omnem illam rem ardere dicemus? an partim exoptare rem eam, partim nequaquam, fatebimur? —Omnem. —Nonne ergo Philosophum sapientiae studiosum esse dicemus rou hujus quidem avidi, illius non, sed omnis potius sepientiae? —Vera loqueris. —Eum igitur, qui aliquam odit doctrinam, praesertim dum est juvenis neque, dum ratione delectum habet, quid conferat quidve non conferat discernentem, nequaquam discendi cupidum vel sapientiae amatorem esse asseverabimus; quemadmodum illum, qui fastidit epulas neque esurire dicimus, neque epulas concu­ piscere, neque amatorem cibi, sed contemptorem vocamus. —Et merito quidem. —Hominem vero, ad quamlibet doctrinam degustandam propen­ siorem, ad discendum promptissimum et inexplebiliter inhiantem, merito Philosophum nuncupabimus, nonne? —Hic Glauco assensus. At vero, inquit, multi et absurdi qui­ dem homines tales esse comperientur. Nam qui spectaculorum avidi sunt discendi cupidi omnes esse videntur, et ad audiendos curiosos homines, absurdum est philosophos dicere, qui ad ratio­ nem discendi disserendique haud libenter accedunt; verum ad omnes choros protinus audiendos, quasi auribus mercedc conduc­ tis, in Bachanalibus obversantur, necnon omnes, sive in urbe sive in pagis agantur, audire percupiunt. Numquid istos omnes, ac alios talium quorumdam percipiendorum cupidos et artibus vilissimis incumbentes, philosophos nominabimus? —Nullo modo, sed philosophis similes: —Veros autem philosophos, quos appellas? —Veritatis inspiciendae cupidos x. 1 De Rcptiblica, lib. 5, edit, cit., t. V II, p. 55~57· P. I. Notio philosophiae Et alibi pergit: Socr.—«Illi igitur philosophi ab ineunte aetate primum qui­ dem viam ad forum ignorant, neque judicium aut consilium aut concilium civitatis aliud ubi sit norunt: leges autem decretaque, vel promulgata vel scripta, nec vident nec audiunt. Factiones autem sodalitatum, quae ad magistratus creandos spectant, et congressus et coenas et lasciviora convivia neque somniant quidem. Jam bene an male urbs jam olim se habuerint, aut quod cui malum turpisve notam a majoribus suis, seu feminis seu viris sit, magis eos latet quam maris, ut dici solet, arenae. Atque haec omnia etiam nescire se nesciunt; neque enim vulgaris gloriae gratia ab his abstinet sed revera corpus dumtaxat illius in urbe habitat atque versatur,- mens autem haec omnia parvi, inimo nullius aestimans, passim volat, ut ait Pindarus, et quae sub terra sunt et quae supra dimetiens et arte coelum transcendens, omnem per­ scrutata naturam rerum omnium, quae ad universum pertinent, his autem quae prope sunt solis nullo modo applicans se. Theod.—Quo pacto id ais, o Socrates? Sorc.—Quemadmodum Thaletem, dum coelum suspiceret in­ tentus sideribus, in foveam cadentem Thracensis quaedam ejus ancilla concinna et lepida arguisse dicitur, quod quae in coelo sunt, pervidere contenderet, quae vero proxima et ad pedes non videret. Idem simi­ liter omnibus, qui in Philosophia versantur objici potest; latet C. 2, a.l, §1. Descriptio 45 infensius ct insiodiosius animal curent et mulgeant; agrestes vero et rudes non minus propter otium quam pastores, illos esse necesse est, sicut moenibus in urbe circundatos, ut pastor caula in monte. Cum vero agroruni decem millia jugera aut plura etiam praedicari audit, quasi magnum quippiam ab illo, qui habet, possideatur, exigua quaedam audire se putat, quippe qui universum terrae orbem spectare sit solitus. Quoties praepterea quis generis nobilitatem refert, quod septem avos divites omnes enumerare valeat, hebetis nihilque magnum propter ignorantiam cogitantis animi laudes hujusmodi censet, quasi ac totius mundi naturam respicere nequeat, et videre quod innumeri unumquemque nostrum avi atque proavi antecesserunt, quorum in numero divites et inopes, reges et servi, barbarique et graeci innumerabiles cuique fuerunt. Quin et si quis stirpem quinque et viginti majorum dinumerat ct in Amphitryonidem Herculem originem refert, indigna memoratu res illi videtur; quod enim ille jam inde ab Hercule quintus et vigessimus talis est cum talem fortuna fecerit, etiam si quinquagessimus ab Hercule sit, ridet, tanquam eos qui reputare et abigere insane mentis vanitatis non possint. In his omnibus Philosophus vir vulgo deridetur partim quia superbus contcmptorque apparer, partim quia, quae ante pedes sunt, ignorat, et in singulis ambigit. enim Philosophum non modo quid agat ejus proximus, sed fere hominem sit an brutum; qui'd autem homo ipse et quid ipsius naturae Thcod.—Rem ipsam, o Socrates, ut accidit, enarrasti” \ maxime conveniat agere aut pati, exquirit et laboriose perscrutatur. Intelligis, 0 Theodore, an non? Theod.—Intelligo equidem et, quod dicis, approbo. Socr.—Enimvero, 0 amice, ut in superioribus diximus, si quando vir talis, vel privatim cum aliquo, vel publice in judicio, sive alibi de his, quae ad pedes et in conspectu sunt, disserere co­ gitur, risum movet, non Thraccnsibus solum, verum etiam reliquae turbae, quippe cum in foveas ambiguitatesque multas propter harum rerum imperitiam incidat. Sed et ineptus ac indecorus gestus stolidi­ tatis opinionem de eo inducit. Nam et in conviciis nihil habet quod privatim alicui exprobret, ut qui nihil mali de ullo aliquo novit, eo quod nullam ullius curam habuit; ambiguus igitur, ridiculus apparet, ct in locutionibus et jactationibus aliorum non similate, sed revera ridere compertus, delirus esse videtur. Etenim quum tyrannum aut regem laudari audit, subulcum ali­ quem aut pastorem ovium aut bubulcum extolli existimat, quod abunde mulgeat, id tamen intéressé censet, quod reges et tyranni per actus proprios Et S. Thomas praeclare dixerat: «Dicit ergo primo (Aristoteles) quod, quia prudentia est circa bona humana, Sapientia autem circa ea quae sunt homine meliora, inde est quod homines (vulgus) dicunt Anaxagoram et quemdam alium Philosophum, qui vocabatur Thales, et alios similes, esse quidem Sapientes, non autem prudentes,- eo quod homines vident eos ignorare ea quae sunt sibi ipsis utilia, et dicunt eos scire inu­ nita et admirabilia, quasi excedentia communem hominum noti­ tiam, et difficilia, quia indigent diligenti inquisitione, et divina propter nobilitatem naturae. Ponit autem specialiter exemplum de Thalete et Anaxagora, quia specialiter super hoc reprehensi sunt. Cum enim Thales exiret domum, ut astra consideraret, incidit in foveam eoque lugente, dixit ad cum quaedam vetula: Ί u quidem, i Theaciet., edit, dt., t. II, p. 115-119· — 46 P. I. Notio philosophiae 0 Thales, quae ante pedes sunt, nequis videre et quae in coelo sunt putas cognoscere? Anaxagoras autem, cum nobilis et dives esset, paterna bona suis dereliquit, et speculationi naturalium se dedit, non curando dt politicis; unde ut negligens reprehendebatur. Et dicenti sibi: non est libi cura patriae? respondit: mihi patria valde curae est, ostenso coelo. Ideo autem homines (vulgus) dicunt eos scire inutilia, quia non inquirunt de bonis humanis, propter quod etiam non dicuntur esse prudentes; nam prudentia est circa bona humana»x. Unde verissima sunt quae Buddeus ad rem scribit: «Qui ad sapientiae studium animum adjecerunt apud veteres, vario atque multiplici labore ad istud contenderunt culmen, quod illorum memoriam leto eripuit, propagavitque ad omnem poste­ ritatem. Nec domesticos consuluisse doctores satis erat. Quidquid arcani atque reconditi remotissimae continebant gentes istud rimabatur atque perquirebat insatiabilis discendi aviditas. Non labori, non sumptibus statuebant modum. Doctrinam scientiamque minoris aestimari quam vel amplissimas atque immensas opes, piacu­ lum erat et summum nefas. Unicum quippe exhausti laboris, peragrati orbis vitaeque mille descriminibus expositae pretium habebatur, recte sapere vitamque componere ad quamvis fortunam. 2 Secundum praedicta ergo talis erit descriptio Philosophiae: forma illa (qualitas vel habitudo) vi cujus homines quidam, Philosophi nuncupati, ita mirabilium rerum contemplatione allecti rapiuntur, ut a contingentibus physicis vel moralibus abstrahantur, sicque in mundo quasi extra mundum vitam degere videantur. § Π DESCRIPTIO PHILOSOPHIAE PER CAUSAS EXTRINSECAS Ex his quae modo dicta sunt patet jam gressus ad causas Philosophiae investigandas. Et quidem, quia a posteriori et quasi ab extrinseco procedimus, prius inquirendae veniunt * ’ S. THOMAS, in VI Ethicor., Icct. 6, fol. 80, coi. 1, Op. cit., Exercitatio historica de peregrinationibus Pythagorae, § I, p. 4. C. 2, a.l, §2. Descriptio per causas > extrinsecas 47 causae extrinsicae, quae ad descriptionem, ut supra diximus, reducuntur. Sunt autem duae causae extrinsecae, efficiens nempe et finalis, quarum prima a secunda pendet in causando, licet secunda pendeat a prima in essendo E Quia ergo de Philosophia, non in actu exercito, sed in actu signato loquimur, videtur etiam quod causae ejus signate et non exercite considerandae sint, hoc est, non in essendo, sed in causando, et, per consequens, incipiendum esse a causa finali; eo vel magis quod definitio tradita per causam finalem sit ratio definitionis datae per causam afficientem, sicut causa finalis est causa causalitatis causae elicientis. Sed aliunde constat quod, cum fit sermo de causa finali Philosophiae, non quaeritur finis operantis seu Philosophi, qui extrinsecus omnino et, aliquando, per accidens, diversus esse potest, sed de fine operis vel Philosophiae, aut, si mavis, de fine Philosophi in quantum Philosophus formaliter est. Patet autem quod finis operis seu immanens determinari non potest ignoto opere cujus est, et nihilominus opus illud, totum quantum est, propter illum finem est, ab eoque consequenter rationem essendi trahit. Ut ergo omnibus istis exigentiis satisfaciamus simulque Philosophiam docendo exerceamus, talis videtur esse congruus ordo procedendi, ut primo, quasi ingrediendo, describa­ mus genesim psychologicam Philosophiae, quae erit definitio genetica; inde statim procedemus ad determinandum finem ejus immanentem, ad quem genesis illa tendit natura sua, et haec erit definitio per causam finalem; demum, quasi regrediendo a fine causaliter sumpto, concludetur vera et realis causa efficiens ejusque causalitas, et sic obtinebitur definitio per causam efficientem, quatenus formaliter effeiens est. Nec enim idem sunt definitio genetica et definitio per causam efficientem proprie sumptam (definitio causalis); nam illa datur per modum quo res ipsa fit; haec vero per cau1 Cfr. S. Thomam, II Physic., Icct. 5, n. 7; et V Mctaph., Icct. 2, nume­ ra 774-775· 48 P. I. Notio philosophiae sationem causae per quam fit \ Attamen modus ille reducen­ dus est in causam efficientem, licet quodammodo etiam pendeat a materia vel quasi materia ex qua vel in qua res fit. Erit ergo ipsa definitio per causam efficientem, non tamen ! perfecte et complete, sed quasi materialiter et quadantenus a posteriori; et ideo merito praecedere debet definitionem per causam finalem, a qua formalitcr pendent definitio per causam efficientem proprie et perfecte sumptam, quae, idcirco, erit ultimo tradenda 12. A) Descriptio philosophiae per modum quo in nobis fit (defilio genetica). Platonis3 et Aristotelis4 sententia fuit Philosophiam «occasionaliter», ut S. Thomas exponit 5*8, ex admiratione ortum habuisse; id quod merito dictum est. Admiratio enim 1 Sunt qui non distingunt inter definitionem geneticam et causalem, quarum tamen differentia manifesta est; nam in Mathematicis fiunt defini­ tiones geneticae, sed minime dari possunt definitiones causales, quia Mathe­ matica non concernunt nisi causam formalem. Cum enim omne agens agat propter finem, impossibile est dari definitionem per causam efficientem, quin ipso facto dari debeat per causam finalem; quae tamen a Mathematico nullo modo consideratur, ut perpetuo tradidit Aristoteles. Definitio autem genetica ex una parte respicit efficientem; et ex altera, materiam: in Mathe­ maticis ergo fit secundum quod materiam concernit, quatenus haec radix est quantitatis, quae est eorum proprium objectum; non vero secundum quod efficientem quodammodo attingit, secundum quam adhibetur in Physica et in Metaphysica. Unde nihil mirum, si definitio genetica secundum diversas ejus formalitatcs diversimode dicatur de diversis scientiis. 2 Sicut enim impossibile est dari effectum sine causa, ita imposibile cst efficientem causare nisi propter aliquem finem; unde et impossibile quoque erit definitionem per causalitatem causae efficientis tradere nisi prachabeatur notio causae finalis. Atque ita in expositione nostra processum vere philoso­ phicum et peripateticum sequuti sumus, eo vel magis quod in causa efficienti causaliter seu formalitcr sumpta exercite apparent ct finis et agens. 8 «Theodorus, o amice, non male de tuo ingenio conjectasse videtur; maxime enim Philosophis hoc usu venit, ut admirentur, neque enim aliud praeter hoc est Philosophiae principium: et qui Irim Thaumantis, id est, Admirationis filiam esse tradidit, non absurde originem ejus explicuit.» (Theaeteto, edit, cit, t II, p. 76.) * Pluribus in locis, maxime tamen in I Metaph., II, 8 (II, 470, 45-52^. 8 «Hoc ipsum quod est stupere, hoc cst, vehementer admirari, omnibus C. 2, a.l, §2. Descriptio I genetica 49 in nobis excitatur ad praesentiam alicujus facti rari, insoliti vel novi seu etiam magni, cujus tamen causam vel ignoramus penitus vel certe non plane attingimus. Et quidem ab initio pauca admodum et magis manifesta et particularia ad­ mirata sunt; postmodum vero, plura ct occultiora et univer­ saliora; demum, etiam universalissima et quae a sensibus valde remota sunt. Quia enim admiratio mixta est ex cogni­ tione et ignorantia, secundum processum cognitionis, ita est et processus admirationis, quatenus respicit rem quae miratur. Unde S. Thomas egregie scribit: «Illi, qui primo philosophati sunt et qui nunc philosophantur, incipiunt philosophari propter admirationem alicujus causae. Aliter tamen a principio et modo; quia 1. a principio admirabantur dubitabilia pauciora, quae magis erant in promptu, ut eorum causae cognoscerentur; sed 2. postea, ex cognitione manifestorum ad inquisitionem occultorum paulatim procedentes, incoeperunt dubitare de ma­ joribus et occultioribus, sicut de passionibus Lunae, videlicet de eclypsi ejus et m 'tatione figurae ejus, quae variari videtur secun­ dum quod diversimode se habet ad Solem: et similiter dubitave­ runt de his quae sunt circa Solem, ut de eclypsi ejus et motu ipsius et magnitudine ejus; et de his quae sunt circa astra, sicut de quan­ titate ipsorum et ordine et aliis hujusmodi; et de totius Universi generatione, quod quidam dicebant esse generatum casu, quidam intellectu, quidam amore.» 1 Philosophis factum est Philosophema, id cst, philosophiae consideratio, vel philosophandi occassio; sicut in principio xMetaphys. dicitur, quod ex admirari incoeperunt homines philosophari.» (II de Cocio et Mundo, lect. 22, n. 2 in fine.) 1 I Aletaph., lect. 3, n. 54. Adverte pulcherrimam gradationem istius processus, qui cst ipsius textus aristotclici (loc. cit.) ; passiones enim Lunae sunt manifestiores, quia frequentiores, et omnes statim animadvertere pos­ sunt; sed passiones Solis sunt rariores, licet mirabiliores; et adhuc magis rarae sunt, vel saltem ita apparent, passiones cactcrorum astrorum; demum ascenditur a partibus ad considerationem totius universi. Ex quo disces quomodo Aristoteles philosophando Philosophiam doceat. Cfr. etiam I, q. 44, artt, et in Job, prol., init. Similia docet alibi: «Nota, inquit, quod Sacerdotes n Aegypto propter admirari incoeperunt philosophari, videntes enim cclypses Solis ct Lunae et ignorantes causas mirabantur, causas carum inquirentes, quibus inventis, habuerunt scientiam cclypsium, co quod scire cst causam 50 P. I. Notio philosophiae C. 2, a.I. §2. Descriptio genetica non sunt delectabiles; gaudet enim anima in collatione unius ad alterum, quia conferre unum alteri est proprius et connaturalis actus rationis, ut Philosophus dicit in sua Poetica. Et propter hoc etiam liberari a magnis periculis est magis delectabile, quia est admi­ rabile, ut dicitur in I Rhetor» x. Ex novitate facti, ut cogniti, exsurgit in nobis delectatio, nam et nova ct rara, et etiam cognitio ex se, delectare solem. Aliunde ex ignorantia causae, quatenus ignorantia est, oritur illico stupor quidam et quasi timor in parte sensitiva, quibus homo quasi ad se retrahitur; sed, quia naturaliter ratione comperimus non dari effectum sine causa, inde animus, delectatione illa imperfecta cognitionis effectus commotus, ad factum illud extra porrigitur1 et ad investigationem causae ignotae concitatur, ut delectatio illa consummetur plcnaque sit per cognitionem illius causae. «Unde admiratio, ait S. Thomas, est principium philosophandi, sed stupor est philosophicae considerationis impedimentum» -, cum sit potius principium stupiditatis, eo quod «stupens timet et in praesenti judicare et in futuro inquirere, admirans autem refugit in praesenti dare judicium de eo quod miratur, timens defec­ tum, sed in futurum inquirit» 3. Et iterum: «Est autem admiratio desiderium quoddam sciendi, quod in homine contingit ex hoc quod videt effectum et ignorat causam, vel c< hoc quod causa talis effectus excedit cognitionem aut facul­ tatem ipsius. Et ideo admiratio est causa delectationis, in quantum habet adjunctam spem consequendi cognitionem ejus quod scire desiderat. Et propter hoc omnia mirabilia sunt delectabilia, sicut quae sunt rara, et omnes repraesentationes rerum, etiam quae in se rei cognoscere. Cognita ergo causa, cognoscitur res ct, per consequens, cessat admiratio.* ( In lib. Boetii de Consolatione Philosophiae, lib. 4, metr. 4, in fine, edit. cit. Cfr. etiam in I Metaph., lect. 1, n. 33; VII Politic., lect. 7, fol. 125, coi. i E; in Mtt., cap. 2, edit, cit., p. 30 b.) 1 Unde admiratio videtur importare motum quemdam animi ad rem quae miratur fad-miratio). «Contingit tamen, ait alibi S. Thomas, quod ea quae quis a pueritia accipit, firmiter in memoria tenet propter vehementiam motus, ex quo contingit ut ea quae admiramur magis in memoria impriman­ tur. Admiramur autem nova pracC.pue et insolita; pueris de novo mundum ingredientibus major advenit admiratio de aliquibus quasi insolitis, ct ex hac causa firmiter memorantur.» (De Memoria et Reminiscentia, lect. 3, fol. 23, coi. 3 K.) Stupor autem est affectio quaedam mixta appetitus sensitivi et rationalis, ct ideo est passio conjuncti: unde et in schemate adjuncto bis ponitur, scii, in appetitu sensitivo ct etiam cx parte voluntatis. 3 I-II, q. 41, an. 4, ad 5. 3 I-II, q. 41, art. 4, ad 5. Et rursus: «Admiratio non est delectabilis in quantum habet ignorantiam, sed inquantum habet desiderium addiscendi causam, et in quan­ tum admirans aliquid novum addiscit, scilicet talem esse quem non aestimabat»*12. Et Ludovicus Vives: iNovitas omnis, inquit, admirationem parit, quae, postquam aliquandiu in ea subsistit mentis acies, eastimulat ad quaerendum atque investigandum» 3. f Motus ergo, quo Philosophia in nobis fit, incipit a cogni­ tione sensibili et imperfecta alicujus phaenomeni seu facti magni et rari, ut puta ab eclypsi Solis vel Lunae, ex qua cognitione sequitur delectatio quaedam imperfecta, valde tamen dulcis. Statim vero ratio percipit illius effectus aliquam causam magnam esse; ad quod sequitur vehemens appetitus voluntatis quaerendi et videndi causam illam. Applicat ergo intellectum ad illius causae investigationem quam, quum plene et perfecte attigerit, expleritur in se plenam et perfectam delectationem, quiescendo valde dulciter in ejus contempla­ tione4. Unde 1 I-Π, q. 32, art. 8. Cfr. in Mtt., cap. 14, edit, cit., p. 201 a; in Joan., αρ. i, lect. 7, p. 40 a; in II Thcssal., cap. 1, lect. 1, p. 171 a; I, q. 105, art. 7; III, q. 5, art. 4; q. 15, art. 8; II Sent., dist 18, q. 1, art. 3; III Contra Gent., cap. 101; de Pot., q. 6, art. 2, et alibi. * Ibid., ad i. «Sed tamen, addit, magis excitatur ex perceptione pro­ priae ignorantiae: unde maxime homo delectatur in his quae de novo invenit aut addiscit.» (ibid., ad 2.) 3 De instrumento probabilitatis liber unus (Opera, edit, cit., t. III, p. 82). 4 Cfr. I-II, q. 32, art. 8 ad 2, et q. 3, art. 2 ad 4 et art. 3-5. «Remanet naturaliter homini desiderium, cum cognoscit effectum, et scit cum habere ausam, ut etiam sciat de causa quid est: et illud desiderium est admirationis 52 P. I. Notio philosophiae 1. tortninus a quo Philosophia incipit est a) ex parte potentiae cognoscitivae perceptio alicujus facti sensibilis; quod quidem a) sub ratione sensibilis sensu apprehenditur. b) sub ratione vero facti statim attingitur ab intellectu ad occursum rei sensatae; PJ ex parte vero potentiae affectivae consurgit a) delectatio sensibilis sensationi respondens, b) et delectatio quaedam intellectiva imperfecta, sed spontanea, consequens intellectivam aprehensionem facti illius: 2. inde resultat a) admiratio, dum homo videt effectum, cujus causam, quae magna esse debet, ignorat; captus tamen illa delectatione PJ ulterius studiose inquirit causam illam, nec quiescit donec ad ipsam pertingat, ct sic 3. motus ille terminatur. a) et ad plenam cognitionem completam ex parte inte­ llectus. PJ et ad quietem et delectationem completam ex parte voluntatis. Sicut ergo ex parte termini a quo mixtio quaedam ha­ bebatur apprehensionis et affectionis, per prius tamen apprehensionis quam affectionis; ita etiam ex parte termini ad quem per prius et formalius habetur cognitio intellectiva causae et per posterius tantum delectatio voluntatis in cogni­ tione illa. Nec tamen fieret transitus a termino a quo ad terminum ad quem, nisi admiratio interjiceretur. Jure igitur admira­ tioni attribuitur origo Philosophiae per modum cujusdam incitamenti seu occassionis. Quam ad rem ita egregie scribit auctor Metaphysicae, immerito quondam attributae Alexandro Halensi, ut facere non possimus quin aliqua verba transcribamus. et causai inquisitionem, ut dicitur in principio Metaph.; puta, si aliquis cog­ noscens eclypsim Solis, considerat quod ex aliqua causa procedit, de qua, quia nescit quid sit, admiratur et admirando inquirit, nec ista inquisitio quiescit quousque perveniat ad essentiam causae.·· (I-II, q. 3, art. 8.) C. 2, a.l, 52. Descriptio genetica 53 I) ex parte objecti: factum aliquod sensibile rarum vel insolitum ct magnum, v. gr., cclypsis Solis vel Lunae. I a) actus sensus externi proprii, v. gr. visus = G E N E S IS actus Philosophiae tn nobis. a) aprehensiva (cognitio).......... apprehensio facti illius sub ratione sensibilis. (proportio). i) in parte sen­ b) actus sensus interni, scii, cogitativae = ap. sitiva.......... prehensio facti illius sub ratione rari et ma­ gni (improportio). a) delectatio sensibilis (a') sensibilis = delectaβ) affectiva (ap­ consequens apprentio ex cognitione. petitio)............. sionem (quasi attra- )a”) rari et magni = deA) initium scu terminus a quo (mo­ ctio ex proportione).. ( lectatio ex novitati. mentum: primum......................... b) tristitia quaedam vel timor consequens ap­ prehensionem magni insoliti = stupor (quasi retractio vel repulsio cx improportione aut dissonantia). a) apprehensiva a) quasi positive = perceptio illius sub ratione facti (proportio). seu cognoscitiva (l.a operatio b) quasi negative vel privative = perceptio 2) in parte ejusdem sub ratione magni et insoliti (im­ mentis)............ rationali..... proportio). a) delectatio vel com-l a') facti = delectatio placentia volu n t a t is I ex cognitione. consequens apprehen-/ a”) rari et insoliti= β) affectiva scu sionem (quasi attra-/ delectatiocxnovitaappetitiva....... ctio cx proportione).' te. b) displicentia vel tristitia quaedam consequens magnitudinem facti insoliti = stupor (quasi II) cx parte sub­ repulsio ex improportione). jecti vel philo­ a) affirmati-l a') quatenus factum = habet sophi ............. vum: factura j causam. I illud.............. (a’) quatenus magnum — ha-l bere debet «causam ma-jadmiratio I i) momentum secungnam»...................................... \ causaliter. dum, tangetis ter­ b) negativum cx improportione = causam I minum a quo. illam magnam non cognosco............ ] B) medium \a') volo cognoscere causam...............I β) ex parte |a) desiderium... a”) ct vehementer quidem causam illam| scu proces­ voluntatis. sus ........... magnam........................................................ ' admiratio b) spes = crucior hac ignorantia causae illius ct siti famc-1 formalittr. que pereo, sed spero me talem cognitionem consequi pos-/ se, ct ideo ardentissime cupio ipsam habere causamque videre! 2) tertium momen-la) cx parte intellectus = imperium categoricum: inquire causam illam. tum, tangens tcr-ΐβ) cx parte voluntatis = usus activus: applicatio intellectus ad eam inquiren-\ minum ad quem....] dam cui respondet ex parte intellectus investigatio et discursus = usus\ Studium. ( passivus (3· * operatio mentis)................................................................. j C) finis seu tcrminusi i) ex parte intellectus = adeptio veritatis per cognitionem causae illius: εύρηχα. Sapientia, hoc ad quem (momentum’2) ex parte voluntatis = quies in possessione veritatis et gaudium de veritate est, sapida possessa scientia. i «Notandum est, inquit, quod iste fuit modus in inventione scien­ tiarum; Philosophi enim viderunt quia est, viderunt enim quia Luna deficit a lumine; videntes autem quia est, admirabantur propter quid est, videntes enim quod lumen deficit, admirabantur propter quid deficit, si enim scivissent causam hujus, scilicet propter quid deficit, non fuissent admirati; omne enim mirandum consurgit ex eo quod scitur quia est, sed ignoratur propter quid est. Philosophi ergo videntes quia est, coeperunt admirari; et quare hoc admirabantur, nisi quia ignorabant causas et coeperunt quaerere causas ut fugarent illam ignorantiam et quaerebant ipsum scire quod fugabat ignorantiam? Quando enim duo opponuntur, si unum oppositum cadit sub fuga, oportet quod suum oppositum cadat sub appetitu; ideo ergo fugabant ignorantiam quia appetebant scire. Unde notandum est quod semper odium et fuga causantur ex amore; non enim odio habeo aliquid vel fugio, nisi quia contrariatur alicui bono quod amo. Si ergo fuga fuit respectu ignorantiae, hoc fuit propter hoc quod amor fuit ad ipsum scire * x. Et 5. Thomas iterum profunde dicit: «Voluntatem opportet quod praecedat aliqua cognitio. Est enim duplex actus voluntatis. Unus imperfectus, scilicet appetere, et iste actus praecedit cognitionem perfectam eorum quae acquirun­ tur in cognitione. Per appetitum enim sciendi aliquid movetur ali­ quis ad considerationem alicujus, cujus cognitionem considerando accipit; sed tamen hunc actum voluntatis praecedit cognitio indeter­ minata, qua res scitur in universali, et per illam cognitionem im­ perfectam tendit appetitus in perfectionem ipsius: si enim esset omnino ignotum, non quaereretur. Est et alius actus voluntatis perfectus quo voluntas quiescit et placet sibi in re jam habita, et ita voluntas sciendi sequitur cognitionem perfectam * -. Quae modo summarie et veluti crassa minerva diximus —non enim rudibus, sed praesertim sapientibus et philosophis loquimur, quibus verba illa sufficiunt ad reliqua intelligenda—, possunt hoc schemate contrahi uberiusque illustrari: In loc. cit. Aristot., edit. Vcnetiis, 1572, fol. 9, coi. 3. Verus auctor est Alexander ah Alexandria, O. AI. Cfr. Hirter, Nomenclator Htt.. t. II, edit. 3.·, coi. 468-469. Oeniponte, 1906. Cfr. etiam Alex. Aphrod. ct AverROEM in h. I. 2 I Sent., dist. 6, exposit. textus, initio. Cfr. etiam I-II, q. 27, art. 2, ad i ct 2. 1 54 P. I. Notio philosophiae Unde patet quod genesis Philosophiae, integraliter sump­ ta, circulo quodam perficitur; nam incipit a motu objecti in subjectum per cognitionem, quae contingit secundum quod cognitum est in cognoscente, et terminatur in motum sub­ jecti ad objectum per gaudium de objeto illo intime cognito ex causa propria ejus; gaudium enim, sicut et quilibet actus voluntatis, est motus ad rem in se \ Ex parte autem cognitionis, quae est id quod est magis formale in Philosophia, motus incipit a sensu et terminatur in intellectu, qui conformatur intelligibili latenti in re illa sensibili sensu percepta. Quod autem dicitur de uno objecto, proportionaliter dicendum est de aliis, et quia illa objecta se habent inter se secundum prius et posterius, ideo, statim, ac ad fastigium totius Philosophiae per cognitionem Primae Causae Univer­ salis perveniatur, abstrahi poterit analogice genesis quaedam proportionalis totius Philosophiae. Sedulo etiam adverte quomodo ab illo simplici phaeno­ meno, quod primo objicitur, omnia trahantur quae ad sensum et intellectum, ad appetitum et voluntatem quoquomodo spectant; nam et omnes illae facultates et carum actus pro­ portionales sunt2. Secundum hoc ergo omnia illa sunt pro­ portionaliter et quodammodo resolvenda, per deductionem quamdam, ad sensum et sensibile illud; ut sic habeatur quasi quidam syllogismus expositorius, juxta ea quae S. Thomas post Aristotelem adeo profunde docuit scribens: ^Judicium enim fit per resolutionem in principia; unde de omni­ bus oportet nos judicare secundum id quod sensu accipimus, ut dicitur in III Coeli et Mundi», nam et «sensus... est primum prin­ cipium nostrae cognitionis * 3, et sic «αδ eo (scilicet sensibili singulari cuius est sensus) incipit nostra cognitio ad universalia procedens et ad ipsum terminatur in via descensus * «Et quia singularia proprie ’ Cfr. I, q. 16, art. i ct alibi passim. 2 Et proptcrca appetitus elicitus dividitur secundum divisionem ap­ prehensionis, quae analogice dicitur de sensu ct intellecti, ut alibi dictum est. Cfr. La Ciencia Tomista, Nov.-Dec. 1921, p. 340. 3 De Verit., q. 28, art. 3, ad 6. 4 VI Ethicor., lect. 7, fol. 80, coi. 3 K, n.° 1198. C. 2, a J, §2. Descriptio genetica 55 cognoscuntur per sensum, oportet quod homo horum singularium, quae dicimus esse principia et extrema, habeat sensum, non solum exteriorem, sed etiam interiorem... scilicet vim cogitativam sive aestimativam, quae dicitur ratio particularis» h «Syllogismus enim expositorius, non est vere syllogismus, sed magis quaedam sensibilis demonstratio seu quaedam resolutio facta ad sensum; ad hoc ut con­ sequentia, quae vera erat secundum intellectualem cognitionem, declaretur in sensibili»1 2. Nec est inconveniens quod ita habeatur quaedam des­ criptio vel quasi definitio, nam et definitio potest haberi quandoque in termino demonstrationis, ut Aristoteles docuit3. Et vere sic est, nam illud sensibile et est factum et est magnum ct in haec, omnia illa quae dicta sunt, quodammodo resolvuntur; non enim perciperetur ratio facti, nec ratio magni et insoliti, nisi esset sensibile: unde a sensibile omnia quodammodo oriemur et in sensibile quodammodo resolvuntur omnia. i B) Descriptio philosophiae per causam finalem. Exinde facile videre est finem proprium Philosophiae. Philosophus enim fame et siti magna veritatis cruciabatur, quam ideo maximo ardore quaerebat, ut satiaretur et quiesce­ ret. Ex hoc ergo quod veritatem quaerebat, finis ejus est veritas; ex hoc autem quod in ea quietem et delectationem appetebat, ipsius finis est gaudium. Unde finis Philosophi, ut Philosophus est, nihil est aliud quam gaudium in veritate et de veritate. At rursus Philosophus non quamcumquc veritatem quaerit neque gaudium qualecumque, sed plenam et universalem veritatem, et completum et universale gaudium. 1 VI Ethicor., lect. 9, fol. 83, coi. 2 DE. n.° 1249. Cfr. II de Anima lect. 13, edit, cit., p. 126-127, nn. 395-398. 2 Opusc. de natura syllogismorum, edit. Dcscléc, 1913, t. I, p. 162. * I Post., VIII, 2 (I, 129, 20-23) et II Post., IX, 3-8 (I, 160, 47-51 et 161,1-18). Cfr. S. THOM., in h. I., scilicet I Post., lect. 16. n. 4, lect. 26, n. 3 et II Post., lect. 8, n. 8-11. Item II dc Anima, lect. 3, edit, cit., p. So-83, et IV Sent., dist. 3, q. I, art. I, qla. I. 56 P. I. Notio philosophiae Et sane, appetitus naturalis, qui vehementissimus esse debet, utpote ad naturale bonum tendens, respondere debet naturae appetentis. Qui vero Sapientiam appetit, est homo; humana autem natura rationalis seu intellectualis est, cujus, naturale bonum est universalis veritas. Oportet ergo quod homo naturaliter tendat in universalem veritatem appetitu naturali vehementissimo. Sed appetitus ille vehementissimus est Philo­ sophia, ut supra dictum est. Ergo fiinis naturalis (operis) Philosophiae est adeptio universalis veritatis. Nec enim in­ tellectus, cujus capacitas receptiva est infinita, satiari po­ test nisi per possessionem universalis seu infinitae veritatis, hoc est, nisi tota rerum universalitis in tabula illa rasa intel­ lectus posibilis integra transcribaturx. Unde S. Thomas pro­ funde scribit: «Philosophi, attendentes naturalem perfectionem hominis, dixerunt ultiman felicitatem hominis in hoc consis­ tere, quod in anima hominis describatur ordo totius universi» ·. «Unde haec est ultima perfectio ad quam anima potest per­ venire secundum Philosophos, ut in ea describatur totus ordo universi et causarum ejus,’ in quo etiam finem ultimum hominis posuerunt, qui secundum nos (christianos) erit in visione Dei»1 *34. Et alibi: «ad beatitudinem, inquit, praeexigitur primo conservatio vitae, deinde cognitio sensibilium, et ultimo apprehensio universalis veritatis, in qua consistit finalis beatitudo^. Finis itaque Philosophiae est naturalis beatitudo; et propterca, sicut omnes homines naturaliter beatitudinem appetunt, ita etiam omnes naturaliter scire desiderant5. Unde et Augustinus praeclare dixit: «Nulla est homini causa philo­ sophandi nisi ut beatus sit»6. Et S. Thomas: «Naturaliter 1 Cfr. I Metaph., Icct. i, n. 2. * De Verit., q. 20, art. 3. 3 De Verit., q. 2, art. 2. 4 11 de Coelo et Mundo, Icct. 18, in fine. Hanc autem esse veterum philosophorum sententiam fatetur etiam J. Brucker in sua Hist. Crit. Phil., t. VI, p. 4-5. Lipsiae, 1757. Cfr. t. I, p. 4. 5 I Metaph., Icct. 1, n. 4, et uberius Aegidius Romanus, Quaestiones rnetaphysicales, q. 1 in I libr., edic cit., sine numeratione fol. • De Civit. Dei, lib. 1% cap. 1, edit, cit., t. V, fol. 177, Col. 2 D. C. 2, a.l, §2. Descriptio per causam finalem 57 tamen, ait, omnes inclinantur in eamdem delectationem sicut in optimam, puta in contemplationem intelligibilis veritatis, secundum quod omnes homines natura scire desiderant. Et hoc contingit, quia omnia habent in seipsis quoddam divinum, scilicet inclinationem naturae, quae dependet ex principio primo, vel etiam ipsam formam, quae est hujus inclinationis principium» \ Et alibi: «Hujus operationis, quae est contemplatio veri­ tatis, non potest esse superexcessus melioris, quia quanto plus aliquis veritatem contemplatur, tanto melius est: unde et delectatio consequens est bona absolute et non solum usque ad aliquam mensuram»1 2. Denique: «Si horno esset solum intellectus, semper in con­ templando delectaretur; et inde est quod, quia Deus est simplex et immutabilis, semper gaudet una et simplici delectatione, quam scilicet habet in contemplatione Sui ipsius; non enim est operatio quae delectationem causât solum in motu consistens, sed etiam in immobilitate, sicut patet de operatione intellectus; et illa delectatio quae est absque motu est major quam illa quae est in motu, quia illa quae est in motu est in fieri, illa autem quae est in quiete est in esse perfecto»3* . Secundum hoc ergo recte pythagorici ct platonici dixerunt quod Philosophia est assimilatio ad Deum * vel etiam mortis contemplatio5, sumpta morte pro abstractione a rebus corrup1 VII Ethic., Icct. 13, fol. 100, coi. 1 E. Cfr. /Xristot., I Physic, 3 (II, 260,8) et S. Thom, in h. L, Icct. 15, n. 7. 3 VII Ethic., lect. 14, fol. 100, coi. 3 H. * VII Ethic., Icct. 14, fol. 101, coi. 3 F. G. 1 Cfr. Alcinoum, Liber de Doctrina Platonis, cap. 2, edit. Veneriis, in aedibus Aldi et And reae soceri, mense Novembri 1516, fol. 75 recto.; Hieroclem, Comment, in Aureum Carmen, XX, 45-48 (Fragmenta Philosoph. Graec., t I. p. 462, coi. 2 ct 463). Et Sextus Pythagoricus ait: «Sapiens mens speculum est Dei.» (Enchiridion latine versum a Rutino, apud Fragmenta Phil. Graec., t. I, p. 531, n. 427.) * Cfr. Philonem, De Mundi Opificio, Opera, edit. Lugduni, 1561, t. I, p. 1-31, et De Specialibus Legibus, t. II, p. 165-166; Alcinoum, De Doctrina Platonis, cap. I, ubi dicit quod Philosophia est «solutio animae a corpore et conversio quaedam ad ea quae vera sunt atque divina* (edit, ct loc.dt.) et Ammonium, loc. cit., fol. 2,coi. 1. Idem testatur S. Hieronymus, 58 P. I. Notio philosophiae tibilibus et a passionibus appetitus sensitivi, sine qua impos· · sibile est veritatem Universalem in causando et in essendo dulciter et quiete contemplari* 1. Id quod egregie exposuit Hierocles hisce verbis: «Philosophia est vitae humanae purgatio atque perfectio (χάβαρ; καί τελειότΎβ); purgatio quidem a brutae materiae affectibus, mortalique corpore, perfectio vero ut quae vitae beatitatem ho­ mini propriam restituat et ad divinam eum similitudinem reducat. 1 Ad haec autem efficienda virtus et veritas maxime sunt idoneae, quarum altera tollit affectuum immoderationem, altera divinam formam iis qui bona indole sunt conciliat... Oportet enim primum rationis in nobis perturbationem atque socordiam corrigere, deinde ita comparatos ad rerum divinarum studium incumbere. Ut enim i oculus lippitudine laborans necdum purgatus ea quae valde lucida sunt intueri non potest, ita etiam fieri nequit, ut virtute carens 1 animus veritatis pulchritudinem cernat. Nam vide ne impuro purum attingere nefas sit. Philosophia vero, quae in actione ver­ satur, virtutem parit; quae contemplatione continetur veritatem, sicut et in ipso carmine Philosophiam activam reperimus dictam Adversus Rufinum, lib. 3 (Opera, edit. Maur., Parisiis, 1706, t. IV, col. 470 c ct in Epistola 96 (alias 16) ad Principiant Virginem (eodem vol. col. 780 in fine). 1 Unde ait Tullius: «Nam quid aliud agimus, quum a voluptate, id est, a corpore, quum a re familiari, quae est ministra et famula corporis, quum a Rcpublica, quum a negotio omni se vocamus animum? quid, inquam, tur.c agimus, nisi animum ad seipsum advocamus, secum esse cogimus, maximeque a corpore abducimos? Secernere autem a corpore animum; ne: quidquam aliud est quam emori discere. Quare hoc commentemur, mihi crede, disjungamusque nos a corporibus, id est, consuescamus mori. Hoc et, dum erimus in terris, erit illi coelesti vitae simile: ct, quum illuc ex his vinculis emissi feremur, minus tardabitur cursus animorum; nam qui in compedibus cor­ poris semper fuerunt, etiam quum soluti sunt, tardius ingrediuntur, ut 11, qui ferro vincti multos annos fuerunt: quo quum venerimus, tunc denique vivemus. Nam haec quidem vita mors est; quam lamentari possem si liberet.’ (Tvscvl., dispp., lib. i, cap. 31, n. 75, edit, cit., t. VIII, p. 322.) Et S. Thomas: dntclligentia, ait..., magis assimilatur quieti quam motui... quia sicut ipse dicit in VII Physic, non potest fieri aliquis sapiens quando motus ejus non resident nec quiescunt. Unde in pueris et in omnibus in quibus motus non quiescunt, non de facili invenitur Sapientia. Sed tunc aliquis Sapientiam acquirit quando quiescit, unde dicit quod in quiescendo ct sedendo anima fit sapiens ct prudens. * (I de Anima, Icct. 8, edit, cit., p. 44.) C. 2, a.l, §2. Descriptio per causam pinalem 59 humanam virtutem, contemplativam autem divinae virtutis no­ mine celebratam... Primum igitur hominem fieri oportet, deinde Deum: πρώτον ούν άνθρωπον δει γενέσθαι, καί πότε θεόν. Hominem vero bonum reddent virtutes civiles. Deum autem faciunt disciplinae quae ad divinam virtutem evehunt» x. Et Archytas Tarentinus: «Ortus, ait, compositusque est homo ad contemplandum rerum naturae et sapientiae rationem; quocirca ejus officium est compa­ rare et contemplari rerum quae exstant sapientiam» 2. «Sapientia non circa certum quoddam rerum genus, sed omnino circa totam rerum seriem versatur, neque oportet eam primam singulorum quae sunt, sed communia omnium principia investigare. Ita enim Sapientia rebus cunctis occupatur, ut visus omnibus quae sub aspectum veniunt. Ergo quae in universum omnibus sunt attributa, haec intelligere et considerare Sapientiae proprium est, ideoque Sapientia omnium rerum principia inves­ tigat... Quicumque igitur omnia genera in unum idemque principium resolvere potest rursusque componere et apte conjungere, hic mihi qua sapientissimus esse qua verissimus videtur; praeterea commodam speculam invenisse, unde possit Deum intueri et cuncta in rerum digestione et ordine suis quaeque locis ab ea collocata, atque hac via regia potitus mente recta progredi cursumque perficere queat initia cum finibus connectons atque intelligens, Deum esse initium, finem et medium omnium quae juste ac decenter peranguntur» 3. ★ ★ ★ Consideratio haec de fine Philosophiae majoris est mo­ menti. Per eam enim maxime discernuntur Philosophia et Sophistica; nam Philosophia quaerit veritatem, honores autem ct divitias aliaquc hujusmodi parvipendit; Sophistica vero c converso lucrum quaerit vel honores, scilicet apperen1 Commentarium in Aureum Carmen Pythagor., p. 416-417, apud Frag­ anta Philosoph. Graecor., edit. Fr. Guil. Aug. Mullachius, t. I. Parasiis, Didor, 1875. 1 Fragmenta ex libro de Sapientia, § 3· (Apud Fragmenta Phil. Grace., Mi., t. I, p. 528, coi. 2.) Fragmenta ex libro dc Sapientia, § § 4_5 (ibid., p. 559, coi. 1). 60 P. I. Notio philosophiae tiam Sapientiae, qua Sophistae quasi vere Sapientes a rudibus salutari volunt, vel etiam opiniones sectatur secundum quod praedictis finibus consequendis aptae sunt; unde potius dicenda est φιλοδοξία vel etiam άφιλοσόφία, quemadmodum Platoni post Socratem placuit h est enim aequivoce tantum Sapientia, quia solo nomine cum illa convenit. Quapropter n. 415 et 422; XII Metaph., lect. 2, n. 2426; I de Anima, lect. 4, p. 22; II de Anima, lect. 12, p. 121; III de Anima, lect. 9, p. 216, et lect. 12, p. 232-233, ct alibi passim. Audiatur etiam Joannes a S. Thoma: «Potest autem aliquid absolvi ab ordine ad aliud dupliciter: uno modo pure negative, accipiendo unum omni alio suppresso vel omisso ad quod poterat ordinari; alio modo privative seu positive, quia accipit unum separando ab alio cum cognition utriusque termini. Hinc nascitur duplex abstractio, alia negativa, alia positiva. Negativa concipit unam naturam omisiss conditionibus individuantibtis ct circa illas negative se habendo. Abstractio positiva est illa, quae separat naturam a conditionibus non pure omittendo et relinquendo individua seu differentias individuales, sed cognoscendo id quod reliquit et id quod assumit, ct consequen­ ter cognoscendo distinctionem inter unum et aliud.» (Logica, II P., q. 4, art. 2, t. I, p. 276 a.) 1 Primae autem operationi per accidens tantum, sicut per accidens convenit ei aliqua compositio vel divisio, ct similiter veritas ct falsitas; nam per causam efficientem 75 Ex quo rursus eruitur quod abstractio logica subdividitur in tot modos quot sunt modi distinctionis rationis, et pariter abstractio realis tot modos suscipit quot sunt modi realis distinctionis. Jam enim supra diximus quod distinctio objetive sumpta, hoc est, distinguibilitas, est quasi funda­ mentum proximum abstractionis, licet distinctio in actu sit quandoque abstractionis terminus; nam et ex hoc quod ratione abstrahimus, ratione distinguimus, et propterea plures distinctiones non conveniunt rebus nisi in statu abstractionis. Unde et videmus quod abstraction! logicae totali respondet distinctio virtualis major seu penes excludens ct exclusum, dum abstraction! logicae formali —quae ad realem quodammodo accedit, cum attingat rem realem, licet non ut esse, sed ut esentiam— respondet distinctio virtualis minor seu penes includens et inclusum vel implicitum et explidtum, atque ita subdivisio abstractionis logicae in to­ talem et formalem fit secundum fundamenta, quia abstractio denominative, utpote media consistens inter subjectum et objectum proprie dictum, ab utroque aliquid participare debet. Et revera proprium est abstractionis totalis quod a rebus a quibus sumitur perfecte praescindat, etiam ipsa ignorando; sed abstractio formalis simul debet cognoscere id quod abstrahit et id a quo abstrahitur, sive sit revera res distincta, sive modus intrinsecus distinctus. Quod quidem S. Thomas profunde docuerat scribens: ' ^Duplex fit abstractio per intellectum: una quidem secundum quod universale abstrahitur a particulari, ut animal ab homine; alia vero secundum quod forma abstrahitur a materia, sicut forma circuli abstrahitur per intellectum ab omni materia sensibili. ct abstractio primae operationis est per modum definitionis, dum abstractio stcundae est per modum enunciations, ut S. Doctor tradit scribens: *Dupliater potest intelligi aliquid sine altero. Uno modo per modum enuntiandi, dum scilicet intelligitur unum esse sine altero...; Alio modo potest intelligi aliquid sine altero per modo definiendi, ut scilicet mtelligatur unum, non tamen intellecto altero sicut animal intelligitur sine homine ct omnibus aliis speciebus et sic ens potest intelligi sine bono.» (De lentate, q. 21, an. i, ad 2 arg. sed contra.) 76 P. I. Nono philosophiae Inter has autem abstractiones haec est differentia, quod in abstractione (totali), quae fit secundum universale ct particulare, non remanet id a quo fit abstraction remota enim ab homine diffe­ rentia rationali, non remanet in intellectu homo, sed solum animal. In abstractione vero (formali), quae attenditur secundum formam a materia, utrumque manet in intellectu; abstrahendo enim formam circuli ab aere, remanet seorsum in intellectu nostro et intellectus circuli et intellectus aeris»x. Denique ex his omnibus sequitur quod abstractio est quid analogum, diversimode dictum de diversis secumdum prius et posterius. Sumitur enim et psychologice, hoc est, active et formaliter; et logice, nempe denominative; et metaphysice, scilicet fundamentaliter. Patet autem quod per I etiam0?na Logicae> dumTrmTlis’cstT^/ qU°d abstractio totaI*s est univoca tra t' aC dc re audire Alexandria Ct proPna Metaphysicae. Juvat et m°tWt: Prin'a Cst Mersatis a ^LEXAndria· •Duplex, inquit, aitparti^X d*ffcrt prima a secunda secunda est formae a materia, univer r*’ totUm abstrahitur a tota · quando abstrahitur universale a enim ±,.et icaris est cons^"^ Cnim ali^id ^ub ratione conciniturSUr81t Univcrsalc ct particul-T 1?ίΠΓΤι du°bus modis; ex hoc abstrahitur fonT* C°nse abstrahitur m.?d.ls. S1gnificatur. Quando autem eundum ratio^1 /Otest duobus niod' ,c tdltUr pars a Partc· forman aute»t natura rc.X”?^^ autem 1" ’· SC*HcCt vcl ™ vel ^rmae di^r VCro ^at.onem X°JCCUndum. rem quae oritur a «alitatis non sum Slractac «eundum rem** V1 ralionis oritur): illae ergo substantiae semnit lrnmcrsac in materia ? matcria Viae ex natura suae non sunt, et si nam co Zo SUb,imatae ab ea, sicut sunt sunt abstractae ser^1 Ή (CS n°n SUnt non hnK ° SCrnP,tcrnac sunt, possibiles mersae materiae tam raiionc»n quae maenam; illae autem formae Praeter materiam· n, Cn.proPtcr vim int^nK Cni secundum rem sunt imquae sunt adunata in essc‘Pea ratio «t apta X .Ct.rationia concipiuntur onem: primam scilicet / S’C crg0 secundum . ‘ta, d,v,dcre conceptu multa secundum rationem; tertia’™?'^ a Porticui ·?° habcrnu’ triplicem abstracest necessaria in omni sci?’ !°Ttnae a materia 'Π> Se^tt,tdarn> formae a matetia Particularium; circa X? ^ia ipsa X ^· Prima abstractio est Mathematica- °rnias SCcundo mod3 °? C*rCa rationes communes «se abqua Scientia Pri^‘ vcro formTm r abstractas scilicet secundum ’ co · 4 et 172, col. i.) ’ q ae 811 Prior Physi^1"0 modo abstractam debet Λ C. 2, a.l, §2. Descriptio i) secundum id a quo imponitur A) passio qua unun trahitur vel separatur ab alio, v. gr., aqua a puteo = pas­ nomen vel secundum primam sio transiens. nominis impositionem (physi­ B) actio qua unum trahit vel separat aliquid ab aliquo, v. gr., actio extra­ I) notio nominalis ce).......................................... hentis aquam a puteo = actio transiens. -abs-tractio........... \ α) actio sentiendi unum non sentiendo aliud ejusdem rei v. gr. qua auditus sonum percipit non percipiendo co­ lorem = actio immanens. 2) secundum id ad quod signifi­ β) quast-passio vel potius denominatio qua unum sen­ candum nomen imponitur = titur alio non sentito, v. gr. qua sonus sentitur non senti­ usus nominis (psychologice)... to colore = quasi passio immanens. B) in ordine intel- j a) actio intelligendi unum non intelligendo aliud, v. gr. lectivo................ { animal non percepto homine = actio immanens. β) quasi-passio vel potius denominatio qua unum in· telligitur alio non intellecto remanente = quasi-passio immanens. i) active seu ex a) per primam a) intellectus «agentis»; illuminatio phantasmatum et productio speciei intolliparte subje­ operationem, gibilis = abstractio «effective». cti actus ] quae potest esse β) intellectus «possibilis» simpliciter apprehendendo unum non ap- j abstrahentis k prehendendo aliud = abstractio «per modum simplicitatis»/ aut............ seu intelligen­ seu «definitionis»..........................................................................[abstractio formates.................... [ B) per secundam operationme hoc est intellectus possibilis judicantis seu divi-/ liter. II) divisio dentis apprehendendo scii, unum non esse aliud = abstractivo per modum divi­ sionis ............................................. A) denominatio abstracti ab a) logica denominatio abs-ja) commune et superius actu intellectus possibilis abs-1 tracti ab actione intellectus! — abstracio totalis, trahentis, seu quasi-passio 1 possibilis abstrahentis per’ ) actuale seu formale ejus et relatio rationis abs-j modum simplicitatis, et tunc' = abstractio formatracti ad abstrahentem; ct/ id quod percipit alio non. lis per modum sim­ 2) quasi-passisic aut est...............................| percepto vel est..................... plicitatis, seu negativa abstractio de­ ve seu ex parte vel permissiva....... nominative. objecti.......... β) realis = denominatio abstracti ab actione intelle­ ctus possibilis abstrahentis per modum divisionis = abstractio semper formalis et positiva scu per modum divisionis vel enunciations......................... B~) ♦fundamentaliter = ab-/a) totalis = fundata super compositionem totius cum strahibilitas» vel «composi-J partibus... i tio» aut «eminentia rei ab-ΐβ formalis = fundata super compositionem fortnaex abstractio funstractae», et sic est aut...... \ cum materia, actus cum potentia vel etiam superi damcntalitcr. eminentiam rei................................................................ ] III) conclusio: notio realis abstractions = est actio intellectus possibilis aprehendentis unum non apprehenso alio vel judicantis unum non esse aliud, fundata in duplici compositione rerum, scii, totius aim partibus ct formae cum materia vel actus cum potenta, ex qua res intellecta donomnatur abstracta logice vel realiter, negative aut positive, totaliter vel formalitcr. DE ABSTRACTIONE ί per causam efficientem 77 prius dicitur aliquid secundum id quod est formaliter quam secundum alias considerationes; et ideo abstractio per prius dicitur de abstractione intellectus possibilis, de aliis vero secundum ordinem quo appropinquant ad illam primam, vel magis vel minus. Et sic dicitur abstractio de actione intellectus agentis in quantum est factiva illius abstractionis; et de compositione vel abstrahibilite rerum, in quantum est ejus exemplar,' et de abstractione denominative, in quantum est ejusdem significativa. Unde et in omnium definitione necesse est ponere abstractionem intellectus possibilis; ex quo patet quod per prius et formalius pertinet ad Psychologiam loqui de abstractione quam ad Logicam vel ad Metaphysicam. Merito ergo de abstractione loquuti sumus investi­ gando causam efficientem Philosophiae quae est Philosophus per intellectum suum, maxime per possibilem. Quando autem de abstractione loquimur in causa efficienti Philosophiae, intelligimus indistincte abstractionem intel­ lectus agentis et possibilis, potissimum vero abstractionem intellectus possibilis, sive logica sive realis sit, sive totalis, sive formalis; principaliter tamen, abstractionem formalem et quodammodo etiam realem \ quia alia abstractio potius est conditio sine qua non quam vera causa. Notiones ergo illae ex sensibilibus desumptae quandoque sunt abstractae abstraction! totali, sed principia prima super illis constructa semper sunt abstracta abstractione formali. Et haec satis sint, et plus quam satis, pro via inductiva vel quasi passiva. Liceat tamen ob oculos ponere notionem abstractionis et modos ejus sequenti schemate: ’ Nam, ut postea demonstrabitur, gradus abstractionis sumuntur secundum abstractionem formalem, a qua proprie specificantur partes Phi­ losophiae; secus enim Philosophia non attingeret res reales, ejusque abstractiones potius ad confusionem quam ad distinctionem inservirent, ut pseudoscholaslicis —qui infiniti numero fuerunt et forsitan sunt— accidit, Metaphysicam et alias philosophias reales in Logicam convertentes. Propterea ergo secundum principalitatem partis Philosophiae erit proporttonaliter consideranda una vel altera abstractio, sed simpliciter ea quae propria est superioris partis. Haec autem abstractio realis intclligenda est in sensu exposito, hoc est, ut etiam primam operationem mentis concernit. 78 P. I. Notio philosophiae 2. Juxta secundani viam autem primum principium co­ gnitionis humanae sunt notiones universales et prima principia, quae intellectus applicat ad diversa objecta ut eorum vir­ tute cognoscantur. Intellectus enim semper est qui prin­ cipaliter intelligit, sive in una sive in altera via; sed principia illa applicata sunt quasi instrumenta conjuncta intellectus \ quibus in ratione causatur cognitio conclusionum, ut sic ha­ beatur deductio proprie dicta, hoc est, discursus secundum causalitatem seu processus de uno cognito ad aliud incognitum ut cognoscatur virtute primi cogniti, quemadmodum S. Thomas exponit his verbis: «Discurrere proprie est ex uno in cognitionem alterius deve­ nire. Differt autem cognoscere aliquid in aliquo et aliquid ex aliquo; quando enim aliquid in aliquo cognoscitur, uno motu fertur cognoscens in utrumque, sicut patet quando aliquid cognoscitur in aliquo ut in forma cognoscibili; et talis cognitio non est discursive. Nec differt quantum ad hoc utrum aliquid videatur in propria specie vel in specie aliena; visus enim non dicitur conferre neque videndo lapidem per speciem a lapide acceptam, neque videndo lapidem per ejus speciem in speculo resultantem. Sed tunc dicitur aliquid ex aliquo cognosci quando non est idem motus in utrumque, sed primo movetur intellectus in unum et ex hoc movetur in aliud; unde hic est quidam dis-cursus, sicut patet in demonstrationibus; primo enim intellectus fertur in principia tantum, secundario fertur per principia in conclusiones» 2. Et haec cognitio est per viam judicii, quia spectat ad ter­ tiam operationem mentis, quae judicium mediatum est, et fit virtute immediati judicii praecedentis in quod immediate resolvitur, usque dum perveniatur in judicium simpliciter primum, quod est immediatissimum. Unde S. Thomas iterum scribit: «Ratio autem habet aliquod principium per se notum, ad quod resolvendo reducit illud cujus cognitionem quaerit; et quando ad 1 Cfr. II Sent., dist. 27, q. 1, art. 5; de Verit., q. 11, art. I ct 3, ct alibi pluries. * De Verit., q. 8, art. 15; cfr. etiam I, q. 19, art. 1. C. 2, a.l, §2. Descriptio per causam efficientem 79 illud reducere potuerit, habet certitudinem de re et sentential quod ita est; sed antequam ad illud principium reducere possit, movetur aliquibus verisimilitudinibus, ct siquidem rationibus illis detineatur unquam certis, decipitur et errat; si autem illis non detineatur, tunc habet opinionem unius partis cum formidine alterius» *. Et alibi melius: «Natura, dicit, in omnibus suis operibus bonum intendit et conservationem eorum quae per operationem naturae fiunt; et ideo in omnibus naturae operibus semper principia sunt permanentia et immutabilia et rectitudinem conservantia; principia enim manere oportet, ut dicitur in I Physic. Non enim posset esse aliqua firmi­ tas vel certitudo in his quae sunt a principiis, nisi principia essent firmiter stabilita, et inde est quod omnia mutabilia reducuntur ad aliquod primum immobile: inde est etiam quod omnis specifica cog­ nitio derivatur ab aliqua certissima cognitione, circa quam error esse non potest, quae est cognitio primorum principiorum universalium, ad quae omnia illa cognita examinantur, et ex quibus omne verum approbatur et omne falsum respuitur. In quibus, si aliquis error posset accidere, nulla certitudo in tota sequenti cognitione inve­ niretur» 2. In quo quidem processu magna delectatione et vehementia trahitur homo ad resolutionem complendam; tum quia est processus discursivus seu rationalis, qui homini est maxime naturalis utpote propriae formae (rationi) respondens: tum etiam quia «quanto aliquis plura scit, tanto majori desiderio affectat scire»3, ex quo maxime juvatur et augetur vis et potentia philosophandi. Unde et 5. Doctor scribit: «Delectationes propriae coadjuvant ad unumquodque. Sicut delectatio qua quis delectatur in speculando ct discendo facit hominem magis speculari et discere» 4. «Unusquisque, addit alibi, circa illa maxime operatur et in his operationibus insistit quae maxime diligit, sicut musicus maxime * 1 ’ 1 III Sent., dist. 17, q. I, art. 2, qla. 1. De Verit., q. 16, art. 2. III Contra Gent., cap. 25. VII Ethicor., Icct. 12, fol. 99» coi. 1 D. so P. I. Notio philosophiae insistit ad audiendum melodias, et ille qui est amator Sapientiae maxime insistit ad hoc quod mente theoremata, id est, consideration^ speculetur» l. Et haec delectatio maxime facit penetrare res, ut idem Aquinas pulcherrime docet his verbis: «Quaelibet delectatio quadam affinitate appropriatur opera­ tioni quam perficit, quia unaquaeque operatio per propriam delectationem augetur, sicut quodlibet natum est augeri per id quod est sibi simile et conforme. Videmus enim quod illi qui de­ lectabiliter operantur quodcumque opus rationis magis possum singula dijudicare et per certitudinem exquirere ea circa quae delectabiliter negotiantur, sicut Geometrae, qui delectantur in considerationibus Geometriae, magis possunt intelligere singula hujusmodi considrationis, quia mens magis detinetur in eo in quo delectatur,- et eadem ratio est de omnibus aliis, sicut de his qui amant musicalia et delectantur in eis, et de omnibus aliis; quia per hoc quod gaudent in tali opere magnum augmentum faciunt ad proprium opus, et sic patet quod delectationes augent opera­ tiones» 2. Et rursus addit: «Amans non est contentus superficiali apprehensione aniati, sed nititur singula quae ad amatum pertinent intrinsecus disquirere, ct sic ad interiora ejus ingreditnr; sicut de Spiritu Sancto, qui est Amor Dei, dicitur I ad Cor. II, io, quod scrutatur etiam profunda * 3. Dei Alii vero, qui principia docendo exterius proponunt, sicut magistri, vel etiam libri et bibliothecae, sunt causae instrumentons separatae quae nihil agunt nisi conjungantur cum instrumento conjuncto, hoc est, cum principiis primis naturaliter notis et non per disciplinam acquisitis; quae iterum nihil valent nisi accedat motio intellectus per vigorem suum naturalem; impossibile est enim quod causa instrumen1 X Ethicor., icct. 6, fol. 133, vol. 2-3. 1 X Ethicor., Icct. 7, fol. 133, coi. 3-4. 3 I-II, q. 28, art. 2. C. 2, a.l, §2. Descriptio per causam efficientem 81 talis operetur in quantum hujusmodi, nisi in quantum mota a principali agente, cum quo quasi continuari debet. Et sic videmus quod illi, qui naturaliter ingeniosi sunt et studiosi, etsi non multos libros legerint neque eximios doctores audierint, veri tamen sapientes evadunt; illi vero, qui hebetu­ dine laborant vel pigritia, quamvis ipsum S. Thomas doctorem habeant et ditissimam bibliothecam possideant, stulti remanent et imperiti. «Sicut enim, ait Angelicus, causa scientiae est applicatio animi ad sciendum, ita causa ignorantiae est animum ad sciendum non applicare»1. Et alibi ex Hieronymo dicit: «Aliquis habet ingenium et dat se otio, efficitur rudis et hebes; aliquis autem non habet ingenium et exercitat se, et acquirit inge­ nium: et ita habenti studium datur scientia et ingenium; et non habenti, etiam illud quod habet, scilicet ingenium, auferetur ab eo» * *. Sic ergo patet, quod ea, quae praecedunt abstractionem et apprehensionem principiorum, materialiter se habent ad cognitionem intellectus, ut puta sensatio, phantasmata et alia hujusmodi; dum vero talem apprenhensionem sequun­ tur, moventur ab ipso intellectu, et ideo evandunt instrumenta et reducuntur vel quasi transferuntur, per quamdam eleva­ tionem, ad dignitatem causae effiicientis instrumentons, subordinatae tamen ad instrumentum conjunctum, quod sunt prima principia rationis. 3. Uniendo autem duas illas vias, clauditur circulus pro­ cessus lotius Philosophiae. Id quod S. Thomas ipse ex­ pressit his verbis: «Cognitio autem nostra ex sensu oritur a per principia rationis procedit» in conclusiones3. Et alibi fusiori calamo scribit: ^Praeexistunt in nobis quaedam scientiarum semina, scilicet primae conceptiones intellectus, quae stattnt lumine intellectus agen­ ' Qq. dispp. de Malo, q. 3, art· 7· 2 In Mtt., cap. 25, edit, cit., p. 341 a. • III Sent., disc 21, q. 2, art. 3· 82 P. I. Notio philosophiae tis cognoscuntur per spectes a sensibilibus abstractas, sive sint com­ plexa ut dignitates, sive incomplexa ut ratio entis et unius et hujus­ modi, quae statim intellectus aprehendit. Ex his autem principiis universalibus omnia principia sequuntur, sicut ex quibusdam rationibus seminalibus; quando ergo ex istis universalibus cognitionibus mens educitur ut actu cognoscat particularia, quae prius in potentia et quasi in universali cognos­ cebantur, tunc aliquis dicitur scientiam acquirere... Scientia ergo praeexistit in addiscente in potentia non pure passiva, sed activa; alias homo non posset per seipsum scientiam acquirere... Processus autem rationis pervenientis ad cognitionem ignoti in inveniendo est ut principia communia per se nota applicet ad determinatas ma­ terias, et inde procedat ad alias particulares conclusiones et ex his in alias» 1. «Sicut ergo aliquis dupliciter sanatur, uno modo per ope­ rationem naturae tantum, alio modo a natura cum adminiculo me­ dicinae; ita etiam est duplex modus acquirendi scientiam (per quam sanatur eagritudo animae ignorantis), unus quando natu­ ralis ratio per seipsam devenit in cognitionem ignotorum, et hic modus dicitur inventio, aliius quando rationi naturali aliquis exterius adminiculatur, et hic modus dicitur disciplina (ibid.). * * * Illas autem vias tam angustas et longas et laboriosas, ideo animose arripit homo ut per eas pervenire possit usque ad dulcissimam contemplationem ipsius Causae Primae universalis incausatae. Unde S. Doctor scribit: «Naturaliter inest omnibus hominibus desiderium cognos­ cendi causas eorum quae videntur; unde propter admirationem eorum quae videbantur, quorum causae latebant, homines primo philosophari coeperunt; invenientes autem causam quiescebam. Nec sistit inquisitio quousque perveniatur ad Primam Causam; et tunc perfecte nos scire arbitramur quando Primam Causam cognos­ cimus. Desiderat igitur homo naturaliter cognoscere Primam Cau­ sam quasi ultimum finem»2. Atque ita uniuntur causa finalis et efficiens Philosophiae, ex quibus integratis quaedam descriptio ejus accipitur; 1 De Vcrit., q. it, an. i. 1 III Contra Gent., cap. 25. C. 2, a.l, §2. Descriptio per causam efficientem 83 nam ordo agentium respondere debet ordini finium, et propterea, quia finis Philosophiae est veritas, causa ejus efficiens debet esse facultas veritatis, quae est intellectus. Quam quidem descriptionem elegantissime tradidit Plato, dicens: «Neque mendicus est Amor unquam, neque etiam opulentus; quin etiam inter sapientiam et inscitiam constituitur. Sic enim res se habet: nullus deorum philosophatur aut sapiens fieri cupit; est enim: nec alius quivis sapiens philosophatur. Neque omnimo ignorantes philosophantur, neque sapientes fieri cupiunt, hoc enim habet igno­ rantia pessimum, quando qui nec pulcher nec bonus est, neque sapiens, sufficienter haec habere se censet. Nunquam igitur expetit illa, quorum se indignum non advertit. Qui ergo potissimum, inquam, Diotima, philosophantur, si neque sapientes neque ignorantes id agunt? Hoc profecto vel puer intelliget, inquit, quod hi videlicet, qui inter istos sunt medii: c quibus est amor. Sapientia nempe pulcher­ rimum quiddam est; amor autem circa pulchrum versatur; ex quo necessario sequitur amorem esse philosophum, cumque philo­ sophus sit, medium ignorantis sapientisque tenere. Horum in causa ejus genitura consistit; nam ex patre sapiente ct opulento est genitus, matre vero minime sapiente, et certe pau­ pere. Natura itaque daemonis (genii), o amice Socrates, ista. Nec mirum est, talem te amorem finxisse ex ea opinione quam dénatura ejus habebas; nam, ut ex tuis dictis conjicio, non aman­ tem, sed amatum. Amorem esse putabas; et idcirco pulcherrimum tibi amorem esse visum existimo. Amabile quidem ipsum revera pulchrum est, delicatum, perfectum et beatissimum; amans autem aliam talem ideam habet, qualem in superioribus figuravi. Esto, inquam, ut ais, hospes; praeclare enim loqueris. Cum vero talis sit amor, ad quid conducit hominibus? Hoc deinceps, o Socrates, docere conabor. Talis quidem est et ita genitus amor; est autem pulchrorum, ut ipse inquis. Verum, si quis ita quaerat: cujus gratia amor pulchrorum est, o Socrates atque Diotima? Immo vero sic clarius: qui pulchra amat, quid ab Ins potissimum expetit? Quid respondebimus? Adesse videlicet sibi. At haec responsio quaestionem hujusmodi ultra requirit: Quid erit illi, cui pulchra aderunt? Nihil in promptu, quod respondeam, habeo. Si quis vero, inquit, mutatis vocabulis, ct bono pro pulchro utens, percontetur, qui amat bona, quid expetit? Adesse sibi, in­ quam. Quid huic erit, cui bona aderunt? Facilior ad ista responsio, inquam; felix enim erit. Posscsionc sane bonorum beati sunt, qui­ 84 P. I. Notio philosophiae cumque beati: neque requirere ulterius opus est ad quid felix esse velit, qui felicitatem optat; sed finem jam responsio habere videtur. Vera loqueris, inquam» \ Hucusque ille vere divinus Plato. Talis ergo erit descriptio integratis Philosophiae: id quo homo, quatenus homo est, effectuum mirabilium visione per­ culsus, vehementer accenditur ad eorum causas inquirendas, usque dum perveniat ed Primam Causam simpliciter (des­ criptio genetica), quam principaliter et maxime detegen­ dam intendit (finis in intentione) ; quod et obtinet, assidue ei ardenter —dulciter tamen et delectabiliter— laborando, me­ diante inventione et disciplina, hoc est, per omnia media hu­ manitas possibilia (causa efficiens), atque ita in possessione universalis veritatis dulcissime et placidissime beatus quiescit (finis in exeeutione vel in re) 123. Art. 2.—Definitio quasi essentialis philosophiae. Definitio essentialis sumitur ex causis intrinsecis simul sumptis, scilicet materiali et formali; nam et a materia propna sumitur genus, et a propria forma sumitur specifica differen­ tia, ex quibus definitio essentialis coalescit. In Philosophia autem proprie loquendo nec genus nec diferentia specifica inveniuntur, ut initio dictum est. Quia tamen res transcen­ dentales a nobis intelliguntur ad instar rcrum praedicamen1 Convivium, edit, dt, L X, p. 232-234. Cfr. I-II, q. 27, art. 2, ad i et 2. 3 Et secundum hoc admitti potest descriptio quam Franciscos Picco­ lomini tradit his verbis: «Philosophia universe est habitus humanae mentis mundum quavis ratione scienter contemplans hominumque componens actiones, ex interna ingenii per naturam commotione et foccunditate ortus, ut summo bono facultate frueremur.· (Op. et loc. cit., cap. 19, p. 34. Cfr. ibid., cap. 20.) Similiter ea quae habetur apud Sennertum: «Philosophia est habitus intellectus, sapientia et prudentia constans, omnia scilicet contemplans, atque actiones humanas congruenter gubernans ut hinc homo summum bonum adipiscatur.» (Op. et loc. cit., p. 2) C. 2, a.2 Definitio essentialis 85 talium et physicarum, ideo, quaerimus quasi definitionem essentialem Philosophiae per determinationem quasi generis et quasi differentiae ipsius; id quod per investigationem objecti ejus quasi materialis et quasi formalis obtinebitur. Ad hoc autem, secundum methodum Aristotelis, duplici via uti possumus: altera inductiva et quasi a posteriori; altera deductiva et quasi a priori. Sumamus initium a via inductiva. VENATIO DEFINITIONIS PHILOSOPHIAE PER VIAM INDUCTIVAM Via haec sumitur ex factis, hoc est, ex inspectione diver­ sarum facultatum seu partium, quae ab omnibus vulgo Philosophiae adseribuntur, ut exinde, per abstractionem quamdam analogam, concludi possit nota aliqua communis in qua omnes conveniant x. Non ergo supponimus divisionem scientificam Philosophiae, sed tantum vulgarem et secundum quod exterius apparet; supponimus tamen, ut Metaphysid —nam Metaphysica ad quam hujusmodi inquisitio pertinet, posterius advenit—, exercite cognitas panes illas. Jam vero novimus Sapientes seu Philosophos loqui et tractare de Logica et de Mathematicis et de Physica et de Ethica et de Metaphysica. i. In Logica tractant de ente rationis, cujus propriae causae et partes et passiones inquiruntur, ut puta cum agunt de dictionibus, de enunciationibus vel dc syllogismo; quando sermonem instituunt de valore formarum syllogismi, de conversione propositionum, dc expositione ct suppositione terminorum ct aliis hujusmodi; quando loquuntur dc modis argumentandi et arguendi ct contradicendi; et quando a Ita fecit Aristoteles in venatione secundae definitionis animae (Cfr. II de Anima, cap. 2 per totum (III, 445-447), ct similiter in venatione definitionis Sapientiae (VI Ethic. Nie., cap. 7 (II, 70-7 O» «demque est fa­ ciendum in omnibus analogis. 86 P. I. Notio philosophiae considerant notionem demonstrationis et conditiones ejus et modos ipsius: haec enim omnia sunt passiones propriae entis rationis seu entis secundum quod intellectum est. 2. In Mathematicis quantitatem considerant; et omnia, quae de ipsa determinant, reducuntur vel ad causas ejus, ut puta cum imaginantur lineam ex fluxu puncti generari; vel ad passiones ejus, ut cum asserunt lineam rectam esse brevissimam inter duo puncta; vel ad partes ipsius, ut si dicant quantitatem aliam esse continuam et aliam discretam; et continuam, aliam esse longitudinem, aliam latitudinem et aliam profunditatem vel altitudinem. | 3. In Physica vero res sensibiles, quae nos circumstant, perscrutantur, ut puta passiones Solis, Lunae, et stellarum; proprietates aeris et ignis; plantarum quoque et animalium varietates et partes; principia denique et passiones motus totiusque mundi adspectabilis. Ingredere Laboratoria, ut ajunt; Observatoria astronomica visita; Collectiones item mineralium, plantarum, pe­ corum; in hisque omnibus videbis rerum sensibilium quidditates, vel saltem proprietates et applicationes, magno cum labore et aestu inquiri. 4. In Ethica et Politica ubique agitur de bono et malo individui et societatis tam domesticae quam civilis, de vir­ tutibus et vitiis, de modo regendi et obediendi, de juribus demum et officiis hominum inter se multipliciter manifes­ tatis. Hoc autem idem est ac considerare hominem secundum quod bonus vel malus est, perfectus vel imperfectus, felix aut infelix. 5. Denique in Metaphysica ens ipsum consideratur et partes ejus et quasi passiones ipsius et principia, ut puta potentia et actus, substantia et reliqua praedicamenta, unitas et veritas, bonitas et pulchritudo, identitas ct diversitas, oppositio et contrarieras, similitudino ct aequalitas, aliaque sexcenta, maxime vero consideratur principium primum, quod Deus est; omnia tamen relative ad ens reale. Jam, si collationem facimus, comperimus in singulis C. 2, a.2, §1. Definitio per viam inductivam 87 illis scientiis vel philosophiis multa quaeri et determinari circa principia et partes et passiones uniuscujusque; et tamen principia unius, et similiter passiones et partes, non sunt principia et passiones alterius, sed unaquaeque suas suo modo habet, ut vel leviter inspicienti apparet, et tamen omnes similes quaestiones obtinent. Si ergo Logica, ut Philosophia, quaerit principia et pas­ siones et partes entis rationis; si Mathematica, ut Philosophia, scrutatur causas et partes et passiones quantitatis; si Physica, ut Philosophia, investigat partes et pas­ siones et causas rerum sensibilium, quae nos circunstant; si Ethica et Politica, ut Philosophia, tractant de principiis ct mediis et propietatibus hominis quatenus bonus vel ma­ lus est; si denique Metaphysica similes quaestiones circa ens ipsum reale ponit, donec ad Summum Ens, quod est Causa totius entis, perveniat; planum est Philosophiam in universum esse quae inquirit et, secundum suum posse, determinat, de principiis et parti­ bus et passionibus propiis rerum sensibilium, quantitatis, boni vel mali hominum, entis denique realis et rationis, secun­ dum modum proprium uniniuscujusque. Res, quae in omni­ bus illis considerantur, sunt quasi materia; causae pro­ priae propriusque modus quibus considerantur, sunt quasi forma. Atque ira habemus definitionem quasi essentialem Philosophiae. 1 § II VENATIO DEFINITIONIS PHILOSOPHIAE PER VIAM QUASI DE­ DUCTIVAM. Sicut inductio a singularibus ad universalia ascendit, ita deductio e converso descendit ex universalibus ad singularia, vel, saltem, ad minus universalia. Jam vero nihil est univer­ salius ipsis transcendentalibus, ct propterea notio transcendentalium venari non potest per processum vere deductivum: 88 P. I. Notio philosophiae nisi, praeter ea quae ratio naturalis attingit, fides —quae supernaturalis cognitio est— aliquid supertranscendentale doceat; tunc enim aliquid commune analogum abstrahi posset logice universalius transcendenti et supcrtranscendenti, ex quo, per quamdam deductionem seu descensum, perveniri posset ad unumquodque. Id quod tamen non a facultate transcendentis, sed a propria facultate supertranscendentis fieri deberet, hoc est, non a Metaphysica, sed a Sacra Theologia. Quia ergo non Theologi, sed Metaphysici officio fungimur, non possumus hoc modo venationem Philosophiae prosequi sine defectu methodi. Cum igitur notio Philosophiae in universum consideratae sit quid transcendcntale, impossibile videtur, philosophice procedendo, viam deductivam ingredi, per quam ad notio­ nem illam universalem perveniatur. Attamen, si non hoc modo plus minusve logicali, a io certe modo magis reali et metaphysico fieri potest, nempe ex causa finali Philosophiae, quae, utpote causa causarum, est ratio a priori caeterarum, etiam materiae et formae; nam, ut Aristoteles docuit *, ex definitione vel descriptione per causam finalem, a priori deduci possunt et determinari de­ finitiones per alias causas, sicut ex definitione finis domus concludi potest a priori materia et forma ex quibus componi debeat, ct qualitas (scientia) artificis per quem erit fienda. Inspicienda est ergo causa finalis Philosophiae, supra a nobis inductive determinata, ut ex ea inferatur quasi materia et quasi forma ejus. 1 I Post., VIII (I, 129, 10-26); II Post., VIII (I, 159, 14 sigts.); II Physic., IX, 3-6 (II, 272, 28-53 et 273, 1-8). Audi expositionem S. Thomae: •Sciendum quod contingit definitiones diversas dari ejusdem rei, sumptas ex diversis causis. Causae autem ad invicem ordinem habent: nam ex una su­ mitur ratio alterius. Ex forma enim sumitur ratio materiae; talem enim oportet esse materiam qualem forma requirit. Efficiens autem est ratio formae; quia enim agens agit sibi simile, oportet quod secundum modum agentis sit etiam modus formae, quae ex actione consequitur. Ex fine autem sumitur ratio ejicientis; nam omne agens agit propter finem. Oportet ergo quod defi­ nitio, quae sumitur a fine, sit ratio et causa probativa aliarum definitionum, quae sumuntur ex aliis causis.» (In I Post., lect. 16, n. 5. Cfr. etiam in II Post., lect. 8, n. 3, et in II Phisyc., lect. 15, n. 6). C. 2, a.2, §2. Definitio per viam deductivam 89 Atqui finis Philosophiae est ultima et completa hominis perfectio secundum quod naturaliter possibile est (beatitudo naturalis). Ergo talis debet esse forma et materia Philosophiae, ut ex illis perfectio illa consurgere possit. Porro perfectio respondere debet perfectibili; homo autem, quatenus homo est, nempe ut est rationalis, intellectu et voluntate constituitur. Sed intellectus non perficitur nisi vero, quod quidem in cognitione situm est; voluntas, autem non perficitur nisi bono practico. Necesse est ergo quod Philosophia speculatione et actione consistat: speculatione, ut intellectum perficiat; actione, ut voluntatem compleat. Aliunde intellectus et voluntas hominis, utpote facultates alicujus formae physicae subsistentis, hoc est, in materia existentis et tamen materiam supergredientis, postulant verum a bonum proportionatum, id est, verum sensibile et verum suprasensibile, et pariter bonum sensibile et bonum supra­ sensibile. Oportet igitur quod Philosophia speculetur verum sensibile tl suprasensibile, et similiter inducat ad operandum bonum sensibile et suprasensibile: verum autem sensibile est quod versatur supra ens sensibile, et hoc est proprium Physicae; item, verum suprasensibile est quod cadit supra ens ultrasensibile, quod est proprium Metaphysicae. Philosophia ergo, quatenus perfectiva intellectus humani, debet esse Physica et Metaphysica. Rursus bonum practicum sensibile obtinetur per exerci­ tium virtutum, quae versantur circa actiones vel passiones sensibiles, et hoc est proprium virtutum moralium, quae a prudentia reguntur; bonum vero suprasensibile in quiete contemplationis, sine actione proprie dicta, reponitur. Philosophia igitur, quatenus perfectiva voluntatis hu­ manae, debet esse practica, per inductionem ad virtutes morales seu activas, per quas, veluti per ostium quoddam *, 1 Unde S. Thomas: tVita, inquit, activa in qua perficiunt morales (wutes) est ut ostium ad contemplativam.· (Qq. dispp. de Vtrtut. tn communi. ί)0 P. I. Notio philosophiae ingredi possit in quietem contemplationis universalis veri­ tatis; hoc est, debet esse Ethica. Et quia intellectus est capax apprehendendi omne verum, et voluntas apta nata est appetere omne bonum, sequitur quod Philosophia debet esse considerativa omnium rerum, nam verum et bonum convertuntur cum ente. Sic ergo finaliter habemus quod Philosophia ex pane materiae debet esse universalis; ex parte vero formae debet esse sapiens et prudens, id est, sapiens speculative et practice. Est ergo Philosophia Sapienta humana, in se actu impli­ cite continens quidquid veri et boni naturaliter, seu humani­ tus, haberi potest ab homine, cognoscendo et agendo. Quam quidem doctrinam haud obscure S. Thomas ipse tradidit scribens: «Omniun enim quae ratione cognosci possunt (sive speculativa sint sive practica), necesse est aliquam doctrinam tradi ad perfectionem humanae sapien­ tiae, quae Philosophia vocatur x. Humana autem sapientia est quae humano modo acquiritur scilicet per lumen in­ tellectus agentis2. Denique: «Ante adventum Christi, ait, puplex doctrina erat: una humana, quam habebant Philo­ sophi, alia Legis scriptae (divina)... Sapienta humana per art. 12, ad 24.) Et alibi: 'Sapientia ex hoc ipso quod non est circa humana, sed circa divina, non communicat cum virtutibus moralibus tn materia: unde non connumeratur virtutibus moralibus ut simul cum eis dicatur cardinalis virtus: quia ipsa ratio cardinis repugnat contemplationi, quia non est sicut ostium quo intratur ad aliquid aliud, sed magis actio moralis est ostium per quod ad contemplationem Sapientiae intratur.» (Qq. dispp. de Caritate, art. 1, ad 4.) Et hoc intelligitur non solum de vita mystica, sed et de vita philosophica, a qua vita mystica hanc analogiam traxit: et propterca dicit Philo quod «Philosophia docet nos continere linguam, ventrem et ea quae sub ventre sunt.· (De Congressu quaerendae eruditionis gratia, edit, cit., t. I, p. 376.) Sed de his infra redibit sermo, cum de divisione et ordine partium Philosophiae loquemur. 1 I Polit., lect. i, fol. 1, coi. 2. Cfr. etiam de Potent., q. i, art. 4 et II Meteor., lect. 1, n. 4. Haec autem expressio est Aristotelica, nam STAGIRITA ipse vocavit Philosophiam άνθρώπίκην σοφίαν (II Meteor, I, 3 (III, 572, 15. 16), quamvis sumat aliquando in sensu restricto ad Physicam, quia est’conformis humano intellectui, ut S. Thomas ibid, exponit. 1 III, q. 12, art. 2, arg. sed contra. C. 2, a.2, §2. Definitio per viam deductivam 91 acquisitionem habetur...; nam ad ejus perfectionem duplici via pervenitur, scilicet per experimentum et per contemplatio­ * nem (In Joan., cap. 6, lect. i, edit, cit., p. 178 a). Et Petrus Tartaretus, Ο. M., scribit: «Philosophia genera­ liter capta est, quae docet cujuslibet admirabilis veritatem cognoscere secundum modum nobis possibilem, secundum quem potest a nobis apprehendi”» 1. ★ ★ ★ Ex quo patet quid sentiendum sit de aliis Philosophiae definitionibus a plerisque manualistis tradi solitis: vel enim ad hanc reducuntur, vel falsae sunt aut saltem incompletae. i. Nam illa quae communiter circumfertur: Cognitio rerum per causas supremas naturali rationis lumine comparata, si per supremas causas intelligantur supremae simpliciter, ut a multis de facto intelliguntur, tunc est falsa, quia soli Metaphysicae in suo tractatu de Deo competeret; sin autem per supremas indistincte, seu implicite, intelligantur supremae simpliciter vel secundum quid, hoc est, in quocumque genere, sic est incompleta, quia Philosophia est Sapientia, quae nominat eminentem quandam cognitionem ex parti objecti vel ex parte modi cognoscendi, ut supra ex S. Thoma re­ tulimus; et ideo de se neque includit neque excludit explicite considerationem causarum supremarum vel proximarum, sed utramque actu implicite continet. Philosophia ergo non sistit in sola cognitione proximarum causarum, sed ulterius procedit ad supremas in unoquoque genere, quae tamen percipi non possunt nisi praeeunte cognitione proximarum. Et haec est vera notio aristotclica Philosophiae, prout in actu exercito videre est in operibus Stagiritae, in quibus non apparet, sed e contra respuitur, apriorismus ille, quem sibi fingunt moderni scholastici. Certe, si modernorum explicatio vera esset, deberent a Philosophia excludi fere 1 Petri Tartareti, Parisiensis, Scotistae subtilissimi, m Aristotelis Lqicam et porphyrii Isagogetn eruditissimae explanationes. Pars secunda. Venelus 1621 Quaestiones praeambulae, q. 3, fol. II, coi. 1 B. 92 P. I. Nono PHILOSOPHIAE omnia opera Aristotelis, quia in ipsis non assignantur su­ premae seu ultimae causae rerum, sed propriae; et tamen ab ipso Aristotele et a caeteris peripateticis semper habita sunt ut vere philosophica. Nec etiam moderni philosophi curant de illis supremis causis ab istis neo-scholasticis imaginatis; quin etiam, nec ipsimet philosophi ita loquentes tales causas attigerunt. An dicemus supremas rerum causas esse verbalismum et farraginem? Dicam enim ut res est; saepe, postquam studio Philosophiae incumbere coepi, mecum ipse cogitavi: istaene causae, prout apparent in his libris et operibus, et prout viva voce interpretantur ab istis doctoribus, supremae sunt, et fastigium humanae mentis constituunt? Si revera sic est, imbecillis valde debet esse humana ratio: quales enim erunt infimae proximaeque causae, si supremae tales sunt? Concludamus igitur talem definitionem non respondere antiquae neque modernae Philosophiae, et insuper factis contradici ab ipsis ejus auctori­ bus, qui reapse philosophi non sunt; sed, ut plurimum, formalistae et psittaci. Si quis autem veram notionem Philosophiae secundum mentem Aristotelis assequi velit, non debet ipsam a priori fingere, sed haurire ex ipsa philosophia exercite tradita in operibus Philosophi; sicut etiam notio thomistica Sacrae Theologiae non sufficienter obtinetur ex sola inspectione primae quaestionis Primae Partis Summae Theologicae, sed venanda est praecipue ex Theologia edocta exercite ab Aquinate, ubi melius apparet quid ipse per Sacram Theologiam intelligat. Insuper, si ita sumantur illa verba definitionis, non apparet ubinam sit Ethica collocanda, quae talem resolutio­ nem non patitur. Quae autem adduntur: naturali rationis lumine comparata, vel melius exprimuntur et brevius per verbum illud humana definitionis nostrae, vel philosophica non sunt, si intelligantur in sensu istorum philosophorum, qui in illis videre volunt differentiam inter Philosophiam et Sacram Theolo­ giam; haec enim differentia, ut ex dictis patet, videri non potest a puro Philosopho, sed a solo Theologo. Nisi dicatur C. 2, a.2. Crisis aliarum definitionum 93 esse genus quoddam supremum, philosophice cognoscibile, supra Philosophiam et Sacram Theologiam, ex quo istae duae species eruerentur; sed hoc, quam falsum sit, nuper ostendimus. Denique definitio illa —sic enim inscribunt— peccat contra regulas Logicae, quibus praecipitur definitiones de­ bere esse quam brevissimas. Dato ergo, quod in eodem sensu cum ea, quam nos tradidimus, sumeretur, adhuc esset nostra praeferenda, utpote brevior et clarior L 2. Pariter illa definitio qua Philosophia dicitur: Divina­ rum et humanarum rerum causarumque, quibus hae res continentur, scientia 2, ad praedictam definitionem reduci potest; nam per res divinas intelligebant veteres partem speculativam, per humanas autem partem practicam seu moralem. Sufficiat audire Archytam Tarentinum: «Appello autem, inquit, sapientiam quidem cognitionem coelestium divinarumque rerum; prudentiam vero, humanarum rerum et earum, quae ad vitam spectant, peritiam. Eas enim quae ratione et demons­ tratione, fas est scientias nominare: virtutem vero moralem etiam optimum animi partis ratione carentis habitum, 1 Melius itaque Petrus Fonseca, S. J., scribit: «Philosophia igitur sive Sophia definiri potest: Scientia rerum per omnes causas. Duobus autem modis teneri possunt omnes causae rerum: aut in certo aliquo genere dum­ taxat, aut simpliciter. Qui scit rem per omnes causas ad certum genus pertinen­ tes, sapiens in eo genere dici potest: qui autem per omnes omnino, sapiens sim­ pliciter. Verbi causa, Medicus qui novit morbum per omnes causas ad medi­ cinam pertinentes, sapiens Medicus appellari potest: Mctaphysicus autem, qui tenet omnes omnino causas carum rerum quae sub ipsius considerationem cadunt, dicitur sapiens simpliciter.» (Op. cit., in lib. 2, cap. 3, sect. 2. p. 409.) ’ Tullius, de Officiis, lib. 2, prooem., edit, cit., p. 61. Cfr. Tuscul. ώ#., lib. 5, cap. 3, edit, cit., t. VIII, p. 501. Brevius refert Plutarchus ex Stoicis Sapientiam seu Philosophiam esse Mw te καί άνθρωπίκων έπίστήμην (De Placitis Philosophorum, lib. 1, prol., n. 2.—Scripta Moralia, edit. Dubner, t. II, p. 1065, 16-17, apud Didot, Parisiis, 1877). Alias Philosophiae definitiones collegit Georgius λ’alla in suo opere De tribus rerum expetendarum fugiendarumve generibus, lib. I, cap. 7-13, ■inc numeratione fol. Venctiis, in aedibus Aldi Romani, impensa ac studio Petri Vallae, filii pientissimi, mense Decembris, 1501. Est editio elegantis'..tu ct accuratissima. 94 P. I. Notio philosophiae secundum quem aliquo modo inorati esse dicimur, verbi causa liberales, justi et temperantes»x. Habet tamen hoc inconveniens ista definitio, quod modos speculativi et practici actu explicite referat, cum revera implicite tantum deberent poni, sicut in aliis analogis accidit. Insuper res physicae et mathematicae et logicae non dicuntur proprie divinae, sed solum res metaphysicae; et ideo non sufficienter exprimitur diversitas implicata in modo specu­ lativo. 3. Quae vero a quibusdam 2 ex Aristotele sumebatur, 1 Fragmenta Moralia, n. 6. Apud Fragmenta Philosoph. Graecor. edit, cit., t. I, p. 555, col. I. 2 Cfr. V. gr. Ammonium (op. cit., fol. 2, col. 1), Toletum, Conimbricenses, Aguirre (loc, cit.) et plurcs alios ejusdem aevi. Complûtes® autem Carmelit.ANI definiunt: «scientia entis et veritatis cognitio» (Dwp. in Octo libros Physicor., disp. prima proocm., q. I, p. 6, n. 2, col. I. Matriti, 1628): sed in idem redit. Melius Complutenses Dominicani dicunt: «Phi­ losophia in tota sua latitudine est humanarum divinarumque rerum cognitio, prout naturali rationis lumine investigari possunt.» (In Octo libros Physicor. quaestiones. Prooem., η. I, p. 2, coi. 1, edit, tertia, Compluti, 1737)» a quibus moderni scholastici discere potuissent saniorem verborum sensum. Possent tamen verba illa, praescindendo a textu aristotelico, recte interpretari, ut dicatur cum egregio illo philosopho, Balmes, quod "La Filosofia consiste en ver en cada objeto lo que en él hay, y no mas de lo que hay... Y ante iodo, prosequitur, es menester advertir cudn necesaria era la limitaciôn que muy de propôsito hemos aôadido: y no mas de lo que hay. Porquc, asi como hay entendimientos corios y obscuros que nada aciertan a ver y distinguit, los hay también demasiado vivaces y puntiagudos que en todo cavilan, que todo lo aguzan, pareciéndose a las cabezas desvanecidas por algùn accidente, que pretenden ver ccntcllas cstando a obscuras, y estar mirando muchos y variados objetos cuando on realidad no ven nada. jOh! y cuânto abunda en cl mundo esa menguada filosofia: de todo se habla, sobre todo se discurre, son fâcilcs las ilacioncs; se sientan arbitrarios principios, y la pobre verdad sale tan mal parada, cual puede esperarse de haberse encomendado su investigaciôn al mâs tcmiblc de sus adversarios: cl charlatanisme... (La palabra Filosofia, apud La Sociedad, t. I, p. 43-44, quinta ediciôn, Barcelona, 18S9. Et postmodum describit verum Philosophum his verbis: «Llamamos Fi/Jsofo a un hombre que sabe dar a las cosas su verdadero valor, que naJa desquida ni exagéra, que, imponiendo silendo a sus pasiones y rcchazando d estimulo de los intereses, deslinda los objetos, apreda sus difercncias, coteja sus semejanzas, clasificalo todo cual comicne, y lo déjà en su verdadero lugar y punio de vista * (ibid., p. 45). C. 2, a.2. Crisis aliarum definitionum 95 scilicet cognitio rerum ut sunt, est descriptio Metaphysicae, non autem definitio Philosophiae in universum, quemadmodum supra notavimus ex Buddeo; ut preteream quod philosophi illi germanum sensum textus aristotelici non reddiderunt, qui proprie dicit quod est cognitio entium quatenus entia sunt.* 1 4. Alii denique, volentes proprie Philosophiam definire, magnos passus, sed extra viam, fecerunt, ipsam naturam rei definiendae corrumpentes. Quos inter, speciminis gratia, duos acutos philosophos valentinos refero: Petrum Joannem Nunez et Didacum Mas. Primus ita scribit: éDe sex definitionibus (ab Ammonio relatis) haec erit sola pro­ pria: cognitio rerum, quia res sunt. Quae definitio hac methodo est investiganda, quae tamen in omnibus interpretibus desideratur: omnia quae insunt in animo, qualis est Philosophia, aut sunt partes animi, aut symmetria par­ tium, aut actiones. Philosophia non est pars animi, alioquin omnes nasceremur philosophi; non symmetria, nam, si secundum naturam, esset virtus, si praeter naturam, vitium, Philosophia autem neutrum est, sed άδιαφοφον; actio igitur. Porro actiones aut sunt singularium partium animi, aut symme­ triae. Philosophia non est symmetriae actio, ut supra demons­ tratum est; ergo unius partis, non appetentis, nam posita esset in voluntate et omnes continuo essemus philosophi; quare est actio panis cognoscentis, quae uno nomine cognitio vocatur. Quamobrem inventum est proprium genus. Nunc differentiam a re subjecta quaeramus: cognitio, aut rerum, aut verborum: non verborum, igitur rerum. Rerum, non singularium, quae infinitae sunt; ergo universarum. Quare haec erit propria definitio Philosophiae: Cognitio rerum, quia res sunt, id est, rerum universarum.» 2 1 X Metaph., Ill, 1 (II, 589, 18-19): έπιστήμε του όντο; ή όν καθόλου καί ού κατα μίρος. 1 Pétri JoANNiS NüNNESII, Valentini, Oratio de causis obscuritatis muotcleae ct illarum remediis. Valentiae, typis Joannis Aley, hlandri, 1554, filio 29. 96 C. 2, a.2. Crisis aliarum P. I. Notio philosophiae Alter vero hoc modo loquitur: definitionum 97 ut Plato in Thaeeteto et Aristoteles I Metaph tradiderunt» l. Acute quidem: sed nec Aristoteli respondet, nec Philo­ «Philosophia est cognitio rerum qua res sunt. Quae communior multo et exactior est reliquis, quas proposuimus (ex Ammonio), sophiam practicam complectitur, nec vera methodus sequuta ac proinde erit uberius a nobis explicanda. In qua prima panicula, est; unde non mirum, si naturae Philosophiae in universum quae est cognitio, habet locum generis; reliquae vero, renan non accommodetur; sed tamen longe melius et profundius, scilicet et qua res sunt, locum obtinent differentiae. immo et verius, quam recentiores scholastici philosophati Prima igitur particula, quae est cognitio, colligenda erit methodo sunt isti philosophi. divisionis, ad rerum definitiones indagandas, juxta Aristotelem, In notione ergo universali Philosophiae includi debet II libro de Demonstratione, cap. 14, maxime accommodata. Phi­ speculativum et practicum, non tamen explicite, sed actu losophia est accidens hominis; ergo vel est in corpore vel est in implicite et analogice secundum prius et posterius, ut supra anima: sed non est in corpore, ut candor vel atror: ergo erit in conclusum est; atque ita remanet veritas peripatetica de­ anima. Praeterea accidentia, quae sunt in anima, quaedam sunt finitionis traditae. in intellectu et alia in voluntate: Philosophia autem non est in Quia tamen via, quam sumus prosequuti, longa satis voluntate, quia non est inclinatio ad aliquid bonum, sed ad verum est, non erit abs re uno conspectu quasi ob oculos ponere prosequendum: ergo erit in intellectu. Atqui quidquid est in intel­ integrum processum investigationis nostrae, ut sic omnia lectu est cognitio; ergo Philosophia erit cognitio. penitius intelligantur et ad propria principia reducantur. Verum, cum duplex sit cognitio, una secundum habitum et En igitur conspectus systematicus schemate contractus: altera secundum actum, non erit illa cognitio secundum actum, (cf. p. 99). alioquin enim non remaneret in nobis dormientibus aut nihil de rebus philosophicis cogitantibus. Quare erit cognitio secundum Nunc autem, lector optime, si revera philosophari cupias, habitum, vel, ut dicunt, habitualis; haec enim est firma et cons­ paululum siste, et considera processum vere peripateticum tans cognitio, qualem Philosophiam esse oportet. indagationis hujus. A nominibus enim ad rem pervenimus Secunda particula est: rerum, quae mihi est quidquid non est quasi a signis ad signata: rem autem prius extrinsece et nihil sub considerationem philosophicam esse comprehensum. veluti in cortice tetigimus, ut exinde ad medullam usque Agit enim Philosophia de rebus omnibus omniumque entium et interiora ejus penetraberimus per apprehensionem pro­ naturam considerat, ita ut illius considerationem subterfugere priae formae qua Philosophia in esse Philosophiae consti­ nulla natura queat. tuitur. Noli ergo in superficie remanere, neque in materia Tertia particula est: qua res sunt. Nomine cujus intelligit sistere; sed ad interiora ingredere et ad formam ascende, Ammonius res universas, quasi velimus dicere Philosophiam esse quae lux est intelligibilis; ex qua, postquam intuitus fueris, cognitionem rerum universarum. Atque ita nonnulli philosophi... iterum ad posteriora illa regredi debes, ut sic, a forma illumi­ Philosophiam definiendam esse existimant: rerum universarum nata, omnia in formam resolvantur in eaque intelligantur. cognitionem. Caeterum D. Damascenus in sua Dialectica, cap. 49, Videbis tunc quomodo lux augetur secundum accessum ad per hanc particulam intelligit essentias et naturas rerum omnium, ita ut idem sit esse cognitionem rerum qua res sunt, quod esse cognitionem essentiarum et naturarum ipsarum rerum. 1 Comment, in libros de Physica Auscult., t. I, sect. 1, q. 1, edit, cit., Rectius tamen possumus per hanc particulam intclligere prin­ p. 4. In cumdcm defectum incidit Ernest Naville dum ait quod «pour la définir (la Philosophie) il faut déterminer son genre prochain, c’est-à-dire la cipia et causas rerum, ut sensus sit, Philosophia est cognitio rerum nature de la science en général, puis su différence spécifique, c’cst-à dire les qua res sunt, id est, rerum per sua principia et causas. Unaquaeque caractères que la distinguent des autres recherches de l’esprit humain* (La enim res talis in se est, qualia sunt causae et principia; et hoc prae­ définition de la Philosophie, Paris, Alcan, 1894, p. 1-2)· terea est philosophari, rerum principia et causas investigare, I 98 P. I. Notio philosophiae forman et quomodo effectus manuducunt ad causas extrinsecas et, his mediantibus, ad intrinsecas, usque ad ipsam esentiam Philosophiae: notabis etiam qualiter differunt inductio per Philosophos et inductio per Philosophias, et quomodo secunda intimior est et magis lucida secundum intellectum, quamvis remotior sit secundum sensum; intelliges demum quam vera sint ea quae dc Philosophis narravimus et non amplius miraberis si talia vel majora etiam tibi occurrerint. Quod, si audias tales descriptiones phantasticas esse vel praeteritas, quia hodierni philosophi non ita sunt, et con­ sequenter notionem Philosophiae quam tradidimus antiqua­ tam esse et jamdiu emortuam, non credes, sed subridebis; nam, qui ita loquuntur, philosophi minime ostenduntur; et illi, qui, ut philosophi, et habentur et nominantur, si vere, quae diximus, non sentiunt aut non experti sunt, forsitan dicendi erunt balbucientes et grossiores, sicut antiquissimi naturales de quibus Aristoteles loquitur x. Mihi crede; si semel in vita tua dulcedinem contempla­ tionis intelligibilium gustasti, non amplius delectaberis in exterioribus illis de quibus homines adeo solliciti sunt; sed arbitraberis ut stercora. Noli tamen existimare te jam plenam et absolutam cogni­ tionem Philosophiae adeptum esse; hanc enim non habebis usque ad finem divisionis et deductionem proprietatum ejus, de quibus in sequentibus erit sermo. Cum autem ipsam fueris assequutus et intuitus eris et per plures horas fixus et immobilis et beatus contemplaberis, videbis quam suavis et dulcis est, et experieris quod non habet amaritudinem conversatio ejus. 1 I Metaph., IV, 3 (II, 474, 10). Cfr. S. Thomam, in / Metaph., Icct. 3’ n. 105 et 107, lect. 17, n. 272, et I, q. 44, art. 2, et passitn. 1 98 P. I. Notio philosophiae forman et quomodo effectus manuducunt ad causas extrinsecas ct, his mediantibus, ad intrinsecas, usque ad ipsam esemiam Philosophiae: notabis etiam qualiter differunt inductio per Philosophos et inductio per Philosophias, et quomodo secunda intimior est et magis lucida secundum intellectum, quamvis remotior sit secundum sensum; intelliges demum quam vera sint ea quae de Philosophis narravimus et non amplius miraberis si talia vel majora etiam tibi occurrerint. Quod, si audias tales descriptiones phantasticas esse vel praeteritas, quia hodierni philosophi non ita sunt, et con­ sequenter notionem Philosophiae quam tradidimus antiqua­ tam esse et jamdiu emortuam, non credes, sed subridebis; nam, qui ita loquuntur, philosophi minime ostenduntur; et illi, qui, ut philosophi, et habentur et nominantur, si vere, quae diximus, non sentiunt aut non experti sunt, forsitan dicendi erunt balbucient.es et grossiores, sicut antiquissimi naturales de quibus Aristoteles loquitur Mihi crede; si semel in vita tua dulcedinem contempla­ tionis intclligibilium gustasti, non amplius delectaberis in exterioribus illis de quibus homines adeo solliciti sunt; sed arbitraberis ut stercora. Noli tamen existimare te jam plenam et absolutam cogni­ tionem Philosophiae adeptum esse; hanc enim non habebis usque ad finem divisionis et deductionem proprietatum ejus, de quibus in sequentibus erit sermo. Cum autem ipsam fueris assequutus et intuitus eris et per plures horas fixus et immobilis et beatus contemplaberis, videbis quam suavis ct dulcis est, et experieris quod non habet amaritudinem conversatio ejus. 1 I Metaph., IV, 3 CII, 474> 10)· Cfr. S. ΤκΟΜΛΜ, in [ Aletaph., lect. 3’ n. 105 ct 107, lect. 17, n. 272, et I, q. 44, art. 2, ct passim. /1) etymologica seu originaria......... a) origo philologica: φιλοσοφία = άττό τοϋ φιλίας Tfjj σοφίας, studium Sapientiae, β) origo historica — auctorem habet Phythagoram. I) nominalis. <| B) vulgaris seu actualis (usualis): significatio nominis Sapientia apud philosophos ct alios homines = eminens cognitio objetive vel subjetive» omnium rerum naturaliter cognoscibilium. —e A) 0 (fl 0t J descriptiva a) per actus seu quasi per effectus proprios = describitur vita Philosophica quorumdam Philoscu accidentalis^ sophorum, ut inde appareat «typus philosophicus» ct abstrahatur finalitcr nota characteristica ipsius ' Philosophiae. ** l ** \ I ia) quasi materialiter sumptas seu ex parte modi quo Philosophia in nobis I β) per causas exfit = definitivo genetica. trinsecas.......... b) formaliter ac-/1) per causam finalem — beatitudo naturalis. ccptas ct ml 2) per causam efAa") principalis = vigor ct lumen causando.......... j fidentem, quae] naturale intellectus............... I \ est aut.............../ 1 /a’) conjuncta =< inventio. /β’) instrumenta- principia natu-/ lis.......... ralitcr cognitaj b') separata = doctrina, libri, bibliothecae: disdplina. III) realis j B) quasi esentialis vel per causas intrisecas........... a) venatur per viam inductivam= ex inspectione, non Philosophorum, sicut prius, sed -Philoso­ phiarum, hoc est, facultatum illarum quae vulgo philosophicae dicuntur, concluditur omnes ct singulas similes suo modo quaestiones habere arca proprias materias, atque ita abstrahitur ana­ logice notio quaedam communis analoga, quae est Philosophia in universum. β) venatur per viam quasi deductivam = ex fine proprio Philosophiae prius inductive cognito, concluditur a priori quasi propria materia ejus (quasi genus proximum) et quasi propria forma ipsius (quasi differentia specifica), atque ita obtinetur quod Philosophia in universum esentialitcr est: Sapientia Humana. PARS SECUNDA DIVISIO PHILOSOPHIAE I I Quaestio de divisione Philosophiae inde jam ab antiquis temporibus agitata, a modernis philosophis, qui Philoso­ phiam scientificam profiteri dicuntur, animose discuti solet sub nomine problematis de classificatione scientiarum. Qua quidem in re, tam apud antiquos quam apud modernos, mirum est quanta opinionum sententiarumque diversitas inveniatur; quidam enim duas, alii tres, nonnulli plures esse partes autumant h omnes tamen in hoc convenire videntur Philosophiam reapse habere partes, quidquid in contrarium i asserat Sextus Empiricus 2, ductus forsan prurigine dete­ gendi contradictiones inter dogmaticos. Equidem scio Philosophiam et Philosophiae partes paulatim evolutas esse, nec nisi post longum temporis lapsum apparuisse omnes, at simul constat problema de divisione Philosophiae vel scientiae huic apparitioni successisse; talis est enim lex humanae cogitationis ut, post exercitium ejus * Cfr. Senecam, epist. 89; Diogenem Laertium, op. cit., passin; Sextum Empiricum, op. cit. Adversus Logicos, lib. 7, § 2-4, p. 370, edit. Lipsiae, 1718. Circa divisionem Philosophiae apud Senecam cfr. Ad Bonilla Y San Mariis, Historia de la Filosofia espaiiola, t. I, p. 141. Madrid, Victoriano Suârez, 1908. ’ Loc. cit., n. 2. uAlii quidem videntur statuarc eam (Philosophiam) wun habere partem, alii vero duas, alii tres. Et ex his qui unam partem sta­ tuerunt, alii quidem statuerunt Naturalem (Physicam), Moralem alii, alii Rationalem.'· 102 P. H. Divisio philosophiae directum, adveniat reflexa et signata consideratio ipsius: unde et prius Philosophiam exercuit, postmodum vero incocpit de eadem signate considerare, ut videret quot ha- , berct partes, nam partes habere comperta res erat et indiscusa. Quomodo autem hoc evenerit, ita circiter describi potest. Scimus siquidem Aegyptios Sacerdotes aliosque orientales mathematicam et Astrologiam excoluisse x, plerumque tamen admixtas fabulis religiosis vel theogoniis quas etiam apud hellenos videre est in poetis illis thcologizantibus de quibus saepe loquitur Aristoteles 2; quo factum est ut scientiae illae Mathematicae et Astrologicae veluti sacrae ab antiquis re­ putarentur. Thales vero Milesius, per considerationem directam ipsius naturae sensibilis, fabulis illis ut plurimum resecatis, scientiae physicae fundamenta jecit3, quam deinceps prosequuta est schola jonica ab ipso creata. Empirismo tamen nimis addicta, reactionem extremam provocavit intellectualismi puri, quemadmodum videre est in schola eleatica, quae tendentiam metaphysicam induxit; sed, ab omni experientia avulsa, statim in Dialecticam et Sophisticam declinavit. Advenit ergo Sophistarum aetas, a quibus omnia in dis­ crimen adducta sunt: physicam jonicorum, eleatorum meta1 Cfr. Aristotelem, I Metaph., I, ii (II, 469, 41 -43); S. Thomam, in Λ. /., Icct. i, n. 33, Cfr. etiam S. Thomae de Aquino, in lib. Boem' de Consolatione Philosophiae interpretatio, lib. 4, metro 5, Lugduni, 1505, sine numeratione fol. . 1 Cfr. I Mctaph., III, 5 (II, 472, 30-33); II Metaph., IV, 12 (II, 495, 34 sigts.); XI Metaph., \rl, 6 (II, 604, 21 sigts.); ibid., X, 11 (II, 612, 37-40); XIII Metaph., IV, 3 (II, 634, 30 sigts.) II Meteorolog., I, 2 (III, 8, 10). S. Thomas, I Metaph., Icct. 4, n. 83; Icct. 3, n. 55; III Mctaph., Icct 11, n. 468; I de Anima, lect. 12, edit, cit., p. 63-64; XI Metaph., Icct. 6, n. 2505, 2508; Rom., cap. I, Icct. 7, edit. Marietti, p. 26 b. * Cfr. Aristotel., I Metaph., IV, 4 (II, 472, 20-24): «Dicitur autem 1 hales speculativae Philosophiae princeps fuisse, quia inter septem Sapientes, qui post theologos poetas fuerunt, ipse solus ad considerandum rerum causas se transtulit, aliis Sapientibus circa moralia occupatis.» (S. Thomas, I Metaph., lect. 4, n. 77·) Xatura ( Thales) primus disseruit secundum nonnullos.> (Dioo. Laertius, op. cit., lib. 1, cap. 1, n. 24. (620, 21.) HISTORIA 103 physicam, ethicam priscorum sapientium, quin et mathe­ maticam et religionem ipsam in dubium revocarunt pro et contra disputantes; et inde morum relaxatio, imo et atheismus b At surrexit tandem Socrates, bonoque communi pros­ piciens, perpetuum bellum sophistis indixit; nam et per dialecticam suam et communem hominum sensum expe­ rientia quotidiana innixum sophistas ad silentium redegit ethicamque modo scientifico tradere coepit, paetermisis tamen speculativis quaestionibus 2. Jam igitur habemus Dialecticam, Ethicam, et Physicam una cum Mathematicis et Metaphysica veluti totidem Phi­ losophiae partes; cum et omnes illi, qui tales scientias, vel potius tendendas condiderunt, philosophi haberentur et nominarentur. _______ I 1 Audiatur Tullius: «in hac quaestione, plerique (quod maxime veri­ simile est et quo omnes duce natura vehimur) deos esse dixerunt: dubitare sc Protagoras, nullos esse omnino Diagoras Melius et Theodorus Cyrenaeus putarunt. Qui vero deos esse dixerunt, tanta sunt in varietate ac dissensione, ut eorum molestum sit dinumerare sententias. Nam ct de figuris deorum et de locis atque sedibus et actione vitae multa dicuntur; deque his summa philoso­ phorum dissensione certatur: quod vero maxime rem causamque continet, utrum nihil agant, nihil moliantur, omni curatione et administratione rerum yacent; an contra ab his et a principio omnia facta et constituta sint, ct ad infinitum tempus regantur atque moveantur, in primis magna dissensio est». (DeNatura Deorum, lib. i, cap. i, edit, cit., t. IX, p. 130). Et infra: «Quid? Diagoras, άθεό$ qui dictus est, postcaque Theodorus, nonne aperte deorum naturam sustulerunt? Nam Abderites quidem Protagoras, cujus a te modo mentio facta est, sophistes temporibus illis vel maximus, quum in principio libri sic possuissent: De diis neque ut sint, neque ut non sint, habeo dicere, Atheniensium jussu urbe atque agro est exterminatus, librique ejus in concione combusti; ex quo equidem existimo tardiores ad sententiam profitendam multos esse factos, quippe quum poenam ne du­ bitatio quidem effugere potuisset» (ibid., cap. 24, η. 63, p. 162-163). 1 «Divdiitur autem Philosophia in partes tres: Physicam, Ethicam et Dialecticam. Physicae proprium est de mundo ct de iis quae sunt in eo dis­ serere; Ethicae vero de vita moribusque tractare; porro Dialecticae ambarum partium explicare rationes. Sola usque ad Archelaum Physica viguit; a So­ crate vero, ut praedictum est, Ethica initium sumpsit, et a Zenone Eleate Dialectica.» (Diog. Lâert, De Clarorum Philosophorum tntts, dogmatibus et apophthegmatibus, prooem., edit, cit., n. 18, p. 4 (47-53·) 104 P. IL Divisio philosophiae Illas autem Plato recolligens, Encyclopaediam quamdam indigestam adegit in qua ethicae quaestiones una cum mathematicis et dialecticis et metaphysicis confuse trade- , bantur; omnes enim illos philosophos adivit Plato et audivit, ut supra diximus, eorumque tendcntias in dialogis suis, sane pulcherremis, expressit, nondum tamen ab ipso in | crisim et ordinem redactas. * * * Ita ergo parabatur via synthesi Aristotelicae; nam et Aristoteles primus esse videtur 1 qui problema de divisione Philosophiae conceptis verbis poneret solveretque: unde et quasi formam substantialem introduxit in materiam illam in­ formem et indigestam, quaedmadmodum scite animadvertit Sylvester Mauri, S. J.: «fuit Aristoteles, inquit, qui con­ fusum illum chaos digessit ac veluti mundum intelligibilem ordinavit»1 2. Et similiter Augustinus Nrphus jam pridem scripserat: «Aristoteles enim scientias divisit per genera, et genus ipsum divisit per libros et librum unumquemque reposuit in suo genere; haec series in Platonis libris non videtur. Plato enim primum maxime omnes has Philoso­ phiae paries usque ad aetatem suam, sicut membra Penthei, disjectas atque confusas in unum corpus atque animal reduxit, quandoque enim in uno libro mixeuit omnes scientias; unde et I Posteriorum quasi in Platonem argumentans, jussit non esse de genere unius scientiae in genus alterius in eodem libro transeundum; dixit enim demonstrationes esse augendas, aut in post assumendo aut in latus, propterea scientiis or­ dinem et dis tint ionem adjecit» 3. 1 Dico videtur; nam dc Speusippo hacc habet Diogenes Laertiis: •Primus hic, ut ait Diodorus in pnmo Commentariorum, perspexit commune esse disciplinarum vinculum, easque, quantum fieri poterat, sibi invicem junxit atque conciliavit.* (Op. cit., lib. 4, cap. 1, n. 2, p. 93 (19-22). Cfr. etiam quae de Platone scribit, ibid., lib. 3, n. 56, p. 81 (30-33.) - Aristotelis Opera omnia quae extant brevi paraphrasi et litterae perpe­ tuo inhaerente expositione illustrata a Sylvestro Mauro, S. J., t. III, preoem. Physicae, n. 5, p. 2 b. Parisiis, 1886. 3 Agustini Niphi, Medices Philosophi Suessani expositio subtilissima necnon et collectanea commentariaque in tres libros Aristotelis de Anima nuperri- Historia 105 Attamen, quia exercite apud Platonem diversae illae ten­ dendae respondentes diversis partibus Philosophiae com­ periebantur, haud injuria Tullius scribere potuit: «Fuit jam a Platone accepta philosophandi ratio triplex: una de vita et moribus; altera de natura et rebus occultis; tertia de disse­ rendo, et quid verum et quid falsum, quid rectum in oratione pravumve, quid consentiens, quid repugnans judicando» \ Quam trimembrem divisionem eidem tribuunt Alcinous aliique3, cujus etiam Aristoteles meminit4, imo et veluti classica posterioribus temporibus evassit; nam et Stoici et Epicurei et fere omnes antiqui philosophi ipsam amplexi sunt, quedmadmodum inter alios referunt Plutarchus 5, Diogenes Laertius °, Origines 7, Augustinus 8 et Hieronymus ", mt accuratissima diligentia recognita, pracfat., fol. 2, col. I. Venetiis, apud Hieronymum Scotum, 1559. 1 I Academ., cap. 5, n. 20, edit, cit., t. IX, p. 114-115. Cfr. S. August., De Civitate Dei, lib. 8, cap. 4, edit, cit., t. VII, coi. 193. 2 Liber de Doctrina Platonis, cap. 3 et 7, fol. 76-77. Venetiis, 1516. 1 Cfr., v. gr., Diog. Laertium, loc. cit., n. 84, p. 87 (18-19). Item In Platonis Dialogum, qui Phaedo seu de animorum immortalitate inscribitur, Sebastiani Foxil Morcilli hispalensis Commentarii. Basileae, 1556, p. 45. 4 I Topicor., XIV, 5 (I, 180, 43 sigts., 181, 1). Cfr. Ant. Democharis Ressonei Pernecessarium in Octo libros Topicorum Aristotelis Hyponema, quo tota disserendi vis in omnia problemata ingeniosa demonstratur: cum recta contextus distinctione ad phrasim graecam bona fide innumeris sordibus repurgati, edit. Parisiis, 1535, in I Topic., fol. 30-31. 4 De Placitis Philosophorum, lib. I, prooem. apud Scripta Moralia, edit, cit., t II, p. 1065, 20 sigts. Pro Stoicis cfr. Justi Lipsii, Manuductionis ai Stoicam Philosophiam libri tres, lib. 2, dissert, 1-7, fol. 52-67. Parisiis, 1604. * De clarorum Philosophorum vita..., edit, cit., lib. 3, n. 83, p. 82 (51-54), p. 83 (1-4); n. 84, p. 87 (18-19); Hb. 7, cap. 1, n. 37, p. 168 (10-12), et alibi passim. Cfr. etiam Aristotelis Stagiritae Parva, quae vocant, Naturalia, omnia in latinum conversa et antiquorum more explicata a Nicolao Leonico Thomaeo, prooem., p. I, Paris’is, apud Simonem Colniaeum, 1530. ' Prolog, in Canticum Cantic., edit. Maur., Parisiis, 1740 (Opera, illi, p. 31, coi. 2 B D); in Genesim, homil. 14 (ibid., t. II, p. 98, coi. 1 El·'). 4 Epistola CXVIII ad Dioscorum: «nosti enim, quidquid propter adipiscendam Sapientiam quaeritur aut de moribus aut de natura aut de ratio­ ri quaestionem habere», n. 19 (Opera, edit, cit., t. Il, coi. 336 E). Item, Efiit. ad Volusianum, n. 17 (ibid., col. 409 D); De Civit. Det, lib. 2, cap. 7, tVII;col. 36 CD; lib. 8, cap. 4, col. 193; üb. XI, cap. 25, col. 291-292. ’ Dialogus adversus Pclagianus, lib. I (Opera, edit. Maur. Parisiis, 1706, t. IV, coi. 497)· 106 P. II. Divisio philosophiae a quibus deinceps sumpserunt Isidorus Hispalensis1 ct Hugo Victorinus2, hisque mediantibus in scholas mediaevalcs transmissa est et in ipsis conservata, ut apud S. Bomventuram videre licet3. Hujusmodi tamen distributio —quae utique speciem quamdam veritatis prae se fert— difficultate non caret; quum et Logicam ex aequo ponat cum Ethica et Physica, quod sane non licet, et Metaphysicam explicite 1 non nominet, cujus tamen omissio injuriae vertenda est, eo quod potissima sit inter omnes Philosophiae partes. Nihil ergo mirum, si Aristoteles et post ipsum Peripatetici, aliam inierint viam. Stagires enim, quamvis concedat Logicam esse scientiam5, 1 Etymo!., lib. 2, cap. 24, p. 873, 5-18, edit. Auctores latinae linguae in unum redacti corpus, 1585, apud Guillclmum Leimarium, absque signa­ tione loci. 2 Annotationes elucidatoriae in D. Dionysii Hierarchtam, cap. 1, fol. 238, coi. 4 (Opera, t. I, Veneriis, 1588). 3 De reductione artium ad Philosophiam, n. 14, p. 414» Quaracchi, 1890. 4 Physica in his auctoribus antiquis videtur stare pro scientia objcai extra nos positi et a nobis independentis, hoc est, pro scientia speculativa, pro­ prie dicta. Ita, v. gr., S. Albertus Magnus scribit: «Aliae quidem sunt pro­ positiones ethicae, secundum quod Ethica large dicta comprehendit Monas­ ticam, Oeconomicam ct Civilem (Politicam); aliae sunt physicae, secundum quod Physica large dicta comprehendit Naturalem (Physicam proprie dictam) ct Metaphysicam; aliae logicae, secundum quod Logica generaliter dicta totum comprehendit trivium ct quatrivium secundum Aristotelem, quia Poetriam (sic) ponit pro scientia speciali, et Logica comprehendit Logicam stricte dictam, cujus una pars est Dialectica, qua Logica stricte dicta est de syllogismo omni, tam simpliciter accepto, quam dialectico, quam demons­ trativo, quam etiam sophistico; Dialectica autem de syllogismo ex probabi­ libus. Haec ergo comprehendit ct Rhetoricam et Grammaticam et Poetriam *(sic). (I Topicor., tract. 4, cap. 2, edit. Vives, t. II, p. 278 b.) Et similiter S. Thomas: «ad Philosophiam Naturalem, inquit, pertinet considerare ordinem rerum, quem ratio humana considerat sed non facit, ita quod sub Naturali Philosophia comprehendamus et Metaphysicam * (I Ethic., lect. i, fol. i, coi. 1 CD). In analogis autem, quatenus sunt vel saltem participant aliquid de attri­ butione, oportet semper summum analogatum explicite nominare; et in hoc casu inveniuntur partes Philosophiae. 8 Nam vocat ipsam τρόπον έπιστήμης, I Metaph., Ill, 4 (II, 488,22). Cfr. etiam III Metaph., II, 13 (II, 502, 11-22) et S. Thom, in h. I., sdl. IV Metaph., lect 4, n. 572-577· Historia 1θ7 I I renuit tamen ipsam vcluti principalem admittere, cum nonnisi organica vel instrumentalis sit 'j unde hanc statuit divisionem ut Philosophiae alia pars sit factiva, alia activa et alia speculativa, quam postmodum subdividit in Physicam, Mathematicam et Metaphysicam, sicut et Activam distribuit in Ethicam seu Monasticam, Oeconomican et Politicam, et Factivam dispescitur in Artes mechanicas et liberales: Των επιστημών αί μεν θεωρητικοί αί δέ πρακτικοί αί δέ ποιητικοί (2). Τρία γένε θεωρητικών επιστήμων έστί, φυσική, μαθηματική, θεολογική (3), ΙΙοιητικής μέν γάρ έν τω ποιοϋντι καί οΰ τω ποιουμένω τη $ κινήσεος ή αρχή, και του’ έστΐν είτε τέχνη τις εϊτ’ άλλη τις δύναμις (4). Πλείονων δ’ έυρισκομένων τεχνών, καί τών μέν πρός τάναγκαΐα των δέ πρός διαγωγήν οΰσών (5) Τών μέν γάρ ποιητικών έν τω ποιοϋντι ή αρχή ή νους ή τέχνη ή δύναμίς τις, τών δέ πρακτικών έν τω πράττοντι ή προαίρεσις’ τοαύτό γάρ τό πρακτόν και τό προαίρετων (6). 1 Unde ct opera logicalia Aristotelis communi vocabulo nominantur Opyavov; nam «Scientiae speculativae, ut patet in principio Metaph., sunt dc illis quorum cognitio quaeritur propter seipsas. Res autem de quibus cst Logica non quaeruntur ad cognoscendum propter seipsas, sed ut adminiculum quoddam ad altas scientias. Et ideo Logica non continetur sub philosophia Speculativa quasi principalis pars, sed quasi quoddam reductum ad eam, prout ministrat speculationi sua instrumenta, scilicet syllogismos et definitiones ct alia hujusmodi, quibus in speculativis scientiis indigemus. Unde ct secundum Boetium m Comment, super Porphyrium (Venctiis, apud Joannem Gryphum, 1566, prolog, prim., col. 3, prolog, secund., col. 45-46) non tam est scientia quam scientiae instrumentum» (S. Thomas, in Boetium de Trinitate, q. 5, art. 1, ad 2). Cfr. etiam Gundissalin. De Divisione Philosophiae, apud collect. Bcitrdge zur geschichte der Philosophie des mittelaltcrs, edit. L. Balk, Münster, 1903, p. i8,1. 20. ’ VIII Topicor., I, 23 (I, 263, 35-37)3 cfr. VI Topicor., VI, 23 (I, 244> 36-39). 3 X Metaph., VII, 6 (II, 592, 52-53; 593, 1); Cfr. etiam V Metaph., I> 7 (Π, 535» 8-9). ‘ X Metaph., VII, 3 (II, 592, 21-24). ‘ I Metaph., I, 10 (II, 469, 34-36). ‘ V Metaph., I, 3 (II, 534, 22-25). 108 P. II. Divisio , : ; philosophiae 1 ■ Haec autem doctrina, quae a rigidioribus peripateticis tam graecis quam latinis et arabibus integra est servata ct quadantenus perpolita, nonnullos criticos inter ipsos scho- i lasticos nacta est, ut videre est in Scoto, Nicolao Bonetti, A. Bernardo Mirandulano et Aversa, qui divisionem illam quasi empiricam satisque commodam de facto retinent, nulla | tamen solida ratione fulcitam asserunt. Liceat nobis pauca verba in medium afferre: «Post ergo longam inquisitionem, ait Scotus, non video hujus divisionis sufficientiam per aliquam rationem neccessariani posse ostendi, sed placuit diversis auctoribus circa diversa sujecta specu­ lari et tot suae considerationi subdere quot videbantur aliquam convenientiam in principiis et in modo considerandi habere nam «absolute loquendo una dumtaxat institui posset scientia totalis cujus objectum esset ens in tota sua communitate, praefatae vero scientiae essent veluti partiales et partem objecti communis contemplan­ tes, ita ut illa non esset ab istis distincta nisi sicut totum differt a suis partibus..., et talem scientiam sic unam esse possibilem, quae etiam dicatur Metaphysica, tradunt nonnulli Aristotelis exposito­ res, etiam Scotus ipse... »2 «Existimavit, opinor, Aristoteles res omnes esse distribuendas in tres scientias non ex vi quidem rationis et ex natura ipsarum rerum (quandoquidem hoc fieri non possit, ut demonstratum est) sed solum ob commoditatem tractandi res et speculandi; similiter enim se habet ac de agricola qui niulto melius ampli alicujus agri partem aliquam mediocrem colit quam totum vel maximam partem, m caque excolenda minus laborat ac defatigatur et facilius finem suum assequitur»3. 1 In VI Metaph., q. 2, schol. 7, n. 27. Edit. Vives, t. VII, p. 322 a. - R. P. Bartholomei Mastrii de Meldula, O. M. Convcntualis, Mag., Cursus Philosophicus, t. IV, continens disputationes ad mentem Scoti in duodecim Aristotelis Stagiritae libros Metaphysicorum, pars prior, disp. 1 prooemialis, q. 1, n. 3, p. 2, Venetiis, 1688. 3 Antonii Bernardi Mirandulani, Episcopi Cascrtani, Disputationes in quibus primo ex professo Monomachia, quam singulare certamen latim, recentiores duellum vocant, philosophicis rationibus adstruiur et mox divina auctoritate latefactata penitus evertitur... Deinde vero omnes utriusque Philo­ sophiae tam contemplativae quam activae loci obscuriores et ambiguae quaes­ tiones aristotelica methodo luculentissime examinantur et explicantur, lib. 13, sect. 7, p. 272. Cfr. etiam, lib. 8, sect. 1, p. 140. Basileae, 1562. Historia 109 Secundum hoc ergo, quia omnis scientia est de ente aliquo, et ens immediate dividitur in decem praedicamenta, talis deberet fieri distributio in partes ejus: ♦Manifestum est quod de ente, in quantum ens, erit una scien­ tia quae habebit ens pro objecto; 2.° quia ens dividitur sic primo, ut fertur: ens aliud finitum aliud infinitum, de ente in quantum ens erit prima scientia, de infinito secunda, dc ente finito tertia: item quia ens finitum et limitatum dividitur aeque immediate, ut dicitur, in decem prima genera de quibus sunt decem scientiae, quia quaelibet quidditas praedicamentalis habet suas propias passiones cum ea convertibiles et de ipsa demonstrabiles. Et sic quarta scientia erit de substantia, quinta de quantitate, sexta de qualitate, septima de relatione, octava de actione, nona de passione, «coma de situ, undecima de quando, duodecima de ubi, decima tertia de habitu»l. Illa ergo antiqua partitio, secundum scotistas, retineri utique potest et debet tum ob auctoritatem Aristotelis tum etiam propter ipsius commoditatem et utilitatem; non autem propter intrinsecam rationem: unde si quis utiliorem et commodiorem inveniret aliam, divisio Aristotelica relin­ quenda esset. * * * Exinde facilis patet gressus a positione critica et indiferenti ad positionem aperte repugnantem et hostilem, quae 1 Habes Nicholai Boxetti viri perspicacissimi quatuor volumina, Mtiaphysicam videlicet, Naturalem Physiologiam, Praedicamenta, necnon Theologiam Naturalem, in quibus facili calle ct perbrevi labore omnia fere sabilia comprehenduntur; recognita nuper per magnificum dominum Lau­ rentium Venerium, quondam clarissimi domini Marini D. Marci procura­ toris dignissimi, una cum annotationibus in margine, quas Laurentius idem « Avcrroy, Scoto, Thoma ct aliis Ductoribus collegit. Metaphysica, lib. 2, ap. 6, fol. 19, coi. 2. Venetiis, apud Octavianum Scotum, 1505. Cfr. etiam R.VK. Aversa, Philosophia Metaphysicam Physicamque complectens, q. 1, W. 7, edit, cit., p. 27-31. Hunc etiam ordinem Philosophiae seu Metaphysicac, ut ajunt, tradendae 'equitur Suarezius in suis Dissp. Metaphysicis, a quo mutuo acceperunt nodemi manualistac dc re metaphysica scribentes. no P. IL Divisio philosophiae Historia 111 de facto est sequuta statimque consummata. Postquam enim, scholasticorum castris, qui syncretismum amplecterentur ope Restaurationis litterarum seu Renascendae, ut ajunt. spiritu quodam ccclcctico et opportunista, ut ajunt. incoeperunt homines videre Aristotelem non fuisse unicum Sapientem, sed plures alios, eosque maximos, adversarios ♦ ♦ * exstitisse, auctoritas Philosophi declinare caepit et obscurari. Aliunde vitia scholae ej usque sterilitas una cum odio Re­ Nostrum non est singulas illas divisiones ad adamusim volutionis Protestanticae erga scholasticos, hoc est, eccle­ recensere et in crisim revocare; hoc enim nimis longum esset siasticos seu Papistas, hoc fecerunt ut homines crederem nec ad rem juvaret. Unde satius erit celebriores quasdam Aristotelismum seu scholasticismum inutilem imo et nocivum memorare et schematice proponere, ut brevitati et claritati esse, atque ita novam Philosophiam novo spiritui libertatis 1 consulamus, ita tamen ut principalia fata evolutionis his­ consentaneam condendam esse. Sic igitur venerationi erga toricae problematis hujus quadantenus adumbrentur sicque Aristotelem successit contemptus et loco inutilium subti­ solutio metaphysica, quam dabimus, uberius illustretur et litatum peripateticarum, ut ajebant, Philosophia utilis et confirmetur. clara substituenda erat. Baco itaque a Verulamio scientias dividit secundum di­ Et haec quidem, quae sacculo xvi quodammodo imper­ versas facultates cognoscidvas hominis 1 ita sane ut memoriae fecta latebant, tendentiam tamen novam induxerunt, quae respondeat Historia, Poesis imaginationi et Philosophia ra­ consummationem obtinuit sequenti sacculo in Bacone et tioni, cujus triplex objectum assignatur: Deus, Natura Cartesio; quorum primus dici potest Antesignanus philo­ (Mundus) ct Homo. sophiae empiricae et inductivae seu utilitariae (empirismi, positivismi, materialism!) alter vero haud immerito vocari potest Parens et Caput philosophiae intellectualistae et deduc­ 1 Principium hujuscc classificationis jam pridem ante Baconem do­ cuerat Joannes Huarte in celeberrimo opere Examen de ingenios para las tivae seu clarae et distinctae more geometrico (intellectuadentias, «en cl cual cl lector hallarâ la manera de su ingenio para escoger la lismi, rationalism!, idealismi), quae directe ad quemdam ciencia en que mâs ha de aprovcchar, la difercncia de habilidades que hay en ontologismum seu intuitionismum ducit (dogmatismum exag­ los hombres y cl genero de letras y artes que a cada uno corresponde en par­ geratum) simulque indirecte provocat criticismum et agnosticular», composito versus annum 1557 ct pluries diversis in locis edito. ticismum (scepticismum). Attamen duae illae tendendae, «Ya me parcce, ait, que es tiempo de saber por arte que difercncia de ciencia a qué difercncia de ingenio corresponde en particular, para que cada cual quae saepius ad extrema duxerunt, latenter consociatae entienda con distinciôn, sabida ya su naturalcza, para qué arte tiene disposiserpunt in tota moderna philosophia, quae characterem ciôn natural. habet scientificum, hoc est physico-mathematicum; physicum »Las artes y cicncias que se alcanzan con la memoria son las siguientes: quidem ex tendentia Baconiana, mathematicum vero ex Gramâtica, Latin y cualquicr otra lengua; la teôrica de la Jurisprudencia, Cartesiana tendentia. Teologia positiva, Cosmografia y Aritmética. Las que perteneeen al entendimiento son: Teologia cscolâstica, la teôrica de la Medicina, la Dialectica, Nihil ergo mirum si, nova philosophia novaque methodo h Filosofia natural y moral, la prâctica de la Jurisprudencia, que llaman adinventa secundum novam mcntalitatem, novae etiam moli­ abogacia. De la buena imaginativa naeen todas las artes y cicncias que conrentur divisiones vel classificationes humanae cognitionis, sisten en figura, corrcspondcncia, armonia y proporciôn; estas son: Poesia, Elocucncia, Mùsica, saber predicar, la prâctica de la Medicina, Matcmâantiquorum doctrina in toto vel in parte seposita; et hoc ticas, Astrologia, gobernar una rcpûblica, cl arte militar, pintar, trazar, modo critica scotistica maturos dedit fructus. Qua in rc escribir, leer, ser hombre gracioso, apodador, pulido, agudo in agtbihbus, y facile intclligitur unamquamque tendentiam propria ten­ todos los ingenios y maquinamientos que fingen los artifices, y también una tamina exhibitam iri, nec defututos esse, etiam ex ipsis gracia de la cual se admira cl vulgo, que es dictar a cuatro escribicntes juntos 112 P. IL Divisio ; ex parte ob-l generationum—libertas naturae— \ jccti.............. 'praeter—generationum—errores naturae Naturalis seu / artium—vincula naturae—(mechanica cxperimentalis: industria?) rerum..... lex parte finis( narrativa, propter sognitionem rerum. ( vel usus....Iinductiva, tamquam materia prima Philosophiae (Philosophia Historiae?) philosophiae Multas insuper continet subdivisiones divisio baconiana quae, quantum ex ejus opere De dignitate et augmentis scientiarum, colligere potuimus x, hoc schemate contrahitur: materias diversas y salir todas muy bien ordenadas.» (Cap. io, edit. Barcelona, Subirana, 1883, p. 141). Cfr. E. Bullôn, Los precursors cspafioles de Batin y Descartes, pp. 206-207. Salamanca, Calatrava, 1905. ‘ Francisci Baconis a Verulamio Vice-Comitis S. Albani, De digni­ tate et augmentis scientiarum, a lib. 2 usque ad finem operis. Edit. Parisiis, 1624. il) cx parte t simpliciter dicta = ecclesiastica specialis, sacra vel cede- ad Prophetias. siastica........./ nemeseos vel Providentiae. memoriae = Historia... . historia inchoata (memoriae), historia deformata (antiquitates). Civilis seu ho­ partitio minum vel personarum. 1 civilis propriet prima.... I dicta............. i Ξ C z divisio prima.| historia universalis = temporum = / | historia particularis = chronica... 1 divisio secun-i annales. da........ I acta diurna. \ historia justa. historia mera| personarum — vita (biographiae). vel pura. actionum vel rerum gestarum = relationes. J t’ Î Z II) cx partel narrativa. imaginationis^ dramatica. parabolica. C = Poesis historia mixta. divinitus inspirata = Sacra Theoloiga. de axiomatibus communibus scientiarum de conditionibus adventitiis iouraata I refracto = Deus, scientia de Numine: Theologia Naturalis (Thcedicacai et duc: S III) cx parte rationis = Scientia... efficientium et matcnahuml coli Naturae = Physica; 1 cura autem vel consi i speculativa, tur ut 1 scilicet inqui' sitiva causasubstantiva vel rum.............. finalium et f< principalis...] directo = Na­ tura; Philo­ sophia Natu­ operative, nempe p ralis............ ex sensibusdesumpta = Philosophia.. particularis —1 quasi rami; oritur autem' cx radio vel auxiliaris veli pura circa qua secundaria = > mixta. | circa quit Mathematica) Jfl / de toto Homine . segregato Philosophia Iluinjiiui.ii is. ex parte ob-ι generationum—libertas naturae— jecti............. praeter—generationum—errores naturae * Naturali seu /artium—vincula naturae—(mechanica experimentalist industria?) rerum... /ex parte finisj narrativa, propter sognitionem rerum. ' vel usus... Jinductive, tamquam materia prima Philosophiae (Philosophia Historiae?) coniana ^mentis rahitur: Oex parte nMPnar « HuroiB.... \ simpliciter dicta = ecclesiastica specialis. sacra vel cede- ad Prophetias. siastica ..../ncmcscos vel Providentiae. arcclona, de Baefa historia inchoata (memoriae). historia deformata (antiquitates)· digni· Parisiis, Civilis seu ho­ minum vel partitio personarum..civihs propricl prima.... I dicta.............. I divisio prima.(historia universalis temporum -/ historia particularis chronica... ) divisio sccun-( annales. da acta diurna. \ historia justa. . C z universi orbis. regni, reipublicac vel nationis alicuius historia mera/personarum = vita (biographiae). vel pura. actionum vel rerum gestarum = relationes. I ( Z/ *HD ex parte iva. jurte J narrat narrative. p «-'Cwjnnmj dramatics. Z * Poesis.../parabohex historia mixta. / divinitus inspirata Ill) ex parte raiwmt *= j SaENTu.ôl Sacra Thcoloiga. universalis = quasi truncus et mater communis 1 de axiomatibus communibus scientiarum particularium J ç . ( de conditionibus adventitiis (transcendentibus) entium.| aPJcnt0» P ^osop * rima. refracto = Deus, scientia de Numine: Theologia Naturalis (Theodicaea) et doctrina de Angelis et Spiritibus quasi appendix. ex sensi busdesumpta ». Philosophia.. directo =r Na-1 tura; Philo-| sophia Natu­ ralis................ particularis — quasi rami; oritur autem ex radio vel efficientium et materialium! collecta injdc principiis rerum. Naturae — Physica; Na-i unum......... ( de fabrica universi seu de mundo tura autem vel considcra-Z * ' Wÿ i speculativa» tur ut.................................. jfusa et sparsaL Physica concreta =■ Historia Naturalis. l scilicet inqui' -W stàva causa! seu de varie(de Shcmatnmis materiae, tare rerum ./Physicaabstracta.(doctrina de motibus. substantiva vel·, rum............... principalis... finalium et formalium Noturae ° Metaphysics. operative, nempe productiva effectuum ( pro Physica — Mechanica. I pro Metaphysics — Magia. auxiliaris veli pura circa quantitatem continuam ~ Geometria. Arithcmtica. secundaria »> mixta. | circa quantitatem discretam Mathematica) de persona Hominis. / de toto I lominc de natura ejus seu de vinculo vel foedere animae et corporis. segregato *= Philosophia Humanitatis. \dc partibus Hominis..../ reflexo » 11οπίο: doctri­ na de 1 lominc.................... i Î medicina, cosmetica, athletica, roluptuana. de spiraculo vel substantia animae. rationalis (propriae). sensibilis (communis). de facultatibus., .(de intellectu, de ratione, de phantasia. I de memoria, de appetitu» de voluntate. de anima.. !tnvcntivam. judicativam, retentivam. de usu et objectis traduisant vel communicativam. voluntatis, appetituum et affectio-) doctrina de exemplari, num »» Ethica.............................(georgica vel cultura animi. I doctrina de conversatione vel urbanitate, doctrina de negotiis, doctrina de imperio vel de republic». Historia 113 Alio modo Cartesiani exhibent Philosophiae divisionem. Sic. v. gr. Antonius Legrand in opere cui titulus Institutio Philosophiae secundum principia D. Renati Descartes nova methodo adornata et explicata 1, decem partes Philosophiae assignat quae possunt ita exprimi: I) improprie dicta: introductio seu organum = Logica. A) mctaphy-ia) de Summo Numine = Theologia Naturalis. sica............ β) de Intelligentiis et Daemonibus = Angc/ lologia. . a) generalis. B) physicaX a) de corpori- ’ bus inorgani­ i) de Mundo et Caelo. cis, hoc est. 2) de quatuor Elemenβ) specialis tis. tis. "I W’ a I II) proprie dicta.... b) de corpori-/1) in genere bus organicis 2) in specie/quad cor­ de homini) pus. jquoad ani( mam rationalem. C) ethica seu moralis. 1 Antonii Le Grand, Institutio Philosophiae secundum principia D. Re­ nati Descartes nova methodo adornata et explicata. Praecognoscenda de Philo­ sophia in genere et ejus partibus, n. 7-17. Edit, tertia in Germania, Norimbergae, 1695. Etiam nonnulli scholasticorum tunc temporis proporias divisiones moliti sunt. Ita v. gr., Sebastianus Izquierdo, S. J., in opere, cui singularem et longissimum apposuit titulum, scilicet ePharus scientiarum ubi quidquid ad cognitionem humanam humanitus acquisibilem pertinet ubertim juxta atque succincte pertractatur: scientia de scientia, ob summam universalitatem utilissima, scientificisque jucundissima, scicntifica methodo exhibetur: Aris­ totelis Organum jam pene labens restituitur, illustratur, augetur atque a defectibus absolvitur: Ars demum legitima ac prorsus mirabilis sciendi omnesque scientias in infinitum propagandi et methodice digerendi, a non­ nullis ex antiquioribus religiose celata, a multis studiose quaesita, a paucis inventa, a nemine ex propriis principiis hactenus demonstrata, demonstra­ tive, aperte et absque involucris mysteriorum in lucem prodtiur», Lugduni, 1659, talem proponit divisionem (t. I, p. 252): I 114 P. IL Divisio philosophiae Interea nova methodus Cartesiana longe latcque dif­ fundebatur, nedum inter catholicos Galliae, verum etiam et praecipue inter Protestantes ne excepto quidem ipso Leibnizio, qui aliunde reverentiam quamdam erga Aristotetelismum retinebat, secundum inspirationem a Melanchione Protestantibus datam, de necessitate retinendi philosophiam aristotclicam l. Inde ergo tentamen conciliandi antiquam am Physica lata ce B 3 υ *Ü (Λ Theologia. Physiologia. Rationalis. Moralis. 1 } historialis. I narrativa........ ( praedictiva. ( 1 1 incrcato, creato; I infinito, finito; de object o 'absoluto, relativo. . substantiali; possibili i causativo, causabili ct ’ ceteris. Prima. \ \ Ide objecto impossibili pariter dividendo. ] I de utroque. Mctaphysica lata, i Mathematica. I (de ente spiri-ksubstantiali, accidentali; tuali eoque../absoluto, relativo; /et caeleris. Anonyma.... de ente corpo-\ substantiali, accidentali; reO eoque....< vivente, non vivente; / et caeleris. Aliam, eamque longissimam et complicatam distributionem, proponit etiam Joannes Baptista Ptolomaeus, S. J., in opere Philosophia mentis et sensuum secundum utramque Aristotelis methodum pertractata metaphysice et empirice, Dissert. 39, de serie scientiarum, Sect. 3: schemastimus scientiarum classicarum, p. 204-206. Romae, ex typographia Reverendae Camerae Apostolicae, 1696. 1 «Haec eo dicenda putavi, non solum ut magis ament Aristotelem juvenes, sed etiam ut sogitent cur sit amandus et in manibus habendus. Planequc ita sentio, magnam doctrinarum confusionem secuturam esse, si Aristoteles neglectus fuerit, qui unus ac solus est methodi artifex. Nec alia ratione ad methodum assuefieri quisquam potest, nisi in hoc genere Philosophiae Aristotelicae mediocriter exerceatur. Quare juvenes hortor, non solum ipsorum causa, sed etiam propter universam posteritatem, ut hoc optimum doctrinae genus, diligenter colant ac conservent.» (Vita Aristotelis, apud ARISTOTELIS Opera omnia, t. Ill, edit. Basilcae, 1548.) Historia 115 nova Philosophia seu potius reformandi antiquam secundum exigentias novae methodi vere scientificae. Arduum hoc munus emendandi Philosophiam Leibnizius assumpsitl, qui et emendationem inchoavit et promovit; consummavit autem discipulus ejus Ch. Wolff, qui titulo Reformatoris Philosophiae gloriari consuevit 2. Wolffius igitur systema completum totius humanae cog­ nitionis molitus est; in quo, et plura antiqua retinerentur novae methodo scientificae adaptata, et nova inventa huma­ nae rationis adderentur. Synthesis autem aliquatenus ecclectica et quodammodo mutuata 3 quam Wolffius in ingentibus voluminibus copiose tradidit, ita circiter ni fallor, contrahi potest4: 1 Unde et inter alia opera Dissertationem edidit De Primae Philosophiae emendatione et de notione substantiae (Opera Omnia, edit. Dutcns, Genevae, 1768, t. II, pp. 18-20) et Nova methodus discendae docendaeque jurisprudentiae (ibid., t IV, II P., p. 159-234). * «Arduum aggredior opus atque periculosum, dum Philosophiam universam ct certam et utilem reddere studeo* (Philosophia Rationalis sive Logica methodo scientifica pertractata et ad usum scientiarum atque vitae apiata, dedicat. Serenissimo Principi Carolo I, edit Veronae, 1735.) *Qui hisce pcrspicillis utentur, clarissime perspicient disciplinas, quae in scholis docentur, emendandas esse, ut fiant utiles; et me in iis emendandis vero tramite incedere» (ibid., pracfat, circa finem). Et eadem fere repetit in aliis praefa­ tionibus ct epistolis nuncupatoriis. ’ Etiam ipsa nomina technics graece constructa, quae quandoque Ch. Wolffius inaudita vocat sibique arroganter attribuit, hausisse videtur ex magno ct agregio opere Joannis HENRICI Alstedh, Scientiarum omnium Encyclopaedia, Lugduni, 1649, ut quilibet vel leviter inspiciens utriusque opera notare potest, maxime lib. 2, cap. 1, n. 17 sigts., usque ad pag. 68 Encydopacdiae, una cum schematibus ibidem appositis. ‘ Cfr. Philosophia Rationalis sive Logica... Discursus praeliminaris de Philosophia in genere, cap. 3, § 55-86, p. 19-26. » 11G P. IL Divisio philosophiae a) corporum inor-( a) Metcorologia. ganicorum... J b) Oryctologia. / c) Hydrologia^tc. I) historica, empi­ rica —scientia— ! β) corporum or-(a) Physiologia, ganicorum.... ) b) Pathologia. B) hominis vel potius animae humanae = Psychologia \ empirica. ία) Arithmetica. g/ A) ρηΓ3... ’β) Geometria. < III) mathematica. ( / y) Algebra. èI IB) mixta = Mechanica et aliae similes. Λ) speculativa seu a) generalis = Ontologia, Philosotranscendentalis' phia Prima. a) corporum — Cosmo« Metaphysics.. logia generalis vel trans0 O iccndentalis. U 1) creatorum seu animai I rum humap) speciatis j b) spiritu-' narum = Psychologia um P n c u m a -1 rationalis, III) philosophica, tica scu( rationalis —phi­ P n e u m a - j 2)increat.seu losophia—........ Dei = Theo­ tologia logia Natu ralis vel Thcodicaca. Ια) intellectus = Logica. 4 I /a) in genere et solitarie Ιβ) voluntatis) Ethica. B) practij= Moralis... i) minori =· ca seu di-J Oeconomica. rectiva.... I 2) majori st Politica. ! |y) operum cxtei i rum Artis = Technologia. I formalis scu formae cognitionis tantum = Logica. Critica facultatis theoriticae seu speculativae (intellectus) = in actu signato seu PropaeCritica Rationis Purae. deutica Critica scu Me-/ Critica facultatis practicae seu volendi ct desiderandi (ratio­ taphysica ipsius Metaphynis) = Critica Rationis Practicac. sicac................................ i Critica facultatis speculativo-practicae vel sensus delectationis ct doloris (facultatis judicandi) Critica judicii. Philosophia Pura...........' materialis scu objec­ tiva =Mctaphysica.. DIVISIO PH ILO SO PH IA E I) secundum conceptum scholasticum scu specula­ tivum ( ea-, pacit as).... ut systema conceptuum et principiorum objecta in ge­ nere spectantium, quin data considerct=Philoso· | speculativum Ra­ phia Transcendentalis scu Ontologia. tionis Purae = Metaphysica relate ad complexum objectorum datorum Naturae....... in sensatione extenu = Physica Rationali!. complexum objectorum da­ relate ad complex, obj. dat. in sensatione in­ torum, ej us­ terna seu in conscien­ que usus est tia = Psychologia Ra­ vel...........i tionalis. hyperphysicus seul transcendens!nexus internus = omnem cxpe-< Cosmologia Tranirientiam possi-/ ccndentalis. nexus externus = bilem Theologia Transccndentalis. ( in actu exercito vel Systema­ tica et doctrinalis = Me­ taphysica simpliciter, quae respicit vel usum......... i practicum Rationis Purae = Metaphysica Morum. theoretica — Physica expcrimcntalis. practica = Anthropologia practica. Psychologia experimenta!is. thcorctico-practica S conceptum Naturae = Philosophia^ signate = Critica Rationis Purae. Thcorctica..................................... (exercite = Metaphysica Naturae. sub respectu seu formalitatc rationis legislatricis; nam ratio dat leges a priori/ conceptum Libertatis = Philosophia ( signate = Critica Rationis Practicac. aut relate ad.................. I Practice..........................................| exercite = Metaphysica Morum. ,11) Securtdumi conception] cosmicum! scu praefi­ cum ( utili­ tas) ..... I utrumque vel secundum Judicium Reflexionans Judicii. Critica Facultatis Judicandi scu quid possum scire = Critica Rationis Pu­ rae. quid scio — Metaphysica Naturae. secundum parremho-! i quid possum facere = Critica Rationis minis..................... /respectu Voluntatis...'. Practicac. sub respectu scu formalitatc Critico-An] ( quid debeo facere—Metaphysica Morum. thropologica............. S respectu Facultatis Judicandi — Critica Judicii. secundum totum hominem = quid possum ct debeo sperare = Philosophia Religionis (Religio intra limites solius rationis). HISTORIA 117 Wolffiana synthesis, etiam inter scholasticos aevi sui, plurcs asseclas nacta est. Liceat nobis arborem scientiarum ab Agnam, O. P. 1 elaboratam secundum methodum wolffianam rcproducere: Verum Philosophia Wolffiana nimis aprioristica et ver­ balis apparebat, nec nisi superficie tenus rigorem geome­ tricum prae se ferebat. Aliunde empirismus anglicus ope Hinnii2 in crisim revocabat fundamenta cognitionis meta­ physicae demumque inter fabulas amandabat notiones sub­ stantiae et causae et principia omnia super ipsis constructa, unice retinendo impressiones et phaenomena simul cum valore cognitionis mathematicae. Aliunde nova physica ra­ tionalis Newtoniana secundum principia mathematica cons­ tructa, mundi scientific! plausum tunc temporis est adepta. Surrexit ergo Kantius et instituit criticam radicalem rationis purae ut videret ultimam radicem possibilitatis cognitionis non solum metaphysicae sed et mathematicae simulque justificaret a priori Newtonianam physicam jamdiu experientia comprobatam. Peracta Critica, Parens criticism! talem exhibet Archi­ tectonicam, ut ait, rationis purae secundum propria principia, quantum ex diversis ejus operibus eruere potuimus 3: 1 In opere cui titulus Philosophia Neo-Palea D. Thoma Aquinate Magistro ad Christianismi et ralionis normam novae ac veteris scholae dogmata expendens. Liber primus prodromus: Philosophiae natura, indoles, affectiones explicantur, defenduntur, praecepta ad recte philosophandum, ad delectum doctrinae instituuntur, vindicantur, auctore P. Fr. JOANNB Dominico Agnani Mutinensi, Ord. Praedic., S. Theol. Mag., Casanatensi Bibliothecae Praefecto. Romae, ex typographia Hieronymi Mainardi, 1734, p. 192. ! Cfr. D. Hume: Treatise of Humati Nature, London, 1739-40; Philotophical Essays concerning Human Un tors landing, ibid., 1748. ’ Cfr. KANT: Critica Rationis purae, vers. ital. Gentilc-Lombardo-Radice, Bari, 1910, p. 618-630; Logica, vers. gall. J. Tissot, Paris, 1840, introduce., p. 27-28; Fundamenta Metaph. Morum, prolog., vers, hispan. Garcia Moreno, Madrid, 1876, p. vn-xv; Critica Judicii, introduce, vers. hisp. G. Morente, Madrid, 1914, p. 9-26 (cfr. ctiam ibid., prolog. Kantii, p. l sigts. et prolog, traduct., p. xxxvn-xxxviii); Prolegom. Metaph. futur., prolog, versio hisp. J. Bestciro, p. 1-16, Madrid, 1912; Critica Rationis practicae, prolog, et in­ troduci., p. 1-36, versio hisp. Villagrasa-Morente, Madrid, 1913; Religio intra limites Solius Rationis, prolog., primae et secundae edit., p. 1-16, vers, gall. A. Tremasaygucs, Paris, 1913. 118 P. II. Divisio philosophiae Criticismo statim successit idealismus pantheisticus, tantaque fuit prurigo —aut si mavis libido— systematis, ut unusquisque propriam conderet Philosophiam eique panes assignaret secundum propria placita ut videre est in Fichte, Hegel, Schelling. Sed his omissis, mentem convertamus ad classificationem ontologisticam et positivisticam, quae sae­ culo xix tendentias extremas collegerunt intellectualismi cartesiani et empirismi baconiani. Sic, exempli causa, ontologista Giobcrti hanc tradit Phi­ losophiae divisionem, deducta scientia τού Superintelligibilis et quae in schemate adjuncto litteris cursivis scribuntur, quae potius pertinent ad systema scientiae idealis l: A) scientiaToü Ιη-\α) Philosophia pura. 00 I) Subjectum telligibilis.......... 'β) Ontologia. iJ pormulae /y) Theologia rationalis. V. B) scientia τού Superintelligibilis = Theologia Revelata, a) processus des-\a) Arithmetica (Temcensivus............ < pus). A)scientiaToüInI b) Geometria (Spa­ telligibilis........ tium). βρΓοεο58υ$ ascen-\ a) Logica (Scientia, -II) Copula sivus = Scien--, Verum). q I (Creatio). .. tiae artes............ / b) Moralis (Virtus. Bonum). B)scientiaToüSu-/a) Logica Revelationis (Apologetica ct pcrintclligibilis..! Critica Catholica). )β) Moralis Revelata (Virtutes Theologa(Λ ( les). ia) Scicn-ήι) Psycholoa) Sensibile tiae * pro- gia. spirituale... Jprie di-/2) Cosmolojctae...... .1 gia. A)scicntia του Infb) Scicn-. i)Aestheticx > I tiae artes./ 2) Politica. tclligibilis....... U IIDPraedicaV) TUM (EXSl P) Sensibilia materialia = Sdentiat STENS)............ \ physicae seu naturales. B) scientia του Superintelli-(a) /Xnthropologia Revelata, gibilis............................ /β) Cosmologia Revelata. 1 Cfr. Introduzione alio studio della Filosofia, t. III, p. 12, ct per totum. Losanna. 1846. 119 HISTORIA Ex adverso Augustus Comte, per viam ascendentem secun­ dum complexitatem et difficultatem, et per viam descenden­ tem secundum universalitatem et antiquitatem, hanc statuit hierarchiam scientiarum fundamentalium methodo positiva, ut ait, comprobatam h in I) praeterita, τη o r t u a/A) actas theologica = ab incunabulis humatransitionis............... J nitatis usque ad constitutionem Philosoj phiae graccac. \ B) aetas metaphysica = a Philosophia graeca usque ad constitutionem scientiae mo­ dernae positivae. a) mathematica. b) astronomia. c) physica. 11} actualis, viva, stabilis = aetas positiva seu d) chimia. scientifica........................................................... /e) biologia . * I f) sociologia. ) Alii alias tradiderunt partitiones, ut Ampère 2, Spencer3, Naville4, Goblot, ita ut apud modernos nondum sit inventa dassificatio undequaque perfecta. 1 Cfr. Cours de Philosophic Positive, t. I, leçon première; L. LÉVYBrüHL, La Philosophie d'Auguste Comte, 4."” édit., p. 55-320. Paris, Alcan, 1922. 1 Essai sur la Philosophie des sciences, Paris, 1S34. Similem divisionem proponit Polo y Peyrolôn, Compendio de Psicologia, Lôgica y Filosofia Moral, Valencia, 1890, p: 7, quae hoc schemate continetur: Ontologia. objectiva.................... Theodicaea. Cosmologia. Psychologia. subjetiva.................... Logica. Ethica. { 3 The clasification of Sciences, London, 1864. ‘ A. NAVILLE, Classification des sciences. Les idées maîtresses des scien­ ces et lair rapports. 3.mc edit, Paris, Alcan, 1920. * (In textu originali hoc membrum deerat, quod tamen appositum est ab ipsomet auctore, intuitu futurae editionis. Nota editoris.] 120 P. IL Divisio philosophiae Divisionem quamdam ecclecticam, partim ex modernis excerptam —praesertim ex Comte et Spencer— partim etiam ex scholasticis, proponit D. Eugene Durand, quae ad hoc schema reducitur l: a) Arithmetica. β) Geometria. y) Algebra. A) abstracta e r i o r = ] B) abstracta-con- a) Mechanica. P) Astronomia. Scientia creta α) scientiae physicae. β) scientiae naturales seu biologicae. y) scientiae psychologicae vel morales. C) concreta Z' [ A) Philosophia scientiarum. II) superior U Philosophia....} Ia) Metaphysical a) Critica, (β) Philosophia' generalis.......... |b) Ontologia. Prima seu MeI a) Cosmologia rataphysica......... |P) Metaphysica ' tionalis. , b) Psychologia raspecialis........... ! tionalis. I c) Theologia naturalis seu Theodicaea. q j Nuperrime etiam D. Edmond Globot in opere Le système des Sciences 2 multa scribit de scientiarum divisione, quae satis obscure traduntur; unde difficile est systema videre. Quantum tamen attenta lectione capere potuimus adhibitis Logicae praeceptis, hac tabula disponi potest: 1 Eléments de Philosophie scientifique et de Philosophie morale. 2.°, édit., Paris, 1900, p. 10-15. 2 Ed. Goulot, Le système des Sciences. Le vrai, P intelligible et le réel. Paris, Armand Colin, 1922. Cfr. ejusdem Traité de Logique, p. 382-84, ibid., 1918. Item, Aug. Messer, Einfiihrung in die Erkenntnisthcoric, 8 Kapirel, p. 125-164, Leipzig, F. Meiner, 1921. 121 Historia a) Arithmeti­ ca et algebra, b) Geometria. i A) deductiva seu a priori = Ma­ thematica.............................. β) mixta seu applicata na­ turae = Mechanica ra­ tionalis. I a) thcorctica seu pura = I) speculativa. α) scientia na­ i leges generales. turae = Phycico-chimica.. j i i) specialis — (scientiae cos-l / species natuI mologicae). | b) appZ:ca-l rales seu le0 tfl [ ta factis! ges speciales, 0 J B) inductiva, j seu mix-) 2) historica = empirica seu / ra....... i evolutio facfacobservationis rorum in tem­ vel a poste­ pore. riori..............I 3) descriptiva 7 — distribu­ tio factorum in tempore. □ Z M □<Λ β) scientia wrari a) Physiologia. (scientiaebioloP b) Psychologia. gicac). I c) Sociologia. A) circa verum = Logica. II) practica seu nor- B) circa bonum = Ethica vel Moralis. mativa................. ( C) circa pulchrum = Acsthetica. Demum —ut finem istis enumerationibus imponam— R. P. Sertillanges, O. P., specimen quoddam classificationis scientiarum, attentis principiis thomisticis, nuper exhibuit; 1 de quo tamen, rectum sit necne, alibi discutietur. Sed tempus est jam ut objective et simpliciter id quod, in tanta opinionum diversitate verum est, determinemus. Cum autem eadem sit quaestio de divisione Philosophiae 1 La Science et les Sciences spéculatives, d'après Saint-Thomas d'Aquin, apud Revue des Sciences Philosophiques ct Ί biologiques, janv. 1921, p. 5-20. 122 P. IL Divisio philosophiae et de partibus ejus —nam omnis divisio in partes fit— cum­ que partes dupliciter considerari possint, scilicet absolute vel secundum se et relative seu comparative ad invicem secundum ordinem prioritatis et posterioritatis; talis erit congruus ordo procedendi hac in re, ut prius consideremus partes Philo­ sophiae absolute, postmodum vero relative quatenus compartes sunt totius Philosophiae: in primo casu apparebit divisio Philosophiae, in alio autem quasi compositio ordi­ nata panium ejus. Hoc unum tamen animadvertimus, nos primarias et inmediatas partes unice in praesenti respicere, relinquentes studio speciali singularum partium proprias subdivisiones investigare, quemadmodum, Deo favente da­ taque opera, facturi sumus, expedita quaestione praesenti. SECTIO PRIMA DE PARTIBUS PHILOSOPHIAE ABSOLUTE Philosophiam de facto habere partes non cadit sub quaestione, ut ex modo dictis constat quod autem in dubium vertitur est quot illae sint. Unde non quaerimus quia est divisionis ejus, sed propter quid, a quo pendet et numerus ejus, cum nulla pars sit quae rationem essendi non habeat. Jam vero partes alicujus aut sunt intégrales aut subjec­ tivae aut potentiales. Postquam ergo determinatum fuerit quot sint partes philosophiae, adhuc investigandum superest ciqusmodi sint illae partes, ut inde finaliter appareat qualiter ad invicen subordinari queant; nam semper relativum fundatur in aliquo absoluto. Sic igitur circa partes Philosophiae absolute consideratas inquirimus duo: i.° quantitatem (quot sint) et 2.° qua­ litatem (cujusmodi vel quales sint). Et quia materiae, a qua genus sumitur, respondet quantitas; formae autem, quae fundamentum est differentiae specificae, respondet qualitas, ideo possumus in primo loco quasi genus in alio vero quasi specificam differentiam partium Philosophiae, qua­ tenus partes sunt, investigare. 1 Hoc enim est empirice et a posteriori quasi per se notum, et hoc modo diversa membra consideravimus in prima parte hujus quaestionis, cum inductive quaerebamus notionem realcm Philosophiae; adhuc tamen nescimus quot sint, vel etiam quare sint tot et non plura neque pauciora, ct hoc est quod in praesenti inquirimus: nisi enim aliqua pluralitas vulgariter appareret, non posset philosophice quaestio poni de divisione Philosophiae. Quae ergo inductive ct imperfecte ibi tetigimus, hic deductive et scie'infice ostendentur ct probabuntur. CAPUT PRIMUM DE QUANTITATE VEL NUMERO PARTIUM PHILOSOPHIAE (QUASI GENUS PARTIUM) Ad inveniendam divisionem Philosophiae necessarium non est alia jacere fundamenta praeter ea quae in prima parte sunt posita; sed satis erit ipsa profundius et intimius considerare, ut inde sponte fluat solutio quaestionis praesen­ tis; nam divisio semper respondere debet divisibili, nec est alibi quaerenda nisi in natura ipsa rei dividendae. Atqui natura Philosophiae complete desumitur ex quatuor causis, ut ibidem ostendimus; ergo et divisio ejus completa sumi debet ex consideratione quatuor causarum Philoso­ phiae, eo vel magis quod omnia, quaecumque de aliqua re cognosci possunt et demonstrari, in causas ejus resolvi necesse sit. Jam vero causae ad invicem sunt causae in diverso genere. Ad cognitionem enim eorum quae de Deo ratio investigare potest, multa praecognoscere oportet, quum fere totius Philosophiae consideratio ad Dii cognitionem ordinetur. Propter quod Metaphysica, quae circa divina versatur, inter Philosophiae partes ultima remanet addiscenda. · ( I Contra Gent., cap. 4.) dpsaquc Prima Philosophia (Metaphysica) tota ordinatur ad Dei cognitionem sicut ad ultimum finem: unde et Scientia Divina nominatur. Est ergo cognitio divina ultimus finis omnis humanae cognitionis et operationis (III Contra Gent., cap. 25). Pariter ct Augustinus egregie: «Itaque, ait, cum studium Sapientiae (Philo­ sophia) in actione et contemplatione versetur; unde una pars ejus activa, altera contemplativa dici potest: quarum activa ad agendam vitam, id est ad mores instituendos pertinet, contemplativa autem ad conspiciendas naturae caussas et sincerissimam veritatem; Socrates in activa excelluisse memoratur, Pytha­ goras vero magis contemplativae, quibus potuit intelligentiae viribus insti­ tisse. Proinde Plato utrumque jungendo Philosophiam perfecisse laudatur, quam in tres partes distribuit: unam moralem, quae maxime in actione versa­ tur; alteram naturalem, quae contemplationi deputata est: tertiam rationalem, qua verum disterminatur a falso... Si enim homo ita creatus est, ut per id quod in eo praecellit, adtingat illud quod cuncta praecellit, id est, unum verum optimum Deum, sine quo nulla natura subsistit, nulla doctrina instruit, nullus usus expedit; Ipse quaeratur, ubi nobis secutura sunt omnia; Ipse cernatur, ubi nobis certa sunt omnia; Ipse diligatur, ubi nobis recta sunt omnia» ( De Civitate Dei, lib. 8, cap. 4, edit cit., t. VII, coi. Ι93-Σ94·) 130 P. II. Divisio philosophiae «Speculatio autem veritatis est duplex, una quidem, quae con­ sistit in inquisitione veritatis; alia vero, quae consistit in contem­ platione veritatis jam inventae et cognitae, et hoc perfectius est, cum sit terminus et finis inquisitionis, unde et major est delectatio in consideratione veritatis jam cognitae quam in inquisitione ejus; et ideo dicit (Aristoteles; quod delectabilius conversantur illi, qui jam sciunt veritatem, habentes intellectum perfectum per intel- | lectualem virtutem ipsius (Sapientiam); unde perfecta felicitas non consistit in quacumque speculatione, sed in ea quae est secun­ dam propriam virtutem (Sapientiam) ipsius» l. Quia vero passionum tumultus contemplationem illam turbare possent et etiam impedire penitus, necesse est ad hoc, ut quieta sit et durabilis, quod appetitus et affectiones ' hominis refrenentur et dirigantur secundum regulas rationis, ut et ipsae quietae sint et pacatae; ad quod juvatur per scientiam et virtutes morales. Quapropter Augustinus scribit: «Si autem quaeritis quid sit Sapientia... nihil est aliud quam modus animae, hoc est, qui sese animus liberat, ut neque excurrat in nimium, neque infra quam plenum est coarctetur. Excurrit autem in luxurias, dominationes, superbias, ceteraquc id genus, quibus inmoderatorum miserorumque animi sibi laetitias atque potentias comparari putant. Coarctat autem sordibus, timoribus, maerore, cupiditate, atque aliis quaecumquc sunt quibus homines miseros etiam miseri confitentur. Cum vero Sapientiam contemplatur in­ ventam, cumque, ut hujus pueri verbo utar, ad ipsam se tenet, nec se ad simulacrorum fallaciam, quorum pondus amplexus a Deo suo cadere atque demergi solet, ulla commotus inanitate convertit, nihil immoderationis, et ideo nihil egestatis, nihil igitur miseriae pertimescit. Habet ergo modum suum, id est Sapientiam, quisquis beatus est» 2. A Ethicor., Icet, io, fol. 136, coi. 4 G. Et fortius et pulchrius Augvstinvs: 'Duplex, inquit, quaestio est: una de anima (res humana), altera de Deo (res divina). Prima efficit ut nosmetipsos noverimus, altera ut originem nostram. Illa nobis dulcior, ista carior: illa nos dignos beata vita, beatos hoec facit. Prima est illa discentibus, ista jam doctis. Hic est ordo studiorum Sapien­ tiae, per quam fit quisque idoneus ad intclligendum ordinem rerum, id est, ad dignoscendos duos mundos et Ipsum Parentem universitatis, Cujus nulla scientia est in anima nisi scire quomodo Eum nesciat.* (De Ordine, lib, 2. cap. 18, n. 47, edit, cit., t. I, coi. 349 F.) ’ ’ « Liber de Beata Vita, n. 33 (edit, cit., t. I, coi. 311 D F). 1 Sec. I, c.l, a.l, §1. Secundum CAUSAM finalem 131 Et Plutarchus egregie: «Aristoteles, inquit, et Theophrastus omnesque fere peripa­ tetici hac ratione Philosophiam distribuerunt: virum perfectum * inquiunt, nccesse est esse et contemplatorem eorum quae sunt et actorem eorum que decent. Patet hoc exemplis propositis. Quae­ ritur: sol animal sit necne, siquidem videtur: hoc, qui quaerit, in contemplatione versatur, nihil enim aliud considerat quam quid sit. Quaeritur itidem de infinitate mundi aut an extra mundum aliquid existât. Ista omnia sunt contemplationis. «Rursum quaeritur quomodo vita sit instituenda, quomodo liberi regendi, quomodo gerendus magistratus, quo pacto leges ponendae. Omnia haec agendi causa quaeruntur, et qui haec tractat, vir agendis rebus intentus (sive actuosus) dicitur» 1. At rursus, quia viae illae, quibus a prima potentia in­ tellectus possibilis pervenitur ad actum perfectum, hoc est, ad scientiam completam, difficiles sunt et obscurae, utpote sensuum nebulis et imaginationis phantasmatibus plenae, opus omnino est disciplina quadam rationis, qua verum a falso et umbrae a realitate discernantur. Ad rem iterum Hipponensis: «Eruditio disciplinarum liberalium, modesta sane atque succincta, ct alacriores et perseverantiores et comtiores exhibet amatores amplectendae veritati, ut et ardentius appetant, et constantius inse­ quantur et inhaereant postremo dulcius, quae vocatur, Licenti, beata vita» 2. Et rursus: «Quando ergo transiret ad alia fabricanda, nisi ipsa sua prius quasi quaedam machinamenta ct instrumenta distingueret, nota­ ret, digeret, proderctque ipsam disciplinam disciplinarum, quam Dialecticam vocant? Haec docet docere, haec docet discere: in hac seipsa ratio demonstrat atque aperit quae sit, quid velit, quid valeat. Scit scire: sola scientes facere non solum vult, sed etiam potest» 3. 1 edit, ’ ’ De Placitis Philosophorum, lib. I, procem., apud Scripta Moralia, dt., t. II, p. 1065, 20-37). De Ordine, lib. I, cap. 8, n. 24 (edit, cit., t. I, coi. 324 DE). De Ordine, lib. 2, cap. 13, n. 38, loc. cit., coi. 346 BC. 132 P. II. Divisio philosophiae Sic igitur, ad hoc ut homo pervenire possit ad contem­ plationem universalis Veritatis (Metaphysica), quae finis est Philosophiae, requiritur et quod ratio ejus perficiatur ad investigandum et motum complendum (Logica) et quod extendatur ad rerum multiplicitatem, quae nos circumstant considerandam (Physica) et quod passionum tumultus refre­ nentur et quietentur (Ethica) et quod ex illa pluralitate rerum sensibilium elevari et concentrari addiscat et incipiat (Mathematica). Ergo tot sunt Philosophiae partes; tot enim debent esse partes Philosophiae quot sunt diversa media necessaria ad finem Philosophiae consequendum et reti­ nendum. ♦ ♦ ♦ Porro adverte vim demonstrationis hujus. Homo, hoc est, compositum ex anima et corpore, ad felicitatem perve­ nire vult et debet, quae in objecto superiori et intelligibili reponitur a rebus sensibilibus separato. Ergo necesse est quod ita in corpore vivat, ut tamen a corporalibus separetur et sic quasi extra corpus vitam degere videatur. Ex hoc autem quod in corpore vivit, et ratio abnubilatur phantasmatibus et in ipsis quodammodo immergitur —cum non possit omnino liberari a continuo et tempore— et passio­ num impetu torquetur et trahitur; quae omnia maxime impediunt dulcissimam illam apprehensionem et possessio­ nem objecti beatificantis. Ut igitur in corpore quasi extra corpus beatus per Metaphy sicam vivat. oportet quod: a et ratio clarescat per Logicam. β et intelligibile sub phantasmatibus sensibilibus latens apprehendatur per Physicam, y et abstrationibus assuescat per Mathematicam, δ et passionum impetus moderentur per Ethicam. Nisi ergo anima in corpore esset, hoc est, nisi homo esset homo, sed asset anima tantum, nulla pars esset Philosophiae praeter solam Metaphysicam, quae sibi sola sufficeret; at Metaphysica humana, ratione hominis mctaphysici his om- Sec. I, c.l, a.I, §1. Secundum causam finalem I 133 nibus indiget, quasi totidem mediis vel gradibus ad Veri­ tatem universalem et separatam quadantenus contemplandam vel potius speculandam in speculo sensibilium x. Verum, ut clarius appareat demosntratio ista, liceat ob oculos schematice proponere: e I) finis: quies in speculatione (contemplatione humana) Veritatis univer­ salis separatae, hoc est, Dei et rationis omnium rerum ex et in Causa Prima = Metaphysica. ( I l I I yI A) ad obtinendam a) rectificationem carum, ne errent in speculationem illam:i quaerenda illa Veritate Prima — Discimotus facultatum! plina Rationis seu Logica. apprehensi rvarum' seu cognoscitivarum\ hominis; hoc autem j importat duo, scili-[{3) investi- a) expansionis ad res sencct............................ gationem sibilcsvelmundumsensiillius Ve-L bilem qui nos circumstat I r i t a t i s J = Physica cxpcrimcntalis per tno- \ per sensus........................... I tum.........I j II) wt’i/ία lb) concert- i) internas/ humana.. trariomsi vel substan- ρ^3ια ad for-\ tialcs = Psymas re-] sica rationa­ rum sen-j lis............. sibilium.J I 2) externas et i accidentalcn e t quatenus abs­ tractas (formas quantitatis abs­ tractae) — Ma­ thematicas. B) ad eam conservandam in quiete: MOTUS facultatis elec­ tivae (affectivae) seu voluntatis frenantis passiones secundum directionem rationis ne turbent contemplationem universalis Veritatis, hoc est, ne impediant actum beati tudinis naturalis = Ethica. * ‘Contemplativa (vita) Sanctorum (Christianorum) praesupponit amorem ipsius contemplati, ex quo procedit. Unde cum vita contemplativa consistat I 134 P. II. Divisio philosophiae § IL—Divisio Philosophiae secundum causam EFFICIENTEM. Quia divisio scientifica debet esse per se, manifestum est quod, sumentes Philosophiae divisionem secundum causam efficientem, accipienda est causa efficiens per se, hoc est, causa principalis; non vero causae instrumentales quae per aliud et quodammodo per accidens sunt. Scimus autem ex prima parte quod causa efficiens prin­ cipalis Philosophiae est humana ratio per vigorem et lumen suum naturale operans circa proprium et naturale objectum. Ergo tot erunt diversae partes Philosophiae quot sunt diversae operationes humanae rationis cadentes super proprium objectum. Jam vero objectum proprium rationis est ordo sed operatio ejus est duplex: una pure considerativa vel in quiete; alia vero est operativa vel in motu. - ri I. 1 I in operatione quam quis maxime intendit, oportet quod sit circa contempla­ tionem maxime amati: hoc autem Deus est; unde principaliter consistit in operatione intellectus circa Deum... Unde et nomen co/z-templationis significat illum actum principalem, quo quis Deum in Seipso con-templatur; sed speculatio magis nominat illum actum quo quis divina (non in seipsis, sed) in rebus creatis quasi in speculo inspicit. Et similiter etiam felicitas contempla­ tiva, de qua Philosophi tractaverunt, in contemplatione Dei consistit; quia, secundum Philosophum X Ethicor., consistit in actu altissimae potentiae quae in nobis est, scilicet intellectus, et in habitu nobilissimo, scilicet Sapicntia, et etiam objecto dignissimo, quod Deus est. Unde etiam Philosophi ultimum tempus vitae suae reservabant, ut dicitur, ad contemplandum divina, praecedens tempus in aliis scientiis expendentes, ut ex illis habiliores fierent ad considerandum divina». (III Sent., q. 35, q. I, art. 2, qla. 3.) 1 Unde et vulgo dicitur: rationis est ordinare, sapientis vel intelligentis est ordinare et sic S. Thomas probat imperium pertinere essentialiter ad rationem et non ad voluntatem, quia imperium dicit essentialiter ordinem: *impcrarc autem est quidem essentialiter actus rationis; imperans enim ordinat eum, cui imperat, ad aliquid agendum, intimando vel denuntiando; sic autem ordinare per modum cujusdam intimationis, est rationis» (I-II, q. 17, art. 1). Et rationem generalem dederat alibi scribens: «Sicut dicit Philosophus in principio Metaph., Sapientis est ordinare; cujus ratio est, quia Sapientia est potissima perfectio rationis, cujus proprium est cognoscere Sec. I, c.l, a.l, §11. Secundum causam efficientem 135 i. Per primam ergo considerat ordinem jam in rebus statutum et quasi impressum, et haec est operatio speculativa, quae et generat habitum speculativum (scientiam specula­ tivam) et ulterius ab ipso procedit. Et quidem, secundum diversum ordinem quem considerat, erit et diversa specu­ latio et diversa scientia. Sed adverte: ordo in rebus statutus non potest in quiete contemplari nisi in rebus illis ubi est immobilitatem quamdam praescierat; quae certe dari non potest nisi res ipsae sint quodammodo fixae et immobiles. Atqui res immobiles et fixae in natura non dantur nisi vel substantia vel quantitas, quae, utpote primum accidens substantiae corporeae, est quasi-substantia ideoque quamdam immobilitatem sibi vindicat. Oportet igitur quod ordo in rebus statutus fixe sujectetur —ut quiete contemplari possit— vel in substantia vel in quantitate. Si in quantitate, est ordo numerorum et figurarum, qui est ordo mathematicus, ejusque consideratio erit spectdatio mathematica. Sin autem in substantia, aut ergo in sub­ stantia corporea aut in substantia incorporea, quae omnino immobilis et fixa est: in primo casu erit ordo sensibilis cor­ porum sensibilium quae nos circumstant, qui est ordo phy­ sicus, ejusque consideratio erit physica; in alio vero est ordo entium et formarum ut sic, nempe ordo pure intelligibilis ordinem. Nam, etsi vires sensitivae cognoscant res aliquas absolute, ordi­ nem tamen unius rd ad aliam cognoscere est solius intellectus aut rationis. Invenitur autem duplex ordo in rebus: unus quidem partium alicujus totius seu alicujus multitudinis ad invicem, sicut partes domus ad invicem ordinan­ tur; alitis est ordo rerum in finem, et hic ordo est principalior quam primus (et quem Sapiens principaliter considerat); nam, ut dicit Philosophus in XI Mctaph., ordo partium exercitus ad invicem est propter ordinem totius exercitus ad Ducem *. ( 1 Ethicor., lect. i, initio.). Cfr. I Contra Gent., cap. i. Merito ergo concludit: ^'Processus scientiarum est opus rationis, cujus proprium ist ordinare; unde in omni opere rationis ordo aliquis invenitur, secundum quem proceditur ab uno in aliud. Et hoc patet tam in rattone practica, cujus consideratio est circa ea quae nos fadmus, quam in rationi speculativa, cujus consideratio est circa ca quae sunt aliunde facta». ( I de Coelo et Mundo proem, S. Thomae, n. i.) Γ36 P. II. Divisio philosophiae seu metaphysicus et consequenter consideratio ejus erit metaphysica. 2. Quod, si inspiciamus operationem rationis in motu, | tunc non considerat ordinem exsistentem in objecto exsis­ tenti, sed facit; quia et objectum, quod est operatum vel effectum (actum), fit; non enim potest esse ordo ubi nihil est. Aut ergo considerando facit ordinem in actu manente in homine, aut in actu aliqualiter transeunti in exteriorem materiam. | Si in actu transeunti, qui est actus membrorum corporis, sic est ordo artificialis, et est objectum artis (factibile); sin vero in actu pure immanenti, hoc non potest esse nisi in actu facultatis spiritualis solius animae. Vel igitur in proprio actu rationis, et sic est ordo rationalis 1 reduplicative, qui est ordo logicus; vel in actu voluntatis, et sic est ordo voluntarius et liber, qui est ordo moralis vel ethicus (agibile). Ergo istae omnes sunt partes diversae Philosophiae, hoc est, tot quot sunt ordines diversi a ratione humana consi­ derati vel effecti. Demonstratio haec, ad rem quod attinet, desumpta est ex S. Thoma in loco celeberrimo, qui sic se habet: r>Ordo autem quadrupliciter ad rationem comparatur. »Est enim quidam ordo quem ratio non facit, sed solum considerat, sicut est ordo rerum naturalium. » Alius autem est ordo, quem ratio considerando facit in proprio actu, puta cum ordinat conceptus suos ad invicem, et signa conceptuum quae sunt voces significativae. ^Tertius autem est ordo, quem ratio considerando facit in operationibus voluntatis. ^Quartus autem est ordo quem ratio considerando facit in exterioribus rebus, quarum ipsa est causa, sicut in arca et domo. »Et quia consideratio rationis per habitum perficitur, secundum hos diversos ordines quos proprie ratio considerat, sunt diversae scientiae. »Nam ad philosophiam Naturalem pertinet considerare ordinem rerum quem ratio humana considerat, sed non facit, See. I, c.1, a.l. §11. Secundum causam efficientem 137 I ita quod sub Naturali philosophia comprehendamus et Metaphysicam h »Ordo autem quem ratio considerando facit in propio actu, pertinet ad Rationalem philosophiam (Logicam), cujus est considerare ordinem panium orationis ad invicem, et ordinem principiorum ad invicem et ad conclusiones. »Ordo autem actionum voluntariarum pertinet ad consi­ derationem Moralis philosophiae. nOrdo autem quem ratio considerando facit in exterioribus rebus constitutis per rationem humanam, pertinet ad Artes mechanicas»2. Porro adverte sedulo quod inter istos ordines datur ordo, nam perfectior est ordo datus et immobilis quam mobilis et effectus, ideoque ceteri omnes sunt propter ordinem metaphysicum sicut propter finem, utpote qui maxime immobilis et fixus est. Et sic finaliter videre poteris quod ratio humana in suis operationibus considerativis vel factivis ordinum ordinatur et ipsa semper ad primum ordinem in cujus ordinata consideratione reposita est beatitudo ejus naturalis. Videas ergo et intelligas et profunde penetres quomodo divisio Philosophiae ex causa finali et divisio ejus ex causa efficienti sibi invicem sunt divisiones in diverso genere, et quomodo mutuo demonstrantur et confirmantur et robo­ rantur. Quod, ut facilius assequaris, en schema demonstrationis hujus: i _________ 1 Adverte quomodo S. Thomas large sumat in hoc loco verbum Naturalis Philosophia; naturalia enim habent principia in rebus independenter a nobis, dum e contra artificialia ct moralia et aliquo modo etiam logicalia habent principia in nobis vel dependenter a nobis. Quidquid ergo habet principium scibilitatis independenter a sciente, illud potest dici scibile natu­ rale; quo in sensu etiam metaphysical ia et mathematicalia (venia sit verbis) includi possunt sub scibili naturali in tota sua latitudine, ita ut naturale large dictum aequipolleat speculativo proprie dicto. Cfr. test. S. Alb. Magni, su­ pra cit. I Ethicor, lect. I. 138 P. II. Divisio philosophiae I) cadens super proprium ejus objectum, scilicet ordinem. Π) per actus proprios ip­ sius, qui sunt vel... I B) considerat ivi tanAa) substantia />ro-|a) corporea = tum ordinis dati: ’ prie dicta. / ordo physicus, (in quiete) ordo. (b) incorporea = immobilis et fixus' ordo metaphysisubjectatus aut in. j eus. IP) quasi-substantia, hoc est, in quantité = ordo mathematicus. B) considerativifac- ' a) pure immanen-la) ipsius rationis tivi, hoc est, con-| tes seu faculta-} = ordo rationa­ siderativi ordinis ef­ lism animae; ctj lis vel logicus. fecti propria consi- sic vel. b) voluntatis ratione super actus ordo voluntahominis (in motu)·, tius vel liber ( agibilium ), aut ergo... scilicet ordo moralis seu ethicus. β) aliquatenus transeuntes seu mem­ brorum exteriorum corporis = ordo factibilium ordo artificiosus. Confirmari etiam possunt hujusmodi demonstrationes eleganti analogia Medicinae a veteribus excogitata. Ita, ajebant, se habet Philosophia ad animam sicut Medicina ad corpus; aegrotat enim animus malitia et ignorantia; per Philosophiam autem speculativam ignorantia pellitur) dum malitia excluditur per virtutes (per Philosophiam practical seu activam); et sic Philosophia dicitur Medicina animae, utpote sanativa ejus. Et quidem, sicut ad sanitatem corporalem concurrunt simul ars et natura, ita etiam ad Philosophiam concurrere debent vigor naturalis rationis (inventio) et disciplina1. Et quia homo valde aegrotus est simulque capax perfec­ tae sanitatis, ideo multo tempore et pluribus mediis indiget ad perfectam animi sanitatem adipiscendam. Unde et plures 1 Cfr. S. Thomas, De Veritate* q. n, art. i. See. I, c.l, a.l, §H. Secundum causam efficientem 139 esse debent partes Philosophiae veluti totidem remedia di­ versa ad illam sanitatem inducendam. Sed audi ex S. Thoma agregiam expositionem: iln his, ait, quae possunt pervenire ad aliquod bonum perfectum, triplex gradus invenitur. Quorum supremus est ejus quod optime se habet et non indiget aliqua actione ad acquirendum bonum per­ fectum; sed hoc existit ei sine aliqua actione. Secundus gradus ejus est quod est propinquissimum in bonitate dispositionis optimo, quod scilicet acquirit perfectum bonum per unam et modicam ac­ tionem. Tertius gradus est eorum quae magis distant ab opttmo, quae tamen acquirunt perfectum bonum per plures operationes. »Deinde... manifestat (^Aristoteles) per exemplum. Et dicit quod in corporibus videtur illud corpus optime esse dispositum, quod non indiget aliqua exercitatione ad bonam sui habitudinem; in secundo autem gradu est corpus quod per modicam deambulationem consequitur bonam habitudinem; in tertio autem gradu est corpus quod ad bonam habitudinem consequendam indiget multis exer­ citiis, puta cursu, lucta et pugna... »Et dicit quod quando oportet operare aliquid hujus gratia, et hoc alterius gratia, et illud adhuc alterius gratia (ita scilicet quod ad unum finem oporteat perveniri per multas actiones ad invicem ordinatas) facile est hunc finem adipisci quando per unam actionem vel duas potest aliquis consequi finem; puta, si aliquis emit equum ad hoc quod equitet, et equitando pervenit ad locum aliquem. Sed quando oportet ad finem pervenire per plures actiones tunc hoc est difficilius; puta, si non habeat pecuniam in promptu unde emat equum, sed oportet eam acquirere per operationem alicujus arti­ ficii, ad quae exercenda iterum indigeat quaerere instrumenta alicujus artificii. Manifestum est igitur quod major virtus requi­ ritur, ct ex parte intellectus ordinantis et ex parte potentiae exequentis, per plures actiones pervenire in finem quam per unam vel pauciores. »Deindc... ponit exempla praemissi principii... Videmus enim quod in istis inferioribus homo, habens perfectam animae virtutem, habet multiplices operationes, quia potest multa bona adipisci: et propter hoc multa potest operari, non solum absolute, sed etiam secundum ordinem unius ad aliud, ut puta cum excogitat magnam seriem actionum ordinatarum in unum finem. Nec tamen prop­ ter hoc homo est optimum in universo, quia id quod est optimum in universo, scilicet Deus, nulla indiget actione quoad adipiscendum 140 P. IL Divisio philosophiae proprium bonum. Non enim habet aliquem finem extra se, quem oporteat adipisci per aliquam actionem, sed ipse est finis Suiipsius et omnium aliorum; actio autem quae est propter finem, semper in duobus consistit, cum oporteat ibi considerari et finem cujus gratia aliquid agitur, et id quod est ad finem, quod agitur gratia hujus, scilicet finis. »Sed animalium praeter hominem sunt pauciores actiones quam hominis; tum quia non habent actiones intellectivae partis; tum quia in actionibus exterioribus habent determinatum modum | praefixum sibi a natura, sicut hirundo semper eodem modo facit nidum. »Scd plantae habent forte unam operationem tantum, scilicet nutritivam, et hanc parvam, id est imperfectam, respectu opera­ tionis sensitivae et intellectivae. »Et hujus diversitatis ratio est, quia finis ad quem pervenitur, vel est aliquod bonum perfectum, puta ad quem pervenit homo, scilicet beatitudo, quam homo consequitur per multas operationes; aut sunt multa quae praeexiguntur ad perfectum bonum, ad quorum aliquod pertingunt plantae et animalia per unam vel paucas operationes. Puta ad beatitudinem praeexigitur primo con­ servatio vitae, deinde cognitio sensibilium, et ultimo apprehensio Uni­ versalis Veritatis, in qua consistit finalis beatitudo: et hanc solus homo consequitur, conservationem autem vitae consequitur planta per actum nutritivae partis, animalia autem irrationabilia super hoc consequuntur cognitionem singularium. »Sic igitur patet cx omnibus praemissis quinque esse ordines rerum. Nam supremum in entibus est quod habet perfectum bonum sine actione; secundum autem est quod habet perfectum bonum per unum vel paucos motus; tertium autem est quod acquirit perfectum bonum per multas operationes, sicut homo. Quartus autem gradus est qui non potest acquirere perfectum bonum ullo modo, sed acqui­ rit aliquid praevium per paucos motus vel per unum tantum sicut animalia et plantae. Relinquitur autem infimum esse quod nihil horum potest acquirere, et propter hoc non habet participare aliquem motum. »Sic igitur quod aliquid omnino careat motu (actu vel habitu), potest dupliciter contingere; uno modo quia est perfectissimum, alio modo quia est imperfectissimum. Similiter etiam quod aliquid habeat unum vel paucos motus (actus vel habitus), potest dupliciter contingere: uno modo quia est propinquum perfectissimo, alio modo quia est propinquum imperfectissimo. Quod autem aliquid (ut homo) habeat multas actiones vel motus (vel habitus) contingit See. I, c.l, a.2. Secundum causas intrinsecas 141 t’.v co quod medio modo se habet (inter perfectum et imperfectum seu inter propinquum perfectissimo ct propinquum imperfectis­ simo)» \ Nec immerito istam analogiam hoc in loco tetigimus; quia medicina efficienter causât sanitatem, quae est finis ejus; et similiter operationes rationis causam perfectam cogni­ tionem veritatis, quae est finis Philosophiae, et sic denuo junguntur finis et agens. Art. 2.— Divisio Philosophiae secundum causas intrinsecas lam videnda est Philosophiae divisio ex interioribus eius desumpta, nempe ex consideratione causae formalis et ma­ terialis ipsius, ex quibus quasi essentialiter constituitur. Et secundum hoc in prima parte conclusum est quod Philo­ sophia esentialiter et intrinsece est Sapientia-Humana 2. Oportet igitur quod divisio intrinseca et quasi essen­ tialis Philosophiae sit non Sapientiae ut sic, nec hominis vel humani ut sic, nec etiam Sapientiae divinae vel Spientiae angelicae, multoque minus Sapientiae belluinae si quae sit, sed unice et formaliter Sapientiae-Humanae. Sicut ergo ratio Philosophiae consurgit ex unione intima Veritatis univer­ salis cum toto homine, ex qua maior unitas resultat quam ex materia et forma3, ita divisio cius debet respondere et Sapientiae (obiecto humanitus cognoscibili) et Homini (Sub­ lecto cognoscenti). Nisi enim rebus responderet, non esset Sapientia, sed fictio vel illusio (Stultitia); et nisi respon­ deret homini, nullatenus esset Humana. Nec tamen alia res formaliter erit ratio Sapientiae et ' 1 II De Coelo ct Mundo, lect. i8, n. 3-5. : Cfr. S. Thomam, In Evang. secundum loanncm, cap. 6, Icc. I, ed. Marietti, p. 178 a. 1 Cfr. Caietanum, in I, q. 12, a. 2, n.° 15; a. 4, n.u 4; q. 14> a x, nn. 3-4. 142 P. II. Divisio philosophiae ratio Humanae, sed una et eadem, cum cognoscens fiat intentionaliter seu cognoscibiliter ipsum cognitum; nihilhominus fundamentaliter aut, si mavis, materialiter, erunt res diversae; nam alia res realiter est homo qui cognoscit et rerum universitas quae cognoscitur. In hac autem divisione complenda semper prae oculis habendus est finis Philosophiae; nam, ut S. Thomas tra­ didit, «in omnibus quae sunt propter finem, ex fine debet accipi et forma competens fini et materia competens for­ mae et fini»\ Et quia talis est connexio et ordo causarum in causando quod finis movet agentem, qui ex motione illa movet ma­ teriam disponendo ipsam ad formam quae ultimo advenit2, ideo naturaliter procedendo prius quaerenda est Philosophiae divisio secundum causam materialem, et in fine erit divisio secundum causam formalem. § I. — Divisio Philosophiae secundum causam MATERIALEM Causa (vel potius quasi-causa') materialis Philosophiae dupliciter sumi potest: uno modo ex parte objecti, et sic est res quae in Philosophia consideratur, abstrahendo a forma ejus sive in esse rei sive in esse scibilis; quo pacto est objec­ tum pure materiale, quod resolvitur, sicut in primam ra­ dicem, in materiam vel quasi-materiam rei consideratae: alio modo ex parte subjecti seu Philosophi, et sic est recep­ tivum perfectionis, nempe formae philosophicae seu formae rei ut scibilis est, et non formae rei ut res est. Sicut enim ex unione formae rei ut res est et materiae ejus resultat res, ita ex unione formae rei ut scibilis et subjecti scientis resultat Il Sent., dist. 3, q. 1, art. 1, qla. 3, ad. 4. tin divisione Philosophie, addit habetur respectus ad finem beatitudinis, ad quam tota humana vita ordi natur», (In Roët. de Trinit., q. 5, art. 1, ad 4.) 1 I, q. 5, art. 4. See. I, c.l, a.2, §1. Secundum causam materialem 143 scientia; et propterea, sicut susceptivum formae rei ut res dicitur materia, ita etiam susceptivum formae rei ut scibilis materia nuncupatur; cum hac tamen differentia, quod, absolute et universaliter loquendo, materia in primo casu dicitur proprie, et in secundo nonnisi translate vel metaphori­ ce* 1; sed relative ad casum nostrum, qui loquimur non de re, sed de Philosophia, proprius dicitur materia in secundo sensu quam in primo, ubi potius diceretur quasi abusive, nam materia proprie sumpta repugnat scibilitati, quam in praesenti formaliter consideramus. Nec propterea mirari debes, quia semper oportet intelligere nomina secundum subjectas materias; quae, quia variantur, diversificari etiam debent vocabulorum intellectus ut rebus conformentur; et hic est processus proprius analogorum. i| * * * Sumendo ergo causam materialem Philosophiae quasi objectum pure materiale, sic ex ejus consideratione nonnisi abusive et per quamdam adaptationem vel accommodationem sumi posset Philosophiae speculativae divisio. Unde S. Thomas sibi objicienti: «Philosophus in II Physic, dicit tria esse negotia. Primum est de mobili et corruptibili; secundum, de mobili et incorruptibili; tertium, de immobili et incorruptibili. Primum autem est naturale (Physicum) secundum Mathematicum·, tertium Divinum (Metaphysicum) Respondet: «Dicendum quod, sicut Commentator (Averroës) ibidem dicit, Philosophus non distinguere intendit ibi scientias speculativas, quia de quolibet mobili, sive sit corruptibile, sive incorruptibile, deter1 Nam proprie loquendo materia dicitur primum susceptivum formae aibttantialis, et inde transfertur nomen materiae ad significandum etiam susceptivum formae accidentalis sive rcalitcr sive intentionaliter, demumque ad standum pro quolibet subjecto quatenus subjectum est. Cfr. Opusc. S. Thomae, De principiis naturae, init., edit. Descléc, 1013, t. I, p. 379. 1 In Boetium de Trinitate, q. 5, art. 3, object. 8. ' 1 144 P. II. Divisio philosophiae minat Naturalis (Physica); Mathematica autem, in quantum hujus­ modi, non considerat aliquod mobile. Intendit autem distinguere res de quibus scientiae speculativae determinant, de quibus seor­ sum et secundum ordinem agendum est, quamvis illa tria genera rerum tribus scientiis applicari possint. Entia enim incorruptibilia et immobilia praecise ad Metaphysicam pertinent; entia vero mo­ bilia et incorruptibilia, propter sui uniformitatem et rcgularitatem, possunt determinari et quantum ad suos motus per principia Mathe­ matica, quod de immobilibus corruptibilibus dici non potest. Et ideo secundum genus entium attribuitur Mathematicae ratione Astrologiae; tertium vero (genus) remanet proprium soli Naturali (Physicae)»h Et in illo Physicorum loco advertit iterum S. Doctor: «Unde patet quod tria sunt negotia, id est, triplex est studium et intentio philosophiae, secundum tria genera rerum quae inve­ niuntur. Rerum enim quaedam sunt immobilia, et circa hoc est unum studium philosophiae; aliud vero studium ejus est circa ea quae sunt mobilia sed incorruptibilia, sicut sunt corpora caelestia; tertium vero studium ejus est circa mobilia et corruptibilia, sicut sunt corpora inferiora. Et primum quidem negotium pertinet ad Metaphysicam; alia vero duo ad scientiam Naturalem (Physicam), cujus est determinare de omnibus mobilibus, tam corruptibilibus quam incorruptibilibus. »Unde male intellexerunt quidam, volentes haec tria reducere ad tres partes philosophiae, scilicet ad Mathematicam, Metaphysicam ct Physicam. Nam Astronomia, quae videtur circa inmobilia incor­ ruptibilia considerationem habere, magis est Naturalis (Physica) quam Mathematica, ut supra dictum est; in quantum enim applicat principia mathematica ad materiam naturalem (physicam), circa mobilia considerationem habet. Est igitur haec divisio secundum diversitatem rerum extra animam existentium, non secundum divisionem scientiarum accepta» 2. Ut igitur vere et intrinsece sumatur Philosophiae divisio secundum causam materialem, oportet intelligere nomine materiae non materiam rei, sed materiam scibilis, hoc est, 1 * In Boetium de Trinitate, q. 5, art. 3, ad 8. II Physic., lect. 11, n. 3. Sec. I, c.l, a.2, §1. Secundum causam materialem 145 naturam humanam susceptivam perfectionis seu formae Philoso­ phiae et ab ipsa perfectibilis». Manifestum est enim quod Phi­ losophia respondet homini quatenus homo est, et propter hoc dicitur Sapientia Humana: unde divisio Philosophiae quae hoc modo sumitur erit divisio Sapientiae quatenus est Humana. Nunc autem adverte: homo est formaliter talis per animam suam quae rationalis est; perfectibilis autem per I actus ejus qui respondere debent potentiis ipsius; nam potentiae totae quantae sunt ordinantur ad actus proprios, qui et mediantibus habitibus et potentiis subjectum per­ ficiunt b istae autem potentiae propriae animae rationalis sunt ratio vel intellectus et voluntas, quarum unaquaeque suo modo perfectibilis est. At rursus considera quod anima humana ita est forma corporis ut tamem materiae non sit immersa, sed propor­ tionem et capacitatem corporis supergrediatur; atque ita, una existens, considerari potest sub duplici formalitate vel adspectu: quatenus nempe est informativa vel animativa proprii corporis, et quatenus excedit corporis capacitatem. In primo casu proprie dicitur anima et rationalis et humana, hoc est, conjuncta; in alio vero proprius dicitur spiritus et intellectualis et divina, hoc est, a corpore separabilis vel separata; et propterea in nobis, homines cum simus, aliquid etiam divini celatur2. Est ergo anima humana dupliciter perfectibilis in ratione et in voluntate: uno modo secundum quod est corpori conjuncta et proportionata; alio modose, eundum quod est a corpore separabilis corpusque excedens. * * * Jam videamus quomodo sit utrobique perfectibilis et perficienda. Manifestum est enim quod anima corpori con­ jungitur ad sui perfectionem, a quo et instrumentant er 1 Cfr. I, q. 77, art. 2j I-II, q. 50, art. 6; q. 51, art. 1, ad 2. * Qq. dispp. de Spiritualibus creaturis, art. 2, corp, ct ad 3; qq. dispp. dt Anima art. 2, ad 11 ct 12 ct 18; II-II, q. 180, art. 8, ad 3; q. 182, art. I, ad 2; XEthic., Icct. n et 12. Cfr. etiam S. Ai.n. Mag., lib. de Apprehensione, par. V, n. 8, edit. Vives, t. V, p. 594 b. 10 146 ' ' P. II. Divisio philosophiae adjuvatur, cum corpus sit veluti organum vel instrumentum animae rationalis x, eique, quantum opus est, proportionatum. Unde et duplici potentiae animae respondet in corpore duplex genus potentiarum; apprehensivarum, hoc est, sensus, ut rationi subserviant; et affectivarum, id est passiones, ut voluntati adminiculentur. Non possent autem animam ju­ vare, sed potius ipsam aggravarent, nisi sanae sint et expe­ ditae; et quia corpori animato immediate affiguntur, omnino necesse est quod corpus integrum sanunque sit. Unde verisseme dictum est: mens sana in corpore sano 2. Debet ergo Philosophus curam habere de proprio cor­ pore, non propter corpus, sed propter animam quae cor­ pore indiget. Deficit autem corpus vel propter aegritudinem vel propter lassitudinem, quae simul et virium jacturam supponit et dolorem quemdam vel tristitiam fert secum. Er inde necessitas reparandi vires per nutrimentum et tollendi dolorem per recreationem vel delectationem corporalem. Unde 5. Thomas egregie scribit: «Homini autem, ad hoc ut speculetur, opus est primo habere corpus sanum, quia per infirmitatem debilitantur vires sensitivae quibus homo utitur in speculando, distrahitur etiam intentio mentis ab attentione speculationis; indiget etiam homo cibo ei nutritione corporis et reliquo famulatu: scilicet sibi ministrentur omnia alia quae sunt sibi necessaria ad vitam humanam»3. !* · » •· Et iterum alio in loco: «Recte, ait, se videtur habere, secundum sententiam Anacharsis, quod aliquis ludat ad horam ad hoc quod postea diligentius 1 Supplem. III, P., q. 8o, art. 1-2; I, q. 78; Qq. dispp. de Anima, art. 2, ad 2 et alibi passim. ’ Unde et Thales interrogatus «quisnam felix sit: qui corpore, inquit. sanus, fortuna locuples, animo non ignarus neque imperitus est» (Apud DlOG. Laert., op. at., lib. 1, cap. 1, n. 37 (9, 21-23). «Itaque, Tullius addit, omnis illa antiqua philosophia sensit in una virtute esse positam beatam vitam; nec tamen beatissimam, nisi adjungerentur etiam corporis et cetera, quu supra dicta sunt, ad virtutis usum idonea». (I Academic., cap. 6, η. 22. Opera, edit cit, t. IX, p. 116-117.) a X Ethic., lect. 13, fol. 138 fine, 139 iniu Sec. I, c.l, a.2, §1. Secundum causam .materialem 147 studeat; quia in ludo est quaedam relaxatio et requies; homines autem, cum non possunt continue laborare, indigent requie; unde patet quod ludus sive requies non est finis, quia requies est propter operationem, ut scilicet homo postea vehementius operetur * x. Sed haec congrue sublevari non possunt sine quadam habilitate in rebus exterioribus et delectabilibus procurandis, quae quidem habilitas nominatur Ars; et propterea homo indiget Arte ad corpus suum sustentandum et sublevandum. Et si quidem Artes illae ordinentur ad vitae necesitatem, dicuntur artes Utiles, ut agricultura, aedificatoria, culinaria; sint autem ad delectationem, hoc est, ad tristitiam tollendam, appellantur Pulchrae, ut pictura, musica, ludificatoria 2. Cum autem delectationem nominamus intelligimus certe huma­ nam, non bestialem, quae non tantummodo ratione principii (rationis) et finis (propter bonum rationis) humana esse debet, verum etiam quasi ratione formae, quatenus scilicet in ipsis pulchrum humanum, hoc est, intelligibile in re sen­ sibili sensibiliter exprimitur, ut sic et sensus delectentur ct ratio ipsa simul inveniat requiem. Quod, si vires cognoscitivae inferiores sanae esse debent ut munus suum impleri possint, a fortiori vires etiam affec­ tivae ita debent esse pacatae et moderatae ut voluntati sine difficultate pareant et obsecundent, quod et obtinetur per virtutes activas seu morales, v. gr., per fortitudinem et temperantiam quae in ipsis subjectantur. Et haec dicta sint de perfectibilitate quasi instrumentait animae corpori conjunctae. * * * Superest ergo ut perfectibilitatem ejus secundum seipsam formaliter consideremus. Haec autem perfectibilitas est duplex secundum duplicem ejus facultatem, ut dictum est, nempe secundum rationem et secundum voluntatem. Jam age; ratio hoc habet proprium, ut non solum 1 ’ X Ethic., Icct. 9, fol. 136, coi. 7, A. B. I Mctaph., Icct. 1, n. 32-33; / post., Icct. 1, n. 1-2. 148 i i i P. II. Divisio philosophiae directe in objectum feratur, verum etiam supra seipsam ct proprium actum redeat per reflexionem, ut proprium ejus motum et quasi mechanismum, quo ad veritatem pervenit, investiget {Logica}. Dupliciter ergo ratio humana, quatenus est ratio, perfectibilis est: directe vel exercite, et reflexe vel signate. At rursus caute animadverte: perfectibilitas potentiarum radicaliter et ultimo sumitur per ordinem ad actus proprios. Actus autem sunt suppositorum, hoc est, individuorum subsis­ tentium. Et quia secunda perfectio, quae habetur per actus, respondere debet perfectioni primae quae habetur per esse, —nam agere sequitur esse et modus operandi sequitur modum essendi— inde sequitur necessario quod ibi est quaerenda ultima radix perfectionis secundae ubi inventa est ratio ultima per­ fectionis primae, hoc est, individuationis animae. Anima autem humana, sicut et aliae formae rerum sen­ sibilium, individuatur per ordinem ad proprium corpus, quatenus nempe includit materiam primam signatam quanti­ tate, ira quidem ut ab ordine ad materiam primam primario, et ab ordine ad signationem quantitatis secundario individuationem radicaliter accipiat. Et exinde sequitur quod in ipsa constitutione perfectio­ nis primae animae rationalis ingreditur ordo et ad materiam primam et ad quantitatem. Ergo ibi etiam est quaerenda radix ultima perfectionis secundae. Et vere sic est; nam materia prima, utpote prima radix mobilitatis, est primum elementum constitutivum entis na­ turalis seu Physici; quantitas autem est fundamentum ct ratio formalis Mathematicae. Ergo ct perfectio secunda ra­ tionis humanae, quatenus est ratio, quaerenda est primario quidem in consideratione physica, secundario autem in mathematica speculatione. Ipsa igitur constitutio animae rationalis exigit et vindicat Physicam et Mathematicam; ct haec est ratio ultima et formalissima quare, dum anima est unita corpori, ratio hu­ mana modum habeat physicum et mathematicum in omnibus considerationibus et speculationibus suis, quo numquam Sec. I, c.I, a.2, §1. Secundum causam materialem 14Π penitus spoliari potest, etiamsi altissima et purissima intelligibilia, puta Deum, sibi objiciat. Nunc autem pcrfectibilitatem voluntatis consideremus. Humana voluntas est quasi primum movens omnium virium animae in fines suos, atque ita munus habet essentialiter dirigendi actus humanos ad bonum humanum. Sed directio importat ordinem quendam; ordo autem est aliquid pro­ prium rationis. Oportet igitur quod voluntas sit a ratione directa et illuminata, ut ipsa, vi hujusce directionis illustrativae, demum dirigere queat actus inferiorum virium: ct haec est perfectibilitas propria voluntatis, primo quidem directio quasi-passiva relate ad rationem dirigentem et illustrantem, et inde secundo quasi-activa, directionem in­ feriorum virium assumendo ipsasque ad agendum applicando. Quo fit ut perfectio voluntatis sit immediate in rationem resolvenda a qua per se primo pendet, nam bonum apprehen­ sum seu intellectum est objectum voluntatis. Nec mirum, cum et universaliter omnes humanae perfectiones in rationem resolvantur, sicut et generaliter uniuscujusque rei perfectio in propria forma fundatur. Sic ergo humana ratio, secundum quod est facultas animae corpori conjunctae, duplicem quaerit perfectionem: alteram propriam sui ct in proprio actu, per speculationem; alteram vero voluntatis, caque mediante, aliarum virium humanarum in actibus suis, praebendo directionem et illus­ trationem ut secundum rationem rectam operentur, sicque bonum humanum procuretur et fiat: et propterea ratione muneris hujus dicitur ratio practica, quae per Ethicam perficitur. * * * Inspecta jam perfectibilitate animae humanae quatenus est corpori conjuncta, restat ut ad pcrfectibilitatem ejus sectitmdum qud est a corpore separabilis et quatenus spi­ ritus dicitur, investigandam transeamus. Sub hac etiam formalitate anima humana retinet facultatem apprehensivam et appetiti vam, quae tamen non amplius dicuntur ratio ct voluntas motiva inferiorum virium, sed intellectus et voluntas 150 P. II. Divisio philosophiae quiete gaudens de veritate immobiliter ab intellectu sine discursu possessa. Et re quidem vera; forma a corpore separabilis ordinemque corporeum trascendens, non est formalitcr perfectibilis in quantum hujusmodi nisi per ordinem ad actus separabiles et ordinem corporeum trascendentes, qui et cadere debent super materiam proportionatam, hoc est, super res et objecta separata vel separabilia, quare sunt res divinae et objectum proprium Metaphysicae. Unde anima humana, quatenus separabilis et spiritualis et intellectiva, est essentialiter metaphysica. Sic ergo, a primo ad ultimum; cum anima humana sit naturaliter perfectibilis et perficienda per Philosophiam, tot erunt Philosophiae partes quot sunt modi diversi quibus anima nostra perfectibilis est. Est autem perfectibilis: secundum quod est conjuncta corpori, et secundum quod est a corpore separabilis et independcr.s. i. Et quidem, secundum quod est corpori conjuncta, perfectibilis est. A tum instrumentanter per sensus et appetitiones, qui artes Utiles et Pulchras requirunt (Philosophia artis vel factiva) B tum etiam formaliter. ct) sive in proprio actu rationis a) signate (Logica) b) vel exercite quatenus concernit 1) materiam primam (Physica), 2) et quantitatem (Mathematica), β) sive etiam in actu voluntatis, quatenus directiva est motionis ejus per rationem (Ethica). 2. Secundum quod autem est a corpore separabilis et independens, perfectibilis est immobiliter et separabiliter et intelligibiliter (Metaphysica). Et sic habemus quod Philosophia debet esse et Factiva See. I, c.I, a.2, ci. Seclndvm causam materialem 151 er Activa et Speculativa cum modis suis, quae est divisio Aristotelis. Et haec quidem sat aperta sunt et perspicua; verum, quia non desunt qui rationi non satis fidunt cum apparen­ tiam quamdam novitatis praesefert, et ad auctoritatem con­ fugiunt ut tricis suis mordicus inhaereant, en habemus in promptu peripateticorum auctoritates. Olympiodorus ait: «Ipsa enim (anima humana) similis animanti est qui duplicem degit vitam, tum in aquis tum in terris, ob idque et praeire potest et subssequi potest: praeire quidem, quoniam in disciplina quae de anima est de physicis rebus disserit; subsequi vero quoniam et theologiae sunt; physicas enim res perdiscere prius convenit et deinceps divinis operam dare, ex quo et pene propter ipsam Aris­ toteles dicit1.» Et uberius Themistius: «Fortasse vero operae pretium facturi sumus, si universae Philosophiae distinctio, quae ab Aristotele est instituta, a nobis hoc loco breviter exposita explicataque fuerit. Est enim ut corporis medicina ~, ita animae Philosophia perfectio. Porro animae una pars irrationalis, altera rationalis est. Rursum ejus partis quae rationalis est, una est portio irrationalitati observions, quae intellectus potes­ tatis vocatur, altera portio est separata prorsus atque sejuncta 1 23, quae dicitur intellectus agens. Praeterea duplex totius animae vis habetur, appetendi una, altera cognoscendi. Plane id genus quod perficit appetitum, quod totum in irrationalitate et intellectu affec­ tibus irrationalibus delegatum positum constitumque est, peripa1 OlyMPIODORI Philosophi Alexandrini in Mcteora Aristotelis commen­ tarii Joanne Baptista Camotio philosopho interprete, lib. I, p. 4. Veneriis, apud Hieronymum Scotum, 1567. 2 Analogia celeberrima apud antiquos Philosophos inter Medicinam respectu corporis ct Philosophiam respectu animae, de qua supra loquuu sumus. 1 Inde tamen non sequitur Themistium Averroismo favere, ut pluribus ostendit S. Thomas in opusculo De Unitate intellectus contra Averroistas, edit. Dcscléc, t. I, p. 469-470. 152 P. II. Divisio philosophiae tctici activum administrativumque ct circa negotium actionesque consummatum nominaverunt, finemque ejus particulae statuerunt boni delectum atque indeptionem. Alterum vero genus quod in conspectione dumtaxat et aestimatione rerum sola consistit cujus· que finis est veritas, generali vocabulo spectativum conteniplativumque appellari voluere. Iterum genus hoc posterius secatur in spe­ cies: nam ea speculatio, quae circa res a materia non separatas ver­ satur quaeque auxilio sensus et visionum ope ipsum potestatis intellectus perficit, Naturalis scientia nuncupatur ea ratione, quod et circa eas res et in iis consistere natura videatur. Eam autem con­ templationem, quae circa res materia omnino carentes et purissi­ mam intellectus agentis actionem necnon circa illum actus intel­ lectus potestatis versatur, quae una cum intellectu agenti confi­ citur, Divinarum rerum Scientiam, Primam Philosophiam et Afeiuphysicam vocant, quia scilicet post naturalium rerum traditionem instituta illa et ordinata esse videatur. Ceterum ea cognitio cui ί subjectae res sunt partim abstractae, Mathematica et scientia de anima nuncupatur. Etenim mathematicarum rerum substantiam affinitati quadam et interstitio utriusque naturae ancipitem esse atque intermediam autumant, eo quod si universalitatem atque in communi spectes, materiae sint expertes, si demum ipsum dis­ cretionemque particularem ac sensilem a materia disjungi atque avelli non possint»l. f» Pariter et Philopponus scribit: l’ , .... «Dictum quidem jam ante a nobis fuit in duas merito partes totam distribui Philosophiam, in eam videlicet quae spectat ad res gerendas et in eam quae posita tota in contemplatione est, eij τό πρακτικόν καί θεωρητικόν. Nam duae quoque animi virtutes po­ testatesque nostri sunt vitalisquc et contemplativa; utramque autem absolvere, perficere et omnibus rebus ornare Philosophia summopere cupit; unam quidem splendore virtutis decorare, alteram autem cognitione et doctrina rerum illustrare»2. . I I I ' il S I Sic v. gr. scribit Avicenna: «Dicimus quod intentio Philosophiae est comprenhendere veri- t I J 1* I latcni omnium rerum quantum possibile est homini comprehendere. ♦Res autem quae sunt, aut habent esse non ex nostro arbitrio vel opere, vel habent esse ex nostro arbitrio et opere. fi f "π|Η I Ί·]:· 1 Η I I ♦l|HH I ♦Cognitio autem rerum primi membri vocatur philosophia Speculativa, sed cognitio rerum secundi membri vocatur philosophia Activa. ♦Finis vero philosophiae Speculativae non est nisi perfectio animae ut sciat tantum; finis vero Practicae non est ut sciat tantum, MI , sed va. sciat quid debet agere et agat. «Finis ergo Speculativae est apprehensio sententiae quae non est opus; Practicae vero finis est cognitio sententiae quae est in opere; unde Speculativa dignior est comparari scientia. »Res autem quae sunt, quarum esse non est ex voluntate nostra vel opere secundum primum membrum, dividuntur in duas: in res quae commixccntur motui et res quae non commixccntur motui. ♦Res autem quae commixccntur motui dividuntur in duas: quia aut in res quae non habent esse nisi quia possibile est eas adndxccri motui sicut est humanitas et quadratum et his similia, aut in res quae habent esse absque hoc. ♦Illae autem quae non habent esse nisi quia possibile est eas admixeeri motui, iterum dividuntur in duas: quia aut sic sunt quod nec esse nec intclligi possunt absque materia propria, sicut forma humana aut asinina, aut sic quod possunt intelligi absque materia, sed non esse, sicut quadratura ad quam intclligcndam non est omnino necesse appropriate ei aliquam speciem materiae nec considerari secundum aliquam dispositionem motus. ♦Res autem quae non commixccntur motui habent esse sine illo, sicut identitas, et unitas ct multitudo et causalitas. I. I I I ,| I m·I 1 fi '-'ii «, ■ * iP ' ' ■, I | I f ' e î ; ’/ j *■ H I I ι j/Kll I I | 164 P. II. Divisio philosophiae »Renim autem quae possunt denudari a motu veritas est, et haec est duplex: aut est Veritas necessaria ut Deus et Intelligentia; aut veritas earum non est necessaria, sed sunt sic quod non est hoc eis impossibile, sicut est dispositio identitatis, et unitas ct causalitas et numerus qui est multitudo. «Et haec aut considerantur secundum hoc quod sunt id quod sunt ipsae, et consideratio earum non variatur in hoc quod spo­ liatae sunt, sed erunt tunc dc tota consideratione quae est in rebus ex hoc quod non sunt in materia, quia haec ex hoc quod sunt ipsa non sunt in materia; aut considerantur secundum hoc quod accidit eis non habere esse nisi in materia. »Sed hoc etiam dividitur in duo: quia aut propter hoc quod accidit impossibile est illas intelligi nisi in respectu ad materiam specialem et motum sicut consideratio de uno secundum quod est aer aut ignis et de multis secundum quod sunt elementa et de causa secundum quod est calor aut frigus, et de secundo intelligibili secundum quod est anima scilicet principium motus corporis, quamvis separata ab eo possit exsistere per seipsam. Et quamvis hoc non accidat nisi per comparationem ad materiam et admix­ tionem motus, tamen aliquando dispositiones eorum intelliguntur et certificantur sine consideratione materiae propriae et motus. Consideratio vero praedicta est sicut de aggregatione et segrega­ tione et multitudine et divisione et radicis inventione et ut in ce­ teris dispositionibus consequuntur numero; haec enim consequun­ tur numerum et sunt in intellectu hominum aut in exsistentibus mobilibus divisis segregatis et aggregatis, sed intellectus horum aliquando potest abstrahi aliquo modo, ita ut non sit necesse eis assignari speciales materias. «Partes ergo scientiarum sunt aut speculatio de concipiendo ea i 1 quae sunt cum hoc quod habent in motu esse et exsistentiam et pendent ex materiis propriarum specierum, aut speculatio secundum quod sunt separata ab his in intellectu tantum,· aut secundum quod sunt sepa­ rata ab his in esse et intellectu. «Prima autem pars divisionis est scientia Naturalis (Physica); secunda est disciplinalis pura (Mathematica) et scientia de nu­ mero scilicet ea quae est notior, nam cognitio de materia numeri ex hoc quod est numerus non pertinet ad disciplinaient; pars vero tertia est scientia Divina (Metaphysica). «Philosophia vero Practica spectat vel ad scientiam sententia­ rum per quas ordinatur consortium humanum commune et vocatur Gubernatio Civitatis et est scientia Civilis (Politica); aut per quas See. I, c.l, a.2, §11. Secundum formam rei ut res est 165 familiare et vocatur ordinatio Domesticalis; aut per quas ordinatur modus unius hominis secundum honestatem animae ipsius et voca­ tur scientia Moralis» x. Et similiter *.0 Albertus Magnus 12, Dominicus a Flandria 3, H. Savonarola et alii. Sufficiat audire Savonarolam, Ο. P.: «Universam Philosophiam in partes duas secari, in Rationalem scilicet et Realem ut auctoritas excellentissimorum virorum et ratio probat. Cum enim non entium non sit scientia, sed eorum dumtaxat quae sunt, ut philosophi testantur, et scientiae quemad­ modum et res, juxta sententiam Philosophi, libro de Anima, secentur, dividatur autem ens principaliter in ens reale et ens rationis; Philosophiam in duas partes dividere necesse est, quarum una ens reale respiciat, altera vero circa ens rationis versetur; quas partes, qui ignorat, philosophus et sapiens appellari non debet. Sapien­ tem enim, teste Aristotele, omnia debet scire ut decet. «Philosophia quoque Rcalis in duas partes distinguitur: in practicam et speculativam. 1 Logica, Prima pars inde ab initio, fol. 1-2. Vcnctiis, 1508. Cfr. etiam Metaph., tract. 1, cap. 2, fol. 70-71; de Anima, Secunda pars, cap. 2, fol. 6. Eadem fere inveniuntur apud Dom. Gundissalinum, op. cit., prol., p. 1. 2 I Ethic., tract. I, cap. 3, Opera, t. VII, p. 7-8, ubi haec habet: «Vide­ tur dicendum esse, sicut dicit Avicenna, quod Philosophia in communi dicta dicjtur duobus modis, scilicet quia est de re philosophica vel de modo. De re au em philosophica in communi dicta sunt tres, scilicet secundum triplicem rationem medii in demonstrativo syllogismo. Aut enim hoc est simplex ex sohs principiis substantiae dependens, ct haec est Aietaphysica’, aut est con­ cretum in sui ratione concernens subjectum vel materiam: et si concernit Subjectum quod quantitatis est tantum, est Mathematica secundum quatuor Mathesis differentias; si autem concernit materiam contrarietati subjectam, est Physica. Et sic sunt Philosophiae tres partes essentiales. Ea autem quae propter Philosophiae modum Philosophia dicitur, dupli­ citer dicitur, scilicet aut propter modum extra rem, aut propter modum in mate­ ria positum. Propter modum quidem extra rem Logica philosophia est; propter modum autem in materia positum omnis scientia particularis Phi' losophia est, ct sic Moralis, modum Philosophiae ponens in his quae sunt virtutis ct in actibus humanis proponendo, assumendo et concludendo Philosophiae modum, Philosophus appellatur.) Cfr. etiam ejusdem Logic., tract. I, cap. 2, t. 1. p. 2-5; I Physic., tract. 1, cap. 1, t. III, p. 2-4 ct alibi passim. * Quaestiones super XII libros Mctaphysrcac. Adm. R. Magistri l'o.minici DE FLANDRIA, Ord. Praedic. I Mctaph., q. I, art. 4, corp, sine num. folior. Vcnetiis, 1499. - 166 P. II. Divisio philosophiae »Practicam scientiam habitum intellectus immediate ad opera­ tiones earum potentiarum quae sunt infra intellectum regendas ordinatum dicimus; unde finis practicae est opus, uti II Metaph. docet Philosophus. Quod quidem opus ττραξιν graeco nomine vo­ camus, et esse opus alterius ab intellectu, naturaliter eo posterius et aptum ab eo regi, definimus» •I B. Videamus jam argumentum quasi a posteriori ex divisione necessarii. Necessarium est id quod quomodocum­ que non potest aliter se habere 12 et naturaliter consequitur ad causas3. Quapropter, sicut cognitio scientifica est per causas, ita id quod per illas cognoscitur est necessarium secundum modum suum. Merito ergo necessitas est conditio semper comitans objectum scibile, ideoque secundum divi­ sionem necessitatis erit et divisio objecti scibilis et scientiae. Atqui necessarium est duplex: absolutum vel intrinsecum, quod consequitur causas intrinsecas; et hypotheticum vel extrinsecum, quod causas extrinsecas comitatur. Et quidem, cum causae intrisccae sint materia et forma, necessarium intrinsecum vel absolutum aut oritur ex forma aut ex materia. Ex materia autem oritur et emanat, quasi proprium accidens quantitas; unde et necessitas fundata super ma­ teriam erit etiam fundata super quantitatem, quod est objectum Mathematicae. Forma vero aut est realis aut intentionalis, hoc est, aut est constitutiva entis realis aut entis cogniti ut cogniti. Ergo ct necessitas formalis duplex erit; altera realis, I«« I I 1| I 1 Hieronymi Savonarolae Fcrrariensis, Ο. P., universae Philosophiae Epitome. Ejusdem de divisione, ordine atque usu omnium scientiarum, necnnn de Poetices ratione opusculum quadripartitum. Omnia Johannis Jcssenii a Jessen Philosophiae Mcdicinacque Doctoris ct Professoris opera et studio emendatiora auctioraquc edita. De omnium scientiarum divisione, lib. I, p. 770771. Witcbcrgae, 1601. S. Thomas etiam videtur admittere principium hujus divisionis in Boët. de Trinitate, q. 5, art. 2, arg. 2 sed contra ct art. 3, arg. 2 sed contra. 2 Το μέν Ενδεχόμενον άλλως Εχειν άναγκαϊόν φοστεν ούτως εχειν (Aristo­ teles, IV Metaph., V, 3 (II, 518, 17-18). 3 S. 1 Homas, l Metaph., lect. 6, n. 829-835; I, q. 82, art 2 ct passim. See. I, c.l, a.2, §11. Secundum formam rei ut res est 167 quae dicitur metaphysica; et altera intentionalis seu logica. Pariter, ex quo causae extrinsccae sunt efficiens et finis, necessitas extrinsica vel hypothetica, aut consequitur ex agente aut ex fine. Causa autem efficiens est proprie loquendo causa movens ct impellens, a qua ideo motus in mobili actu causatur, et propterea ex illa formaliter, hoc est, actualiter et immediate, mobile constituitur in motu. Cum igitur ens mobile sit objectum Physicae, necessitas quae oritur ex causa agente est necessitas motus, et idcirco necessitas physica. Demum causa finalis attrahit alliciendo mediante cog­ nitione. Et quia appetitus ex cognitione causatus dicitur voluntas, motus ex causa finali cognita consequens debet esse motus voluntarios, qui in nobis quoad exercitium in praesenti statu semper est liber. Cum ergo moralitas tota quanta est fundetur in voluntarietate et libertate, inde con­ sequitur quod necessitas orta ex causa finali est necessitas moralis vel Ethica. Et sic patet quod tot sunt partes Philosophiae quot sunt modi necessitatis. Adverte tamen quod necessitas mathematica magnam habet affinitatem cum necessitate logica1, nam utrobique datur aliquid formaliter intentionale, et ex hac parte etiam necessitas mathematica potest et debet dici formalis, ita tamen ut fundamentum primum habeat in materia physica; nisi enim esset materia, non daretur quantitas, sine qua Mathematica ne mente quidem concipi potest sed quantitas non consideratur in Mathematica sub formalitate proprietatis materiae, sed sub formalitate propriae terminationis, quae est numerus vel figura (forma extrinscca). Quapropter necessitas absoluta vel intrinseca, si sit realis, erit propria Metaphysicae; Sin autem sit intentionalis, nccesse est quod fundamen­ tum habeat in aliqua forma reali: aut ergo objective fundatur in aliqua forma intrinseca (metaphysica) et sic erit necessitas logica, quae in metaphysica fundatur; considerat enim Logica formaliter inten- 168 P. IL Divisio philosophiae tionem universalitatis, quae est veluti forma intentionalis universalis directi seu metaphysici; aut in aliqua forma extrinseca (physica, figura, quae est terminus quantitatis physicae) et tunc erit necessitas mathe­ matica quae super physicam fundatur. Et propterea Mathematica, quae non habet fundamen­ tum in corpore reali, sicut sunt Geometriae non Euclidianae, puta Riemann et Lobatchefski, fictae sunt et vanae, sicut vana et ficta sunt entia rationis quae in re methapysica non habent fundamentum. Attamen ens logicum et mathematicum sunt formaliter aliquid rationis, ut sat clare docet S. Thomas scribens: «Sciendum quod ipsa conceptio intellectus tripliciter se habet ad rem quae est extra animam. Aliquando enim hoc quod intellec­ tus concipit est similitudo rei exsistentis extra animam, sicut hoc quod concipitur de hoc nomine homo, et talis conceptio intellectus habet fundamentum in re immediate, in quantum res ipsa ex sua conformitate ad intellectum, facit quod intellectus sit verus et quod nomen significans illum intellectum proprie de re dicatur. Aliquando autem hoc quod significat nomen, non est similitudo rei exsistentis extra animam, sed est aliquid quod consequitur ex modo intelligendi rem quae est extra animam, et hujusmodi sunt intentio­ nes quas intellectus noster adinvenit, sicut significatum hujus no­ minis genus non est similitudo alicujus rei extra animam exsis­ tentis; sed ex hoc quod intellectus intelligit animal ut in pluribus speciebus, attribuit ei intentionem generis: et hujusmodi inten­ tionis, licet proximum fundamentum non sit in re, sed in intellectu, tamen remotum fundamentum est res ipsa. Unde intellectus non est falsus, qui has intentiones adinvenit. Et simile est de omnibus aliis quae consequuntur ex modo intelligendi, sicut est abstractio mathemati'orum ct hujusmodi. Aliquando vero id quod significatur per nomen, non habet fundamentum in re, neque proximum neque remotum, sicut conceptio chimerae; quia neque est similitudo ali­ cujus rei extra animam, neque consequitur ex modo intelligendi rem aliquam naturae; et ideo ista conceptio est falsa»l. Accipe nunc istas rationes schematice contractas: 1 I Sent., dist. 2, q. i, art. 3. Unde et principia Alathematica, non secus ac principia aliarum scientiarum, habentur ex inductione, quemadmo­ dum S. Thomas dissertis verbis tradihit in I Posterior., lect. 30, n. 5 I PC) rcale — scientia realist d) in actu, actuale vc/la) existentiam puram (esse purum vel separatum) = objetive aut ergo con-l formale, et tunc veV objectum principale Metaphysicae. sideratur ut........... 1 dicit.........................../b) essentiam vel farmam puram, quae realiter est n V ta conjuncta receptivo, sed consideratur ut pure abstracta = quantitas (figura): Mathematica. / I K e--a v β) in potentia, potential d) «objective et independenter a nobis» = mavel quasi materiale =' teria ad formam: «Physica». c b (Λ s*- I) a priori, ex ipsa «ratione» obje­ cti formalis quod nempe entis quod est vel............................... *- υ «« potentia realis tendens in actum sibi proporlionatum: aut ergo.. b) «subjective et de­ pendents a nobis»: vel igitur terminatur i) nobis «immanentem» —moralem—: “Ethica * ad actum.................. 2) a nobis «transeun­ <Λ ! tem» —artificiosum—; «Ars vel Philosophia Artis». B) rationis = scientia rationalis objective seu Logica. üï < ■. 7L c 1 „ \a) ex forma..................... aa) reali = Metaphysica. II) a posteriori, ex consideratione\ti) absolutum, intrinsecum vel ex\ ab) intentionali = Logica, conditionis objectivae sine qua} causis intrinsecis, scilicet............./β) ex materia vel materiali — quantitas figura: Mathematica, V - C >-< V. Û non objecti formalis quod, nempe' ex consideratione necessarii, quod, ] est vel........................................... |B) hypotheticum seu extrinsccum vd|a) ex causa cfficienit vel moventi = Physica. ex cansis extrinsecis, nempe β) ex causa finali, allicienti mediante cognitione = Ethica. Moralis vel Sec. I, c.l, a.2, §11. Secundum formam rei scibilis 1G& 2) Divisio secundum formam rei ut scibilis est Forma rei ut scibilis per se primo respicit scientem quasi proprium subjectum receptivum et perfectibile seu quasi propriam materiam, cum qua debet unum per se constituere magis unum quam compositum ex materia et forma l. Unde debet esse informativa et perfectiva scientis quatenus sciens est. Jam vero constat quod propria forma debet respondere propriae materiae vel subjecto sicut proprius actus respondet et commensuratur propriae potentiae; et propterea, secun­ dum conditiones potentiae vel subjecti, debent esse condi­ tiones et constitutivum actus in quantum hujusmodi. Atqui propria potentia perfectibilis et receptiva formae scientiae seu scibilis est intellectus possibilis, qui immaterialis est essentialiter. Ergo et forma rei ut scibilis in quantum hujusmodi debet esse immaterialis; et consequenter divisio formalis, imo formalissima scientiae, quae formaliter et im­ mediate sumitur ex divisione formae rei ut scibilis, est demum formaliter resolvenda in divisionem immaterialitatis objecti scibilis. Unde tot erunt partes scientiae vel Philo­ sophiae quot sunt gradus immaterialitatis rei scibilis. Porro immaterialitas —sicut nomine ipso patet— importat remotionem vel recessum vel separationem a materia vel ab eo quod loco materiae se habet, quod quidem fit per abstractionem vel potius haec remotio dicitur abstract™, et quidem formalis, nam est remotio formae a materia 1 Cfr. S. Thomam, III P. Suppi., q. 92, art. 1 corp, in fine et ad 10. Cajetam., in I, q. 12, art. 4, n. 4, q. 14, art. 1, n. 3-4· P. Avbron. L'union du sujet et de l'objet dans la connaissance chez Aristote, d'après le commentaire deCajctan, apud Archives de Philosophie, cahier I, pp. 25-31. Paris, G. Beauchcsnc, 1923. 1 Ita ctiam supra diximus in prima parte abstractionem formaliter divisivam scientiae esse abstractionem formalem objective et jundamenraliter sumptam, et non abstractionem totalem, quae logica esse solet. Quam doctri­ nam expresse docuerunt politiores thomistac, ut. v. gr., Cajetanus., in de Ente et Essentia, q. 1, edit., Romae, 1607, p. 9» ct Joannes a S. Thoma, qui motandum est, inquit, quod non sumimus hic abstractionem pro actu inte- 170 P. II. Divisio philosophiae Ergo, a primo ad ultimum, divisio formalissima scientiae vel Philosophiae sumenda est secundum divisionem abs­ tractionis formalis seu formae a materia; et ideo, tot erunt partes Philosophiae quot sunt gradus vel modi diversi abstractionis formalis. Jam ergo videamus istos diversos modos abstractionis. Si abstractio formalis consistit essentialiter in remotione formae a materia, tot erunt gradus vel modi diversi abstrac­ tionis formalis quot sunt modi vel gradus diversi remotionis formae a materia \ Atqui remotio formae a materia est duplex: nam vel est remotio a materia simpliciter, hoc est, ab omni materia; vel est remotio a materia secundum quid, nempe a materia non quatenus absolute est materia, sed quatenus induit rationem singularis vel sensibilis; erit ergo remotio a ma­ teria quatenus singulari vel quatenus sensibili, aut, si mavis erit remotio a singularitate materiae vel ab ejus sensibilitate, non autem a materia ut sic. Sciendum est enim quod singularitas est conditio sine qua non sensibilitatis, sicut universalitas est conditio necessaria intelligibilitatis; et propterea ad intellectionem requiritur abstractio, dum ad Iccius abstrahente neque pro denominatione cxtrinseca ex illo conscquuta; sic enim esset circulus, quia diversa scientia abstrahens sumeretur ex diverso objecto scibili seu abstrahibili et diversum scibili ex diversa scientia abstra­ hente, sed sumitur abstractio pro abstrahibilitate objectiva, quatenus objectum fundat diversam immaterialitatem. Et in hac non loquimur de abstractions totali, quae abstrahit aliquid ut praedicabile ab inferioribus; sic enim ista abs­ tractio est communis conditio scientiarum, quae non agunt de singularibus, sed de universalibus; sed loquimur de abstraefione formali quae abstrahit rationes formales a materialibus et sic constituit seu fundat intelligibilitatem. Et secundum quod magis vel minus receditur a materia, redditur iliquid diverso modo intelligibile» (J. a S. Thoma, Log. II P., q. 27, art. 1, edit. Vi­ ves, t. I, p. 728 a. Cfr. ibid., p. 726). 'Sumitur ergo species scientiarum ex diversa immaterialitate objectiva seu fundamentali, non prout entitattve est in se, sed prout relucet in medio suo principio quo apparet et demonstratur intel­ lectui- (ibid. solv. obj., p. 734-735)· Eamdemquc innuit etiam Cl. D. N. Balthasar, L'être et les Principes Métaphysiques, p. 51, Louvain, 1914. 1 Haec remotio, ut patet, est a materia proprie dicta, quae vere ct pro­ prie repugnat scibilitati, cum sit pura potentia; nihil enim est intclligibile nisi secundum quod cst ens in actu. I Sec. I, c.l, a.2, §11. Secundum pormam rei scibilis sensationem concretio requiritur: unde et prius intelligitur singularitas quam sensibilitas, utpote conditio praerequisita ad sensibilitatem et propinquior materialitati, nam materia est principium singularitatis vel indwiduationis, dum forma est principium universalitatis vel speciei. Et inde est quod universale habet quamdam rationem formae, si comparetur eum singulari, quod ut sic, est pure materiale. Sic igitur, quia abstractio formae a materia intelligitur ut motus quidam a materia ad formam, materia, intelligitur quasi terminus a quo, dum forma concipitur quasi terminus ad quem; et sic oportet accipere gradus vel modos diversos abstractionis formalis vel secundum diversos gradus reces­ sus a termino a quo vel secundum gradus diversos accessus ad terminum ad quem \ Manifestum est autem quod magis recedit a materia seu a termino a quo abstractio a materia simpliciter quam abstractio tantum secundum quid; et, in hac quidem, magis recedit abstractio a materia ut sensibili quam abstractio a materia ut singulari vel individua, ut ex modo dictis constat. Ergo jam habemus tres gradus abstractionis formalis; et, incipiendo ab inferiori, primus gradus erit abstractio a ma­ teria singulari, secundus a materia sensibili, tertius ab omni materia. Sed rursus adverte quod abstractio formalis, si denominative sumatur ab actione abstractive intellectus possibilis abstrahentis, duplex est: una per modum simplicitatis vel definitionis, quae logice denominatur negativa vel permisiva, et proprie loquendo concernit essentiam vel partes essen­ tiae; alia vero est per modum divisionis vel enuntiationis, quae logice denominatur positiva, et formaliter loquendo concernit esse et partes entis ut ens est, vel saltem concernit formam separatam vel separabilem realiter a materia; et secundum hoc abstractio ista potest vere et proprie dici separatio fundamentaliter (separabilitas). 1 Cfr. BAnez, O. P., Commentaria ct Quaestiones in duos Aristotelis Stagiritae libros de generatione et corruptione, Quaest. prooem., versus finem, ad 2, p. n, coi. 2. D. E. Salmanticae, 1585. j ' \ j j f Î * I < j 1 172 P. IL Divisio philosophiae Jungendo ergo istos diversos modus abstractionis, dicen­ dum est quod abstractio formalis a materia secundum quid semper est negativa vel permissiva, hoc est, primae opera­ tionis mentis, quia concernit formam in materia sedentem et a materia saltem secundum esse pendentem; sed non convertitur, nam abstractio per modum simplicitatis dari potest et de facto datur in abstractione formali simpliciter, eo quod ubi datur id quod est plus includitur id quod est minus, sicut in judicio includitur apprehensio terminorum. Similiter abstractio positiva vel secundum esse semper est abstractio formalis simpliciter, hoc est, ab omni materia; at non convertitur, quia sunt quaedam abstrahentia ab omni materia secundum rationem vel definitionem, quae tamen ut sic non abstrahunt ab omni materia secundum esse, nam et salvantur in rebus materialibus, sicut ratio substantiae ct accidentis. Quapropter in primo et secundo gradu abstractionis for­ malis non potest dari abstractio secundae operationis mentis seu per modum divisionis vel enunciationis, sed tantum­ modo abstractio per modum simplicitatis vel definitionis, quae est abstractio primae operationis; at in tertio gradu abstractionis potest utraque abstractio reperiri, secundum quod concernit vel essentiam et formam vel esse ejus quod abstrahitur. Sed nota insuper quod forma vel essentia rei intellectae vel scitae dupliciter considerari potest, imo et est duplex: una est forma rei intellectae in quantum est res, et haec est forma realis habens esse objectivum extra intellectum; alia vero est forma rei intellectae pure et praecisse in quantum est intellecta, et haec est forma rationis vel logica, quae non habet esse objective nisi in intellectu, unoque verbo dici potest intentio universalitatis. Sic ergo abstractio simpliciter per modum simplicitatis est duplex: una pure logica, et alia realis objective; et haec simul cum abstractione positiva, quae totaliter realis est, cons­ tituunt abstractionem metaphysicam. Demum considera quod forma abstracta in primo gradu abstractionis, hoc est, a materia singulari tantum et non a (Λ l A) negativa seu per modum simplicitatis/ai) intellecta reduplicative — abstractio formae I vel definitionis, scilicet concernit /or-1 intentionalis ut sic: Logica. 0? I) simpliciter, hoc est, abstractio ab omni! man vel essentiam rei intellectae: vel\ materia·, ct quidem tunc aut est..... ' ergo quatenus est......................................... (β) res abstractio I realis objective x2 \ abstractio formae realis ut positiva seu per modum divisionis vel enunciation's, nempei sic = Metaphysica. concernit esse vel exsistentiam = abstractio totaliter realis........... i -E — in J ■'A d E a) est et in rebus extra nos = abstractio formae A) a singularitate materiae (a mate­ naturalis: Physica. ria ut singulari), ct tunc aut forma ab­ a) etiam in nobis manens stracte considerata........................... = abs tractio formae P) non est, sed a nobis: agibilium: Moralis vel vel ergo.................. ii ΙΓ) secundum quid, id est, abslractio «non ab omni materia»; sed vel............ V ? B) a scnsibilitate materiae (a tnatena ut sensibili) Mathematica Ethica. b) non in nobis manens, sed ex nobis transiens ad res extra = abstractio formae factibilium: Ars, abstractio formae numerorum et figurarum: See. I, c.l, a.2, §11. Secundum formam rei scibilis 173 materia sensibili, dupliciter considerari potest: uno modo secundum quod sedet in re sensibili externa et substat condi­ tionibus naturae, et hoc modo est formaliter speculabilis; alio modo secundum quod resultat ex operationibus intelligentis et volentis, atque ideo substat conditionibus rationis et li­ bertatis, et hoc modo est agibilis vel factibilis, secundum quod forma illa ab operante producta vel manet in ipso operante utpote cadens super actiones (materiam) imma­ nentes vel transit in materiam exteriorem, utpote versans circa res extra. Unde forma abstracta in primo gradu abstractionis. vel est a rebus et in rebus (abstractio physica) vel est a nobis; et quidem tunc, aut in nobis etiam (abstractio moralis vel ethica) aut non in nobis sed in rebus extra (abstractio artistica vel artis); quae quidem non sunt nisi diversi adspectus vel formalitatcs unius ejusdemque gradus abstractionis, et tamen novum genus scientiae constituere possunt, non utique ra­ tione formae praecise, sed potius ratione finis operis quem essentialiter includunt, et haec diversa finalitas quodammodo refunditur et secum trahit diversitatem formae scibilis ut scibile est \ Et sic finaliter habemus formalissimam divisionem Phi­ losophiae secundum diversos gradus et modos graduum abstractionis formalis, quae potest describi et illustrari se­ quenti schemate: 1 'Contemplativa et activa vita, ait S. Thomas, ad invicem materia et fine distinguuntur. Materia namque vitae activae sunt temporalia, circa quae humanus actus versatur; materia autem contemplativae sunt rerum scibiles ra­ tiones, quibus contemplator insistit. Et haec materiae diversitas provenit ex diversitate finis; sicut et in omnibus aliis materia secundum finis exigentiam determinatur.· (De Verit., q. u, art. 4.) Attamen sive Ethica sive Ars subalUmantur Physicae; Ethica quidem Psychologiac, r\rs vero Physicae Generali, quemadmodum scite notarunt SalmantICENSBS (Cursus theol., de virtutibus, arbor pracdicamentalis § V, n. 32. Edit. Parisiis, Palmé, 1878, t. VI, p. 434). Joannes a S. Thoma (Cursus philos., Log. II P., q. 27, art. 1, sobr. arg. ad primum exemplum. Edit. Vivés, t. I, p. 732 b) et Goudin, O. P. (Philosophia 174 P. II. Divisio philosophiae Hanc doctrinam, quae a multis, etiam ex scholasticis, perperam est intellecta, eo quod analogiam abstractionis non satis callebant, maximi fecerunt rigidiores et politiores peri­ patetici, quos inter nominandi sunt parecipue thomistae. Quae autem objiciunt scotisrae, Suarezius' et Aversaconfutata et radicitus exclusa videntur ex his quae de abstractione in prima parte dicta sunt et ex sola positione et evolutione partis praesentis: unde necessarium non est eorum tricas et aequivocationes in medium afferre; sed satius et utilius erit nonnulla documenta maximorum peripateti­ corum transcribere, ut simul videas eorum, quae diximus, veritatem, et auctoritate confirmes. Tres tantum seligimus: Avicennam, S. Albertum Magnum et S. Thoman. Avicenna ita luculenter scribit: «Species autem abstractionis diversae sunt ct gradus earum multum distantes; formis etenim materialibus propter materiam accidunt dispositiones et alia quae non habent ex sua essentia, ex hoc scilicet quod ipse sunt formae; ergo illarum abstractio a ma­ teria aliquando est abstractio non sine illis appendiciis vel aliquibus earum, aliquando illa est perfecta abstractio quae abstrahit intel­ lectam rem a materia ab aliis appendicis in materia carum, ex. gr. forma etenim humana et substantia est natura sine dubio, in qua convenit omni singulari speciei aequaliter cujus est una definitio sed quia accidit ei ut exsisteret in hoc singulari et in illo, ideo mul­ tiplicata est; hoc autem non habet ex natura sua; si enim ex natura thomist., Physica, I P., q. pracamb·, art. unie. Edit. Matriti, 1796, t. II, p. 3; Etica, q. pracamb., art. unie., edit, cit., t. IV, p. 4), quibus novissim: accedit Cl. Gredt, O. S. B. (Elementa Philosophiae Aristotelico-thomisucm. t. I, p. 183; t. II, p. 252). Sed de hac subalternatione et de consequentiis ejus in dispositione systematica totali Philosophiae infra redibit sermo. 1 Dispp. Aletaph., disp. 4, sect. II, n. 69, edit. Vives, t. XXVI, p 715 b. Cfr. ibid., n. 64-65, p. 713-714. Attamen supra dixerat 'hactenus nom esse inventam aptiorem rationem distinguendi has scientias ct aliunde ham (S. Thomae) videri satis convenientem· (Disp. 1, sect. 2, n. 13, t. XXV, p. 16 b ; et •incredibile esse eas omnes (scientias) vere ac proprie unam scientiam humanam esset (Ibid., n. 11, p. 15 b). ~ Logica, institutionibus praeviis, quaestionibus contexta, auctore P. Ra­ phaële Aversa a Sanseverlno, Cleric. Reg. Minim., S. Theol. Professore. q. 27, sect. 9. p. 617. Sec. I, c.l, a.2, §11. Secundum formam rei scibilis 175 humana esset unde deberet multiplicari, tunc non praedicaretur homo de aliquo numero uno; si vero humanitas esset ex hoc quod est humanitas Petri tunc humanitas non esset alterius... sed ima­ ginatio sive imaginari est cum abstrahitur forma a materia majori abstractione, etenim formam capit sine materia, ita quod ad hoc ut hoc subsistat in illa non est necesse exsistere materiam; quia ma­ teria sive sit absens sive destructa, esse tamen formae stabile erit in imaginatione, et tunc apprehensio ipsius erit abtrahens eam a colligatione quam habet cum materia abstractione perfecta sed imaginatio non denudat eam ab accidentibus materialibus, sensus etiam non denudat eam a materia denudatione perfecta... Sed aestimatio jam transcendit hunc ordinem abstractionis, eo quod apprehendit intentiones immateriales quae non sunt in suis ma­ teriis, quamvis accidat illis esse in materia quia figura et color et situs et his similia sunt res quas non est possibile haberi nisi a materiis corporalibus; bonitas vero et malitia et conveniens et inconveniens et his similia sunt in se res non materiales, quibus tamen accidit esse materiales; ratio autem quare hae non sunt ma­ teriales haec est scilicet quia si hae essent materiales ex seipsis non intelligerentur bonitas vel malitia vel conveniens vel incon­ veniens nisi accidens corpori: intelliguntur autem sine corpore; constat ergo quod hae in se non sunt materiales sed accidit eis esse in rebus materialibus; aestimatio autem non apprehendit neque assequitur nisi similia horum; ergo aestimatio apprehendit res ma­ teriales et abstrahit eas a materia sicut apprehendit etiam inten­ tiones non sensibiles quamvis sint materiales: ergo haec abstractio purior ct vicinior est simplicitati quam duae primae...x.» «Differt inter considerare rem solummodo quamvis intelligatur esse cum alio a quo non separatur et inter considerare rem solum­ modo cum conditione separationis suae ab eo quod cum ipsa est, ut sic judicetur de ea quasi sit considerata per se sola 2.» Audiamus jam pauca verba S. Alberti Magni: «Profundum quoddam me cogis aperire. Omnis res naturalis cujus natura est principium, potest considerari multipliciter, et secundum diversos considerationis modos de eadem re potest diversa esse scientia. »Si enim res consideretur secundum essentiam suam abstractam a 1 Dc Anima, Secunda parte, cap. 2, fol. 6, col. 4. ’ Metaph., tract. 3, cap. 4, fol. 79, col. 4. 176 P. II. Divisio philosophiae materia sensibili et intelligibili, licet illa essentia habeat esse in ma­ teria, sic spectat ad Metaphysician, qui etiam de essentiis omnino separatis considerat. »Si autem eadem res consideretur secundum essentiam suam abstractam a materia sensibili, sed non ab intelligibili, quae est quan­ titas vel magnitudo, sic pertinet ad Mathematicum’, hujusmodi tamen res habet esse in materia sensibili. »Si vero ipsa eadem res consideretur secundum suam essentiam non abstractam nec etiam a materia sensibili, considerat enim carnem et ossa et hujusmodi quae sunt materia sensibilis, sic Naturalis (Physicus) eam tractat, materiam tamen sensibilem abstrahit ab hac vel illa determinata: quae quidem abstractio ultima omni scien­ tiae est necessaria, quae non est de particularibus sed de universa­ libus. »Ex dictis igitur colligere potes, quod definitio metaphysica si aliquam concernat materiam, non tamen intelligibilem nec sen­ sibilem: definitio autem mathematica solam materiam intelligibi­ lem concernit: naturalis vero (physica) definitio materiam con­ cernit sensibilem communiter et universaliter acceptam, applicabilem autem ad materiam signatam vel determinatam, cum ipsam secundum quemdam habitum in se includat» x. Postremo accedamus ad S. Thomam: ...♦Sic igitur speculabili, quod est objectum speculativae scientiae, per se competit separatio et a materia et a motu, vel applicatio ad ea: et ideo, se­ cundum ordinem remotionis et a materia et a motu, scientiae speculativae dis­ tinguuntur. Quaedam igitur sunt speculabilium quae dependent a materia secumdum esse, quia non nisi in materia esse possunt; et haec distinguuntur, quia quaedam dependent a ma teria secumdum esse et intellectum, sicut illa in quorum definitione ponitur materia sensibilis; unde sine materia sensibili intelligi non possunt; ut in definitione homnis oportet accipere, carnem et ossa: et de his est Physica sive scientia Naturalis. Quaedam vero sunt quae, quamvis dependeant a materia secundum esse, non tamen secundum intellectum, quia in eorum definitionibus non ponitur materia sensibilis, ut linea et numerus, et de his est Mathematica. Quaedam vero sunt specula­ bilia quae non dependent a materia secundum esse, quia sine materia esse possunt; sive numquam sint in materia, sicut Deus et Angelus, sive in quibusdam sint in materia et in quibusdam non, ut substantia, qualitas, potentia et actus, unum et multa et hujusmodi: de quibus omnibus est 1 h cologia, id est Divina scientia, quia praecipuum cognitorum in ea est 1 Liber de Apprehensione, pars V, n. 22, t. V, p. 6oo a. | Sec. I, c.l, a.2, §11. Secundum I I | formam rei scibilis 177 Deus; alio nomine dicitur Metaphysica, dicitur etiam Philosophia prima.» (In Boet, de Trinitate, q. 5, art. i. Eadem fere ad litteram docet Dom. Gundissalinus, op. cit., prol., pp. 14-15)· «Notandum quod tota ratio divisionis Philosophiae sternitur secundum definitionem et modum definiendi; cujus ratio est, quia definitio est principium demonstrationis rerum, res autem definiuntur per essentialia. Unde diversae definitiones rerum diversa principia essentialia demonstrant, ex quibus una sdentia differt ab alia» (I de Anima, lect. 2, pp. 14-15). •Sciendum est igitur quod cum omnis scientia sit in intellectu, per hec autem aliquid fit intclligibilc in actu, quod aliqualiter abstrahitur a materia; secundum quod aliqua diversimode se habent ad materiam, ad diversas scientias pertinent. Rursus, cum omnis scientia per demonstratiomem ha­ beatur, demonstrationis autem medium sit definitio, necesse est secundum diversum definitionis modum scientias diversificari. •Sciendum est igitur quod quaedam, sunt quorum esse dependet a materia, nec sine materia definiri possunt: quaedam vero sunt quae licet esse non possint nisi in materia sensibili, in eorum tamen definitione materia sensibilis non cadit. Et haec differunt ad invicem sicut curvum et simum. Nam simum est in materia sensibili, et nccccse est quod in ejus definitione cadat ma­ teria sensibilis; est enim simum nasus curvus; et talia sunt omnia naturalia, ut homo, lapis: curvum vero, licet esse non possit nisi in materia sensibili, tamen in ejus definitione materia sensibilis non cadit; et talia sunt omnia mathematica, ut numeri, magnitudines et figura. Quaedam vero sunt quae non impendent a materia nec secundum esse nec secumdum rationem vel quia numquam sunt in materia, ut Deus et aliae substantiae separatae; vel quia non universaliter sunt in materia, ut substantia, potentia et actus, et ip­ sum ens. »De hujusmodi igitur est Metaphysica: de his vero quae dependent a materia sensibili secundum esse sed non secundum rationem, est Mathematica: de his vero quae dependent a materia non solum secundum esse sed etiam secundum rationem, est Naturalis, quae Physica dicitur.» (I Physic., lect. I, num. 1-3.) «Tria sunt genera speculativarum scientiarum: scilicet Naturalis, quae considerat ea mobilia quae in sui definitione materiam sensibilem recipiunt; ct Mathematica quae considerat immobilia, quae non recipiunt materiam sensibilem in sui definitione, licet habeant esse in materia sensibili; et Thcologia Metaphysica) quae est circa entia penitus separata. * (XI Metaph., lect. 7, nùm. 2264. Cfr. VI Metaph., lect. 1, n. 1161-1165; XI Metaph. lect. 7, n. 2256 ct sigts). Quia ergo ex abstractione per modum simplicitatis resultat definitio ct super definitionem construuntur principia demons­ trationis, quae sunt medium syllogismi apodictici, ideo radi­ caliter divisio Philosophiae sumitur ex abstractione formali per modum definitionis, et proxime ex diversis principiis, ut ipsemet S. Doctor tradidit scribens: 12 178 P. II. Divisio philosophiae «Cum rationem unitatis scientiae acceperit (Aristoteles) ex unitate generis subjecti, rationem diversitatis scientiarum non accipit ex diversitate subjecti, sed ex diversitate principiorum. Dicit enim quod una scientia est altera ab alia, quarum principia sunt diversa; i ita quod nec ambarum principia procedant ex aliquibus principiis prioribus, nec principia unius scientiae procedant ex principiis I alterius; quia sive procederent ex eisdem principiis sive alia c.x aliis, non esset diversa scientia. »Ad hujus ergo evidentiam sciendum est, quod materialis di­ versitas objecti non diversificat habitum, sed solum formalis. Cum ergo scibile sit proprium objectum scientiae, non diversificabuntur scientiae secundum diversitatem materialem scibilum, sed secun­ dum diversitatem eorum formalem. Sicut autem formalis ratio visibilis sumitur ex lumine, per quod color videtur, ita formalis ratio scibilis accipitur secundum principia, ex quibus aliquid scitur. Et ideo quantumcumque sint aliqua diversa scibilia secundum suam naturam, dummodo per eadem principia sciantur, pertinent ad unam scientiam, quia non erunt jam diversa in quantum sunt scibilia. Sunt enim per sua principia scibilia. Sicut patet quod voces humanae multum differunt secundum suam naturam a sonis inanimatorum corporum; sed tamen, quia secundum eadem prin­ cipia attenditur consonantia in vocibus humanis et sonis inanima­ torum corporum, eadem est scientia musicae, quae de utrisque considerat. Si vero aliqua sint eadem secundum naturam, et tamen per diversa principia considerentur, manifestum est quod ad diversas scientias pertinent sicut corpus mathematicum non est separatum subjecto a corpore naturali; quia tamen corpus mathe­ maticum cognoscitur per principia quantitatis, corpus autem na­ turale per principia motus, non est eadem scientia Geometria ct Naturalis (Physica). Patet ergo quod ad diversificandum scientias sufficit diversitas principiorum, quam comitatur diversitas generis scibilis. Ad hoc autem quod sit una scientia simpliciter utrumque requiritur ct unitas subjecti et unitas principiorum... »Scd ulterius considerandum est quod secunda principia vir­ tutem sortiuntur a primis. Unde requiritur diversitas primorum principiorum ad diversitatem scientiarum. Quod quidem non erit, si vel diversorum principia ex eisdem principiis fluant, sicut prin­ cipia trianguli et quadrati derivantur cx principiis figurae; vel prin­ cipia unius deriventur ex principiis alterius, sicut principia isos­ celis dependent cx principiis trianguli. Nec tamen intclligendum esi quod sufficiat ad unitatem scientiae unitas principiorum primorum simpli ter, sed unitas principiorum primorum in aliquo genere Sec. I, c.l, 2.a, §11. Secundum formam rei scibilis 179 scibili. Distinguuntur autem genera scibilium secundum diversum modum cognoscendi. Sicut alio modo cognoscuntur ea quae defi­ niuntur cum. materia, ct ea quae defininntur sine materia. Unde aliud genus scibilium est corpus naturale (physicum) et corpus mathematicum. Unde sunt diversa prima principia utriusque ge­ neris, et per consequens diversae scientiae. Et utrumque horum generum distinguitur in diversas species scibilium, secundum diversos modos ct rationes cognoscibilitatis» \ Sed nunc quiesce aliquantulum abstractus in temetipso, ut compares et componas formam scibilis cum forma rei et cum sciente. Si enim quae hucusque diximus profunde penetrasti, videbis quod forma scibilis media consistit inter formam rei et subjectum scietis; nam fundatur immediate in forma rei quam abstrahit a materia, ex qua abstractione resultat, quasi terminus, forma scibilis, quae est immediate informativa et perfectiva, imo et constitutiva scientis ut sciens est. Et propterae, quia medium participat utrumque extremum atque utrique etiam extremo proportio natur, inde est quod forma scibilis proportionatin' formae rei et capa­ citati seu perfcctibilitati scientis quatenus sciens est; atque ita ex prima proportionalitate habet quod sit Sapientia vera; et ex secunda quod sit vere Humana, et ex utraque simul habet quod vere constitutat vereque dividat SapientiamHumanam quae est Philosophia. Considera enim quod anima humana est perfectibilis tum statice vel in quiete, tum etiam dynamice vel in motu operationis et quidem utrobique dupliciter. Nam anima humana, ut supra diximus, ita est essentialiter informativa corporis, ut tamen in corpore non sit immersa, sed trans­ cendat ordinem corporeum; atque ita, etiam dum est quies­ cens in semetipsa, perfectibilis est immanentor, hoc est, dum manet in corpore sive directe sive etiam reflexe; et iterum est perfectibilis transccndenter seu dum extra corpus vivere potest quatenus est spiritus. Similiter etiam est dupliciter perfectibilis si consideretur dynamice, quatenus scilicet est regitiva ct directiva vel actuum ct passionum hominis ad 1 I Post., Icct. 41, n. 10-12. 180 P. II. Divisio philosophiae bonum totius vitae humanae vel membrorum ut in actibus exterioribus procuretur et foveatur vita et salus corporalis. Jam vero haec omnia proportionaliter invenimus in forma perfectiva; nam forma rei aliquando est in quiete et aliquando in motu; sic enim videmus quod forma virtutis et artis fu, dum e contra forma realis sive physica sive mathematica sive metaphysica est, et similiter est forma logica in quantum hujusmodi. Pariter et in gradibus et modis abstractionis; nam quaedam est per modum transcendentis, ut abstractio positiva; et aliae sunt per modum quasi immanentis, ut sunt omnes modi abstractionis praecisivae a primo usque ad tertium cum modis etiam formae abstrahibilis a materia agibili vel factibili. Et sic intelliges sane quomodo haec omnia perficere possint naturaliter Philosophum, qui et propter hanc per­ fectionem adipiscendam philosophatus est; et videbis omnia sibi consona, et disces Philosophiam sanam amare et reve­ reri, et miraberis admirabilem sapientiam Aquinatis dicentis: «Contemplatio autem veritatis competit homini secundum suam naturam prout est animal rationale; ex quo contingit quod omnes ex natura scire desiderant, et per consequens in cognitione veritatis delectantur. Et adhuc magis fit hoc delectabile habenti habitum Sapientiae (Metaphysicae) et scientiae (aliarum par­ tium Philosophiae), ex quo accidit quod sine difficultate aliquis contemplatur * 1 et beatus jit. I B) Divisio Philosophiae secundum causam formalem extrinsccam seu exemplarem Ii Sapient i a-Humana seu Philosophia est Sapientia dimi­ nuta et imperfecta, tendens ad perfectionem humanitus possibilem atque ideo derivari debet sicut a primo prin1 II-II, q. i8o, art. 7. Egregie Augustinus: «Etenim Sapientiam, non ipsam veritatem, sed viam quae ad eam ducat esse dixisti. Quisquis ergo hac utitur via, Sapientia profecto utitur, et qui Sapientia utitur Sapiens sit necesse est. Sapiens igitur ille erit qui perfecte quaesierit veritatem, etiamsi ad eam nondum pervenerit', f I See. I, c.l, a.2, §11. Secundum causam exemplarem 181 cipio ab aliqua Sapientia plena et perfecta, quae est SapientiaDivina. Et quia omnis efectus in quantum hujusmodi est similis causae ipsius, ideo Philosophia similis esse debet Sa­ pientiae Dei, quae idcirco erit et causa exemplaris ejus: unde et scopus Philosophiae est assimlatio ad Deum, ut etiam in prima parte dictum est. Sic ergo tot debent esse partes diversae Philosophiae quot sunt diversi modi assimilationis ad Deum secundum quod nobis hominibus possibile est. Atqui Deus per suam Sapientiam et speculative semetipsum perfecte cognoscit et practice alia a se, hoc est, mumdum universum ex nihilo creat et per suam Providen­ tiam regit et gubernat. Ergo modo simili Sapientia Humana Deum et magnum mundum speculative cognoscere debet, et sennipsum, qui est parvus mundus (μικροκοσμος), per prudentiam suam debet practice regere et gubernare. Unde sicut Sapientia Divina est simul speculativa et practica ita etiam Sapientia Humana, ut ei assimiletur, debet duas habere partes: unam speculativam et aliam practicam. Ad rem Ammonius: «Cum Philosophiam hominis cum Deo similitudinem quantum ejus rei homo capax sit definierimus, duplicesque Dei actiones exsistant; unam cognitionis qua cuncta cognoscit, alteram Provi­ dentiae qua inferiora gubernat omnia, Philosophia jure in contem­ plationem ct actionem est distributa; nam contemplationis auxilio ea qua sunt cognoscimus, actionis vero inferiora disponimus atque eo pacto nos Deo similes prostamus * *. Et 5. Thomas: «In habentibus autem cognitionem sic determinatur unumquod­ que ad proprium esse naturale per formam naturalem, quod tamen est receptivum specierum aliarum rerum, sicut sensus recipit species nam via quae ducit ad veritatem, nulla, uti opinor, intclligitur melior quam diligens inquisitio veritatis. 1 lac igitur sola via utens, jam iste Sapiens erit; at nemo Sapiens miser; omnis autem homo aut miser aut beatus; beatum igitur faciet non tantum inventio, sed ipsa per se investigatio veritatis.' ( I Conti a Academic., cap. 5, n. iq, edit, cit., t. I, col. 256 DE). 1 Op. et loc. supra cit., fol. 3, col. I. 182 P. II. Divisio philosophiae omnium sensibilium et intellectus omnium intelligibilium. Et sic anima hominis fit omnia quodammodo secundum sensum et intellectum, in quo quodammodo cognitionem habentia ad Dei similitudinem appropinquant in quo omnia praeexistunt»1. Sed praesertim Augustinus: «Haec autem disciplina, inquit, ipsa Dei lex est, quae apud eum fixa et inconcussa semper manens, in sapientes animas quasi trans­ cribitur, ut tanto se sciant vivere melius tantoque sublimius quanto et perfectius eam contemplantur intelligendo, et vivendo custodiunt | diligenter. Haec igitur disciplina eis qui illam nosse desiderant, simul geminum ordinem sequi jubet; cujus una pars vitae, altera eruditionis est. Adolescentibus ergo studiosis ejus ita vivendum est ut a vencreis rebus, ab illecebris ventris et gutturis, ab immodesto corporis cultu et ornatu, ab manibus negotiis ludorum, a torpore somni atque pigritiae, ab aemulatione, obtrectatione, invidentia, ab honorum potestatumque ambitionibus, ab ipsius etiam laudis immodica cupididate se abstineant. Amorem autem pecuniae totius suae spei certissimum venenum esse credant. Nihil enerviter faciant, nihil audaciter»2. Sed nota quod similitudo hacc est analoga, et consequen­ ter imperfecta et diminuta. Quia ergo ea quae sunt unita in superioribus divisa sunt et multiplicata in inferioribus, mani­ festum est quod tam pars speculativa quam practica Sa­ pientiae humanae quasdam subdivisiones adhuc suscipere debent. Et vere sic est; nam Sapientia Humana speculativa tres habet partes diversas, quod sic patet: Sapientia humana completur et perficitur in judicio ra­ tionis quasi in termino, ubi vere et proprie et formaliter in­ venitur veritas. Atqui judicium rationis triplicem habet ter­ minum: quandoque enim terminatur ad id quod sensus re­ nuntiant, et tunc est judicium physicum (sensibilium) aliquando autem terminatur ad id quod imaginatio apprehen­ dit, cujus est proprium considerare continuum seu exten1 1 S. Thomas, I, q. 80, art. i, corp. Dc Ordine, lib. 2, cap. 8, n. 25, Opera, t. I, coi. 340 Sec. I, C.l, a.2. §11. SECUNDUM CAUSAM EXEMPLAREM 183 sionem, et hoc est judicium mathematicum’, interdum etiam terminatur ad id quod intellectus solus penetravit, cujus est percipere quidditatem et esse, et tune est judicium metaphysicum. Ergo in parte speculativa Sapientiae humanae sunt tres modi diversi imitandi divinam Sapientiam —nam Sapientia divina imitatur a nobis secundum id quod in nobis perfectum est, nempe secundum judicium— et consequen­ ter tres diversae partes Philosophae speculativae, scilicet Physica Mathematica et Metaphysica. Audiatur 5. Thomas: I I «In qualibet cognitione duo est considerare: scilicet principium et finem sive terminum. Principium quidem ad apprehensionem pertinet, terminus autem ad judicium; ibi enim cognitio perficitur. Principium igitur cujuslibet nostrae cognitionis est in sensu... Sed terminus cognitionis non semper est uniformiter: quandoque enim est in sensu, quandoque in imaginatione, quandoque in solo intellectu. •Quandoque enim proprietates et accidentia rei quae sensu demonstrantur, sufficienter exprimunt naturam rei; et tunc oportet quod judicium de re vera quod facit intellectus, conformetur his quae sensus demonstrat de re: et hujusmodi sunt omnes res natu­ rales (physicae), quae sunt determinatae ad materiam sensibilem; et ideo in scientia Naturali (Physica), terminari debet cognitio ad sensum, ut scilicet hoc modo judicemus de rebus naturalibus (physicis) secundum quod sensus ea demonstrat, ut patet III Caeli ct Mundi; et qui sensum negligit in naturalibus (physicis) incidit in errorem. Et haec sunt naturalia (physica) quae sunt concreta cun materia sensibili et motu et secundum esse et secun­ dum considerationem. •Quaedam vero sunt quorum judicium non dependet ex his quae sensu percipiuntur; quia quamvis secundum esse sint in materia sensibili, tamen secundum definitivam rationem sunt a materia sensibili abstracta. Judicium autem potissimum de una­ quaque re fit secundum ejus definitivam rationem. Sed quia secundum definitivam rationem non abstrahunt a qualibet materia, sed solum a sensibili, ct remotis conditionibus sensibilibus, adhuc remanet aliquid imaginabile, ideo in talibus oportet quod judicium sumatur secundum id quod demonstrat imaginatio. Hujusmodi autem sunt Mathematica. In Mathema­ ticis enim oportet cognitionem secundum judicium terminari ad imaginationem, non ad sensum; quia judicium mathematicum 184 P. IL Divisio philosophiae superat apprehensionem sensus: unde non est idem judicium quandoque de linea mathematica quod est de (linea) sensibili; sicut in hoc quod linea recta tangit sphaeram solum secundum punctum, quod convenit rectae lineae separate, non autem rectae lineae in materia, ut dicitur in I de Anima. «Quaedam vero sunt quae excedunt et id quod cadit sub sensu et id quod cadit sub imaginatione; sicut illa quae omnino a ma­ teria non dependent neque secundum esse neque secundum con­ siderationem: et ideo talium cognitio secundum judicium non debet terminari ad imaginationem neque ad sensum (sed ad solum intellectuni). Sed tamen ex his quae sensu vel imaginatione com­ prehenduntur, in horum cognitionem devenimus: vel per viam causalitatis; ut cum ex effectu causam cognoscimus, quae non est effectui commensurata sed excellens: vel per excessum: vel per remotionem; quando omnia quae sensus vel imaginatio apprehen­ dunt ab hujusmodi rebus separamus: quos modos cognoscendi divina ex sensibilibus ponit Dionysius lib. de divinis Nominibus. Uti ergo possumus in divinis sensu et imaginatione sicut principiis nostrae considerationis, sed non sicut terminis; ut scilicet talia judicemus esse divina qualia sunt quae sensus et imaginatio appre­ hendit. Deduci autem ad aliquid est ad illud terminari; et ideo in divinis neque ad sensum neque ad imaginationem debemus deduci: in mathematicis autem ad imaginationem et non ad sensum; in naturalibus (physicis) autem etiam ad sensum»l. * * * Similiter etiam et pars practica duas adhuc suscipit partes. t Nam divina Sapientia mundum a se conditum administrat per Providentiam et Gubernationem, ita quidem ut ipsamet sola immediate rebus omnibus provideat, sed in gubernatione consortium etiam aliarum causarum inferiorum adsciscat; pari etiam modo ratio immediate ipsa sola per prudentiam regit inferiores partes hominis quantum ad actiones ct ad passiones, sed in gubernatione corporis adhibet et membra quasi causas inferiores vel ministrantes, ut per artem bona corporea sibi procurent; et propterea prudentia est in sola ratione practica sicut in subjecto, sed ars est in ratione sicut in principaliter dirigente et etiam in membris quasi in ins1 In Boit, de Trinitate, q. 6, ar. 2. Sec. I, c.I, a.2, §11. Secundum causaa trumentaliter obcdicntibus et immediate complentibus opera artificiosa. Unde prudentia humana imitatur divinam pro­ videntiam arsquc humana divinae assimilatur gubernationi. Et quia finis imitationis et intentio est accedere ad perlectionem exemplaris quantum possibile est, ideo exemplar ipsum est quasi finis imitantis *; unde ct in idem numero incidunt finis et exemplar, atque ita Sapientia divina et est finis beatificans Philosophum et est forma quam Philosophus imitari studet; et sic demum apparet quod sibi invicem respondent principium et terminus Philosophiae, nempe finis in intentione ct finis in exequutione. Quapropter, haec duo simul jungens Donatus Acciaioli, egregrie scribit: «Est igitur finis Philosophiae ut per eam homo summum bonum atque ipsum Deum cognoscat et contemplando atque operando, posthabitis omnibus aliis, similis ei quoad fieri potest evadat: similem autem fieri hominem Deo non substantia, non natura, non ceteris conditionibus divinis ullo pacto dicimus, sed similitudine operationum. Similitudo vero non arguit identitatem essentiae. Homo igitur evadit Deo similis dupliciter, id est aut agendo, aut contemplando, secundum duas vires animae intellec­ tivae, mentem scilicet activam aut speculativam. Nam Deo opera­ tiones duae tribui solent: una activa quodammodo qua producit ct gubernat hoc universum; alia contemplativa qua seipsum intclligit et omnia quae dicuntur relucere in Ipso; sed tunc homines fieri similes in operatione Deo videntur cum operantur secundum eam potentiam quae est suprema et praestantissima omnium quae sunt in nobis... Esc igitur Philosophia similitudo per quam homo contemplando et operando evadit similis Deo, similis inquam quoad fieri potest»12. Et haec satis superque erant ad justificandam divisionem Aristotclicothomisticam Philosophiae quam tradidimus: ve­ rum, quia cognitio plena cujuscumquc rei habetur in judicio 1 Cfr. de Veritate, q. 3, art. I ct 3. 2 Aristotelis Stagiritae peripateticarum principis Ethicorum ad Nichomaaim libri X Joanne Argyropulo Byzantino interprete, nuper ad graecum exemplar diligentissime recogniti, cum Donati Acciaioli Florentini tiri doctissimi commentariis, demo in lucem editi. 1’roocm. l.ugduni, apud Anto­ nium Vincentium, 1544· I O H I 186 P. II. Divisio philosophiae completo et perfecto desumpto ex omnibus causis simul1*Ill , abs re non erit reflexionem quamdam summariam supra nostras vias instituere, ut exinde finaliter appareat earum valor et rectitudo simulque ostendatur deviatio ceterarum viarum —nam eadem est ratio contrariorum— et sic doc­ trina nostra ulterius roboretur et confirmetur. I. Vide ergo omnia sibi consona et quomodo demonstra­ tiones divisionis quas proposuimus sibi invicem sum demonstra­ tiones in diverso genere. Ex hoc enim ipso quod finis Philosophiae est naturalis hominis beatitudo, quae multa supponit et includit, nam consistit in cognitione speculativa Dei per creaturas, multae debent esse viae multique motus ad eam perveniendi, atque ideo et multae sint necesse est Philosophiae partes. Sed cognitio essentialiter fit per asimiliationem: ex hoc ergo quod Philosophia tota quanta est tandit ad cognitionem Dei habendam 2, sequitur quod essentialiter et natura sua in omni motu quaerat assimilationcm ad Deum vel Dei similitudinem; Dei, inquam, non quomodocumque, sed qua­ tenus Sapiens vel cognoscens est. Inde ergo Divina Sapientia est veluti exemplar Sapientiae nostrae, quae est Humana3, totque erunt gradus imitationis vel assimilationis ad Ipsam quot sunt gradus recessus a nostra insipientia et accessus ad Sapientiam Dei: erunt igitur, sicut multae viae ad Divi­ nam Sapientiam, ita et multi gradus imitationis Ejus. Nunc autem siste et meditare: Ad finem naturalem debent esse vires naturales suffi­ cientes, nam ordo agentium debet respondere ordini finium. Ergo necesse est quod homo naturaliter habeat in se vires naturales sufficientes ad transeundum per omnes illas vias et ad perveniendum ad earum terminum, qui est cognitio naturalis Dei, in qua sita est naturalis ejus beatitudo. Hujus1 Nam sicut res perfecte ct complete constituitur in esse per omnes causas simul sumptas, ita etiam complete et perfecte debet constitui in COgnOSci. Ill Contra Gent., cap. 25. Cfr. loc. supra cit., ex 1, q. 80, art. 1. I nde ct merito homo, qui per rationem formaliter constituitur, dicitur ad imaginem Dei facitis (Gen. I, 26-27). See. I, c.l, a.2, §11. Secundum omnes simal causas 187 modi autem vires non sunt proprie loquendo diversi actus 1 nec etiam immediate potentiae diversae 2, sed diversi ha­ bitus potentiae cognoscitivae humanae, quae est ratio; ha­ bitus enim sunt inmcdiata principia operationum et motuum, atque appellantur proprie virtutes (vires). Et quia habitus rationis dicuntur scientiae, inde sequitur quod homo, ad perveniendum in beatitudinem naturalem seu cognitionem Dei, indiget pluribus scientiis naturalibus, quas acquirere debet naturaliter et habere, totque erunt quot sunt neces­ sariae ad Dei Sapientiam, per Sapientiam humanitus acqui­ sitam, degustandam. At ulterius considera: Divina Sapientia seu Veritas mul­ tipliciter imitata et expressa manet in formis rerum exsis­ tentium, quae sunt veritates impressae et derivatae ab ipsa Veritate Prima ab Eaque exemplate secundum diversas si­ militudines ct proportionalitates 3. Jam igitur humana mens, dum in cognitione a formis rerum informatur et earum similitudines in se recipit, ipso facto et quasi exercite recipit similitudinem Veritatis Primae seu Divinae Sapientiae; nam quod formaliter assimilatur formis exemplatis a Sapientia Divina Eique similibus, hoc ipso formaliter etiam assimi­ latur Ipsae Divinae Sapientiae. Atque ita diversae formae rerum, diversimode et gradualiter imitantes Divinam Sa­ pientiam, aptae natae sunt diversos radios Divinae Sapientiae deferre et imprimere in humana mente, quae hoc modo gradualiter per diversos habitus scientiae diversimode accedit ad Dei similitudinem, exprimendam utique in summo quantum homini naturaliter datum est, per habitum Sapientiae. Et nunc disce elevare ingenium tuum. Formae rerum ut res sunt, sunt formae exemplatae et assimilatae Divinae Sapientiae; sed, si considerentur relative ad nostram ratio­ nem, erunt formae rerum ut scibiles sunt et quasi nostram 1 ' I ‘ 1 Nam actus supponit vim a qua procedit et ulterius possunt esse ipse finis. 1 Quia potentiae creatae rationales debent ulterius determinari, ut finem suum assequantur. 3 Cfr. De Veritate, q. I, art. 4 ct alibi passim. 188 P. IL Divisio philosophiae rationem exemplantes eique Divinam similitudinem quasi deferentes. Nisi ergo divinam similitudinem in se haberent, illam deferre et imprimire non possent in mente nostra; et nisi mens humana esset accommodata et proportionata formae scibili, talem similitudinem formaliter recipere non valeret, quia non reciperet formam per modum formae, quae ad similitudinem proprie dictam requiritur. Inde ergo habes quomodo forma rei ut res est et aptitudo mentis receptivae et informabilis formaliter, fundant formam rei ut scibilis est, quae immediate et per se primo informat humanam mentem eamque perficit et beatificat. Et sic omnia clarescunt et philosophia Philosophiae pene­ tratur et beatitudo quaedam dulcissima praegustatur. Sed forte occurret aliquis dicens; ecce habeo tres difficul­ tates, quas tibi sincere velim exponere. Prima difficultas est, quia in expositione allata non suf­ ficienter videntur premi vestigia S. Thomae; nam S. Doctor in alio genere ponit scientias practicas et scientias specula­ tivas, quas inter non ex aequo numerat Logicam, sed potius reductive quasi scientiam aliquam secundariam; tu vero omnes scientias indistincte resolvere videris in abstractionem gradusque abstractionis. i Habeo et aliam difficultatem; nam posuisti Mathematicam 1 inter partes Philosophiae, quod tamen non videtur sane dictum; quia omnes distinguimus inter Mathematicam et Philosophiam omnesque dc illis loquuntur quasi de habi­ tibus distinctis. Quin etiam, si positio tua vera esset, peri­ culum inminere videtur ne forte mathematismus in Philoso­ phiam introducatur, et hoc est maximoperc abhorrendum, quia Platonismum ct Cartesianismum sapit. Sit jam tertia difficultas; quantum ex tua expositione colligere potui indentificas et confundis Philosophiam in genere cum Scientia in genere, et propterea loqueris de divisione Philosophiae sicut de divisione scientiae, promiscue unam pro alia sumendo. Sec. I, c.l, a.2 §11. Ad 1 I difficultates 189 Haec tamen, ni fallor, tolerari non possunt, maxime propter duo: i.° quidem, quia magna confusio ingereretur in scientiis, quarum tamen accurata distinctio est summo­ pere procuranda, ut unaquaeque in propio campo rite evolvi et perfici queat: unde et mirabiles progressus, quos nunc cernimus specialization! et distinctioni uniuscujusque scien­ tiae ab aliis et a Philosophia deberi, historia testatur; 2.° quia videtur laedi autonomia scientiarum ob nimium centralismum quem asseris et defendis; hoc tamen injuriae vertendum est, quia Philosophus revereri tenetur jura scientiarum cum tanto sudore acquisita. Respondemus ad primani difficultatem dicendum quod vestigia S. Thomae sunt premenda non materialiter et se­ cundum puram litteram, sed formaliter et secundum spiritum", si enim littera ipsius verbi Dei occidit, spiritus autem vivi­ ficat, quanto magis occidet mera littera hominis sine spiritu vivificante! Porro spiritus Philosophiae est veritas, docente S. Thoma: mon enim pertinet ad perfectionem intellectus mei quid tu velis vel quid tu intelligas cognoscere, sed solum quid rei veritas habeat * x. Jam vero demonstrationes quas dedimus verae sunt. Ergo spiritus philosophicus postulat quod in ipsis quies­ camus, et ne de litteris nimis sollicitis simus, «quia, cum de rebus agitur, debet quaestio nominum intermitti * 2. Attamen si, quae S. Thomas expressis verbis docuit profunde penetrasti, videbis in illis spiritum ejus et confir­ mationem eorum quae diximus. Nam exorditur ex fine Philosophi, qui duplex esse potest et debet; scire (veritas) et operare (actio, operatio), et inde duplex Philosophiae pars, speculativa et practica. Ex fine autem determinato, ulterius determinat materiam et formam Philosophiae, quae finibus illis respondere debent. Et propterea concludit quod materia speculativae est a nobis independens, dum materia practicae pendet a nobis, utpote in nobis habens principium. 1 I, q. 107, art. 2. ’ De Veritate, q. 18, art. 6. 190 P. IL Divisio philosophiae I Jam ergo procedit ad subdividendam utramque partem secundum formalem rationem uniuscujusque. Nam specu­ lativam subdividit in proprie et principalior dictam, quae est de rebus omnino a nobis independentibus; et in speculativam reductive et secundario sumptam, quae est de veritatibus i objective tantum esse habentibus in intellectu nostro, et ideo a nobis pendent secundum esse, licet non secundum essentiam. Rursus speculativam proprie dictani subdividit in tres partes ex divisione objecti proprie speculabilis in quan­ tum est speculabile, scilicet in Physicam, Mathematicam et Metaphysicam, ut supra retulimus. Denique practicam subdividit ex divisione objecti praciicabilis —ut ita dicam— in quantum hujusmodi; nam, si sit operabile vel practicabile per actionem (immanentem) dicitur agibile, et est objectum Ethicae, sin autem operabile sit per factionem tantum (transeuntem), sic est factibile et objectum Artis: unde practicam scientiam subdividit in activam et factivam. Vide ergo quomodo S. Doctor sumit completam divi­ sionem Philosophiae ex diversis causis ejus simul sumptis, et intellige veritatem (spiritum) eorum que hucusque diximus. Quod, si velis clarius percipere, en schema divisionis thomisticae secundum spiritum latentem in ipsa littera S. Doctor is: a) simpliciter, hoc est, secundum A) proprie et principaliter di­ cta, utpotc quae versatur circa speculabile reale; sed istud spe­ i culabile aut est........................ V) I esse et intelligi — forma sensibi­ lis conjuncta materiae: Physica. b) secuudum quid, nempe secun­ dum esse, at non secundum intelligi — forma imaginabilis (intelligibilis ) conjuncta materiae: I Mathematica. I P) independent prorsus a materia et motu, hoc est, se­ cundum esse et intelligi — forma intellsgibilis separata vel separabilis a materia: Metaphysica. I) scire, et tunc ejus objectum est speculabile; quod ideo consti­ tuit Philosophiam speculati­ vam. Haec autem vel est......... B) reductive et secundario, utpotc quae concernit speculabile intentionale, quod est reductive ? 0 (Λ tantum speculabile = Logica. co z II) operare, quo in casu respicit objectum operabile, \ A) nobis immanentem, ct tunc dicitur agibile et eligibile = Ethica. idcoquc Philosophiam practicam constituit. Aut \ ergo tale objectum est operabile per actionem.........f B) ex nobis transeuntem (factionem), et sic est factibile tantum — Ars. Sec. I, c.l, a.2, §11. Ad difficultates 191 Ad alteram difficultatem dicendum quod objiciens tre­ pidavit timore ubi non erat timor. Nam Mathematica difert a Philosophia sicut pars potentials a toto: unde peccant, non solum qui omnino confundunt Philosophiam cum Mathematica, sed etiam qui omnino eas separant. Error autem mathematismi timendus esset in expositione nostra, si non accurate distinxerimus abstractionem mathematicam ab aliis duobus generibus abstractionis; nam inde sequeretur univocitas scien­ tiae vel Philosophiae; et in hoc stat radix excessus Platonismi et Cartcsianismi, ut notavit S. Thomas post Aristo­ telem sed nos posuimus scientiam vel Philosophiam ana­ logam et pariter monstrabimus abstractionem analogice dici de modis et gradibus suis; unde nullum est periculum mathematismi in nostra sententia rite intellecta. Objiciens vero ex adverso videtur omnino separare Ma­ thematicam et Philosophiam, quod tamen non licet; nam, ut ex dictis constat, intellectus noster in statu conjunctionis non potest omnino spoliari modo mathematico cognoscendi, etiam dum metaphysicalia considerat: quod ergo metaphysicus debet facere non est Mathematicam respuere, sed ipsam trans­ cendere et proportiones metaphysicas perspicere sub velamine proportionum quantita rivaruni in phantasmatibus apparen­ tium. Ubi notandum, quod arguens videtur supponere quod Metaphysica est unica Philosophia; sed hoc, quam falsum sit, ex dictis in prima parte comperimus. Mathematica, si rite et cum debita mensura adhibeatur, maxime inservit ad ardua problemata solvenda tum physica tum metaphysica, quatenus dare potest quasi formam et intelligibilitatcm materiae physicae —v. gr., dare rationem propter quid vulnera circularia sint difficilius sanabilia, ut notavit Aristoteles12—, et rursus praebet exempla et sub­ sidium intelligcntiae mctaphysicac ut ex corporalibus assurgat ad pure incorporalia3. Unde et in moderna Philosophia 1 In Boët. dc Trinitate, q. 5, art. 2 ct 3; I Mctaph., lect. 10, n.' 157-8; III Mctaph., Icct. 7, n. 404-405 ct alibi passim. ’ I Bost., XIII, 17 (h 135, 19-22). 3 «Notandum, ait S. Thomas, quod très sunt partes Philosophiae essentiales ex VI Mctaph.; Naturalis (Physica), Mathematica ct Divina 192 P. II. Divisio philosophiae I magnas partes habet Mathematica; veruntamen cum excessu, quia non transcendit quantitatem ut mentem figat in scibili metaphysico. Et inde est quod, quidquid verum est et utile in Mathematica respectu aliarum partium Philosophiae sepositis exaggerationibus, totum id reperitur in spiritu Philosophiae aristotelico-thomisticae. Atque ideo merito ab Aristotele et S. Thoma recensetur Mathematica inter panes Philosophiae. «Concludit (Philosophus) quod tres sunt parus Philosophiae theoreticae·, scilicet Mathematica, Physica tl Theologia (naturalis) quae est Philosophia Prima (Metaphy­ sical» x. Demum aci tertiam difficultatem dicendum quod arguens tranquillus sit et pacatus exspectans proprium locum et opportunitatem; nam solutio hujus difficultatis non est istius loci, sed patebit in subsequentibus. Interea tamen duo ani­ madvertat: i.°, quod praecipitatio et impatientia e diametro opponuntur vero spiritui philosophico, qui postulat quietem et tranquilitatem animi ut omnia juste ponderet ct observet, semper prae oculis habens quod (.judicium de aliqua re... perfecte dari non potest ante ejus consummationem»2; 2.° ne arguat quemquam de confusione usque dum ipse claritatem perspicuam habeat, nam forte ille timor de ingenti confu­ sione aliena nititur totus in confusione aliqua majori ex parte sui. Videbis postea quod talis confusio, quae tantopere timetur, est pure imaginaria. Sed de his satis ad praesens. ★ ★ ★ (Metaphysics). Secundum Naturalem Philosophiam dicitur Ph’losophia se cohibere ad communem mensuram in quantum tractat de naturalibus quae communiter via sensus cognoscuntur inter quae natura hominis est summum ad quod pervenitur. Dicitur autem Philosophia pulsare coelum quoad Mathe­ maticam, in quantum tractat de motibus et de figuris astrorum; dicitur autem penetrare coelum quoad Mathematicam in quantum dirigit in cog­ nitionem Dei ct substantiarum separatarum.» (tin libros Boetii dc Consola­ tione Philosophiae,, edit, cit., lib. I, met. i. Cfr. etiam in Boët. dc Trimt., q. 5, art. I, ad 9; q. 6, art. 2, ad 5.) 1 VI Metaph., lect. 1, n. 1166. 1 HI, q. 59, art. 5. See. I, c.l, a.2, §11. Judicium de divisionibus 193 Prosequamur ergo materiam inceptam. 2. Inde jam facile est judicare tum de valore divisionis nostrae, tum etiam de errore classificationis aliorum. Apparet valor et veritas divisionis nostrae, quia simul respondet et rebus et nobis: el propterca, si sumatur in sensu composito pro Sapientia-Humana, prout revera sumi debet, est omino necessaria: quod, si velis sumere pro sola Sapientia, tunc non invenies talem necessitatem; quia Sapientia ut sic neque includit pluralitatem habituum neque excludit: si enim includeret, non posset in Deo reperiri, in quo talis pluralitas non datur; sin autem excluderet, jam Sapientia Humana excluderetur, et forte etiam Sapientia Angelica, in quibus quaedam pluralitas dari potest et debet h Scias enim quod Sapientia est quid analogum diversimode dictum de Divina Sapientia et de Angelica ct dc Humana; et ideo quaedam sunt de ratione Sapientiae quatenus Humana quae non sunt de ratione Sapientiae ut sic multoque minus quatenus cst Divina vel Angelica. Unde sapientissime S. Thomas docet quod divisio Sapientiae nostrae non quadrat Sapientiae Angelicae nec Sapientiae singulari Hominis-Dei hoc est, Christi; nam Sapientia Angelica cst sola Aletaphysica, dum Sapientia Christi est proprie loquendo Sacra Theologia, quae omnem suam scientiam, etiam expérimen­ taient, quasi informat. «Ex limpiditate cognitionis, ait 5. Thomas contingit quod scientia est magis unita et simplex: quia quanto limpidius videt intellectus, tanto ex paucioribus potest cognoscere plura. Unde cum anima Christi habuerit limpidissimam cognitionem inter omnes creaturas, scientia ejus fuit magis unita, et per formas magis universales quam aliqua scientia creaturae. Divisio autem habituum in diversis rebus cognoscendis contingit IN nobis ex hoc quod formae intelligibilcs IN nobis sunt minime universales: unde oportet quod diversas res per diversas species cognoscamus, et diversae species secundum genus faciunt diversos habitus scientiarum: et propter hoc Angeli qui habent scientiam magis universalem, utpote non 1 Cfr. I-II, q. 50, art. 4, corp, ct ad 1; art. 6; ct q. 51, art. 1, ad 2. t 194 P. IL Divisio philosophiae acceptam a rebus, non habent cognitionem de rebus per diversos habitus»x. «Et tamen etiam in nobis, non omnis diversitas rerum facit diversas scientias, sed diversitas quae requirit diversam rationem cognoscendi, sicut naturalia distinguuntur a mathematicis.., * *. «Non quaelibet specierum diversitas facit habitum diversum (alias oporteret quod quot sunt res, tot essent scientiae) sed diver­ sitates specierum, quae non reducuntur ad eumdem modum cognitio­ nis secundum genus: quae quidem diversitas contingit ex hoc quod lumen intellectus nostri est particulatum et debile', et ideo in Christo non fuit talis divisio habituum propter luminis clarita­ tem» 3. Et alibi magis universaliter docet: «Beatitudo sive felicitas est in perfectissima operatione habentis rationem vel intellectum. Intellectus autem perfectissima operatio est in contemplatione altissimi intelligibilis, quod Deus est. Unde tam Deus quam Angeli quam etiam Hominis ultima felicitas et beatitudo, Dei contemplatio est, non solum secundum Sanctos, sed etiam secundum Philosophos. »Hanc autem operationem non est possibile aequaliter in omnibus inveniri: unde beatitudo uniuscujusque consistit in quan­ tum hanc operationem attingit secundum modum suae perfec­ tionis; et ideo diversimode invenitur in Deo et in Angelis et in Homine secundum eorum naturalia consideratis. »Ipse enim Deus se ipsum per essentiam suam videt et non per aliquam sui similitudinem. Intellectus autem Angeli naturali cog­ nitione ipsum videt per similitudinem ejus acquisitam in ipso (An­ gelo): unde in Lib. de Causis dicitur quod Intelligentia scit quod est supra se in quantum est creata ab eo: unde similitudinem divini esse participat secundum modum suum. Sed intellectus humanus non pervenit ad hanc visionem naturali cognitione, nisi per simi­ litudinem a creaturis receptam, in quantum per ea quae facta sunt (intellecta) invisibilia (Dei) cognoscit, ut dicitur Rom., 1,20»4. Oportet ergo rationem et divisionem Philosophiae resol1 III Sent., dist. 14, q. 1, art. 3, qla. 4. 8 Ibid., ad 2. 8 Ibid., ad 3. 4 II Sent., dist. 4, q. 1, art. 1. See. I, c.l, a.2, §11. Judicium de divisionibus 195 vere in haec duo simul: in rationem Sapientiae, ascendendo per formas rerum usque ad Sapientiam Dei; et in rationem Humanae (humanam), quae debilis est et multiplicabilis et multipliciter perfectibilis: et hoc modo divisio illa est neces­ saria et per se. Quapropter Fonseca, S. J., eleganter scribit: «Non sola commoditas nostra, sed natura quoque rerum scientiarum distinctionem induxit» \ Et 5. Thomas, postquam divisionem fecerat formae sci­ bilis secundum gradus abstractionis, addit: «Non est autem possibile quod sint aliquae res quae secundum intellectum rependeant a materia, et non secundum esse; quia intellectus, quantum est de se, inmaterialis est’, et ideo non est (possi­ bile) quartum genus Philosophiae (speculativae) praeter prae­ dicta» 2. Fortiusque adhuc Dom. Gundissalinus scribit: «Secundum has igitur omnes divisiones necessario partes philosophie theorice tres sunt: scilicet aut speculatio de hiis quae non sunt separata a suis materiis nec in esse nec in intellectu; aut est speculatio de hiis quae sunt separata a materia in intellectu, non in esse; aut speculatio de hiis, quae sunt se­ parata a materia in esse et in intellectu. Prima autem pars divisionis dicitur scientia phisica sive naturalis, quae est prima et infima, secunda dicitur scientia mathematica sive disciplinalis, que est media; tercia dicitur theologia sive sciencia prima; sive philosophia prima, sive metaphysica. Et ob hoc dicit Boetius quod phisica est inabstracta et cum 1 Metaph., lib. 2, cap. 5, sect. 2, edit, cit., p. 425. Pariterque T. Pesch, S. J.: tomnino concedendum est, inquit, divisionem antiquitus datam ita naturae rerum contemplabilium ct intellectus contemplantis conformem esse, ut melior afferri non possit» ( Institutiones Logicales secundum principia S. Tho­ mae Aquinatis, Pars I, p. 17. Friburgi Brisgoviae, Herder, 18S7). Ex adverso, J. Donat, S. J., inscite scribit «divisionem Philosophiae adhuc neque perfectam neque ad finem perductam esse» ( Summa Philosophiae Christianae, t. I, Logica, pâg. 8. Oenipontc, typis ct sumptibus Feliciani Rauch, 1922). Sed cx dictis apparet Cl. Auctorem aliosque nuperos scholas­ ticos cum ipso sentientes adhuc neque perfectos philosophos neque ad finem Philosophiae, hoc est, ad Mctaphysicam, perductos esse: unde vel plus sapere vel tacere debuissent circa ea quae ignorant. 1 In Boët. de Trinit., q. 5, art. 1 corp, in fine. 1 » 19G P. II. Divisio philosophiae motu, mathematica abstracta et cum motu, theologia vero abstracta et sine motu. «Et hec 1res tantum sciende sunt partes philosophie theoria, eo quod non possunt esse plura genera rerum, quam hec tria de quibus possit fieri speculae io». Unde Aristoteles: ideo sciendarum sunt species tres, quoniam una speculatur quod movetur et corrumpitur, ut naturalis; et secunda, quod movetur et non corrumpitur, ut disciplinalis; tercia considerat quod nec movetur nec corrumpitur, ut divina» \ Patet etiam falsitas classifications aliorum. Sumpserunt enim Humanam-Sapientiam in sensu diviso, ct propterea erraverunt ex utraque parte. Ita divisio Baconiana et ceterae quae secundum tendentiam empiristicam sequutae sunt, usque ad D. Ed. Goblot, vel nimis vel unice attendunt rationem elementi humani (Humanae), quae habet rationem quasi materiae, ut dictum est; et idcirco sunt divisiones et classificationes materiales et empiricae; sed non habent rationem Sapientiae, quia non respondent formis rerum. Ex adverso classiftcatio Cartesianorum una cum Wolffiana et. Ontologistarum negligit conditionem Humanam Philoso­ phiae, et nimis insisti in ratione Sapientiae seu formis rerum secundum modum mathematicum·, et ideo non est divisio accommodata nostrae Philosophiae, sed forte Sapientiae Dei vel Angelorum: nec mirum, nam considerant animam huma­ nam ac si unice constitueret totum hominem, eo ipso quod non esset forma, sed motor corporis. Scotistae vero et quotquot posterioribus temporibus ipsos sequuti sunt rationem Philosophiae non satis penetrasse videntur, quia nec satis metaphysici erant nec ideo veram rationem analogiae possidebant: unde nihil mirum, si rationes Op. cit., prol., p. 14-15. See. I, c.I, a.2, §11. Judicium de ♦ I divisionibus 197 divisionis Philosophiae materialiter intellexerint et ad crisim materialem revocarintl. Unde, sicut divisio nostra venit finaliter resolvenda in rationem «Sapientiae-Humanae», ita possumus dicere quod aliae classificationes radicem habent ultimam in «HumanaInsipientia», quae quandoque peccat per excessum et quan­ doque per defectum: est enim insipiens non tantummodo ille non scit quod potest ct debet, verum etiam ille qui putat se scire quod nescit vel sapere intendit que non potest capere. 1 Compertum est enim quod scotistae, a quibus postea quadantenus sumpserunt suareziani, habitum scientiae intelligunt ad modum aggregationis cujusdam et non ad modum qualitatis simplicis, ut S. Thomas perpetuo tradidit. Et hoc ideo, quia non satis attendunt rationem formalem objecti, sed potius materialiter considerant. i I I I I CAPUT II DE QUALITATE VEL NATURA PARTIUM PHILOSOPHIAE Consequenter investiganda est natura huismodi partium Philosophiae. Sunt autem tres classes partium: aliae inté­ grales, sicut fundamentum, paries et tectum sunt partes domus; aliae subiectivae sive essentiales, ut rationale et irra­ tionale sunt partes animalis; aliae potentiales sive virtuales, sicut vis vegetativa et sensitiva sunt partes animae rationalis, vel sicut subdiaconatus et diaconatus sunt partes presbyte­ ratus1. Quaeritur ergo ad quamnam ex his classibus redu­ cantur praedictae partes Philosophiae. Art. i.—Non sunt partes intégrales Atqui reduci nequeunt ad partes intégrales. Vel enim reducerentur ad partes intégrales proprie dictas, vel large acceptas. Non primum, quia partes intégrales proprie dictae sunt partes quantitativae sive corporales, ut caput, truncus, brachia et crura sunt partes intégrales, corporis humani: Philosophia autem non est quid corporeum vel quantita1 Cf. S. Thom, in III Sent, d, 33, q. 3, a. 1, qla. 1 c, n.° 268; Summa thcol. II-II, q. 143, 1. unie. 200 P. II. Divisio philosophiae tivum, sed quid essentialiter spirituale. Non est ergo totum quoddam intégrale, neque ideo potest habere partes intégrales proprie dictas. Neque alterum, quia huismodi partes sic sumptae non nominant habitus distinctos, id est tot habitus quot sunt partes illae, sed solum conditiones unius habitus operativi quae necesse est concurrere simul ad perfectum actum eius1, sicut omnia membra alicuius corporis humani necesse est concurrere simul ad perfectum esse eius, ita quidem ut, si vel unum desit, organismus ille mutilus sit et imperfectus, lam vero constat partes Philosophiae esse totidem habitus intellectuales inter se distinctos, ac proin philosophiam ipsam in universum non esse tantum unum specie vel numero habitum. Non enim humanus intellectus tantae est perfec­ tionis et vigoris ut omnia quae sub Philosophia cadunt unico habitu cognoscere valeat2. Constat insuper experientia dari posse perfectum actum philosophiae, puta Λ leta physicae explicantis compositionem entis creati e.x essentia et esse sicut ex potentia et actu realter distinctis, quin necesse sit ut ad illum concurrat ullo modo actum Ethicae vel Mathe­ maticae. Nullo igitur modo partes Philosophiae se habent ad totam Philosophiam veluti partes ejus intégrales: atque ideo Philosophia universa non est totum quoddam intégrale, quasi unus habitus ex diversis ejus partibus coalescens. Potest tamen concipi in sensu valde improprio et metaphorico philosophia universa veluti corpus quoddam vel arbor scientiae humanae, cuius singulae partes essent quasi , I · I ' «Hac partes, proprie loquendo, non nominant per se virtutes, sed conditiones unius virtutis integrantes ipsam· (III Sent. d. 33, q. 3, a. 1, qla. ic, n.° 269), idest «quae necesse est concurrere ad perfectum actum virtutis illius· <11-11, 48, t. unie.). 2 Sennertus, Epitome Naturalis Scientiae, lib. I. cap. 1: «omnia enim unico habitu cognosci non possunt, sed variis qui, si omnes coniungantur, perfectam scientiam efficiunt, quae Philosophia * appellatur (p. 2. Parissiis, apud Societatem, 1633); S. Tohmas, Summa thcol., I, 55, 3c; 89, ic; III, 11, 6; III Sent., d. 14, q. 1, a. 3, qla. 4. Sec. I, c.2, a. I Non j sunt partes intégrales 201 membra vel rami ejus: quo in casu indueret similitudinem quamdam valde remotam alicuius totius quasi integralis. At hic modus concipiendi non est vere philosophicus sive scientificus, sed potius rhetoricus vel poeticus, qui ex se non curat de ipsis naturis rerum. Quam ob rem merito docet Aristoteles non esse utendum metaphoris in definiendo neque in disputando1, puta si quis dicat scientiam esse quae labi non potest, aut terram nutri­ cem, aut temperantiam concentum2. Metaphora siquidem analogiam quamdam proportionalitatis praesefert inter id quod proprie et id quod translate sumitur ob partialem quamdam similitudinem inter ea quantum ad effectus quosdam vel functiones, non quantum ad essentiam vel naturam3. «Sed quia res aliqua non est ita uni similis quin etiam aliis possit assimilari, inde est quod ea quae metaphorice dicuntur non ita conveniunt uni quin aliis convenire possint, sicut leo metaphorice et Deus et diabulus dicitur1.» Et ideo «nihil prohibet in his quae dicuntur meta­ phorice, idem diversis attribui secundum diversas similitu­ dines»5. Qua de causa, locutio metaphorica non est scientifica vel philosophica. Unde proloquium illud: theologia symbolica non est argumentativa,0 idest theologia ex metaphoris arguens non est demonstrativa, sive non habet valorem scientificum. «Cujus ratio est, quia [locutiones metaphoricae} non sunt ’. II Post., cap. 12, n.° 23 (I. 167, 23-26). Quem in locum ait S. Thomas: «iicut non oportet disputare per metaphoras, ita non oportet definire per meta­ phoras, utpote si dicamus quod homo est arbor inversa; nec oportet in defini­ tionibus assumere quaecumquc metaphorice dicuntur· (Icct. 16, n.° S). 2 P/ Topic., cap. 2, n.° 4 (I, 236, 23-32). 2 Cf. S. THOMAM, De l'erit., q. 2, a. ic; De nialo, q. 3, a. 2c; q. 16, a. 1 ad 3; I contra Gent., cap. 92, circa finem; S. AUGUSTINUN, De Civitate Dei, lib. 9, cap. 5 (ML. 41, 261), quem citat S. Thomas in De Substantiis separatis, cap. 17 (cd. J. Perrier, O. P., Opuscula philosophica, n.° 102, p. 191. Paris, 1949), ct in Responsione ad lectorem Venetum de 36 articulis, aa. 29-30 (Opu­ scula Theol. I, cd. R. Vcrardo, O. P. n." 761. p. 206, Taurini, Marietti, 1954). 4 In IV Sent. d. 17. q. r, a. 1, qla. 3c, ed. Moos, O. P. n.° 37. 2 Summa Theol. I-II, q. 33, a. I ad 1. 4 «Ex tropicis locutionibus non est recta argumentationis processio * (Petrus Lombardus, Ill Sent. d. 11, cap. 2, n.< * 74, ed. Quaracchi, p. 600 . 202 P. IL Divisio philosophiae simpliciter verae, sed secundum quid. Unde etiam Diony­ sius dicit in Epistola ad Titum quod symbolica theologia non est argumentativa.» 1 «Est enim similitudo quantum ad aliquid..., non tamen quantum ad omnia 2.» Quapropter «poetae, [quorum est hujusmodi locutionibus uti], non sunt philosophi nisi secundum quid», ut ait Sanctus Albertus Magnus 3. Art. 2.—Neque partes subiectivae Sed neque partes illae reduci possunt ad partes subiectivas. Tunc enim Philosophia universa esset totum quod­ dam universale, sive univocum, nempe genus quoddam scien­ tiae sub se continens partes ejus veluti totidem species omnino ex aequo participantes naturam communen ipsius philosophiae ut sic. Hoc autem falsum est, sive consideren­ tur illae partes ut cognoscitivae veritatis obiectivae, sive ut perfectivae hominis cognoscentis. Nam si considerentur formaliter ut habitus cognoscitivi veritatis objectivae et universalis, se habent inter se ut modi intelligibilitatis vel immaterialitatis obiectivae sive ut modi abstractionis formalis a quibus specificantur, ut patet ex dictis lam vero modi abstractionis formalis non sunt species ex aequo participantes abstractionem formalem ut sic. Quia alia est abstractio simpliciter, idest ab omni materia, cui respondet iMetaphysica; et alia abstractio secundum quid, cui respondet Physica et Mathematica, quae non abstrahunt ab omni materia, sed solum a materia singulari vel a materia sensibili. Simpliciter autem et secundum quid non sunt ir.odi -----------1 S. Thomas, in III Sent., d. ii, cxposit. textus, n.° 82. 2 Idem, in I Sent., d. n, q. i ad i. Cf. ibid., d. 22, 1. 4c; Prol. a. 5c in fine; in librum Boethii de Trinitate, q. 2, a. 3 ad 5, ed. B. Decker, p. 96,13-15. Leiden, 1955. | 3 Comentarius in Epist. 7 Dionysii, 2, expositio textus; cd. A. Borgnet, t. 14, p. 910 b. 1 * II P., cap. i, A. Sec. I, c.2, a.2. Non partes subiectivae 203 ex aequo participantes rationem communem in qua conve­ niunt: verbi gratia, substantia (ens simpliciter) et accidens (ens secundum quid) non sunt species participantes ex aequo rationem communem entis realis finiti in quo conveniunt, sed secundum prius et posterius similiter enuntiatio simplex (una simpliciter) et enuntiatio composita (una secundum quid) non sunt species ex aequo participantes rationem communem orationis enuntiativae, sed secundum prius et posterius, eo fere modo quo unum simpliciter et unum secundum quid participant rationem communem unius 1 2. Ergo neque partes philosophiae talibus modis abstractionis formalis respondentes sunt species ex aequo participantes rationem communem philosophiae in qua conveniunt, sed secundum prius et posterius. Idemque sequitur, si considerentur ut perfectivae homi­ nis philosophantis, idest sub ratione boni 3. Manifestum est enim finem et medium non esse species ex aequo participantes rationem communem boni, sed modos diversos illud partici­ pandi secundum prius et posterius 4. Atqui partes philoso­ phiae ut perfectivae hominis philosophantis se habent inter se veluti fines et media ad finem. Nam Sapientia vel Metaphysica habet rationem finis, cum det homini supremam perfectionem ordinis naturalis, utpote habitus elicitivus beatitudinis naturalis; aliae vero partes philosophiae habent rationem medii ad hunc finem, cum revera non sint nisi dispositiones sive praeparationes plus minusve proximae vel remotae, necessariae vel utiles ad habitum sapientiae acqui­ rendum et exercendum, idest ad beatitudinem naturalem adipiscendam. Philosophia enim practica, quae immediate ordinatur ad vitam activam sive moralem regulandam, tota finaliter or1 S. THOMAS, in I Perihcrnu, lect. 8, n.° 6. « Ibid, n.° i; Jcct. 8, nn. 13, 16; lect. 10, n.° 10. 3 Cf. in III Sent. d. 35, q. 1, a. 2, qla. ic. n.° 32. * S. THOMAS, in I Sent., d. I, expositio textus; in II Sent., d. 21, q. i, a. 3c; Summa theol., I, q. 5»a· 6 3· 204 P. IL Divisio philosophiae See. I, c.2, a.2. Non partes subiectivae 205 clinatur ad philosophiam speculativam, in qua vita contem­ Pono «ad cognitionem eorum, quae de Deo ratio inves­ plativa consistit. Nam vita activa est medium et dispositio tigare potest, multa praecognoscere oportet, cum fere lotius ad vitam contemplativam \ Ethica ergo est propter MetaPhilosophiae consideratio ad Dei cognitionem ordinetur. Prop­ phisicam. Et similiter aliae partes philosophiae speculativae, ter quod Methaphysica, quae circa divina versatur, inter ut Physica et Mathematica, quae sunt veluti totidem gradus Philosophiae partes ultima remanet addiscenda» L «Ipsaque et dispositiones quibus humanus intellectus ascendere valet Prima Philosophia tota ordinatur ad Dei cognitionem sicut a mobilibus et materialibus ad immobilia et immaterialia et ad ultimum finem: unde et Scientia Divina nominatur. Est divina capessenda per Metaphysicam, ubi naturalis comtenergo cognitio divina ultimus finis omnis humanae cognitionis et platio consummatur. Qua de causa haec est ultimo addis­ operationis»2. cenda inter partes philosophiae. Ideo ergo, «quamvis scientia divina sit prima omnium Ad rem S. Thomas: «Omnes autem scientiae et anes scientiarum [quoad se], naturaliter tamen quoad nos aliae ordinantur in unum, scilicet ad hominis perfectionem, quae scientiae sunt priores. Ut enim dicit Avicennain principio suae est ejus béatitude» 2. Et iterum: «ultimus autem finis omnis Metaphysicae, ordo huius scientiae est ut addiscatur post cognitionis humanae est felicitas»3. scientias naturales, in quibus sunt multa determinata quibus Quapropter «in divisione philosophiae habetur respectus ista scientia utitur, ut generatio, corruptio, motus, et alia ad finem bcatitudinis, ad quem tota vita ordinatur. Ut enim huiusmodi. Similiter etiam post Mathematicas. Indiget enim dicit Augustinus XIX De civitate Dei, cap. 1, ex verbis haec scientia, ad cognitionem Substantiarum Separatarum, Varronis, nulla est homini alia causa philosophandi nisi ut cognoscere numerum et ordines orbium caelestium, quod beatus sit. Unde cum duplex felicitas a philosophis ponatur, non est possibile sine Astrologia, ad quam tota Mathematica una contemplativa et alia activa, ut patet in X Ethicorum, praeexigitur. Aliae vero scentiae sunt ad bene esse ipsius, ut secundum hoc etiam duas partes philosophiae distinxerunt, Musica et Morales et alia huiusmodi»3. moralem dicentes practicam, naturalem et rationalem di­ centes theoricam» 4. ^Oportet igitur quod ultima felicitas hominis quae in hac Et haec «felicitas contemplativa, de qua philosophi trac­ vita haberi potest, consistat in consideratione Primarum Cau­ taverunt, in contemplatione Dei consistit; quia, secundum sarum... Et inde est quod philosophorum intentio ad hoc Philosophum, X Ethic., consistit in actu altissimae potentiae principaliter erat, ut, per omnia quae in rebus considera­ quae in nobis est, scilicet intellectus, et in habitu nobilis­ bant, ad cognitionem Primarum Causarum pervenirent. Unde simo, scilicet Sapientia, et in objecto dignissimo, quod Deus scientiam de Primis Causis ultimo ordinabant, cuius conside­ est. Unde etiam philosophi ultimum tempus vitae suae rationi ultimum tempus suae vitae deputarunt: primo quidem reservabant, ut dicitur, ad contemplandum divina, praece­ incipientes a Logica, quae modum scientiarum tradit; sedens tempus in aliis scientiis expendentes, ut ex illis habi­ cundo procedentes ad Mathematicam, cuius etiam pueri liores fierent ad considerandum divina» 5. possunt esse capaces; tertio ad Naturalem Philosophiam, quae propter experientiam tempore indiget; quarto autem Summa theol. II-II, q. 181, a. 1 ad 3; q. 182, a. 4. ad Moralem Philosophiam, cuius iuvenis esse conveniens 2 In XII libros Metaphysicorum Aristoteliis, proocm. S. Thomac. 3 III contra Gent., cap. 39, arg. 5. Inlibrum Boethii de Trinitate, q. 5, a. 1 ad 4, cd. cit., p. 169, Π-18. 5 In 111 Se,,t- d· 35. q· b a. 2, qla. 3c, n.° 44. Cf. in lib. Boethii de Trinitate, q. 6, a. 4, obi. 3 et resp., p. 224, 8-12; p. 229, 20-22. I I Contra Gent., cap. 4. /// contra Gent., cap. 25, arg. 6. Ifi librum Boethii de Ί rinitate, q. 5j a· 1 ad 9’ c0. cit., p. 172, 3-12. 206 P. IL Divisio philosophiae I auditor non potest; ultimo autem Scientiae Divinae insiste­ bant, quae considerat Primas entium Causas»1. Fatendum est tamen inde ab antiquo plures tenere Philosophiam esse genus quoddam univocum, cuius partes essent totidem species eius. Ita, ut videtur, Rogelius ALarston, O. F. M. (f 1303), qui docet scientiam angelorum univoce convenire cum scientia nostra, inter quas tamen maior est differentia quam inter partes Philosophiae huma­ nae 2. Et clarius adhuc Petrus Aureolus, O. F. M. (j· 1322), pro quo Physica, Mathematica et Aletaphysica sunt essen­ tiales species scientiae in communi, idest philosophiae specu­ lativae 3. Cuius ratio est, ut ait Joannes de Janduno (f 132S), qui eamdem opinionem tuetur ut probabiliorem, quia istae partes, utpote habitus, sunt in eodem praedicamento quali­ tatis, et quidem in prima eius specie 4. Philosophia ergo universa esset in genere qualitatis, non tamen quasi genus supremum, sed quasi genus proximum —vel saltem subal­ ternum— aequaliter participatum ab eius partibus. Et quidem divisio trimembris aristotelica in Physicam, Mathematicam ct Metaphysicam, facile reducitur ad bimem­ brem, more unicovorum. Nam philosophia speculativa im­ mediate et adaequate dividitur in abstrahentem ab omni* II. 1 In librum De Causis prooemium S. Thomae, p. 2, 5-7, 14-24, ccT II. D. Saffrcy, O. P., Fribourg (Suisse), 1954, Cf. etiam in VI Ethic., lect. 7 n.° 1.209-1.211; in II de Caelo et Mundo, lect. 18, n.° 4 in fine; De Verit. q. 2, a. 2c; q. 22, a. 3c. Quantum vero ad philosophos arabos et iudacos, ad quos provocat S. Thomas, videsis Alpharabi, Liber exercitationis ad viam felicitatis, cd. H. Salman, O. P., Recherches de Theologia ancienne et médiévale, 12 (1940), p. 35-48, praesertim p. 45-47; Avicenna, Opera, Metaphysica, tract, i, cap. 3, fol. 7irb-va, Venetiis, 1508; Algacel, Metaphysica, p. 1-2, ed. J. T. Muckle, C. S. B. Toronto, 1933; Dominicus Gundissalints, Dedivisione philosophiae, prologus, p. 15-17, cd. L. Baur, Münster, 1903: Maimonides, Dux perplexorum, lib. 1. cap. 3, fol. I3ra, Parisiis, 1520. - Quaestiones disputatae: De Anima, q. 4 ad 7, p. 302. Quaracchi, 1932. ' Scriptum super I Sententiarum, Prooemium, sect. 3, n.° 77, p. 241, cd. M. Buytaert, O. F. M. New York, 1953. * Acutissimae quaestiones in XII hbros Metaphysicac, ad Aristotelis et magni Commentatoris intentionem, lib. 6, q. 4, p. 404 a. Venetiis, 1560. Sec. I, c.2, a.2. No: materia —Metaphysica— et in non abstrahentem ab omni materia, quae rursus subdividitur in abstrahentem a materia individual! tantum (Physica) et in abstrahentem simul a materia individual! atque sensibili (Mathematica) l. , Quo argumento nixus, Chrysostomus Javelli, O. P. (f post 1538) negat philosophiam ut sic esse quid analogum sed necessario debere esse quid univocum.» Quoniam -inquitquod in uno solo praedicamento continetur non potest esse analogum, sicut nec aequivocum: coordinatio enim unius praedicamenti constituitur ex generalissimo et specialissimo et subalternis generibus, ac differentiis essentialibus, secundum doctrinam Porphyrii. Constat autem quod scientia et inferiora sua, ut practica et speculativa et partes speculativae, conti­ nentur in praedicamento qualitatis, et in primo genere. Ergo non est analogum... Dicendum est ergo quod est genus, cujus prima divisio debet esse bimembris vel reducibilis ad bimembrem. In proposito dico, licet Philosophus assignet trimembrem, ut brevius et clarius manifestaret differentiam inter scientiam divinam et physicam et mathematicam, tamen sic potest reduci ad bimembrem: omnis scientia speculativa, vel est de omnino abstractis a materia, et haec est Metaphysica, vel de abstractis non omnino. Et hoc dupliciter: quia de abs­ tractis a materia sensibili tam universali quam particulari, et haec est mathematica; vel de abstractis solum a materia sensibili singulari, et haec est physica» 2. Immo Joannes a S. Thoma (f 1644) extendit idem argumentum ad omnes potentias et habitus animae, quos dicit esse univocos quia conveniunt in eodem praedicamento sive supremo genere qualitatis. «Tenendum est —ait— et dicendum tam virtutes intellectuales quam morales conve1 Ibid, p. 404b. * Quaestiones super XII Metaphysices Aristotelis libros, ad mentem Aristotelis et S. Thomae ut plurimum decisae, in lib. 6, q. 7, p. 776 a. Lugdu­ ni, 1568.. 208 P. IL Divisio philosophiae I il ·> ir nire univoce inter se, sive considerentur entitative [sive] in formali ta te virtutis. Loquendo in genere physico constat manifeste, quia non possunt magis analogari istae virtutes in entitate sua physica quam ipsacmet potentiae ad quas perticnt, scilicet intellec­ tus et voluntas. Nam etiam in illis invenitur dependentia, quia non minus voluntas dependet in sui directione ab intellectu quam virtus moralis a prudentia: constat autem intellectum et voluntatem non convenire analogice, sed uni­ voce, quia sub eodem praedicamento continentur et sub eodem genere subalterno potentiae vel impotentiae. Ergo similiter vir­ tutes intellectuales et morales ad istas potentias pertinentes, si physice et entitative considerentur, univoce conveniunt, quia in eodem praedicamento ponuntur et sub eodem genere subalterno, nempe sub specie habitus» x. «Ceterum virtus intellectualis et moralis, etiani in ratione virtutis, idest habitus virtuose et perfecte operativi in suo ordine et linea, univoce conveniunt tamquam in genere rectae dispositionis ad operandum, quod pertinet ad hanc rationem geneticam virtutis. Quod autem isto genere et linea recte et virtuose operandi, virtus moralis simpliciter rcctificet ad operandum ex parte etiam operantis; virtus autem intellectualis solum rectified ex parte operis praebendo facultatem ad faciendum opus rectum in suo genere: haec, inquam, diversitas provenit ex differentiis ipsis virtutum, non ex ratione generica. Unde hoc non tollit univocationem, quia univocatio non tollitur nisi quando diversitas et inaequalitas ipsa provenit ex ratione communi, non ex propriis differentiis: omnes enim diiferentiae inaequales et diversae sunt» 2. Novam rationem, quod ad univocationem philosophiae speculativae spectat, cui etiam calculum adiiciunt Ludovicus 1 Cursus theol., in I-II, t. II, disp. 16, a. 5, n.° 2, p. 143b. Lugduni» 1663. Edit. A. Mathicn et H. Gagné, De Virtutibus, nn. 873-874, p. 274. -Québec, 1952. * Ibid, n.° 4, p. 144a; ed. Québec, nn. 879-880, p. 276. See. I, c.2, a.2. Non partes subiectivae 209 Carbone a Costacciaro 1 (f c. 1589) et Raphael Aversa (t 1657) Ord· Minim. 1 2, afferre contendit Zacharias Pasqualigo (1664), dicens rationem communem scientiae vel philosophiae speculativae, scilicet cognitionem certam et evidentem per causas, aequaliter convenire physicae, mathe­ maticae et metaphysicae, quia omnes et singulae revera praeseferunt talem cognitionem vere scientificam. Quod vero una sit alia certior et evidentior, aut etiam una demonstret per causas reales et alia per causas virtuales sive rationes causales, non tollit univocationem earum, quia talis diversitas provenit ex ipsarum differentiis specificis, non ex ipsa ra­ tione communi inaequaliter participata 3. Suamque disputationem claudit hisce verbis: square maneat philosophiam speculativam ut sic dividi modo supra explicato in tres panes, Metaphysicam, Physicam atque Mathematicam, tamquam genus univocum in suas proprias species»4. Praesertim vero in hanc sententiam venire debent omnes illi philosophi qui univocationem entis ut sic defendunt, quod et genus dicunt relate ad omnes modos atque categorias entis. Cum enim omnis scientia omnisve philosophia sit de aliquo ente, posita huius univocatione, necessario admitti debet univocatio ipsius philosophiae ut sic. Quod quidem reapse fecisse videtur Nicolaus Bonet, O. F. M. (f 1343) in opere philosophico quatuor voluminibus comprehenso, ubi metaphysicam tradit, philosophiam naturalem, praedica­ menta, necnon theologiam naturalem (Venettis, 1505). Nam in hoc opere, quod revera ab auctore concipitur veluti pure metaphysicum, prout de facto appellatur in editione barci­ 1 Introductionis in universam philosophiam libri quatuor, lib. II, cap. 15 inline, p. 251. Veneti is, 1599. 1 Logica, institutionibus praeviis, quaestionibus contexta, q. 27, sect. 9, p. 605. Romae, 1623. 3 Disputationes Mctaphysicae, quibus, quae ad Primam Philosopiam spectant, accurate exponuntur, disp. 9> sect. 2, n.° 2, p. 55~5&> sect. 3, n.° 3, p. 58a. Romae, 1634. 4 Ibid., sect. 3, n.° 6, p. 59a· 14 _____ 210 P. II. Divisio philosophiae nonensi 1483, incipit a metaphysica generali, quae agit de ente ut sic quasi de supremo genere, ac dein procedit ad disserendum de speciebus entis, nempe de ente finito —mo­ bili et praedicamentali— et de ente infinito —Deo— quae proprie sunt objectum metaphysicae specialis. II’ U Qui mos postea invaluit et adhuc viget in pluribus scholis catholicis, ope praesertim influxus Wolffiani, licet non fuerit Christians Wolffius qui primus concepit philo­ sophiam rationalem sive speculativam quasi metaphysicam quamdam, cuius prima pars esset Onto logia sive Aletaphysica Generalis, sub qua, veluti species ejus ponerentur Cosmo· logia, Psychologia et Theologia naturalis, quae partes essem metaphysicae specialis. Sed de his postea redibit sermo. At haec, pace tantorum virorum dixerim, non videntur esse cogentia. Nam, ut a posteriori ratione Zachariae Pasqualigo incipiamus, ipsa non videtur esse ad propositum sed ad oppositum. Valeret quidem, si termini ejus essem univoci. Hoc autem non est verum, quin potius omnes sum analogi. Etenim certitudo, sicut et veritas, est quid analogum ad certitudinem inclinationis et cognitionis, objectivant et formalem, ad certitudinem formalem sensitivam et intellec­ tivam, itemque ad certitudinem intellectivam absolutam et conditionatam, ac proin metaphysicam, physicam et mo­ ralem l. Similiter, evidentia dicitur analogice de evidentia objec­ tiva et formali, sensitiva et intellectiva, immediata et me­ diata sive per se et per aliud. Postremo, causa, sicut ct natura a qua procedit et necessitas quae eam sequitur, est quid analogum ad quatuor genera causarum. Nam causae intrinsecae —materialis et formalis— causant essendo, pro­ prio suo esse: et quidem formalis ut actus, dando esse suum 1 Cf. S. Tho.mam II-II, q. 18, a. 4; J. M. Ramirez, De certitudine spei Christianae^ p. 27-48, praesertim p. 43-47, Salmanticae, 1939. Sec. I, c.2, a.2. Non partes subjectivae 211 materiae; materialis autem ut potentia, recipiendo esse ei communicatum per formam. Causae vero extrinsecae —ef­ ficiens et finalis— causant movendo, non essendo, diversi­ mode tamen: quia finalis per modum attractionis, antequam sit revera in esse; efficiens autem per modum impulsionis, postquam revera est in esse: illa, ut movens non mota, quia ut ratio vel causa ipsius causalitatis causae efficientis; haec vero ut movens mota, quia ut attracta vel allecta ex bonitate finis. Constat autem esse et movere non convenire univoce inter se, neque potentiam et actum sive materiam et formam in ordine essendi, neque attractionem et impulsum in ordine movendi. Si ergo constitutiva scientiae vel philosophiae speculativae ut sic non sunt univoca sed analoga, a fortiori ipsa philoso­ phia vel scientia speculativa ut sic est quid analogum, et non univocum; et consequenter partes eius non possunt esse species proprie dictae contentae sub philosophia ut sic quasi sub genere. Alia vero ratio petita ex eo quod omnes habitus et po­ tentiae, idcoque et omnes scientiae partesque philosophiae, conveniunt in eodem genere vel praedicamento qualitatis, ac proin necessario univocantur in qualitate, non est maioris valoris, si rite perpendatur. Cum enim agimus de scientia et de virtute atque de earum partibus, non loquimur primo et per se de esse psychologico inhaercntiae quod eis convenit prout habent esse in subiecto, sed de ipsarum ordine transcendentali ad proprios actus et ad propria obiecta a quibus spccificantur: quia natura et species scientiae vel virtutis non sumitur ex subiecto inhaercntiae, eo quod unius eiusdemque subiecti, puta hominis aut intellectus vel voluntatis, sunt plures species scientiae vel virtutis, sed ex propriis actibus per ordinem ad proria obiecta formalia. Constat autem huiusmodi actus ct obiecta formalia plu­ rimarum scientiarum ct virtutum non convenire univoco. Non enim conveniunt univoce verum, —quod est obicctum 212 P. II. Divisio philosophiae scientiae— et bonum, quod est obiectum virtutis moralis. Neque intra scientiam vel philosophiam conveniunt univoce ens reale, quod est obiectum philosophiae realis; et ens rationis, quod est proprium obiectum philosophiae rationalis sive logicae. Atque intra ipsummet ens reale, non datur univocatio inter ens ut sic, quod est proprium obiectum metaphysicae, et ens ut mobile —motus— quod est obiectum proprium physicae, et ens ut quantum —quantitas— quod est proprium obiectum mathematicae. Secus, oporteret admit­ tite univocationem entis. Haec ergo ratio, quae tantopere urgetur a Joanne a i S. Thoma post Javellum et Joannem de Janduno, est extra quaestionem, quia considerat rem de qua agitur mere mate­ rialiter, per comparationem ad subiectum inhaerendae, non formaliter, per comparationem ad actus et objecta. A sub­ jecto inhaerentiae suscipiunt huiusmodi habitus individuationem, non speciem vel naturam suam. Hanc enim sor­ tiuntur ex propriis actibus et obiectis, quae reapse non conveniunt univoce. Insuper, debilitas atque incongruentia huismodi argu­ menti ex eo etiam apparet, quia esse inhaerentiae scien­ tiarum et virtutum in potentiis animae respectivis est quid essentialiter psychologicum, ideoque cadit intra proprium obiectum Psychologiae: tota ergo philosophia speculativa et practica reduceretur ad unam Psychologiam, cum tamen haec non sit nisi mera pars philosophiae speculativae, ut vel ipsimet adversarii concedunt. Immo, in doctrina Joannis a S. Thoma univoce con­ venirent productio verbi mentalis supremi angeli vel subtilissi­ mi metaphysici cum secretione pancreatica vilissimi animalis, quia utraque procederet ab aliqua potentia naturali sub eodem praedicamento qualitatis contenta. Cavendum est ergo ab excessu logicismi cum detrimento philosophiae realis, praesertim metaphysicae. Ut enim scite animadvertit Bânez relate ad praedicamentum substantiae, in vulgato modo loquendi «primo dividitur substantia in Sec. I, c.2, a.2. Non partes subiectivae 213 corpoream et incorpoream, et rursus substantia corporea dividitur in viventem et non viventem, et deinceps subs­ tantia vivens in sensitivam et insensitivam. Et nihilominus substantia incorporea est vivens, et non comprehenditur in aliquo membro determinato dividente substantiam corpo­ ream in substantiam viventem et non viventem. Unde videbatur prius dividenda substantia in viventem et non viventem, et rursus substantia vivens in corpoream et in­ corpoream. At vero si ita descenderemus dividentes substantiam corpoream viventem in sensitivam et insensitivam, qualis est planta, iam non ultra poterat procedere divisio ad subs­ tantias corporeas non viventes, ac proinde excluderentur a recta linea praedicamentali substantiae, nisi iterum ascende­ remus ad corpoream substantiam viventem, et divideretur in corpoream et immaterialem. Quia igitur praedicamentalis divisio in usum hominum fiebat, placuit Aristoteli primo dividere substantiam in cor­ poream et incorpoream; et relicta incorporea, quae nobis occulta est, descendit ad corpoream viventem, cum tamen ratio vitae non sit limitata ad genus corporis, siquidem inveni­ tur perfecta in omnibus incorporeis substantiis. I Haec dicta fuerint, non pro tyronibus sed pro ipsis praeceptoribus, ut non tam exacte velint definitiones ct divi­ siones proprietatum dialecticarum examinare, quae saepe nu­ mero dantur per accidentales proprietates et ab effectu-» * l. Sed Joannes noster nimis pronus est ad univocismum et ad locutiones mere logicas, etiam quando ipse S. Thomas analogias videt: verbi gratia, in quaestione de divisione enuntiationis in simplicem ct compositam 2 et de divisione 1 Institutiones minoris dialecticae, quas Summulas vocant, lib. 3 cap. i, p. 89-90. Salmanticae, 1599. 1 JOANNES a S. Thoma, Cursus philosophicus, Logica, I. P., q. 5, a. 3, cd. Reiser, t. I. p. 157-161; S. Thomas, in I Periherm., lect. 8, η.» z ;»n I Physit. lect. 3, n.° 3; in X Mctaph. lect. 1. n.° 1.9x1; lect. 3, n.° 1966; in I Periherm. lect. 10, n.° 10. 214 P. II. Divisio philosophiae substantiae in primam et secundam \ in quaestione de ratione naturae respectu materiae et formae 1 2 et in quaes­ tione de ratione causae respectu quatuor generum causa­ rum 3. Multo melius S. Thomas, qui cum de rebus agitur, loqui solet realiter et non mere logice, negat realem univocationem inter substantias incorporeas et corporeas, quidquid sit de secundis intentionibus pure logicis. «Substantiae immateria­ les create sunt quidem in genere, et quamvis logice conside­ rando conveniant cum istis substantiis sensibilibus in genere remoto quod est substantia, naturaliter tamen [= physice] loquendo non conveniunt in eodem genere... Corruptibile enim et incorruptibile non sunt unius generis, ut dicitur in X | Metaphysicae. Logicus enim considerat absolute intentiones, secundum quas nihil prohibet convenire immaterialia mate­ rialibus et incorruptibilia corruptibilibus. Sed naturalis [= physicus] et philosophus primus [= metaphysicus] con­ siderant essentias secundum quod habent esse m rebus, et ideo ubi inveniunt diversum modum potentiae et actus, et per hoc diversum modum essendi, dicunt esse diversa genera *». 1 Revera compositio materiae et formae substantiarum cor­ poralium non convenit univoce cum compositione essentiae et esse substantiarum incorporalium sive spiritualium, licet utraque compositio sit potentiae et actus. «Nam potentia 1 Joannes a S. Taoma, Cursus philosophicus, Logica, I. P. q. 5, a. 3; § Solvuntur obiectiones, ad i, cd. cit., t. I, p. 159; II, P., q.15, a. 2. p. 530-531, S. Thomas, In I Sent., d. 25, a ic; De Pot., q. 9, a. 2 ad 7; Summa thcoi I, q. 29, a. i ad 2; DePot. q. 9, a. 2 ad 6. 1 Joannes a S. Thoma, Cursus philosophicus, Philosophia naturalis, I P., q. 9, a. 2, § De materia et forma, ed. cit., t. II, p. 180 a; S. THOMAS, in l' Metaph., lect. 5, n.° 825-826; in VII Metaph., lect. 2, n.° 1.276, 1.278-1.279, 1.291-1.296. Cf. S. Albertum Magnum, VIII Metaphysic. tract. 2, cap. 6, cd. A. Borgnet, t. 6, p. 518. 3 Joannes a S. Ί homa, Cursus philosophicus, Philosophia naturalis, I. P., q. 10, a. 2, ed. cit., t. II, p. 202a; ibid, ad 2 arg., p. 203-204; S. THOMAS, in II Phisic., lect. 5, n.° 7; in V Metaph. lect. 1, n.° 749; lect. 2, n.° 773; in III Sent., d. i, a. 1 ad 3, n.° 19; Summa theol. II-II, q. 113, a. 6 ad 3. « In librum Boethii de Trinitate, q. 6, a. 3, cd. cit., p. 222, 8-18. Cf. ibid., q. 4, a. 2, p. 141-142. Sec. I, c.2, a.2. Non partes subiectivae 215 substantiae spiritualis attenditur solum secundum ordinem ipsius ad esse; potentia vero materiae, secundum ordinem et ad formam et ad esse. Si quis autem utramque potentiam materiam esse dicat, manifestum est quod aequivoce materiam nominabit»1. Qua de causa, «et quidditas et omnia hujusmodi nomina fere aequivoce dicuntur de sensibilibus et de illis subs­ tantiis» 2. Verbi gratia, «angelus aequivoce dicitur esse in loco et corpus»3, aequivocatione nimirum a consilio, quae analo­ gia dicitur. At praesertim —id quod ad rem nostram magis spectat— S. Thomas qui dona Spiritus Sancti et virtutes tam intellec­ tuales quam morales dicit esse habitus operatives 4, simul asserit nomina utrisque communia, puta intellectum, sapien­ tiam, scientiam, consilium, pietatem, timorem, et fortitudi­ nem aequivoce de utrisque praedicari, idest analogice 5. Immo docet expresse divisionem virtutis humanae non esse univoci in univocata, sed analogi in analogata, sumpta analogia in sensu stricto. «Quando univocum dividitur in suas species, tunc partes divisionis ex aequo se habent se­ cundum rationem generis, licet secundum naturam una species sit principalior et perfectior alia, sicut homo aliis animalibus. Sed quando est divisio alicuius analogi, quod dicitur de pluri­ bus secundum prius et posterius, tunc nihil prohibet unum esse principalius altero, etiam secundum communem rationem, — 1 De substantiis separatis, cap. 6, n.° 45. Opuscula philosophica, ed. J. Perrier, O. P., p. 152. Paris, 1949. 1 In librum Boethii de Trinitate, q. 6, a. 3, ed. cit., p. 220, 23-25. «Cum quidditas de utrisque dicatur quasi aequivoce» (ibid., a. 4c in fine, p. 228, 4-5). Ubi S. Doctor provocat ad Averrocm dicentem: «Manifestum est enim per se quod hoc nomen quidditas non dicitur de eis pura univocatione neque pura aequivocatione. Utrum autem dicatur multipliciter [= analogice], quod est medium, indiget consideratione» (Commentarium Magnum in Aristotelis in Anima libros, lib. Ill, cap. 7, comm. 36, p. 493,408-411; cd. F. Stuart Craw­ ford, Cambridge, Massachusetts (USA) 1953). 3 Summa theol., I, q. 52, a. 1. 4 Op. cit., I-II, q. 6S, a. 3. » In III Sent., d. 34, q· U a· 1 ad 3> n.° 42· 216 P. IL Divisio philosophiae sicut substantia principalius dicitur ens quam accidens. Et talis est divisio virtutum in diversa genera virtutum, eo quod bonum rationis non secunaum eumdcm ordinen invenitur in omni' bus»1. Non ergo virtus in comuni, licet sit qualitas et habitus est formaliter loquendo quid univocum, sed analogum. Et sic intellexerunt doctrinam Angelici Melchior Cano’ et Gregorius Martinez multo rectius quam Joannes a S. Thoma. ' Est igitur contra veritatem et contra S. Thomam opinio dicentium partes philosophiae esse partes eius subiectivas, scilicet species contentas sub genere univoco philosophiae ut sic, quae esset totum quoddam universale univocum, aequaliter ab eis participatum. Art. 3.—Sunt partes potentiates seu analogae Ex quo ergo partes philosophiae non sunt partes eius intégrales neque subiectivae, neccesario sequitur eas esse partes eius potentiales, hoc est, analogas. Et sic philosophia universa, qua talis, est totum quoddam potentiate sive ana­ 1 Summa Theol.,, I-II, q. 61, a. 1 ad I. 2 Op. cit., q. 55 per totum. Cf. f. M. RAMÎREZ, Doctrina S. Tliomei A qninatis dc distinctione inter habitum et dispositionem, apud Studia Anselmiana 7-8 (Roma, 1938), p. 137-142. 3 Aiebat enim quod «virtus analogice dicitur dc suis inferioribus, ut de virtutibus moralibus ct intellectualibus: quapropter virtus, sive moralis sive intellectualis, proprium genus non habet. Quando autem D. Thomas, arti­ culo 4, dicit habitum esse genus virtutum, non accipit genus proprie, sed quia ponitur loco generis, ut sanum dicitur de animali, urina ct cetera» (In Com­ mentario inedito ad I-II, q. 55, citatus a gregorio MARTÎNEZ, O. P., Comnicntaria super I-II, q. 55, a. t, dub. 1, p. 140a. Toleti, 1622). 4 «Si autem fiat comparatio inter virtutes morales ex una parte et intel­ lectuales ex altera, dicendum est cum S. Thoma, q. 61, a. 1, nomen virtutis non univoce dici dc omnibus illis, quia definitio virtutis, quod bonum facit habentem, solum convenit proprie virtutibus moralibus, non vero intellectua­ libus» (ibid., p. 140 b). Sec. I, c.2, a.3. Sunt PARTES potentiales seu analogae 217 logum, sub se continens partes eius proportionatas, idest potentiales, veluti totidem modos vel analogata inaequaliter participantia ipsam communem rationem philosophiae. Ut enim ait S. Thomas, «aliter dividitur aequivocum, analogum et univocum. Aequivocum enim dividitur secun­ dum res significatas; univocum vero dividitur secundum differentias; sed analogum dividitur secundum modos. Unde cum ens praedicetur analogice de decem generibus, dividitur in ea secundum diversos modos; unde unicuique generi debetur proprius modus praedicandi» x. Et alibi: «dicendum —inquit— quod est duplex modus dividendi commune in ea quae sub ipso sunt, sicut est duplex communitatis modus. Est enim quaedam divisio univoci in species per differentias quibus aequaliter natura generis in speciebus participatur, sicut animal dividitur in hominem et equum et hujusmodi; alia vero divisio est ejus quod est commune per analogiam, quod quidem secundum perfectam rationem praedicatur de uno dividentium, et de altero imperfecte et secumdum quid, sicut ens dividitur in substantiam et accidens, et in ens actu et in ens in potentia. Et haec divisio est quasi media inter aequivocum et univo­ cum» 1 2. Quod autem totum potentiale vel virtuale sit totum analogum, exprcssse docent Sanctus Albertus Magnus et S. Thomas. Loquens enim S. Albertus de tribus modis vel partibus boni, scilicet numero, mensura et pondere 34sive de modo, specie et ordine ait esse divisionem totius potestativi in panes ejus potentiales, quae inaequaliter participant ratio­ nem communem totius. «Divisio boni —inquit— quae as­ signatur a sanctis est divisio totius potestativi seu virtualis, cuius partes sic se habent ad divisum, quod divisium non salvatur secundum sui perfectionem nisi in ultimo. In his 1 In 1 Sent. d. 24, q. 1, a. 3 ad 2. 1 In II Sent. d. 42, q. I, a. 3c. 3 Sap. ii, 21. 4 S. Augustinus, Dc natura bom, cap. 3. ML. 42,553. P. IL Divisio philosophiae autem quae sunt ante ultimam, salvatur quidem et praedi­ catur de ipsis, sed secundum diminutam perfectionem suae potestatis. ...Bonum enim in numero est diminutum, et in mensura perfectius, sed completum in pondere. Et similiter ■est de modo, specie et ordine. In toto etiam potestativo aliud est, scilicet quod sequens pars semper praecedentem in se claudit, ut dicit Boethius, quia quiquid potest potestas inferior, potest et superior, sed non convertitur. Et ideo in partibus boni similiter est: numerus enim in mensura, et mensura et numerus in pondere; similiter modus in specie, et utrumque in ordine» l. Nam, «totum potestativum est in qualibet partium, licet non aequipotenter, sed in prima secundum minus, et in secunda ut potentius, et in ultima secundum totum posse * ’·. «Et hoc probatur tam in potestatibus naturae quam officiorum et gratiae. In potestatibus enim naturae vegetativum est in sensitivo, et sensitivum in rationali, sed non convertitur... In officiis autem potestas decani est in potes­ tate centurionis, et potestas centurionis in potesta tetrarchae, sed non convertitur. In gratiis etiam potestas subdiaconi est in potestate diaconi, et potestas diaconi in potestate pres­ byteri, sed non convertitur. Unde partes totius potestativi secundum ordinem constituunt ipsum totum, et prima cons­ tituit secundum quid, secunda autem secundum plus, ct ultima perfecte. Sicut dicimus etiam de divisione boni in delectabile et utile et honestum. Delectabile enim est bonum secundum quid, et utile est bonum plus, honestum autem est bonum simpliciter. Item honestas ponit utile et delectabile, sed non convertitur» 3. 1 De Bono, tract, i, q. 2, a. 1, cd coloniensis, t. 28, p. 23, 56-73. Müns­ ter in Westf, 1951. 2 .Summa de creaturis, tract. 4, q. 36, art. 2, partie, ic, ed. A. Borgnct, t. 34» P· 540a· Cf. etiam in librum Boethii de divisione, cap. 1-2, p. 74-79; cd. P. de Loe, O. P. Bonnae 1913; in librum Dionysii De Caelesti hierarchy, cap. 6, § 5, dub. i c. ed. a. Borgnct, t. 14, p. 149; cap. 12, dub. 1, obi, 3 ct resp., p. 318. 319. 2 Summa de creaturis, tract. 4, q. 35, a. 3, solutio art. I, p. 532a. Sec. I, c.2, a.3. Sunt partes potentiales seu analogae 219 Porro, «cum dividitur bonum ab Aristotele in libro Ethi­ corum in bonum honestum, utile et delectabile, non praedi­ catur bonum univoca praedicatione de illis, sed secundum ana­ logiam. In qua communitate id, quod praedicatur, simpliciter est in uno, et non in aliis nisi secundum modum quemdam. Unde honestum simpliciter est bonum, utile autem non sim­ pliciter est bonum, sed bonum ad hoc,- et delectabile non simpliciter est bonum, sed bonum quando est alicui. Et habent se ad invicem haec, ut Tullius dicit in libro De Amicitia, ut totum virtuale ad partes se habet. ...Quia ergo bonum ho­ nestum omnen virtutem boni habet, ideo simpliciter [dicitur] bonum; utile autem ct delectabile non habent nisi boni vir­ tutem quamdam, ideo non simpliciter, sed ad quid vel cui bona dicuntur»1. Et similiter votum dividitur in privatum et sollemne, ut analogum in analogata, quia non est divisio univoca, idest generis in species proprie dictas, neque vocis in significata penitus diversa ut pure aequivoca, sed est sicut divisio totius potestativi in partes potentiales 12. Clare ergo apparet in hisce textibus idem esse apud S. Albertum totum potestativum, totum virtuale et totum ana­ logum; sicut et inaequaliter participari ratio communis, divi­ di in partes potentiales et analogice participari atque prae­ dicari. Similiter S. Thomas docet «quod divisio illa, qua votum dividitur in singulare et commune, est divisio analogi quod praedicatur per prius et posterius de suis dividentibus, sicut ens de substantia et accidente»3; et paulo post asserit «quod divisio voti in privatum et sollemne [privatum = singulare; sollemne = commune, coram tota communitate Ecclesiae] est divisio totius potestativi in partes suas, cuius perfecta virtus est in una suarum partium, in aliis autem quaedam 1 Summa theologiae, I, P., tract. 6. q. 26, memb. 1, a. 1, § Ad id quod quaeritur in secunda parte, cd. A. Borgnct, t. 31, p. 232b. Et idem docet in 1 Sent., d. i, a. 21 ad 3, cd. cit., t. 25, p. 49b· 1 In IV Sent., d. 38, a. 7c, ct ad 1, cd. cit., t. 30, p. 406a; ibid, ad quaes­ tionem; a. ne. p. 411 a; ad id quod ulterius quaeritur, p. 411 b. 3 In IV Sent., d. 38, q. i, a. 2, qla, ic. 220 I i.· ' ' i »Î· < 1 ■ P. II. Divisio philosophiae ipsius participatio sicut anima dividitur in rationalem, sensi­ bilem et vegetabilem» \ Quod quidem exemplum intelligendum est de anima, non ut reduplicative est forma corporis —quia sic dividitur sicut aminal, scilicet univoce, in animam rationalem et irrationa­ lem, quae rursus dividitur in sensitivam et insensitivam sive vegetabilem—, sed ut spccificative est motor sive radix operationum vitalium. Hoc enim modo dicitur tota anima «per comparationem ad partes virtutis seu potestatis [eius], quae quidem partes accipiuntur secundum divisionem ope­ rationum» 2. Et sic «rationalis anima, tota anima dicitur, eo quod in ipsa omnes animae potentiae congregantur; sensibilis vero in brutis, et in plantis 'vegetabilis, dicuntur paries ani­ mae, quia aliquid de potentia animae habent, sed non totum» \ Et id quod habent —sentire, vegetare— est imperfectum respectu eius quod habet anima rationalis —ratiocinari— Sensatio enim ut cognitio est quaedam infima et imperfec­ tissima resonantia respectu cognitionis intellectualis. «Infi­ mum enim cujuslibet processionis resonantia nominatur, ad similitudinem ejus quod non potest sentiri de sono propter distantiam. Sicut enim ultimum vitae est in plantis, ita infimum cognitionis est in sensu 4.» Et haec quidem suf­ ficerent ad probandum manifeste quod, secundum principia S. Alberti et S. Thomae, philosophia universa est totum quoddam potentiale sive analogum, cuius partes sunt consequenter potentiales vel analogae. Sed Angelicus procedit ulterius, et docet aequivalenter quod partes philosophiae sunt potentiales. Loquens enim dc virtutibus intellectualibus speculativis, docet eas esse tres, scilicet intellectum principiorum, sapientiam et scientiam ; """" 1 Ibid. qla. 2C. 2 Quaesi. disp. De Anima, a. 10 c. Cf. ibid, ad 9. 3 Quaes t. disp. De spiritualibus creaturis, a 4 ad 20. * In librum Dionyssi De divinis nominibus, cap. 7, lect. 2, n.° 714; ed. C. Pera, O. P. Taurini, 1950. Cf. ibid., cap. 6, lect. 1, n.° 68r, ubi plantai dicuntur vivere «secundum ultimam resonantiam vitae, idest secundum extre­ mam ct infimam participationem vitae, quia vita ultra plantas non procedit·. s Summa theol. I-Π, q. 57, a. 2. Sec. I, c.2, a.3. Sunt partes potentiales seu analogae 221 Docet insuper Sapientiam esse maximam inter eas cum ipsa contineat eminenter et unite quidquid perfectionis inve­ nitur in aliis duabus 2. Tertio docet Sapientiam esse Meta­ physicam, reliquas vero partes philosophiae esse scientias 3. Ac postremo concludit has tres virtutes, nominatim Sapien­ tiam et scientiam, esse partes potentiales, idest analogas, virtutis intellectualis speculativae, ac proin philosophiae. «Si quis —inquit— recte consideret, istae tres virtutes non ex aequo distinguuntur ad invicem [sicut univoca] sed ordine quodam [sicut analoga]. Sicut accidit in totis potenlialibus, quorum una pars est perfectior altera; sicut anima rationalis est perfectior quam sensibilis, et sensibilis quam vegetabilis. Hoc enim modo scientia dependet ab intellectu sicut a principaliori, et utrumque dependet a Sapientia sicut a principalissimo, quae sub se continet et intellectum et scientiam, ut de conclusionibus scientiarum diiudicans et de principiis carunideni»4. Nihil clarius desiderari poterat. Et hac de causa «Sapientia non dividitur contra scien­ tiam sicut oppositum contra suum oppositum [idest, per differentias contrarie oppositas sicut univoca], sed quia se habet ex additione ad scientiam. Est enim Sapientia, ut dicit Philosophus, in VI Eth. c. 7, caput omnium scientiarum, regulans omnes alias in quantum de altissimis principiis est; propter quod etiam de scientiarum dicitur in principio Metaphysicae cap. 2» δ. Quod quidem est proprium analogorum et partium potentialium totius potestativi. Unde S. Thomas, qui divisit bonum in honestum, utile et delectabile sicut analogum in «malogata 6, adnotat: «in pluribus tamen est delectabile quam 1 Op. cit., p. I-II, q. 66, a. 5; in I Sent., prol., a. 3c. 2 In VI Ethic., lect. 5, n.° 1.183;IW X Ethic., lect. 10, n.° 2.086; lect. 12, n.°2.ni. 3 In II Sent., d. 24, q. 2, a. 2 ad 4; in III Sent., d. 35, q. I, a. 2, qla. 3 ad 2, n.” 46; in XII iibros Metaphysicorum, proem. S. Thomae; in librum Uoeihiide Trinitate, q. 2, a. 2 ad 1, ed. cit., p. 87-88. • Summa theol. I-II, q. 57, a. 2 ad 2. • In librunm Boethii de Trinitate, q. 2, a. 2 ad i, ed. cit., p. 87-88. • Summa theol. I, q. 5, a. 6 ad 3. P. II. Divisio 222 philosophiae utile et honestum, quia omne utile et honestum est aliqua­ liter delectabile, sed non convertitur»x. Similiter, loquens de tribus operibus satisfactionis paenitentialis, scilicet de eleemosyna, oratione et ieiunio, dicit quod se habent ex additione, utpote partes potentiales. «Efficacia satisfacttionis invenitur in tribus satisfactionis par­ tibus, sicut virtus totius potentialis in partibus eius, quae quidem complete in ima invenitur et in aliis diminute. Sicut tota virtus animae invenitur in rationali, sed in sensibili anima invenitur diminute, et adhuc magis diminute in vege­ tabili, quia anima sensibilis includit in se virtutem animae vegetabilis, et non e converso»12. Eodem modo ordo sacer non distinguitur in septem ordines sicut in totidem partes intégrales neque subiectivas, sed sicut in partes potentiales, quia se habent ex additio­ ne; nam quidquid potest ordo inferior, potest et superior, sed non e converso. «Distinctio ordinis, ait, non est totius inte­ grals in partes, neque totius universalis, sed totius potesta­ tivi. Cujus haec est natura, quod totum secundum comple­ tam rationem est in uno, in aliis autem est aliqua partici­ patio ipsius. Et ita est hic. Tota enim plenitudo huius sacra­ menti est in uno ordine, scilicet sacerdocio, sed in aliis est quaedam participatio ordinis» 3. Et ita Sapientia vel iMetaphysica, «in quantum dicii verum circa principia, est intellectus; in quantum autem scit ea quae ex principiis concluduntur, est scientia. Dis­ tinguitur tamen a scientia communiter sumpta propter emi­ nentiam quam habet inter alias scientias: est enim vinus quaedam omnium scientiarum» 4. Unde in Metaphysica esi tota plenitudo virtutis philosophiae. Et inde est quod Metaphysica se habet ad alias partes philosophiae ut architector ad manualiter operantes 5. «Ad Op. cit., II-II, q. 145, a. 3c. ini V Sent., d. 15, q. 2, a. 2, qla. 2c. cd. Moos, O. P., n.° 246. In /I Sent., d. 24, q. 2, a. 1 qla. 1 ad 2 (Vel in Summa theol. Supplan q. 37, a. i ad 2). * In VI Ethic., lect. 5, n.° 1.183. I Contra Gent., cap. 1; Summa theol., I, q. 1, a. 6; II-II, q. 45, a. 1 1 - Sec. I, c.2, a.3. Sunt partes potentiales seu analogae 223 cujus intellectum, ait Angelicus, sciendum est quod archi­ tector dicitur quasi principalis artifex: ab άρχο% quod est princeps et 'τέχνη, quod est ars. Dicitur autem ars princi­ palior illa quae principaliorem operationem habet. Operatio­ nes autem artificum [manualiter operantium] hoc modo distinguuntur: quia quaedam sunt ad disponendum mate­ riam artificii, sicut carpentarii secando ligna et complanando disponunt materiam ad formam navis. Alia est operatio ad inductionem formae, sicut cum aliquis ex lignis dispositis et praeparatis navem compaginat. Alia est operatio ad usum rei iam constitutae, et ista est principalissima. Prima autem est infima, quia prima ordinatur ad secundam et secunda ad tertiam. Unde navifactor est architector respectu ejus qui préparât ligna. Gubernator autem, qui utitur navi iam facta est architector respectu navis factor is» \ Et sic etiam «apud philosophos Prima Philosophia utitur ommium scientiarum documentis ad summ propositum os­ tendendum» 2: logica quidem sicut instrumento sciendi, aliis autem philosophiae realis partibus veluti mediis vel gradibus parantibus et ducentibus animum ad perveniendum usque ad Primam causam per metaphysicam 3. Unde effatum Al­ berti Magni «philosophi debent sursum agi in Deum per suam philosophiam» 4. Quia nimirum «veri philosophi» de­ bent sursum agi «in Dei cognitionem», tum e rebus de quibus est philosophia, quasi effectibus ad Causam Primam, tum «ex ipsa philosophia, quia ex cognitione debet deveniri in Doctorem et Causam cognitionis» 5. Unde et «tota conside­ ratio rationis resolventis in omnibus scientiis ad considera­ tionem divinae scientiae terminatur»6. 1 In I Metaph., Icct. 1, n.° 26. 1 II contra Gent., cap. 4. 3 In librum dc Causis, prooemium S. Thomac, cd. cit., p. Boethium de Trinitate, q. 5, a. ic, cd. cit., p. 166, 3-4; a. 2, obi. 9-22. 1 In Epistolas Dionysii, epist. 7, § 2, expositio textus, cd. 1.14, p. 911a. 6 Ibid., paulo post. • S. Thom, in lib. Bocth. De Trinitate, q. 6, a. 1. qla, 3c. 22-25. 2, 14-24; in 10, p. 163, A. Borgnct, p. 202, 1-2 224 P. II. Divisio philosophiae Sed praeterea adsunt Argumenta ex ratione, directe etirrefragabiliter ostendentia philosophiam esse totum ana­ logum divisum in partes suas potentiales quasi in modos vel analogata eius. Primo quidem, quia, cum scientiae specificentur ex earum obiectis propriis et formalibus, natura partium philosophiae ex amussim respondet naturae propriorum et formalium obiectorum circa quae versantur. Qualis ergo est horum propria indoles, talis est et natura partium philosophiae. Atqui obiecta propria et formalia partium philosophiae sunt analoga intra ambitum objecti totalis philosophiae ut sic. Ergo et partes philosophiae sunt analogae intra latitu­ dinem totius philosophiae ut sic. Minor, ubi unice stat difficultas, ostenditur, sive conside­ rentur objecta illa formalia ut terminativa [ut quae, sive in esse rei] sive ut motiva [ut quibus, sive in esse scibilis]. § I.—EX OBIECTO FORMALI TERMINATIVO Ut terminativa quidem, quia objectum terminativum uni­ versae philosophiae, sicut et humani intellectus, est ens. Quod tamen diversum est, aut saltem diversimode cadit, pro singulis partibus philosophiae. Nam objectum termina­ tivum proprium Logicae sive philosophiae rationalis est ens rationis obiective, hoc est, secundae intentionis, quod est ens diminutum, quia reducitur ad relationes rationis quae accidunt enti intellecto prout est in intellectu, quasque «ratio adinvenit in rebus consideratis, sicut intentio generis, speciei et similium», quae proin «non inveniuntur in rerum natura, sed considerationem rationis consequuntur»\ Quo fit, ut totum eorum esse sit percipi vel intelligi. E contra, obiectum proprium terminativum ceterarum partium philosophiae est ens reale sive primae intentionis, quod scilicet est in rerum natura, independenter a nostra consideratione. 1 S. Thomas, in IV Metaph., lect. 4, n.° 574, Cf. etiam in XI Metaph., lect. 3, n.° 2.204. See. I, c.2, a.3. Sunt partes potentiales seu analogae 225 Constat autem ens reale et ens rationis non convenire univoce, sed analogice: quia plus distat ens rationis ab ente reali quam unum genus entis realis ab alio, puta accidens a substantia. Minus enim habet de ratione entis ens rationis quam minimun accidens reale. Sed accidens et substantia, ct universaliter diversa genera et praedicamenta entis realis non conveniunt univoce, sed analogice. Ergo a fortiori, ens rationis et ens reale non conveniunt univoce, sed analogice. Unde S. Thomas entia rationis appellat entia debilissima, , 4. · '■ ( Similiter obiecta propria et formalia et tcrminativa ce­ terarum partium philosophiae realis non conveniunt uni­ voce, sed analogice inter se. Nam obiectum formale termitivum philosophiae realis speculativae est ens necesarium aliquo modo, quia non dependet a nostro libero arbitrio; ex adverso, obiectum formale terminativum philosophiae realis practicae, nempe Ethicae, est ens contingens, utpote dependens a nostro libero arbitrio vel ad illud aliquo modo relatum, iuxta illud S. Thomae «nullus motus ponitur in genere moris nisi habita comparatione ad voluntatem, quae principium est moralium...; et ideo, ibi incipit genus moris ubi primo dominium voluntatis invenitur» 1. Moralitas enim est accidens vel proprietas quaedam actus humani liberi, sive quoad specificationem et exercitium simul, sive saltem quoad exercitium: et ideo ens morale, hoc est liberum, ut dirigibile regulis morum ad finem ultimum totius humanae vitae, quod etiam dicitur ens agibile humanum, est ens maxime contingens, utpote contingens liberum, quod se habet ad utrumlibet. Ideo S. Doctor recte scribit: «solum scientiae practical sunt circa contingentia in quantum contingentia sunt, scilicet in particulari; scientiae autem speculativae non sunt circa contingentia nisi secundum rationes universales, quae sunt ex necessitate et semper» 12. «Omnis enim scientia operative tanto perfectior est quanto magis particularia considerat, in quibus est actus»34. Et ideo non quaeritur propter ipsum cognoscere vel scire, sed propter dirigere, hoc est, «secundum quod est directiva humanae operationis, quae circa contingentia est»1. Et alibi: «quaedam scientiae sunt de contingentibus, sicut scientiae morales, quae sunt de actibus humanis subiectis 1 In IISent., d. 24, q. 3, a. 2c. 2 In VI Ethic., Icct. 3, n.° 1.152, 1.146. • Summa theol., I, q. 22, a. 3 ad 1. 4 In VI Ethic., Icct. 3, n.° 1.152. Sec. I, c.2, a.3. Sunt partes potentiates seu analogae 227 libero arbitrio»Cognitio autem rerum moralium perficitur per hoc quod particularia cognoscuntur 1 2. Atqui necessarium et contingens non conveniunt univoce, sed mere analogice in ratione entis, maxime si illud contingens sit in summo con­ tingendae, ut revera est ens morale sive agibile humanum. Nam «necessarium et contingens proprie consequuntur ens in quantum huismodi» 3, ut duo modi eius, et quidem divisione per se 4, transcendentes tamen singula praedica­ menta, immo et universum ens finitum sive praedicamentale. Quia Deus est ens necessarium, cum tamen non contineatur in ullo praedicamento: omnia vero entia creata, quae diversa praedicamenta circumeunt, sunt entia contingentia 5. Ens ergo dividitur in necessarium et contingens ut analogum in analogata. Unde S. Thomas: «necessarium et contingens genere differunt»6. «Contingentia enim et necessaria, etsi differant secundum propria genera, conveniunt tamen in communi ratione entis», quam tamen inaequaliter participant, quia ad eam «diversimode se habent, secundum perfectum et imperfectum»1. Ens enim necessarium, quia non habet potentiam ad non esse, est plenarie et perfecte ens: ex ad­ verso, ens contingens, quia habet potentiam ad non esse, imperfecte tantum et diminute participat rationem com­ munem entis. Ergo, neque Ethica convenit univoce cum ceteris partibus speculativis philosophiae realis, sed mere anologice. Ab eis igitur differt genere, quia nonnisi imperfecte et diminute participat ipsam communem rationem scientiae vel philoso­ phiae. 1 Summa theol. I, q. 86, a. 3, arg. sed contra. 2 In IV Ethic, lect. 15, n.° S32. 3 Summa theol. I, q. 22, a. 4 ad 3. Cf. etiam tn IV Metaph., lect. 3, n.° 1.220; in I Periherm. lect. 14, n.° 22. 4 »Ens autem dividitur per contingens et necessarium, ct est per se divi­ sio entis-» (III contra Gent., cap. 72, arg. 2). 4 Summa theol. I, q. 2, a. 3, § Tertia via; q. 3, a. 5. 4 Quaesi. disp. De Anima, a. 12c. in fine. Cf. in IV Ethic., lect. 1, n.° 1.115-1.118. ’ Summa Theol., I, q. 79> a· 9 a^ 3· 228 P. II. Divisio philosophiae Et propterea certitudo harum partium philosophiae, utpote ex amussim proportionata necessitati vel contingendae obiectorum propriorum earum, non est univoca sed analoga. Necessarium enim et contingens, cum sint per se dif­ ferentiae entis ut sic, quod est obiectum intellectus \ eo ipso sunt differentiae veri. Quam ob rem S. Thomas recte dixit: «obiectum intellectus est verum, cuius differentiae sunt necessarium et contingens« 1 2. Et ideo distinguit veritatem obiectivam in necessariam et contingentem 3. Vero autem obiectivo proportionatur certitudo. Non est ergo quaerenda eadem veritas et certitudo in Ethica et in Metaphysica vel Mathematica, sed proportionata propriae materiae sive pro­ prio obiecto terminativo singularum. Nam cum obiectum proprium terminativum Metaphysicae et Mathematicae sit necessarium et immobile, earum veritas et certitudo propria est omnimoda, plena et absoluta; e contra, veritas et certitudo propria Ethicae est imperfecta, probabilis et relativa, quia eius obiectum terminativum proprium est maxime contin­ gens et mobile et complexum. In agibilibus enin humanis «dc quibus est scientia moralis, ratione suae contingendae, per probabiles rationes proceditur»4. Eo vel magis quod «quanto aliqua scientia magis appropinquat ad singularia, sicut scientiae operativae, ut medicina... et moralis, minus possunt habere de certitudine propter multitudinem eorum quae consideranda sunt in talibus scientiis, quorum quodlibet si omittatur sequitur error, et propter eorum variabilitatem»56 . Etideo in hisce rebus «sufficit probabilis certitudo, quae in pluribus veritatem habet, etsi in paucioribus a veritate de­ ficiat» n. Uno verbo, quia munus proprium scientiae practicae non est cognoscere, sed dirigere ad opus vel operatum perficien1 Dc Verit., q. i, a. ic. 2 In III Sent., d. 17, a. 1 qla. 3 ad 3, n.° 29. 3 In I Sent. d. 19, q. 5, a. 3c. * In librum Boethii dc Trinitate, q. 6, a. 1, qla ic. et ad 4, p. 205, 25; p. 207, 25-27. 6 Ibid. qla. 2 c,p. 209, 2-6. e Summa theol. II-II, q. 70, a. 2 c. Sec. I, c.2, a 3. Sunt i 1 partes potentials sei; analogae 229 dum, eius processus sive resolutio non pervenit ausque ad ipsam rerum essentiam, quae immobilis et quieta et neces­ saria est, ac proin certitudinem plenam atque absolutam in intellectu scientis generare non potest, sed ei sufficit certitudo probabilis et imperfecta, apta tamen ad prudenter et rationa­ biliter dirigendum. Ex adverso, quia proprium munus scien­ tiarum speculativarum est cognoscere, non dirigere, earum resolutio pertingere debet usque ad rimandam ipsam rei essentiam, quae nata est provocare ommimidam certitudinem in cognoscente. Ideo in Physica et in Metaphysica exigitur resolutio usque ad intimam rerum naturam per «necessarias consi­ derationes» et cum omnimoda certitudine. «Sunt autem quaed.in in quibus non est possibile talem resolutionem facere ut perveniatur usque ad quod quid est; et hoc, propter incertitudinem sui esse, sicut est in contingentibus in quantum contingentia sunt: sed per alium modum, scilicet per quam­ dam contecturam de rebus illis de quibus plena certitudo haberi non potest» x, prout revera accidit in rebus moralibus. Quapropter S. Doctor egregie concludit: «ad hominem disciplinatum, idest bene instructum, pertinet ut tantum certitudinis quaerat quantum natura rei patitur. Non enin potest esse tanta certitudo in materia variabili et contingenti sicut in materia necessaria, semper eodem modo se habente. Et ideo auditor bene disciplinatus non debet maiorem certi­ tudinem requirere nec minori esse contentus quam sit con­ veniens rei de qua agitur. Propinquum enim peccatum esse videtur, si aliquis acceptet aliquem mathematicum persuassionibus rhetoricis utentem, et si expectat a rhetorico de­ monstrationes certas, quales debet proferre mathematicus. Utrumque enim contingit ex hoc quod non consideratur modus materiae conveniens. Nam Mathematica est circa ma­ teriam in qua invenitur omnimoda certitudo. Rhetorica 1 Dc Verit., q. 15, a. 2 ad 3. Cf. Summa theol. I. q. 79, a. 4 ad 3 «Obiccta scientific! ct ratiocinativi [vel opinativi] sunt altera genere quantum ad pro­ prium genus cognoscibilis, cum secundum rationem diversam genere cognoscantur· (Dc Verit., q. 15, a. 4 ad 4). 230 P. II. Divisio philosophiae autem negotiatur circa materiam civilem, in qua multiplex variatio accidit» 1. Ethica more geometrico absurda et commentitia est. Sed neque obiecta propria terminati va trium partium principalium philosophiae speculativae, scilicet Physicae, Mathematicae et Metaphysicae, univoce conveniunt, sed tantum analogice. Nam proprium obiectum terminativum Methaphysicae est ens reale ut ens in tota sua latitudine vel communitate, atque ideo non sistit in solo ente finito, diviso in decem praedicamenta, sed etiam porrigitur usque ad bonum infinitum, quod Deus est. Obiectum autem ter­ minativum proprium Physicae et Mathematicae limitatur ad solum ens finitum vel praedicamentale. Atqui ens finitum seu praedicamentale et ens infinitum sive transcendens praedicamenta non conveniunt univoce in ratione entis, sed mere analogice. Ergo neque Metaphysica convenit univoce, sed pure analogice cum Physica et Ma­ thematica in ratione communi philosophiae speculativae. Et idem etiam dicendum est de Physica et Mathematica ad invicem comparatis. Quia obiectum formale terminati­ vum Physicae est ens reale ut mobile, quod maxime dicitur de substantia sicut et natura, ac proin ens mobile substantialiter est principale obiectum philosophiae naturalis sive Physicae. Obiectum vero formale terminativum Mathematicae est ens reale ut quantum, non tamen prout quantitas est primum accidens subtantiae corporeae et mobilis, sed prout redupli­ cative est mera quantitas mensurabilis et numerabilis, atque ideo sub quadam immobilitate 2. «Non enim mathematicus —ait S. Thomas— considerat corpus, quod est in genere substantiae prout eius pars est materia et forma, sed in genere quantitatis tribus dimensio­ nibus perfectum; et sic comparatur ad corpus quod est in 1 In I Ethic., Icct. 3, n.° 36. 5 In librum Boethii De Trinitate, q. 5, a. 3 ad 8, p. 189, 23- See. I, c.2, a.3. Sunt partes potentials seu analogae 231 genere substantiae, cuius pars est materia physica, sicut accidens ad substantiam» x. Constat autem substantiam et quantitatem non convenire univoce in ratione communi entis praedicamentalis, sed mere analogice. Ergo neque Physica et Mathematica uni­ voce conveniunt in ratione communi philosophiae realis speculativae, sed pure analogice. § 2.—Ex OBIECTO FORMALI MOTIVO Quod si ulterius considerentur obiecta formalia singula­ rum partium philosophiae ut motiva, sive ut quibus vel in esse scibilis, idem omnino concluditur. Obiecta enim illa sunt reduplicative scibilia vel motiva quatenus sunt imma­ terialia, idest abstracta a materia, abstractione formali. Et ideo partes philosophiae distinguuntur secundum diversos gradus vel modos immaterialitatis sive abstractionis formalis. Atqui diversi gradus vel modi immaterialitatis sive abs­ tractionis formalis non conveniunt univoce, sed analogice. Alia enim est immaterialitas omnimoda sive abstractio formalis ab omni materia, quae est propria entis ut sic, sive realis sive rationis, in tota sui communitate, et respondet Metaphysicae et Logicae, eo quod ens rationis obiective tam late patet sicut ens reale, cum sequatur modum intelligendi nostri intellectus qui negotiari potest circa omne ens reale 2; alia vero est immaterialitas partialis sive abstractio formalis ab aliqua pane vel modo materiae tantum, et non ab omni materia, quae est propria alicuius partis entis realis tantum et non totius entis ut sic, et haec respondet ceteris philoso­ phiae partibus, quae speciales rationes entis considerant, ut sunt Mathematica, Physica et Ethica. Hae autem duae immaterialitates vel abstractiones for­ males non conveniunt univoce, sed mere analogice in ipsa 1 Ibid, ad 2, p. 187, 9-13· * In IV Metaph., Icct. 4, nn.° 572-5745 <«1 PoSt·' lect· 20’ n·0 55 De natura generis, cap. 3, n.° 9, Opuscula philosophica, ed. J. Perrier, p. 501. P. II. Divisio Sec. I, c.2, a.3. Sunt partes philosophiae A.—Logica et metaphysica 1 In 1 Perihenn., Icct. 5, n.° 19. 233 secundus est logicus vel mere intentionalis; ille est positivus iste negativus vel permissivus tantum; ille per modum judicci vel separationis, iste per modum simplicis aprehensionis vel praecisionis intentionalis aut indifferentiae; ille est proprius Dei, qui est in summo actualitatis uptote Actus Purus, iste est proprius creaturarum sive entium praedicamentalium, quae quandoque corporea et quandoque incor­ porea sunt vel esse possunt. Reale autem et mere intentiona­ le non conveniunt univoce, sed analogice, multoque minus increatum et creatum. Abstractio ergo ab omni materia per prius convenit abstraction! positivae per modum separatio­ nis, quae propria est Metaphysicae, et per posterius abs­ traction! negativae aut permissivae, per modum simplicis praecisionis, quae propria est Logicae. Consequenter ratio etiam communis philosophiae non convenit univoce Logicae et iVletaphysicae, sed per prius dicitur de Metaphysica et nonnisi per posterius de Logica. ratione communi immaterialitatis vel abstractionis formalis, quia se habent ad invicem ut simpliciter et secundum quid. Nam abstractio ab omni materia est abstractio simpliciter dicta, dum abstractio ab aliqua materia vel modo materiae tantum est abstractio secundum quid. Simpliciter autem et secundum quid dicuntur de analogis, non de univocis; quia «simpliciter dictum, intelligitur de eo quod per prius dicitur» *, secundum quid vero de eo quod dicitur per posterius, sicut ens dicitur simpliciter de substantia vel de actu, et nonnisi secundum quid de accidenti vel de potentia. Ergo Logica et Metaphysica ex una parte, et iVlathematica, Physica et Ethica ex alia, non conveniunt univoce in ratione communi philosophiae, sed analogice tantum. Sed ulterius, neque Logica et Metaphysica conveniunt univoce inter se, quia tertius gradus abstractionis formalis ab omni materia, in qua conveniunt, duplicem modum induit: alium realem et positivum, sive per modum separations aut divisionis, qui fit per judicium vel enuntiationem, et respondet enti omnino immateriali positive et realiter, quod Deus est, et iste respondet Mctaphysicae, quia Deus est principale obiectum eius; alium intentionalem tantum vel negativum seu permissivum, sive per modum simplicis abstractionis sine separatione, qui fit per simplicem aprehensionem vel defi­ nitionem, et respondet enti omnino immateriali negative aut permissive et intentionaliter tantum, sicut sunt intentiones logicae subiecti, pradicati, generis et differentiae, aliaeque huismodi, quae tam entibus corporeis et materialibus quam incorporeis et spiritualibus applicari possunt, licet secundum suam communitatem ab utrisque praescindant. Constat autem istum duplicem modum immaterialitatis omnimodae sive abstractionis formalis ab omni materia esse analogum, non univocum. Qui primus modus est realis, potentiales seu analogae t B.—Physica et mathematica Similiter non conveniunt univoce abstractions formales primi et secundi gradus, idest a singularitate materiae sive a meteria ut singulari quae est propria Physicae, et a sensibilitate materiae sive a materia ut sensibili quae propria est Mathematicae, sed analogice tantum. Nam primus gradus vel modus abstractionis formalis est in confinio alterius generis abstractionis, scilicet totalis sive universalis a singularibus vel particularibus, cum qua in idem re incidere videtur, licet ab ea distinguatur secundum ratio­ nem. Abstractio enim a materia ut singulari tantum, relinquit materian universalem, quae est propria speciei, dum materia singularis est propria individui. Quia entia mobilia sive cor­ poralia, quibus correspondct huiusmodi abstractio quae phy­ sica nominari potest, essentialiter componuntur ex materia et forma, et ideo non possunt abstrahere a materia universali vel specifica quae necessario intrat in definitione essentiali; sicut in definitione hominis intrat anima et corpus. Caro 234 P. II. Divisio philosophiae ergo et os humana sunt de ratione hominis. Attamen ad scientiam vel philosophiam physicam requiritur omnino abstractio a materia singulari vel individual! horum entium, quia talis materia est praecise principium individuationis I eorum, et consequenter de ipsorum constitutione. Propter quod de ratione huius hominis, ut hic, sunt haec caro et hoc os. Singularia autem sensibilia et materialia sunt obiec­ tum sensus, non intellectus, quia hic universalium est. Ideo omnis cognitio intellectiva rerum materialium est necessario abstractive ab eorum singularibus, ac proin a materia ut ) singulari sive a singularitate materiae. Cognitio autem scientifica vel philosophica est solum cognitio intellectiva, non mere sensitiva. Et inde proloquia illa: «intellectus est uni­ versalium et non singularium, quia materia est individua­ tionis principium» «sensus est singularium, scientia vero universalium» 2. Sed placet audire egregiam atque profundam explica­ tionem Aquinatis: «sensus est virtus in organo corporali; intellectus vero est virtus immaterialis, quae non est actus i alicuius organi corporalis. Unusquisque autem recipitur in aliquo per modum sui. Cognitio autem omnis fit per hoc. 1 quod cognitum est aliquo modo in cognoscente, scilicet se­ cundum similitudinem. Nam cognoscens in actu, est ipsum cognitum in actu. Oportet igitur quod sensus corporaliter et materialiter recipiat similitudinem rei quae sentitur. Intel­ lectus autem recipit similitudinem eius, quod intelligitur, incorporaliter et immaterialiter. Individuatio autem naturae communis in rebus corpora­ libus et materialibus, est ex materia corporari sub determi­ natis dimensionibus contenta: universale autem est per abstractionen ab huiusmodi materia et materialibus conditioni­ bus individuantibus. Manifestum est igitur quod similitudo rei recepta in sensu repraesentat rem secundum quod est singularis; recepta autem in intellectu repraesentat rem secumdum ration ’ 1 1 Contra Gent., cap. 44, arg. 4. In II de Anima, lect. 12, n.° 377. See. I, c.2, a,3. Sunt partes potentiales seu analogae 235 universalis naturae. Et inde est quod sensus cognoscit singu­ laria, intellectus vero universalia, et horum sunt scientiae» ’. r Differt tamen secundum rationem abstractio formalis primi gradus ab abstractione totali. Quia abstractio totalis dicitur secundum quod totum abstrahit a partibus, idest universale a particularibus sub eo contentis, respectu quo­ rum habet maiorem extensionem sed minorem comprehen­ sionem. Et quidem in hoc sensu, quo maior est abstractio vel universalitas, eo maior est indeterminatio vel potentialitas, ut apparet in diversis generibus ad invicem compa­ ratis, ab infimo usque ad supremum. Abstractio vero formalis dicitur secundum quod forma abstrahitur a materia vel actus a potentia. lam vero aliquid tanto est magis materiale quanto magis compositum est; ex adverso, tanto est magis formale quanto magis simplex et abstractum est. Propter quod, quia nomina sunt signa conceptuum et conceptus sunt signa rerum, nomina abstracta significant formam aut formale rei significatae, concreta vero signifi­ cant compositum et quasi materiale eius: verbi gratia, huma­ nitas significat praecise forman sive formale hominis, idest id quo homo formaliter est homo, cum praecisione eorum omnium quae non sunt de ratione hominis ut sic; homo autem significat compositum concretum ex anima rationali et corpore organico, sine praecisione tamen eorum omnium quae quocumque modo possunt ei convenire intra speciem suam 1 2. Abstractio ergo totalis respicit universale concrete signi­ ficatum, puta hominem, abstractum tamen ab hoc vel illo individuo humano; abstractio vero formalis primi gradus res­ picit idem universale, sed abstracte significatum, puta huma1 Ibid., paulo post. 1 Cf. S. Thomas, hi I Sent. d. 23. q. I, a. 1 c.; De ente ct essentia, cap. 3, ed. L. Baur, p. 26-28 (Münster, 1926); IV contra Gent. cap. 81, ad 2 objectio­ nem, § De humanitate vero',Comp. thcol. I P.,cap. 154, (ed. R. \ crardo, Ο. P. Opuscula theologica, t. I, p. 73» n.° 309); Summa theol. I, q. 3, a. 3c; q. 13, a i ad 2; in VII Mctaph., lect. 9» nn.° 1.467-1.473· 236 P. II. Divisio philosophiae nitatem, quae praecise exprimit id quod est formale in ipso homine iam abstracto ab individuis humanis particularibus, Aliis verbis: abstractio totalis respicit totum universale qua tale; abstractio vero formalis primi gradus respicit idem totum ut induit rationem totius definibilis, quod se habet ad totum qua universale ut formale ad materiale. Universalitas enim est conditio sine qua non intelligibilitatis et definibilitatis x. Porro abstractio formalis et definibilitas sive modus defi­ niendi sibi mutuo correspondent. Et propterea idem est dictum scientias vel partes philosophiae distingui ex diversis gradibus abstractionis formalis et ex diversis modis definien­ di, iuxta illud S. Thomae: «Tota ratio divisionis Philosophiae sumitur secundum definitionem et modum definiendi» *, quia revera scientiae specificantur et distinguuntur ex abs­ tractione formali obiecta per modum simplicitatis sive defi­ nitionis 3. Adde quod universale se habet ad particulare ut forma ad materiam, siquidem «natura speciei constituta ex materia et forma communi se habet ut formalis respectu individui quod participat talem naturam 4. Et consequenter, tanto aliquid formalius est quanto universalius. Unde sicut species est formalis respectu individuorum sub ea contentorum, ita genus est formale respectu specierum sub eo contentarum. Quapropter S. Doctor incunctanter scribit: «etiam genus consideratur ut formalius specie, secundum quod est absolutum te minus contractum. Unde ct partes definitionis reducuntur 1 Cf. S. Thomas, in I Physic., lect. i, n.° io; Caietanus, Comment, in Isagogem Porphyrii, cap. i, p. 68-69, ed. I. Marega, O. P. Romae, 1934. 2 In I de Anima, lect. 2, n.° 20 Cf. etiam in I Physic., lect. I, nn. 1-3; in XI Metaph., lect. 7, nn. 2.256-2.258, 2.264; in 1 Post., lect. 41 nn. 10-12, in librum Boethii de Trinitate, q. 5, a. ic. p. 165, 16-28. 3 De hoc modo abstractionis deque cius differentia ab abstractione per modum divisionis vel enuntiationis, vide S. Thomam, De Verit» q. 21, a. 1 ad arg. 2 sed contra; Summa theol. I, q. 85, a. 1 ad 1. 4 S. Thomas, In II Physic., lect. 5, n.° 4. Sec. I, c.2, a.3. Sunt partes potentiales seu analogae 237 ad genus causae formalis ut dicitur in II Physicorum, cap. 3, n. 2. Et secundum hoc, genus est causa formalis speciei, et tanto erit formalius quanto communius» Quod quidem intelligendum est maxime de genere prout est pars definitionis essentialis speciei una cum dif­ ferentia specifica, scilicet prout est pars totius definibilis, quod est species. Et hac de causa in verbis citatis S. Thomas signanter adnotat: «unde et partes definitionis reducuntur ad genus causae formalis». Atque in Commentario Aristotelis ad quem provocat, addit: «et ita ad hunc modum causae reducun­ tur omnes partes quae ponuntur in definitione; nam partes speciei ponuntur in definitione, non autem partes materiae [individualis, quae maxime materia est], ut dicitur in VII Aletaphysic., cap. 10 12... Nam in definitione speciei non poni­ tur materia individualis, sed materia communis: sicut in defi­ nitione hominis ponuntur carnes et ossa, non autem hae carnes ct haec ossa. Natura igitur speciei constituta ex materia et forma communi, se habet ut formalis respectu individui quod participat talem naturam; et pro tanto hic dicitur quod partes quae ponuntur in definitione pertinent ad causam for1 Summa theol., I-II, q. 18, a. 7 ad 3 «Logicus considerat genus solum ex parte cius quod formale est, unde ct cius definitiones dicuntur formales* (In librum Boethii de Trinitate, q. 4, a. 2 c. p. 141, 27-28). ’ «Per se competit homini quod inveniatur in eo anima rationalis ct corpus compositum ex quatuor clementis, unde sine his partibus homo intclligi non potest, sed haec oportet poni in definitione eius: unde, sunt partes speciei ct formae. Sed digitus, pes ct manus et aliae huiusmodi partes sunt post intellectum hominis: unde ex cis ratio essentialis hominis non dependet, ct ideo sine his intelligi potest. Sive enim habeat pedes sive non, dummodo ponatur coniunctum ex anina rationali et corpore mixto ex elementis propria mixtione, quam requirit talis forma, erit homo. Et hae partes dicuntur partes materiae, quae non ponuntur in definitione totius, sed magis e converso. Et hoc modo se habent ad hominem omnes partes signatae, sicut haec anima ct hoc corpus ct hic sanguis et hoc os et huiusmodi. Hac enim partes sunt quidem partes essentiae Sortis ct Platonis, non autem hominis in quantum homo, ct ideo potest homo abstrahi per intellectum ab istis partibus, et talis abstractio est univer­ salis a particulari'(In librum Boethii De Trinitate, q. 51 a. 3c, p. 185, 4-19). «Et ideo ratio hominis, quam significat definitio et secumdum quam procedit saentia, consideratur sine his carnibus et sine his ossibus, non autem sine carnibus et ossibus absolute* (ibid., a. 2 c, p. 176-177). P. IL Divisio 238 philosophiae malen» \ «Definitiones enim non dantur de individuis, sed de speciebus» 2. i Hucusque de propria indole abstractionis formalis primi gradus. At vero abstractio formalis secundi gradus vel modi ulterius procedit, quia abstrahit ab omni materia physica tam individual! quam specifica, idest tam singulari quam communi, et solum retinet materiam intelligibilem sive imaginabilem, quae alterius omnino generis est. Utraque est , materia corporalis —nam incorporalia sunt immaterialia—, sed materia physica vel sensibilis est propria corporis phy­ sici, dum materia mathematica sive imaginabilis est propria corporis mathematici. Tantum ergo differunt inter se huiusmodi abstractiones formales quantum corpus physicum et corpus mathematicum, sive materia sensibilis —licet com­ munis vel specifica et materia imaginabilis— vel intelligibilis, nam utroque modo nominatur. Nam id quod principale et formale est in abstractione formali, non tam est illud quod relinquit —quasi terminus a quo— quam illud ad quod pervenit et quod retinet —quasi terminus ad quem— Et propterea ex ordine ad hunc terminum ad quem accipit naturam et denominationem suam. Atqui huiusmodi corpora vel materiae non solum specie differunt inter se, sed toto genere. Corpus enim physicum est id quod ponitur in praedicamento substantiae sub deno­ minatione substantiae corporeae, et ideo est corpus reale et essentialiter mobile, scilicet non tantummodo motu acciden­ tali augmenti, alterationis vel locali —secundum quantita­ tem, qualitatem vel ubi— sed etiam, ac praesertim, motu substantiali generationis et corruptionis. Quo fit, ut materia propria huius corporis, quam retinet abstractio formalis primi gradus, sit materia substantialis quae revera est materia prima. Non tamen nude sumpta, sed ut actuata et informata forma substantiali correspondent!. Utraque enim simul est de essentia vel definitione substantiae corporeae auae praecise 1 2 In II Physic.^ lect. 5, n.° 4. In VII Metaph. lect. 9, n.° 1.468. Sec. I, c.2, a.3. SUNT PARTES POTENTIALES SEU ANALOGAE 23f> est: substantia compositia ex materia prima et forma subs­ tantiali. Huic autem substantiae naturaliter inhaerent plura genera accidentium, praesertim quantitas et qualitas, quae vicissim quasi primae radici respondent materiae et formae: quantitas quidem quae crassa et materialis est, materiae primae; qualitas vero, quae forma quaedam est accidentalis, formae substantiali. Ordine tamen quodam. Quia materia prima, cum sit elementum permanens sub diversis trans­ formationibus corporis physici, est id quod fundamentale est in substantia corporea, et ideo primum et maxime pro­ prium accidens eius est quantitas, post quam advenit quali­ tas, quae substantiae physicae inhaeret mediante quanti­ tate. Verumtamen sicut nunquam datur materia prima sola sine forma substantiali, ita neque quantitas physica pura sine qualitate. Et ex utraque habet haec substantia quod sit sensibilis, scilicet perceptibilis sensibus externis: nam quantitas est sensibile commune; qualitates vero ut color, sonus, calor, sapor et alia hujusmodi, sunt sensibilia pro­ pria. Ipsa autem substantia latens sub hujusmodi acciden­ tibus sensibilibus per se, est sensibilis per accidens et intel­ ligibilis per se. Nam sensus non percipiunt per se nisi acci­ dentia. Dicitur tamen substantia vel materia haec substantia vel materia sensibilis ratione hujusmodi proprietatis, qua videlicet mediantibus propriis et naturalibus accidentibus eius est perceptibilis sensu exteriori x. Ex adverso, corpus mathematicum non est in praedica­ mento substantiae, sed accidentis, scilicet quantitatis. Non tamen ut quantitas est sensibilis per se una cum qualitatibus sensibilibus eam afficientibus, neque ut est accidens primum substantiae corporeae sive physicae, idest ut relatum ad pro­ prium eius subiectum cui inhearet —haec enim duo spectant proprie ad philosophiam naturae sive ad physicam—, sed ut mera et pura quantitas, omnino praescindens a subiecto inhae­ rendae et abstrahens ab omni qualitate sensibili. Et hoc ideo, quia corpus mathematicum abstrahit a corpore physico vel sensibili, videlicet, tum ut est sensibile per se —quantitas eius 1 In II de Anima, lect. 13, nn. 395’396; in /V Sent. d. 49, q. 2, a. 2c. 240 P. II. Divisio Sec. I, c.2, a.3. Sunt philosophiae physica vestita qualitatibus sensibilibus—■, tum ut est sen­ sibile per accidents —ipsa substantia corporea—; et solum retinet quantitatem ut sic, nempe ut imaginabilem et mensurabilem per intellectum \ Ut enim ait ad rem S. Thomas, «Mathematica dicuntur per abstractionem a naturalibus. Naturalia autem se habent per oppsositionem ad mathematica: superaddunt enim ma­ thematicis materiam sensibilem et motum a quibus mathe­ matica abstrahunt» 12. Et hac de causa, «mathematicus, in quantum huiusmodi, non considerat aliquod mobile» 3: «in corpore enim mathe­ matico non consideratur nisi quantitas»4. Quia corpus mathematicum est praecisse ipsa trina dimensio, idest dimensio perfecta in longum, latum et profundum,5 ac proin est ipsa quantitas imaginata vel intellecta quatenus mensu­ rabitis per intellectum. Videlicet, «ipsae tres dimensiones designatae sunt cor­ pus secundum quod est in genere quantitatis»6; vel ut ait alibi S. Doctor, «corpus mathematicum nihil est aliud quam dimensiones separatae» 7, idest separatim condideratae a cor­ pore physico sive sensibili. Unde et aliquando corpus phy­ sicum appellat corpus sensibile; mathematicum vero corpus intelligible 8. Distinctivum autem inter utrumque genus corporis uno verbo perstrinxit dicens: «corpus, quod est magnitudo com­ pleta [trinam dimensionem habens], dupliciter sumitur, scilicet mathematice, secundum quod consideratur in eo 1 Idem dictu hac in re cst materia intelligibilis ct materia imaginabilis, ut notat S. Thomas in VII Metaph., lect. 10, n.° 1.494. 2 In III dc Caelo et Alundo, lect. 3, n.° 4. 3 In librum Boethii de Trinitate, q. 5, a. 3 ad 8, p. 189, 23-24. 4 In I Physic., lect. 9, n.° 9. 6 In I de Caelo et Mundo, lect. 2, n.° 8; in de Generatione et Corruptione, I:ct. 13, n.° i. 4 De ente et essentia, cap. 3, cd. cit., p. 20, 14-15. 7 In IV Sent., d. 44, q. 2, a. 2, qla. 2C. H In III Physic., icct. 8, n.° 2. partes potentiates seu analogae 241 sola quantitas; et naturaliter [physice] secundum quod con­ sideratur in eo materia et forma» x. Aliter ergo considerant corpora physicus et mathema­ ticus. «Naturalis quidem considerat de corporibus in quan­ tum sunt mobilia, de superficiebus autem et lineis in quan­ tum sunt terminus corporum mobilium: geometra autem considerat de eis prout sunt quaedam quanta mensurabilia... Per quod datur intelligi quod ad naturalem pertinet praeci­ pue considerare de corpore in quantum est in genere subs­ tantiae, sic enim est subjectum motus; ad geometram autem in quantum est in genere quantitatis, sic enim mensuratur» 2. Et ideo «ex mathematicis non potest aliquid efficaciter de motu concludi»3. Corpus ergo physicum est omnino reale —unde et entia realia, ut contradistincta ab entibus rationis, dicuntur res naturae *—; corpus vero mathematicum est quidem materia­ liter sive fundamentaliter reale, nempe ipsa quantitas, quae reapse est primum accidens corporis physici sive substan­ tiae corporeae, formaliter tamen qua mathematicum, idest abstractum a corpore physico, est ipsa trina dimensio idealis vel imaginata, non autem dimensio realis et sensibilis sub­ jecta sensibus externis ab eisque percepta. Et inde est quod entitates et proprietates mathematicae, verbi gratia, punc­ tum, unitas, divisibilitas, additio et alia hujusmodi, non inveniuntur neque inveniri possunt in quantitate physica et reali, ea puritate eoque rigore quibus a mathematico con­ cipiuntur. «Unde non est idem indicium quandoque de linea mathematica quod est de linea sensibili, sicut in hoc quod linea recta tangit sphaeram solum secundum punctum; quod convenit lineae separatae, non autem rectae lineae in materia, 1 Summa Theol., q. 7, a. 3c. Et «dicitur corpus mathematicum, corpus consideratum secundum dimensiones quantitativas tantum, et hoc cst corpus in genere quantitatis» ( In II Sent. d. 30, q. 2, a. 2c.). 2 In Ide Caelo ct Mundo, lect. 1, n.° 2. Cf. in II Physic., lect. 3, nn. 4-5. 3 De Potentia, q. 4, a. 17 ad 17. 4 Cf. S. THOMAS, in I Sent, dc 26, q. I. a. 1 ad 3; in III Sent., d. 6 q. I, a. I, qla. I, n.° 2; Summa theol., q. 13, °- 7«· 16 <| 4 242 P. II. Divisio philosophiae See. I, c.2, a.3. Sunt partes ut dicitur in I De Anima» Propter quod S. Thomas iure comparat intentiones mathematicas cum intentionibus logicis. Nam, postquam locutus est de intentionibus logicis, puta generis vel speciei, quae formaliter sunt entia rationis, licet fundamentaliter sint in re, statim subiungit: «et simile est de omnibus aliis quae consequuntur ex modo intelligendi, sicut est abstractio mathematicorum et huiusmodi»12. Et ratione huiusce fundamenti remoti in quantitate physica vel sensibili, a qua tamen formaliter abstrahit, dicuntur principia mathematica trahi ex experientia sensi­ bili, sicut et principia aliarum scientiarum. «Puta, ex hoc quod videmus aliquod totum singulare sensibile, perduci­ mur ad cognoscendum quid est totum et pars, et cognos­ cimus quod omne totum est maius sua parte, considerando hoc in pluribus» 34. In HbrtonBoethii de Trinitate, q. 6, a. 2c, p. 22-26. In I Sent. d. 2, a. 3c. In I Post., Icet. 30, n.° 5. Cf. De ente et essentia, cap. 3, ed. cit., p. 20, 10-15; 22, I. 243 quae ei adveniunt ut propria accidentia. Quare S. Thomas: «definitio autem substantiarum naturalium non tantum for­ mam continet, sed etiam materiam; aliter enimde finitiones naturales et mathematicae non differunt» x. Et proptera definitiones et demonstrationes mathematico­ rum non sunt falsae, quia definitiones non negant quatitatem physicam neque substantiam corpoream cui inhaerent, sed mere praescindunt, eas non aprehendentes vel consi­ derantes. Demonstrationes autem unice respiciunt attributa, proprietates vel relationes quantitatis ut sic, non ut est accidens substantiae corporeae neque ut vestita qualitatibus sensibilibus, idcoque ut mobilis atque sensibilis. Esset autem falsitas et deceptio si talis abstractio esset per modum realis separationis vel negationis, ut putaverunt Pythagorici et platonici 2. Sic ergo, «mathematicus abstra­ hens [per modum simplicitatis vel definitionis], non consi­ derat rem aliter quam est. Non enim intelligit lineam esse sine materia sensibili, sed considerat lineam ct eius passio­ nes sine consideratione materiae sensibilis, et sic non est dissonantia inter intellectum et rem; quia etiam secundum rem id, quod est de natura lineae, non dependet ab eo quod facit materiam esse sensibilem, sed magis e converso. Et sic patet quod abstrahentium non est mendatium» 3. Quae quidem abstractio, quia est per modum simplici­ tatis vel definitionis, non separat realiter quantitatem mathe­ maticam a quantitate physica neque a substantia corporea cuius quantitas physica est primum et proprium accidens -rcalis enim separatio abstractorum est propria abstractionis formalis per modum divisionis vel enuntiationis—, sed sim­ pliciter ab ea praescindit per meram non considerationem. Alia enim est definitio corporis physici et alia corporis mathematici. Corpus physicum est substantia composita ex materia prima et forma substantiali, ad quam nata est sequi trina dimensio; mathematicum vero est ipsa trina dimensio ut sic ‘. In definitione ergo corporis mathematici non intrat materia prima, neque forma substantialis, neque ulla mobi­ litas, neque ulla qualitas sensibilis, sed pura et mera quan­ titas dimensiva perfecta ut sic, idest ipsa trina dimensio; at vero in definitione corporis physici intrant necessario materia prima et forma substantialis ut principia mobili­ tatis eius est et ut radices quantitatis et qualitatis sensibilis, 1 3 3 4 potentiales seu analogae Quod autem haec abstractio corporis mathematici a cor­ pore pyhsico, sive materiae intelligibilis a materia sensibili, sit vera abstractio formalis et non totalis, patet ex eo quod corpora physica, quae relinquit, non sunt species neque individua corporis mathematici. Non enim triangulus aeneus, lapideus et ligneus sunt species trianguli mathematici, sed triangulus acquilatcrus, isosceles ct scalenus; vel etiam rectangulus, obtusangulus et acutangulus. Itaque evidens est i ' * Ibid., cap. 2, p. 16, 1-4. 1 Cf. S. Thomas, in librum Boethii dc Trinitate, q. 5, a. 3c, in fine, p. 186, 21-24; in III Metaph., Icct. 13, n.° 514. 3 In librum Boethii de 'Trinitate, q. 5, a. 3 ad I, p. 1S6-187. Ci. in II Physic., lect. 3, nn. 4-7. 244 P. II. Divisio philosohpiae Sec. I, c.2, a.3. Sunt partes potentiales seu analogae 245 corpora physica non se habere ad corpora mathematica ui Aquinatis: «materiale dicitur non solum id cuius pars est species ad genus, quia non conveniunt in eodem praedica­ materia, sed etiam illud quod in materia esse habet, secun­ mento, cum revera corpora physica sint in praedicamento dum quem modum linea sensibilis materiale quoddam dici substantiae, dum corpora mathematica sunt in praedica­ potest. Unde per hoc non prohibetur quin linea sine ma­ mento accidentis x. teria intelligi possit. Non enim materia sensibilis comparatur Sed quia materia sensibilis se habet ad materiam intelad lineam sicut pars, sed magis sicut subiectum in quo esse ligibilem ut materiale ad formale, inde est quod abstractio habet, et similiter est de superficie et corpore. materiae intelligibilis a materia sensibili est abstractio for­ Non enim mathematicus considerat corpus quod est in malis. Et hac de causa in scientiis mediis sive physico-magenere substantiae prout eius pars est materia et forma sed thematicis, ut in optica et musicologia, in quibus principia secumdum quod est in genere quantitatis tribus dimensio­ mathematica applicantur ad materiam physicam, id quod nibus perfectum; et sic comparatur ad corpus quod est in formale est pertinet ad scientias mathematicas puras. Id genere substantiae cuius pars est materia physica, sicut enim quod formale est in linea vel angulo visuali quem accidens ad subjectum» considerat Optica, est ratio lineae vel anguli. Et similiter in numero vel mensura sonorum, quos considerat Musicologia, | Apparet ergo exinde quod corpus physicum et corpus id quod formale est, est numeratio vel mensuratio, non mathematicum, quae sunt propria obiecta Physicae et Ma­ sonus ipse ut sic. «Nam musica applicat numerum formalem thematicae, differunt genere tam in esse rei quam in esse —quem considerat arithmeticus— ad materiam, idest ad scibilis. In esse quidem rei, quia corpus physicum est in sonos» 12. genere substantiae, dum corpus methematicum est in ge­ Insuper, in abstractione formali non solum abstrahitur nere accidentis. Diversimode tamen hinc et inde. Quia cor­ forma a materia, sed etiam accidens a subjecto, quia praecise pus physicum est proprie et directe in praedicamento subs­ accidens se habet ad subiectum suum ut forma quaedam tantiae: at vero corpus mathematicum non est proprie et accidentalis ejus 3. Unde S. Thomas, loquens de abstrac­ directe, idest formaliter, in praedicamento quantitatis, sed tione formali, dicit quod «respondet unioni formae et ma­ improprie et reductive tantum, nempe materialiter tan­ teriae, vel accidentis et subiecti; et haec est abstractio formae I tum et fundamentaliter. Proprie quidem et directe et formaa materia sensibili», videlicet abstractio mathematica mate­ litcr est in hoc praedicamento quantitas physica, quae tri­ riae intelligibilis a materia sensibili4. nam dimensionem continet ut vestitam qualitatibus sensibi­ Et sic plane intelliguntur haec alia profunda verba libus et ut accidens substantiae corporeae sive physicae; sed quantitas mathematica, licet re sive fundamentaliter non separetur a quantitate physica, cum qua materialiter coin1 ♦Huiusmodi mathematica non sunt substantiae rerum, sed sunt acci­ cidit, quia revera non exsistit naturaliter quantitas sola et dentia supervenientia substantiae... In genere enim substantiae est [corpus] separata, formaliter tamen praescindit et abstrahit per modum secundum quod componitur ex materia et forma, quam consequuntur dimen­ simplicitatis vel definitionis tum a qualitatibus sensibilibus et siones in materia corporali. Ipsae autem dimensiones pertinent ad genus quan­ titatis, quae non sunt substantiae sed accidentia, quibus subiicitur substantia motu quantitais physicae, tum etiam a ratione metaphysica composita ex materia et forma» (S. Thomas, in III Metaph, lect. 13, n.° 514). accidentis substantiae corporeae. Non enim .Mathematica 2 Iu I Post., lect. 25, n.° 2. 3 «Cum omnia accidentia comparentur ad substantiam subiectam sicut forma ad materiam» (In librum Boethii de Trinitate, q. 5, a. 3c, p. 184, 9-10). 4 Ibid., p. 185, 20-22. 1 Ibid, ad 2, p. 187, 3-13· P. II. Divisio 246 philosophiae considerat naturam intimam quantitais sicut physica vel metaphysica, sed unice et formaliter rationem puram men· surabilitatis eius. Rationes namque et proportiones, ad quas reducuntur omnia quae mathematicus considerat circa quantitatem continuam vel discretam, nihil aliud sunt nisi i mensurationes quantitatis. Est ergo quantitas ut mensurabitis, abstracta a quantitate sensibili, proprium et immediatum subiectum attributionis omnium quae praedicantur et de­ monstrantur a mathematico. | Et propter hoc, in praedicando, induere potest modum substantiae et accidentis. Accidentis quidem fundamenta­ liter vel materialiter, quia revera, in esse rei, quantitas mathe­ matica est ipsa quantitas physica praescindens a qualitatibus sensibilibus, quae est accidens primum substantiae corporeae. ( Substantiae vero formaliter sive ut imaginabilis vel intel- ( ligibilis, idest ut mensurabitis per rationes et proportiones. Quo in sensu scribit S. Thomas: «quantitas dimensiva secundum suam rationem non dependet a materia sensi­ bili, quamvis dependeat secumdum esse. Ideo in praedicando et subiiciendo accipit modum substantiae et modum acciden­ tis. Unde lineam dicimus et quantitatem et quantam, et magnitudinem et magnam * x. Nimirum mathematicus accipit quantitatem intelligibilem ut sic veluti subiectum immediatum attributionis omnium quae de ea ut tali dici et demonstrari possunt, ac si esset substantia quaedam, licet revera non sit. Absque falsitate tamen: tum quia, ut saepe dictum est, abstractio mathemati­ ca est per modum simplicitatis vel definitionis tantum et non per modum separationis vel enuntiationis ut abstractio metaphysica in summo sui; tum etiam quia quantitas, utpote primum accidens substantiae corporeae, comparatur ad cetera accidentia eiusdem substantiae ut quasi substantia, cum sit eorum subiectum immediatum, nam cetera acciden­ tia inhaerent substantiae mediante quantitate. Nihil ergo mirum si, etiam abstracte et mathematice considerata, induere valeat modum quasi substantiae in suo genere. 1 In IV Seni. d. 12, q. 1, a. i, qla. 3 ad 2, η.” 48. SCC. I, C.2, a.3. SUNT PARTES POTENTIALES SEU ANA1OGAE 247 Differunt quoque genere in esse scibilis, quia alia genere est scibilitas materiae sensibilis sive corporis physici et alia materiae intelligibilis sive corporis mathematici. Corpus enim physicum, cum sit maxime complexum et essentialiter mobile, est minime scibile; corpus vero mathematicum, quia est maxime abstractum in ratione communi corporis, ideoque uniforme et immobile, est maxime scibile in hoc ordine. Tantum ergo differunt inter se abstractio formalis physica et abstractio formalis mathematica, quantum materia sensibilis et materia intelligibilis: quae quidem genere dif­ ferunt. Quapropter S. Thomas: «distinguuntur autem genera scibilium secundum diversum modum cognoscendi, sicut alio modo cognoscuntur ea quae definiuntur cum materia et ea quae definiuntur sine materia. Unde aliud genus scibilium est corpus naturale et corpus mathematicum. Unde sunt diversa prima principia utriusque generis et per consequens diversae scientiae. Et utrumque horum generum distinguitur in di­ versas species scibilium, secumdum diversos modos et ratio­ nes cognoscibilitatis» 1. Ratio ergo communis corporis inae­ qualiter participatur, idest secundum prius et posterius sive analogice, a corpore physico et a corpore mathematico: quia ab illo participatur plene et secundum substantiam, ab hoc autem diminute et secundum accidens. Itaque nomen com­ mune corporis dicitur primo et principaliter et proprie de corpore physico, quod est substantia; secundario autem et I participative tantum, dicitur de corpore mathematico, quod est accidens. Unde S. Thomas expresse dicit: «huiusmodi nomina quandoque accipiuntur proprie pro ipsis essentiis rerum ad quas significandas principaliter sunt imposita; aliquando autem sumuntur pro proprietatibus a quibus imponuntur, et hoc minus proprie. Sicut patet quod hoc nomen, corpus, impositum est ad significandum quoddam genus substan­ tiarum, ex eo quod in cis inveniuntur tres dimensiones; et ideo aliquando ponitur hoc nomen, corpus, ad significandas 1 In I Post. Icct. 41, n.° 10. 248 P. II. Divisio philosohpiae tres dimensiones, secundum quod corpus ponitur species quanti talis», quae est genus accidentis x. Et similiter ratio communis scibilitatis eorumdem per abstractionem formidem, inaequaliter participatur, secun­ dum prius et posterius sive analogice, a corpore physico vel | materia sensibili et a corpore mathematico vel materia intelligibili, licet ordine inverso. Quia quo aliquid est magis materiale, eo est minus scibile vel intelligibile; et vicissim, quo aliquid est minus materiale, eo est magis intelligibile vel scibile. Cum ergo materia intelligibilis corporis mathe­ matici sit minus materialis quam materia sensibilis corporis physici, sequitur quod intelligibilitas communis utrique generi corporis per prius conveniat corpori mathematico, et non nisi per posterius corpori physico. Cum igitur tales sint Physica et Mathematica qualia sunt propria et formalia earum objecta in esse rei et in esse scibilis, a primo ad ultimum sequitur eas inaequaliter, secundum prius et posterius, sive analogice, participare rationem communem philosophiae speculativae, ideoque esse partes eius potentiales vel analogas. C.—Physica et Moralis In quo autem gradu vel modo abstractions formalis sita sit philosophia moralis et quomodo obiectum eius proprium differat ab objectis ceterarum partium philosophiae realis in esse scibilis, operosius inquirendum est, quia maiorem dif­ ficultatem praesefert. Qua in re illud est in primis asserendum, philosophiam moralem esse proprie subalternatam psychologiae, scilicet non ratione finis, sed ratione principiorum propriorum et obiecti; quatenus subalternata accipit a subalternante pro­ pria sua principia, eo quod conclusio subalternantis est 1 Summa theol., I, q. i8> a. 2c. Sec. I, c.2, a.3. Sunt partes potentiales seu analogae 249 principium subalternatae, et insuper proprium obiectum eius est sub obiecto subalternantis, non tamen ut mera pars materialis eius, sed ut materia adnexa vel superaddita cum differentia accidentali secum ferenti propria attributa atque specialem scibilitatem x. Aloralitas enim, quam philosophia moralis formaliter considerat, est proprietas actus liberi, juxta illud S. Tho­ mae: «ibi incipit genus moris ubi primo dominium voluntatis invenitur»12. In quantum scilicet talis actus est bonus vel malos, idest, concordans ordini et directioni rationis rectae ad finem hominis ultimum vel ab eo recedens eique dis­ cordans. Quo in sensu ait S. Doctor quod ordo moralis sive moralitas est «ordo quem ratio considerando facit in opera­ tionibus voluntatis» 3. Et sic obiectum proprium philoso­ phiae moralis est, «operatio humana ordinata in finem» ultimum, sive actus humanus liber ut regulabilis a ratione in ordine ad ultimum finem hominis 4. Idem vero actus liber unice consideratur a Psychologia ut vitalis, idest ut procedens a voluntate deliberata sive ab homine operante cum dominio voluntatis, ita ut in eius potestate sit illum ponere vel omittere sic vel aliter, prout malverit, quin eius regulabilitatem vel ordinationem ad fi­ nem ultimum totius humanae vitae respiciat. Haec igitur ordinabilitas vel regulabilitas, secundum quam sumitur bonitas vel malitia, idest moralitas actuum humanorum, est accidens proprium eorum, quia omni, soli, semper et conversim convenit actui humano libero; non tamen prout praecise vitalis et psychicus est, nimirum a voluntate elicitus vel imperatus, et in ea manens vel in potentiis imperatis ut in subjecto quo, sed prout respicit ordinationem ad finem ultimum totius humanae vitae. Non 1 Cf. S. Albertus Magnus; net. I, tract, x, C. 2; S. Thomas, in 1 Post., lect. 25, nn. 2,4-6; in librum Boethii de Trinitate, q. 5, a. 1 ad 5, p. 170-171; CAIETANUS, in I Post., cap. 13, De subaltcrnatione scientiarum, fol. 65 va-66ra, Veneriis 1519. * In II Sent., d. 24, q. 3, a- 2C. 3 In I Ethic., Icct. I, n.° I. 4 Ibid., n.° 3. 250 ♦ i". P I * ’1 * I P. IL Divisio philosophiae est ergo formaliter loquendo accidens psychologicum, quia tunc ad puram psychologiam pertineret, sed accidens moralt, quod est alterius generis, licet necessario connexum cum entitate psychica actus liberi, eo circiter modo quo visualitas accidit lineae vel angulo et sonoritas vel tonalitas accidit numero. Et inde, ratione peculiaris indolis horum accidentium, qua simul sunt propria —materialiter— et extranea sive alterius generis —formaliter—, venit connexio et dependen- , tia necessaria opticae a Geometria, Musicae ab Arithmetica, et Philosophiae Moralis a Psychologia, una cum speciali scibilitate talium accidentium, quae sub hac formalitate vel respectu susceptiva sunt definitionis, praedicationis et de­ monstrationis specialis. Id igitur, quod psychicum et vitale est in actu humano libero se habet ut praesupositum ad id quod formaliter morale in eo est; quod ideo se habet ad illud, non proprie loquendo ut pars —sic enim intellectuale et affectivum quodeumque se habent ut partes psychici— sed ut accidens vel adnexum alterius rationis ei superveniens. Et ideo con­ clusiones Psychologiae se habent ut principia propria vel appropriata Philosophiae Moralis. Verbi gratia, conclusiones psychologicae de potentiis animae, de habitibus operativis et de actibus humanis ut vitalibus, sunt principia Philosophiae Moralis de virtutibus atque de actibus humanis ut moralibus, nempe ut bonis vel malis. Sicut enim potentiae et habitus ope­ rative specificantur per proprios actus vitales in ordine ad propria eorum obiecta physica, ita virtutes morales specifi­ cantur per proprios actus morales in ordine ad propria earum obiecta moralia, idest ut subiecta regulis morum. Et similiter, sicut actus psychologici specificantur ex propriis obiectis physicis, ita actus morales ex propriis obiectis mo­ ralibus, boni scilicet ex bonis, et mali —peccata— ex malis. Pariter Philosophia Moralis accipit ex Psychologia prin­ cipia sua prima. Primum autem principium totius Philoso­ phiae Moralis est verus ultimus finis obiectivus totius huma­ nae vitae, qui Deus est, quia finis in agibilibus se habet ut See. I, c.2, a.3. Sunt partes potentiales seu analogae 251 principia in speculabilibus. Psychologia autem demonstrat et ostendit Philosophiae Morali verum ultimum finem totius humanae vitae, quia demonstrat animan humanam esse essentialiter spiritualem atque immortalem, ac proin non esse generabilem neque corruptibilem, idest educibilem ex potentia materiae, sicut aliae animae inferiores, sed unice creabilem a Deo. Deus ergo est propria causa singula­ rum animarum humanarum per creationem ex nihilo. Et quia ordo finium respondet ordini agentium, necessario concluditur solum Deum esse verum finem ultimum obiectivum et proprium animae humanae, atque ideo ipsius hominis h Unde, ut scribit S. Thomas, «philosophus spe­ culatur animam esse immortalem, et exinde sicut a causa remota [a primo principio] sumere potest occasionam ali­ quid operandi»1 2. Alia tamen habet attributa vel praedicata actus humanus ut moralis et actus humanus ut psychicus, et consequenter aliam scibilitatem. Quia ut psychicus comparatur maxime ad principium unde oritur ut a causa efficienti; ut moralis vero, ad finem ad quem ordinatur et tendit. Et sic verbi gratia, aliud est bonum et malum physicum, aliud bonum et malum morale. Ex simplici bono psychico nemo laudatur neque meretur neque praemiatur, nisi aliquo modo sub ordine morali contineatur: pariter, nemo vituperatur, neque deme­ retur, neque punitur ex mero defectu psychico. Ex adverso, laudamus et honoramus hominen moraliter bonum, malum autem vituperamus atque punimus 3. Bona et mala moralia dependent a nostra voluntate: at vero mere physica vel psychica sunt a nostra voluntate independentia. Et inde est quod actus psychologice perfectissimus, idest plene conscius et voluntarius et liber, ut blasphemia vel haeresis formalis, potest esse moraliter pessimus, quia eo peior est moraliter quo melior est psychologice. Inde etiam provenit quod 1 Cf. S. THOMAS, De Regno, lib. I, cap. 8, n.° 27, ed. Perrier, Opuscula, 1.1, p. 244. ’ Dc Vcrit., q. I4> a· 4C· 3 Cf. I-II, q. 20. 252 P. Π. Divisio philosophiae ... ... * divisiones boni et mali moralis non conveniunt cum divi­ sionibus boni et mali psychici, sed sunt disparatae vel diver­ gentes. Nam bonum morale dividitur in honestum, delec­ tabile et utile, malum autem in malum culpae et malum paenae: quibus nihil est simile in ordine pure psychico. ' Verumtamem, nullus est actus humanus vere moralis nisi sit prius vere psychologicus: immo, ut sit plene perfecteque moralis, idest bonus vel malus, oportet quod sit perfecte pleneque psychologicus, hoc est plene conscius pleneque ; voluntarius et liber. Iit lu. Quae cum ita sint, concludendum est Philosophiam Moralem in ratione scientiae proprie ac stricte subaltcmari Psychologiae, ac proin nullum esse perfectum philosophum moralem nisi calleat atque perfectam habeat Phychologiam, in qua propria eius principia radices figunt. Hanc doctrinam videtur adumbrasse Aristoteles in pulchra ( illa atque profunda analogia proportionalitatis inter Medici­ nam et Anthropologiam ex una parte —ut haec includit omnes disciplinas de humano corpore deque toto homine disserentes, ut Anatomiam, Histologiam, Neurologiam, Phy­ siologiam, Endocrinologiam aliaque id genus—, et Philoso­ phiam Moralem atque Psychologiam ex alia. Ita enim se habet Philosophia Moralis ad animan sicut Medicina ad corpus, quia sicut Medicina tractat de bono et malo corpo- l ris, hoc est, de sanitate et aegritudine eius, ita Philosophia Moralis agit de bono et malo animae, idest de virtutibus et vitiis eius, quasi de sanitate et aegritudine ipsius: nam virtus est sanitas quaedam et vigor animae, vitium autem aegritudo et imbecillitas. Atqui Medicina subalternatur Anthropologiae aut, si mavis, Somatologiae, quatenus haec includit omne id quod perfectam cognitionem corporis humani praebet. Quia enim sanitas et aegritudo sunt affectiones et proprietates cor­ poris vivi humani, impossibile est eas perfecte cognoscere ignorato corpore ipso animato. Non est autem possibile re­ media oportuna praebere nisi aegritudo perfecte cognoscatur. Sec. I, c.2, a.3. Sunt partes potentiai.es seu anajogae 253 Ideo —inquit Aristottcles— boni atqui perfecti medici multa sciunt de propria natura et proprietatibus corporis humani; et vicissim, perfecti somatologi descendunt usque ad cognitionem sanitatis et aegritudinis \ Ergo et perfecti philosophi morales debent apprime cognoscere naturam, potentias, affectiones caeterasque proprietates animae hu­ manae. Eam expolivit atque explicavit S. Thomas, expresse docens su baiternation em Medicinae ad Somatologiam. Ex­ ponens enim verba Aristotelis in capite primo libri De Sensu ei Sensato, scribit: «Ad naturalem Philosophum pertinet invenire prima et universalia principia sanitatis et aegritudi­ nis; particularia autem principia considerare pertinet ad medicum qui est artifex factivus sanitatis, sicut ad quamlibet artem factivam pertinet considerare singularia circa suum propositum, eo quo operationes in singularibus sunt. Et quod haec consideratio pertineat ad Naturalem, probat... dupliciter. Primo quidem per rationem. Non enim potest inveniri sanitas nisi in habentibus vitam. Ex quo patet quod corpus vivum est proprium subiectum sanitatis et aegritudinis. Principia enim subiecti sunt prin­ cipia propriae passionis. Unde, cum ad Philosophum natu­ ralem pertineat considerare corpus vivum et eius principia, oportet etiam quod consideret principia sanitatis et aegritu­ dinis. Secundo probat idem per signum sive exemplum, quod concludit ex ratione inducta. Plurimi enim philosophorum naturalium finiunt suam considerationem ad ea etiam quae sunt de Medicina. Similiter etiam plurimi medicorum, qui scilicet magis physice artem Medicinae prosequuntur, non solum experimentis utentes sed causas inquirentes, incipiunt medicinalem considerationem a naturalibus. Ex quo patet quod consideratio sanitatis ct aegritudinis communis est medicis et naturalibus. 1 I Ethic. Nicoin., cap. 13, n.° 7-8 (Π, 13,16-25); De sensit et sensato, cap. I, (III, 476, 18-24); De Respiratione, cap. 21 (III, 55b 15-24). 254 • 1^ lit I I 9 I * ♦9 ί I f · • - 1 P. II. Divisio philosophiae See. I, c.2, a.3. Sunt partes potentiales seu analogae Haec de Medicina relate ad Somatologiam. Similia docet Cuius ratio est, quia sanitas causatur quandoque quidem aliis in locis de Philosophia Morali relate ad Psychologiam. solum a natura, et propter hoc pertinet ad considerationem ♦Non possumus —inquit— perfecte ad Scientiam Mora­ Naturalis, cuius est considerare opera naturae; quandoque lem pervenire nisi sciamus potentias animae. Et inde est vero ab arte, et secundum hoc consideratur a Medico. Sed quod Philosophus in Ethicis 1 attribuit quaslibet virtutes quia ars non principaliter causât sanitatem, sed quasi adiuvat diversis potentiis animae» 2. naturam et est ministrans ei, ideo necesse est quod medicus «Sic ergo se habet Politicus ad considerandum de anima a naturali tamquam a principaliori principia suae scientiae cuius virtutem quaerit, sicut Medicus ad considerandum de accipiat, sicut gubernator navis ab Astrologo. Et haec esi corpore cuius sanitatem quaerit. Unde manifestum est quod ratio quare medici bene artem prosequentes a naturalibus oportet Politicum aliqualiter cognoscere ea quae pertinent incipiunt» K Et alibi, ex propriis loquens, addit: «aliqua scientia > ad Animam, sicut Medicus qui curat oculos et totum cor­ pus, oportet quod consideret de oculis et de Corpore toto. continetur sub alia dupliciter. Uno modo ut pars ipsius, Et tanto magis hoc pertinet ad Politicum, ut consideret quia scilicet subiectum eius est pars aliqua subiecti illius, animam cuius virtutem inquirit, quanto est melior ipsa sicut planta est quaedam pars corporis naturali: unde ei quam scientia Medicinae. Et ideo oportet quod eius consi­ scientia de plantis continetur sub scientia naturali ut pars. deratio sit magis completa. Videmus autem quod excellentes Alio modo continetur una scientia sub alia ut ei subalternata. medici multa tractant circa cognitionem corporis, et non quando scilicet in superiori scientia asignatur propier quid solum circa medicinales operationes. Unde Politicus habet eorum de quibus scitur in scientia inferiori solum quia, aliquam considerationem de Anima. sicut Musica ponitur sub Arithmetica. Deinde... ostendit [Aristoteles] qualiter de his debeat Medicina ergo non ponitur sub Physica ut pars. Subiec­ considerare. Et dicit quod in hac scientia contemplandum tum enim Medicinae non est pars subiecti scientiae Naturalis est de Anima gratia horum, idest virtutum et actuum ho­ secundum illam rationam qua est subiectum Medicinae. minis, de quibus est hic principalis intentio. Et ideo in Quamvis enim corpus sanabile sit corpus naturale, non tantum considerandum est de Anima in quantum sufficit tamen est subiectum Medicinae prout est sanabile a natura, ad ea quae principaliter quaerimus. Si autem aliquis vellet sed prout est sanabile ab arte. Sed quia in sanatione, quae lit per artem, ars est ministra naturae, quia ex aliqua naturali I plus certificate de Anima quam sufficit ad propositum, requireret hoc maius opus quam ea quae in proposito quae­ virtute sanitas perficitur auxilio artis, inde est quod propter runtur. Et ita est in omnibus aliis quae quaeruntur propter quid de operatione artis aportet accipere ex proprietatibus finem, quod eorum quantitas est assumenda secundum quod rerum naturalium. Et propter hoc Medicina subalternatur competit fini»3. Physicae 12. Quia nimirum scientia subalternata accipit sua propria principia a scientia subalternante, cuius est ex professo 1 In librum de sensu et sensato, lect. I, nn. 14-16. 2 In librum Boethii de Trinitate, q. 5, a. 1 ad 5, p. 170-171. Cf. etiam ibid.. q. 2, a. 2 ad 5, p. 89, 13-14. Atque in eodem sensu adnotat alio in loco: •Philosophus enim Primus [ = Metaphysicus] habet cognitionem rerum in principiis universalibus. Medicus autem considerat res maxime in particulari. Unde non accipit immediate a Primo Philosopho, sed accipit immediate a Na­ turali, qui habet principia magis contracta quam Primus Philosophus. Natu­ ralis autem, cuius consideratio est universalior quam Medici, potest accipere immediate principia suae considerationis a Primo Philosopho * (Dtf I ern., q. 9 a. i ad 3). 1 I Ethic. Nicom., cap. I3> η-υ 6-20 (II, I Ethic. hicom. cap. i, n.° 4-7 (Π, 66-67). 2 In I dc Anima, lect. 1, n.° 7· 3 In I Ethic., lect. 19, 227-22S. 256 P. Π. Divisio principia illa ex amussim considerere. Quod si scientia Politica sive Ethica Socialis, quae potior est inter partes Philosophiae Moralis \ subalternatur Psychologiae, a for­ tiori ei subalternantur ceterae panes eius, ut sunt oecono­ mica et Monastica, idest Ethica familiaris et Ethica individualis 12. Nullum ergo est dubium S. Thomam, post Aristotelem., aequivalenter—vere tamen atque realiter— docuisse subaltcrnationem Philosophiae Moralis ad Psychologicam. Et idem tradidit Averroes, iuxta quem Psychologia «dat pluribus scientiis plura principia, ut scientiae Morali, scilicet regendi civitates... Moralis enim suscipit ab hac scientia ultimum finem hominis in eo quod homo, et scientiam suae substan­ tiae quae sit» 3. i • > e + * *» Λ 1·ι· >' Sec. I, c.2, a.3. Sunt philosophiae Quapropter nonnulli thomistae, ut Cosmas Alamannus4, Joannes a S. Thoma5, Salman licenses, Goudin et novissime Joseph Gredt 6, nullo negotio deduxerunt expresse huiusmodi subalternationem. En verba Salmanticensium (Dominici a Sancta Teresia): «illius [Medicinae] obiectum est corpus animale ut sanabile; istius vero [Philosophiae Moralis] actus humani ut morales et ratione regulabiles. Utraque etiam est scientia subalternata respectu Philosophiae Naturalis: addunt enim eius subiecto, quod est ens naturale, accidentalem differentiam, nempe Medicina rationen sanabilitatis per artem. Moralis 1 In X Ethic., lect. 16, n.° 2.179-2.180; in libros Politicorum, prooe­ mium S. Thomae, m.° 7. 2 In I Ethic., lect. I, n.° 4-6. 3 Commentarium Magnum in Aristotelis de Anima libros, lib. I, n.°2, ed. F. Stuart Crawford, p. 5, 24-28. Cambridge, Massachusetts (U.S.A.}, 1953. 4 Summa Philosophiae, Logica, q. 35, a. 3, ad 4, ed. Felchlin et Bcringer, t. I, p. 372b. Parisiis 1885. 1 s Cursus Philosophicus, Logica, q. 27, a. 1, ad primum arg., ed. Reiser, O. S. B., t. I, p. 826-827. * Elementa philosophiae Aristotelico-thomisticae, 4 n.° 232, t. I, p. 193; n.° 879, t. II, p. 297. Friburgi Brisgoviae, 1927. partes potentiales seu analogae 257 autem Philosophia addit moralitatem, quod utrumque acci­ dentale quid est respectu entitatis physicae» 1. Quibus omnino concordant haec alia Antonii Goudin: «Moralis et Medicina subalternantur Physicae, et tamen sunt practicae... propter id quod addunt obiecto Physicae. Siquidem Physica in communi agit de motu, ac proinde de sanitate et aegritudine, et de passionibus ac potentiis animae, quatenus sunt quidam motus; at vero Aledicina respicit sanitatem et aegritudinem, non praecise ut sunt motus corporis humani, sed ut induci et expelli possunt per artem et industriam humanam, sub qua ratione sunt quid practicum. Similiter Moralis respicit passiones et motus animi, non praecise ut motus sunt, sed prout sunt per rationem regu­ labiles et capaces boni et mali, proindeque ut induunt ra­ tionem practici» 2. «Quia scilicet, ut solent scientiae subalternatae, format suum obiectum addendo aliquam differen­ tiam obiecto Physicae. Physica enim considerat motus vita­ les, et inter alios, humanos affectus, praecise secundum quod motus sunt vitaliter ab anima procedentes: Moralis vero de his agit, non praecise ut motus vitales sunt, sed ut subjacent moralitati, idest quatenus ad rationis regulas collati, bene vel male fieri possunt» 3. Secundo dicendum est abstractionem formalem pro­ priam Philosophiae Moralis esse subaltematam abstrac­ tion! formali propriae Psychologiae. Cum enim scientiae specificentur ab abstractione formali eis propria, ita se habent inter se earum abstractiones formales sicut se habent scientiae ab eis significatae. Ex quo ergo Philosophia Moralis est subalternata Psychologiae, necessario sequitur eius abs­ tractionem formalem esse quoque subaltematam abstrac1 Cursus thcol., Arbor, pracdicamentalis virtutum, n.° 32, cd. V. Palmé, t. 6, p. 434 b. Parisiis 1878. 2 Philosophia thomistica iuxta inconcussa tutissimaqw Divi Thomac dogmata, t. II, p. 3- Matriti, 1796. 3 Op. cit., t. IV, p. 4b. 17 258 P. II. Divisio philosophiae tioni formali Psychologiae. Et ideo sub eius ambitu quo­ dammodo continetur, quin possit esse altior vel maior quam abstractio Psychologiae subalternantis. Non tamen continetur sub ea sicut species proprie dicta sub genere: tum quia Philosophia Moralis non est species atoma, sed potius genus quoddam sub se continens Ethicam individualem, Ethicam familiarem et Ethicam so­ cialem sive Politicam tum etiam quia scientiae subalternatae non sunt species proprie dictae scientiae subal­ ternantis, sed improprie et reductive, ratione additionis materiae extraneae ad quam extenditur vel cui applicatur ratio superior scientiae subalternantis, et ita induunt scibilitatem specialem. Et ideo Aristoteles appellat eas fere uni­ vocas cum scientia subalternante 12, quia non sunt species eius proprie et formaliter dictae, sed fere tantum, idest improprie et quasi materialiter, ratione additionis materiae extraneae, intime tamen et necessario conenxae vel connotatae in ratione formali scibilitatis 3. 1 «Diversae scientiae sunt Politica, quae ordinatur ad bonum commune civitatis; ct Oeconomica, quae est de his quae pertinent ad bonum communem domus vel familiae; ct Alonastica, quae est de his quae pertinent ad bonum unius personae* (Summa theol., II-II, q. 47, a. 11, arg. sed contra). Et hoc ideo quia, licet individuum sit pars familiae et familia pars civitatis, non tamen sunt partes continuae vel colligatae in aliquo toto ct uno per se, sed solum partes totius societatis, quae tantum habet unitatem miniman, scilicet ordinis. Unde ct possunt habere operationes proprias et independentes a toto (In I Ethic., Icct.l n.° 5-6. Cf. etiam in X Ethic, lect. 16, nn. 2.180; in libra Politic., proem. S. Thomae, η.00 7-8). , 2 Z Post., cap. 13, η.0 14 (1,135,2-5); S. Thomas, in h. i.,lcct. 15,η.®]. 3 «Ad rationem speciei —ait S. Thomas— pertinet quod se habeat ex t additione ad genus. Sed generi potest aliquid addi dupliciter. Uno modo, quod per se ad ipsum pertinet, et virtute continetur in ipso, sicut rationale additur animali. Et talis additio facit veras species alicuius generis, ut patet per Philo­ sophum in VII Mctaphysic. et in VIII. Aliud vero additur generi quasialiquid extraneum a ratione ipsius, sicut si album animali addatur vel aliquid huiusmodi. Et talis additio non facit veras species, secundum quod communiter loqui­ mur de generibus et speciebus. | Interdum tamen dicitur aliquid esse species alicuius generis propter hoc quod habet aliquid extraneum ad quod applicatur generis ratio: sicut carbo et flamma dicuntur esse species ignis, propter applicationem naturae ignis ad mate­ riam alienam. Et simili modo loquendi dicuntur Astrologia et Perspectiva specui Sec. I, c.2, a.3. Sunt partes potentiales seu analogae 259 Ad videndam ergo abstractionem formalem propriam Philosophiae Moralis necesse est inspicere abstractionem formalem propriam Psychologiae, sub qua continetur. Porro abstractio formalis propria Psychologiae est abs­ tractio sui generis, quia est in confinio abstractionis formalis primi et tertii gradus, scilicet physicae et metaphysicae, sicut et anima humana est in confinio corporearum et incorporea­ rum substantiarum, secundum illud S. Thomae: «anima intellectualis dicitur esse quasi quidam horizon et confinium corporeorum et incorporeorum, in quantun est substantia incorporea, corporis tamen forma» \ Nec enim est forma sive substantia intellectualis totaliter a corpore absoluta et separata, sicut angeli, qui propterea dicuntur etiam subs­ tantiae separatae, neque est forma substantialis corporis totaliter immersa in materia, utpote ab ea essentialiter de­ pendens in esse, in fieri et in agere, sicut accidit in animali­ bus belluarum et plantarum, sed ita informat substantialiter corpus humanum ut simul sit ab eo emergens illudque praetergrediens, cum non sit educibilis ex eius potentia neque ab eo dependeat in esse —est enim incorruptibilis et immortalis— ct in agere specifico, quod est intelligere et velle —dependentia, inquam, formali et subiectiva— * 12. Ut sic in anima humana vcrificetur illud: supremum infimi attingit infimum supremi, scilicet supremum ordinis physici attingit infimum ordinis metaphysici 3. Ob idque homo apellatus est μικροκόςμο^ sive parvus mundus, quia in eo confluunt essentialiter spiritualia et corporalia 4. Mathematicae, in quantum principia mathematica applicantur ad materiam naturalem», quae aliena est a materia propria Mathematicae purae (Summa theol. I-II,q. 35, a. 8c.). 1 II Contra Gent., cap. 68. 1 Quaest. disp. Dc Anima, a. 2c. in fine, et ad 2,12-13, 18-19. 3 Cf. a· b a· 6 ad »· 278 P. Π. Divisio philosophiae nisi per causam formalem. Causa autem materialis ct causa formalis differunt genere in ratione causae, sicut actus ct potentia in ratione entis. Unde S. Doctor scribit: «conside­ ratio Naturalis versatur circa materiam, consideratio autem Logici circa rationem et speciem», idest circa formam \ Et propter hoc alia sunt genera logica et alia genera physica; ita quidem ut saepe ea quae in genere logico con­ veniunt, in genere physico differant: sicut angelus et corpus conveniunt in genere supremo substantiae secundum logi­ cum, sed toto genere differunt secundum physicum, quia angelus non est substantia essentialiter mobilis sicut corpus, cum sit pure spiritualis, ac proin ingenerabilis et incorruptibilis. Ideo S. Thomas egregie: «Cum illud materiale —inquit— unde sumitur genus habeat in se materiam et formam, Lo­ gicus considerat genus solum ex parte eius quod formale esi; unde et eius definitiones dicuntur formales; sed Naturalis considerat genus ex parte utriusque. Et ideo contingit quan­ doque quod aliquid communicat in genere secundum Logi­ cum, quod non communicat secundum Naturalem. Contingit enim quandoque quod illud de similitudine Primi Actus quod consequitur res aliqua in materia tali, aliud consequetur sine materia, et aliud in alia materia omnino diversa. Sicut patet quod lapis in materia quae est secundum potentiam ad esse, pertingit ad hoc quod subsistat; ad quod idem pertingit sol secundum materiam ad ubi; et angelus omni materia carens. Unde Logicus, inveniens in omnibus his illud ex quo genus sumebat, ponit omnia in uno genere substantiae. Naturalis vero et Metaphysicus qui considerant omnia prin­ cipia rei, non invenientes convenientiam in materia, dicunt genere differre, secundum hoc quod dicitur in X Metaphysicae, cap. io, quod corruptibile et incorruptibile differunt genere, et quod illa conveniunt genere quorum materia est una et generatio ad invicem»1 2. Et rursus: «substantiae immateriales creatae sunt quidem 1 s In I de Caelo et Mundo, lect. 2, n.° 2. In librum Boethii dc Trinitate, q. 4, a. 2C. p. 141-142. Sec. I, c.2, a.3. Sunt partes potentiales seu analcgae 279 in genere, et quamvis logice considerando conveniant cum istis substantiis sensibilibus in genere remoto quod est sub­ stantia, naturaliter tamen loquendo non conveniunt in eodem genere... Corruptibile enim et incorruptibile non sunt unius generis, ut dicitur in X Aletaphysicae. Logicus enim considerat absolute intentiones, secundum quas nihil prohibet convenire immaterialia materialibus et incorruptibilia corruptibilibus. Sed Naturalis et Philosophus Primus considerant essentias secundum quod habent esse in rebus; et ideo ubi inveniunt diversum modum potentiae et actus, et per hoc diversum modum essendi, dicunt esse diversa genera» h Similique ratione alia sunt genera mathematica et alia genera physica. Nam genera mathematica sunt genera quan­ titatis dimensi vae, abstracta et immobilia, idest pure formalia; genera vero physica sunt genera substantiae, concreta et mobilia, ac proin non pure formalia, sed materiam et formam praeseferentia. Quapropter Angelicus iterum: «est autem considerandum quod multa quidem secundum abstractam considerationem vel Logici vel Mathematici non sunt aequivoca [= analoga], quae tamen, secundum concretam rationem Naturalis ad materiam applicantis, aequivoce [= analogice] quodam­ modo dicuntur, quia non secundum eamdem rationam in qualibet materia recipiuntur: sicut quantitatem et unitatem, quae est principium numeri, non secundum eandem rationem contingit invenire in corporibus coelestibus et in igne et in ære et in aqua» 1 2. 1 Ibid., a. 3 c. p. 222, 8-18. Quibus hacc adde verba: »gcnus et diffe­ rentia possunt accipi dupliciter. Uno modo secundum considerationem rea­ lm, prout considerantur a Mctaphysico et Naturali, et sic oportet quod genus ct differentia super diversis naturis fundentur: ct hoc modo nihil prohibet dicere quod in substantiis spiritualibus non sit genus et differentia, sed sint formae tantum, et species simplices. Alio modo secundum considerationem logicam, ct sic genus ct differentia non oportet quod fundentur super diversas naturas, sed supra unam naturam in qua consideratur aliquid proprium et aliquid commune: ct sic nihil prohibet genus ct differentias ponere in sub­ stantiis spiritualibus» (Quaes. disp, de /Inima, a. 7 ad 17· Cf. tbid.} a. 14 ad 2). » In VII Physic., lect. 7> n.° 9- 280 P. II. Divisio philosophiae Trianguli aequilateri ligneus, ferreus et aeneus differunt specie physica, sed conveniunt in specie mathematica et in specie logica. Tertio est similiter perspicua differentia generica inter Physicam et Metaphysicam: tum quia Physica semper definii ac demonstrat per causam materialem quando perfecte et complete rem suam agit, quia materia est de ratione entis mobilis, ideoque Physica non potest ab ea abstrahere, dum e contra Metaphysica totaliter ab ea praescindit; tum etiam quia, cum ambae definiunt ac demonstrant per alia tria genera causarum, diverso tamen omnino modo diversaque prorsus ratione id faciunt. Nam Philosophia Naturalis definit ac demonstrat per causam efficientem propriam et immediatam entis mobilis in suo motu generationis, augmenti, alterationis et transla­ tionis, itemque per finem proprium ac immediatum: at vero Metaphysica idipsum facit per Causam efficientem Primam atque Finem Ultimum. Quae quidem causae toto genere differunt inter se. Quia Causa efficiens Prima est causa pura et per essentiam, utpote causa incausata: causa vero efficiens et immediata entis mo­ bilis in quocumque genere motus physici, est causa causata ct per participationem. Unde et illa causât ens mobile quoad totam eius substantiam, ex nihilo; haec vero solum causai eam quantum ad formam, per transformationem scilicet atque ex materia praesupposita. Constat autem Causam ef­ ficientem Primam ct secundam, itemque proprios earum effectus, scilicet creationem et transformationem sive gene­ rationem, non convenire univoce, sed mere analogice. Quia, ut ait S. Thomas, «productio universalis entis a Deo [per creationem] non est motus nec mutatio, sed quaedam sim­ plex emanatio: et sic fieri et facere aequivoce [= analogice] dicuntur in hac universali rerum productione et in aliis productionibus» x. «Sicut igitur generatio hominis est « non ente [hoc], quod est non homo; ita creatio, quae est 1 In VIII Physic., lect. 2, n.° 4. See. I, c.2, a.3. Sunt partus potentiales seu analogae 281 emanatio totius esse, est ex non-ente [simpliciter], quod est nihil» ’. Pariter finis proximus et Finis simpliciter Ultimus: quia iste est finis per essentiam, idest non finitus alio fine ulte­ riori, sed finiens ceteros alios fines, ille vero est finis per participationem, quia ita finit aliquod vel aliqua media, ut simul finiatur ab aliis finibus remotioribus, maximeque a fine simpliciter ultimo. Solus namque Deus est finis ultimus obiectivus omnium rerum; at esse finis proximus vel inter­ medius convenit etiam aliis praeter Deum: nihil autem univoce dicitur de Deo et creaturis 2. Idemque contingit quando ambae definiunt ac demons­ trant per causam formalem. Quia causa formalis ordinis physici, idest entis mobilis seu corporalis, est proprie lo­ quendo forma substantialis contradistincta a materia prima, quae quidem non est tota rei essentia, sed pars eius tantum, licet praecipua. At vero causa formalis ordinis metaphysici, hoc est, entis spiritualis et immobilis —ingenerabilis et in­ corruptibilis—, ut sunt Deus et angeli, non est pars essentiae, idest forma substantialis contradistincta a materia prima, quam non habent, cum sint omnino inmateriales, sed nomi­ nat totam essentiam; sive haec sit Actus Purus, idest reapse identificata cum eius existentia, ut in Deo; sive non sit actus purus, sed realiter distincta ab eius existentia, ut contingit in angelis. immo et quando Metaphysica considerat materiam et formam, hoc est, partes essentiales substantiae mobilis, non considerat eas ut reduplicative materiam et formam, secun­ dum quod relucent in primo gradu abstractionis formalis —hoc enim est proprium Physicae—, sed spedficative po­ tentiam et actum, secundum quod relucent in tertio gradu abstractionis formalis permissivae vel praecisivae. Alia ergo omnino —vel saltem aliter— est causa formalis per quam definit ac demonstrat Metaphysica, et alia per quant definit atque demonstrat Physica. 1 Summa thcol. I, q. 45, °- 1 c· » Summa theol. I, q. 13, a· 55 Φ 45» a· 4- 282 P. II. Divisio philosophiae Constitutivum physicum essentiae entis mobilis susbtantialis est compositio materiae primae et formae substantialis: at vero constitutivum metaphysicum eiusdem est compositio potentiae et actus, quia non est constitutivum illius ut mobilis sed ut entis. In quo convenit cum essentia ceterorum praedicamentorum, quae essentialiter et proportionaliter com­ ponuntur ex potentia et actu, secundum modum et rationem propiam uniuscuiusque iuxta tritum illud: potentia et actus dividunt ens et quodlibet genus entis L Sed et intra idem genus logicum substantiae praedicamentalis, aliter omnino sumuntur potentia et actus realiter lo­ quendo, scilicet in Physica et in Metaphysica, in substantiis corporalibus et in spiritualibus. Quia potentia et actus sub­ stantiae corporeae sunt materia prima et forma substantialis, ct ulterius essentia —constituta ex materia et forma— et existentia: quae quidem non est compositio physica, sed pure metaphysica, quia non est substantiae ut corporae, sed substantiae ut creatae vel finitae. At vero potentia et actus substantiae incorporeae sunt unice essentia et existentia, quia haec substantia non est physica, sed pure metaphysica. Ad rem S. Thomas: «in rebus compositis —inquit— est considerare duplicem actum et duplicem potentiam. Nam primo quidem materia est ut potentia respectu formae, et forma est actus eius; et iterum natura constituta ex materia et forma, est ut potentia respectu ipsius esse, in quantum est susceptiva eius. Remoto igitur fundamento materiae, si remaneat aliqua forma determinatae naturae per se subsistens, non in materia, adhuc comparabitur ad suum esse ut potentia ad actum. Non dico ut potentiam separabilem ab actu, sed quam semper suus actus comitetur. Et hoc modo natura spiritualis sub­ stantiae quae non est composita ex materia et forma, est in potentia respectu sui esse. Et sic in substantiis spiritualibus est compositio potentiae et actus; et, per consequens, formae ct materiae, si tamen omnis potentia nominetur materia, ct ’ In I II Aletaph., lect, i, n.° 1.245;lfl IX Metaph., lect. 1, n.° 1.769; in III Physio., lect. 1, n.° 6; lect. 2, n.° 3. See. I, c.2, a.3. Sunt partes potentiales seu analogae 283 omnis actus nominetur forma. Sed tamen hoc non est proprie dictum, secundum communem usum nominum» 1, «Et ita per consequens est ibi compositio ex actu et poten­ tia: et si ista potentia vocetur materia, erit compositus [An­ gelus] ex materia et forma, quamvis hoc sit omnino aequivoce dictum; sapientis enim est non curare de nominibus»*. Quod quidem intelligendum est non quasi sit pure aequi­ vocum, sed potitus aequivocum a consilio, quod est analo­ gum, ut ipsemet S. Doctor exponit, dicens: «et ideo non oportet angelus cum corporalibus eadem principia communi­ care nisi secundum intentionem tantum, prout in omnibus in­ venitur potentia et actus, analogice tamen» 3. Quarto est quoque manifesta differentia generica inter Ontologiam et Logicam ex una parte et Mathematicam ex alia, licet omnes non definiant neque demonstrent nisi per causam formalem. Quia causa formalis mathematicorum limi­ tatur ad solam quantitatem dimensivam abstractam prout est mensurabilis et numerabilis, atque insuper est essentialiter imaginabilis —mathematica enim abstrahit quidem ab omni materia sensibili, sed non a materia imaginibili—; at vero causa formalis logicorum et ontologicorum se extendit ad omnia prorsus, absque ulla limitatione, et insuper transcendit omnem sensum et imaginationem, cum abstrahat ab omni omnino materia, et sit pure intelligibilis. bno verbo: causa formalis horum trium est propria eorum essentia. Quae tamen genere differt, quia alia est entitas mathematica, alia entitas logica et alia entitas meta­ physica. Ens enim, quod convertitur cum entitate4 analogice dicitur de ente rationis, de ente quanto et de ente reali ut sic. ί -------- 1 Quaest. disp. dc Spiritualibus creaturis, a. ic, in fine, ed. 4. \V. Kee­ ler, S. J., p. 12, 12-27. Romae, 1937. 2 In II Seni. d. 3, q. 1, a. 1, in fine. 3 Ib'd., ad 2. De ista analogia inter compositionem ex materia ct forma ct compositionem ex essentia ct esse, videri potest profunda expositio CaieTANI in Commentario super Opusculum S. I hornae De Ente ct essentia, cap 5; ert. H. Laurent, O. P., n.° 90, p. 141-144. T urini, 1934. 4 Q/uaest. disp. dc Virtutibus in communi, a. 1 ad 8; Summa theol., I-II,q. 55, a. 4 ad i. 284 P. IL Divisio philosophiae Et inde patet quinta differentia generica inter Logicam et Ontologiam, cum tamen utraque definiat ac demonstret per solam causam formalem pure intelligibilem. Essentia namque entis realis et essentia entis rationis non conveniunt univoce, sed analogice, sicut et ens reale et ens rationis cum quibus convertuntur. § 2. Modus procedendi in diversis partibus Philophiae diversus est et analogicus, non univocus. Quaedam enim procedunt rationabiliter, ut Logica, Physica et Ethica; aliae disciplinabiliter, ut Mathematica; et aliae intelligibiliter, ut Metaphysica. lam vero huiusmodi processus non sunt uniformes, sed genere diversi. 1. nw i pi Il Ι« · * HI < t I · ' t’ ’ I Nam processus rationalis potest dici talis triplici sensu. Primo formaliter, quatenus sumit pro medio demonstrationis ens rationis obiective idest secundas intentiones, puta genus, speciem, oppositum et alia huiusmodi, quae traduntur in Logica docente. Et hoc modo Logica seipsa utitur ac demon­ strative procedit in statuendo leges definitionis, enuntiationis et syllogismi, sicut et leges oppositionis. Quo in casu, cum non definiat neque demonstrat nisi per causam formalem, procedit seu discurrit de uno in aliud ab eo distinctum distinctione rationis ratiocinatae tantum, non autem distin-, ctione reali; verbi gratia, quando procedit ab intentione gene­ ris ad intentionem speciei, et vicissim. Immo, et leges Logicae formalis valent etiam in scientiis realibus, quia hae non possunt contradicere principiis logicae. Ita enim se habent principia Logicae ad scientias reales, sicut se habent principia mathematica ad scientias physicas. Constat autem principia mathematicae valere etiam in rebus physicis, licet non e converso, ut scite notavit Aristoteles quem nitide exponit S. Thomas hisce verbis: «quaecumque impossibilia accidunt circa mathematica corpora, necesse est quod consequantur ad corpora naturalia. Et hoc ideo, quia mathematica dicuntur per abstractionem a naturalibus; natu­ i III de Caelo, cap. i, n.<> 6 (II, 4n, 25-32). Scc. I> c.2, a.3. Sunt partes potentiales seu analogae 285 ralia autem se habent per appositionem ad mathematica —superaddunt enim mathematicis naturam sensibilem et motum, a quibus mathematica abstrahunt—: et sic patet quod ea quae sunt de ratione mathematicorum, salvantur in naturalibus, et non e converso. Et ideo quaecumque inconvenientia sunt contra mathematica, sunt etiam contra naturalia: sed non convertitur» 1. Ergo et similiter leges et principia Logicae valent quoque in aliis scientiis, quia revera Logica est de communibus intentionibus secundis quae ambiunt omnia entia et sunt eis priora: prius autem semper salvatur in posteriori, licet non e converso 1 2. Unde et ex hoc principio Logicae, quod contrarie oppo­ sita habent idem subiectum, Psychologia concludit amorem et odium —passiones contrarie oppositas— esse in concupis­ cibili 3. Et ex hac lege oppositionis contrariorum, quod directe contraria non possunt simul esse in eodem subiecto, sed se mutuo excludunt, concludit Ethica virtutem et vitium non posse simul esse in eodem subiecto, neque actum virtutis et actum vitii sive peccatum, bene vero actum bonum et habitum malum, et vicissim peccatum et virtutem acquisitam: quia habitus habitui—virtus vitio et vicissim— et actus actui —peccatum actui virtutis et vicissim— sunt directe contra­ ria, non autem actus habitui 4. Quae quidem mutua exclusio unius contrarii ab alio ei directe opposito, est in genere causae formalis, ideoque semper et ubique et infallibiliter occurrit. Secundo, potest dici processus rationabilis terminative sive finaliter. Ratio enim ut ratio, scilicet prout distinguitur 1 In III de Caelo et Mundo, lect. 3, n.° 4. * S. Thomas, in II Sent., d. 35, a. 4 ad 3; Summa theol. I, q. 60, a. ic. ’ S. Thomas, in I Post, lect. 20 n.° 5. 4 «Vitium directe contrariatur virtuti, sicut et peccatum actui virtuoso. Et ideo vitium excludit virtutem, sicut peccatum excludit actum virtutis» (Summa theol., I-II, q. 71, a. 4 ad 2). «Peccatum non contrariatur virtuti se­ cundum se, sed secundum suum actum. Et ideo peccatum non potest simul esse cum actu virtutis, potest tamen simul esse cum habitu, virtutis acquisitae (ibid. ad i, cl corp. art. una cum q. 73> a· 1 2)· I 286 P. Π. Divisio philosophiae ab intellectu, nominat cogitationem, idest motum et agitatio­ nem mentis inquirentis et disputantis nondumque perve­ nientis ad sententiam definitivam per veram demonstrationem ac resolutionem in principia per se nota quorum est intel­ lectus, ubi fixa atque immobilis sistat absque formidine oppositi: licet enim in unam partem contradictionis inclinet potius quam in aliam, immo et ei adhaereat, est tamen cum formidine oppositi; ideo non perfecte quietatur, sed simul inquietudinem retinet. Dicitur ergo processus rationabilis terminative, quando terminus ratiocinationis sive inquisitionis nondum est tota­ liter clausus et fixus, quia non pervenit ad conclusionem per rationes necessarias et cogentes, ita ut ei plenissime adhae­ reat, absque ulla formidine oppositi; sed solum pervenit ad ipsam per rationes mere probabiles, quibus movetur ratio ad assensum ei praebendum, et quidem vehementer, non tamen totaliter et perfecte, ita ut excludat omnem formidinem oppositi. Quapropter Aristoteles appellat λογιστικόν vel δοξατικόν habitum procedendi hoc modo, prout contradistinguitur ab έπιστημονικόν, idest ab habitu procedendi modo scientifico vel demonstrativo x: quorum iste est circa necessaria vel conclusa per rationes necessarias, ille vero circa contingentia vel conclusa per rationes mere probabiles, «scilicet per quam­ dam coniecturam de rebus illis de quibus plena certitudo haberi non potest» 1 2. Quae quidem rationes probabiles, licet non sint plene suf­ ficientes ad sciendum speculative, quia non procedunt ex ipsa natura rerum neque in ipsam resolvunt, sunt tamen sufficientes ad sciendum practice, idest ad prudenter et rationabiliter dirigendas operationes humanas. Ut enim scribit S. Thomas, «in negotiis humanis non potest haberi demonstrativa probatio et infallibilis, sed sufficit aliqua coniecturalis probabilitas» 3, quae potest pertingere usque VI Ethic Nicom., cap. i, n.° 6 (II, 67, 2); cap. 5, n.° 8 (II, 69, 35). S. Thomas, De Vent., q. 15, a. 2 ad 3. Cf. Sttmma teltol., I, q. 79, a. 9 ad 3; in VI Ethic., lect. 2, n.° 1.118; lect. 4, n.° 1.174. 3 Summa theol. I-II, q. 105, a. 2 ad 8. 1 Sec. I, c.2, a.3. SUNT PARTES POTENTIALES SEU ANALOGAE 287 ad certitudinem moralem propriam huius ordinis rerum. Et propterea iste modus procedendi est proprius Philoso­ phiae moralis, quae tota est circa actus humanos rationabi­ liter dirigendos potius quam scientifice atque speculative cognoscendos. Quia «modus manifestandi veritatem in quali­ bet scientia, debet esse conveniens ei quod subiicitur sicut materia in illa scientia... Materia autem moralis talis est, quod non est ei conveniens perfecta certitudo» 1 propter eius maximam contingendam et complexitatem. «Pertinet autem ad hominem disciplinatum, idest bene instructum, ut tantum certitudinis quaerat in unaquaque materia quan­ tum natura rei patitur. Non enim potest esse tanta certitudo in materia variabili et contingenti sicut in materia necessaria, semper eodem modo se habente» 2. Vel, ut ait in alio loco, «certitudo non est similiter quae­ renda in omni materia. In actibus enim humanis... non potest haberi certitudo demonstrativa, eo quod sunt circa contingentia et variabilia. Et ideo sufficit probabilis certitudo, quae ut in pluribus veritatem attingat, etsi in paucioribus a veritate deficiat»3. 1 In I Ethic., lect. 3, n.° 32. 1 Ibid., n.° 36. 3 Summa theol., II-II, q. 70, a. 2c. S. Doctor, post Aristotelem, sae­ pissime contradistinguit istum duplicem modum procedendi vel argumen­ tandi: demonstrative ct probabiliter (In II Sent., d. 2, q. 2, a. I ad 4); per modum necessitatis ct per modum probabilitatis ( I contra Gent., cap. 78, arg· 3> Summa theol., II-II, q. 171, a. 3c; in librum Boethii de Trinitate, q. 6, a. i, qla. 1 c, p. 206, 1-2); per rationes proprias et necessarias, per ra­ tiones communes ct probabiles (in III Physic. lect. 8, n.° 1-2; in VIII Phy­ sic., lect. 18, n.° 1; lect. 19, n.° 1; lect. 20, n.° 1; in I de Caelo et Mundo, lect. 15, n.° 1; lect. 22, n.° 9; in I de Generatione et corruptione, lect. 3, n.° 8; in I Post., lect. l,nn.° 5-6); per modum scientiae ct per modum opinio­ nis (in IV Metaph., lect. 4, nn.° 574-576); per modum disputationis et per modum determinationis ( In I Physic., lect. 11, nn.° 7, 10; in III de Anima, lect. 14, n.° 796; lect. 15, n.° 818; in librum Boethii de Trinitate, expositio prooemii, p. 51, 11-14); per modum demonstrationis et per modum coniecturac (Ds Verit., q. 15, a. 2 ad 3); per modum demonstrationis ct per modum dialecticae disputationis ( In I Post., lect. 20, n.° 6); disputatio doctrinalis sive demonstrativa, quae ad scientiam ordinatur, procedens cx veris et per se notis et propriis [principiis] scientiae, ct disputatio dialectica ex probabilibus 288 P. II. Divisio philosophiae Verumtamen, ad omnem aequivocationem praecludendam hac in re, oportet distinguere duplicem sensum huius modi procedendi: alium speculativum sive in materia speculatibili; alium practicum sive in materia agibili vel morali. In materia igitur speculabili sive ad cognoscendum, talis processus ex solis communibus et probabilibus vel conjec­ turalibus non sufficit, quia non est demonstrativus neque scientificus, sed mere topicus vel dialecticus qui solum potest opinionem generare. Quo in sensu ait Aristoteles, quod precedere διαλεκτικών est ττρός δόξαν, dum e contra procedere κατ’αλήθειαν est ττρό$ φιλοσοφίαν L Nam proces­ sus scientificus est ex veris et propriis et necessariis * 12. Dia­ lecticus enim interrogat, demonstrans vero et sciens con­ cludit et determinat 3. Et ideo Dialectica utens non est scientia proprie dicta, sed «recedit a modo scientiae», sicut et opinio quam inducere valet4. Quam distinctionem inter Dialecticam et Aletaphysicam ita perspicue proponit S. Thomas: «differunt autem ad invicem Philosophus et Dialecticus secundum / potestatem; nam maioris virtutis est consideratio philosophi quam consideratio dialectici. Philosophus enim de praedictis communibus procedit demonstrative: et ideo eius est habere scientiam de praedictis, et est cognoscitivus eorum per cer­ titudinem. Nam certa cognitio sive scientia est effectus de- , monstrationis. Dialecticus autem circa omnia praedicta pro­ cedit ex probabilibus: unde non facit scientiam, sed quamdam opinionem» 5. At vero in materia agibili et ad dirigendum actus humanos, vere sufficit processus ex probabilibus et communiter con­ tingentibus, quae scilicet sunt solide probabilia et nata sunt generare certitudinem probabilem, qualis haberi potest in re morali. procedens et ad opinionem tendens (De fallaciis, cap. r, n.° 3; Opusc. phil., cd. J. Perrier, p. 431). 1 I Topic., cap. 12, n.° 6 (I, 181, 6-7). 2 I Post., cap. 2, n.° 5 (1,122,20-25). 3 / Priorum, cap. I, n.° 3 (I, 39, 14-27). 4 In IV Metaph. Icct. 4, n.° 576. 6 Ibid., n.° 574. Sec. I, c.2, a.3. Sunt partes potentiales seu analogae 289 Talis ergo processus est quidem infra scientificus specu­ lative, simul tamen sufficienter scientificus practice atque moraliter. Tertio, dici potest processus rationabilis efficienter, qua­ tenus denominatur talis ex facultate raciocinandi sive dis­ currendi de uno in aliud. Et quidem in sensu pleno, videlicet non solum de uno in aliud ab eo distinctum distinctione rationis ratiocinatae, verum etiam de uno in aliud ab eo distinctum distinctione reali. Tunc enim est discursus plenus secundum causalitatcm, procedendo non solum de ratione in rationem intra eamdem rem, ut accidit in scientiis quae tantum demonstrant per causam formalem —Logica, Aiathematica et Ontologia— sed etiam de re in rem, puta de causa efficienti in effectum et vice versa, prout contingit in scien­ tiis quae demonstrant per causas extrinsecas, efficientem nempe et finalem —Physica sive Philosophia Naturali—. Equidem, cum homo sit revera ens physicum, nempe animal rationale —substantia corporea animata anima ratio­ nali— proprium obiectum cognitionis eius est quoque ens mobile, ut sic mobilitas obiecti et mobilitas facultatis cognoscitivae —rationis discurrentis— sibi mutuo correspondeant E Processus ergo rationabilis hoc sensu acceptus est maxime proprius hominis ut rationalis vel discursivi et Philosophiae Naturalis, cuius propria natura exigit ut pro­ cedatur maxime de re in rem et non solum de ratione in rationem, et quidem ascendendo de una re sensibili ad aliam rem intelligibilem, quasi a sensu ad intellectum. Ideo S. Thomas iure scribit: «in Scientia Naturali, in qua fit demonstratio per causas extrinsecas, probatur ali­ quid de una re per aliam rem omnino extrinsecam. Et ita modus rationis in Scientia Naturali observatur, et propter hoc Scientia Naturalis inter alias est maxime hominis intel­ lectui conformis. Attribuitur ergo rationabiliter [discursive] procedere Scientiae Naturali, non quia ei soli conveniat, sed 1 Cf. Summa theol., I, q. 14» a· 4C· | 290 P. IL Divisio philosophiae quia ei praecipue competit», hoc est, in sensu pleno discursus de uno in aliud \ Etenim «in omnibus scientiis servatur quantum ad hoc modus rationis, quod proceditur de uno in aliud secundum rationem [de ratione in rationem], non autem quod pro­ cedatur de una re in aliam, sed hoc est proprium Naturalis Scientiae. Et sic ei rationabiliter procedere atribuitur»12. Quae cum ita sint, merito concludit S. Doctor: «unde potest ex dictis colligi quod primus modus rationabilitatis est maxime proprius scientiae Rationali [Logicae], secundus Scientiae Morali, tertius Scientiae Naturali»3. Patet autem hunc triplicem sensum rationabilis non esse univocum, sed analogum, quia dicitur de tribus acceptioni- I bus huius nominis secundum prius et posterius. Per prius enim et maxime proprie dicitur de sensu formali, ubi ratio discurrit demonstrando de una ratione in aliam, idest per causam formalem, in propria materia Logicae docentis, quae sunt entia rationis obiective. Et sic dicitur processus rationa­ bilis maxime talis, quia est rationis ratiocinantis ex definitio- 1 nibus et principiis entis rationis ad conclusiones demonstran­ das circa ipsa entia rationis obiective. Propter quod appellatur antonomastice processus logicus sive rationalis, quia est pro­ prius Philosophiae Rationalis sive logicae docentis. Deinde et minus proprie dicitur de sensu terminati™ et quasi materiali, quia est processus dialecticus Logicae utentis circa materiam realem maxime contingentem, scilicet Mora­ lem. Et sic ratio ratiocinatur ex probabilibus et communiter contingentibus circa agibilia humana dirigenda. Deficit ergo a processu plene ac perfecte logico Logicae docentis, quia non versatur circa entia rationis neque procedit demonstra­ tive, sed circa entia realia, et quidem ex principiis mere probabilibus ad conclusiones solide probabiles: quod quidem est proprium Dialecticae vel Topicae utentis, qua nempe 1 2 3 In librum Boethii de Trinitate, q. 6, a. i, qla. ic. p. 207, 6-11. Ibid., ad 3, p. 207, 18-22. Ibid, ad 4, p. 207, 27-29. See. I, c.2, a.3. Sunt PARTES POTENTIALES seu ANALOGAE 291 utitur Philosophia Moralis. In hac enim materia dari nequit certitudo absoluta, sed solum moralis vel probabilis, quae ad vitam dirigendam sufficit. Tandem dicitur adhuc minus proprie de sensu causali sive efficienti; quia, licet sit discursivus vel ratiocinativus sicut in duobus prioribus, non est tamen circa entia rationis sicut primus, neque circa entia realia ex rationibus topicis vel probabilibus sicut secundus, sed circa entia realia mobilia ex rationibus necessariis perducentibus usque ad intellectum principiorum huius generis. Quo fit, ut plene adhaereat uni parti contradictionis absque formidine oppositi, et non cum tali formidine, prout accidit in opinione vehementi vel cer­ titudine probabili. Et hoc est proprium Philosophiae Natu­ ralis, quae maiorem quidem certitudinem habet quam Philo­ sophia Moralis ei subalternata, sed eo ipso retinet minus de topicitate huius. In primo ergo sensu salvatur plene atque perfecte modus rationabilis quasi in supremo analogante, et ideo dicitur formaliter et antonomastice, idest essentialiter, modus logi­ cus; in secundo deficit ab huiusmodi plenitudine ac perfec­ tione, et solum retinet modum topicum sive dialecticum procedendi per rationes probabiles, ac proin dici potest logicus participative; in tertio denique exit ab sphaera Logicae docentis et utentis, et solum retinet modum procedendi per ratiocinationem psychologicam perfectam circa entia physica vel mobilia; atque ideo appellari potest logicus causaliter et quasi per denominationem extrinsecam. Itaque, a primo ad ultimum, Logica, Physica et Philoso­ phia iVIoralis non conveniunt univoce, sed analogice tantum in modo procedendi rationabiliter. Modus autem disciplinabilis procedendi maxime proprius est Mathematicae. Idem namque sonat disciplinabile ac dis­ cibile. Discibile vero illud maxime dicitur quod, et summa cum facilitate discitur, et summo cum rigore —summa cum certitudine vel necessitate— demonstratur. Scientia namque presse dicta est habitus conclusionum ex praemissis per demonstrationem. - 292 P. II. Divisio philosophiae lam vero huiusmodi duae conditiones maxima cum per­ fectione concurrunt in sola Mathematica. Quia enim pro­ prium obiectum eius est quantitas dimensiva ut sic, quae una ex parte habet esse in materia sensibili —corpore phy­ sico— et ex alia abstrahit ab ea ut retineat materiam sive quantitatem imaginabilem, eius aprehensio sive perceptio est homini summe facilis, utpote summe connaturalis et longa experientia non egens. Est enim homini maxime connatu rale cognoscere sensi­ bilia sive corporalia, quae sensibus eius primo obversantur, et ideo dicuntur primo nota quoad nos, quia omnis humana cognitio incipit a sensibilibus. Ex ea ergo parte qua corpus mathematicum sive quantitas dimensiva habet esse in corpore physico sive in materia sensibili, tam facile et primo est ab homine cognoscibilis sicut ipsa quantitas et corpus sen­ sibile. Ac revera simul aprehenduntur in occursu corporis physici sensibus obversati. At vero naturam intimam rerum sensibilium penetrare, arduum est atque difficile, quia oportet multiplicare experi­ menta, eaque hinc atque inde mutare, non solum circa diversa obiecta, verum etiam circa unum idemque, Quod quidem exigit longum tempus atque perseverantem dili­ gentiam. 1 Ex adverso, quia obiecta mathematica sunt uniformia et imaginabilia, eorum perceptio non exigit neque requirit longum tempus, sicut neque iterata experimenta, sed statim ab initio usus rationis capi possunt. Ideo iuvenes citius et facilius addiscunt Mathematicam quam Philosophiam Naturalem. Ut enim sapienter scribit S. Thomas, «mathematicalia cognoscuntur per abstractionem a sensibilibus quorum est experientia, et ideo ad cognoscendum talia non requiritur temporis multitudo. Sed principia naturalia, quae non sunt abstracta a sensibilibus, per experientiam considerantur, ad quam requiritur temporis multitudo») \ Rursus, «circa mathematica non est immanifestum eis 1 In VI Et hic., lect. 7, n.° 1.209. Scc. I, c.2, a.3. Sunt partes potentiales seu analogae 293 [pueris] quod quid est, quia rationes mathematicorum sunt rerum imaginabilium. Iuvenes autem de facili capere pos­ sunt ea quae sub imaginatione cadunt» l. Et ideo pueri prius «instruendi sunt in mathematicis quae nec experientia indigent nec imaginationem trascendunt,» quam «in natu­ ralibus quae, etsi non excedunt sensum et imaginationem, requirunt tamen experientiam» 2. Aliunde vero, quia obiecta mathematica abstrahunt a motu et tempore, immobilia et necessaria sunt semperque eodem modo se hebentia. Et ideo ex hac parte nata sunt fixam atque immutabilem et omnino certam cognitionem terminare: id, quod in Philosophia Naturali non contingit, quia entia physica sunt essentialiter mobilia et multiformiter variabilia. At praesertim in mathematica habetur maxima certitudo atque perfectissima demonstratio intra eius facilitatem, quia definit ac demonstrat per solam causam formalem, quae certissima et simplicissima est, atque ideo non procedit ab extrinseco de una re ad aliam rem, sed ab intrinseco de una ratione in aliam rationem. Qua in re excedit vel ipsam Metaphysicam, non solum in ea parte quae Theologia Naturalis dicitur, verum etiam in ea quae Ontologia audit. Nam entia metaphysica sunt quidem quoad se magis abstracta magisque immaterialia et immobilia quam ipsamet obiecta mathematicae, sed, ratione praecise huiusce elevationis atque separationis, sunt humanae menti minus aptata et proportionata, ac proin difficiliora intellectu minusque nobis certa. Id quod evidens est quoad Theologiam Naturalem. Quia, si loquamur de Substantiis Separatis, quas angelos dicimus, vix aut ne vix quidem eorum existentiam ex istis sensibilibus cognoscere possumus, multoque minus eorum essentiam. Primam vero Substantiam Separatam, quae Deus est, de­ monstrative cognoscere valemus ex sensibilibus sicut Causam Primam ex effectibus, at demonstratione tantum a poste* Ibid. n.° Ï.220. 1 Ibid., n.° 1.211. 294 P. II. Divisio philosophiae riori: eius tamen essentia intima prout est in se, quia in sensibilibus adaequate non repraesentatur neque repraesen­ tari potest, omnino remanet nobis impervia secundum vires naturales intellectus nostri. Et similiter quoad Ontologiam, quia ea quae communia sunt omnibus entibus et per omnia entium genera vagantur, sicut actus et potentia, causa et effectus, essentia et esse, et alia huiusmodi, sunt maxime remota a sensibilibus et imaginabilibus, ac proin nobis captu difficillima. Quapropter haec omnia obiecta metaphysicae sunt minus ' nota et evidentia quoad nos, minusque certa, licet Metaphysica demonstret per causam formalem, specialiter in Ontologia: quia praecise haec forma vel essentia est nobis minus nota. Ideo S. Doctor scribit: «iuvenes sapientialia quidem, scilicet metaphysicalia, non credunt, idest non attingunt mente, licet dicant ore»: tum quia «excedunt sensum et ima­ ginationem», tum «quia nondum habent intellectum exer­ citatum ad tales considerationes,» ad quod requiritur longum tempus1. i Philosophia ergo Naturalis deficit a certitudine et rigore demonstrativo Mathematicae quoad se et quoad nos. Metaphysica vero deficit quoad nos, licet excedat eam quoad se, | ratione maioris immobilitatis et immaterialitatis et abstractionis obiectorum eius. Obiecta siquidem univera Alathematicae sunt univ •w inter se et imaginabilia, ac proin captu facillima totoque rigore demonstratibilia: at vero obiecta diversa Metaphysicae sunt inter se analoga tantum et pure intelligibilia, quo fit ut difficulter capiantur a nobis et minore cum evidentia atque rigore demonstremus. Ergo, a primo ad ultimum, «mathematica consideratio est facilior et certior quam naturalis et theologica, et multo plus quam scientiae aliae operativae [Philosophia Moralis], et ideo ipsa maxime dicitur disciplinabiliter procedere» 2. 1 Ibid., n.° I.2IO. J S. Thomas, in librum Boethii de Trinitate, q. 6, a. i, qla zc., p. 209, 18-20. Sec. I, c.2, a.3. Sunt partes potentiates seu analogae 295 Et inde est quod scientiae mathematicae vulgo appel­ lamur scientiae exactae. Mathematica siquidem sunt scibilia per antonomasiam, tum ratione facilitatis, tum ratione evi­ dentiae et certitudinis qua demonstrant. Unde et idem dictu est procedere displinabiliter et procedere mathematice, quia praecise μάθΕσι$ idem est ac disciplina. Modus itaque dis­ ciplinabilis vel mathematicus est maxime proprius Mathe­ maticae. Propter quod S. Thomas saepe disciplinas vocat scientias mathematicas 1: «in disciplinis, idest in mathematicis, quae sunt semper vera»1 2. Et hunc loquendi modum tribuit Aris­ toteli, «qui in pluribus locis suorum librorum scientias mathematicas, disciplinas nominat»3. Hinc effatum illud: (disciplinabiliter procedere est demonstrative procedere et per certitudinem»4. Denique, modus intellectualis est maxime proprius Meta­ physicae. Ad cuius evidentiam recolendum est quod modus intellectualis dicitur ab intellectu, sicut modus rationalis a ratione. Se habent ergo hi duo modi inter se, sicut intellectus et ratio. lam vero ratio nominat proprie ratiocinationem sive dis­ cursum quo procedimus de una re in aliam, puta ex effec­ tibus ad causam, vel ex causa ad effectus, prout maxime contingit in Philosophia Naturali, quemadmodum supra dice­ bamus. Et ideo importat diffusionem quamdam vel disper­ sionem circa plura, ut ea componat vel dividat, non quidem ut praedicatum et subiectum —hoc enim est simplicis iudicii—, sed ut propositiones et conclusiones, quando scilicet ratiocinando deducimus conclusiones ex praemisis. Intellectus autem designat proprie simplicem aprehensionem, et maxime iudicium, quod est principium vel termi­ nus discursus, non tamen discursus ipse. Quo fit, ut se 1 In III de Caelo et Mundo, Icct. 3, n.° 2. 2 In I Post., lect. 42, n.° 3. 3 In librum Boethii de Trinitate, q. 6, a. I, qla. 1, arg. 2 sed contra, p. 203,16-17. 4 Ibid., arg. i sed contra, p. 203, 10-11. 296 P. II. Divisio philosophiae See. I, c.2, a.3. Sunt habeat ad rationem ut unum ad multa, ut quies ad motum et ut perfectum ad imperfectum. «Et ideo in processu ratio­ nis est quaedam convolutio ut circulus, dum ratio ab uno incipiens, per multa procedens, ad unum terminatur» Insuper intellectus intimam quamdam ac penetrantem cognitionem indicat, dum ratio circa exteriora et circunstantia revolvitur. Modus ergo intellectualis nominat cognitionem maxime abstractam maximeque penetrativam rerum maxime immate­ rialium, per resolutionem iudicativam usque ad prima prin­ cipia totius cognitionis et realitatis. Hoc autem maxime convenit Metaphysicae. Est enim duplex eius pars, scilicet Ontologia et Theologia Naturalis. Ontologia fert ultimam resolutionem formalem omnium entium finitorum vagantium per decem praedicamenta, re­ solvendo ea in potentiam et actum singulis proportionales, et finaliter in rationem analogam entis realis omnibus com­ munem per analogiam. Nihil enim est magis intimum et magis formale omnibus quam ens, neque hac via causalitatis est possibile ultra ens progredi. «Et ideo —concludit S. Thomas— terminus ultimus resolutionis in hac via est consideratio entis et eorum quae sunt entis in quantum huiusmodi» 1 2. Ad ens ergo et ad prima principia super ens fundata resolvuntur ultimatim omnes cognitiones cetera­ rum partium Philosophiae, iuxta illud eiusdem S. Doctoris: «in omni iudicio ultima sententia pertinet ad supremum iudicatorium; sicut videmus in speculativis, quod ultima sententia de aliqua propositione datur per resolutionem ad prima principia» 3. Etenim «omnis specifica cognitio deri­ vatur ab aliqua certissima cognitione circa quam error esse non potest, quae est cognitio primorum principiorum univer­ 1 In librum Dionysii De divinis nominibus, cap. 7, lect. 2, n.° 713; ed. C. Pera, O. P., Taurini, 1950. 2 In librum Boethii de Trinitate, q. 6, a. 1, qJa. 3c. p. 212, 15-16. Summa theol., I-II, q. 74, a. 7c. «In speculativis autem scientiis non perfecitur judicium rationis nisi quando resolvuntur rationes in prima prin­ cipia» (De Verit. q. 15, a. 3c.). I partes potentiai.es seu analogae 297 salium, ad quae omnia illa cognita examinantur, et ex quibus omne verum approbatur ct omne falsum respuitur \ Theologia vero Naturalis perficit ultimam resolutionem eorumdem entium in genere causae efficientis et finalis, quia revera Deus est primum principium efficiens et ultimus finis rerum omnium extra se. Quo in genere resolutionis non est possibile ultra progredi, sed necessarium est in Deo sistere. Deus autem est causa entium finitorum per creationem ex nihilo, idest quantum ad totum esse eorum, et quidem quantum ad maxime intima et formalia, quae sunt ipsorum esse. Atque inde finaliter, quia proprium causae primae est esse actus purus, idest cuius essentia est suum esse, neces­ sario sequitur in ceteris omnibus praeter eum esse realem compositionem essentiae et esse. Quae quidem realis com­ positio potentiae et actus in linea entis est formale consti­ tutivum entis finiti. Et sic, in via iudici, Theologia Naturalis profundius penetrat ultimam resolutionem formalem Ontologiae. Patet autem hunc modum intellectualem non convenire univoce cum duobus praecedentibus, sed analogice, quia est modus proprie sapientialis, dum modus rationalis et modus disciplinalis sunt tantum scientiales. Sapientia autem et scientia differunt genere. Propter quod S. Thomas dicit: «si quis recte consideret, istae tres virtutes [intellectuales, scilicet scientia, intellectus et sapientia] non ex aequo distinguuntur ab invicem, sed ordine quodam; sicut accidit in totis potentialibus quarum una pars est perfectior altera, sicut anima rationalis est perfectior quam sensibilis, et sensibilis quam vegetabilis. Hoc enim modo scientia dependet ab intellectu sicut a principaliori, et utrumque dependet a sapientia sicut a prin­ cipalissimo, quae sub se continet et intellectum et scientiam, ut de conclusionibus scientiarum diiudicans et de principiis earumdem»2. 1 De Verit., q. 16, a. zc. 1 Sumina theol., I-Π, q. 57, a. 2 ad 2. I 298 P. Π. Divisio philosophiae Sec. I, c 2, a.3. Sunt partes potentiales seu analogae 299 modo quo est, aut non esse quod non est eoque modo quo non est. Porro aliud est ens reale et aliud ens rationis. Ergo et alius est terminus sive iudicium Philosophiae Rationalis, et alius Philosophiae Realis. Iudicium Logicae, quae est dc ente rationis objective, conformatur tali enti, sicut iudicium Philosophiae realis conformatur enti reali; ac proin taliter se habent huiusmodi iudicia qualiter se habent eorum obiecta. Cum igitur ens reale et rationis non conveniant nisi analo­ gice, consequens est quod iudicia Philosophiae Rationalis et Postremo differunt genere et nonnisi analogice conve­ Philosophiae Realis, atque ideo ipsa Philosophia Rationalis niunt modus rationalis sive logicus Logicae docentis, modus ipsaque Philosophia Realis analogice tantum conveniant. disciplinalis Alathematicae et modus intellectualis AdetaSimiliter diversa entia realia propria diversis partibus physicae —etiam in parte illa quae Ontologia dicitur— Philosophiae Realis non conveniunt nisi analogice. Aliud licet omnes procedant per solam causam formalem. Nam enim est ens mobile et sensibile, aliud ens quantum et modus Metaphysicae est sapientialis, dum modus logicus et imaginabile, et aliud ens ut ens et intelligibile. Consequenter modus mathematicus sunt scientiales tantum. Rursus, modus aliud est iudicium de ente mobili ac sensibili quod est pro­ logicus est summe difficilis minusque evidens quam modus prium Philosophiae Naturalis, et debet esse omnino conmathematicus: tum quia est in tertio gradu abstractionis lorme his quae sensus et experientia referunt, ac proin «in formalis, dum modus mathematicus est in secundo: tum Scientia Naturali terminari debe cognitio ad sensum, ut scilicet etiam quia entia rationis objective circa quae versatur Logica hoc modo iudicemus de rebus naturalibus secundum quod sunt captu difficillima, dum quantitas dimensiva imagina­ sensus eas demonstrat..., et qui sensus negligit in natura­ bilis circa quam negotiatur mathematica est facillima in­ libus incidit in errorem»J; aliud iudicium de ente quanto tellectu. Ratione ergo modi procedendi genere diversi, partes et imaginabili, quod est proprium Alathematicae, et debet Philosophiae analogice tantum conveniunt. omnino conformari his quae imaginatio demonstrat, proindeque «in Mathematicis oportet cognitionem secundum iudi­ cium terminari ad imaginationem, non ad sensum, quia § 3. Termini, in quos resolvunt diversae partes Philoso­ iudicium mathematicum superat aprehensionem sensus» 2; phiae, sunt etiam genere diversi, et analogico tantum con­ aliud iudicium de ente ut sic et de ente divino, quod est venientes. Termini namque in quos resolvunt partes Philo­ proprium Metaphysicae, et debet conformari prorsus his sophiae sunt iudicia de rebus eis subiectis et obversatis; quia quae solus intellectus ostendit, quia tale obiectum trans­ cognitio scientifica vel philosophica est cognitio perfecta et cendit omnem sensum et omnem imaginationem, et non conclusa, quae est propria iudicii, in quo veritas formaliter est attingibile nisi a solo intellectu, atque ideo in metaphysicis continetur. Atqui iudicia diversarum partium Philosophiae oportet cognitionem secundum iudicium terminari ad solum circa propria earum obiecta sunt diversi generis, et analogice intellectum, omnino relectis ac superatis sensu et imagina­ tantum convenientia. tione. Etenim huiusmodi iudicia conformantur rebus de quibus proferuntur. Quia, cum veritas formalis sit adaequatio rei et 1 In librum Boethii dc Trinitate, q. 6, a. 2C. p. 216, 5-9. intellectus, idest iudicii et rei iudicatae, tunc iudicium est 2 Ibid,, p. 216, 20-22. verum ac scientificum quando dicit esse quod est eoque Quod vero modus disciplinalis vel mathematicus differat genere a modo rationali Philosophiae Naturalis et Philoso­ phiae Moralis, licet ambo conveniant in modo sciential!, patet; quia modus mathematicus est scientialis per antono­ masiam, et nonnisi per causam formalem procedit, dum modus rationalis Physicae et Ethicae deficit a plenitudine ac perfectione modi disciplinalis, ac insuper procedit maxime per causam efficientem et finalem. 300 P. IL Divisio philosophiae «Et ideo —concludit S. Thomas— in divinis [metaphysicis] neque ad imaginationam neque ad sensum debemus deduci, in mathematicis autem ad imaginationam et non ad sensum, in naturalibus autem etiam ad sensum. Et propter hoc peccant qui uniformiter [univoce] in his tribus specula­ tivae [philosophiae] partibus procedere nituntur» h Tandem, aliud est ens mobile motu physico sive corpo­ rali, aliud ens mobile motu psychico et voluntario, quod est ens agibile humanum prout regulabile per rationem practicam in ordine ad finem ultimum totius humanae vitae. Hoc enim ens morale est sui generis, atque ideo iudicium dc ipso per Philosophiam Moralem debet esse ei omnino conforme: non quidem sub ratione scibilis ut sic, sicut facit Philosophia Naturalis —Psychologia—, sed sub ratione dirigibilis et regulabilis ad finem ultimum totius humanae vitae, prout revera facit Philosophia Moralis. ludicat ergo Ethica secundum ea quae in experientia vitae humanae apparere solent sub respectu boni vel mali moralis. Haec argumenta, meo quidem iudicio, omnino evincunt partes Philosophiae esse analogas sive potentiales, inaequa­ liter scilicet participantes rationem communem Philosophiae. Et ideo mirum non est si huiusmodi analogiam expresse agnoverint atque docuerint nonnulli philosophi praeclari. Ita Benedictus Pereyra, S. I. (1535-1610), docet divi­ sionem Philosophiae in speculativam et practicam non esse univocam, sed analogam, quia non aequaliter ei convenit nomen et ratio Philosophiae: «speculativa enim per se et principaliter dicitur philosophia et scientia, practica vero nonnisi secundum quid et propter aliud» 2. Docet insuper subdivisionem Philosophiae speculativae in Physicam, Metaphysicam et Scientias Mathematicas, non esse generis in species, sed analogi in analogata, quia talis est «superioris’ quidem in sua inferiora, sed ita ut illud su1 Ibid., p. 217, 9-12. Cf. De Pot., q. 3, a. 19c. 2 De communibus omnium rerum naturalium principiis et affectionibus libri XV, lib. 1, cap. 4, p. 7b. Vcnctiis, 1591. See. I, c.2, a. 3. Sunt partes potentiai.es seu analogae 301 perius non sit genus aut univocum quidpiam, sed nomen ab uno ad unum, quod vulgo appellant analogum, quod non significat naturam diversam ab analogatis, sed tantum ratio­ nem quamdam communem, seu —ut vocant— conceptum formalem distinctum ab aliis, quomodo ens affectum est ad substantiam et accidens» x. Fatendum est tamen auctorem hunc non dedisse ratio­ nes satis aptas atque cogentes suae positionis, cui nec satis firmiter adhaesit. Quis enim credat mathematicam non dici univoce philosophiam cum Physica et Metaphysica, quia mathematica non est scientia proprie dicta?*12. Ac de aliis duabus partibus concludit tandem: «simpliciter igitur scientia univoce dicitur de Metaphysica et Physica, secun­ dum quid autem minime» 34. Quod est aequivalenter negare earum analogiam. Propter quod ab aliis philosophis dere­ lictus est atque despectus: verbi gratia a Raphaële Aversa 1 et a Zacharia Pascualigo 5. Firmius tenet hanc doctrinam Franciscus Piccolomini (1520-1604). «Philosophia, inquit, non est aliquid univocum i. et natura una in omnibus eadem, sed ab uno», idest anaI logum e. Et iterum: «cum Philosophia non sit aliquid uni­ vocum, sed ab uno, et non sit naturâ una in omnibus eadem, 1 Ibid., cap. 6, p. 12b. 1 Ibid., cap. 12, p. 26a. 3 Ibid., p. 28a. 4 «Opinatur vero Pcrerius, I Physic., cap. 6 et 12, hanc divisionem [in Metaphysicam, Physicam ct Mathematicam] non esse univocam, sed analo­ gicam. Affert quasdam futiles rationes, quas otiosum esset referre. Itaque supponendum est divisionem esse univocam* (Logica, institutionibus praeviis, quaestionibus contexta, auctore P. Raphaels Aversa a Sanseverino, Clerico­ rum Regularium Minimorum, Sacrae Theologiae Professore, q. 27, sect. 9, p. 605. Romae, 1623). 4 Iste Auctor refert quidem argumenta Pererii, sed addit statim: «verum haec fundamenta parum firma sunt, ct, si recte expendantur, non concludunt» (Zachariae Pasqualigo Veronensis, Clerici Regularis theologi, Disputationes Mctaphysicae, quibus, quae ad Primam Philosophiam spectant, accurate exponuntur, disp. 9, sect. 1, n.° 3, p. 54b. Romae, 1634). • Francisci Piccolomini senensis, in Academia Patavina Philosophi Primi, Librorum ad scientiam de Natura attinentium partes quinque. Intro­ ductio ad scientiam de Natura, cap. 19, p. 34· hrancofurti, 1597. 302 P. II. Divisio philosophiae ideo non redditur nota nisi per contenta sub ea, et propterea non est absurdum ut in eius definitione appareat enumera­ tio» x. Quod et fere ad litteram repetit in alio opere. «Cum Philosophia universe sumpta non sit naturâ una, in omnibus sub eadem contentis eadem, sed sit commune aliquid ab uno, quod noscitur ex notitia contentorum, ideo non est absurdum ut eius definitio sit cum enumeratione duarum principalium partium sub ea contentarum 12. Pariter Sennertus (1572-1637): «Philosophia exacte de­ finiri nequit, cum non sit genus univocum, distanctamque a suis partibus naturam obtineat. Non tamen ομώνυμον est-plus enim quam nomine partes eius conveniunt—, sed quae ab uno ad unum vocanti3 His adde Michaelem Zanardi, O. P. (1570-1642) qui non solum docet divisionem Philosophiae speculativae in Physicam, Mathematicam et Metaphysicam esse analogi in analogata, verum etiam impugnat eos qui dicunt esse univoci in univocata utpote qualitatis primae speciei —habi­ tus cognoscitivi— in species suas. «In univocis-inquit— pensanda est participatio secundum eamdem rationem et modum. At scientia ut est habitus difficili mobilis non habet eamdem rationem ct modum in omnibus, cum una altera sit certior, firmior et immobilior... Dicendum est igitur quod haec est divisio analoga, quae necessario non est bimembris. Nec verum est quod scien­ tia, ut est unius generis qualitatis, non possit dici nisi uni­ voce. Et si verum hoc sit logice, nos autem ut metaphysici res speculamur, et non intentiones»4. Nostrisque diebus accedit saltem ex parte Josephvs Gredt, O.S.B., cum ait quod «scientia dividitur divisione 1 Ibid., p. 35. 2 Francisci Piccolomini senensis, De rerum definitionibus liber unus, verbum Philosophia, fol. 29V. Venctiis, 1680. 1 DANIEUS Sennerti Wratislaviensis Epitome Naturalis scientiae, lib. I, cap. 1: Dc natura Philosophiae, p. 2, Parisiis, 1633. 4 Commentaria cum quaestionibus in XII libros Metaphysical Aris­ totelis, lib. 6, q. 5, p. 173b. Venctiis, 1615. Sec. I, c.2, a 3. Sunt partes potenciales seu analogae 303 analoga in scientiam speculativam et practicam», quia scien­ tia speculativa est scientia proprie dicta, dum practica est solum improprie» h Addit insuper scientiam speculativam subdividi analo­ gice in scientiam quia et scientiam propter quid, quia 'ratio cognitionis per causam diversimode seu aequivoce [analo­ gice] convenit scientiae quia et propter quid» 2. Stat ergo divisionem Philosophiae in partes suas esse divisionem totius analogi sive potestativi in partes potentia­ les sive analogas. 1 Elementa philosophiae aristotclico-thomisticae, n.° 224, t. I, p. 186. Friburgi Brisgoviae, 1926. * Ibid., p. 187. SECTIO SECUNDA l DE PARTIBUS PHILOSOPHIAE RELATIVE SIVE COMPARATIVE AD INVICEM Expedita consideratione partium Philosophiae absolute vel secundum se, tum quoad earum numerum —quanti­ tatem—, tum quoad naturam, —qualitatem—, superest ut ipsas comparemus, inter se, inquirendo scilicet ordinem qui inter eas viget aut vigere debet. Ut ex hucusque dictis apparet, nomen et ratio communis Philosophiae analogice tantum convenit diversis partibus eius, et quidem analogia attributionis intrinsecae potius quam analogia proportionalitatis. lam vero proprium est huiuscemodi analogiae dici de pluribus uno nomine nomi­ natis ordine quodam, idest secundum prius et posterius, per respectum ad unum primun 1. Nam et ordo ipse essen­ tialiter est relatio plurium distinctorum secundum prius et posterius, per comparationem ad aliquod primum illius ordinis2. Idem est igitur investigare ordinem partium Philoso­ phiae inter se atque inquirere modum quo analogantur analogia attributionis intrinsecae in ratione communi Phi­ losophiae. 1 In I Sent. d. 20, a. 3, qla. 1, arg. 1 sed contra; In XI Mctaphysic. lect. 12, n.° 2.377). * S. THOMAS, in I Sent., d. 20, a. 3, qla. ic; in librum Dionysii De divi­ nis nominibus, cap. 4, lect. I, ed. C. Pera, Ο. Pn.° 283-285; Quodhb. 5, a. 15c; Summa theol., II-II, q. 26, a. ic. l 20 306 P. II. Divisio philosophiae Est autem triplex modus quo huiusmodi genus analogiae fieri potest: ad unum — irpôç έν vel καθ’έν — sive secundum causam finalem; ab uno —αφ’ évoç— sive secundum causam efficientem; et ab uno atque ad unum simul — αφ’ένο$κώ πρός έν — sive secundum causam exemplarem, quia causa exemplaris aliquid habet de causalitate efficienti et de causalitate finali, licet potius reducatur ad causalitatem for­ malem \ Et ideo oportet videre talem ordinem secundum hoc triplex genus causae. 1 Cf. S. Thomas, De Verit., q. 8, a. 8; Quodlib. 7, a. 2. CAPUT I DE ORDINE PARTIUM PHILOSOPHIAE SECUN­ DUM EIUS CAUSAM FINALEM Ut supra dictum est, finis Philosophiae est beatitudo naturalis hominis. Quod quidem ita intelligendum est, ut ex una parte beatitudo obiectiva, sit maximum atque finale obiectum totius Philosophiae; ex alia vero supremus ac finalis actus eiusdem Philosophiae sit beatitudo formalis, idest actus quo formaliter attingitur et possidetur beati­ tudo obiectiva. Ita ergo se habent partes Philosophiae inter se sicut se habent ad beatitudinem obiectivam hominis attingendam et possidendam per beatitudinem formalem, quae se habet ad illam sicut finis ultimus quo ad finem ultimum qui. Est autem Deus beatitudo hominis obiectiva, sive finis cius ultimus qui. Ita igitur se habent partes Philosophiae inter se sicut se habent ad possesionem Dei naturalem per cognitionem et amorem. Ideo S. Thomas haec duo simul docet. Primo, beati­ tudinem esse finem ultimum totius Philosophiae et vitae humanae: «omnes scientiae et artes ordinantur in unum, scilicet ad hominis perfectionem, quae est eius beatitudo»l; «ultimus finis omnis cognitionis humanae est felicitas»-; «in 1 In XII libros Aictaphysicortim Aristoteilis, proocm. 2 III contra Gentibs, cap. 39, arg. 5. 308 P. II. Divisio philosophiae divisione Philosophiae habetur respectus ad finem beatitudinis, ad quem tota humana vita ordinatur» \ Secundo, possessionem Dei per cognitionem et amorem naturalem esse quoque finem ultimum totius Philosophiae ac vitae humanae: «fere totius Philosophiae consideratio ad Dei congnitioncm ordinatur» 1 2; «cum omnium finis sit cog­ nitio divinorum»3; «est ergo cognitio divina ultimus finis omnis humanae cognitionis et operationis»4. lam vero huiusmodi partes se habent diversimode ad talem possessionem naturalem Dei per cognitionem et amo­ rem consequentem, idest secundum prius et posterius. Quia, ut ait idem S. Doctor, «etsi omnia scibilia conveniant in ratione scientiae, non tamen conveniunt in hoc, quod aequa­ liter ordinent ad beatitudinem»5. See. II, c.l. Ordo partium secundu.m causam finalem 309 cedens tempus in aliis scientiis expendentes, ut ex illis ha­ biliores fierent ad considerandum divina» x. Metaphysica ergo se habet ad ceteras partes Philosophiae sicut finis ad media, quia revera ipsa est ceterarum finis, utpote congnitioncm Dei praebens, ad quam «ordinatur tota cognitio philosophica, quae ex rationibus creaturarum pro­ cedit»2. Et ideo «tamquam aliarum finis, inter omnes scien­ tias ultima remanet addiscenda»3. Post ipsam autem veniunt ceterae partes Philosophiae, secundum quod magis vel minus ad Sapientiam accedunt, quia non sunt Sapientiae sed mere Scientiae, idest infra Sapientiam, quae una tantum est. Non enim considerant nisi partes entis, et quidem per resolutionem ad proprias causas singularium partium eius, quae non sunt ultimae sim­ pliciter, sed in hoc vel illo genere cognoscibilium tantum: verbi gratia, Physica resolvit ens mobile in principia pro­ pria entis ut mobilis, non entis ut entis; et Mathematica resolvit ens quantum in principia propria entis ut quanti tantum, non entis ut entis. At vero Metaphysica considerat universaliter totum ens, et quidem per resolutionem ad causas eius proportionatas, idest universalissimas et sitis­ simas, quae sunt ultimae simpliciter. «Et ideo secundum diversa genera scibilium sunt diversi habitus scientiarum, cum tamen Sapientia non sit nisi una»4. Prima ergo atque suprema est illa quae Deum ipsum attingit ut beatitudinem obiectivam, ac proin in actu eius circa tale obiectum consistit beatitudo formalis naturalis. Huiusmodi autem est Sapientia vel Metaphysica, que ob id appellatur etiam Scientia Divina sive Theologia Natura­ lis. Nam «Sapientia considerat ipsum objectum felicitatis, quod est altissimum intelligibile» e. Et ideo «felicitas con­ templativa, de qua philosophi tractaverunt, in contempla­ tione Dei consistit, quia secundum philosophum, X Ethic., cap. 7, consistit [beatitudo] in actu altissimae potentiae quae in nobis est, scilicet intellectus, et in habitu nobilissimo, scilicet Sapientia, et etiam in obiecto dignissimo, quod Deus est. Unde etiam philosophi ultimum tempus vitae suae reservabant, ut dicitur, ad contemplandum divina, prae­ Inter scientias vero magis accedunt ad Metaphysicam scientiae speculativae quam practicac, eo quod sunt magis cognoscitivae: nam Metaphysica est maxime speculativa et cognoscitiva. Ex hac ergo parte ultimum occupant locum 1 In librum Boethii De Trinitate, q. 5, a. 1 ad 4, ed. cit.. p. 169, 11-12. 2 I Contra Gent., cap. 4. «Cum fere tota Philosophia ad cognitionem divinorum ordinetur» In III Sent., d. 24, q. 1, a. 3, qla. ic, n.° 85). 3 In librum Boethii de Ttinitate, q. 3, a. 1, p. 112, 1-2. 1 T I IT COtttm r ~~~ II contra Gent., cap. **25, arg. Z6. 6 Summa theol., II-II, q. 2, a. 4 ad 3. 0 S. Thomas, Summa theol. I-II, q. 66, a. 5 ad 2. 1 In IUScnt., d. 35, q. I, a. 2, qla. 3 c, n.° 44. «Finis humanae vitae es cognitio Dei, etiam secundum philosophos, qui ponunt felicitatem ultimam in actu Sapientiae secundum cognitionem nobilissimi intelligibilis» (In III Sent., d. 24, q. 3, qla. 1 ad 1, n.° 88). * In I Sent., prol., a. ic. 3 I contra Gent., cap. 4, in prima redactionc, ed. Icon. t. 13, Appendix, p. 6, VI-VIII .* ‘ Summa theol. I-II, q· 57> a· 2C· 310 P. II. Divisio Sec. II, c.l. Ordo philosophiae artes et prudentia una cum Philosophia Alorali practica, quae casuistica audit: et quidem infimum omnino locum tenent artes mechanicae et utiles, quae sunt circa factibilia et corporalia, dein prudentia, tertio casuistica. «Non enim pru­ dentia habet se intromittere de altissimis quae considerat Sapientia, sed imperart de his quea ordinantur ad Sapien­ tiam, scilicet, quomodo homines debeant ad Sapientiam per­ venire. Unde in hoc est prudentia seu politica ministra Sapientiae: introducit enim ad eam, praeparans ei viam, sicut ostiarius ad regem» x. Inter speculativas autem maxime remota est Logica, quae est de ente rationis et scientia mere instrumentalis sive auxiliaris, at proin secundaria. Quapropter S. Thomas; «scientiae speculativae, ut patet ex principio Metaphysicae, sunt de illis quorum cognitio quaeritur propter seipsa. Res autem de quibus est Logica non quaeruntur ad cognoscen­ dum propter seipsas, sed ut adminiculum quoddam ad alias scientias. Et ideo Logica non continetur sub speculativa Philosophia quasi principalis pars, sed sicut quoddam re­ ductum ad Philosophiam speculativam, prout ministrat spe­ culationi sua instrumenta, scilicet syllogismos et definitiones et alia hiusmodi, quibus in scientiis speculativis indige­ mus. Unde secundum Boethium in Commento super Porphyrium, non tam est scientia quam scientiae instrumentum * 12. Et ratione huiusce utilitatis, debet philosophus specula­ tivus, «prius addiscere Logicam quam alias scientias, quia Logica tradit communem modum procedendi in omnibus aliis scientiis»3, licet in se sit valde difficilis intellectu, tum quia est in tertio gradu abstractionis, tum etiam quia est de ente secundae intentionis4. 1 I-II, q. 66, a. 5 ad 1. - In librum Boethii de Trinitate, q. 5, a. 1 ad 2, p. 167, 12-21. «Scientiae logicales... non propter se quaeruntur, sed ut introductoriac ad alias artes· ( In I Metaph., lect. 3, n.° 57). 3 In II Aietaph., lect. 5, n. 335. Cf. etiam in librum Boethii de Trini­ tate, q. 5, a. i ad 3, p. 168, 2-5. • In addiscendo incipimus ab eo quod est magis facile, nisi necessitas partium secundum causam finalem 311 Quantum vero ad ipsas scientias speculativas reales et principales, Mathematica nihil aut parum inservit ad bealitudinem naturalem capessendam per cognitionem Dei: quia Mathematica pura, cum abstrahat a motu et fine, nihil dicit de fine et bono, ac proin non manuducit ad finem ultimum qui est béatitude; Mathematica vero applicata ad res phy­ sicas, sive caelestes sive terrestres, inservit aliquantulum ad earum cognitionem et explicationem, ut videre est prae­ sertim in Astronomia, ac proin tota eius utilitas reducitur ad introductionem in scientias physicas. Non enim per numerum et revolutiones corporum caelestium pervenire possumus ad cognoscendam existentiam et numerum subs­ tantiarum Separatarum vel Angelorum, ut non pauci ex antiquis opinabantur, quia revera angeli non videntur esse motores proprii caelestium corporum, ita ut sine illis non possemus intelligere neque explicare tales motus \ Et propter hoc S. Doctor signanter dixit quod fere tota Philosophia ad cognitionem Dei ordinatur 2, quia Mathematica pura non inservit ex se ad talem cognitionem, cum omnino abstrahat a causa efficienti et finali; Deus autem non est naturaliter nobis cognoscibilis nisi ut prima Causa effi­ ciens et ultimus finis totius universi. Inservit tamen Mathematica pura ratione exercitii abs­ tractionis a sensibilibus et argumentationis ex una ratione in aliam, quo humana ratio assuefit habiliorque redditur aliud requirat. Quandoque enim necessarium est in addiscendo incipere non ab eo quod est facilius, sed ab eo a cuius cognitione sequentium cognitio dependet. Et hac ratione oportet in addiscendo a Logica incipere, non quia ipsa sit facilior ceteris scientiis, habet enim maximam difficultatem, cum sit de secundo intellectis, sed quia aliae scientiae ab ipsa dependent, in quantum ipsa docet modum procedendi in omnibus scientiis. Oportet autem primo scire modum scientiae quam scientiam ipsam * (In librum Boethii De Trinitate, a. 6, a. I, qla. 2 ad 3, p. 210, 9-17)· 1 Cf. in librum Boethii de Trinitate, q. 5, a. 1 ad 9, p. 172,8-11, et passim aliis in locis. Videsis Felicem F. de Viana, O. P. Motores de euerpos celestes y Angeles en Santo Tomds de Aquino, apud Estudios Filosôficos S (1959)» P ’ Λ ΠΖ Sent., d. 24, q· I. ■· 3. q'»· ”· «5; ·» nitate, q. 3, a. i c, p. 112,1-2; l «tntra °M·· “P· «· Boctlni de Tri­ 312 P. II. Divisio philosophiae ad assurgendum ex sensibilibus ad abstracta ct insensibilia capessenda, et ad argumentandum ex effectibus ad causas. Maxime autem iuvat ad talem cognitionem Philosophia Naturalis, quae totum mundum adspectabilcm investigat ac speculatur sub ratione entis mobilis, ac proin medium de­ monstrationis praebet ad demonstrative cognoscendam existentiam Dei veluti causam Primam efficientem, et finem Ultimum omnium entium quocumque modo mobilium, ut videre est in quinque viis S. Thomae quibus invicte probatur Deum esse x. Quod quidem, praecipue obtinet in parte principali eius, quae est de anima humana, cuius origo explicari nequit per traducem vel generationem ex alio, sed unice per direc­ tam creationem ex nihilo. Creatio autem est effectus pro­ prius et exclusivus solius Dei. Psychologiae autem rationali adiungitur Philosophia Mo­ ralis speculativa ei subalternata, quae Deum ipsum respecit ut finem ultimum totius vitae humanae. Sic ergo ex physicis ad metaphysica et divina ascendimus via multiplici: ex analyst entis mobilis qua talis, resolvendo omnem motum in motorem primum omnia moventem et a nullo motum, qui est Deus ut Actus Purus et Prima Causa efficiens; ex consideratione finis omnium agentium per na­ turam, licet careat intellectu proprio et coniuncto, iuxta illud: opus naturae est opus Intelligentiae, idest Dei omnia ordinantis in suos fines; ex inspectione propriae indolis animae humanae, quae spiritualis atque immortalis est, ac proinde non producibilis nisi a solo Deo per directam ct immediatam creationem: ex quo rursus consequitur finem eius ultimum sive beatitudinem obiectivam in solo Deo esse repositam, quia ordo finium respondet ordini agentium, quod est supremum principium totius vitae et Philosophiae Moralis. 1 Summa theol., I, q. 2j a> 3. Sec Π, c 1. Ordo parttum s I ·-· > ε ω & O a) principaliter, circa ipsum finem sive Creatorem Deum: Sapientia sive ) Primum sive supre­ Metaphysica vel Theologia naturalis. mum analogas. I V Q. ω 1) proprie: partes philosophiae realis.................................... ο 'S3 O u. rt 3 •· ε3 ε U t- m 5 u ca s u ε zj ε c a l a) Psychologia rationa1 lis animae humanae.. a) Philosophia Natura- , β) Ethica speculativa su­ its balternata Psychologiae............................ y) Cosmologia............ b) Philosophia Mathematica applicata ad res phy­ « sicas........................................................................ ! e a) reductive vel instrumcntaliter: Philosophia rationalis sive Logica. Q z «Λ ίο­ ε Z) Ο) ι· Vf llectuales.......... { O y> 8 Λ o '5 -q C ·£ ZJ «s u ·-> .q p G CJ s SMC rt a) dirigentes: inte- i d) n ’ « V5 O circa praedicta agibilia vaga seu cum quadam indeterminatione: Ethica practica, casuistica... *) circa praedicta agibilia omnino personalia et determinata: Prudentia........................................ i) proxime, circa agibilia humana concreta, ad sanitatem et robur hominis secundum animam: ha­ bitus morales....................... b) exequentes: mere \ a) ad seipsum....... morales.............. j ad alios: lustitia. α) Temperantia. (3) Fortitudo. remote, circa factibilia exteriora, ad sanitatem et robur hominis secundum corpus: artes mechanicae et utiles, Techno logia. 3C3 ex c Quo in sensu S. Doctor < ccffianplariûnis habet Scientû ite: plenitudinem autem Sci rocdffltes considerat; altit inter omnes scientias philos< Atque ex hac ratione fi propter seipsum et super amari debet super omi inis non initus neque finibil 1 /1 Ezcngelium secundum Joa O.P.U-9. Tainni, 1952- See. Π, cl. Ordo a sive i) proprie: par I realis........... itionabnae.. Iva sufecholophy- a) reductive vel i iadam i) proxime, circl·^ ct concreta, ad si hominis secunf ’ * ’ ’ bilus morales.! 2) remote, circltilcs, Technoloa Primum sivcjUprt. mum analoga partium secundum causam finalem 3ia Otio in sensu S. Doctor egregie scribit: «perfectionem contemplationis habet Scientia Moralis, quae est de ultimo fine; plenitudinem autem Scientia Naturalis, quae res a Deo procedentes considerat; altitudinem vero contemplationis inter omnes scientias philosophicas habet Metaphysica» \ Atque ex hac ratione finis ultimi sequitur amor Dei propter seipsum et super omnia, quia praecise ultimus finis amari debet super omnia et porpter seipsum, cum sit finis non finitus neque finibilis alio fine ulteriori. Quae omnia possunt hoc schemate contrahi: 1 In Evangelium secundum Joannem, prologus S. Thomae, ed. R. Cair 0. P. n. o. Taurini, 1952. 314 P. IL Divisio philosophiae Hic ordo, qui diffuse ac subobscure propositus est a philosophis arabibus Alfarabi, Avicenna et Averroe1 et a iudaeo Maimonide 12 ab eisque mutuo accepit Dominicus Gundissalinus 3, limpide atque profunde exponitur a S. Alberto Magno et a S. Thoma. En verba S. Alberti: «in scientiis enim species sunt duplices. Quasdam enim quaerimus propter opus, ut practicas; quasdam autem non, ut speculativas. Et hoc dupli­ citer: quasdam enim quaerimus ut adminiculantes [Logicam], ut scientiam problematum logicorum; quasdam autem quae­ rimus non adminiculantes, sed tamen ad aliud ordinatas, ut scientias reales quae sunt de ente particulari [Mathe­ maticam et Physicam]; quasdam autem propter seipsas, ut scientiam de ente et praecipue divinam [Metaphysicam]» 4. 'w4l» Praesertim vero S. Thomas hos omnes philosophos trascendens, scribit: «omnes autem scientiae et artes et potentiae practicae sunt tantum propter aliud diligibiles; nam in eis finis non est scire, sed operari. Scientiae autem speculativae sunt propter seipsas diligibiles: nam finis earum est ipsum scire. Nec invenitur aliqua actio in rebus humanis quae non ordinetur ad alium finem nisi consideratio speculativa. Nam etiam ipsae actiones ludicrae, quae videntur absque fine fieri, habent aliquem finem debitum, scilicet ut per eas quodammodo mente relevati, magis simus postmodum po­ tentes ad studiosas operationes: alias esset semper ludendum si ludus propter se quaereretur, quod est inconveniens. Ordinantur igitur artes practicae ad speculativas, et simi­ 1 Alfarabi, Liber exercitationis ad viam felicitatis, n. 34-39, ed. H. Sal­ man, O. P. apud Recherches de théologie ancienne ct médiévale, 10 (1940), P- 45-47> Avicenna, Metaphysica, tract. 1, cap. 3, fol. yirb 57va. 7 Vene­ riis, 1508; Averroes, Compendium Metahysicae, lib. I, n. 16, versio hispanica Quirôs Rodriguez p. 15, Madrid, 1919. Dux perplexorum, lib. i, cap. 33-34, versio hispanica Suarez Lo­ renzo, p. 119-123. 3 Dc divisione scientiarum, p. 18-19, 27, 35, 39, 41, 80, ed. L. Baur, Münster, 1903. De Bono, tract. 3, q. 5, a. 1 ad 23, ed. coloniensis, t. 28, p. 204,15-24. Münster, 1951. Sec. II, c.l. Ordo partium secundum causam finalem 315 liter omnis humana operatio ad speculationem intellectus, sicut ad finem. In omnibus autem scientiis et artibus ordinatis, ad illam videtur pertinere ultimus finis quae est praeceptiva et architectonica aliarum; sicut ars gubernatoria ad quam per­ tinet finis navis, qui est usus ipsius, est architectonica et praeceptiva respectu navisfactivae. Hoc autem modo se habet Philosophia Prima ad alias scientias speculativas, nam ab ipsa omnes aliae dependent, utpote ab ipsa accipientes sua principia: ipsaque prima Phi­ losophia tota ordinatur ad Dei cognitionem sicut ad ultimum finem, unde et scientia divina nominatur. Est ergo cognitio divina finis ultimus omnis humanae cognitionis et opera­ tionis»1. Et ad Aristotelem provocans, addit: «probat enim in primo Ethicorum, cap. 13, 1, 20, quod felicitas hominis est operatio ipsius secundum virtutem perfectam; unde necesse fuit quod de virtutibus determinaret, quas divisit in virtutes morales et intellectuales. Ostendit autem in X. cap. 7, quod ultima felicitas hominis est in speculatione, Unde patet quod non est in actu alicuius virtutis moralis; nec prudentiae, nec artis, quae tamen sunt intellectuales. Relinquitur ergo quod sit operatio secundum Sapientiam, quae est praecipua inter tres residuas intellectuales, quae sunt sapientia, scientia et intellectus, ut ostendit in VI Ethic, cap. 7, 3; unde et X Eth. cap. 8, 13, sapientem iudicat esse felicem. Sapientia autem, secundum ipsum, est una de scientiis speculativis, caput aliarum, ut dicit in VI Eth., loc. cit.; et in principio Metaphysicae, cap. 1, 12, scientiam quam in illo libro tradere intendit, Sapientiam nominat. Patet ergo quod opinio Aristotelis fuit quod ultima fe­ licitas quam homo in vita ista acquirere potest, sit cognitio de divinis qualis per scientias speculativas haberi potest» 2. 1 III contra Gent., cap. 25, arg. 6. * III contra Gent., cap. 44, arg· 3, æ finc· Cf- ctiam Qwest. disp. De Anima, a. 16c; in librum Boethii de Trinitate, q. 6, a. 4, obi. 3 ct resp., P. 224, 5-15; P- 228-229. 316 P. II. Divisio philosophiae Uno verbo, «ad beatitudinem praexigitur primo conser­ vatio vitae, deinde cognitio sensibilium [per scientias spe­ culativas], et ultimo aprehensio Universalis Veritatis [sci­ licet Veritatis Primae, quae Deus est, per Sapientiam], in quo consistit finalis beatitudo»1. Idem constat ex consideratione vitae humanae presse dictae, idest secundum rationem vel intellectum, quae revera coincidit cum ipsa vita philosophica. Ut enim docet S. Thomas, «vita universaliter sumpta non dividitur per ac­ tivam et contemplativam, sed vita hominis, qui speciem sortitur ex hoc quod habet intellectum. Ei ideo eadem esi divisio intellectus et vitae humanae»2. Et iterum: «in divisione Philosophiae habetur respectus ad finem beatitudinis ad quem tota humana vita ordinatur. Ut enim dicit Augustinus XX de Civit. Dei, cap. 21, ex verbis Varronis, nulla est homini causa philosophandi nisi ut beatus sit. Unde, cum duplex felicitas a philosophis ponatur, una contemplativa et alia activa [pro duplici vita humana correspondent!] ut patet in X Ethic., cap. 7-8, secundum hoc etiam duas partes Philosophiae distinxerunt, moralem dicentes practicam, naturalem et rationalem di­ centes theoricam» sive speculativam 3. Ita ergo se habet Philosophia Moralis praefea—casuistica— ad Philosophiam speculativam, sicut vita activa ad contemplativam. Atqui vita activa se habet ad contemplativam ut dispositio ad formam, ut imperfectum ad perfectum et ut medium ad finem. Ut dispositio ad formam, iuxta illud S. Thomae: «activa vita ad contemplativam disponit» 4; «vita enim activa ordi­ natur ad contemplativam, in quantum disponit hominem ad 1 In II de Caelo et Mundo, lect. 18, n. 4. Cf. in X Ethic., lect. 13 n.° 2.127. 2 Summa theol., II-II, q. 179, a. 1 ad 2. 3 In librum Boethii de Trinitate, q. 5, a. 1 ad 4, p. 169, 11-18 De Vcrit., q. u,a. 4 ad 4. Sec. II, c 1. Ordo partium secundum causam finalem 317 contemplationis actum»1; «vita autem activa est dispositio ad contemplativam»2. Quod quidem intelligendum est praecipue de dispo­ sitione negativa, quatenus scilicet removet impedimenta vitae contemplativae, ut sunt passiones atque perturbationes erga se et erga alios, maxime vero vitia intemperantiae circa cibum, potum et venerea, quae vehementer trahunt animam ad carnalia eamque in illis immergunt, ac proin impediunt ne mens ad spiritualia ct divina vires suas intendat per contemplationem. «Per haec vitia —inquit S. Thomas— intentio hominis maxime applicatur ad corporalia, et per consequens debi­ litatur operatio hominis circa intelligibilia: magis autem per luxuriam quam per gulam, quanto delectationes venereorum sunt vehementiores quam ciborum. Et ideo ex luxuria oritur caecitas mentis, quae quasi totaliter spiritualium bo­ norum cognitionem excludit; ex gula autem hebetudo sensus, quae reddit hominem debilem ad huiusmodi intelligibilia. Et e converso, oppositae virtutes, scilicet abstinentia et castitas, maxime disponunt hominem ad perfectionem intel­ lectualis operationis» 3. Temperantia enim «reprimit concupiscentias maxime lumen rationis obscurantes. Et inde est quod virtus castitatis maxime reddit hominem aptum ad contemplationem, in quantum delectationes venerae maxime deprimunt mentem ad sensibilia»4. «Et inde est quod exercitium virtutum moralium, per quas huiusmodi passiones refraenantur, multum valet ad scientiam acquirendam»6. Consequenter etiam impediunt libertatem mentis, ut exercitio speculationis atque contemplationis vehementer incumbat, pasiones irascibilis, ut ira ipsa, ex qua rixae, 1 In III Sent., d. 35, q. 1, a. 3, qla 1, obi 1, quam concedit ex hac parte, n. 58. 2 Ibid., qla. 3c, n. 70. Cf. etiam Sumina theol., II-II, q. 181, a. 1 ad 3; q. 182, a. 3-4· 3 II-II, q. 16, a. 3c. II-II, q. 1S0, a. 2 ad 3. 5 In VII Physic., lect, 6, n. 7· 318 P. II. Divisio philosophiae contentiones, tumultus aliaque huiusmodi pacem interiorem et exteriorem perturbantia. Quare S. Doctor utrumque impedimentum simul com­ plectens, scribit: «dispositive autem virtutes morales per­ tinent ad vitam contemplativam. Impeditur enim actus con­ templationis, in quo essentialiter consistit vita contempla­ tiva, et per vehementiam passionum, per quam abstrahitur intentio animae ab intelligibilibus ad sensibilia, et per tu­ multus exteriores. Virtutes autem morales impediunt vehe­ mentiam passionum et sedant exteriores occupationum tumultus» \ Quod quidem obtinet iustitia, «in quantum scilicet ille qui ab iniuriis aliorum abstinet, subtrahit litigiorum et tumultuum occasiones. Et sic virtutes morales disponunt ad vitam contemplativam, in quantum causam pacem et munditiam»2. In quantum ergo vita activa per virtutes morales sub directione prudentiae, quae est recta ratio agibilium 3, «interiores animae passiones» et exteriores operationes «com­ ponit et ordinat... adiuvat ad contemplationem quae impeditur per inordinationem interiorum pasionum» et per tumultus operationum exteriorum erga alios homines 4. Et hoc modo «vita activa introducit ad contemplationem»5. 1 Itaque sub vita activa clauduntur onmes virtutes mere morales quae ordinant atque rectificant motus appetitivos, ac insuper, et quidem praecipue, ipsa prudentia quae, licet sit formaliter intellectualis, tota tamen quanta est versatur circa materiam virtutum mere moralium regulandam. Et quidem non solum circa agibilia pure personalia —pnidentia individualis—, verum etiam circa agibilia totius communitatis domesticae et civilis —prudentia familiaris et prudentia regnativa—, in qua ultima supremum gradum II-II, q. l8o, a. 3c. Ibid., ad 2. II-II, q. 181, a. 2. II-II, q. 182, a. 3c. In III Sent. d. 35, q. i} a. parte. qla. 3 obi. 3, n. 54, quam concedit ex hac See. II, c.l, Ordo partium secundum causam finalem 319 attigit vita activa, iuxta illud S. Thomae: «sicut vita contem­ plativa consistit principaliter in optimo contemplabili, ita vita activa in optimo agibili» 1. Unde et in actu huiusce prudentiae consistit beatitudo formalis activa, quia ibi praecise completur atque per­ ficitur tota vita activa qua talis, «quae consistit primo in actu prudentiae, consequenter in actibus aliarum virtutum moralium»2: prudentiae, in quam, gubernativae, praesuposita prudentia personali, «cuius actus est felicitas civilis»3. Et sub philosophia activa 4 intelligitur philosophia mo­ ralis practica sive casuistica, quae tota est ad servitium prudentiae et virtutum mere moralium, iuxta illud S. Thomae: I Φ I· * » 4'· « <1 ♦t » t P. II. Divisio philosophiae Quod autem recipit magis et minus, sine dubitatione mutabile est. Unde et ingeniosi et docti et in his exercitati homines facile collegerunt non esse in eis rebus Primam Speciem, ubi mutabilis esse convincuntur. Cum igitur in eorum conspectu et corpus et animus magis magisque spe­ ciosa essent, et, si omni specie carere possent, omnino milia essent, viderunt esse aliquid ubi Prima esset et Incommuta­ bilis Species, et ideo nec comparabilis; atque ibi esse rerum Principium, rectissime crediderunt, quod factum non esset et ex quo facta cuncta essent. Ita quod notum est Dei, Ipse manifestavit eis, cum ab eis invisibilia eius per ea que facta sunt, intellecta, cons­ pecta sunt; sempiterna quoque virtus eius et divinitas: a quo etiam visibilia et temporalia cuncta creata sunt» Sec. II, c. 1. Ordo partium secundum causam finalem 327 Tamen et ipsa in genere suo deesse non possunt, et gradibus quibusdam ordinavit creaturam a terra usque ad caelum, a visibilibus ad invisibilia, a mortalibus ad immor­ talia. Ista contextio creaturae, ista ordinattissima pulchritudo, ab imis ad summa conscendens, a summis ad ima desdendens, nusquam interrupta, sed dissimilibus temperata, tota laudat Deum. Quare ergo tota laudat Deum? Quia cum eam consideras et pulchram vides, tu in illa laudas Deum. Vox quaedam est mutae terrae, species terrae. Attendis, et vides eius speciem, vides eius fecunditatem, vides eius vires, quomodo concipiat semen, quomodo plerumque afferat quod non est seminatum: vides, et consideratione tua tanquam interrogas eam; et ipsa inquisitio interrogatio est. Cum autem inquisieris admirans, et perscrutatus fueris, et magnam vim, magnam pulchritudinem praeclaramque virtutem inveneris, quoniam apud se et a se habere hanc virtutem non posset, —continuo tibi venit in mentem quia non potuit a se esse nisi ab illo Creatore. Et hoc, quod in ea invenisti, vox contesionis ipsius est, ut laudes Creatorem. Nonne, considerata universa pulchritudine mundi huius, tamquam una voce tibi species ipsa respondet: non me ego feci, sed Deus?» K Et alibi ex propriis loquens, scribit: «circumeat animus tuus per universam creaturam; undique tibi clamabit crea­ tura, Deus me fecit. Quidquid te delectarit in arte, artificem commendat; magisque si circumeas universa, consideratio concipit artificis laudem. Vides caelos: magna opera Dei sunt. Vides terram: Deus fecit seminum numeros, diversitates germinum, multi­ tudinem animalium. Circumi adhuc caelos usque ad terram, nihil relinquas: undique tibi omnia resonant Conditorem; ei Quae cum ita sint, iure S. Thomas docet quod «ad vitam Ipsae species creaturarum, voces sunt quaedam Creatorem contemplativam pertinet aliquid dupliciter: uno modo, prin­ laudantium. cipaliter; alio modo, secundario. Quis autem explicet universam creaturam? Quis illam Principaliter quidem ad vitam contemplativam pertinet explicet laudibus? Quis digne laudet caelum et terram, contemplatio divinae veritatis, quia huiusmodi contemplatio mare et omnia quae in eis sunt? Et ista quidem visibilia»1. est finis totius humanae vitae... Unde et Philosophus, X «Deus ordinavit omnia et fecit omnia. Quibusdam dedit Ethic., cap. 7, in contemplatione optimi intelligibilis ponit sensum et intellectum et immortalitatem, sicut angelis: ultimam felicitatem hominis. quibusdam dedit sensum et intellectum cum mortalitate, Sed quia per divinos effectus in Dei contemplationem secut hominibus; quibusdam dedit sensum corporis, nec manuducimur, secundum illud ad Rom., 1, 20: invisibilia intellectum nec immortalitatem dedit, sicut pecoribus: Dei per ea quae facta sunt, intellecta, conspiciuntur, inde quibusdam vero nec sensum nec intellectum nec immorta­ est quod etiam contemplatio divinorum effectuum secunlitatem, sicut herbis, lignis, lapidibus. 1 De Civitate Det,, Lib-VIII cap. 6, ML 41, 231. * Enarratio in Psalmum 26, n. 12. ML. 1 Enarratio in Psalmum 144» n. 13· ML. 3 ML 38; Sermonem 141, cap. 2, n.° 2, col. 776. Cf. Sermonem 126, cap. 2, n. 4c. 328 I ·« l! ·» < * p I Wl * I P. II. Divisio philosophiae dario ad vitam contemplativam pertinet, prout scilicet ex hoc manuducitur homo in Dei cognitionem. Unde Augus­ tinus dicit in libro De Vera Religione cap. 8 (AIL. 42,831), quod in creaturarum consideratione non vana et peritura curiositas est exercenda, sed gradus ad immortalia et semper manentia faciendus» \ Atque omnia in unum colligens, concludit: «sic ergo ex praemissis patet quod ordine quodam quatuor ad vitam con­ templativam pertinent: primo quidem virtutes morales, [vita activa per modum dispositionis negativae sive removentis impedimenta affec­ tiva speculationis]; secundo autem alii actus [intellectus et rationis] praeter contemplationem [actus intellectus principiorum et scientiae deducentis conclusiones ex principiis, per modum dispo­ sitionis positivae]; tertio vero, contemplatio divinorum effectuum [ut objecti secundarii speculationis, per scientias speculatixas: instrumentaliter quidem ope Logicae, formaliter vero per Philo­ sophiam Naturalem et per Philosophiam Moralem specu­ lativam]; quartum vero completivum est ipsa contemplatio divinae Veritatis» veluti Causae Primae et Ultimi Finis totius mundi adspectabilis, quae est obiectum principale contemplationis, | per Sapientiam vel Metaphysicam 2. Nam «ultima perfectio intellectus est Veritas Divina, aliae autem veritates perficiunt intellectum in ordinem ad Veritatem divinam»3. «Et in hac contemplatione ponebant philosophi summam felicitatem hominis»4. Licet melius diceretur speculatio quam contemplatio, quia proprie loquendo «nomen contemplationis significat illud actum principalem quo quis Deum in Seipso contem- 2 3 Summa theol., IMI, q. 180, a. 4c. Ibid. Cf. ad 3, et a. 3. Ibid, ad 4. S. Thomas, in Isaiam, cap. 1. Opera, ed. piana, t. 13, fol. 2ra. Sec. II, c.l. Ordo partium secundum causam finalem 329 piatur, sed speculatio magis nominat illum actum quo quis divina in rebus creatis quasi in speculo inspicit» 1. «Unde etiam philosophi ultimum tempus vitae suae reservabant, ut dicitur, ad contemplandum divina, prae­ cedens tempus in aliis scientiis expendentes, ut ex illis habiliores fierent ad considerandum divina» 2. Vel etiam sola extrema indicat huiusce seriei, verbi gratia: *ad felicitatem quaedam praeexiguntur sicut dispositiones, sicut actus virtutum moralium, per quod removentur impe­ dimenta felicitatis, scilicet inquietudo mentis a passionibus et ab exterioribus perturbationibus. Aliquis autem actus est virtutis qui est essentialiter ipsa felicitas, quando est completus, scilicet actus rationis vel intellectus. Nam felicitas contem­ plativa nihil est aliud quam perfecta contemplatio Summae Veritatis: felicitas autem activa [quae disponit ad contem­ plativam] est actus prudentiae, quo homo et se et alios gubernat»3. Ceterum scientiae speculativae, prout contra distinguun­ tur a Sapientia, pertinent ad rationem speculativam in­ feriorem, quae se habet ad superiorem, cuius est Sapientia, sicut medium ad finem. «Nam, secundum viam inventionis, per res temporales in cognitionem devenimus aeternorum»4. Postremo, totam analogiam attributionis ad unum univer­ sae philosophiae ordinemque partium eius potentialium, profunde ac dilucide exposuit duplici veluti passu. Primo quidem quantum ad partes philosophiae prae­ ficae, per respectum ad philosophiam speculativam. «Ad hanc enim omnes aliae humanae operationes ordinari vi­ dentur sicut ad finem. Ad perfectionem enim contempla­ tionis requiritur incolumitas corporis, ad quam ordinantur artificialia omnia quae sunt necessaria ad vitam [Technologia sive philosophia f activa]. In III Sent., à. 35, Q· 1, a. 2, qla. 30,0.43. Ibid., n. 44. ... Quaesi, disp. De Virtutibus tn communi, a. 5 ad 8. Summa theol., I, q. 79> 8 9C· P. II. Divisio 330 philosophiae Requiritur etiam quies a perturbationibus passionum, ad quam pervenitur per virtutes morales et per prudentiam· et quies ab exterioribus perturbationibus, ad quam ordinatur totum regimen vitae civilis [tota vita et philosophia activa sive moralis]. Ut sic, si recte considerentur, omnia humana officia servire videantur contemplantibus veritatem» h Secundo, quantum ad partes ipsius philosophiae spe­ culativae. «Qui enim per studium quaerunt Sapientiam, per partes, et etiam longo tempore student» 2. lam vero «sicut Philosophus dicit in X Ethic, cap. 7, ultima felicitas hominis consistit in optima hominis operatione, quae est supremae potentiae, scilicet intellectus, respectu optimi intelligibilis. Quia vero effectus per causam cognos­ citur, manifestum est quod causa secundum sui naturam est magis intelligibilis quam effectus, etsi aliquando, quoad nos, effectus sint notiores causis, propter hoc quod ex par­ ticularibus sub sensu cadentibus universalium et intelligibilium causarum cognitionem accipimus. Oportet igitur quod simpliciter loquendo primae causae sint secundum se maxima et optima intelligibilia, eo quod sunt maxime entia et maxime vera, cum sint aliis essentiae et veritatis causae, ut patet per Philosophum in II Metaphysicae, cap. 1, quamvis huiusmodi primae causae sint minus et posterius notae quoad nos: habet enim se ad ea intellectus noster sicut oculus noctuae ad lucem solis, quam propter excellentem claritatem percipere non potest. Oportet igitur quod ultima felicitas hominis quae in hac vita haberi potest, consistat in consideratione primarum causarum; quia illud modicum, quod de eis sciri potest, est magis amabile et nobilius omnibus his quae de rebus inferioribus cognosci possunt, ut patet per Philosophum in I De partibus animalium, cap. 5. Et inde est quod philosophorum intentio ad hoc prin‘ III contra Gent., cap. 37. Cf. in libros Politic, proem. S. Thomae, n. In Psalmum 44, ed. piana, t. 13, fol. 55vb. Ordo partium Philosophiae secundum analogiam attributionis intrinsecae ad unum finem, προ$ εν, qui est hominis beatitudo naturalis —ascendendo a medus ad finem sive a secundis analogaüs ad primum analogans— . Sec. II, cl. Ordo i) remote, ex parte corporis: Philosophia factiva vel productiva = Technologia. a) / D 1) proxime, ex parte ani­ mae: vita et Philosophia activa............................ b) executive et negative, per modum removentis impedimenta sive pertur­ bationes....................... directive et positive, \ per modum ostendentis s ct dirigentis.................../ ά) exeriores: pax = Justitia. b) interiores . a) concupiscibilis: mundities => Temperantia. β) irascibilis: mititas = Fortitudo. Prudentia personalis et regnativa. Philosophia moralis practica individualis ct socialis. i) reductive, circa modum communem scientiae: Philosophia Rationalis sive Logica. circa corpus mathematicum sive puram quantitate Philosophia Mathematica. a) ' Π) 2) proprie, circa ipsas res scitas................ b) inferiores, derivatas, se­ cundarias: scientiae spe­ culativae circa creata vel corporalia.................... ό) circa corpus phy­ sicum sive subs­ tantiam mobilem: Philosophia Natu­ ralis................... a) in genere ct inanimatum: Cfr mologia. p) animatum, praesertim animi ntionali: Psychologia ct Philosof.O Moralis ei subalternata. superiores, fontales ct primarias: Sapientia speculativa circa Substantias Spirituales it Separatas, maxime circa Deum = Metaphysica, Theologia Naturalis. partium secundum causam finalem 331 cipalitcr erat ut, per omnia quae in rebus considerabant, ad cognitionem primarum causarum pervenirent. Unde scientiam de primis causis ultimo ordinabant, cuius consi­ derationi ultimum tempus suae vitae deputaret: primo quidem incipientes a Logica, quae modum scien­ tiarum tradit; secundo, procedentes ad Mathematicam, cuius etiam pueri possunt esse capaces; tertio, ad Naturalem Philosophiam, quae propter ex­ perientiam tempore indiget; quarto autem ad Moralem Philosophiam, cuius iuvenis esse conveniens auditor non potest; ultimo autem Scientiae Divinae insistebant, quae consi­ derat primas entium causas»x. Haec enim «universalis Sapientia est, quae est ultimum in omnibus artibus et scientiis. Et ista est per quam homo ele­ vatur in cognitionem nobilissimarum causarum, idest, Subs­ tantiarum Separatarum vel Spiritualium [Dei praesertim]. Et haec, secundum Philosophum, est Metaphysica»2. «Re­ linquitur igitur quod in contemplatione Sapientiae ultima hominis felicitas consistat, secundum divinorum considera­ tionem» 3, «ad quorum cognitionem ordinantur non solum quae in hac scientia tractata sunt, sed etiam quae in aliis scientiis tractantur» 4, idest «tota cognitio philosophica, quae ex rationibus creaturarum procedit»6. Quae quidem omnia hoc schemate exhibentur: 1 In librum de Causis, prooemium S. Thomae, cd. H. D. Saffrey, 0. P., p. 1-2. Cf. etiam in VI ElJiic., lect. 7, n. 1.211; in librum Boethii de Trinitate, q. 5, a. 1 obi 10 et resp., p. 163, 17-22; 173, 5-9, et totum articulum. Item. S. Albertus Magnus, Dc natura et origine Animae, tract. 2, cap. 13, ed. B. Geycr (colonicnsis, t. 12, Monasterii 1955), P· 39> 8-12. 1 In Isaiam, cap. 3, cd. cit., fol. 5%’b. 3 III contra Gent., cap. 37. 4 In XI Metaph., lect. 2, n. 2.146. 4 In I Seni, prol., a. ic. Sec. Π. c 1. Ordo partium secundum causam finalem i) remote, ex parte corporis: Philosophia factiva vel productiva = Technologia. a) i) proxime, ex parte ani­ mae: vita et Philosophia j activa............................ j executive et negative, per modum removentis impedimenta sive pertur­ bationes...................... ό) exeriores: pax = lustitia. b) interiores............ a) concupiscibilis: mundities = Temperantia. β) irascibilis: mititas = Fortitudo, ό) directive et positive, à) Prudentia personalis et regnativa. per modum ostendentis b) Philosophia moralis practica individualis et socialis. et dirigentis................. t) reductive, circa modum communem scientiae: Philosophia Rationalis sive Logica. a) inferiores, derivatas, se­ cundarias: scientiae spe­ culativae circa creata vel ccrporalia.................... d) 2) proprie, circa ipsas res scitas........................... b) circa corpus mathematicum sive puram quantitatX' Philosophia Mathematica. a) in genere et inanimatum: Cosmologia. β) animatum, praesertim anima raPhilosophia Natu- 1 tionali: Psychologia et Philosophia I rails....................... / Moralis ei subalternata. superiores, fontales et primarias: Sapientia speculativa circa Substantias Spirituales vel Separatas, maxime circa Deum = Metaphysics, Theologia Naturalis. 331 dpaliter erat ut, per omnia quae in rebus considerabant, id cognitionem primarum causarum pervenirent. Unde sciendam de primis causis ultimo ordinabant, cuius consi­ derationi ultimum tempus suae vitae deputaret: primo quidem incipientes a Logica, quae modum scien­ tiarum tradit; secundo, procedentes ad Mathematicam, cuius etiam pueri possunt esse capaces; tertio, ad Naturalem Philosophiam, quae propter ex­ perientiam tempore indiget; quarto autem ad Moralem Philosophiam, cuius iuvenis esse conveniens auditor non potest; ultimo autem Scientiae Divinae insistebant, quae consi­ derat primas entium causas» x. Haec enim «universalis Sapientia est, quae est ultimum in ihi omnibus artibus et scientiis. Et ista est per quam homo ele­ vatur in cognitionem nobilissimarum causarum, idest, Subs­ tantiarum Separatarum vel Spiritualium [Dei praesertim]. Et haec, secundum Philosophum, est Aletaphysica»2. «Re­ linquitur igitur quod in contemplatione Sapientiae ultima hominis felicitas consistat, secundum divinorum considera­ tionem»3, «ad quorum cognitionem ordinantur non solum quae in hac scientia tractata sunt, sed etiam quae in aliis scientiis tractantur» 4, idest «tota cognitio philosophica, quae ex rationibus creaturarum procedit»6. Quae quidem omnia hoc schemate exhibentur: 1 In librum de Causis, prooemium S. Thomae, ed. H. D. Saffrey, 0. P., p. 1-2. Cf. etiam in VI Ethic., lect. 7, n. l.2li; in librum Boethii de Trinitate, q. 5, a. 1 obi 10 et resp., p. 163, 17-22; 173, 5-9, ct totum articulum. Item. S. Albertus Magnus, De natura et origine Animae, tract. 2, cap. 13, ed. B. Gcycr (coloniensis, t. 12, Monasterii I955)> P· 39> 8-12. 1 In Isaiam, cap. 3, cd. cit., fol. 5vb. 3 III contra Gent., cap. 37. ‘ In XI Metaph., lect. 2, n. 2.146. 4 In I Sent, prol., a. ic. ■ CAPUT II DE ORDINE PARTIUM PHILOSOPHIAE SECUN­ DUM CAUSAM EIUS EFFICIENTEM Et inde consequitur ordo partium philosophiae secundum causam eius efficientem. Quia enim causa efficiens et causa finalis sunt ad invicem causae in diverso genere, quatenus finis est causa ipsius causalitatis causae efficientis, et agens est causa finis quoad eius esse \ consequens est ut agens et finis sibi mutuo correspondeant, ita quidem ut ordo agen­ tium sit secundum ordinem finium et vicissim 12. Cum igitur Alctaphysica sit finis ceterarum partium Philosophiae, ut patet ex dictis capitulo praecedenti, necessario sequitur eidem ut principali moventi convenire ceteras omnes ordinare, regere, urgere atque convocare ad proprium finem ipsius, I j Equidem finis proprius Sapientiae sive Aletaphysicae est naturalis beatitudo hominis, quae simul est finis ultimus et communis ceterarum partium philosophiae. Ideo fines earum proprii ac proximi continentur sub fine Metaphysicae. Haec ergo se habet ad illas sicut architectonica vel princi­ palis ad subservientes vel famulantes, iuxta illud S. Thomae: «Illa scientia se habet ad alias ut principalis sive ut architec­ tonica, quae considerat causam finalem, cuius causa agenda sunt singula» 3. Nimirum, sicut se habent fines secundarii 1 S. THOMAS, De principiis naturae, cap. 4, cd. J. Pauson, p. 94, 4-15. : Cf. S. Thomas, III contra Gent., cap. 17, arg. 6; cap. 109; De Potentia, q. 7, a. 2 ad 10; De Malo, q. 1, a. ic; Summa theol. I-II, q. 109, a. 6; II-II, q. 17, a. 2 ct 4. s In I Metaph., icct. 2, n. 50. Cf. ibid., n. 41-42; lect. 1, n. 25-27; V Metaph., lect. 1, n. 75S. 334 Sec. II, c 2. Ordo P. II. Divisio philosophiae sub fine principali ita se habent agentia secundaria sub agente principali. Ideo «primum agens habet etiam ra­ tionem ultimi finis perficientis, quia per coniunctionem ad ipsum res complentur et firmantur, et propter distantiam ab ipso deficiunt» x. Quapropter Sanctus Doctor iterum: «in omnibus scien­ tiis et actibus ordinatis, ad illam videtur pertinere ultimus finis quae est praeceptiva et architectonica aliarum; sicut ars gubernatoria ad quam pertinet finis navis, qui est usus ipsius, est architectonica et praeceptiva respectu navisfacctivae. Hoc autem modo se habet Philosophia Prima ad alias scientias speculativas, nam ab illa omnes aliae dependent, utpote ab ipsa accipientes sua principia, et directionem contra negantes principia: ipsaque Prima Philosophia tota ordinatur ad Dei cognitionem sicut ad ultimum finem unde et scientia Divina nominatur»2. Metaphysica ergo, eo ipso quod est de Deo sicut de obiecto et fine, qui est «in cacumine omnium rerum»3, est caput ‘, regina 5 et veluti dea omnium scientiarum6. «Est enim Sapientia, ut dicit Philosophus in VI Ethicorum, cap. 7, caput omnium scientiarum, regulans omnes alias inquantum de altissimis principiis est: propter quod etiam dea scientiarum dicitur in principio Metaphysicae, cap. 2... Sapientis autem est ordinare; et ideo ista scientia altissima, quae omnes alias regulat et ordinat, Sapientia dicitur, sicut in artibus mechanicis sapientes dicimus illos qui alios regu­ lant, ut architectores; scientiae vero nomen aliis inferioribus relinquitur»7. Quo fit ut, sicut se habet caput ad cetera membra corporis In IV Sent. d. 8, q. 1, a. 2 qla. 1 ad I, n.° 19. Ill contra Gent., cap. 25, arg. 6. S. Thomas, tn Evangelium secunndum Joonnem, prologus, ed. cit., S. Thomae. Aristoteles, I Metaph. cap. 2, n.° 10 (II, 471, 23). S. Thomas, tn Itbrunt Boethii De Trinitate, q. 2, a. 2 ad I, p. 87-88. 335 et rex ad sibi subditos et Deus ad creaturas sibi subiectas, ita se habeat Mctaphysica ad ceteras partes Philosophiae. Sunt autem tria quae conveniunt capiti respectu cete­ rorum membrorum corporis: primo, altitudo sive dignitas, quia supremum tenet locum, nam «caput est prima pars hominis, incipiendo a superiori» secundo, plenitudo perfectionis, «quia in capite vigent omnes sensus et interiores et exteriores, cum in ceteris membris sit solus tactus» 2; tertio, plenitudo virtutis sive influxus causalis, «quia virtus et motus ceterorum membrorum, et gubernatio eorum in suis actibus, est a capite, propter vim sensitivam et motivam ibi dominantem» 3. Et sic «caput omnia alia membra in suis actibus gubernat et regulat tam per sensus exteriores quam per interiores, qui in capite sedem habent» 4. Ergo haec tria proportionaliter conveniunt Metaphysicae respectu ceterarum partium Philosophiae. Primo quidem altissima dignitas inter omnes partes Philosophiae. Nam «illud quod est dignissimum in quolibet genere, dicitur caput, sicut leo est caput animalium” 5; Omne quod est perfectissimum in quacumque natura, di­ citur caput, sicut leo in animalibus» e. Constat sutem ex dictis iMetaphysicam locum occupare supremum inter omnes partes philosophiae, quia est de altissimo obiecto, scilicet Deo, cum consideret Primam Causam et Ultimum Finem totius universi. Ideo S. Thomas: «Sapientia considerat causas altissimas et maxime universales, et est nobilissima scien­ tiarum» 7. Quod quidem probat sequenti argumento: «illa scientia est maxime honorabilis quae est maxime divina, sicut etiam 1 η. 5. ArRiSTOTELES, VI Ethic. Nicon., cap. 7, n. 3 (Π, 70, 13-14). S. 1 Homas, tn XII libros Metaphysicorum Aristotelis, prooemium partium secundum causam efficientem a Summa theol., III, q. 8, a. 8c. Ibid. Ibid. De Verit., q. 29, a. 4c. In III Sent., d. 13, q- 2, a. 1, arg. 3 sed contra, n. 72. Ibid, corp., η. 74· , ..... In XI Metaph., lect. 1, η. 2.146. Cf. in XII Metaph., lect. 12, n. 2655. 336 P. IL Divisio Sec. II. c 2. Ordo philosophiae Deus honorabilior est rebus omnibus; sed ista scientia est maxime divina; ergo est honorabilissima. Minor sic probatur. Aliqua scientia dicitur esse divina dupliciter; et haec sola scientia utroque modo divina dicitur. Uno modo scientia divina dicitur quam Deus habet. Alio modo, quia est de rebus divinis. Quod autem haec sola habeat utrumque est manifestum; quia cum haec scientia sit de primis causis et principiis, oportet quod sit de Deo; quia Deus hoc modo intelligitur ab omni­ bus, ut de numero causarum existens et ut quoddam prin­ cipium rerum. Item, talem scientiam quae est de Deo et de primis causis, aut solus Deus habet; aut, si non solus, ipse tamen maxime habet. Solus quidem habet secundum perfectam comprehensionem. Maxime vero habet, inquantum suo modo etiam ab hominibus habetur, licet ab eis non ut possessio ha­ beatur, sed sicut aliquid ab eo mutuatum»1. Licet ergo per comparationem ad scientiam divinam quam Deus de seipso habet Metaphysica nostra sit valde imperfecta, relate tamen ad ceteras partes Philosophiae est maxima atque suprema 1 2: unde et «prima inter alias» appel­ latur 3. «Dicitur autem Philosophia Pritna inquantum aliae omnes scieniiae ab ea sua principia accipientes, eam consequuntur» 4. i Secundo, plenitudo perfectionis in ipsa ratione Philo­ sophiae: tum extensive, quia ipsa sola, una existens, com­ plectitur totam materiam ceterarum partium Philosophiae, et adhuc amplius, cum se extendat ad immaterialia atque di­ vina, quae ceteras scientias particulares trascendunt; tum etiam intensive, quia ea ipsa, quae ceterae considerant, profundius penetrat. 1 In I Metaph., lect. 3, n. 64. Cf. in VI Metaph., Icct. 4, n. 1.168; if XI Metaph., lect. 7, n. 2.265; De Verit, q. 7, a. 7c; q. 15, a. ic; I contra Geni., cap. 60, circa finem. Summa teol, I, q. i, a. 8c; in I Post., Icct. 17, n. 5. In I de Generatione el corruptione, lect. 7, n. 2. 4 In librum Boethii de Trinitate, q. 5, a. ic, p. 166, 4-6. partium secundum causam efficientem 337 Metaphysica siquidem considerat omne ens, et ideo appellatur scientia communissima vel generalissima: ce­ terae vero partes philosophiae realis non considerant nisi portiones determinatas entis, puta ens mobile vel ens quan­ tum, ac proin dicuntur scientiae particulares L Quapropter S. Thomas: «scientiae aliae —inquit— quae sunt de entibus particularibus, considerant quidem de ente, cum omnia subiecta scientiarum sint entia, non tamen con­ siderant ens secundum quod ens, sed secundum quod est huiusmodi ens, scilicet vel numerus, vel linea, vel ignis, aut aliquid huiusmodi» 2. Equidem «nulla scientia particularis considerat ens uni­ versale in quantum huiusmodi, sed solum aliquam partem culis divisam ab aliis, circa quam speculatur per se accidens [proprietates]; sicut scientiae mathematicae aliquod ens speculatur, scilicet ens quantum. Scientia autem communis [Metaphysica] considerat universale ens secundum quod ens»3. «Et tractat unaquaeque circumscripte de suo genere subiecto, idest ita de isto genere quod non de alio: sicut scientia, quae tractat de numero, non tractat de magnitudine. Nulla enim carum determinat de ente simpliciter, idest de ente communi, nec etiam de aliquo ente particulari in quan­ tum est ens. Sicut Arithmetica non determinat de numero in quantum est ens, sed in quantum est numerus. De quo­ libet enim ente in quantum est ens, proprium est metaphysici considerare» 4. Sic ergo, «quia particulares scientiae quaedam eorum quae perscrutatione indigent praetermittunt, necesse fuit quamdam scientiam esse universalem et primam, quae perscrutetur ea de quibus particulares scientiae non considerant. Huiusmodi autem videntur esse tam communia quae sequuntur ens commune —de quibus nulla scientia particularis considerat, cum non magis ad unam pertineant quam ad aliam, sed ad omnes 1 2 3 < Cf. in I Post., Icct. 20, n. 5. In IV Metaph. lect. 1, n. 530· Ibid. n. 532. In VI Mataph. lect. 1, n. r.147· 338 P. II. Divisio philosophiae communiter— quam etiam Substantiae Separatae, quae excedunt considerationem omnium particularium scientiarum * *. Et hac de causa ceterae partes philosophiae realis acci­ piunt a Metaphysica sua principia, non tamen ea commu­ nitate vel universalitate quam habent in ipsa, prout scilicet porriguntur ad omne ens, sed secundum quod limitantur ad propria obiecta uniuscuiusque; quia quidquid recipitur, ad modum recipientis recipitur. Prima enim principia in tota sua extensione sequuntur ens in quantum ens, et ideo pertinent proprie ad Metaphysicam. «Sed prima principia demonstrationis accipiuntur a Alathematica et ab aliis scientiis particularibus particulariter tantum», scilicet ea appropriando ad suum proprium obiectum 12. Quod quidem patet ea percurrendo. «Nam hoc principium, si ab aequalibus aequalia demas, quae relin­ quuntur aequalia sunt, est commune omnibus quantis, in quibus invenitur aequale et inaequale. Sed Mathematica assumunt huiusmodi principia ad propriam considerationem circa aliquam partem quanti; quae est materia sibi conve­ niens. Non est enim aliqua mathematica scientia quae con­ sideret ea quae sunt quantitatis communia in quantum est quantitas. Hoc enim est Primae Philosophiae. Sed considerant matematicae scientiae ea quae sunt huius vel illius quanti­ tatis, sicut Arithmetica, ea quae sunt numeri, et Geometria ea quae sunt magnitudinis. Unde arithmeticus accipit prae­ dictum principium secundum quod attinet ad numeros tantum; geometra autem, secundum quod pertinet ad lineas vel ad angulos. Non autem considerat geometra hoc prin­ cipium circa entia in quantum sunt entia, sed circa ens in quantum est continuum: vel secundum unam dimen­ sionem, ut linea; vel secundum duas, ut superficies; vel secundum tres, ut corpus. Sed Philosophia Prima non in­ tendit de partibus entis in quantum aliquid accidit uni­ cuique eorum; sed cum speculatur unumquodque com1 2 In XI Metaph., lect. i, n. 4.146. In XI Metaph., lect. 4, n. 2.206-2.207, 2.210. Sec. II, c,2. Ordo partium secundum causam efficientem 339 munium talium, speculatur circa ens in quantum ens» \ Et «eodem modo se habet Naturalis Scientia quantum ad hoc sicut et Mathematica: quia naturalis scientia spe­ culatur accidentia entium et principia, non in quantum sunt entia, sed in quantum sunt mota. Sed Prima Scientia est de his secundum quod sunt entia, et non secundum aliquid aliud»2. Quando vero in eamdem materiam incidunt, Aletaphysica multo profundius ingreditur. Ita se habet respectu Logicae, quae etiam respicit omne ens, quia de omni ente reali potest negotiari ratio et adinvenire secundas intentiones intelligibiles. «Huiusmodi autem intentiones intelligibiles entibus naturae aequiparantur, eo quod omnia entia naturae sub consideratione rationis cadunt. Et ideo subiectum Logicae ad omnia se extendit de quibus ens naturae praedi­ catur. Unde concludit [Aristoteles] quod subiectum Logicae aequiparatur subiecto Philosophiae, quod est ens naturae»3. Differunt tamen ab invicem Logica et Metaphysica se­ cundum virtutem vel potestatem, quia maioris virtutis est consideratio metaphysici quam consideratio logici. Logica enim presse dicta est Logica docens. Haec autem versatur unice, licet demonstrative, circa entia rationis objective. Metaphysica, e contra, versatur demonstrative circa entia realia. Sunt autem entia realia multo magis perfecta et profunda quam entia rationis. Ergo et Metaphysica est multo maioris perfectionis et virtutis cognoscitivae quam Logica docens. Quod si comparemus inter se Logicam utentem et Metaphysicam, idem concluditur maiori adhuc cum evidentia, licet Logica utens qua utens versetur circa entia realia. Sunt enim tres partes Logicae: alia demonstrativa, alia dialectica et alia sophistica. Porro demonstrativa non potest esse utens qua talis, sed solum docens, quia logica utens 1 Ibid. n. 2.208. Cf. in I Post., lect. 18, n. 8. 1 Ibid., n. 2.209. Cf. in librnm Boethii de Trinitate, q. 5, a. 1 ad 6 et 7, p. 171,16-30. 3 In IV Metaph., lect. 4> n· 574· 340 Sec. II, c.2. Ordo partium P. II. Divisio philosophiae versatur circa entia realia, de quibus non possuntfieri demons­ trationes per meras intentiones logicas, sed solum per pro­ pria principia realia ipsarum rerum, eo quod media demons­ trationis debent esse homogenea atque proportionata con­ clusionibus. Ideo S. Thomas scribit: «in parte Logicae quae est demonstrativa, solum doctrina pertinet ad Logicam, usus vero ad Philosophiam ct ad alias particulares scientias quae sunt de rebus naturae. Et hoc ideo, quia usus demons­ trativae consistit in utendo principiis rerum de quibus fit demonstratio, quae ad scientias reales pertinet, non utendo intentionibus logicis» \ Dialectica vero et Sophistica possunt etiam esse utentes, licet neutra hoc modo procedat demonstrative, neque ideo valeat causare veram scientiam conclusionum. Immo Sophis­ tica utens ducit ad falsam conclusionem, quia «deficit a processu verae argumentationis» 2, ob defectum materiae vel formae syllogismi. Dialectica vero utens, cum procedat solum ex commu­ nibus intentionibus et mere probabilibus, «non facit scientiam, sed quandam opinionem»3, «et sic recedit a modo scientiae»i Metaphysica e contra, «quia eius consideratio est circa ipsas res communes, scilicet circa ens et partes et passiones entis» sicut circa proprium obiectum 5, «procedit circa communia per modum demonstrationis, et non per modum dialecticae disputationis»6: nam et ipsa principia communia et universalissima sunt propria et aptata tali communitati obiecti. «Et ideo eius est habere scientiam de praedictis, et est cognoscitiva eorum per certitudinem: nam cena cognitio sive scientia est effectus demonstrationis»7. Ibid, n. 576. Ibid., n. 576. 3 Ibid., n. 574. Ibid., n.u 476. a In I Post., lect. 20, n. 5. 8 Ibid., n. 6. In II· Metaph., lect. 4, n. 574. «Superiores perfectius ct clarius cog­ noscunt idem cognitum quam inferiores..., sicut etiam eamdem conclusionem ahter dialecticus, aliter metaphysicus cognoscit» (In II Sent. d. 3, q. 3, a. 2 ad 2). J secundum causam efficientem 'J41 Methaphysica ergo tantum excedit virtute ac perfectione Logicam docentem, quantum ens reale excedit ens rationis; urentem vero tantum quantum scientia realis meram appa­ rentiam scientiae, vel scientia vera meram opinionem: vi­ delicet quantum sylogismus demonstrativus exsuperat syllo­ gismum mere probabilem, multoque magis syllogismum sophisticum. Similiter excedit alias partes philosophiae realis quando coincidit cum eis in eodem objecto materiali. Non enim Metaphysica considerat tantum ea quae sunt communia omnibus praedicamentis immo et omnibus entibus realibus, sed etiam descendit ad consideranda singula entium genera singulosque modos entium; quia omne id quod quocumque modo habet rationem entis realis, cadit sub consideratione Metaphysicae. Enimvero, «licet ad considerationem Primae Philosophiae pertineant ea quae sunt separata secundum esse et rationem a materia, non tamen solum ea; sed etiam de sensibilibus, in quantum sunt entia, Philosophus perscrutatura l. Et similiter de quantitate in quantum est accidens substantiae corporeae. Qua ratione scribit iterum S. Doctor: «metaphysicus con­ siderat etiam de singularibus entibus, non secundum pro­ prias rationes per quas sunt tale vel tale ens, sed secundum quod participant communem rationem entis; et sic etiam pertinet ad cius considerationem materia et motus»2. Multo tamen profundius Metaphysica rimatur huiusmodi obiecta quam scientiae particulares quarum sunt propria mate­ ria, licet omnes demonstrative procedant. Quia Philosophia Naturalis considerat corpus physicum sive substantiam corpoream exclusive ut mobilem ct sensibilem tantum, preacise quia non cadit sub eius consideratione nisi prout stat sub primo gradu abstractionis formalis: qui quidem abstrahit a materia singulari tantum, sed non a materia sensibili. «Quandoque enim —ait S. Thomas— proprietates ct 1 2 In VI Mctaph., lect. I, n. 1.165. In librum Boethii de Trinitate, q. 5, a. 4 ad 6, p. 199, 10-13. 342 P. II. Divisio philosophiae accidentia rei, quae sensu demonstrantur, sufficienter ex­ primunt naturam rei, et tunc oportet quod indicium de rei natura quod facit intellectus conformetur his quae sensus de re demonstrat. Et huiusmodi sunt omnes res naturales, quae sunt determinatae ad materiam sensibilem, ct ideo in scientia Naturali terminari debet cognitio ad sensum, ut scilicet hoc modo iudicemus de rebus naturalibus secundum quod sensus eas demonstrat, ut patet in III Coeli et Mundi; cap. 7; et qui sensum negligit in naturalibus, incidit in errorem. Et haec sunt naturalia quae sunt concreta cum materia sesibili et motu, et secundum esse, et secundum considerationem» 1. At vero Aletaphysica haec eadem corporalia et sensi­ bilia considerat ut entia et non mere ut mobilia et sensi­ bilia, nempe secundum eorum essentiam intimam et secun­ dum esse, quia considerat entitatem realem eorum abstractissime, scilicet prout stat sub tertio gradu abstractionis formalis. Quo in sensu, quo aliquid est abstractius, eo est formalius; et quo formalius, eo actualius atque profundius. Considerare ergo hoc modo mobilia ct sensibilia ut entia est attingere eorum essentiam intimam et eorum esse, quod est «perfectissimum omnium. Comparatur enim ad omnia ut acuis: nihil enim habet actualitatem nisi in quantum esi. Unde ipsum esse est actualitas omnium rerum, et etiam ipsarum formarum» et essentiarum 1 2, cum sit «actualitas substantiae vel essentiae» 3. «Esse autem est illud quod est magis intimum cuilibet et quod profundius omnibus inest, cum sit formale respectu omnium quae in re sunto 4. 1 Ideo S. Thomas ait quod Metaphysica «determinat de substantiis sensibilibus in quantum sunt substantiae, non in quantum sunt sensibiles et mobiles. Hoc enim proprie pertinet ad Naturalem» Philosophiam 5. 1 In librum Boethii de Trinitate, q. 6, a. 2C, p. 216, 1-10. * Summa theol., I, q. 4, a. 1 ad 3. 3 Op. cit., q. 54, a. ic. 4 Op. cit., q. 8, a. ic. Cf. I. M. Ramïrez, De hominis beatitudine, L II, p. 137-139· Matriti, 1943. 5 In XI Metaph, lect. x, n. 2.159. Sec. II, c 2. Ordo partium secundum causam efficientem 343 «Quia Naturalis Scientia speculatur accidenda entium et principia, non in quantum sunt entia, sed in quantum sunt mota. Sed Prima Scientia est de his secundum quod sunt entia, et non secundum aliquid aliud» Mobilitas autem et sensibilitas rerum, etiam corporalium, non revelant neque ostendunt intiman earum essentiam et esse, sed solum aspectum dynamicum ac sensibilem, qui ' nimis superficialis est. Et idem accidit in Mathematica, quae considerat quan­ titatem continuam [Geometria] et discretam [Arithmetica] unice ut mensurabilem et numerabilem, non autem ut ens, id est ut primum accidens substantiae corporeae. iMeta­ physica vero, c contra, eam considerat ut accidens proprium substantiae corporeae, non autem ut mensurabilem et nu­ merabilem secundum rationes ct proportiones 2. Ac per se patet rationem mensurabilitatis et numerabilitatis non exhaurire totam naturam quantitatis neque intimam eius essentiam exhibere, sed adspectum eius mere relativum atque superficialem, quia rationes et propor­ tiones secundum quas mensuratur et numeratur sunt mere relationes. Quae cum ita sint, facile est intelligere huiusmodi pro­ funda verba S. Thomae: «quia eiusdem est considerare de ente in quantum est ens ct de eo quod quid est, id est de quidditate rei, quia unumquodque habet esse per suam quidditatem, ideo etiam aliae scientiae particulares nullam mentionem, id est determinationem faciunt de eo quod quid est, id est de quidditate rei, ct de definitione quae ipsam significat. Sed ex hoc, idest ex ipso quod quid est ad alia procedunt, utentes eo quasi demonstrato principio. Ipsum autem quod quid est sui subiecti aliae scientiae faciunt esse manifestum per sensum: sicut scientia quae est de animalibus accipit quid est animal per id quod apparet sensui, id est per sensum et motum, quibus animal a non animali discernitur. 1 Ibid., lect. 4. n. 2.209. . > Cf. in XI Metaph., lect. 4, n. 2.208; m I Post, lect. x8, n. 8. Sec. II, c.2. Ordo P. II. Divisio philosophiae partium secundum causam efficientem 345* nodum considerandi alium a modo quo consideratur ens in Aliae vero scientiae accipiunt quod quid est sui subiecti Metaphysica. Unde proprie loquendo sublectum illius non per suppositionem ab aliqua alia scientia, sicut Geometria est pars subiecti Metaphysicae: non enim est pars entis se­ accipit quid est magnitudo a Philosopho Primo. cundum illam rationem qua ens est subiectum Metaphysicae; Et sic ex ipso quod quid est noto per sensum vel per sed hac ratione considerata, ipsa est specialis scientia aliis suppositionem, demostrant scientiae proprias passiones quae secundum se insunt generi subiecto circa quod sunt... condivisa. Et sicut nulla scientia particularis determinat quod Sic autem posset dici pars ipsius scientia quae est de quid est, ita etiam nulla earum dicit de genere subiecto 1 potentia, vel quae est de actu, aut de uno, aut de aliquo circa quod versatur, est, aut non est. huiusmodi; quia ista habent eundem modum considerandi cum Et hoc rationabiliter accidit: quia eiusdem scientiae est tnie, de quo tractatur in Metaphysica·»x. Immo «illae partes determinare quaestionem an est, et manifestare quid esi. entis exigunt eumdem modum tractandi cum ente communi, Oportet enim quod quid est accipere ut medium ad osten­ quia etiam ipsa non dependent ad materiam, et ideo scientia dendum an est. Et utraque est consideratio Philosophi qui de ipsis non distinguitur a scientia de ente communi» 2. considerat ens in quantum est. Comparando igitur Metaphysicam cum ceteris partibus Et ideo quaelibet scientia particularis supponit de subiecto philosophiae realis, quando incidunt in idem obiectum ma­ suo quia est et quid est, ut dicitur in I Posteriorum h et teriale, plenissime valent haec egregia verba S. Doctoris: hoc est signum, quod nulla scientia particularis determinat *arca idem virtus superior et inferior operantur, non similiter, de ente simpliciter, nec de aliquo ente in quantum est ensi2. sed superior sublimius. Unde et per formam, quae a rebus Metaphysica ergo et aliae partes philosophiae specula­ accipitur, sensus non ita efficaciter rem cognoscit sicut intel­ tivae, etiam quando versantur circa eadem obiecta materialia, lectus: sed sensus per eam manuducitur in cognitionem ex­ toto caelo differunt; quia abac scientiae ea considerant teriorum accidentium, intellectus vero pervenit ad nudam secundum relationes particulares et inferiores gradus abs­ quidditatem rei, secernendo eam ab omnibus materialibus tractionis formalis, dum Metaphysica ea rimatur secundum conditionibus»3. Et similiter Philosophia Naturalis et Alaradices ultimas et supremum gradum abstractionis formalis. thematica per sua propria principia non ita profunde cog­ Propter quod, licet ea obiecta materialia contineantur sub noscunt propria sua obiecta sicut Metaphysica per sua. ambitu obiecti materialis Aletaphysicae veluti pars vel De scientiis namque ac dc principiis carum valet effatum portio quaedam eius, scientiae tamen propriae et particu­ illud S. Thomae de causis: «quanto causa fuerirt univer­ lares eorum non sunt partes Metaphysicae, quia non ea res­ salior, tanto ad plura se extendit et efficacius producit» f piciunt secundum eumdem gradum abstractionis formalis. Et quia sicut se habent scientiae circa obiecta, ita se habent inter se, inde sequitur quod Metaphysica sive «Sa­ Qua de re dignus est qui legatur S. Thomas accuratissime pientia comprehendit in se scientiam et intellectum: est scribens: «quamvis subiecta aliarum scientiarum sint partes enim quaedam scientia et caput scientiarum»5. Unde ipsa entis, quod est subiectum iMetaphysicae, non tamen opor­ ♦comprehendit in se alios habitus speculativos tamquam tet quod aliae scientiae sint partes ipsius. Accipit enim una­ In librum Boethii de Trinitate, q. 5> a· 1 6, P· I7I> 16-26. quaeque scientiarum unam partem entis secundum specialem 2 1 Cf. in I Post., lect. 2; lect. 51 n. 7; lect. 19, n. 4. 3 In VI Mctaph., lect. 1, nn. 1.148-1.149, 1.151. Cf. in XI Metaph., lect. 7, un. 2.248-2.252. 3 Ibid, ad 7, p. 171» 27-3°· Dc Verit. q. 10, a. 6 ad 2. II contra Gent., cap. 98. In II Post.. lect. 20, n. 15. 346 P. II. Divisio Sec. II, c.2. Ordo philosophiae partium secundum causam efficientem 347 apparet in arte gubernatoria respectu navifactivae, et in militari respectu equestris et omnis bellici apparatus. Quae quidem artes aliis principantes architectonicae nominantur, quasi principales artes: unde et earum artifices, qui archiuctores vocantur, nomen sibi vindicant Sapientum» 1. Quia ergo «ad illud quod est potissimum in qualibet re [scilicet finis] ordinantur omnia quae sunt illius rei, ideo virtutes et artes principales movent secundum suum imperium Tertio, convenit ei plenitudo virtutis sive potestatis aut virtutes et artes secundarias ad actus proprios: sicut ars guinfluxus causalis, quatenus ceteras omnes partes philoso­ bemativa imperat ei qui facit navem; et ex hoc dicitur phiae regit atque gubernat, easque in proprium finem ipsius architectonica respectu eius, quasi princeps ipsius. Metaphysicae movet ac dirigit. «Sicut enim per sensus qui Et quia actus moti fundantur super actionem moventis, sunt in capite diriguntur motus et operationes omnium alio­ ideo actus secundariae virtutis fundatur super actione prin­ rum membrorum, ita Sapientia dirigit omnes alias scientias, dum ab ea omnes aliae sua principia supponunt»3. 1 cipalis, sicut fundatur super cardinem ostii motus»2. Cum igitur finis sit causa causarum, ac praesertim finis Quod quidem ei convenit, quia Sapientiae est attingere ultimus qui est finis finium, evidens est quod circa Meta­ finem ipsum totius Philosophiae. Nam, ut argumentatur physicam —cuius finis proprius est finis ultimus totius S. Thomas: «illa scientia se habet ad alias ut principalis humanae vitae et philosophiae— volvuntur omnes scien­ sive ut architectonica ad servillem sive ad famulantem, tiae omnesque operationes humanae sicut circa supremum quae considerat causam finalem cuius causa agenda sunt omnium cardinem, iuxta illud S. Thomae: «Per Sapientiam singula. Nam gubernator, ad quem pertinet usus navis, qui dirigitur et hominis intellectus et hominis afffectus»3. est finis navis, est quasi architector respectu navis factoris, Quibus ex amussim consonant haec profiinda verba qui ei famulatur. Sed praedicta scientia [Aletaphysica] S. Alberti Magni: «ille est sapiens qui ex lumine cognitionis, maxime considerat causam finalem rerum omnium... Ergo quod habet apud se, potest assignare causas quae inter praedicta scientia est principalis sive architectonica omnium alias causas magis causae sunt. Illae autem iterum sunt aliarum» ’. «Et sic omnes aliae scientiae in eam ordinantur quae ex divinis accipiuntur. Illae enim sunt primae influentes sicut in finem» '°. super omnes alias, et ideo ex ipsis certificant et informant «Omnium enim ordinatorum ad finem, gubernationis ct mentem. Unde etiam illae causae dicuntur cardines causarum, ordinis regulam ex fine sumi neccesse est;... Unde videmus quia in eis sicut in cardinibus omnes aliae causae volvuntur * 4* . in artibus unam alterius esse gubernativam et quasi prin­ cipem ad quam pertinet eius finis: sicut medicinalis ars Porro huiusmodi gubernatio atque directio aliarum par­ pigmentariae principatur et eam ordinat, propter hoc quod tium philosophiae ad finem proprium Metaphysicae, re­ sanitas, circa quam medicinalis versatur, finis est omnium ducitur ad genus causae efficientis; quia «nihil est aliud regere pigmentorum quae arte pigmentaria conficiuntur. Et simile principalior existens» \ Et sic «Sapientia, in quantum dicit verum circa principia, est intellectus; in quantum autem scit ea quae ex principiis concluduntur, est scienda. Dis­ tinguitur tamen a scientia communiter sumpta, propter eminentiam quam habet inter alias scientias: est enim vinus quaedam omnium scientiarum 12. 1 2 s 4 3 In X Ethic., lect. 12, n. 2.111. In VI Ethic., lect. 5, n. 1.183. In VI Ethic., lect. 6, n. 1.184. In I Metaph. lect. 2, n. 50. Ibid., lect. 3, n. 59. A I 1 I Contra Gent., cap. 1. 2 In III Sent., d. 33, q· 2, a· q,a·1 c* n’ I36· 3 Summa tehol. I-II, q. 68, a. 4 ad 5. ‘ In Isaiam, cap. 11, 2, cd. colonicnsis, t. 19, p. 169, 54-61. Müns­ ter, 1952· 1 > 348 See. II, c.2. Ordo P. II. Divisio philosophiae et gubernare quam movere per intellectum aliqua ad finem»l, id est «movere aliquos in debitum finem, sicut nauta gubernat navem ducendo eam ad portum»1 2, siquidem «gubernatio est quedam mutatio gubernatorum a gubernante: omnis autem motus est actus mobilis a movente» 3 Unde et in Deo creatio, conservatio et gubernatio in eadem linea ponuntur operationis ad extra 4; nam «secundum eandem rationem competit Deo esse gubernatorem rerum et causam earum, quia eiusdem est rem producere et ei per­ fectionem dare, quod ad gubernantem pertinet»5. Qui quidem influxus causalis Metaphysicae in ceteras partes philosophiae est universalis in omnes ac singulas: «in tantum enim alicuius gubernatio se extendit in quantum se extendere potest finis gubernationis»6. Ordo namque agentium respondet ordini finium. Quid autem impotet huiusmodi gubernatio, operosius investigandum est. Ac primo quidem importat assignare ceteris partibus ac sibimetipsi propriam materiam vel obiectum, quasi distri­ buendo ac definiendo singulis propria earum officia, ut in Introductione videbamus. Hoc enim est primum ac funda­ mentale munus gubernantis: distribuere partes et officia quae in communitate sibi subiecta habere debent, singulisque propria definire. Quod a S. Thoma appellatur «definitio eorum quae agenda sunt» 7, id est «praeordinare quae agenda sunt»8. Unde et alibi docet quod «determinare de Sapientia 1 III Contra Gent., cap. 64, arg. 3, Cf. in IV contra Gent., cap. 20 arg. 3. 2 Summa tehol. II-II, q. 102, a. 2c. 3 Summa theol., I, q. 103, a. 5 ad 2. Cf. ibid. q. 105, prolog. 1 III contra Gent., cap. 79 in fine; Summa theol. I, q. 34, a. 3, ad 2, q. 104-105. δ Summa theol. I, q. 103, a. 5c e Ibid. Summa theol. I, q. 108, a. 6c. 8 ICompendium Theologiae, I. P., cap. J26. Opuscula Theologia, 1.1, cd. R. Vcrardo, Ο. P., n. 249. partium secundum causam efficie.xtem 349 quid sit et quomodo se habeat, et de scientia et intellectu et arte, pertinet ad Philosophiam Primam» \ Ac Rogerius Baco tradit quod Metaphysicae «proprium est distinguere omnes scientias, et dare rationem universalem de omnibus, quia est communis omnibus rebus et scientiis specialibus, et in omnes suam influit potestatem»2. / Secundo, consequenter, eas ordinare sive organizare, quia Sapientiae et Sapientis est ordinare 3 «Cuius ratio est —ait S. Thomas—, quia Sapientia est potissima per­ fectio rationis, cuius proprium est cognoscere ordinem. Nam, ast vires sensitivae cognoscant res aliquas absolute, ordinem tamen unius rei ad aliam cognoscere est solius intellectus aut rationis. Invenitur autem duplex ordo in rebus. Unus quidem partium alicuius totius seu alicuius multitudinis ad invicem, sicut partes domus ad invicem ordinantur. Alius est ordo rerum in finem. Et hic ordo est principalior; nam, ut Philo­ sophus dicit in XI Metaphysicorum, cap. io, n.° i, ordo partium exercitus ad invicem, est propter ordinem totius exercitus ad ducem»4. Et hic est ordo quem maxime considerat Aletaphysica, ac secundum cum ordinat atque componit —organizat— ceteras partes philosophiae. De hoc enim ordine intclliguntur haec eius verba: sapientiae vel Metaphysicae «est ordinare omnes, et ipsa est quasi architectonica respectu omnium» s. ♦Sapiens enim simpliciter dicitur qui habet de omnibus ordinare..., quia sapientis est ordinare, ut dicitur in I Aleta­ physicae. Omnis autem ordinator respicit finem. Ille ergo 1 In I Post., lect. 44, n. 11. 1 Liber I communium naturahnm, P. I. dist. I, cap. 2. Opera hactenus inedita Rogeri Baconi, fasc. II, ed. R. Steele, p. 9, 29-32. Oxford, s. d. 3 Aristoteles, I Metaph., cap. 2, n. 3 (II, 15-17)· 4 S. Thomas, in I Ethic, lect. 1, n. 1. 5 S. Thomas, Summa theol., I-II, q· 66, a. 5, c. Cf. tn I Metaph., lect. 2, n. 42. 350 P. II. Divisio Sec. II, c.2. Ordo partium secundum causam efficientem 351 philosophiae simpliciter est sapiens qui cognoscit finem vel qui agit propter finem universalem, scilicet Deum»1. «Cuius ratio est, quia in omnibus scientiis et artibus, sive speculativis sive operativis, oportet quod illa quae est altior et ordinativa aliarum consideret rationes magis universales, eo quod principia sunt parva quantitate et maxima virtute, et simplicia ad plurima se extendunt. Verbi gratia, sub civili scientia est militaris, et sub militari equestris, et sic deinceps; civilis autem sub consideratione boni humani absolute, militaris autem considerat hoc idem secundum quod determinatur ad res bellicas, et sic deinceps: et propter hoc inferior accipit principia sua a superiore, quae est quasi propter quid demonstrans. Et hoc etiam facilius patet in scientiis speculativis. Quia Metaphysica, quae est ordinativa aliarum, considerat ratio­ nem entis absolute; aliae vero secundum determinationem aliquam» 2. Cum enim sit de altissimis, est «aliarum ordinatrix et iudex» 3, «aliarum omnium rectrix», «maxime aliarum regu­ la trix», «maxime intellectualis», et «aliarum princeps sive domina»4. Iam vero secundum ordinem descendentem ab uno —qui est analogia attributionis secundum causalitatem efficientem—, primo est philosophia speculativa, ac dein philosophia practica. Quod quidem apparet, tum ex ratione ordinis, tum ex ratione ipsius philosophiae, tum etiam ex ratione philosophi, scilicet hominis philosophantis qua talis. Ex ratione quidem ordinis, quia «ordo principalius in­ venitur in ipsis rebus, et ex eis derivatur ad cognitionem nostram»5. Ex cognitione autem nostra rursus derivatur ad appetitiones et operationes nostras, quia nihil volitum quin 1 In epistolam ad Ephesios, cap. 5, lect. 6, p. 67b. 2 In II Sent., d. 3, q. 3, a. 2c. 3 In III Sent., d. 35, q. 2, a. 3 qla. ic, n. 164. In XII libros Mctaphysicorum Aristotelis, prooemium S. Thomae. 5 Summa theol. II-II, q. 26, a. 1 ad 2. praecognitum. Et sic «ordo pertinet ad rationem sicut ad ordinantem, sed ad vim appetitivam sicut ad ordinatam» l: quod est a fortiori dicendum et de vi exeeutiva operarun anis. Atqui ordo ipsarum rerum a Deo creatore et gubernatore institutus, id est, ordo totius universi et partium eius 2, est causa philosophiae speculativae, ideoque ordo speculandus, quia est ordo «quem ratio humana considerat, sed non facit»3. Ordo autem, quem ratio considerando facit in actibus voluntatis et in exterioribus rebus quarum ipsa est causa per artes mechanicas, est ordo practicus vel exercendus, atque ideo spectat ad philosophiam practicam. Ergo ordo per prius convenit philosophiae speculativae quam practicae. Ex ratione etiam ipsius Philosophiae, quae principalius est cognoscitiva quam operativa. Nam philosophia est amor Sapientiae. Ille autem est «Sapientiae amator qui Sapientiam non propter aliud, sed propter se ipsam quaerit. Qui enim aliquid propter alterum quaerit, magis hoc amat propter quod quaerit quam quod quaerit»4. Insuper, «quicumque quaerit fugere ignorantiam sicut finem, tendit ad ipsum scire propter seipsum. Sed illi, qui philosophantur, quaerunt fugere ignorantiam sicut finem. Ergo tendunt in ipsum scire propter seipsum»5. Hoc autem est proprium philosophiae speculativae, quae quaerit ipsum scire propter seipsum, dum philosophia practica vel operativa quaerit scire propter opus 6. Philosophia ergo speculativa se habet ad philosophiam practicam sicut philosophia simpliciter ad philosophiam secundum quid. Ex ratione denique ipsius hominis philosophantis qua talis. Philosophatur enim homo per rationem vel intellectum Ibid, ad 3. Summa thehol. I, q. 47» a· 3 a^ 3» a· 4» Q· I03> a· 4 a^ 1. In I Ethic., Icct. 1, n. 2. In I Mctaph., lect. 3» n· 5^· Ibid., n. 53. In XI Mctaph., Icct, 7» η· 2·265· 352 » 1 I P. II. Divisio philosophiae et non per aliam facultatem. Intellectus autem, qua talis, est per prius cognoscitivus sive specualtivus, et nonisi per posterius est practicus vel operativus. Unde et intellectus speculativus extensione fit practicus, quatenus scilicet cog­ nitio veritatis extenditur et applicatur ad directionem ope­ ris K «Magis autem est proprium rationis quod ipsa in se habet quam quod in alio facit» 1 2. Inter partes autem philosophiae speculativae illa prior est, quae magis est speculativa; quia sicut se habet simpli­ citer ad simpliciter, ita magis ad magis et minus ad minus ’. Est vero maxime speculativa quae circa maxime speculabilia versatur et maxime independentia sunt a nostro opere. Et haec est Metaphysica, praesertim in ea parte quae Deum respicit. Unde et maxime intellectualis dicitur 4, nomenque obtinet Primae Philosophiae: «dicitur autem Prima Philo­ sophia in quantum primas rerum causas considerat»5* . Deinde est Philosophia Naturalis, tum quia eius obiectum minus pendet ab intellectu nostro quam obiectum Mathe­ maticae ct Logicae —nam intentiones secundae et pro­ portiones mathematicae sunt formaliter adinventae a ra­ tione, licet cum fundamento in te—, tum etiam quia magis et propinquius deservit ad speculationem metaphysicam Dei, cuius ens physicum, quod complectitur totum mundum adspectabilcm, est proprius effectus. «Sicut enim ars ma­ nifestatur per artificis opera, ita et Dei Sapientia manifes­ tatur per creaturas» ®. Quia «creaturae sunt sicut via per quam devenitur in cognitionem Creatoris»7. Ideo Philosophia Naturalis est quidem «quaedam pars philosophiae, sed non prima», quia non considerat ens 1 Cf. Summa theol., I, q. 14, a. 16; q. 19, a. 4 ad 4; q. 79, a. nj 1-Π, q. 9, a. i ad 2; II-II, q. 4, a. 1 ad 3; in librum Boethii de Trinitate, q. 5, a. ic, p. 164, 5-17. 2 III contra Gent, cap. 34, arg. 3. 3 Aristoteles, V Topic., cap. 8, η. 3-4 (I, 233, 10-24); S. Thomas, III contra Gent., cap. 27, arg. 7; cap. 139. 4 S. Thomas, in XII libros Metaphysicorum Aristotelis, prooemium. 8 Ibid. r' S. I HOMAS, in epist. S. Pauli ad Romanos, cap. 1, lect. 6. 7 In II Sent.,d. 15, q. 3, a. 3 ad 3. Sec. II, c.2. Ordo partium secundum causam efficientem 353 commune in quantum ens, neque Ens Primum —immo­ bile—, sed aliquod tantum particulare genus entis, nempe ens mobile ut mobile \ Physica ergo «non est philosophia prima, sed secunda... Prima enim Philosophia est de primis substantiis quae sunt substantiae immateriales, de quibus speculatur non solum in quantum sunt substantiae, sed in quantum substantiae tales, scilicet in quantum immateriales. De sensibilibus vero substantiis non speculatur in quantum sunt tales substantiae, sed in quamtum sunt substantiae, aut etiam entia, vel in quantum per eas manuducimur in cogni­ tionem substantiarum immaterialium. Physicus vero e converso determinat de substatiis materialibus, non in quantum sunt substantiae, sed in quantum materiales et habentes in se principium motus» 2. Tertio loco venit Mathematica, quatenus inservit ad melius ac certius cognoscendum mundum physicum, ut apparet maxime in Astronomia. Exinde enim amplior via patet ad assurgendum in Deum ut in Primum omnium prin­ cipium et gubernatorem 3. Ac postremum locum occupat Logica, quae mera ins­ trumenta praebet aliis tribus partibus philosophiae realis speculativae ut ordinate in suis speculationibus procedant. Nam «processus scientiarum est opus rationis cuius pro­ prium est ordinare. Unde in omni opere rationis ordo aliquis invenitur, secundum quem preceditur ab uno in aliud» discurrendo 4. Inter partes vero philosophiae practicae prior est illa quae de nobiliori atque universaliori opere pertractat, ut est philosophia activa sive moralis quae circa omne agibile humanum versatur; ac dcin philosophia factiva sive technologia, quae de factibilibus ab homine occupatur. Nobiliora enim sunt agibilia quam factibilia, quia illa sunt animae, 1 In IV Mctaph., lect. 5, n. 593. » In VII Mctah., Icct. 11, n. 1.526. Cf. etiam In VI Metaph., Icct 1, n. 1.170; in XI Metaph., lect. 7, n. 2.167. 1 Cf. in librum Boethii de Trinitate, q. 5, a. 1 ad 9, p. 172, 8-11. 4 In libros Aristotelis de Caelo et Mundo, prooemium S. Thomae, n. 1. 2J 354 •i ·< ! Ml * λ P. II. Divisio Sec. II, c 2. Ordo philosophiae L·mi . a- α partium secundum causam efficientem 355 ista corporis. Et magis universalia, cum illa extendantur ad scientia et ars liberalis, immo et ars artium, ut eam appellat totam vitam humanam omnium hominum, dum haec ad S. Thomas, «quia in actu rationis nos dirigit, a quo omnes unam vel alteram portionem eius limitentur, et quidem anes procedunt» l. Qua de causa, licet sit principaliter eorum hominum tantum qui anibus mechanicis dicantur1. atque simpliciter speculativa in quantum scientia, simul est Insuper philosophia activa magis est necessaria et utilis ad secundario ac secundum quid operativa in quantum ars. philosophiam speculativam quam philosophia factiva, ut Inde haec vocatur ars speculativa, quia «quaedam facit, puta patet ex dictis capitulo praecedenti. syllogismum, propositionem et alia hiuusmodi, in quibus Atque inter ipsas partes philosophiae moralis primum proceditur secundum certas et determinatas vias»2. «Et occupat locum philosophia politica; secundum, philosophia ideo quicumque ad huiusmodi opera rationis habitus spe­ domestica sive familiaris; tertium, philosophia individualis. culativi ordinantur, dicuntur per quamdam similitudinem artes, Quia perfectius est bonum commune civitatis et familiae scilicet liberales, ad differentiam illarum artium quae ordi­ quam bonum privatum uniuscuiusque personae: ac rursus nantur ad opera per corpus exercita, quae sunt quodammodo bonum commune civitatis est maius quam bomun commune serviles, in quantum corpus serviliter subditur animae, et unius familiae. homo secundum animam est liber»3. Quapropter S. Thomas, exponens «dignitatem et ordinem «Unde et illae solae artes liberales dicuntur quae ad scien­ Politicae ad omnes alias scientias practicas», scribit: «est dum ordinantur,’ illae vero quae ordinantur ad aliquam enim civitas principalissimum eorum quae humana ratione utilitatem per actionem habendam, dicuntur mechanicae sive constitui possunt; nam ad ipsam omnes communitates serviles)4. humanae referuntur. Rursumque omnia tota, quae per artes Quia nimirum, «non solum habent cognitionem, sed mechanicas constituuntur ex rebus in usum hominum opus aliquod, quod est immediate ipsius rationis, ut... syllo­ venientibus, ad homines ordinantur sicut ad finem. gismum vel orationem formare»5. Si igitur principalior scientia est quae est de nobiliori Logica ergo est minima inter scientias speculativas, et perfectiori, necesse est Politicam inter omnes scientias maxima tamen inter artes liberales. Et quia actus ipsius practicas esse principaliorem et architectonicam omnium rationis sunt nobiliores quam actus voluntatis, et hi digniores aliarum, utpote considerans ultimum et perfectum bomun quam actus membrorum corporis, sequitur ordinem con­ in rebus humanis. Et propter hoc Philosophus dicit in fine ceptuum et actuum ipsius rationis per Logicam esse priorem X Ethicorum quod in Politica perficitur philosophia quae ac nobiliorem ordine actuum et affectuum voluntatis per est circa res humanas»2. Moralem practicam, qui et nobilior est ordine motuum Talis est ordo partium omnium philosophiae, quem membrorum corporis per artes mechanicas. Alctaphysica constituit secundum causalitatem efficientem, Ture igitur S. Thomas, ob hanc rationem artis liberalis descendendo a prima et maxima usque ad ultimam et mini­ quam maxime habet Logica, eam posuit inter ordines ab mam. Ubi notare iuvat Logicam recte locatam fuisse inter hominis ratione productos, sicut Philosophiam Moralem prac­ partes principales sive reales philosophiae speculativae er ticam et Technicam. partes philosophiae practicae, quia revera Logica est simul 1 1 Cf. Surnnia theol., I-II, q. 57, a. 4 ad 3. 2 l.ibros r>ollticorii’n Aristotelis, prologus S. Thomae, n. 7. Cf. etitm in ΙΓ Ethic., lect. 7, nn. 1.200-1.201. In I Post., lect. 1, n. 3. Summa theol., II-II, q. 47, a· 2 a^ 3· Summa theol., I-II, q. 57, a· 3 a 3· In I Metaph., lect. 3, n. 59· In librum Boethii de Trinitate, q. 5, a- 1 ad 3, P- 168, 11-13. 356 IIT «J « ■ HI * I I ί. : j ’Ή I · S •· i ♦· i I P. II. Divisio philosophiae Est enim triplex ordo, quem ratio considerando facit. Unus quidem, «quem ratio considerando facit in proprio actu, puta cum ordinat conceptus suos ad invicem, et signa conceptuum quae sunt voces significativae»; et talis ordo «pertinet ad Rationalem Philosophiam, cuius est considerare ordinem partium orationis ad invicem, et ordinem princi­ piorum ad invicem et ad conclusiones». Alius autem est «ordo quem ratio considerando facit in operationibus voluntatis), qui «pertinet ad considerationem Moralis Philosophiae», cuius «proprium est considerare operationes humanas secundum quod sunt ordinatae ad invicem et ad finem». Tertius autem est «ordo quem ratio considerando facit in exterioribus rebus quarum ipsa est causa, sicut in arca et domo»; et huiusmodi ordo «quem ratio considerando facit in exterioribus constitutis per rationem humanam, pertinet ad Artes Mechanicas» x. Sicque salvatur hic lex continuitatis omnium rerum or­ dinatarum, ut supremum infini attingat infimum supremi; quia videlicet supremum philosophiae practicae, quod est philosophia activa —moralis—, contingit infimum philo­ sophiae speculativae, quod est Logica ut ars speculativa. Patet ergo ceteras partes philosophiae esse ordinatas secundum prius et posterius sub Metaphysica sicut sub primo analogante: tum secundum causalitatem finalem, quia omnes ordinantur ad finem proprium Metaphysicae, qui est beatitudo naturalis hominis; tum, consequenter, secun­ dum causalitatem efficientem, quatenus omnes et singulae a Metaphysica accipiunt designationem proprii earum obiecti, atque organicam dispositionem sive ordinem. Ille enim ad quem pertinet finis communis plurium quasi proprius ac superior, vi eius non solum distribuit singulis particularibus propria officia, verum etiam ea coordinat et organizat, ita ut omnes ordinentur ad illum unum et ab illo uno: ut videre est in architecto respectu manualiter operantium ad cons* In I Ethic., lect. i, nn. 1-2. Cf. in I Post., lect. 1, n. 1. See. II, C.2. Ordo PARTIUM SECUNDUM CAUStM LFFICIE TEM 357 tractionem domus, in duce exercitus respectu militum pug­ nantium ad victoriam capessendam, et in Deo respectu totius universitatis creaturarum ad gloriam eius manifes­ tandam. Qua de re iterum iuvat audire S. Thomam egregie scribentem: «omnia quorum unus est finis, oportet quod in ordine ad finem conveniant..., sicut videmus in exercitu. Nam bonum exercitus est, et in ipso ordine exercitus, et in duce qui exercitui praesidet: sed magis est bonum exer­ citus in duce quam in ordine, quia finis potior est bonitate his quae sunt ad finem; ordo autem exercitus est propter bonum ducis adimplendum, scilicet ducis voluntatem in victoriae consecutionem; non autem e converso, bonum ducis est propter bonum ordinis. Et quia ratio eorum quae sunt ad finem sumitur ex fine, ideo necesse est quod non solum ordo exercitus sit propter ducem, sed etiam quod a duce sit ordo exercitus, cum ordo exercitus sit propter ducem. Ita etiam Bonum Separatum, quod est Primum Movens, est melius bonum bono ordinis quod est in universo. Totus enim ordo universi est propter Primum Moventem, ut scilicet explicatur in universo ordinato id quod est in intel­ lectu et voluntate Primi Moventis. Et sic opportet quod a Primo Movente sit tota ordinatio iniversi)1. Et sic apparet quam profunde dictum est quod Philo­ sophia cst ordo animae conveniens sive ordinata perfectio animae 2. Quia revera per philosophiam speculativam apprehendit atque describit homo in intellectu suo possibili totum ordinem universi immanentem et trascendentem, idest sive partium universi inter se, sive totius universi ad Deum ut ad Causam ct Finem eius: per philosophiam vero practicam imponit ordinem rationis suae facultatibus appetitivis et membris corporis exequentibus opera artis. » In XII, Metaph., lect. 12, nn. 2.629-2.631. 2 Ai.KiNDl, Liber dc quinque essentiis, p. 29, 11. cd. A. Nagy, Münster, 1897; Dominicus Gundissalinus, Dc divisione philosophiae, p. u, 21, ed. L. Baur. Münster, I9°3· 358 P. II. Divisio philosophiae Sec. Π, c.2. Ordo partium secundum causam efficientem 359 et ad unum» \ «Ordinatio enim aliquorum non potest Etenim universitas creaturarum, quae nomine mundi fieri nisi per cognitionem habitudinis et proportionis ordi­ venit \ est maxime atque pulcherrime ordinata; quam natorum ad invicem, et ad aliquid altius eius, quod est ob rem Pythagoras, ut fertur, eam appellavit κόσμον, έκ τή; έν αύτω τάξεων 12. Et inde tritum illud: opus naturae est finis eorum: ordo enim aliquorum ad invicem est propter opus intelligentiae, id est Dei naturam instituentis et guber­ ordinem eorum ad finem» 2. nantis 3. «Ipse enim duplicem ordinem in universo ins­ lam vero «optimum in omnibus entibus causatis est ordo tituit, principalem scilicet et secundarium. Principalis est universi, in quo bonum universi consistit», cum sit "quasi secundum quod res ordinantur in Ipsum; et secundarius ultima forma» eius. Et ideo «distinctio panium universi et est secundum quod una iuvat aliam in perveniendo ad ordo earum est proprius effectus Causae Primae, quasi similitudinem divinam. Unde dicitur in XII Metaphysiultima forma et optimum in universo». Quia semper «id corum, cap. io, quod ordo partium universi ad invicem quod est optimum in rebus causatis reducitur ut in Primam est propter illum ordinem qui est in bonum ultimum'»1. Causam in id quod est optimum in causis: oportet enim Nam «bonum universi consistit in duplici ordine, sci­ effectus proportionales esse causis»3. licet in ordine partium universi ad invicem, et in ordine totius universi ad finem, qui est ipse Deus: sicut etiam est in exercitu ordo partium exercitus ad invicem secundum Quo fit, ut tota perfectio universi consistat in tali ordine diversa officia, et est ordo totius exercitus ad bonum ducis, immanenti partium eius inter se, ac praesertim in ordine quod est victoria. Et hic ordo est praecipuus, propter quem transcedenti totius universi, sic ordinati, ad Deum ut ad est primus ordo»6. Primam Causam et Finem ultimum eius. Ordo nimirum, tum Cum ergo Deus omnia faciat per suam Sapientiam, staticus, quatenus essentiae rerum sunt distinctae et ordi­ cuius est omnia ordinatissime disponere, neccsse est quod natae; tum etiam dynamicus, prout una in aliam influit «quaecumque sunt a Deo, ordinem habeant ad invicem et ad vel ad aliam ordinatur. «Quia secundum haec duo invenitur ipsum Deum»G. Et sic «duplicem ordinem Deus in suis ordo in rebus, sccundun scilicet quod una est melior alia, effectibus instituit: unum quidem, quo omnia ordinamur et secundum quod una ab alia movetur»4. in Ipsum...; alium vero quo effectus divini ordinantur ad Ratione igitur ordinis transcendentis totius universitatis invicem» 7. Et hoc modo omnia sunt «ordinata uno ordine ad Deum, «finis ultimus omnium Deus est. Sunt tamen et fines alii sub isto fine, secundum quod una creatura ad aliam 1 Summa thoel., I, q. 46, a. 1. ordinatur ut ad finem, imperfectiora scilicet ad perfectiora, 2 PLUTARCHUS, De placitis philosophorum, lib. 2, I, n. 1. Opera, cd. ut materia ad formam, elementa ad mixta, plantae ad ani­ Didot., t. 4, p. T.080, 2-3. malia, animalia ad homines... Et sic patet quod ordo universi 3 S. TOHMAS, De occultis operationibus naturae, n. 8. Opuscula phi­ attenditur secundum quod una creatura agit in aliam, et losophica, cd. J. Pcerier, p. 207-208. Axioma hoc totidem fere verbis invenitur apud Simplicium, in II Physic., cap. 2, cd. H. Diels., Commentaria in Ari­ stotelem graeca, vol. IX, p. 288,29-30. Berolini, 1882. Videsis J. M. RamIrez, Dc hominis beatitudine, t. I, p. 240-246. * In III Sent. d. 1, q. 2, a. 3c. In II Sent., d. 44, q. 2c. Cf. tbid., d. 47, a. 4c; I contra Gent., cap. 78, arg. 3; III contra Gent., cap. 98. e Summa theol. I, q. 47, a. 4c. Irj Epist. S .Pauli ad Romanos, cap. 13, lect. I. 1 Summa Theol. I, 47> a· 4 ad r- Cf. q. 103, a. 4 ad 1. 2 II contra Gent., cap. 24, arg. 3. 3 II contra Gent., cap. 42» ar8· 3*^· 4 Summa theol., I, q. i<>3> a· 4 ad Γ· a· 3 ad 3> Q- 25, a. 6 ad 3; 360 P. II. Divisio philosophiae Sec. II, c 2. Ordo partium secundum causam efficientem 361 possibilem «possit omnia intelligibilia fieri in actu»«Ipsa enim scientia speculativa et sic scibile, id est scibile in actu, est idem»2. «Et secundum hunc modum —concludit S. Thomas— possibile est ut in una re [creata, puta in anima intellectiva] totius universi perfectio existât. Unde haec est ultima perfectio ad quam anima potest pervenire secundum philosophos, ut in ea describatur totus ordo universi et causarum eius; in quo etiam finem ultimum homines posuerunt» 3. «Et ideo quidam philosophi 4, attendentes naturalem lit IL •1 « l«4|« C i L: I secundum quod una fit ad similitudinem alterius, et secun­ dum quod una est finis alterius» \ Et inde sequitur quod cognoscere huiusmodi ordinem totius universitatis creaturarum inter se et ad Primam earum Causam Ultimumque Finem, id est supremam perfectionem omnium rerum, revera est ultima atque suprema perfectio ipsius animae intellectivae, quia cognoscens fit cognoscibiliter ipsum cognitum, si quidem cognoscens in actu est cog­ nitum in actu 12; et sic anima est quodamodo omnia entia, ή ψυχή τά όντα πως εστι μάντα 3 «Omnia enim quae sunt, aut sunt sensibilia aut intelligibilia. Anima autem est quo­ 1 S. Thomas, in III de Anima, lect. io, n. 728. dammodo omnia sensibilia et intelligibilia, quia in anima est 1 In III de Anima, lect. 9, n. 724. sensus et intellectus sive scientia; sensus autem est quodam­ 1 De Verit., q. 2, a. 2c. modo ipsa sensibilia, et intellectus intelligibilia, sive scientia 4 ‘Dicimus ergo: perfectio animae rationalis propria est quidem ut scibilia»45*. Nam «intellectum in actu et intelligens in actu mundus intellectualis fiat, quatenus nempe describatur in ea universi imago ordinisque intelligibilis in eo, bonitatisque in omnibus diffusae; incipiendo ab sunt unum, sicut... sensibile in actu et sensus in actu sunt universorum principio et procedendo ad nobiles subtantias, dein ad eas quae unum»s. sunt absolute spirituales, et denique ad illas spirituales pendentes aliquo modo Anima ergo «data est homini loco omnium formarum, a corporibus: postea ad corpora superiora cum suis dispositionibus et virtu­ ut sit homo quodammodo totum ens, in quantum secundum tibus, atque ita porro continenter progrediendo, quousque totius esse totam animam est quodammodo omnia, prout eius anima est re­ plenamquc imaginem in se repraesentet, ita ut ipsa [anima] mundus intelle­ ctualis evadat; nimirum intuitive percipiendo id quod absolutus splendor est, ceptiva omnium formarum [non quidem in esse rei, sed in Bonum absolutum, absoluta veraque Pulchritudo, cum ipso sese coniungat, et esse intelligibili]. Nam intellectus est quaedam potentia ipsius exemplar in se impressum gerat, atque de sua substantia evadat» (Avi­ receptiva omnium formarum intelligibilium, et sensus est cenna, Metaphysices Compendium, lib. II, tract. 1, cap. 1, n. 9, p. 230-231, quaedam potentia receptiva omnium formarum sensibi­ ed. N. Caramc, Romae 1926). lium» °. Qua de causa intellectus possibilis est quo est omnia «Ego igitur opinor ad hoc sat esse ut homo de separatis principiis veros habeat concentus, et cis sincerum ct certum assensum praebeat, eo quod ea fieri, agens vero quo est omnia facere, utique intelligibiliter tc.ieat ope demonstrationis; atque ut sciat causas finales rerum quae accidunt sive in esse cogniti: πάντα γίνεσΘαι, πάντα ποιεϊν 7; ita in molibus universalibus, non autem in particularibus qui infiniti sunt, atque quidem ut anima intellectiva per intellectum agentem «possit pro certo stabilitam habeat universi dispossitionem eiusque partium compa­ omnia intelligibilia facere in actu», per intellectum vero rationem ad invicem, cognoscatquc ordinem a Primo Principio exordientem 1 Summa theol. I, q. 47, a. 3 ad 3. Cf. II contra Gent., cap. 42, arg. 4; cap. 44, arg. 1; III contra Gent., cap. 98. 2 II contra Gent., cap. 55, arg. 10; Comp, theol., I. P., cap. 75, ed. cit., n. 130; Summa theol. I, q. 14, a. 2c; q. 55, a. 1 ad 2. 3 Aristoteles, III de Anima, cap. 8, n. 1 (III, 470, 37). 4 S. Thomas, In III de Anima, Icct. 13, n. 787. 5 5 In III de Anima, Icct. 9, n. 724. e In III de Anima, lect. 13, n. 790. ’ Aristoteles, III de Anima, cap. 5, n. 1 (III, 468, 31-32); S. Thomas, III contra Gent., cap. 45; Summa theol., I, q. 88, a. ic, § sexto. et ad ultima usque entia, quae illi ordini subsunt, sese protrahentem; atque ut conceptum Providentiae ct qualiter sit, habeat; certusque sit circa Essentiam quae omnia praecedit, quale sit cius esse proprium, et qualis cius unitas pro­ pria, et quomodo res cognoscat, ita ut nulla multiplicitas ipsam afficiat, ncc variabilitas ullo modo; atque quomodo cetera entia ad eam ordinentur et se habeant· (ibid., n. 17, p. 236-137). Per philosophiam speculativam «cognoscuntur dispositiones omnium quae sunt, ad hoc ut describatur in animabus nostris forma universi esse secundum ordinem suum, sicut describitur forma visibilis in speculo. Huiusmodi autem descriptio in nostris animabus est perfectio ipsarum; quoniam aptitudo animae ad recipiendum ea, proprietas est ipsius animae. Unde describi ea in anima, 362 lit lu P. II. Divisio philosophiae perfectionem hominis, dixerunt ultimam felicitatem hominis in hoc consistere, quod in anima hominis describatur ordo totius universi» x. Revera enim «scientia nihil aliud est quam descriptio rerum in anima, cum scientia esse dicatur assimilatio scientis ad scitum»* 12, eo quod «res imprimunt similitudines suas in animas nostras... Unde sicut scientia nostra est sigillatio rerum in animabus nostris, ita e converso formae non sunt nisi quedam sigillatio divinae scientiae in rebus»3. Et ideo, cum describitur in intellectu nostro possibili ordo universi et causarun eius, reapse fit veluti iteratio quaedam et reproductio —analoga— in animabus nostris ispsius divinae Sapientiae res omnes condentis et disponentis in numero, pondere et mensura. Diversimode tamen concurrunt ad huiusmodi descrip­ tionem diversae partes philosophiae speculativae. Nam Logica concurrit docendo modum describendi et tradendo instrumenta descriptionis peragendae, cum sit ars directiva ipsius actus rationis describentis, «per quam scilicet homo in ipso actu rationis ordinate, faciliter et sine errore pro­ cedat»4, ac «ministrat speculationi sua instrumenta, sci­ licet syllogismos et definitiones et alia huiusmodi, quibus in scientiis speculativis indigemus»5. Philosophia vero Naturalis universa cum omnibus par­ tibus suis, adiuta per Mathematicam, detegit ordinem im­ manentem totius mundi adspectabilis, id est omnium par­ tium eius inter se, cumque apprehendit ac describit in in praesenti quidem est summa nobilitas, ct in futuro causa felicitatis» (Algazel, Metaphysica, P. I. praepositio prima, p. 2, 4-11: ed. J. T. Muckle. Toronto, 1933). Algazelem exscribit Dominicus Gundissalinus, De divisione philosophiae ed. cit., p. 15-16. 1 De Vetit., q. 20, a. 3c. 1 De Verit., q. 11, a. 1 obi. 11. 3 De Verit., q. 2, a. 1 ad 6. Cf. Algazel, Metaphysica, II P. tract. 5, cap. 5, p. 189,10-20. 4 In I Post., lect. 1, n.i. 6 In librum Boethii de Trinitate, q. 5, a. 1 ad 2, p. 167, 18-19. Sec. II, c.2. Ordo partium secundum < ausam efficientem 303 intellectu possibili. Nam hae duae partes philosophiae realis speculativae sunt proprie loquendo scientiae, non Sapientia. Scientia autem est de creaturis, non de Deo x. Atque tota speculatio scientiae physico mathematicae consistit in ri­ mandis naturis rerum huius mundi sensibilis secundum earum varietatem, distinctionem, gradus perfectionis, in­ fluxus causales et habitudines consequentes, idest in dete­ gendis legibus et principiis quibus reguntur ac ordinantur inter se. Et quidem quo magis profunde cognoscuntur, eo magis aptatae atque ordinatae comperiuntur. Est enim «totum universum unum unitate ordinis... Haec autem unitas ordinis attenditur secundum quod quodam ordine reguntur corporalia per spiritualia, et inferiora cor­ pora per superiora» 1 2. Quem quidem ordinem tam entitativum quam operativum, secundum diversos gradus perlectionis rerum et diversa genera causarum, late prosequitur S. Thomas in Summa contra Gentiles lib. Ill, cap. 77-83, 97. Et alibi dicit quod universi «partes inveniuntur ad invicem ordinatae esse quasi partes animalis in toto, quae sibi in­ vicem deserviunt»34 . Immo et secundum ordinem formalem rerum naturalium, idest totius universi adspectabilis et partium eius princi­ palium, ordinat partes Philosophiae Naturalis, prout videre est in principio Expositionis eius super libros Aristotelis de Caelo et Mundo 1 ac de Sensu et Sensato5. Tandem Metaphysica scrutatur ordinem transcenden­ tem totius universi creaturarum, et partium eius inter se ordinatarum, ad Deum ut ad Primam Causam et Finem Ultimum omnium. Ordo enim causarum secundarum de­ pendet a causa prima, at praesertim ab ultimo fine omnium, qui est causa causarum omnium. Unde et ordo immanens 1 Summa theol. I, q. 79, a. 9c; I-II, q. 57> a· 2’> T 66, a. 5; II-II, q. 9, a. 2. 2 S. Thomas, Quodlib. 6, a 19c. 3 In 11 Sent. d. r, q. I, a. ic. 4 In Aristotelis libros de Caelo et Mundo, prooemium S. Thomae, n. 1-3. 4 In libros Aristotelis de Sensu et Sensato, lect. 1, n. 2-6. 364 P. IL Divisio Sec. II, c.2. Ordo philosophiae beatitudinem consequuntur, quae immediatius ultimum finem» \ mundi stat sub ordine transcendenti ipsius mundi ad Deum ut ad ultimum finem. Ad cuius evidentiam «considerandum est quod ex om­ nibus creaturis constituitur totum universum, sicut totum ex partibus. Si autem alicuius totius et partium eius velimus finem assignare, inveniemus primo quidem quod singulae partes sunt propter suos actus, sicut oculus ad videndum; secundo vero quod pars ignobilior est propter nobiliorem, sicut sensus propter intellectum et pulmo propter cor; tertio vero omnes partes sunt propter perfectionem totius, sicut et materia propter formam —partes enim sunt quasi ma­ teria totius—; ulterius autem totus homo est propter aliquem finem extrinsecum [transcendentem], puta ut fruatur Deo. Sic igitur et in partibus universi unaquaeque creatura est propter suum proprium actum et perfectionem; secundo autem creaturae ignobiliores sunt propter nobiliores, sicut creaturae quae sunt infra hominem sunt propter hominem; singulae autem creaturae sunt propter prefectionem totius universi: ulterius autem totum universum cum singulis suis partibus ordinatur in Deum sicut in finem, in quantum in eis per quamdam imitationem divina bonitas representatur ad gloriam Dei» U Ex hoc enim fine et ad hunc finem obtinendum «praeor­ dinavit [Deus] qua mensura deberet esse totum universum, et qui numerus esset conveniens essentialibus partibus universi, quae scilicet habent aliquo modo ordinem ad per­ petuitatem: quot scilicet sphaerae, quot stellae, quot ele­ menta, quot species rerum. Individua vero corruptibilia non ordinantur ad bonum universi principaliter, sed quasi secundario, in quantum in eis salvatur bonum speciei...2. Inter omnes autem creaturas, principalius ordinantur ad bonum universi creaturae rationales, quae, in quantum huiusmodi, incorruptibiles sunt, et potissime illae quae 1 S. THOMAS, Summa theol., I, q. 65, a. 2c. 2 «Divina sapientia est ordinativa qui, et quot ct qualiter ex eius virtute progrediantur effectus, etiam in infimis rebus* (III contra Gent., cap. 76, arg. ultimum). partium secundum causam efficientem 365 attingunt Hunc ergo ordinem supremum perspicere ac describere in intellectu nostro per Mctaphysicam, itemque ordinem immanentem universi quatenus ei subordinatum et ab eo dependentem, est summa Sapientia et maxima perfectio quam homo assequi potest per vires suas naturales. I Quam quidem plenitudinem delineare videtur S. Thomas, scribens: «ex praemisis autem accipi potest duplicis ordinis consideratio. Quorum unus quidem dependet ex prima omnium causa, unde et omnia complectitur. Alius autem particularis, qui ex aliqua causa creata dependet, et continet illa quae causae illi subduntur. Et hic quidem multiplex est, secundum diversitatem causarum quae inter creaturas in­ veniuntur. Unus tamen eorum sub altero continetur, sicut et causarum una sub altera existit. Unde oportet quod omnes particulares ordines sub illo universali ordine con­ tineantur, et ab illo descendant qui invenitur in rebus secun­ dum quod a prima causa dependent. Huius exemplum in politicis considerari potest. Nam omnes domestici unius patris familias ordinem quemdam ad invicem habent secundum quod ei subduntur: rursus, tam ipse paterfamilias quam omnes alii qui sunt suae civitatis ordinem quemdam ad invicem habent, et ad principem civitatis; qui iterum, cum omnibus qui sunt in regno aliquo, ordinem habent ad regem»2. Quemadmodum «in omnibus causis agentibus ordinatis ubi agitur propter finem, oportet quod fines causarum secun­ darum sint propter finem causae primae: sicut finis militaris et equestris et frenefactricis est propter finem civilis. Pro­ cessus autem entium a Primo Ente est per actionem ordinatam ad finem... Si igitur in productione rerum sint aliquae causae secundae, oportet quod fines carum et actiones sint propter Summa theol. I, q· 23, a· · · IlJ contra Gent., cap. 9S. 366 P. IL Divisio finem causae primae, qui est ultimus finis in rebus causatis. Hoc autem est distinctio et ordo partium universi; qui est quasi ultima forma» x. Totumque universum sic ordinatum, ordinatur ulterius «ad id quod est extra universum», scilicet ad Deum ut ad ultimum finem absolutum et transcendentem 2. Unde sicut finis immanens universi est sub fine eius transcen­ denti qui Deus est, ita ordo immanens universitatis rerum creatarum est sub ordine transcendenti totius universi ad Deum ipsum. «Quantumcumque ergo multitudinem in­ venimus ordinatam ad invicem, oportet eam ordinari ad exterius principium.» Et ideo, si non esset ordo transcendens totius universi et panium eius ad Deum, non daretur ordo immanens partium universi inter se; sicut «si non esset ordo ad ducem, non esset ordo partium exercitus ad invicemo3. Ex quo illud etiam sequitur, considerationem ac descrip­ tionem ordinis immanentis totius universi et panium eius per scientias physico-mathematicas, id est per Philosophiam Naturalem coopérante Mathematica, esse viam manuducentcm ad considerandum ac describendum ordinem trans­ cendentem totius universitatis rerum creatarum ad Deum per Metaphysicam, cuius est considerare «ultimum et uni­ versalem finem omnium. Et sic omnes aliae scientiae in eam ordinantur sicut in finem» 4. Ac finaliter exinde oritur ac explicatur influxus causalis Metaphysicae in ceteras partes philosophiae speculativae, earumque completio per Philosophiam Primam. Quia «in agentibus ordinatis, fines agentium secundorum ordinantur ad finem agentis primi, sicut totum universum ordinatur ad bonum quod Deus est, ut Philosophus dicit in XII Metaph., II contra Gent., cap. 42, arg. 4. I contra Gent., cap. 78, arg. 3. Cf. Summa theol. I, q. 103, a. 2c. ct ad 3. 3 Sec. II, c.2. Ordo philosophiae De Verit., q. 5, a. 3c. In I Metaph., lect. 3, n.° 59. Cf. ibid., lect. 2, n.° 51. partium secundum causam efficientem 367 cap. 10, quasi exercitus ad bonum ducis. Et ideo actio primi agentis est et prior et posterior. Prior in movendo: quia actiones secundorum agentium fundantur super actionem primi agentis, quae cum sit una, communiter omnes firmans, specificatur eius effectus in hoc et in illo secundum exigentiam illius; sicut uno praecepto ducis praecipientis bellum, unus accipit gladium, alius parat equum, et sic de aliis. Est autem posterior utendo aliorum actibus ad finem proprium: et sic omnes actiones aliorum agentium modifi­ cantur per actionem primi agentis» x. Ita etiam Metaphysica est prior aliis partibus philoso­ phiae speculativae in movendo, quatenus eis largitur prima sua principia et supremam directionem; simul tamen est posterior in utendo, quia illis utitur ad suum proprium finem. Ut enim ait S. Doctor, «scientiae, quae habent ordinem ad invicem, hoc modo se habent, quod una potest uti prin­ cipiis alterius, sicut scientiae posteriores utuntur principiis scientiarum priorum, sive sint superiores sive inferiores: unde Metaphysica, quae est omnibus superior, utitur his quae in aliis scientiis sunt probata»2. Sic autem ordinata atque perfecta in seipsa, ratio exten­ ditur ulterius ad cetera ordinanda quae ex ea dependent, nempe agibilia et factibilia humana, per philosophiam praeficam activam et effectivam, sive moralem et technicam. Ad imitationem enim Dei condentis et ordinantis universitatem rerum, homo per rationem suam praeficam adivenit artes mechanicas, quibus res exteriores immutando et apparando fabricat. Nam «ex hoc quod ratio de actu manus ratiocinatur, adinventa est ars aedificatoria vel fabri­ lis, per quas homo faciliter et ordinate huiusmodi actus exercere potest»3. Unde et proloquium illud: «ars imitatur naturam in quantum potest»4. 2 3 S. Thomas, in III Sent. d. 23, q. 3, «· 1 qla· ic, n. 232. In librum Boethii de Trinitate, q. 2, a. 4 ad 7, p. 97, 1-5. In I Post., lect. i,n. i. Ibid., n. 5. Cf. /Xristoteles, II Physic., cap. 2, η. η (II, 263, 17). 368 P. II. Divisio philosophiae Et similiter ad imitationem Dei gubernantis naturam, humana ratio gubernat appetitum suum per prudentiam et philosophiam moralem. Quae cun ita sint, iure homo dictus est μικροκόσμος, non solum quia in se habet aliquid de omni creatura, quae μακρόκοσμο; appellatur, ac proin «omnes creaturae mundi quo­ dammodo inveniuntur in eo» 1 —unde et «in se gerit maioris mundi similitudinem» 2—, verum etiam quia in eius anima, per philosophiam speculativam et practicam, descriptus est ac sigillatus ordo totius universi in seipso et ad Deum, ita ut anima sit intelligibiliter ac diminute tota rerum universitas a Deo gubernata et ad Deum ordinata. Propter quod S. Thomas profunde scribit: wrdo universi est finis totius creaturae; sed in homine est quaedam simi­ litudo ordinis universi, unde et minor mundus dicitur, quia omnes creaturae quasi in homine confluunt», non solum in esse rei, sed etiam —et maxime— in esse intelligibili, per philosophiam. Ergo in homine, per philosophiam, est intelligibiliter totius universi et causarum eius perfectio 3. Et iterum: «particulare autem regimen, maxime divino regimini simile, invenitur in homine, qui ob hoc minor mundus appellatur, quia in eo invenitur forma universalis regiminis. Nam sicut universa creatura corporea et omnes spirituales virtutes sub divino regimine continentur, sic et corporis membra et ceterae virtutes animae a ratione reguntur; et sic quodammodo se habet in homine ratio sicut Deus in mundo»4. Quae omnia sub duplici suo respectu contrahi possunt hoc schemate: 1 Summa theol. I, q. 91, a. 1. 1 De Verit., q. 27, a. 3 obi. 23; De Potentia, q. 5, a. 6 obi. 8; De Verit. q. 24, a. 5, arg. sed contra. 3 In II Sent., d. 1, q. 2, a. 3, arg. 2 sed contra. 4 De Regno, lib. 1, cap. 13, cd. J. Perrier, n. 40, p. 254; Cf. Summa theol I-II, q. 17, a. 8 obi. 2 et resp. a) secundum causas superiores t Causam efficientem Primam et Finem 1) pure speculativam, quae considerat ordinem universi, sed non facit —ordo Philosophia Prima. a rebus ad animam—: Philosophia spespeculativa.................................................. b) secundum causas inferiores et Philosophia Secunda. D 2) speculativo-practicam, quae conside­ a) in actu proprio: Logica rando facit ordinem —ordo ab anima ad alia—: Philosophia Paractica............... b) in actu alieno, scilicet alterius facultatis............. = ars sp< ( a) ap ' sitiv i \ b) 6Λ ars a) t) speculative, mere cognoscendo vel describendo —philosophia speculativa tn a) directe, describendo ipsum Ordinem totius uni­ versi.............................. i b) in eius t b) reflexe, docendo artem et modurr 2) practice, ad dirigendum et operandum secundum ipsum —philosophia practica—. a) circa agibilia humana: Ethici b) circa humana factibilia: Tech 368 P. II. Divisio philosophiae Et similiter ad imitationem Dei gubernantis nature, humana ratio gubernat appetitum suum per prudemhn ct philosophiam moralem. Quae cun ita sint, iure homo dictus est μικροκόσμος, solum quia in se habet aliquid de omni creatura, μακρόκοσμος appellatur, ac proin «omnes creaturae mundi quedammodo inveniuntur in eo» 1—unde et «in se geritmakns a) secundum causas superiores et universalissimas, maxime secundum mundi similitudinem» 2—, verum etiam quia in eius aniuu. é · i 5° 5 i 1) pure speculativam, quae considerat 1 Causam efficientem Primam ct Finem ultimum, qui Dseus est: Methaphysica — □er philosophiam speculativam et practicam, descriptus ts ο y 1 ordinem universi, sed non facit —ordo ’ Philosophia Prima. H u « ic sigillatus ordo totius universi in seipso et ad Deum, h ■g I a rebus ad animam—: Philosophia spe< 1 speculativa..................................................... it anima sit intelligibiliter ac diminute tota rerum univerik b) secundum causas inferiores et particulares: Physica et Mathematica • 3 0 Philosophia Secunda. Deo gubernata et ad Deum ordinata. - A c 1 Propter quod S. Thomas profunde scribit: wrdo untwr 2) speculativo-practicam, quae conside- ( a) in actu proprio: Logica = ars speculativa —liberalis—. I) t finis totius creaturae; sed in homine est quaedam simi· · rando facit ordinem —ordo ab anima ad I a) appetitivae —voluntatis et appetitus senalia—: Philosophia Paractica........... udo ordinis universi, unde et minor mundus dicitur, quia b) in actu alieno, scilicet \ sitivi—: Ethica. anes creaturae quasi in homine confluunt», non solum a G alterius facultatis.............. 1 esse rei, sed etiam —et maxime— in esse intelligibili. 2α b) exeeutivae per membra corporis: Technica ars practica mechanica —servilis—. * philosophiam. Ergo in homine, per philosophiam, est « « riligibiliter totius universi et causarum eius perfectio1 Et iterum: «particulare autem regimen, maxime dim mini simile, invenitur in homine, qui ob hoc minor mundus x , . ( a) transcendentem, ad Deum: Aletaphystca. illatur, quia in eo invenitur forma universalis regiminis a) directe, describendo ip- \ r J Ο sum ordinem totius unix . ... ί sicut universa creatura corporea et omnes spirituales β υ 1) speculative, mere cognoscendo vel i b) immanentem in ipso universo ct partibus ε έ ites sub divino regimine continentur, sic et corpora describendo —philosophia speculativa .....................................\ cius: Physica et Mathematica. G C œ —· ibra et ceterae virtutes animae a ratione reguntur, « b) reflexe, docendo artem ct modum describendi: Logica. II) « X luodammodo se habet in homine ratio sicut Deus in CX U rt «Λ c > « o C do»4. C ~ rt 2) practice, ad dirigendum ct operandum 1 °) circa agibilia humana: Ethica. 2 υ u Ξ ,υ c uae omnia sub duplici suo respectu contrahi possum ·:οζ tS~ secundum ipsum —philosophia practica—. ) 5 ’ 55 β « g chemate: 1 b) circa humana factibilia: Technica. ^•0 3 Ï 'J 'X • V ο § 2 0C 'urnma theol. I, q. 91, a. x. e Verit., q. 27, a. 3 obi. 23; De Potentia, q. 5, a. 6 obi. 8; De Keil. 5, arg. sed contra. II Sent., d. 1, q. 2, a. 3, arg. 2 sed contra. ' Regno, lib. I, cap. 13, ed. J. Perrier, n. 40, p. 254; Cf. Summa thtd 7, a. 8 obi. 2 et resp. I t Sec. II, c.2. Ordo partium secundum causam efficienfem 309 Post ordinationem sive organizationcm partium Philo­ sophiae, pertinet tertio ad Metaphysicam, veluti ceterarum partium gubernatricem, illis omnibus largiri principia quibus officium suum implere valeant, quia gubernantis est guber­ natis «praebere facultatem ad implendum» ea quae ipsis ab eo commissa sunt \ Indigent enim omnes scientiae primis principiis quorum termini sunt universalissimi et in omnium notitia, sicut ens, unum, totum, pars et alia huiusmodi. Quae tamen in tota sua extensione et virtute sunt propria Mctaphysicae, cuius est considerare ens in quantum ens. Et ideo «huiusmodi principia omnes scientiae accipiunt a Metaphysica, cuius est considerare ens simpliciter et ea quae sunt entis»12. Qua de causa «dicitur etiam Philosophia Prima, in quan­ tum aliae omnes scientiae ab ea sua principia accipientes, eam consequuntur»3. «Et exinde etiam est quod ipsa largitur principia omnibus aliis scientiis, in quantum intellectualis consideratio est principium rationalis, propter quod dicitur Prima Philosophia: et nihilominus ipsa addiscitur post Physicam et ceteras scientias, in quantum consideratio intellectualis est terminus rationalis. Propter quod dicitur Metaphysica quasi trans Physicam, quia post Physicam resolvendo occurrit»4. Quia igitur tota vis scientiae stat in principiis eius, ideo ('Sapientia dirigit [ac gubernat] omnes alias scientias, dum ab ea omnes aliae sua principia supponunt * 5. Et quidem in genere causae efficientis, quia et principia sunt causae efficientes cognitionis conclusionum c. Unde Metaphysica largiens principia et directionem aliis Philosophiae partibus, est primo movens eas ad proprium munus exercendum, 1 Summa theol. I, q. 108, a. 6c. * In I Post., Icet. 5, n. 7. «Et ab ca aliae scientiae huiusmodi principia; accipiunt» (In XI Metaph., lect. 1, n. 2.151). Cf. De Verit., q. 9, a. I ad 3; in /lz Metaph., lect. 5, nn. 590-595; in I Post. lect. 20, n. 4. 3 In librum Boethii de Trinitate, q. 5, a. ic, p. 166, 4-6. * Op. cit., q. 6, a. I qla. 3c, p. 212,19-25. 4 In VI Ethic., lect, 6, n. 1.184. * In I Post., lect. 3» n. 1. 24 P. II. Divisio philosophiae «quasi principatum executionis principatum directionis x. habens», sicut et habeba: Et inde sequitur, quarto, defensio principiorum huiusmodi contra negantes, quia ad gubernantem pertinet defen­ dere gubernatos contra impugnantes, ac removere impedi­ menta quibus eos a recta executione iniuncti operis vetare conantur 2. Eo vel magis, quia «eiusdem est unum contrarium pro­ sequi et aliud refutare: sicut medicina, quae sanitatem ope­ ratur, aegritudinem excludit. Unde sicut Sapientis est veri­ tatem praecipue de primo principio meditari et aliis disserere, ita eius est falsitatem contrariam impugnare»3. Est ergo officium metaphysici veritatem dicere de primis principiis, et falsitatem sophistarum ea impugnantium pate­ facere4. «Philosophus enim Primus —ait S. Thomasdebet disputare contra negantes principia singularium scien­ tiarum, quia omnia principia firmantur super hoc princi­ pium, quod affirmatio et negatio non sunt simul vera, et quod nihil est medium inter ea. Illa autem sunt propriissima huius scientiae, cum sequantur rationem entis, quod est huius Philosophiae primum subiectum»5. Et alio in loco: «considerandum est in scientiis philoso­ phicis quod inferiores scientiae nec probant sua principia, nec contra negantem principia disputant, sed hoc relin­ quunt superiori scientiae. Suprema vero inter eas, scilicet Metaphysica, disputat contra negantem sua principia si adversarius aliquid concedit: si autem nihil concedit, non potest cum eo disputare, potest tamen solvere rationes ip­ sius» e. «Nam ab ipsa omnes aliae dependent, utpote ab ipsa 1 Comp. theol., I. P., cap. 126, n. 249. 1 Ibid. ~ * • I contra Gent., cap. 1. · nJ 4 Aristoteles, De sophisticis elenchis, cap. 1, n. 6 (1,277,6-8). ·· In IV Metaph. lect. 17, n. 736. Cf. in II Physic, lect. 2, nn. 7-8. 8 Summa theol., I, q. 1, a> gc. Sec. II, c.2. Ordo partium secundum causam effi ΧΤΈΜ 371 accipientes sua principia ct directionem contra negantes principia» *. «Nunquam enim inferior potest examinare et iudicare ea quae sunt superioris, sicut sensus non potest examinare ea quae sunt intellectus» 12. Sed «in omni iudido ultima sententia pertinet ad Supremum iudicatorium: sicut videmus in speculativis quod ultima sententia de aliqua propositione datur per resolutionem ad prima principia. Quamdiu enim remanet aliquod principium altius, adhuc per ipsum potest examinari id de quo quaeritur: unde adhuc est suspensum iudicium quasi nondum data finali sententia»3. Ipsa namque «de omnibus iudicat: et non solum quantum ad conclusiones, sed etiam quantum ad prima principia»4. Quapropter S. Doctor tradit Sapientiam non solum comprehendere, verum etiam excedere intellectum prin­ cipiorum, «secundum quod ex principiis nogotiatur circa altissima et difficillima, et de his etiam quodammodo ordinat, in quantum reducit omnia ad unum principium, et eius est disputare contra negantes ipsa»5* . Postremo, Metaphysica utitur ceteris partibus Philoso­ phiae, ab ea iam ordinatis, iudicatis et approbatis, ad suum proprium finem assequendum, quantenus omnes pro suo quoquo modo necesariae nobis sunt ad assurgendum in Deum, cuius cognitio est finis ultimus totius vitae et totius humanae Philosophiaee. Nam, «cum perfectio hominis consistat in coniunctione ad Deum, oportet quod homo ex omnibus quae in ipso sunt, quantum possibile est, ad divina adnitatur, ut intellectus contemplationi et ratio inquisitioni divinorum vacet»7. 1 III contra Gent., cap. 25, arg. 6. a In I cor., cap. 2, lect. 3. ’ Summa theol., I-II, q. 74, a. 7c. 4 Ibid., q. 57, a. 2 ad 1. Cf. ibid, ad 2. 5 In III Sent. d. 35, q. 2, a. 1, qla. x ad 1, n. 114. Cf. Summa theol., I-II, q. 66, a. 5 ad 4. • 111 contra Gent., cap. 25, arg. 6. 7 In librum Boethii de '1 nnitatc, q. 2, a. ic, p. 82, 8-xx. 372 « '· I Ml»· I P. II. Divisio philosophiae Eo cnim ipso quod Metaphysica est de ultimo fine trans­ cendenti totam universitatem rerum, ipsa est architectonica et imperatrix respectu ceterarum partium Philosophiae, quae ideo famulae sunt et ancillae eius, ac proin ei servientes atque exequentes praecepta et ordinationes eius \ Quia ergo Metaphysica «imperat omnibus aliis scientiis tamquam principalis», sequitur «quod ipsa utitur in obse­ quium sui omnibus aliis scientiis quasi bassallis. Sicut patet in omnibus artibus ordinatis, quarum finis unius est sub fine alterius, sicut finis pigmentariae artis, qui est confectio medicinarum, ordinatur ad finem medicinae, qui est sanitas; unde medicus imperat pigmentario, et utitur pigmentis ab ipso factis, ad suum finem» 12. Itaque «Philosophia Prima utitur omnium scientiarum do­ cumentis ad suum propositum ostendendum... Nam in doctrina Philosophiae, quae creaturas secundum se considerat et ex eis in Dei cognitionem perducit, prima est consideratio de creaturis et ultima de Deo» 3. «Philosophi enim, qui natu­ ralis cognitionis ordinem sequuntur, praeordinant scientiam de creaturis Scientiae Divinae, scilicet Naturalem Meta­ physicae» 4: quia «primum in intentione est ultimum in exeeutione»5. «Unde etiam philosophi ultimum tempus vitae suae reservabant, ut dicitur, ad contemplandum divina, prae­ cedens tempus in aliis scientiis expendentes, ut ex illis ha­ biliores fierent ad considerandum divina» ·. Videmus namque quod «in omnibus causis agentibus ordinatis illud quod est ultimum in generatione et primum in intentione est proprius effectus Primi Agentis:sicut forma domus, quae est proprius effectus aedificatoris, posterius provenit quam praeparatio caementi et lapidis et lignorum, 1 In XII libros Metaphysicorum Aristotelis, prooemium S. Thomac; tn I Metaph. Icct. 2, nn. 41-42, 50; lect. 3, nn. 58-59. 2 In I Sent., prolog., a. ic. 3 II contra Gent., cap. 4. 1 In librum Boethii de Trinitate, prolog. S. Thomae, p. 46, 4-6. 6 Quodlib. 8, a. 2 ad 1; De Potencia, q. 7, a. 2 ad 10. In III Sent. d. 35, q. χ, a. 2j qja. 3c> n. Cf ibid } d> 24> a 3> q)a L See. II, c.2. Ordo partium secundum causam efficientem 373 quae fiunt per artifices inferiores, qui subsunt aedificatori» \ Qui quidem collaborant ad construendam domum in quantum unum quodammodo sunt, scilicet in quantum adunantur sub ordinatione architecti, et in quantum uniuntur in participando motum et virtutem praecepti eius 2. Unificantur ergo et ordinantur in collaboratione activa et in usu passivo sub imperio et directione architecti active utentis eis. Et simile accidit in partibus Philosophiae respectu Metaphysicae. 1 III contra Gent., cap. 66, arg. 2. ad r, nn. 88-89. - Ibid., arg. 1. CAPUT III DE ORDINE PARTIUA4 PHILOSOPHIAE SECUNDUM EIUS CAUSAM EXEMPLAREM. Postremo videnda est analogia attributionis intrinsecae sive ordo partium Philosophiae secundum causam cius exemplarem, idest ab uno ad unum simul. Est autem duplex causa exemplaris Philosophiae, pro­ portionalis duplici ordini universi: alia immanens, intra ipsam Philosophiam; et alia transcendens, extra Philosophiam ipsam. Et haec est principalis et maxime talis, quia est exemplar primigenium totius Philosophiae et omnium par­ tium eius, dum immanens est exemplar derivatum et res­ pectu panium Philosophiae secundariarum tantum. Exemplar ergo archetypum et transcendens totius hu­ manae Sapientiae sive Philosophiae est Sapientia Divina vel increata ipsius Dei, cuius Sapientia nostra est debilis quaedam ac imperfecta participatio: «sapientia, qua formaliter sa­ pientes sumus, est participatio quaedam divinae Sapien­ tiae» «Constat enim quod scientia sua est causa per modum efficientis et exemplaris omnium scientiarum»12. Eam tamen imitari debet quantum potest. Quia sicut 1 2 Summa theol. II-II, 9· 23* a· 2 In I Sent. d. 38, a. ic. i. Cf. I, q. 93, a. 2 ad 4. 376 P. II. Divisio philosophiae «quaelibet creatura movetur ad hoc quod Deo assimilitiir plus ct plus quantum potest», ita «etiam humana mens semper debet moveri ad cognoscendum de Deo plus et plus secun­ dum modum suum»x. Homo igitur «dicitur sapiens in quantum imitatur Divinam Sapientiam»1 2. Atqui Sapientia Divina, una et unica existens, est simul et eminenter speculativa et practica. Speculativa quidem primo et principaliter, quia primo et principaliter est de scipso prout est in se, de quo «habet scientiam speculativam tantum —ipsa enim operabilis non est—»: practica vero per posterius et secundario, quatenus se extendit ad creaturas ab eo productas per creationem, et gubernatas3. Et sic «Dei scientia, Dei quidem est cognoscitiva tantum, crea­ turarum autem cognoscitiva et factiva»4. Ergo et Sapientia humana quae est Philosophia, utpoie exemplata a divina Sapientia, debet esse simul speculativa et practica; per prius tamen speculativa quam practica. Quod quidem convenit Philosophiae divisim et imper­ fecte; quia quae in Deo sunt plenissime et unite, in creaturis sunt divisa et imperfecta5. «Ita enim est in omnibus, quod perfectiones quae attribuuntur inferiori per multa, superiori attribuuntur per unum: sicut imaginatio una est virtus omnium sensibilium cognoscitiva, quae tamen sensus per­ cipit per diversas virtutes» °. 1 In librum Boethii de Trinitate, q. 2, a. i ad 7, p. 84, 23-26. 2 In I Sent., d. 2, a. 20. 3 Summa theol. I, q. 14, a. 16c, et ad arg. sed contra. Cf. I-II, q. 3, a. 5 ad 1; in I Sent., prologus S. Thomae. 4 Op. cit., I, q. 34, a. 3c. 6 «Quae in creaturis sunt diversa, in Deo propter summam simplicitatem sunt unum* (In I Sent. d. 2, a. 2C.): «ea quae in aliis sunt ut plura, in co sum unum* (ibid, ad 1); «ea quae sunt multipliciter et divisim in aliis, in ipso sum simpliciter et unite» (Summa theol., q. 13, a. 4 ad 3) «Quod enim cst in supre­ mo unitum, multiplex in infimis invenitur» (III contra Gent., cap. 19), «Quanto aliqua cognitio cst altior, tanto cst magis universalis ct minus multi­ plex» ( In III sent. d. 34, q. j, a. 2, arg. 1 sed contra n. 47). ® In II dc Caelo et Mundo, lect. 13, n. 8. Cf. Summa theol. I, q. 1, a. 3, art. 2; a. 4 c; in Evangelium secundum Joannem, prolog. S. Thomae, n. 9. Sec. Π, c.3. Ordo partium secundum causam exemplarem 377 Et propter hoc alia genere est Philosophia speculativa et alia philosophia practica. Est autem per prius speculativa, quam practica: tum quia purior et perfectior est in ratione Sapientiae, cum quaera­ tur propter seipsam, et ideo magis participat de Sapientia Divina —nam quod perfectius et purius est, magis accedit ad Deum, cumque magis imitatur, qui fons est et princi­ pium omnis puritatis et perfectionis—; tum etiam quia magis directe conformatur divinae Sapientiae, praesertim cum versatur circa ipsum Deum, dum practica versatur circa agibilia vel factibilia humana. Nam assimilatio ad Sapien­ tiam Divinam per Theologiam Naturalem est directa vel secundum informationem, ac proin secundum attributio­ nem ad unum: at vero assimilatio ad eam per Philosophiam practicam est potius indirecta et secundum proportionalitatem diversorum ad diversa, quatenus sicut Sapientia Divina ut practica est causa rerum creatarum, ita nostra Philosophia ut practica est causa humanorum agibiEum et factibilium 1. Deus enim «de rebus creatis scientiam quasi practicam habet, ad modum scientiae artificis» 12, «quia divina scientia comparatur ad res ab ipso productas, sicut scientia artificis ad res artificiatas»3. lure ergo S. Thomas scribit: «in cognitione qua mens ipsum Deum cognoscit, mens ipsa Deo conformatur, sicut omne cognoscens in quantum huiusmodi assimilatur cognito. Maior autem est similitudo quae est per conformitatem, ut visus ad colorem, quam quae est per analogiam [proportionalitatem], ut visus ad intellectum, qui similiter ad sua obiecta comparantur»4. 1 i l | Rursus Philosophia speculativa non solum est circa ipsum 1 Cf. Summa theol. I-II, q. 3, a. 5 ad 1; Ramirez, in h. 1. (De hominis beatittidine, t. III, p. 230-233). 2 In I Sent., d. 39, q· 2, ad Ic· 3 II contra Gent., cap. 26, arg. 5. Cf. Icontra Gent., cap. 66, arg. 2; De Verit., q. 2, a. 5c; Qttodlib. 5, a. 2c; Quodhb. 8, a. ic; Surmna theol. I-II, q. 93, a. ic. 4 Dc Verit., q. 10, a. qc. | I I 378 P. II. Divisio philosophiae Deum, ut scientia speculativa divina, verum etiam circa res a Deo creatas, quia earum esse non pendet a scientia nostra, sed ei praesuponitur. Qua de causa, philosophia nostra speculativa subdividitur in scientiam de Deo —quae est Philosophia Prima vel Theologia Naturalis— et in scientiam de creaturis quae continentur in hoc mundo adspectabili —quae est philosophia secunda sive Philosophia Naturalis.—. Ut enim ad rem dicit S. Thomas, «tot sunt partes Philoso­ phiae [speculativae] quot sunt partes substantiae, de qua dicitur principaliter ens et unum, et de qua principalis est huius scientiae [Metaphysicae] consideratio et intentio. Et quia partes substantiae sunt ordinatae ad invicem —nam substantia immaterialis est prior substantia sensibili, naturaliter—, ideo necesse est inter partes Philosophiae esse quamdam Primam. Illa tamen, quae est de substantia sensibili [philosophia Secunda], est prima ordine doctrinae, quia a notioribus nobis oportet incipere disciplinam» \ Porro est evidens Philosophiam Primam, maxime in illa parte quae speculatur ipsum Deum, esse primo exem­ platam a scientia divina speculativa eique maxime assimilatam, quantum naturaliter possibile est, quia utraque ver­ satur circa idem obiectum: «ipsa autem scientia speculativa et sic scibile, idest scibile in actu, est idem» intelligibiliter 12. Unde et imago Dei invenitur in anima nostra praecipue ac verissime, secundum quod actu et explicite cognoscit Deum 3. Speculatio ergo metaphysica de Deo est, in ordine naturali, «simillima divinae speculationi», quam Deus habet de Se Ipso 4. Philosophia vero Secunda, cum sit de rebus creatis, et quidem sensibilibus et corporalibus, non exemplatur directe et immediate ab ipsa divina Sapientia, sed ab effectibus eius, 1 2 3 4 In In In In IV Metaph., lect. 2, n. 563. III de Anima, lect. 9, n. 724. 1 Sent., d· 3, q· 4, a. 4c. et ad 2. X Ethic., Icct. 12, n. 2.123. Sec. II, c.3. Ordo partiu.m secundum causam exemplarem 379 qui revera eam imperfecte ac diminute efferunt ac repraesen- tant. Scientia enim nostra est sigillatio quaedam rerum in intellectu nostro possibili: res autem ipsae creatae sunt sigillatio quaedam divinae scientiae in ipsis x. Nec tamen per modum imaginis proprie dictae, sed potius per modum cuiusdam vestigii 2. Ipse ergo ordo universi nobis refert utcumque divinam Sapientiam Creatoris, ita ut per rerum speculationem possimus aliquo modo detegere Sapientiam Dei. Sunt enim veluti via quaedam et scala per quas in Dei cognitionem ascendere possumus; «ut scilicet, quia omnes rerum perlectiones quodam ordine a Summa rerum vertice Deo descendunt, ipse [homo], ab inferioribus incipiens et gradatim ascendens, in Dei cognitionem proficiat; nam et in corpotalibus motibus eadem est via qua descenditur et ascenditur, ratione principii et finis distincta. Praedicti autem descensus perfectionum a Deo duplex est ratio. Una quidem ex parte primae rerum originis: nam divina Sapientia, ut perfectio esset in rebus, res produxit in ordine, ut creaturarum universitas ex summis rerum et infimis compleretur Alia vero ratio ex ipsis rebus procedit. Nam, cum causae sint nobiliores effectibus, prima quidem causata deficiunt a Prima Causa, quae Deus est, quae tamen suis effectibus praeeminent; et sic deinceps, quousque ad ultima rerum perveniatur. Et quia in summo rerum vertice Deo perfectissima unitas invenitur; ct unumquodque, quanto est magis unum, tanto est magis virtuosum ct dignius: consequens est ut quantum a primo principio receditur, tanto maior diversitas et varia­ tio inveniatur in rebus. Oportet igitur processum emana­ tionis a Deo uniri quidem in ipso principio, multiplicari autem secundum res infimas ad quas terminatur. Et ita, secundum diversitatem rerum, apparet viarum diversitas, 1 De Verit., q. 2, a. 1 ad 6: «Sicut res creatae per suas perfectiones ali­ qualiter, licet deficienter, Deo assimiiantur, ita et intellectus noster harum perfectionum speciebus informatur. (De Pot. q. 7, a. 5c.). « Summa theol., I, q· 45> a· 7· I I I I I I I | I I I 11 I | ‘ ; I i * 380 P. II. Divisio philosophiae quasi ab uno principio inchoatarum et terminatarum ad diversa. Per has igitur vias intellectus noster in Dei cognitionem ascendere potest; sed, propter debilitatem intellectus nostri, nec ipsas vias perfecte cognoscere possumus»1. Haec tamen cognitio sufficiens est ut existentiam Dei, qua Primam rerum causam et Finem Ultimum omnia sapientissime ordi­ nantem et gubernatem, omnimoda certitudine demonstrare valeamus. Quia «cum creatura exemplariter procedat a Deo sicut a causa quodammodo simili secundum analogiam, eo scilicet quod quaelibet creatura eum imitatur secundum possibilitatem naturae suae, ex creaturis potest in Deum deveniri tribus illis modis quibus dictum est, scilicet per causalitatem, remotionem et eminentiam»2. Sunt enim creaturae visibiles huiusce mundi adspectabilis veluti liber quidam, in quo scripta est digito Dei ordi­ natio divinae Sapientiae eas condentis et gubernantis. Nam sicut unus homo alteri manifestat conceptum suum in­ teriorem per aliqua signa exteriora et visibilia, puta per scripturam, ita Deus manifestat hominibus Sapientiam suam per sensibiles creaturas quasi per signa quaedam exteriora, videlicet «exterius proponendo visibiles creaturas, in quibus, sicut in quodam libro, Dei cognitio legeretur»3. «Sicut enim ars manifestatur per artificis opera, ita et Dei Sapientia manifestatur per creaturas» ‘. «Scribit, quia iudicia suae sapientiae imprimit in irrationalibus creaturis... Sicut enim respiciens librum cognoscit sapientiam scribentis, ita cum nos videmus creaturas cognoscimus sapientiam Dei»5. Hanc autem scripturam Dei insculptam in mundo isto sensibili, legit ac interpretatur homo per Philosophiam Naturalem, adiutam, ubi opus fuerit, Mathematica. Logica vero docet modum legendi, quasi Grammatica quaedam Philosophiae. 1 2 ' 4 6 IV contra Gent., cap. i. In I Sent. d. 3, q. 1, a. 3c. In kpùtolam S. Paulii ad Romanos, cap. 1, lect. 6. Ibid, In Psalm. 44, cd. cit., fol. 56ra. See. II c.3. Ordo partium secundum causam exemplarem 381 Et secundum hoc optime intelligitur quare Metaphysica respondeat animae nostrae secundum faciem suam supe­ riorem ct in quantum est spiritus, ac proin rationi superiori prout maxime est intellectus: dum e contra Philosophia Naturalis cetcracque partes Philosophiae speculativae ei subservientes vel adiuvantes, respondent, animae nostrae secundum faciem inferiorem et in quantum est anima, idest animans corpus, atque ideo rationi inferiori prout reduplicative est ratio et rationabiliter procedens. Nam rationi superiori, prout versatur circa divina conspicienda, ac proinde ut speculativae vel contemplativae ipsius Dei, attribuitur Sapientia —Metaphysica— et imago Dei; in­ feriori vero, quae versatur circa creata, attribuitur scientia x. I Similiter philosophia practica geminatur in nobis, cum tamen in Deo Sapientia ut practica sit omnino una et unica. Per eamdem enim Sapientiam Deus condidit et regit uni­ versa. Nos autem per philosophiam activam regimus appe­ titum et actiones nostras, sed per philosophiam factivam producimus vel fabricamus opera artis. Ad res vero naturales totius universi non extenditur virtus productiva neque gubernativa hominis. Et ideo in ratione practica et in phi­ losophia eam perficiente non datur imago Dei directe exem­ plata per informationem vel conformitatem, sicut in ratione superiori speculativa et in Metaphysica eam perficiente; sed tantummodo similitudo quaedam proportionalis, in quantum sicut Deus se habet ad creaturas, creando eas et gubernando, ita homo se habet ad quasdam res exteriores fabricando et ad affectus eius interiores regendo et gubernando. Nimirum, ut ait S. Thomas, «sicut universa creatura corporea et omnes spirituales virtutes sub divino regimine 1 «Superiori rationi attribuitur sapientia, inferiori vero scientia» (Summa theol., I, q. 79, a. 9c. in fine). ‘Et secundum hoc dicitur imago ad superiorem et non ad inferiorem rationem pertinere» (De luerit., q. 15, a. 2 ad 1), «Ratio [superior] comprehendit imaginem secundum cognitivam tantum», idest secundum quod est speculativa, «quia obicctum imaginis non est aliquid ope­ rabile a nobis» (In II Sent, d, 24, q. 2, a. 2 ad 3). Cf. pro distinctione inter rationem superiorem et inferiorem, De l cnt. q. 15, a. 2c, circa finem. 382 P. II. Divisio philosophiae continentur, sic et corporis membra et ceterae virtutes animae a ratione reguntur: et sic quodammodo se habet in homine ratio sicut Deus in mundo»J. Sic ergo «similitudo praedicta intellectus praefici [et philosophiae practicae] ad Deum [et Dei sapientiam practicam] est secundum proportionalitatem, quia scilicet habet se ad suum cognitum sicut Deus ad suum»2. Exemplatur igitur philosophia practica a sapientia divina practica minus perfecte quam philosophia speculativa a divina Sapientia speculativa. iit I 1 • 1 Al · Quo fit, ut in participatione sapientiae humanae a Sa­ pientia Divina et in assimilatione ad ipsam ut ad exemplar prototypum, habeatur talis ordo descensus a maiori ad minus: a) Metaphysica; b) Philosophia Naturalis, una cum philosophia mathe­ matica; c) Philosophia Rationalis vel instrumentalis; d) Philosophia activa —Ethica practica; e) Philosophia factiva —technologia. Insuper, sicut creatio et gubernatio rerum omnium, quae sunt opera Sapientiae Divinae practicae, ordinantur ad Ipsum Deum, cuius Ipse habet scientiam speculativam, sicut in finem; ita philosophia practica ordinatur ad specu­ lativam sicut ad finem; videlicet factiva ad activam, utraque ad speculativam, Logica ad Philosophiam Secundam —Na­ turalem ct Mathematicam— et Philosophia Secunda ad Phi­ losophiam Primam, prout maxime est de ipso Deo. «Et sic —concludit S. Thomas— omnes aliae scientiae in eam ordinantur sicut in finem» 3. 1 De regno, lib. I, cap. 13, n. 40. 2 Summa theol., I-Π, q. 3, a. 5 ad r. Cf. ibid., q. 17, a. 8 obi. 2 et resp.; v; I Sent., d. 3, q. 3, a. 1 ad 4; tn 11 Sent., d. 16, a. 3c; Summa theol., I, q. 93, a. 3c. 3 In I Metaph., lect. 3, n. 59. Sec. II, c.3. Ordo partium secundum causam exemplarem 383 Exemplar vero derivatum et immanens est Metaphysica respectu ceterarum partium Philosophiae. Ut enim patet ex hucusque dictis, Philosophia Prima est maxima et perfectis­ sima inter omnes partes Philosophiae. Atqui «in quolibet genere, quod est perfectissimum est exemplar et mensu­ ra omnium quae sunt illius generis»quia «semper id quod est perfectissimum est exemplar quod imitantur minus perfecta» 2. Metaphysica ergo est exemplar et mensura ceterarum partium Philosophiae. Quapropter Rogerius Baco iure scribit: «haec scientia regula est aliarum, quia ad eius imitationem et similitudinem omnes aliae formantur 3; domina, quia administrat aliis quae indigent, sicut dominus ministrat servo suo necessaria ad vivendum; magistra, quia docet et verificat principia aliarum»4. Et similiter S. Thomas: «per prima aliquis regulatur, sicut metaphysicus alias scientias» 5. Spectat namque ad rationem superiorem speculativam, cum sit Sapientia; et ideo est exemplar, mensura et regula ceterarum partium Philo­ sophiae, quae sunt mere scientiae, et ad rationem inferiorem pertinent. «Unus enim habitus est r egulathus alterius; sicut patet in scientiis speculativis, quod omnes scientias Sapientia, scilicet Metaphysica, dirigit. Ita etiam ratio superior in- 1 S. Thomas, III contra Gent., cap. 24, circa finem. «In unoquoque genere est aliquid perfectissimum in genere illo, ad quod omnia quae sunt illius generis mensurantur: quia ex eo unumquodque ostenditur magis vel minus perfectum esse, quod ad mensuram sui generis magis vel minus appro­ pinquat; sicut album dicitur esse mensura in omnibus coloribus, ct virtuosus inter omnes homines» (I contra Gent., cap. 28, arg. 5). Cf. in I Sent. d. S, q. 41, a. 2 ad 3. 2 Summa theol. Ill, q. 56, a. 1 ad 3, 3 In textu legitur, firmantur: at vero contextus postulat et legatur, for­ mantur. 4 Quaestiones alterae supra libros Primae Philosophiae Aristotelis: Opera hactenus inedita, fasc. 11, ed. R. Stccle et F. Delome, p. 25-26. Oxford, 1932. 6 In Isaiam, cap. II. cd. cit., fol. i6vb. 384 P. II. Divisio philosophiae feriorem dirigere dicitur» Quia «semper oportet quod superiora sint inferiorum regula» 1 2. Ceterae ergo partes philosophiae imitantur Mctaphysicam pro modo et possibilitate uniuscuiusque; quia . il*t i u Ac praeterea, sicut in analogis attributionis contingit, «omnia quae habent ordinem ad unum aliquid, licet diver­ simode, ab illo denominari possunt: sicut a sanitate quae est in animali, denominatur sanum non solum animal, quod est sanitatis subiectum, sed dicitur medicina sana inquantum est sanitatis effectiva, diaeta vero inquantum est con­ servativa eiusdem, et urina in quantum est significativa 1 lib. i, 3 4 In librum Boethii de Trinitate, q. 6, a. I, qla. 3. Quaestiones alterae super libros Priniae Philosophiae Aristotelis q. % ed- cit., p. 30, 27-29. Ibid., lib. 3, p. na, 19-24. S. Thomas, Summa theol, I, q. 115, a. 20; I-II, q. 25, a. 2 obi. 1. Sec. II, c.4. Conclusio comparationis partium 409 ipsius»1. Cum igitur ceterae partes philosophiae dicantur tales per analogiam attributionis ad Philosophiam Primam sicut ad suppromum analogans, ab ea, quae simpliciter et absolute dicitur Philosophia, ceterae omnes partes denomi­ nantur philosophiae, scilicet secundum quid; cum quo tamen stat quod simul sint ac dicantur tales intrinseca atque formali perfectione scientifica, quae eis ex propriis conve­ nit, licet cum dependentia a Philosophia Prima, sicut a causa finali, efficienti et exemplari 2. Tandem, quarto, colligitur Metaphysicam esse formam ceterarum partium philosophiae. Quod quidem, ad factum quod attinet, patet ex duobus. Primo, quia «illud quod est principale etiam in corporalibus, est formale respectu aliorum» 3. Atqui Metaphysica est prin­ cipalis pars philosophiae, aliae vero partes sunt secundariae vel minus principales. Ergo Philosophia Prima est formalis respectu ceterarum partium philosophiae, atque ideo est earum forma. Secundo, quia forma formae est forma formati, sicut causa causae est causa causati. Sapientia autem sive Philo­ sophia Prima est forma ipsius habitus intellectus sive pri­ morum principiorum, qui vicissim est forma scientiarum seu conclusionum scitarum per et ex principiis. Est quidem Sapientia perfectio et forma ipsius habitus intellectus, quatenus ipsa prima principia cognitionis notificat, ordinat, iudicat ex ipsis primis principiis rerum et ea defendit contra impugnantes vel negantes. Notificat sane, non quidem ea positive demonstrado, cum sint indemostrabilia, utpote per se nota quoad se et quoad nos omnes; neque proprie definiendo terminos eorum, 1 2 3 Summa theol., III, q. 60, a. ic. Cf. De Verit., q. 21, a. 4c, praesertim ad 2 et 3. In III Sent. d. 27, q. 2, a. 4, qla. 3, arg. 2 sed contra, n. 15$. 410 ‘•Ml·· P. IL Divisio Sec. II, c.4. Conclusio philosophiae cum termini illi sint indcfinibiles, utpote primi et communis­ simi; sed simpliciter explicando, prout accidit in terminis analogicis, qui notificari possunt declarando et ordinando diversos eorum sensus, sive per respectum ad impositionem nominis —per ordinem ad sensum—, sive per respectum ad nominis significationem, idest ad id ad quod significan­ dum imponitur nomen —per ordinem ad intellectum l1. Et sic revera fecit Aristoteles in V Metaphysicorum, quem explanat S. Thomas in suo commentario, ubi ambo explicant intentiones nominum communium quae sunt propria Metaphysicae, ut entis et non entis, unius et multi­ plicis, veri et falsi, boni et mali, principii et causae, possibilis et impossibilis, necessarii et contingentis, prioris et poste­ rioris, perfecti et imperfecti, totius et partis, et aliorum huiusmodi. Tales autem termini analogici explicantur vel notificantur distinguendo, primo, vel enumerando diversos eorum sensus; secundo, definiendo vel declarando particu­ lariter singulos sensus; tertio, ordinando et reducendo eos ad unum primum, secundum prius et posterius, id est ad unum primum a quo incepit imponi nomen —primum quoad nos, ordine generationis, per resolutionem materialem ad sensum, a quo incipit omnis nostra cognitio et denomi­ natio, quia unumquodque nominamus secundum quod ipsum cognoscimus vel ad unum primum ad quod significan­ dum imponitur principaliter nomen —primum quoad se, ordine perfectionis, per resolutionem formalem ad intellec­ tum, ad quem terminatur omnis nostra cognitio atque denominatio—. Quorum exempla plurima videri possunt in praedicto libro Metaphysicorum, una cum commentariis S. Thomae. Quapropter S. Doctor, loquens de huiusmodi princi­ piis, ait: «determinat autem ea Philosophus [=Metaphysicus] non demonstrando, sed rationes terminorum tradendo, ut quid totum et quid pars, et sic de aliis. Hoc autem cognito, 1